 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI GENEL TÜRK TARİHİ BİLİM DALI İLHANLI HÜKÜMDARI ABAKA HAN VE ETRAFINDAKİ DÜNYA (1265-1282) (DOKTORA TEZİ) Yusuf Ziya KARAASLAN BURSA – 2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI GENEL TÜRK TARİHİ BİLİM DALI İLHANLI HÜKÜMDARI ABAKA HAN VE ETRAFINDAKİ DÜNYA (1265-1282) (DOKTORA TEZİ) Yusuf Ziya KARAASLAN Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Sezai SEVİM BURSA – 2022 T.C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Tarih Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalında 711542003 numaralı Yusuf Ziya KARAASLAN’ın hazırladığı “İlhanlı Hükümdarı Abaka Han ve Etrafındaki Dünya (1265-1282)” başlıklı Doktora tezi ile ilgili savunma sınavı 23/09/2022 günü 14:00 – 16:00 saatleri arasında yapılmıştır. Alınan cevaplar sonunda adayın başarılı olduğuna oybirliği ile karar verilmiştir. Üye (Tez Danışmanı ve Sınav Komisyonu Başkanı) Dr. Öğr. Üyesi Sezai SEVİM Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Dr. Öğr. Üyesi Doğan YAVAŞ Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. Cafer ÇİFTÇİ Bursa Uludağ Üniversitesi Üye Prof. Dr. Altay Tayfun ÖZCAN Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Üye Prof. Dr. Kenan Ziya TAŞ Balıkesir Üniversitesi 23/09/2022 YEMİN METNİ Doktora tezi olarak sunduğum “İlhanlı Hükümdarı Abaka Han ve Etrafındaki Dünya (1265-1282)” başlıklı çalışmanın bilimsel araştırma, yazma ve etik kurallarına uygun olarak tarafımdan yazıldığına ve tezde yapılan bütün alıntıların kaynaklarının usulüne uygun olarak gösterildiğine, tezimde intihal ürünü cümle veya paragraflar bulunmadığına şerefim üzerine yemin ederim. 15.09.2022 Adı Soyadı: Yusuf Ziya KARAASLAN Öğrenci No: 711542003 Anabilim Dalı: Tarih Anabilim Dalı Programı: Doktora Programı Tezin Türü: Yüksek Lisans / Doktora / Sanatta Yeterlilik BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZ İNTİHAL YAZILIM RAPORU BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI BAŞKANLIĞINA Tarih: 10/09/2022 Tez Başlığı: İlhanlı Hükümdarı Abaka Han ve Etrafındaki Dünya (1265-1282) Yukarıda başlığı gösterilen tez çalışmamın a) Kapak sayfası, b) Giriş, c) Ana bölümler ve d) Sonuç kısımlarından oluşan toplam 290 sayfalık kısmına ilişkin, 03/09/2022 tarihinde şahsım tarafından Turnitin adlı intihal tespit programından aşağıda belirtilen filtrelemeler uygulanarak alınmış olan özgünlük raporuna göre, tezimin benzerlik oranı %11’dir. Uygulanan filtrelemeler: 1- Kaynakça hariç 2- Alıntılar hariç 3- 5 kelimeden daha az örtüşme içeren metin kısımları hariç Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Çalışması Özgünlük Raporu Alınması ve Kullanılması Uygulama Esasları’nı inceledim ve bu Uygulama Esasları’nda belirtilen azami benzerlik oranlarına göre tez çalışmamın herhangi bir intihal içermediğini; aksinin tespit edileceği muhtemel durumda doğabilecek her türlü hukuki sorumluluğu kabul ettiğimi ve yukarıda vermiş olduğum bilgilerin doğru olduğunu beyan ederim. Gereğini saygılarımla arz ederim. 10/09/2022 Adı Soyadı: Yusuf Ziya KARAASLAN Öğrenci No: 711542003 Anabilim Dalı: Tarih Anabilim Dalı Programı: Doktora Programı Statüsü: Yüksek Lisans Doktora Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Sezai SEVİM 10/09/2022 Yazar Adı Soyadı Yusuf Ziya KARAASLAN Üniversite Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı Tarih Anabilim Dalı Bilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı Tezin Niteliği Doktora Tezi Mezuniyet Tarihi 07/10/2022 Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Sezai SEVİM İlhanlı Hükümdarı Abaka Han ve Etrafındaki Dünya (1265-1282) ÖZET XIII. yüzyılın ortalarında İran ve çevresinde hâkimiyet kuran İlhanlı Devleti, kısa zamanda Yakın Doğu genelinde büyük çaplı değişiklikler meydana getiren mühim bir siyasî güç hâline gelmiştir. Devletin kurucusu Hülâgû Han’ın oğlu ve vârisi Abaka Han’ın hâkimiyet devri, sadece İlhanlılar açısından değil, çevredeki coğrafî sahalar ve hâkim güçler açısından da kilit bir tarihsel süreci ifade etmektedir. Bu tez çalışmasının konusu, İlhanlı Devleti’nin ikinci hükümdarı Abaka Han’ın tarihsel şahsiyeti temelinde, onun 1265-1282 yıllarını kapsayan saltanat devrinde, devletin dâhili ve haricî meseleleri ve etrafındaki yakın ve uzak dünyayla siyasî, diplomatik ve sosyo-kültürel münasebetleridir. Bu kapsamda evvelâ Abaka Han’ın şehzadelik dönemi çerçevesinde onun doğumu, çocukluğu ve eğitimi, gençliği ve veliahtlığı ile tahta çıkış süreci işlenmiştir. Ardından onun hükümdarlık devrine geçilerek İlhanlı Devleti’nin Abaka Han’ın hâkimiyet yıllarındaki siyasî tarihine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde, Abaka Han döneminde İlhanlı Devleti’nin idarî yapısı, tâbi devletler ve mahallî hâkimiyetlerle münasebetleri ile onun haricî siyaseti ele alınmıştır. Nihayet, Abaka Han’ın vefatı, şahsiyeti ve ailesi, ayrıca dinî ve ilmî yönü dolayısıyla bu dönemde yaşayan din ve ilim adamları mevzubahis edilmiştir. Temel mânâda biyografik ve monografik bir araştırma olma vasfındaki bu tez çalışması, İlhanlı hükümdarı Abaka Han’a farklı bir zaviyeden bakmak maksadıyla kaleme alınmıştır. Anahtar kelimeler: İlhanlılar, İran Moğolları, Yakın Doğu, Abaka Han Name & Surname Yusuf Ziya KARAASLAN University Bursa Uludağ University Institute Institute of Social Sciences Field History Subfield General Turkish History Degree Awarded Ph.D. Date of degree awarded 07/10/2022 Supervisor Asst. Prof. Sezai SEVİM Ilkhanid Sovereign Abaqa Khan and the World around him (1265-1282) ABSTRACT Ilkhanid State, which dominated Iran and its surroundings in the middle of the 13th century, became a significant political power that brought major changes throughout the Near East before long. The reign of Abaqa Khan, the son and heir of Hülegü Khan, the founder of the state, represents a key historical process not only for Ilkhanids but also for surrounding geographical areas and supreme powers. The subject of this thesis, on the basis of the historical personality of Abaqa Khan, the second ruler of the Ilkhanid State, during his reign covered the year 1265-1282, the internal and external issues of the state and its political, diplomatic, and socio-cultural relations with the near and far world around it. In this scope, first of all, Abaqa Khan’s birth, childhood and education, youth, heirship, and the process of his accession to the throne were discussed. Then came his reign process and the political history of the Ilkhanid State during the reign of Abaka Khan was included. In the third chapter, the administrative structure of the Ilkhanate State during the Abaka Khan period, its relations with the subordinate states and local dominions, and his foreign policy are discussed. Finally, Abaka Khan’s death, his personality, his family, and religious and scientific men who lived in this period, due to his religious and scientific aspects, were mentioned. This thesis, which is basically biographic and monographic research, was written to look at the Ilkhanid ruler Abaqa Khan from a different point. Keywords: Ilkhanids, Mongols in Iran, Near East, Abaqa Khan i ÖNSÖZ Türk tarihçiliğinde öteden beri Orta Çağ Tarihi ve Genel Türk Tarihi kürsülerinin kesişim kümesi içerisinde yer alan Moğol Tarihi, son zamanlarda giderek popülerleşen bir araştırma alanı haline geldi. XIII. yüzyılda başlayan Moğol istilâsının meydana getirdiği siyasî teşekküllerden biri olan İlhanlı Devleti de bu ilgiden berî kalmadı. Yaptığım geniş çaplı tarih okumaları, beni bu alanda bir Doktora tez çalışması hazırlama kararı almaya sevk etti. Tez konusunun belirlenmesi aşamasında İlhanlı hükümdarı Abaka Han’a hasredilen müstakil bir tez çalışmasının bulunmayışı, bu konuyu ve başlığı seçmemde etkili oldu. Bu itibarla ortaya çıkan bir fikirle başlayan yolculuk, bugün hâsıl olan ürünle nihayet buldu. Uzun soluklu bir mesainin mahsulü olan bu tez çalışmasında İlhanlı Devleti’nin ikinci hükümdarı Abaka Han (1265-1282) ve etrafındaki dünya ele alınmaktadır. Bu çerçevede ilgili zaman ve zeminde tarihsel bir karakter olarak ehemmiyet arz eden bir hükümdarın ve etkileşimde bulunduğu coğrafyanın söz konusu tarihsel süreçteki portresi çizilmeye çalışılmıştır. Büyük tarihî şahsiyetlerin yön verdiği modern öncesi dönemin tipik egemen ve patrimonyal bir hükümdar örneği olan Abaka Han’ın yaşamöyküsü ve hükümranlık devrinde ortaya çıkardığı etkiler, bu çalışmanın muhtevası dâhilindedir. Elbette pek çok tez çalışmasında olduğu gibi bunda da belli başlı zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunları geride bırakma ve çalışmayı nihayete erdirme sürecinde yanımda olan, beni destekleyen ve yolumu aydınlatan hocalarıma medyun-ı şükranım. Öncelikle tez danışmanı hocam Dr. Öğr. Üyesi Sezai SEVİM ile tez izleme komitesi üyesi hocalarım Prof. Dr. Cafer ÇİFTÇİ ve Dr. Öğr. Üyesi Doğan YAVAŞ’a; ayrıca Prof. Dr. Mehmet TEZCAN, Prof. Dr. Ersin GÜLSOY, Prof. Dr. Osman Gazi ÖZGÜDENLİ, Prof. Dr. Altay Tayfun ÖZCAN, Prof. Dr. Kenan Ziya TAŞ, Dr. Öğr. Üyesi Mehmet ÇELENK, Dr. Öğr. Üyesi Kemal Ramazan HAYKIRAN, Dr. Öğr. Üyesi Mustafa AYLAR ve üzerimde ilmî emeği olan tüm hocalarıma teşekkür ederim. Muhakkak ki teşekkür bahsinde anılmaları zarurî olan; sadece varlıklarıyla değil, aynı zamanda muhabbetleri, gönüldeki mevkileri ve ömürdeki izleriyle değer taşıyan kişiler mevcuttur. Bu cümleden evvelâ aileme, sonra çalışma arkadaşlarıma ve dostlarıma müteşekkirim. Şüphesiz en büyük teşekkür sevgili eşime aittir. Hoşgörüsü, anlayışı, desteği ve sabrından ötürü hayat arkadaşım Melike Nur’a minnettarım. Bursa, 2022 Yusuf Ziya KARAASLAN ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ..............................................................................................................................i TABLO VE ŞEKİLLER.................................................................................................v KISALTMALAR ...........................................................................................................vi GİRİŞ ...............................................................................................................................1 I. AMAÇ, KAPSAM, YÖNTEM VE MATERYAL..................................................................1 A. Amaç, Kapsam ve Yöntem.....................................................................................1 B. Materyal: Kaynak ve Telif Eserler .......................................................................4 II. TARİHSEL ARKA PLAN: ABAKA HAN DÖNEMİNE KADAR İRAN’DA MOĞOL/İLHANLI HÂKİMİYETİ VE YAKIN DOĞU’YA ETKİLERİ.................................................................20 1. ABAKA’NIN ŞEHZADELİK DÖNEMİ................................................................31 1.1. DOĞUMU VE ADI ...................................................................................................31 1.2. ÇOCUKLUĞU VE EĞİTİMİ .......................................................................................35 1.3. ABAKA’NIN VELİAHTLIK YILLARI.........................................................................40 1.3.1. Veliahtlık Dönemindeki Siyasî Faaliyetleri ..................................................40 1.3.2. Horâsân Valiliği............................................................................................47 1.3.3. Babası İlhan Hülâgû ile Münasebetleri ........................................................51 1.4. ABAKA’NIN TAHTA ÇIKIŞ SÜRECİ.........................................................................53 1.4.1. İlhan Hülâgû’nun Ölümü ve Defni................................................................53 1.4.2. Abaka’yı İlhanlı Tahtına Taşıyan Kurultay ..................................................55 1.4.3. Abaka’nın İlhan Olarak Kabulü ve İlk İcraatları .........................................58 2. ABAKA HAN’IN İLHANLIK DÖNEMİ (1265-1282) ..........................................68 2.1. ALTIN ORDA HANLIĞI İLE MÜCADELE (663/1265) ...............................................68 2.2. ÇAĞATAY HANLIĞI İLE MÜCADELE (668/1270)....................................................80 2.3. İKİNCİ KEZ İLHANLI TAHTINA ÇIKIŞI (669/1270)................................................106 2.4. GERDKÛH KALESİNİN ELE GEÇİRİLMESİ (670/1271) ..........................................111 2.5. HALEB VE CİVARINA YÖNELİK İLHANLI SEFERİ (670/1271)...............................116 2.6. MÂVERÂÜNNEHİR SEFERİ (671/1273).................................................................121 iii 2.7. BİRE’YE YÖNELİK İLHANLI SEFERLERİ (666/1268-674/1275) ............................124 2.8. ANADOLU’DA İDARÎ KRİZ SÜRECİ (675/1276-677/1278)....................................133 2.9. LEZGİLERE YÖNELİK İLHANLI SEFERİ (676/1277)...............................................149 2.10. NEKÜDERÎLER HADİSESİ VE ABAKA HAN’IN ÜÇÜNCÜ DOĞU SEFERİ (677/1279).....................................................................................................151 2.11. II. HIMS MUHAREBESİ (680/1281) ....................................................................155 3. ABAKA HAN DÖNEMİNDE İLHANLI DEVLETİ’NİN..................................160 İDARÎ YAPISI, DÂHİLÎ VE HARİCÎ MÜNASEBETLERİ.................................160 3.1. ABAKA HAN DÖNEMİNDE MERKEZÎ EYALETLER ................................................160 3.2. TÂBÎ DEVLETLERLE MÜNASEBETLER..................................................................163 3.2.1. Kilikya Ermeni Krallığı...............................................................................164 3.2.2. Gürcü Krallığı.............................................................................................177 3.3. MAHALLÎ HÂKİMİYETLERLE MÜNASEBETLER.....................................................187 3.3.1. Fârs (Salgurlu Atabegliği)..........................................................................189 3.3.2. Yezd (Yezd Atabegliği) ................................................................................198 3.3.3. Kirmân (Kutluğhanlı Hanedanı).................................................................202 3.3.4. Herât (Kert Hanedanı)................................................................................208 3.4. ABAKA HAN’IN HARİCÎ SİYASETİ........................................................................215 3.4.1. Moğol Kağanlık Merkeziyle Münasebetler.................................................215 3.4.2. Papalık ve Batı Dünyasıyla Münasebetler..................................................223 3.4.3. Bizans İmparatorluğuyla Münasebetler......................................................245 4. ABAKA HAN’IN VEFATI VE ŞAHSİYETİ.......................................................254 4.1. VEFATI VE DEFNİ ................................................................................................254 4.2. HANIMLARI, ÇOCUKLARI, DAMATLARI VE TORUNLARI ......................................258 4.4. DİNÎ YÖNÜ ..........................................................................................................265 4.5. İLMÎ YÖNÜ VE ETRAFINDAKİ İLİM ADAMLARI ....................................................273 SONUÇ.........................................................................................................................290 KAYNAKÇA ...............................................................................................................293 iv EKLER.........................................................................................................................316 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................330 v TABLO VE ŞEKİLLER Resim 1 Şehzadeler Abaka ve Yoşmut, Hülâgû Han ve eşi Dokuz Hatun’la birlikte Moğol kampında Resim 2 Abaka Han torunu şehzade Gâzân’la birlikte Resim 3 Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya yürüyüşü Resim 4 Terek Savaşı’nda İlhanlı askerlerinin nehre gömülerek boğulmaları Resim 5 Hülâgû Han’ın cenaze töreni Resim 6 Abaka Han’ın İlhanlı tahtına çıkışı Resim 7 Abaka Han taç giymiş halde İlhanlı tahtında Resim 8 Prens Leon’un Memlûkler tarafından esir alınışı Resim 9 Memlûk ordusunun at üstünde Fırat Nehri’ni geçişi Resim 10 Kilikya Ermeni kralı Hetum’un tahttan feragat etmesi Resim 11 Abaka Han’ın cenaze töreni Resim 12 Abaka Han hatunlarından biriyle İlhanlı tahtında Resim 13 Abaka Han şehzadesi Argun’la birlikte vi KISALTMALAR a.e. aynı eser A.Ü. Ankara Üniversitesi a.y. aynı yer a.mlf. aynı müellif b. bin bk. bakınız CAJ Central Asiatic Journal CHIr The Cambridge History of Iran çev. çeviren d. doğumu DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DTCF Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ed. editör(ler) EI2 Encyclopedia of Islam (2nd Edition) EIr Encyclopædia Iranica gn. genel haz. hazırlayan(lar) HJAS Harvard Journal of Asiatic Studies İÜEFTD İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi JBIPS Journal of British Institute of Persian Studies JRAS Journal of the Royal Asiatic Society km. kilometre krş. karşılaştırınız m.y. muhtelif yerler n. not/dipnot nşr. neşreden notl. notlandıran ö. Ölümü ROC Revue de l’Orient Chrétien TDK Türk Dil Kurumu TTK Türk Tarih Kurumu s. sayfa/sayfadan sayfaya t. telif vd. ve diğerleri vdv. ve devamı yay. haz. yayına hazırlayan v. varak 1 GİRİŞ I. Amaç, Kapsam, Yöntem ve Materyal A. Amaç, Kapsam ve Yöntem Tıpkı günümüzde yaşayan tüm insanlar gibi geçmiş zamanlarda yaşamış tarihsel karakterler de etrafındaki dünya ile bir bütündür. Tarih biliminin en temel kriterlerinden biri, hadiseleri dönemin şartlarıyla birlikte ele almak ve buna göre değerlendirmelerde bulunmaktır. Aynı şekilde, tarihteki büyük kişiliklerin tarihini, etrafındaki dünyanın hususiyetleriyle birlikte incelemek gerekmektedir. Mevzubahis gereklilik günümüzde tarih alanında yapılan biyografik araştırmaların hazırlanışı sırasında bazen gözden kaçmaktadır. Bu tez çalışmasında İlhanlı Devleti’nin ikinci hükümdarı Abaka Han’ın ve etrafındaki dünyanın tasviri hedeflenmiştir. Günümüzde tarihsel karakterlerin biyografilerine ilişkin ilmî ve popüler çalışmalar giderek yaygınlaşmaktadır. Geçmişten bugüne yurt dışında ve ülkemizde Moğol ve İlhanlı Tarihi’ne yönelik ilginin artarak sürmesi sevindirici bir gelişmedir. Evvel emirde bu tez çalışmasının biyografik/monografik bir inceleme olma vasfını taşıdığını ifade etmek gerekmektedir. İlhanlı Tarihi’nin bir dönemine daha farklı bir bakış açısıyla yaklaşmak amacıyla kaleme alınan bu araştırmanın temel amacı, XIII. yüzyılın mühim simalarından biri olan Abaka Han’ı kaynakların verdiği bilgiler ölçeğinde tanımak ve tanıtmaktır. Yine Abaka Han’ı ve dönemini tahlil etmek, onun karakterini, siyasî ve kişisel yaşamını, bu yıllarda İlhanlı Devleti ve etkileşimde bulunduğu dünya arasında vuku bulan hadise ve bağlantıları tetkik etmek amaçlanmıştır. Biyografi niteliğindeki tarih anlatılarının modern tarihin ilgilendiği bir alan olup olmadığı sorunsalı öteden beri tartışılagelen bir meseledir. Bilindiği gibi, tarih araştırmalarında istifade edilen bazı kaynak eserler biyografi vasfı taşımaktadırlar. Patronaj ilişkisine çerçevesinde kaleme alınan ve bu sebeple methiyelerle dolu olan bu tarz metinler, biyografi yazarlığının oldukça eski dönemlere kadar gittiğini göstermektedir. Modern anlamda biyografik eser telâkki edilen metinlerin bilhassa XVII. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlandığı kabul edilmektedir. Ancak biyografinin profesyonel tarih yazarlığı 2 kapsamına alınması XIX. yüzyılda başlamıştır. Giderek varlığını daha güçlü hale getiren modern tarihsel ve biyografik metin yazarlığının son otuz-kırk yılda giderek yükseldiği, bu türden eserlerin sayı ve niteliğindeki artışa bakıldığında görülmektedir. Bu realite sosyal bilimcilerin, münhasıran tarihçilerin, biyografi sahasına duydukları ilginin yükselişiyle paralellik arz etmektedir. Diğer yandan tarihçiler, tarihte yer edinmiş bireylerin kişisel yaşam öykülerini, onların “içinde yaşadıkları ve anlam verdikleri toplumsal siyasî ve kültürel dünya ile diyalektik biçimde ilişkili” olarak incelemektedirler. Bununla beraber biyografi metni kaleme alan tarihçinin daha kapsamlı amacının “yalnızca bir yaşamöyküsünü anlatmak değil, o kimseyi kendisinin dışındaki dünyaya konumlandırmak ve özelin kamusalı, kamusalın da özeli nasıl şekillendirdiğini keşfetmek” olduğu belirtilmiştir.1 Bu çalışma tam bu noktadan hareketle, ancak biraz farklı biçimde, ilgili tarihsel şahsiyeti merkeze alarak, onun etrafındaki dünyayla ilintili, hatta söz konusu tarihsel süreçte etrafındaki dünyayı şekillendiren bir karakteri haiz olmasından hareketle hazırlanmıştır. Bir diğer deyişle bu araştırma Abaka Han’ın yaşam öyküsü temelinde onun ve etrafındaki dünyanın, aynı zamanda söz konusu sürecin tahliline hasredilmiştir. Dört müstakil bölümden meydana gelen bu tez çalışmasında ilk olarak Abaka Han’ın şehzadelik devri işlenmiş; onun doğumu, çocukluğu ve eğitimi, gençliği ve veliahtlığı ve tahta çıkış süreci hakkında bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde Abaka Han’ın ilhanlık dönemine, yani onun tahtta olduğu yıllarda İlhanlı Devleti’nin siyasî tarihine değinilmiştir. Bu kapsamda İlhanlı Devleti’nin bu süreçteki dâhilî meselelerinin yanı sıra Altın Orda Hanlığı, Çağatay Hanlığı ve Memlûk Sultanlığı gibi çevre sahalarda bulunan muktedir yapılarla olan siyasî ve diplomatik münasebetleri işlenmiştir. Üçüncü bölümde Abaka Han’ın saltanatında İlhanlı Devleti’nin idarî yapısı ile bu devlete tâbî durumdaki Kilikya Ermeni Krallığı ve Gürcü Krallığı gibi devletler ve Fârs (Salgurlu Atabegliği), Yezd (Yezd Atabegliği), Kirmân (Kutluğhanlı Hanedanı) ve Herât (Kert Hanedanı) gibi mahallî hâkimiyetlerle bağlantıları ele alınmıştır. Bu bölümde ayrıca Abaka Han’ın haricî siyaseti bağlamında onun Moğol kağanlık merkezi, Papalık ve batı dünyası ve Bizans 1 Geçmişten günümüze biyografi ve tarih arasındaki ilişkiler, bu konudaki tartışmalar ve güncel yaklaşımlar için bk. Barbara Caine, Biyografi ve Tarih, çev. M. Sözen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019. 3 İmparatorluğu gibi muktedir güçlerle ilişkileri konu edilmiştir. Dördüncü ve son bölümde Abaka Han’ın vefatı ve şahsiyeti bağlamında onun ölümü ve defninden; aile üyelerinden, yani hanımları, çocukları, damatları ve torunlarından ve dinî ve ilmî yönü çerçevesinde etrafında bulunan veya bu dönemde yaşayan din ve ilim adamlarından bahsedilmiştir. Biyografi niteliği taşıyan bu çalışmada kullanılan yöntem, Abaka Han ve etrafındaki dünyayla ilgili malumat sunan kaynakların verdiği bilgiler ölçeğinde onun hayatının ve faaliyetlerinin mümkün olduğunca çizgisel tarzda tetkik edilmesinden ibarettir. Araştırmada İlhanlı Devleti’nin kurucusu Hülâgû Han’ın ölümünden sonra işbaşına gelen Abaka Han’ın siyasî ve kişisel yaşamı bütünlüklü bir yapı arz edecek şekilde işlenmeye çalışılmıştır. Ulaşılabilen kaynak ve telif eserlerden derlenen bilgilerin analizi vasıtasıyla Abaka Han ve etrafındaki dünyanın tahliline gayret edilmiştir. Bu araştırmanın temel hipotezi, İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın tipik bir Moğol hükümdarı örneği olduğudur. Bu durum onun şehzadeliği ve ilhanlığı sürecindeki tüm düzenleme ve uygulamalarında, aynı zamanda karakterinde ve kişisel yaşamında görülmektedir. Yine onun merkeziyetçi ve otoriter bir idare anlayışına sahip olması, bu hipotezi destekleyen bir başka unsurdur. Atalarından kendisine miras kalan bir devlet teşekkülüne 17 yıl boyunca liderlik eden Abaka Han, bilhassa ilhanlığı dönemindeki faaliyetleriyle devraldığı müktesebatın farkında olmuş ve buna uygun şekilde hareket etmiştir. Abaka Han’ın, etrafındaki dünyaya açık ve söz konusu süreç içerisinde sadece Yakın Doğu’da değil, dünyada olan bitenlerden haberdar ve farklı dünyalarla iletişime açık bir idareci olduğu fikri, bu çalışmanın bir diğer hipotezidir. Hükümdarlık sürecinde etrafındaki dünyayla münasebetlerinin seyri ve niteliği bu düşünceyi destekler mahiyettedir. Bu yıllarda kaleme alınan batı menşeili kaynakların pek çoğunda bulunan bilgiler bu hipotezi teyit etmektedir. Abaka Han ve etrafındaki dünyanın tasviri, XIII. yüzyılın ikinci yarısında kurulan İlhanlı Devleti’nin ikinci hükümdarının yaşamöyküsünün, onun etrafında gelişen hadiselerin ve 4 bunlara karşı İlhanlıların verdiği reaksiyonların anlaşılması bakımından önem taşımaktadır. Eskiden beri göçebe tarzda yaşayan Moğolların yerleşik toplumların yaşadığı bir sahaya gelerek devlet kurmaları, onlar için pek çok sorunu beraberinde getirmiştir. Bunun yanı sıra Hülâgû Han devrinde devletin yaşadığı siyasî problemler, onun halefi Abaka Han’a intikal etmiştir. Abaka Han’ın saltanatının ilk zamanlarından itibaren karşı karşıya kaldığı sorunların halline yönelik faaliyetleri bu çalışmanın kapsamı dâhilindedir. Diğer yandan siyasî çekişmeleri çerçevesinde odaklandığı noktalar ve girdiği temaslar da bu İlhanlı hükümdarını tanımak açısından mühimdir. Bu çalışma onun şahsî yaşamını etrafındaki hadiseler, kişiler ve siyasî yapılarla birlikte değerlendirme yöntemiyle kaleme alınmıştır. Tez çalışmasında yer alan ve yazımında ihtilaf bulunan Moğolca şahıs adlarında DİA’da yer alan maddelerdeki yazım şekilleri esas alınmıştır. Arapça ve Farsça terkipler hususunda Osmanlı Türkçesindeki terkiplerin transkripsiyonunda uygulanan usûl takip edilmiştir. Kaynak eserlerde verilen hicrî tarihlerin milâdî karşılıkları, eğik çizgiyle ayrılacak şekilde (663/1265 gibi) yazılmış; tarih karşılıklarının tespitinde TTK’nın çevrimiçi Tarih Çevirme Kılavuzu’ndan istifade edilmiştir. B. Materyal: Kaynak ve Telif Eserler 1. Kaynak Eserler a. İslâmî Kaynaklar Bu çalışmada istifade edilen İslâmî kaynakları hususî tarihler, umumî tarihler ve mahallî tarihler olmak üzere üçe ayırmak mümkündür. Belli bir hükümdar veya saltanat mensubu kimse için yazılan eserler hususî tarihler, kâinatın yaratılışından kronik yazarının zamanına kadar gelen olayları ihtiva eden eserler umumî tarihler ve şehir, bölge ve eyalet gibi yerleşim birimlerinin geçmişini anlatmak için kaleme alınan eserlerse mahallî tarihler başlığı altında toplanmıştır. 5 Hususî Tarihler Moğol istilâsı ve bunun ardından Yakın Doğu ekseninde gelişen İlhanlı hâkimiyeti sürecinde telif edilen ilk kapsamlı eser olma özelliğindeki Târîḫ-i Cihân-guşâ, 2 bürokrasiyle meşgul köklü ve ünlü bir ailenin üyesi olan ‘Alâu’d-dîn ‘Atâ-Melik b. Bahâu’d-dîn Muhammed-i Cüveynî tarafından üç cilt halinde kaleme alınmıştır. Eser, siyasî olayların yanı sıra barındırdığı zengin malzemeyle sosyal, ekonomik ve dinî tarih araştırmaları açısından da önemli bir kaynak olma özelliği taşımaktadır.3 Tıpkı Hârizmşâhlardan sonra Moğolların hizmetine giren babası Bahâu’d-dîn Muhammed gibi bürokrasiye yönelen ve kariyerine Argun Aka’nın hususî kâtipleri arasında bulunmakla başlayan Cüveynî, görevi münasebetiyle Moğol hanları ve emirlerinin teveccühünü kazanmış ve Cengizli hâkimiyetindeki bölgeleri müşahede etme şansına nail olmuştur. İran ve çevresindeki ilk seferleri sırasında Hülâgû (Moğolca Hülegü) Han’ın (1256-1265) yanında bulunan Cüveynî, Bağdat’ın işgalinden sonra onun fermanıyla bütün Irak-ı Arab ve Hûzistân eyaletlerinin idaresine memur edilmiştir (657/1259).4 Hülâgû Han’ın ölümüne kadar bu görevde kalan Cüveynî, Abaka Han zamanında ise bütün Irak-ı Arab’ı müstakil şekilde yönetmiştir.5 Ata Melik Cüveynî ve kardeşi Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, ilk iki hükümdar döneminde İlhanlı Devleti’nin en mühim devlet adamları olmalarıyla meşhurdurlar. Anlatısına Cengiz Han’ın ortaya çıkışının hemen öncesinden başlayan Cüveynî, eserinde Moğollar, Hârizmşâhlar, Karahıtaylar ve İsmailîler hakkında6 okuyucuya sunduğu kıymetli bilgileri7 ayet ve hadislerin dışında Arapça, Farsça şiirler ve Türkçe-Moğolca 2 ‘Alâu’d-dîn ‘Ata Melik b. Bahâu’d-dîn Muhammed-i Cüveynî, Târîh-i Cihân-guşâ, nşr. Muhammed b. ‘Abdu’l-vahhâb Kazvînî, I-III, Tahran: İntişârât-i Hermes, 1387/2008 [= Cüveynî/Kazvînî]; ‘Alâu’d-dîn ‘Ata Melik b. Bahâu’d-dîn Muhammed-i Cüveynî, The History of the World-Conqueror, İngilizce terc. J. A. Boyle, I-II, Harvard University Press, Cambridge 1958 [= Cüveynî/Boyle]; ‘Alâu’d-dîn ‘Ata Melik b. Bahâu’d-dîn Muhammed-i Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, Türkçe çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2013 [= Cüveynî/Öztürk]. 3 Osman Gazi Özgüdenli, “Târîh-i Cihângüşâ”, DİA, XL (2011), s. 78. 4 W. Barthold [J. A. Boyle], “Djuvaynī”, EI2 , II (1991), s. 606. 5 Orhan Bilgin, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA, VIII (1993), s. 140; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda TarihCoğrafya Yazıcılığı, İSAR Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 165. 6 C. A. Storey, Persian Literature: A Bibliographic Survey, II/2, Luzac & Co., London 1936, s. 260-261. 7 Orta Asya’ya yolculuk yapan yegâne İranlı tarih yazarı olan Cüveynî, Emir Argun Aka’nın hizmetinde 6 terimlerle süslemiş, böylece kendine has bir üslup ortaya koymuştur. Moğol hanlarına hizmet etmiş olması ona herkesin kolayca ulaşamayacağı bilgileri edinme şansı vermiştir. Diğer yandan uzun yıllar imparatorluğun bir memuru olarak görev yapan müellifin Moğol istilâsıyla ilgili bilgileri tarafsız, geniş ve gerçeğe uygun şekilde nakletmiş olması, dikkate şayan bir husustur.8 Eserin İlhanlı Devleti’nin kuruluş yıllarındaki hadiseleri anlatan üçüncü cildi konumuz açısından son derece önemlidir. Müellifin bu kısımda anlattığı olaylara bizzat şahit olması eseri konumuz açısından daha da önemli kılmaktadır. Şüphesiz İlhanlı devri tarih yazıcılığının en önemli ismi, geleneksel tıp ile ilgilenen Yahudi bir eczacının çocuğu olarak 645/1247, 646/1248 veya 648/1250 yılında Hemedân’da doğan ve otuzlu yaşlarında İslâm dinini benimseyen Reşîdu’d-dîn Fazlullâhi Hemedânî’dir (Reşîd e’t-Tabîb b. ‘İmâdu’d-devle Ebu’l-hayr, ö. 718/1318). Gençliğinde tıp tahsil ettikten sonra muhtemelen Abaka Han zamanında (663-680/1265-1282) tabip olarak İlhanlı hizmetine giren, Argun ve Geyhatu Hanlar dönemlerinde konumunu iyice güçlendiren Reşîdu’d-dîn, devlet tabipleri arasına katılmasının ardından, Gazan Han’ın hükümdarlık yıllarında Vezir Sadru’d-dîn-i Zencânî’nin katledilmesinin ardından Sa‘du’d-dîn-i Sâvecî ile birlikte vezir tayin edilmiştir (657/1298). Vezirliğinden itibaren, ömrünün geri kalanında devlet işleriyle iştigal eden Reşîdu’d-dîn Tabîb, konumu sebebiyle hizmet ettiği İlhanlı hükümdarlarıyla oldukça yakın ilişkiler geliştirme şansı yakalamıştır. Bu sebeple genellikle idarî reformlar başta olmak üzere Gazan Han’ın reform programının teorik mimarlarından biri olmakla ilişkilendirilen Reşîdu’d-dîn, sahip olduğu maddî kuvvet ölçeğinde Tebriz ve Sultaniye gibi kentlerde bazı hayır kurumlarının hayata geçmesini sağlayarak İlhanlı dönemi vakıf kurucuları arasında da yer almıştır. bulunduğu sırada birkaç kez Moğolistan’a seyahat etmiş, bu vesileyle Mâverâünnehir, Türkistan ve Uygur yörelerini görme imkânı bulmuştur. Müellifin eseri, muhtemelen bu yolculuklar sırasında gördüğü eski Türk kitabelerinin yanı sıra Uygurların destanlarına değinmesi bakımından eski Türk tarihi için de ehemmiyet arz etmektedir (Özgüdenli, “Târîh-i Cihângüşâ”, s. 78). Meşhur şarkiyat mütehassısı Barthold, Moğol İmparatorluğu’nun yekpare hâldeki zamanında yaşaması ve Türkistan, Moğolistan ve Uygur ülkelerini bizzat görmesi sebebiyle Cüveynî’nin tarihçilik bakımından Reşîdu’d-dîn ve Vassâf’tan daha üstün konumda olduğunu, onun diğer ikisinin aksine imkân dâhilinde olmak üzere tüm imparatorluğun tarihini vermeyi amaçladığını vurgulamıştır (Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. H. D. Yıldız, TTK, Ankara 1990, s. 42-43). 8 Osman Gazi Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı, ed. S. Afacan-Ş. Deniz-A. Macit, İlem Yayınları, İstanbul 2021, s. 380-381; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 43. 7 Gazan Han devrinde Savecî’yle birlikte vezirliğe tayin edilen Reşîdu’d-dîn, Olcaytu Sultan döneminin sonuna kadar vazifesini sürdürmüştür. Bu süreçte Savecî ile aralarında meydana gelen ihtilafla birlikte şekillenen rekabetin Reşîdu’d-dîn lehine sonuçlanmasıyla Savecî katledilmiştir. Reşîdu’d-dîn bu kez aynı görevi, ilerde en mühim rakibi haline gelecek olan Tâcu’d-dîn ‘Ali Şah-i Gilânî’yle birlikte yürütmüştür. Sultan Olcaytu ve Sultan Ebu Said devrinde çevirdiği entrikalarda başarılar kaydeden Ali Şah, onun gözden düşmesinde ve katledilmesinde büyük rol oynamıştır. Gîlânî’nin bir entrikası sonucunda 717/1317’de görevden azledilmesinin ardından, Sultan Olcaytu’yu zehirlemekle suçlanan Reşîdu’d-dîn, yapılan yargılamanın ardından suçlu bulunarak 718/1318 yılında oğlu Gıyâsu’d-dîn ile birlikte idam edilmiştir. 9 İdamından sonra Reşîdu’d-dîn’in kişisel serveti müsadere, Tebriz’de inşa ettirdiği Râb‘-i Reşîdî10 ise yağma edilmiştir. Reşîdu’d-dîn’in tarih yazıcılığı, hizmetinde olduğu, Tarih ilmine büyük ilgi duyan Gazan Han’ın isteğiyle kaleme aldığı Târîḫ -i Mubârek-i Gâzânî11 ile başladı. Fakat hâmisinin 703/1304 yılındaki ölümü üzerine eserini Sultan Olcaytu’ya sunmak durumunda kaldı. 9 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh’ın yaşamöyküsü ve eseri Camiu’t-Tevârîḫ ile ilgili olarak şu eserlerden istifade edilebilir: Dorothea Krawulsky, The Mongol Īlkhans and their Vizier Rashīd al-Dīn, Peter Lang, Frankfurt am Main 2011; D. O. Morgan, “Rashīd al-Dīn Ṭabīb”, EI2 , VIII (1986), s. 443-444; Edward G. Browne, A History of Persian Literature, III, Cambridge University Press, Cambridge 1920, s. 68-74; Melville, “Jāme‘ al-Tawārik”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/jame-al-tawarik, (Erişim Tarihi: 14.01.2021); Osman Gazi Özgüdenli, “Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî”, DİA, XXXV (2008), s. 19-21; Ramazan Şeşen, “Câmiu’t-Tevârîh”, DİA, VII (1993), s. 132-134; M. Şemseddin Günaltay, “Türk Tarihinin Ana Kaynaklarından Camiüttevarih ve Fazlullah Reşidüddin”, Belleten, I/1 (1937), s. 165-179; A. Zeki Velidi Togan, “The Composition of the History of the Mongols by Rashīd al-Dīn”, CAJ, VII/1 (1962), s. 60-72; John Andrew Boyle, “Rashīd al-Dīn: The First World Historian”, Iran, IX (1971), s. 19-26; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 46-50; J. Rypka, “Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods”, CHIr, V, , The Saljuq and Mongol Periods, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, Cambridge 1968, s. 623-624; Karl Jahn, “Cihan Tarihçisi Olarak Reşîdüddin”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III/3-4 (1966), s. 227-236; Şeşen, s. 234-237; M. Şemsettin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları: Tarih ve Müverrihler, haz. Y. Kanar, Endülüs Yayınları, İstanbul 1991, s. 260-283; A. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019, s. 155-156. Cüveynî ve Reşîdu’d-dîn’in Moğol tarihi için önemi hakkında bk. J. A. Boyle, “Juwaynī and Rashīd al-Dīn as Sources on the History of the Mongols”, Historians of the Middle East, ed. B. Lewis-P. M. Holt, Oxford University Press, London 1962, s. 133-137. Camiu’t-Tevârîḫ hakkında güncel, alternatif ve kavramsal bir yaklaşım için bk. Judith Pfeiffer, “In the Folds of Time: Rashīd al-Dīn on Theories of Historicity”, History and Theory, LVII (2019), s. 20-42. 10 Rab‘-i Reşîdî hakkında tafsilatlı bilgi için bk. Osman G. Özgüdenli, “Bir İlhanlı Şehir Modeli: Rab‘-i Reşîdî’de Meslekler, Görevler ve Ücretler”, Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006, s. 207-260. 11 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh, Târîḫ -i Mubârek-i Gâzânî - Dâstân-ı Gâzân Hân (Geschichte Ġāzān Ḫān’s aus dem Ta’rīḫ-i Mubārak-i Ġāzānī des Rašīd al-Dīn Faḍlallāh b.‘Imād al- Daula Abūl-Ḫair), nşr. K. Jahn, Messrs Luzac&Co, Londra 1358/1940, [= Reşîdu’d-dîn/Jahn]. 8 Onun teşvikiyle çalışmasına devam eden müellif, Gazan Han hakkında yazdığı bölüm aynı kalacak şekilde, Moğollar ve ilişki içinde oldukları yahut olmadıkları muhtelif milletlerin tarihlerine ilişkin büyük bir metin kaleme aldı ki bu suretle ortaya çıkan Cami‘u’t-Tevârîḫ, 12 ilk kapsamlı dünya tarihi denemesi idi. Eser üç ayrı kısımdan oluşan umumî bir tarihtir. Eserin birinci kısmı Gâzân Hân’ın emriyle kaleme alınan, Türk ve Moğol tarihlerinin anlatıldığı Târîḫ -i Mubârek-i Gâzânî iken ikinci kısım yaratılıştan yazarın yaşadığı yıllara kadar olan genel bir dünya tarihi, üçüncü ve son kısım ise günümüze ulaşmayan veya hiç kaleme alınmamış olan coğrafyadır. Eser Gazan Han’ın 703/1304 yılındaki vefatıyla sona ermektedir.13 İlhanlı hükümdarlarına oldukça yakın bir kişi olan Reşîdu’d-dîn’in eseri Câmi‘u’tTevârîḫ’in ilhanların emriyle ortaya çıktığı bir vakıadır. Bu sebeple müellifin devletin resmî bir tarihçisi olma özelliğini taşıdığı bilhassa vurgulanmalıdır. Yazılış tarihi açısından yakın bir geçmiş olarak nitelendirilebilecek dönemlerde vuku bulmuş hadiseleri anlatılırken müellifin başvurduğu bazı yöntemlerden14 de anlaşılabileceği gibi, eserin genelinde İlhanlı yanlısı anlatımın hâkim olduğu görülmektedir. Ünlü Moğol ve İlhanlı Tarihi mütehassıslarından Morgan’ın isabetle vurguladığı gibi “Reşîdu’d-dîn büyük öneme sahip, dikkate şayan bir tarihçi olsa da tarafsız bir tarihçi telâkki edilmemelidir”.15 Bununla beraber onun ve eserinin genel olarak Türk, Moğol ve dünya tarihlerinin ve özel 12 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, nşr. Muhammed Rûşen-Mustafâ Mûsevî, I-IV, Neşr-i Elbruz, Tahran 1373/1994, [= Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî]; Rashiduddin Fazlullah, Jami‘u’tTawarikh - Compendium of Chronicles – A History of the Mongols, İngilizceye çev. ve notl. W. M. Thackston, I-III, Harvard University, Cambridge 1999, [= Reşîdu’d-dîn/Thackston]; Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t- tevârîḫ, nşr. Behmen Kerîmî, I-II, İntişârât-i İkbâl, Tahran 1362/1983, [= Reşîdu’d-dîn/Kerîmî]; Reşîdu’d-dîn Fazlullâh, Câmi‘u’t-tevârîḫ, nşr. ‘Abdu’l-kerîm ‘Alî-oglı ‘Alîzâde, Neşriyyât-ı Ferhengistân-i ‘Ulûm-i Cumhûrî-yi Şûrevî-yi Sosyalistî-yi Âzerbâycân, III, Baku 1957, [= Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde]. Eserin İlhanlılar kısmının Türkçe tercümesi: Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’tTevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İ. Aka-M. Ersan, A. Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013, [= Reşîdu’d-dîn/Aka vd.]. Eserin Abaka Han bahsinden başlayarak Geyhâtû Han döneminin sonuna kadar olan Farsça kısmı ve Almanca tercümesi: Ta’rīḫ-i Mubārak-i-Ġāzānī, Geschichte der Ilḫāne Abaġa bis Gaiḫātū (1265-1295), çev. ve yay. haz. Karl Jahn, Mouton & Co, ‘s-Gravenhage 1957, [= Reşîdu’ddîn/Abaġa]. 13 Osman G. Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009, s. 11-13. 14 Mesela müellifin İlhanlılar açısından yenilgiyle sonuçlanan bazı İlhanlı-Memlûk harpleri gibi, aslında o dönem için oldukça mühim durumda olan bazı hadiseleri kısaca anlatarak geçiştirmesi, yer verdiği bazı konuşma metinlerindeki üslûbu ve ilhanlar için kullandığı ifadeler bu yöntemlere örnek olarak verilebilir. Ancak modern öncesi dönemde yazılan kroniklerin umumiyetle patronaj ilişkisi ile kaleme alındığı herkesçe malum olduğundan müellifin bu tavrı olağan ve pekâlâ anlamlıdır. 15 Morgan, “Rashīd al-Dīn Ṭabīb”, s. 444. 9 olarak İlhanlı Tarihi için büyük önem taşıdığını bilhassa vurgulamak gerekir. Reşîdu’ddîn’in Abaka Han devrinde tabip olarak İlhanlı hizmetine girdiği dikkate alındığında, onun ikinci ilhan hakkında anlattıkları konumuz açısından eşsizdir. Bu açıdan Cami‘u’tTevârîḫ, Abaka Han’ın düşünce yapısı, tutum ve davranışları ve bunlarda payı olan etmenlere ek olarak onun etrafındaki dünyaya ışık tutması açısından büyük önemi haizdir. Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i araştırma konumuz kapsamında bilgi ihtiva eden eserlerinden bir diğeri Şu‘ab-i pençgâne’dir.16 Bazı araştırmacılar tarafından Câmi‘u’t- Tevârîḫ’in bir bölümünden ibaret olarak değerlendirilen bu eser, Moğol, Türk, Arap ve İbranî hükümdarlarının şecerelerini içermektedir.17 663/1264-1265 yılında Şîrâz’da dünyaya gelen Şerefu’d-dîn ‘Abdullâh b. Fazlullâh Kâtib-i Şîrâzî (ö. 730-1329-30), Sultan Olcaytu tarafından kendisine verilen “Vassâfu’lhazre” veya bunun daha kısa bir formu olan “Vassâf” lakabıyla meşhurdur. Babasının Fârs vilâyetinin idarecilerinden biri olması sayesinde iyi bir eğitim hayatı geçirdikten sonra devlet hizmetine giren Vassâf, 697/1298-1299 yılında kaleme almaya başladığı Tecziyetü’l-Emsâr ve Tecziyetü’l-‘sâr (Târîḫ-i Vassâf) 18 isimli eserinin ilk üç cildini Gazan Han’a takdim etme fırsatı bulmuştur. Onun ölümünün ardından eserin dördüncü cildini Sultan Olcaytu sunan müellif, eserin beşinci ve son cildini ise ölümünden iki yıl önce, 728/1328 yılında tamamlamıştır. Esasen ‘Alâu’d-dîn Ata-Melik Cüveynî tarafından yazılan Târîḫ-i Cihân-guşâ isimli esere zeyil olarak yazılan, bu sebeple 656/1258 ve sonrasındaki yıllarda vuku bulan hadiseleri ihtiva eden Tecziyetü’l-Emsâr ve Tecziyetü’l‘sâr, içinde barındırdığı ayetler, İran ve Arap edebiyatından iktibaslar ve müellif tarafından kaleme alınan şiirlerden başka Arapça, Farsça, Moğolca ve Türkçe 16 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Şu‘ab-i pençgâne, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed, nr. 2937. 17 Özgüdenli, “Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî”, s. 20-21. 18 Vassâf, Kitâb-ı Mustetâb-ı Vassâfü’l-hazre, I-V, nşr. M. M. İsfahânî, Kitâbhâne-yi İbn Sina-Kitâbhâneyi Ca’ferî Tebrizî, Tahran 1338/1959, [= Vassâf/İsfahânî]; Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, nşr. ‘Abdu’lMuhammed Âyetî, İntişârât-i Bünyâd-ı Ferheng-i İran, Tahran 1346/1967 [= Vassâf/Tahrîr]; Vassâf, Geschichte Wassaf’s, Persisch Herausgegeben und Deutsch Übersetzt von Hammer-Purgstall, Neu Herausgegeben von Sibylle Wentker nach Vorarbeiten von Klaus Wundsam, I-IV, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2010-2016, [= Vassâf/Hammer]. 10 ıstılahlardan dolayı oldukça süslü bir nesre sahiptir. Bununla beraber müellifin bu eseriyle şöhret bulduğu ve pek çok tarih yazarına ilham kaynağı olduğu bilinmektedir.19 680/1281 yılında Kazvin’de dünyaya gelen Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî (ö. 740/1339-1340’tan sonra), köklü bir bürokrat ailesine mensuptur. Dedesi ve babasının Irak’ın müstevfîsi olarak görev yapmasından hareketle ailesi “Müstevfî/Müstevfîyân” lafzıyla anılmıştır.20 Hatta müellifin kendisi de Vezir Reşîdu’d-dîn tarafından müstevfî tayin edilmiştir.21 Gençliğinden beri tarih ilmiyle ilgilenen; şair, edip ve âlimlerin sohbetlerine iştirak eden Kazvînî, İlhanlı tarihinin başucu kaynaklarından biri olan Târîḫi Güzîde’yi22 yazarak hizmetinde bulunduğu Vezir Gıyâsu’d-dîn Muhammed’e takdim etmiştir. Eserin Taberî, İbnü’l-Esîr, Atâ-Melik Cüveynî ve Reşîdu’d-dîn Fazlullâh gibi önemli tarih yazarlarının eserlerinden yararlanılarak hazırlandığı anlaşılmaktadır.23 Târiḫ-i Güzîde, esasen müellifin yaşadığı dönemle ilgili verdiği spesifik bilgiler münasebetiyle ehemmiyet arz ediyorsa da genel kronoloji ve mahallî hâkimiyetler konusundaki muhtevasıyla da çalışmamızı ilgilendirmektedir. Kazvînî’nin Firdevsî’nin Şâhnâme’sine nazire olarak yazdığı ve Hz. Peygamber’den başlayarak 734/1334 yılına kadar gelen hadiseleri anlattığı Zafernâme, 24 75.000 beyitlik manzum bir tarih eseridir. Her biri müstakil üç ciltten oluşan eserin bilhassa “Kısmu’sSultaniyye min Kitâb-ı Zafernâme fî Zikri’l-Mogûl” başlığını taşıyan; Türkler ve 19 Müellif ve eser hakkında için bk. Osman Gazi Özgüdenli, “Vassâf”, DİA, XLII (2012), s. 558-559; P. Jackson, “Waṣṣāf”, EI2 , XI (2002), s. 174; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 51; Osman G. Özgüdenli, “İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i Vassâf’ın Müellif Nüshası”, Belleten, LXX/258 (2006), s. 501-506; a.mlf., Gâzân Hân ve Reformları, s. 16-17; Storey, Persian Literature, II/2, s. 267-268; Rypka, “Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods”, s. 624; Browne, A History of Persian Literature, III, s. 67-68; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 328-239. 20 B. Spuler, “Ḫamd Allāh al-Mustawfī al-Kazvīnī”, EI2 , III (1986), s. 122. 21 Abdülkerim Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, DİA, XV (1997), s. 454. 22 Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî, Târîh-i Guzîde, nşr. ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î, Müessese-yi İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahran 1387/2008, [= Kazvînî/Nevâ’î]; Ḥamdu’lláh Mustawfí-i Qazwíní, Ta’ríkh-i-Guzída, I-II, İngilizceye çev. ve yay. haz. E. G. Browne, E. J. Brill, 1913, [= Kazvînî/Browne]; Hamdullah Müstevfî-yi Kazvinî, Târih-i Güzide, Türkçe çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2018, [= Kazvînî/Öztürk]. 23 Spuler, “Ḫamd Allāh al-Mustawfī al-Kazvīnī”, s. 122; Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, s. 454. 24 L. J. Ward, The Ẓafar-nāmah of Ḥamdallāh Mustaufī and the Il-khān Dynasty of Iran, I-III, Doktora Tezi, University of Manchester, Manchester 1983 [= Kazvînî, Zafernâme]. 11 Moğollardan bahseden ve 731/1331 yılına kadar İlhanlı tarihini anlatan üçüncü cildi, mukaddem kaynaklardan bolca iktibas barındırmaktadır. Kazvînî’nin araştırmamız çerçevesinde istifade edilen bir diğer eseri Nuzhetü’lKulûb’dur.25 Müellifin dostlarının ricası üzerine kaleme aldığı bu eser coğrafya ve kozmografya ile ilgilidir. Müellifin eserini yazarken kendisinden önce bu alanlarda ortaya konmuş yapıtlardan istifade ettiği anlaşılmaktadır. Nuzhetü’l-Kulûb, kozmografya hakkında bir mukaddime, üç esas bölüm ve hâtimeden müteşekkildir. Eserin coğrafyaya ilişkin üçüncü bölümü dört kısma ayrılmıştır. Bu bölümün Moğol İran’ının maliyesini, coğrafyasını, eyalet, vilâyet, kaza, nahiye ve köylerini, yol ve menzillerini, dağlarını, nehirlerini, deniz ve göllerini, maden ve minerallerini anlatan ikinci kısmı ile komşu ülkeler hakkında bilgi veren üçüncü kısmı26 konumuz açısından bilhassa önemlidir. İlhanlılar hakkında verilen bilgilerin, müellifin idarî vazifesi dolayısıyla devletin resmî vesikalarına dayanması,27 eserin çalışmamız bağlamındaki önemini artırmaktadır. Öte yandan Abaka Han’ın çağdaşı olan ve astronomi başta olmak üzere pek çok alanda eser veren Kutbu’d-dîn Şîrâzî’ye nispet edilen Ahbâr-i Mogûlân28 adlı eser kısa ölçekli olsa da konumuzla ilgilidir. İlhanlı dönemi tarih yazarlarından Ebu’l-kâsım ‘Abdullâh b. ‘Ali el-Kâşânî tarafından kaleme alınan Târîḫ-i Gıyasu’d-dîn Olcâytû Sultân Muhammed Hudâbende ya da kısaltılmış ismiyle Târîḫ-i Olcâytû Sultân29 isimli eser, ihtiva ettiği bazı bilgiler 25 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, (Coğrafya kısmı) İngilizce çev. G. Le Strange, The Geographical Part of Nuzhat-al-Qulūb Composed by Hamd-allāh Mustawfi of Kazwīn in 740 (1340), E. J. Brill, Leiden 1919. 26 Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, s. 454-455. 27 Spuler, “Ḫamd Allāh al-Mustawfī al-Kazvīnī”, s. 122; 28 Kutbu’d-dîn Şîrâzî (?), Ahbâr-i Mogûlân der enbâne-yi Mollâ Kutb, nşr. İ. Afşar, Kitâbhâne-yi Bozorgi Hazret-i Âyetullâhü’l-uzmâ Mar’aşî Necefî, Kûm 1389/2010, [= Şîrâzî/Afşâr], s. 44; George Lane, The Mongols in Iran: Qutb Al-Din Shirazi’s Akhbar-i Moghulan, Routledge, London-New York, 2018, [= Şîrâzî/Lane]. 29 Ebu’l-Kâsım ‘Abdullâh-i Kâşânî, Târîḫ-i Olcâytû Sultân, nşr. Mehîn Hamblî, Bengâh-ı Tercume ve Neşri Kitâb, Tahran 1348/1969 [= Kâşânî/Hambli]; Derya Örs, Tarih-i Olcaytu (İnceleme ve Çeviri), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, 12 dolayısıyla konumuz açısından değerlidir. İlhanlı hükümdarlarının emrindeki münşîlerden biri olan Kâşânî,30 dönemin ünlü kronikçilerinden Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-ı Hemedânî’nin Camiu’t-Tevârîḫ adlı eserinde Sultan Olcaytu devrinin yer almamasından hareketle söz konusu esere zeyil olarak, bu sultan döneminde vuku bulan ve 718/1318 yılına kadar gelen hadiseleri sırasıyla ve nesir biçiminde kaleme almıştır. Kâşânî aynı zamanda Reşîdu’d-dîn’in ölümünden sonra onun dünya tarihinin aslında kendisi tarafından kaleme alındığını iddia etmişse de hiçbir sağlam dayanağı olmayan bu görüş muasır, muahhar ve modern tarihçiler tarafından kabul görmemiştir. Kâşânî’nin eseri dönemin siyasî tarihine ışık tuttuğu kadar devrin sosyal, kültürel ve dinî yapısı hakkında da bilgiler vermektedir. Umumî Tarihler İlhanlılar döneminin meşhur Şiî tefsir, kelâm ve fıkıh âlimi Kâdı Beyzâvî (ö. 685/1286), Şîrâz yakınlarındaki Beyzâ kasabasında dünyaya gelmiştir. Babasının Şîrâz kâdı’lkudâtlığına tayininden sonra ailesiyle birlikte bu şehre yerleşen ve iyi bir eğitim hayatı geçiren müellif, babasının ölümünden sonra Suğuncak Noyan’ın himayesiyle Fars kâdı’lkudâtlığı görevine getirilmiştir. Onun kaleme aldığı, Hz. Âdem’den başlayarak müellifin zamanına kadar gelen önemli olayları ihtiva eden Nizâmu’t-tevârîḫ 31 (t. 674/1275) özellikle peygamberler tarihi; Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Deylemliler, Selçuklular ve Moğollar hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.32 Oldukça muhtasar nitelikte olan bu eser, müellifinin Abaka Han döneminde yaşamış olması bakımından konumuzu ilgilendirmektedir. (Fars Dili ve Edebiyatı), Ankara 1992 [= Kâşânî/Örs]. 30 Yaşamöyküsü ve mevzubahis eseri hakkında daha geniş bilgi için bk. Derya Örs, “Kâşânî, Abdullah b. Ali”, DİA, XXV (2002), s. 4-5; Kemal Ramazan Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 248-251; Storey, Persian Literature, II/2, s. 267. 31 Kâdî Nâsıru’d-dîn ‘Abdullah b. Ömer Beyzâvî, Nizâmu’t-tevârîḫ, nşr. Behmen Mîrzâ Kerîmî, Kitâbhânei ‘İlmî, Tahran 1313/1934. Nizâmü’t-tevârîḫ hakkında ülkemizde bir Yüksek Lisans tez çalışması yapılmıştır: Haşim Karakoç, Kâdı Beyzâvî ve Nizâmu’t-tevârîh’inin Edisyon Kritiği ve Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı), Kırıkkale 1998. 32 Kâdı Nâsıru’d-dîn Beyzâvî’nin hayatı ve Nizamu’t-tevârîḫ başta olmak üzere eserleri hakkında bk. Yusuf Şevki Yavuz, “Beyzâvî”, DİA, VI (1992), s. 100-103; J. Robson, “Al-Bayḍāwī, EI2 , I (1986), s. 1129; Charles Melville, “From Adam to Abaqa: Kāḍī Bayḍāwī’s Rearrangement of History”, Studia Iranica, XXX (2001), s. 67-86. 13 Fârs bölgesinin Şebânkâre şehrinde doğan Muhammed b. ‘Alî-yi Şebânkâre’î (ö. 759/1358), şairliği ve tarihçiliğiyle ön plana çıkmıştır. Mecma‘u’l-ensâb,33 müellif tarafından Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî’nin oğlu ve Ebû Sa‘id Bahadır Han’ın veziri Gıyâsu’d-dîn Muhammed’e ithaf etmiştir. Ancak vezirin evinin 736/1336’da yıkılması ve buna bağlı olarak nüshanın kaybolması üzerine eseri yeniden kaleme almış ve 738/1337’de tamamlamıştır. Bu nüsha ve Çobanlı Pîr Hüseyin’e sunduğu 743/1343 tarihli nüsha günümüze ulaşmıştır. Cami‘u’l-ensâb ve Bahrü’l-ensâb adlarıyla da anılan genel tarih niteliğindeki eser, kainatın ve insanlığın yaratılışından başlamakta ve müellifin yaşadığı döneme kadar hükümdarların ve sülâlelerin tarihini ihtiva etmektedir. Eser aynı zamanda Fârs’ın güneyinde yer alan Şebânkâre’de hüküm süren mahallî hâkimler hakkında bilgi içeren ilk tarih kitabıdır.34 Timurlu dönemi tarihçilerinden Mîrhv ând,35 Buhara’dan Belh’e göç eden bir seyyid ailesine mensuptur. İyi bir eğitim alan Mîrhv ând, genç yaşta Ali Şir Nevâî’nin dikkatini çekmeyi başarmıştır. Ömrünün son yıllarına doğru, Nevâî’nin Herât’ta bulunan İhlâsiye Hankâhı’nı kendisine tahsis etmesi üzerine eseri Ravzatu’s-safâ’yı36 kaleme almıştır. Konumuz hakkındaki anlatısı çerçevesinde Reşîdu’d-dîn ve Vassâf’tan çokça iktibaslar içerdiği görülen Mîrhv ând’ın eseri, yine de yer yer spesifik bilgiler ihtiva etmektedir. Herât’ta, annesi tarafından dedesi olan Timurlu dönemi tarihçilerinden Mîrhv ând’ın gözetiminde yetişen H v ândemîr (ö. 942/1535-1536), hayatı boyunca yaşadığı yörelerin idarecileriyle yakın ilişkiler kurmuştur. Müellif, ilmî çalışmalarda bulunarak pek çok eser 33 Muhammed b. ‘Alî-yi Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Müessese-yi İntişârâti Emîr-i Kebîr, Tahran 1363/1984. Mecma‘u’l-ensâb kısmen (eserin Saffârîler’den Hârizmşahlara kadar olan ilk dokuz bölümü) bir Yüksek Lisans tez çalışması kapsamında Türkçeye tercüme edilmiştir: Nurullah Soylar, Şebânkâreî’nin Mecma’l-Ensâb fi’t-Tevârîh Adlı Eseri (Çeviri ve Değerlendirmesi), Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2018. Ayrıca son yıllarda eserin tam metin Türkçe tercümesi yapılarak yayınlanmıştır: Muhammed b. Ali b. Muhammed-i Şebânkâreî, Mecma‘u’lensâb (Hânedanlar Tarihi), terc. F. Unan, TTK Yayınları, Ankara 2021. 34 Müellif ve eseri Mecma‘u’l-ensâb hakkında detaylı bilgi için bk. Rıza Kurtuluş, “Şebânkâreî”, DİA, XXXVIII (2010), s. 390-391; C. E. Bosworth-P. Jackson, “Shabānkāra’ī”, EI2 , IX (1997), s. 158-159. 35 Hayatı ve eseri Ravzatu’s-safâ hakkında detaylı bilgi için bk. İsmail Aka, “Mīrhând”, DİA, XXX (2020), s. 156-157; A. Beveridge [B. F. Manz], “Mīrkhwānd”, EI2 , VII (1993), s. 126-127; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 59-60; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 247-248 36 Mîrhv ând (Mîr Muhammed b. Seyyid Burhânu’d-dîn Hândşâh), Ravzatu’s-safâ fî sîreti’l-enbiyâ ve’lmulûk ve’l-hulefâ, nşr. ‘Abbâs Zeryâb, I-VI, İntişârât-i İlmî, Tahran 1373/1994. 14 kaleme almıştır.37 Onun Habîbu’s-siyer fî ahbâr-i efrâdi’l-beşer38 adını taşıyan eseri konumuz açısından önemlidir. Müellif, umumî bir dünya tarihi niteliğindeki bu eseri seyyidler, kâdılar ve sadrların reisi olan Gıyâsu’d-dîn Muhammed b. Yusuf-ı Huseynî adına 927/1521 yılında yazmaya başlamış, fakat onun öldürülmesinden sonra Safevîlerin Herât valisi Durmuş Han’ın veziri Hâce Habîbullâh-ı Sâvecî’ye ithaf etmiştir. Eserin adındaki “Habîbu’s-siyer” ifadesi bu ikinci ithaftan kaynaklanmaktadır. Üç cilt olarak yazılan eser yaratılıştan Safevî hükümdarı Şah İsmail’in (1501-1524) ölümüne (930/1524) kadar gelmektedir.39 Eserinde Reşîdu’d-dîn’in metoduna uyarak kronolojiden ziyade devletleri esas alan müellif, her devrin sonunda o dönemin vezirleri ve diğer devlet adamları ile seyyidler, nakibler, ulemâ, fuzelâ ve şairler hakkında bilgiler vermiş ve bu suretle İran tarih yazıcılığında yeni bir usûl başlatmıştır. 40 H v ândemîr’in muhtelif devletlerde vezirlik yapmış kişilerin yaşam öykülerini konu ettiği eseri Destûrü’l-vüzerâ41 da konumuz açısından ehemmiyet arz etmektedir. Timurlu hükümdarı Hüseyin Baykara ve veziri Kemâlu’d-dîn Hâce Mahmud adına kaleme alınan eser 906/1500-1501 yılında tamamlanmışsa da 914/1508’te yeniden gözden geçirilmiş ve bazı ilavelerle genişletilmiştir.42 Mahallî Tarihler Mâverâünnehir’in Ilak bölgesinin küçük bir şehri olan Benâket kökenli Benâketî’nin (ö. 730/1329-1330) doğum tarihi belli değildir. Müellif, kendi kaydına göre 717/1302 yılı 37 Hayatı ve eserleri için bk. İsmail Aka, “Hândmîr”, DİA, XV (1997), s. 550-552; H. Beveridge [J. T. P. de Bruijn], “Khwāndamīr”, EI2 , IV (1997), s. 1020-1021; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 248-250; Farishtamo Khomushova, Giyasüddîn Hândmîr’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği, Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2020, s. 38-47, 60-75; Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, s. 392-393. 38 Giyâsu’d-dîn b. Hümâmu’d-dîn Hv ândemîr, Târîh-i Habîbu’s-siyer fî ahbâr-i efrâdi’l-beşer, I-IV, nşr. Muhammed Debîr Siyâkî, İntişârât-i Hayyâm, Tahran 1380/2001, [= Hv ândemîr /Siyâkî]; Habîbu’s-siyar: The Reign of the Mongols and Turk, I-II, İngilizce çev. W. M. Thackston, Cambridge-Massachusetts 1994, [= Hv ândemîr/Thackston]. 39 Khomushova, Giyasüddîn Hândmîr’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği, s. 70-74. 40 Aka, “Hândmîr”, DİA, XV (1997), s. 552; Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, s. 393. 41 Hv ândemîr, Düstûrü’l-vüzerâ, nşr. Sa‘id Nefîsî, İntişârât-i İkbâl, Tahran 2535/1355/1976. 42 Aka, “Hândmîr”, s. 551; Beveridge, “Khwāndamīr”, s. 1021. Tafsilen bk. Khomushova, Giyasüddîn Hândmîr’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği, s. 63-66. 15 sonlarında Ucân’da tertip edilen büyük kurultayda Gazan Han’ın huzuruna çıkarak ona yazdığı methiyeyi okumuş ve bu hükümdar tarafından Meliku’ş-şu‘arâ’ unvanına layık görülmüştür.43 Ancak müellif, onun halefi Sultan Olcaytu zamanında fazla itibar görme şansı bulamamıştır. Müellifin tarihle alakalı eseri Ravzât ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevârîḫ ve’l-ensâb (t. 730/1329-1330), Târîḫ-i Benâketî44 ismiyle meşhur olup esasen bazı ilaveler ve ufak değişiklikler dışarıda bırakılacak olursa, Cami‘u’t-Tevârîḫ’in kısa bir formu niteliğindedir. Benâketî, Farsça olarak yazdığı ve 717/1317 yılında, Sultan Ebu Said zamanında tamamladığı eserini peygamberler tarihi, eski İran tarihi, Hz. Peygamber ve halifeler devri, Abbâsîlerle çağdaş İran’daki hanedanların tarihi, Yahudilerin, Hıristiyanların ve Frenklerin tarihi, Hintlilerin tarihi, Çinlilerin tarihi ve Moğolların tarihi olmak üzere dokuz kısma ayırmıştır.45 Eserin dokuzuncu ve son bölümü konumuz itibarıyla bazı tâli mevzularda bilgiler ihtiva etmektedir. Nâsıru’d-dîn Münşî-yi Kirmânî tarafından yazılan ve 716/1316-1317 yılına kadarki hadiseleri içermek üzere Kirman Karahıtaylarının (Kutluğhanlı Hanedanı) tarihini anlatan Simtu’l-‘ulâ li-hazreti’l-‘ulyâ46 da çalışmamızda faydalanılan eserler arasındadır. Kirmânî’nin eseri Abaka Han’ın bilhassa Kirman bölgesinin hâkimleriyle münasebetleri açısından önemi haizdir. Öte yandan kim tarafından ve hangi tarihte yazdıldığı bilinmemekle beraber Kirmân Karâhıtâylarının tarihini anlatan Târîḫ-i Şâhî-yi Karâhıtâyân47 adlı eser önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Aynı şekilde, anonim bir eser olma özelliğindeki Târîh-i Sîstân48 da 43 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 21. Nitekim Semerkandî, onu tarihçilik ve şairlikteki maharetinden ötürü sitayişle anmaktadır (Devletşâh b. Bahtişâh Semerkandî, Tezkîretü’ş-Şu‘arâ’, nşr. E. Brown, İntişârât-i Esâtîr, Tahran 1382/2003, s. 227). 44 Fahru’d-dîn Ebû Süleymân Dâvûd b. Tâcu’d-dîn Benâketî, Ravzât ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevâriḫ ve’lensâb (Târîḫ-i Benâketî), nşr. Ca‘fer Şi‘âr, Silsile-i İntişârât-i Encümen-i Âsâr-i Millî, Tahran 1348/1969. 45 W. Barthold [H. Massé], “Banākitī”, EI2 , I (1986), s. 1011; Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları, s. 305- 307; Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, s. 240. 46 Nâsiru’d-dîn Münşî-yi Kirmânî, Simtu’l-‘ulâ li-hazreti’l-‘ulyâ, nşr. ‘Abbas İkbâl, Şirket-i Sihâmî-yi Çâp, Tahran 1328/1949. 47 Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, nşr. Muhammed İbrâhim Bâstânî-yi Pârîzî, İntişârât-i Bünyâd-i Ferheng-i İrân, Tahran 2535/1355/1976. 48 Târîḫ-i Sîstân, nşr. Meliku’ş-şu‘arâ’ Bahâr, İntişârât-i Golâle-yi Ḫâver, Tahran 1352/1973. 16 Sîstan ve çevresinde meydana gelen hadiseleri aktarması araştırma konumuz bağlamında ehemmiyet arz etmektedir. Ayrıca Mevlânâ Evliyâ’-ullâh-i Amulî tarafından 764/1362 yılında telif edilen Târîḫ-i Rûyân49 ve Mîr Seyyid Zahîru’d-dîn b. Nasîru’d-dîn-i Mar‘aşî50 tarafından kaleme alınan Târîḫ-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân51 konumuz açısından kıymeli bilgiler sunan Mahallî tarihlerdendir. Ca‘fer b. Muhammed b. Hasan-i Ca‘ferî tarafından kaleme alınan Târîḫ-i Yezd, 52 845/1441-42 yılına kadar gelen hadiseler53 ölçeğinde Yezd ve çevresinin tarihini anlatması hasebiyle çalışmamızda istifade edilen eserlerdendir. Bunun yanı sıra Ahmed b. Huseyn b. ‘Alî el-Kâtîb tarafından kaleme alınarak Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah’a (1438-1467) ithaf edilen Târîḫ-i Cedîd-i Yezd54 de müellifin kendi zamanına kadar gerçekleşen olayları kaydetmesi sebebiyle çalışma konumuzun kaynakları arasında yer almaktadır. Zira bu iki eser Moğolların bölgeye gelişi, İlhanlıların kuruluşu ve Abaka Han döneminde Yezd Atabegliği’nin vaziyeti ile İlhanlı merkezî idaresiyle münasebetleri hakkında kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Diğer yandan Mahmûd Kutûbî tarafından Muzafferîler hanedanı hakkında yazılan Târîḫ-i Âl-i Muzaffer55 bu hanedanın menşei hakkında verdiği bilgiler açısından yararlandığımız kaynak eserlerden bir diğeridir. 49 Mevlânâ Evliyâ’-ullâh-i Amulî, Târîḫ-i Rûyân, nşr. Menûçehr Sutûde, İntişârât-i Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1348/1969. Eser hakkında bk. Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, s. 386-387. 50 Zahîru’d-dîn Mar‘aşî ve eserleri hakkında bk. C. E. Bosworth, “Zahīr al-Dīn Mar‘ashī”, EI2 , XI (2002), s. 393-394; Tahsin Yazıcı, “Mar‘aşî, Zahîrüddin”, DİA, XXVIII (2003), s. 36-37; M. İbrahim Yıldırım, “Timurlu Tarihine Dair Farsça Yeni Bir Eser: Zahîr-i Mar‘aşî’nin Müntahabü’t-Tevârîh’i”, Belleten, LXXX/288 (2016), s. 374-377. 51 Mîr Seyyid Zahîru’d-dîn b. Nasîru’d-dîn-i Mar‘aşî, Târîḫ-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, nşr. Muhammed Huseyn Tesbîhî, İntişârât-i Esâtîr, 1365/1986. Eser hakkında ayrıca bk. Mehîn Fehîmî, “Târîḫi Taberistân u Rûyân u Mâzenderân”, Dânişnâme-yi Cihân-i İslâm, VI (1381/2002), s. 228-229; Yıldırım, “Timurlu Tarihine Dair Farsça Yeni Bir Eser: Zahîr-i Mar‘aşî’nin Müntahabü’t-Tevârîh’i”, s. 376; Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, s. 387. 52 Ca‘fer b. Muhammed b. Hasan-i Ca‘ferî, Târîḫ-i Yezd, nşr. İrec Afşâr, Şirket-i İntişârât-i ‘İlmî ve Ferhengî, Tahran 1343/1965. 53 Özgüdenli, “Orta Çağ İran Tarih Yazıcılığına Kısa Bir Bakış”, s. 387. 54 Ahmed b. Huseyn b. ‘Alî el-Kâtîb, Târîḫ-i Cedîd-i Yezd, nşr. İrec Afşâr, Tahran 1345/1966. 55 Mahmûd Kutûbî, Târîḫ-i Âl-i Muzaffer, nşr. ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î, Müessese-yi İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahran 1364/1985. 17 Herât ve çevresinin tarihi hakkında Seyf-i Herevî’nin (Seyf b. Muhammed b. Yâkub elHerevî) Târîḫ-nâme-yi Herât’ı, 56 Mu‘ined-dîn Muhammed-i İsfizârî’nin (ö. 899/1494’ten sonra) Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât’ı57 (t. 897-899/1491-1494) ve Hâfız-i Ebrû’nun (ö. 833/1430), Tarîh-i Selâtin-i Kert’i58 ve Fârs ve bilhassa Şîrâz tarihi hakkında Ahmed b. Ebu’l-Hayr Zerkûb-i Şîrâzî’nin (ö. 789/1387-88) Şîrâz-nâme’sinden59 istifade edilmiştir. Tez çalışmamızda kullanılan Arapça kaynaklar arasında Memlûkler döneminin önde gelen bazı tarihçilerinin eserleri bulunmaktadır. Bu cümleden bilhassa Abaka Han döneminde İlhanlı-Memlûk ilişkileri gibi konumuzu ilgilendiren mevzulardan bahseden Makrîzî,60 Yûnînî,61 İbn Abdü’z-zâhir,62 Baybars el-Mansûrî,63 İbn Şeddâd64 ve elÖmerî65 gibi tarih yazarlarının eserlerinden yararlanılmıştır. Türkiye Selçuklu kaynakları arasında yer alarak konumuzu ilgilendiren vakayinameler arasında İbn Bîbî,66 Kerimü’d-dîn Mahmûd-i Aksarayî,67 Yazıcızâde Ali,68 Kâdı Ahmed 56 Seyf b. Muhammed b. Yâkub el-Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, nşr. Gulâm-rızâ Tabâtabâî Mecd, İntişârâti Esâtîr, Tahran 1383/2004. 57 Mu‘înud-dîn Muhammed-i İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât, I, nşr. Seyyid Muhammed Kâzim İmâmî, İntişârât-i Danişgâh-ı Tahran, Tahran 1338/1959. 58 Hâfız-i Ebrû, Târîḫ-i Selâtîn-i Kert, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, İntişârât-i Mirâs-i Mektûb, 1389/2010. 59 Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, nşr. İsmâ‘il Vâ’iz Cevâdî, İntişârât-i Bünyâd-i Ferheng-i İrân, Tahran 1350/1972. 60 Takıyü’d-dîn Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Mâ’rifeti düvelü’l-Mülûk, I-II, nşr. Muhammed Mustafâ Ziyâde, Matba’a-yı Dârü’l-kutûbü’l-Mısriyye, Kahire 1936. 61 Yûnînî, Ẓeylü Mir’ati’z-zamân, I-III, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, Haydarâbâd 1380/1960, 62 Muhyi’d-dîn b. Abdü’z-zâhîr, er-Ravzü’z-Zâhîr fî Sîret-i Melikü’z-Zâhîr, nşr. Abdü’l-azîz el-Huveytır, Riyad 1986 [= İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır]; el-Ravzü’z-zâhir fî Sîret el-Melikü’z-Zâhir Kâtibinin Gözünden Sultân Baybars), çev. A. Usta, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021 [= İbn Abdü’z-zâhîr/Usta] 63 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-fikre fî târîḫi’l-hicre, yay. haz. D. S. Richards, Das Arabische Buch, Beyrut 1998, s. 147-148. 64 İbn Şeddâd (Ebû ‘Abdullah İzzü’d-dîn Muhammed el-Halebî), Târîḫu’l-meliki’ẓ-Ẓâhir (Die Geschichte Des Sultans Baibars), yay. haz. A. Hutayt, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1403/1983 [= İbn Şeddâd/Hutayt]; Türkçe çev. İbn Şeddâd, Baypars Tarihi: Al-melik-al-zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, çev. M. Ş. Yaltkaya, Maarif Matbaası, İstanbul 1941 [= İbn Şeddâd/Yaltkaya]. 65 El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım – Mesâliku’l-Ebsâr, çev. ve Notl: A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014. 66 İbn Bibi, El-evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2020. 67 Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2000. 68 Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oğuznâme-Selçuklu Tarihi], haz. A. Bakır, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017. 18 Nigidî69 gibi müelliflerin kaleme aldığı eserlerin yanı sıra Anonim Selçuknâme70 bulunmaktadır. Bu kaynaklar, İlhanlı-Türkiye Selçuklu ilişkilerinin seyrine ışık tutmaları bakımından önemi haizdirler. b. Diğer Kaynaklar İlhanlılarla sıkı münasebeti bulunan Gürcü Krallığı’nın tarihini anlatan Kartlis Tskhovreba Kroniği71 ve Anonim Gürcü Kroniği72 istifade edilen vakayiname türündeki eserler arasında bulunmakta ve bilhassa Abaka Han döneminde İlhanlı-Gürcü Krallığı münasebetleri hakkında eşsiz bilgiler vermektedirler. Ayrıca bu dönemde İlhanlılarla Gürcüleri aratmayacak derecede yakın ilişkide olan Kilikya Ermeni Krallığı bünyesinde yaşayan Aknerli Grigor,73 Vardan,74 Kiragos75 ve Hayton’un76 yanı sıra Vahram,77 Sebastatsi,78 Simbat Sparapet79 gibi Ermeni tarihçilerin pasajlarından faydalanılmıştır. Ermeni tarih yazarlarının anlattıkları, Abaka Han döneminde İlhanlılarla Kilikya Ermeni kralları arasındaki bağlantıların anlaşılmasını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca Süryani asıllı Gregory Ebu’l-Ferec tarafından kaleme alınan 69 Kâdı Ahmed Nigidî, El-Veledü’ş-şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk, I-II, terc. ve yay. haz. A. Ertuğrul, TTK, Ankara 2015. 70 Tarîh-i Âl-i Selçuk: Anonim Selçuknâme, çev. ve notl. H. İ. Gök-F. Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014. 71 The Georgian Chronicles of Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia), İngilizceye çev. D. Gamq’relidze vd., Artanuji Publishing, Tbilisi 2014. 72 Histoire de la Géorgie - Depuis l’Antiquité Jusqu’au XIXe Siécle, Fransızca çev. ve notl. M. Brousset, I, Imprimerie de l’Académie Impériale des Sciences, S. - Pétersboutg 1849. 73 Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012. 74 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, çev. H. D. Andreasyan, yay. haz. İ. Aslan, ed. F. Hacısalihoğlu, Post Yayın Dağıtım, İstanbul 2017. 75 Genceli Kiragos, Moğol İstilası 1220-1265, Fransızcaya çev. E. Dulaurier, Türkçeye çev. M. Kemal Bey, notl. F. Hacısalihoğlu-İ. Aslan, ed. A. Pul, Post Yayınları, İstanbul 2018; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, Fransızcaya çev. E. Dulaurier, Türkçeye çev. G. Solmaz, Elips Kitap, Ankara 2009. 76 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, çev. A. T. Özcan, Selenge Yayınları, İstanbul 2015. 77 Urfalı Vahram, Kilikya Ermeni Kralları, çev. H.D. Andreasyan, TTK, Yayınlanmamış Tercüme. 78 “Sebastatsi Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, çev. İ. Kemaloğlu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017, s. 35-59. 79 “Simbat Sparapet’in Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, çev. İ. Kemaloğlu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017, s. 90-111. 19 mufassal80 ve muhtasar81 tarihler Abaka Han’ın yaşamöyküsü ve faaliyetleri açısından bazı temel ve tâli hususlarda bilgiler sunması bakımından önemlidirler. Son olarak seyahatnâme türündeki bazı eserlerin Abaka Han ve etrafındaki dünyaya temas ettiğini vurgulamak gerekmektedir. Bu cümleden, tüm zamanların en büyük seyyahlarından Marco Polo’nun kayıtları82 Abaka Han döneminin anlaşılması açısından kıymetlidir. Onun dışında, Rabban Sauma ve Mar Yahballaha’nın gözlemlerine dayanan anlatılar83 bu dönemde İlhanlı Devleti’nin durumunun ve bizzat görüştükleri Abaka Han’ın tutum ve davranışlarının anlaşılması bakımından bazı küçük detaylar barındırmaktadır. 2. Telif Eserler İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın Moğol Tarihi içerisinde bulunduğu mevki, bu alanların mütehassıslarının yaptıkları araştırmalarda yer yer onun yaşamöyküsünden ve faaliyetlerinden bahsetmelerini zarurî kılmıştır. Ansiklopedi maddeleri gibi kısa ölçekli anlatılar haricinde Moğol ve İlhanlı tarihi uzmanlarının pek çoğu geniş kapsamlı araştırmalarında Abaka Han’ın yaşaöyküsüne, bilhassa onun saltanat sürecine değinmişlerdir. Bunlar arasında bulunan Sir Henry Howorth, Joseph von HammerPurgstall, W. Barthold, Bertold Spuler, John Andrew Boyle, Thomas T. Allsen, René Grousset, George Lane, Şîrîn Beyânî, Denise Aigle, Reuven Amitai-Preiss ve Michal Biran gibi pek çok yabancı uzman, eserlerinde bu İlhanlı hükümdarına yer vermişlerdir. 80 Ebu’l-Ferec, The Chronography of Gregory Abûl-Faraj: 1225-1286, çev. Ernest A. Wallis Budge, I, Oxford University Press, London 1932, [= Ebu’l-Ferec/Budge]; Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, I-II, İngilizce trc. E. A. W. Budge, Türkçe trc. Ö. R. Doğrul, TTK, Ankara 1999 [= Ebu’l-Ferec/Doğrul]. 81 Ebu’l-Ferec (Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbrî), Târihu Muhtasari’d-Düvel, çev. Ş. Yaltkaya, TTK Yayınları, Ankara 2011, [= Ebu’l-Ferec/Yaltkaya]. 82 Marco Polo, The Description of the World, I-II, yay. haz. A. C. Moule-P. Pelliot, George Routledge & Sons Limited, London 1938. 83 The Monks of Ḳûblaî Khân Emperor of China or The History of the Life and Travels of Rabban Ṣâvmâ, Envoy and Plenipotentiary of the Mongol Khâns to the Kings of Europe, and Marḳôs who as Mâr Yahbhallâhâ III became Patriarch of the Nestorian Church in Asia, çev. ve neşr. Sir E. A. W. Budge, The Religious Tract Society, London 1928; History of Mar Yahballaha and Rabban Sauma, ed. çev. ve notl. Pier G. Borbone, İtalyancadan çev. L. E. Parodi, verlag tredition, Hamburg 2020; Morris Rossabi, Voyager from Xanadu: Rabban Sauma and the First Journey from China to the West, Kodansha International, Tokyo-New York-London 1992. 20 Yine geçmişten günümüze kadar ülkemizde yazılmış Moğol tarihi ve kültürüne ilişkin tetkiklerin84 pek çoğu, bu çalışmada istifade edilen telif eserler arasında yer almaktadır. Bu kapsamda geçmişten günümüze M. Fuad Köprülü, A. Zeki Velidi Togan, Osman Turan, Faruk Sümer, Nejat Kaymaz, Mustafa Kafalı, Osman Gazi Özgüdenli, Ömer Diler, Mustafa Uyar, Mustafa Akkuş ve Ömer Subaşı gibi pek çok araştırmacı, yaptıkları çalışmalarda Abaka Han’ın hayatına ve İlhanlı tahtında olduğu yıllara temas etmişlerdir. Diğer yandan bu tez çalışmasının hazırlandığı süre içerisinde, İlhanlı Devleti’nde Abaka Han dönemine ilişkin bir Doktora tezi85 ve bir Yüksek Lisans tezi86 hazırlanmıştır. Bu çalışmalarda, umumiyetle ikinci ilhanın hükümdarlığında İlhanlı Devleti’nin durumu konu edilmiştir. Abaka Han ve etrafındaki dünyanın anlaşılması amacıyla hazırlanan bu çalışmada ise daha ziyade bu İlhanlı hükümdarının yaşamöyküsüne, hükümdarlık devrinde ortaya çıkardığı etkilere ve onun tarihte bıraktığı ize odaklanılmıştır. II. Tarihsel Arka Plan: Abaka Han Dönemine Kadar İran’da Moğol/İlhanlı Hâkimiyeti ve Yakın Doğu’ya Etkileri XIII. yüzyılın başlarında Cengiz Han’ın Moğolistan ve civarında bulunan kabileleri bir araya getirmek suretiyle kuvvetli bir yapıya liderlik etmek üzere ortaya çıkması, şüphesiz Orta Çağ’ın en önemli hadiselerinden biridir. Onun döneminde ve müteakip süreçte gelişen Moğol ilerleyişi Karpatlar’a kadar tüm Avrasya boyunca etkili olmuştur. Moğol istilâsı, Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya ulaşmasıyla birlikte bu bölgede daha belirgin bir siyasî hüviyet kazanarak İlhanlı Devleti’nin ortaya çıkışını sağlamıştır. Bu devlet henüz teşekkül devrinde giriştiği askerî faaliyetlerde edindiği kazanımlarla bölgenin mühim bir siyasî gücü olmaya namzet olduğunu göstermiştir. Nitekim İran merkezli Moğol şube 84 Cumhuriyet’in kuruluşundan yakın geçmişe kadar Moğol Tarihi ve kültürüne dair Türkiye’de telif edilmiş eserler için bk. Osman G. Özgüdenli, “Türkiye’de Moğol Tarihi ve Kültürü Araştırmalarının Doğuşu ve Gelişimi (1923-2017)”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, VII/2 (2017), s. 463-512. 85 İbrahim Güneş, Abâkâ Han Devrinde İlhanlı Devleti Tarihi (663-680/1265-1282), Doktora Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla 2021. 86 Rüya Bingöl, İlhanlı Devleti’nde Abaka Han Dönemi (1265-1282), Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2020. 21 devleti, yaklaşık bir asır süreyle Yakındoğu coğrafyasının siyasî vaziyetini tayin eden devletlerden biri olma vasfını korumuştur. İran sahasına yönelik Moğol istilâsı, esasen Cengiz Han’ın sağlığında başlamış ve onun halefleri tarafından devam ettirilmişti. Buna göre Hârizmşahlara karşı girişilen batı seferi sırasında Cengiz Han’ın oğlu Toluy’la birlikte ünlü Moğol kumandanları Cebe ve Sübetey, Horâsân ve Orta İran’ı zapt ederek bölgedeki Moğol istilasının ilk merhalesini gerçekleştirmişti. Bu seferi 621/1224 yılında yağma ve tahrip amaçlı başka seferler izledi. 625/1228 yılındaki bir diğer Moğol akını sırasında Güney İran dışında tüm Orta ve Batı İran yağmalandı, bunun ardından İran ülkesi birkaç yıl kaderine terk edildi.87 Ögedey Kağan döneminde batı topraklarının fethine memur kılınan Çormagun Noyan, İran ve Azerbaycan’daki Moğol hâkimiyetini daha da kuvvetlendirmeye muvaffak oldu. Bundan sonra uzun bir süre boyunca doğrudan Moğol kağanına bağlı olmak üzere Çin-Temür, Körgüz ve onun katledilmesinin ardından Argun Aka gibi valiler vasıtasıyla yönetilen İran sahası88 Möngke Kağan devrinde yeni bir görevlendirmeye konu oldu. Möngke Kağan, tahta geçtiği 649/1251 yılında Büyük Moğol İmparatorluğu’nun tek bir merkezden yönetilemeyecek kadar büyümüş durumda olduğu düşüncesinden ve doğuda ve batıda henüz Moğol hâkimiyetinde olmayan bölgelerin ele geçirilmesi amacından hareketle idarî bir taksimata girişmişti. Önce kardeşi Kubilay’ı Çin ülkesinin yönetimiyle görevlendiren Möngke Kağan, diğer kardeşi Hülâgû’yu, İran ve çevresinde mevcut Moğol hakimiyetini şahsında toplamak ve Cengizli idaresini bölgede hâkim kılarak daha ileri noktalara taşımak gayesiyle bölgeye gönderdi. Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya gelişiyle birlikte bölgedeki Moğol hâkimiyeti onun tarafından devralınarak güçlendirildi. Bu vesileyle kurulan İlhanlı Devleti, bölgedeki Moğol hâkimiyetinin ikinci merhalesini teşkil 87 Osman G. Özgüdenli, “Moğollar”, DİA, XXX (2005), s. 225-226. 88 J. A. Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, CHIr, V, The Saljuq and Mongol Periods, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, Cambridge 1968, s. 336-340; Denise Aigle, Le Fārs sous la domination Mongole: Politique ét fiscalité (XIIIe -XIVe S.), Association pour l’avancemet des études Iraniennes, Paris 2005, s. 84-86; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 43-44; Özkan Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi: İran Moğolları 1220-1295, Altınordu Yayınları, Ankara 2020, s. 97-133; Timothy May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev. Ü. E. Uysal, Kronik Kitap, İstanbul 2021, s. 228. 22 etmekle beraber bu kez İran sahasında daha muktedir ve muntazam bir Moğol idaresi tesis edildi. İdare yeteneğini fark ettiği kardeşi Hülâgû’yu batı ülkelerinin fethine memur kılan89 Möngke Kağan, bu görevlendirme kapsamında ona Ceyhun Nehri’nden başlayarak Mısır beldelerinin en uzak noktalarına kadar olan bölgeyi itaat altına almasını ve Irak hâkimleri ile Abbasî halifesine boyun eğdirmesini emretmişti.90 Hülâgû, buna ek olarak İsmâilî kalelerini yıkmak ve bu taifeyi yerinden söküp atmakla da görevli kılınmıştı.91 Moğol kağanı, daha önce İran’a gönderilmiş olan Çormagun ve Baycu Noyanların idaresindeki Moğol askerî birlikleriyle birlikte Tayir Bahadır’ın kuvvetlerini ve Cengiz Han evlâdının hizmetinde bulunan askerlerin 1/5’ini Hülâgû emrine vermişti.92 89 Cüveynî/Öztürk, s. 497; René Grousset, Stepler İmparatorluğu – Attilâ, Cengiz Han, Timur, çev. H. İnalcık, yay. haz. E. Tokdemir-M. Dönmez, TTK Yayınları, Ankara 2015, s. 356; Osman G. Özgüdenli, Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar (Kaynaklar ve Araştırmalar), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020, s. 232; Thomas T. Allsen, Mongol Imperialism – The Policies of the Grand Qan Möngke in China, Russia, and the Islamic Lands, 1251-1259, University of California Press, London 1987, s. 1-4, 47-51; Abdulkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017, s. 117. 90 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, nşr. Muhammed Rûşen-Mustafâ Musevî, II, Neşri Elbruz, Tahran 1373/1994, [= Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî], s. 976-977; Rashiduddin Fazlullah, Jami‘u’tTawarikh - Compendium of Chronicles – A History of the Mongols, çev. ve notl. W. M. Thackston, II, Harvard University, Cambridge-Massachusetts 1999, [= Reşîdu’d-dîn/Thackston], s. 479; L. J. Ward, The Ẓafar-nāmah of Ḥamdallāh Mustaufī and the Il-khān Dynasty of Iran, II, Doktora Tezi, University of Manchester, Manchester 1983, [= Kazvînî, Zafernâme], s. 14-17; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 340. 91 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 979; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 480; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1 (1970), s. 11. Kâdı Şemseddin Ahmed Maki-yi Kazvinî isimli kişinin şikâyeti, Möngke Kağan’ın İsmailîleri batıdaki topraklardan uzaklaştırma konusunda Hülâgû’ya verdiği görevde etkili olmuştur. Ayrıca, halihazırda İran’a gönderilmiş olan Baycu Noyan, söz konusu kâdıdan önce, Bağdat halifesinden ve İsmilîlerden duyduğu rahatsızlığı Moğol kağanlık merkezine bildirmiştir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 973-974; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 477-478; Kazvînî/Öztürk, s. 477-478; Fahru’d-dîn Dâvûd Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, nşr. Câ‘fer Şi‘âr, Silsile-i İntişârâti Encümen-i Âsâr-i Millî, Tahran 1348/1969, s. 413-414; Giyâsu’d-dîn b. Hümâmu’d-dîn Hv ândemîr, Habîbu’s-sîyer, nşr. Muhammed Debîr Siyâkî, III, İntişârât-i Hayyâm, Tahran 1380/2001 [= Hv ândemîr/Siyâkî], s. 94; Khwandamir, Habibu’s-siyar – Tome Three – Part One: Genghis Khan-Amir Timur, çev. ve notl. W. M. Thackston, Harvard University, Cambridge-Massachusetts 1994, [= Hv ândemîr/Thackston], s. 53; Mîrhv ând (Mîr Muhammed b. Seyyid Burhânu’d-dîn Hândşâh), Ravzatu’ssafâ, nşr. ‘Abbâs Zeryâb, V, İntişârât-i İlmî, Tahran 1373/1994, s. 889; Kazvînî, Zafernâme, II, s. 7-14). 92 Hülâgû’yla birlikte İran’a gönderilen Moğol ordusunun mahiyeti hususunda bk. Allsen, Mongol Imperialism, s. 203; Bertold Spuler, İran Moğolları – Siyaset, İdare ve Kültür: İlhanlılar Devri, 1220-1350, çev. C. Köprülü, TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 59; A. P. Martinez, “Some Notes on Īl-Xānid Army”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, VI (1986-1988), s. 146-147; Mustafa Uyar, İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilâtı – Ortaçağ Moğol Ordularında Gelenek ve Dönüşüm, TTK Yayınları, Ankara 2020, s. 48; John Masson Smith, Jr., “Hülegü Moves West: High Living and Hearthbreak on the Road to Baghdad”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. L. Komaroff, Brill, Leiden 2006, s. 111-113. Möngke Kağan aynı zamanda İran’a gidecek Moğol ordusunda bulunan her bir nefere verilecek iaşenin Anadolu’dan temin edilmesi için Baycu Noyan’ı görevlendirmişti (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 976; Reşîdu’d- 23 Beraberindeki kalabalık Moğol kitlesiyle birlikte 651/1253 yılında yola çıkan Hülâgû, İran’a uzanan yolda Almalık’ta naib sıfatıyla Çağatay ulusunu yöneten Orkina Hatun, buradan sonra ise Mesud Yalavaç ve Maverâünnehir emirleri tarafından karşılanarak ağırlandı. Semerkant önlerindeki Kân-ı Gîl’de konakladığı sırada huzuruna gelen Herât meliki Şemseddin Kert, Hülâgû’ya itaat ederek vasfını sürdürmeye muvaffak oldu. Kîş’te Emir Argun Aka ve beraberindeki Horâsân ileri gelenleri Hülâgû’yu karşılayıp ona itaat arz ederek izzet ve ikramda bulundular.93 Hülâgû bu sırada İran ve çevresindeki mahallî hâkimlere yarlıglar94 gönderdi ve huzuruna gelip kendisine tâbi olmalarını bildirdi. Nitekim Reşîdu’d-dîn, Hülâgû’nun batıya geldiğini haber alan Anadolu’dan II. İzzeddin Keykavus ve IV. Rükneddin Kılıç Arslan ve Fars’tan Atabeg Sa’d’ın yanı sıra Irak, Horâsân, Azerbâycân, Arrân, Şirvan ve Gürcistan melik ve ileri gelenlerinin onun katına gelerek tâbiyet arz ettiklerini aktarmaktadır.95 Hülâgû böylece İran ve çevresinde hâlihazırda Moğol metbuiyetini tanımakta olan idareleri belli başlı şartları yerine getirmeleri koşuluyla itaat altına aldı. Başka bir deyişle Yakın Doğu’nun muhtelif yörelerinde bir süredir eyalet valileri eliyle yürütülen Moğol hâkimiyeti, Möngke Kağan’ın emri ve görevlendirmesiyle Hülâgû tarafından devralındı. Aslında Möngke Kağan tarafından batıya gitmekle görevlendirilen Hülâgû’nun hukukî statüsü muğlaktı; Ceyhun’un ötesindeki toprakların onun idaresindeki ulusa mı ait olacağı yahut yalnızca imparatorluğun bir valisi olarak mı görev yapacağı belirsizdi.96 Kağanın Hülâgû hakkındaki planı ne olursa olsun, onun ve ardıllarının bölgeyi hangi vasıfla idare edecekleri zaman içerisindeki hadiselerle şekillendi. dîn/Thackston, II, s. 478; Cüveynî/Öztürk, s. 499; Minhâc-ı Sirâc el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nasırî, çev. ve notl. M. Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 153). Hülâgû’nun ordusunda ayrıca Möngke Kağan’ın emri doğrultusunda bin hane halkı kadar neft ve mancınık ustası bulunuyordu (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 889). 93 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 978-979; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 480; Cüveynî/Öztürk, s. 501- 502; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 414-415; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 889; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 94-95; Hv ândemîr/Thackston, s. 53; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 341. 94 İç Asya ve Türkçe orijinli olup genellikle İslâm öncesi ve İslâmî dönem Moğol devletlerine ait yazışmalarda geçen bu kavram, genel olarak imparatorluğa/hükümdara ait emir, buyruk ve ferman anlamına gelmektedir. Türkler ve Moğollar tarafından müştereken kullanılan bu tabir, Eski Türkçede tipik bir Uygur kelimesi olarak karşımıza çıkmaktadır. İlhanlılarda hükümdarların yazılı emir ve iradelerinin yanı sıra ilhanların gerek emrinde olan kişilere gerekse yabancı hükümdarlara gönderdikleri mektup ve fermanlara da yarlıg adı verilmiştir (Şemîs Şerîk Emîn, Ferheng-i İstilâhât-i Dîvânî-yi Dovrân-ı Mogûl, Ferhengistânı Edeb ve Honer-i İran, Tahran 1357/1979, s. 262-263; C. J. Heywood, “Yarlıgh”, EI2 , XI (2002), s. 288- 290; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 197). 95 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 979; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 480; V. V. Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, TTK Yayınları, Ankara 1990, s. 525-526. 96 May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 236. 24 Hülâgû’nun Zilhicce 653/Ocak 1256’da Ceyhun Nehri’nin batısına geçerek Horâsân ve İran’a ulaşması,97 Moğolların bölgeye yönelik daha önceki harekâtlarının aksine, merkeze bağlı bir devlet organizasyonunun ortaya çıkmasına zemin hazırladı. İlhanlı hükümdarlarını tanımlamak için kullanılan ilhan ıstılahı genel olarak “tâbi”, “itaatkâr”, “itaatle hizmet eden”, “sadık” ve “boyun eğmiş” manasına gelmekte idi. Bu tabir 658/1259-60’tan itibaren diplomatik yazışmalarda ve bilhassa sikkelerde sadece Hülâgû ve haleflerini tanımlamak amacıyla kullanılmaya başlandı.98 İlk ilhanlar, ülkelerini önceleri Moğolistan’da, bilâhare Çin’de oturan Moğol kağanına doğrudan bağlı olarak, hatta onun adına yönettiler.99 Bunun bir göstergesi olarak Hülâgû devrinden itibaren İlhanlı hükümdarları sikke, vesika ve kitabelerde kendileri için hân (han), ilhân (ilhan) veya ilhânü’l-mu’azzam (büyük ilhan) unvanlarını kullanırken, doğudaki Büyük Moğol kağanını kâ’ân (kağan), kâ’ânü’l-â’zâm (en büyük kağan) ve kâ’ânü’l-‘âdil (adil kağan) gibi unvanları kullandılar. 100 Hülâgû, son tahlilde Möngke Kağan tarafından ancak bir 97 Hülâgû’nun Karakorum’dan başlayıp Kuzeybatı İran’da sone eren yürüyüşünde takip ettiği güzergâh hakkında bk. Smith, Jr., “Hülâgû Moves West”, s. 113-118. 98 Reuven Amitai-Preiss, “Evidence for the Early Use of the Title ı̄lkhān among the Mongols”, JRAS, I/3 (1991), s. 353; a.mlf., “Īlḫān Unvanının Moğollar Arasında İlk Kullanımına Dair Tespitler”, çev. M. Uyar, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIX/2 (2014), s. 655; Thomas T. Allsen, Culture and Conquest in Mongol Eurasia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 20-21; Michael Hope, Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran, Oxford University Press, Oxford 2016, s. 91- 94). İlhân unvanı zamanla Hülâgû ve haleflerinin, kendilerinin Moğol kağanına tâbi olduklarını belirtmek amacıyla kullanarak yaygınlaştırdıkları resmî ve hanedana ait bir unvan haline geldi. Amitai-Preiss’in yukarıda bahsedilen çalışmasında vurgulandığı gibi, ilhan ıstılahı İlhanlılarda ilk olarak Hülâgû’nun Suriye harekâtı sırasında kaynaklarda zikredilmiş ve ilk İlhanlı hükümdarlarının sikkelerinde ve mektuplarında kendine yer bulmuştur (Allsen, Mongol Imperialism, s. 48, n. 8; Peter Jackson, “The Dissolution of the Mongol Empire”, CAJ, XXII/3-4 (1978), s. 221-222; Peter Jackson, “From Ulus to Khanate: The Making of the Mongol States c. 1220-c. 1290”, The Mongol Empire & its Legacy, ed. Reuven Amitai-Preiss-David O. Morgan, Brill, Leiden 1999, s. 220-222). Öyle ki Argun Han (1284-1291) döneminde dahi bu unvanın bazı diplomatik metinlerde yer aldığına şahit olunmaktadır (Antoine Mostaert - Francis Woodman Cleaves, “Trois Documents Mongols des Archives Secrétes Vaticanes”, HJAS, XV/3-4 (1952), s. 450; Louis Ligeti, Monuments Préclassiques 1: XIIIe et XIVe Siécles, Akadémiai Kiadó, Budapest 1972, s. 245-248; Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script (XII-XVI Centuries): Introduction, Transcription and Bibliography, ed. D. Tumurtogoo - G. Cecegdari, Institute of Linguistics, Academia Sinica, Taipei 2006, s. 152-155). 99 El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım – Mesâliku’l-Ebsâr, çev. ve notl. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014, s. 57-58; W. Barthold [J. A. Boyle], “Hūlāgū”, EI2 , III (1986), s. 569; Allsen, Culture and Conquest in Mongol Eurasia, s. 25. 100 Erken dönem İlhanlı sikkelerinde ilhan ve Moğol kağanı için kullanılan unvanlar hakkında bk. Ömer Diler, İlhanlar: İran Moğollarının Sikkeleri, yay. haz. E. N. Diler-G. Kürkman, J. C. Hinrichs, Mas Matbaacılık, İstanbul 2006, s. 229-242, 253-258, 283-287, 309-311, 322; İran Moğolları ve Altın Paraları, Yapı ve Kredi Bankası A.Ş., Numismatik Yayınları no. 4, İstanbul 1973, s. 8-9; Celil Ender, Abaka Han’ın Darp Ayları Yazılı Gümüş Sikkeleri, Türk Nümismatik Derneği, İstanbul 1989, s. 1-12; Mehrâb Derviş elBekrî, “İlhanlılar Zamanına Ait İslâmi Sikkelerin Tahlili İncelemesi (Abaga Han Devri)”, Türkçe trc. E. Buharalı, A.Ü. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XVII/28 (1996), s. 256-262; a.mlf., “Irak Müzesi’nde Bulunan İlhanlı Çağına Ait İslâmî Sikkeler”, Türkçe trc. E. Buharalı, A.Ü. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XVII/28 (1996), s. 269, 270, 276-277; Judith Kolbas, The Mongols in Iran: Chingiz Khan to 25 daimî temsilci olarak batıya gönderilmişti.101 Bu sebeple, kağan naibi/vekili olma özelliğindeki ilk İlhanlı hükümdarları, bu türden bir hiyerarşiyi bilhassa kestirdikleri sikkelerde gösterdiler. İlk İlhanlı hükümdarlarıyla Moğol kağanı arasındaki tâbi-metbû ilişkisi umumiyetle102 Gâzân Han devrine kadar sürdü.103 Hülâgû, İran’a geldiği sırada halihazırda Moğol metbuiyetini tanımakta olan mahallî idareleri belli başlı şartları yerine getirmeleri koşuluyla itaat altına alarak bölgedeki mahallî hâkimlerin desteğini almaya muvaffak oldu. Bu sırada pek çok İsmailî kalesi Ketboğa Noyan eliyle teslim alınırken Aralık 1256’da Alamut Kalesi ele geçirildi.104 Bu faaliyetlerinden Möngke Kağan’ın emirlerine harfiyen uyduğu anlaşılan Hülâgû’nun bir sonraki hedefi Bağdat merkezli Abbasî Halifeliği idi. Kalabalık bir orduyla Bağdat’a yönelen Hülâgû, kısa bir sürede şehri alarak Abbasî hilafetine son verdiği gibi son halife Müsta‘sım-Billâh’ı feci bir şekilde katlettirdi (656/1258) ve İlhanlı askerî harekâtını Suriye sahasına yönlendirdi.105 Bu gelişmeler İlhanlıların Ön Asya’da son derece önemli Uljaytu 1220-1309, Routledge, New York 2006, s. 161-172; Osman G. Özgüdenli, “İlhanlılar’da Hükümranlık Telâkkisi ve Hükümdar Algısı”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, V/1 (2018), s. 83-84. 101 Peter Jackson, “The Dissolution of the Mongol Empire”, s. 231; Spuler, İran Moğolları, s. 289-290. 102 Abaka Han’ın kardeşi ve halefi Ahmed Teküder’in İslâm dinini benimsemesiyle meydana getirdiği yeni devlet politikası/ideali sonucunda Büyük Hanlık’tan kopma emarelerinin ortaya çıkması, ilk ilhanların Moğol kağanlık merkezine bağlılıkları hususunda bir istisna arz eder. Ahmed Teküder’in İlhanlı tahtına çıkışıyla birlikte başlayan süreç ve Moğol kağanının buna karşı geliştirdiği siyaset çerçevesinde yaşanan hadiseler hakkında bk. Mustafa Uyar, “Buqa Chīngsāng: Protagonist of Qubilai Khan’s Unsuccessful Coup Attempt against the Hülegüid Dynasty”, Belleten, LXXXII/291, s. 373-386; Türkçe çev. “Ḳubilay Ḫan’ın Hülegü Hanedanlığı’na Karşı Düzenlediği Başarısız Darbe Girişiminin Ana Karakteri: Buḳa Çīngsāng”, çev. E. Ateş, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, VII/1 (2020), s. 220-227. 103 Bertold Spuler, “Īlkhāns”, EI2 , III (1986), s. 1121; Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 177. 104 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 981-990; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 481-485; Cüveynî/Öztürk, s. 505-509; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 415; Kazvînî, Zafernâme, II, s. 28-60; Yuvalı, İlhanlı Tarihi, s. 140- 145; H. Ahmet Özdemir, Moğol İstilâsı – Cengiz ve Hülâgû Dönemleri, İz Yayıncılık, İstanbul 2018, s. 237-247; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 241-243. 105 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 994-1018; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 487-499; Vassâf, Tahrîr-i Târîḫ-i Vassâf, yay. haz. ‘Abdu’l-Muhammed Âyetî, İntişârât-i Bünyâd-i Ferheng-i İrân, Tahran 1346/1967, [= Vassâf/Tahrîr], s. 13-21; Vassâf, Geschichte Wassaf’s, Persisch Herausgegeben und Deutsch Übersetzt von Hammer-Purgstall, Neu Herausgegeben von Sibylle Wentker nach Vorarbeiten von Klaus Wundsam, I, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 2010, [= Vassâf/Hammer], s. 49-76; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 891-895; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 416- 418; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 95-97; Hv ândemîr/Thackston, s. 54; el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nasırî, s. 155-165; Kazvinî, Târih-i Güzide, s. 478; Kazvînî, Zafernâme, II, s. 61-129; Abbâs İkbâl, Târîḫ-i Mogûl, İntişârât-i Sepehr Edeb, Tahran 1389/2010, s. 186-205; Şîrîn Beyânî, Mogûlân ve Hukûmet-i İlhânî der-İrân, Sâzmâni Mutâle’e ve Tedvîn-i Kutûb-i Ulûm-i İnsânî-yi Dânişgâhhâ (Semt), Merkez-i Tahkîk ve Tovse’e-yi Ulûmi İnsânî, Tahran 1394 /2016, s. 164-171; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 25-35; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, çev. A. T. Özcan, Selenge Yayınları, İstanbul 2015, s. 104-109; Müverrih Vardan, 26 bir güç olarak yükselmesine neden olurken henüz kuruluş aşamasındaki Memlûk Sultanlığı’nın İslâm’ın ve Müslümanların hâmisi olarak İlhanlıların Yakın Doğu’daki en büyük rakibi olarak ortaya çıkmasına yol açtı.106 Hülâgû’nun İran’a gelerek bu sahada ve çevresinde büyük değişiklikler meydana getirdiği sırada henüz tesis edilmiş olan Kahire merkezli Memlûk Sultanlığı, çocuk yaştaki Sultan Melikü’l-Eşref ve atabeyi İzzü’d-dîn Aybek tarafından idare ediliyordu. İzzeddin Aybek, Moğolların Bağdat’a saldırmalarını bahane edip çocuk sultanı hâl ederek tahta çıktıysa da bir süre sonra öldürüldü. Bunun ardından Aybek’in küçük yaştaki oğlu Nûru’d-dîn Ali sultanlığa, memlûklerinden Kutuz ise sultan naipliğine getirildi. Bir süre sonra Moğolların Bağdat halifeliğini ortadan kaldırarak Suriye’ye doğru ilerlemesi üzerine sultan ilan edilen Kutuz, dâhilî anlaşmazlıkları gidermek suretiyle gücünü artırdı.107 Hülâgû, İran’da Moğol idaresini tesis ettikten hemen sonra gerçekleştirdiği askerî faaliyetlerle bölgedeki nüfuzunu genişletmişti. Möngke Kağan’ın emirleri doğrultusunda gündeme gelen Mısır ülkesine hâkim olma ideali, İlhanlıların Suriye bölgesine doğru yayılma girişimlerini beraberinde getiriyor, bu durum İlhanlı-Memlûk çatışmasını kaçınılmaz kılıyordu. Memlûkler için ise Suriye ve Filistin sahasının müdafaa edilmesi, devletin devamlılığı ve kutsal toprakların muhafazası açısından son derece mühim bir Türk Fetihleri Tarihi, çev. H. D. Andreasyan, yay. haz. İ. Aslan, ed. F. Hacısalihoğlu, Post Yayın Dağıtım, İstanbul 2017, s. 106-108; Genceli Kiragos, Moğol İstilası 1220-1265, Fransızcaya çev. E. Dulaurier, Türkçeye çev. M. Kemal Bey, notl. F. Hacısalihoğlu-İ. Aslan, ed. A. Pul, Post Yayınları, İstanbul 2018, s. 130-134; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, Fransızcaya çev. E. Dulaurier, Türkçeye çev. G. Solmaz, Elips Kitap, Ankara 2009, s. 76-79; Baybars el-Mansuri, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye, çev. H. Polat, TTK Yayınları, Ankara 2016, s. 32-33; P. Thorau, The Lion of Egypt: Sultan Baybars I and the Near East in the Thirteenth Century, trc. P. M. Holt, Longman, London-New York 1992, s. 61-70; Spuler, İran Moğolları, s. 60-63; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 357-359; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 341-349; V. V. Barthold, İslâm’da İktidarın Serüveni Halife ve Sultan, çev. İ. Kamalov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012, s. 63-64; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 25-26; Osman G. Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 44; Özgüdenli, Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar, s. 235; Yuvalı, İlhanlı Tarihi, s. 147-160; Özdemir, Moğol İstilâsı – Cengiz ve Hülâgû Dönemleri, s. 262-285; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 244-245. 106 Memlûkler bu dönemde İslâm dünyasının en büyük siyasî gücü olmaya namzet durumdaydı. Nitekim 667/1269 yılında hac farizasını ifa etmek üzere Mekke’ye giden Sultan Baybars, Mekke ve Medine emirleri tarafından baş hükümdar telakki edilmişti (Barthold, İslâm’da İktidarın Serüvenİ: Halife ve Sultan, s. 68). 107 İsmail Yiğit, “Memlükler”, DİA, XXIX (2004), s. 90; el-Mansuri, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’tTurkiyye, s. 33-34. 27 nitelik taşıyordu. Zira Memlûkler, Suriye üzerindeki siyasî ve ekonomik çıkarlarını koruma altına almak, bilhassa İslam dünyasının hamisi olarak Müslüman beldelerini Moğol müdahalelerine karşı korumak mecburiyetindeydi. Ramazan 657/Eylül 1259’da emrindeki orduyla birlikte harekete geçen Hülâgû, Cizre, Urfa, Düneyser, Nusaybin ve Harran’ı aldıktan sonra Halep’i kuşattı. Şehir bir süre direndiyse de 9 Safer 658/25 Ocak 1260 günü Moğol ordusu tarafından ele geçirildi.108 Halep istilâsını takiben Hülâgû tarafından Dımaşk’ın zaptına görevlendirilen Ketboğa Noyan, şehir halkının aman dilemesiyle bu kaleyi almaya muvaffak oldu (17 Safer 658/2 Şubat 1260).109 Hülâgû, Şam ve Halep gibi önemli kaleleri ele geçirdikten hemen sonra doğudan gelen elçiler vasıtasıyla Moğol kağanı ağabeyi Möngke Kağan’ın öldüğünü haber aldı. Bunun üzerine Halep’ten geri dönerken Şam beldelerini müdafaa etmesi için Ketboğa Noyan’ı iki tümenden az bir kuvvetle Suriye’de bıraktı.110 Aynı zamanda Moğol elçisini kırk nökerle beraber Mısır’a gönderdi. Hülâgû, Kutuz’a gönderdiği mesajda Tanrı’nın yeryüzü memleketlerinin tamamını Cengiz Han ve mahdumlarına bağışladığını, Moğolların kendilerine karşı gelenleri yenilgiye uğrattıkları gibi beldelerini de harap ettiklerini belirtti; kendisine itaat edip huzuruna gelerek vergi vermesini, eğer bu şartları kabul etmezse savaşa hazırlanmasını bildirdi. Mesajı alan Kutuz, ümera ile istişare ederek Moğol elçilerini katlettirdi.111 Bunu takiben Moğollarla karşılaşmak amacıyla beraberindeki Memlûk kuvvetleriyle birlikte yola çıkan Kutuz, Baydar’ın başında bulunduğu Moğol öncü birliğini püskürttü. Baydar’ın Asi Nehri kıyısına kadar çekilmesinin hemen ardından Ketboğa Noyan harekete geçti. Bu sırada Kutuz ordusunu savaş düzenine sokmak ve pusu kurmakla meşguldü. Yizraeel Vadisi’nde yer alan Ayn 108 Moğolların Halep istilâsı hakkında tafsilatlı bilgi için bk. Harun Yılmaz, “Dımaşk’ın En Zor Yılı: Şehrin Moğollar Tarafından İşgali (658/1260)”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 37 (2017), s. 76. 109 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1025-1027; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 502-503; Vassâf/Tahrîr, s. 25; Vassâf/Hammer, I, s. 86-88; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 897-899; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 420-421; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 97-98; Hv ândemîr/Thackston, s. 55; Ebu’l-Ferec/Budge, 434-435; Reuven Amitai-Preiss, “Hülegü and the Ayyūbid Lord of Transjordan”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, ed. T. T. Allsen-P. B. Golden vd., IX (1997), s. 6; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 362-365; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 245. 110 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 434; John M. Smith Jr., “Ayn Jālūt: Mamlūk Success or Mongol Failure?”, HJAS, XLIV/2 (1984), s. 310-311; Bayarsaikhan Dashdondog, The Mongols and the Armenians (1220- 1335), Brill, Leiden-Boston 2011, s. 144; Yılmaz, “Dımaşk’ın En Zor Yılı”, s. 80. 111 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1028-1031; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 504-505; el-Mansuri, etTuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye, s. 35; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 351; Ahmet Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, Belleten, LXXXII/293 (2018), s. 86-87. 28 Câlût mevkiinde meydana gelen muharebenin seyrini Moğol askerlerinin olası kaçışları sırasında kullanmaları muhtemel olan güzergâh üzerine kurulu pusu noktalarında bekleyen Memlûk askerleri belirledi. Moğol okçularının muttasıl ok atışlarıyla başlayan mücadele, bir süre sonra yerini Moğol ordusunun bozularak kaçmasına bıraktı. Bu sırada gizlendikleri pusulardan çıkan Memlûk kuvvetleri Moğolları bozguna uğratmaya ve Ketboğa Noyan’ı öldürmeye muvaffak oldular (25 Ramazan 658/3 Eylül 1260).112 Ayn Câlût Savaşı Memlûkler açısından büyük bir zaferle nihayete ermişti. Batıda Moğol ilerleyişini durduran bu savaş, İslâm âlemi açısından Moğol istilâsı karşısında alınan önemli bir galibiyet telâkki edildi. Ayrıca bu zafer henüz teşekkül eden Memlûk iktidarının meşruiyet ve istikrar ihtiyacına da katkıda bulundu.113 Diğer yandan bozgunu ve Ketboğa Noyan’ın katlini haber alan Hülâgû, bu mağlubiyetin ve önde gelen bir İlhanlı komutanının intikamını almak için büyük bir orduyu yeniden Şam ve Mısır’a sevk etme niyetinde iken Möngke Kağan’ın ölümünü haber aldı.114 Bu gelişmeyle birlikte saltanat ailesi üyeleri arasında ortaya çıkan, yeni Moğol kağanının kim olacağına ilişkin tartışmalar, Hülâgû Han’ın güneyde yeni bir harekâta yönelmesine müsaade etmedi. Hülâgû’nun Yakın Doğu’da giderek gücünü ilerletmesi, Memlûklerin yanı sıra İlhanlılar gibi Cengiz evlâdı olan ve Deşt-i Kıpçak’ta115 hâkimiyet kuran Altın Orda Devleti’nin 112 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1031-1033; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 505-506; Vassâf/Tahrîr, s. 25-26; Vassâf/Hammer, I, s. 88-91; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 901-902; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 421; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 437-438; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 40-41; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, s. 119; Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 109; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012, s. 63-64; Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 140-141; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 82; el-Mansuri, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’dDevleti’t-Turkiyye, s. 35-37; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 366-367; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 246-248; Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, s. 88; Smith Jr., “Ayn Jālūt: Mamlūk Success or Mongol Failure?”, s. 326-328; Thorau, The Lion of Egypt, s. 75-77; Abdul-aziz Khowaiter, Baibars the First: His Endeavours and Achievements, The Green Mountain Press, London 1978, s. 20-22; Abdülkerim Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV (1991), s. 276. 113 Hatice Güler, Memlükler: Siyasetten Medeniyete Seçmeler, Akademisyen Kitabevi, Ankara 2020, s. 11; Khowaiter, Baibars the First, s. 22; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, s. 276. 114 Bu sırada Hülâgû Han tarafından Möngke Kağan katına elçi olarak gönderilen Şiktur Noyan, İran’a kağanın ölüm haberiyle dönmüştü (Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 431). 115 Kıpçakların yerleştikleri ve yayıldıkları sahayı ifade eden Deşt-i Kıpçak tabiri genel anlamda XI. yüzyıldan XIII. yüzyılın ilk yarısına kadar olan dönemde Kıpçak Hanlığı’nın idaresi altında bulunan bölgeye verilen bir isimdir. Bu itibarla Kıpçak Hanlığı’nın asıl ülkesini ifade eden Deşt-i Kıpçak, Kıpçakların asıl yayılma bölgesinin İrtiş ve Yayık ırmakları arasında olması hasebiyle doğuda İrtiş 29 dikkatini çekmişti. Temelde Kafkasya topraklarının paylaşımı meselesine dayanan gerilim diğer bir dizi sorunla büyüdü ve Hülâgû liderliğindeki İlhanlılarla Berke Han önderliğindeki Altın Orda Hanlığı’nı karşı karşıya getirdi. Çatışmanın başlangıcında başarılı muharebeler icra eden İlhanlı kuvvetleri, nihayette Terek Nehri kenarında Altın Orda pususundan kurtulamayarak hezimete uğradı (1 Rebîülevvel 661/13 Ocak 1263).116 Ardı ardına gelen Ayn Câlût ve Terek yenilgileri Hülâgû’nun şahsında İlhanlı Devleti’ni derinden sarstı. Altın Orda ordusuna karşı aldığı yenilgiyi telafi etmek için hazırlık yapılmasını emreden Hülâgû, anlaşıldığına göre daha sonra vazgeçti ve bundan kısa bir süre sonra ülkesinin belli bölgelerinin yönetimini şehzadelerine, yakınlarına ve emirlerine tevdi etti. Birkaç küçük seferin ardından 663/1264-65 kışında Merâgâ’ya geldi. Burada yıkandığı bir gün aniden hastalanan Hülâgû, emrindeki hekimlerin uyguladığı tedavilerin olumlu sonuç vermemesi üzerine Merâgâ yakınlarındaki Çagâtû Nehri kenarında vefat etti (19 Rebîülâhir 663/8 Şubat 1265).117 İlhanlılar, Hülâgû Han önderliğinde bir yandan Moğol istilâsını Yakın Doğu geneline yaymaya çabalarken diğer yandan devletin idarî yapısını oluşturmaya çalıştılar. Bu bağlamda hem Moğol istilâsının İlhanlı topraklarında yarattığı tahribat hem Yakın Doğu’daki diğer güçlerle girilen siyasî rekabetler hem de ülke dâhilindeki sorunlar, Hülâgû Han’dan oğlu ve halefi Abaka’ya miras kalacaktı. Abaka Han hükümdarlık yılları ırmağından başlamakta, Batı Sibirya’yı, Hazar Denizi’nin ve Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırları da içine alarak batıda Karpat Dağlarına kadar dayanmakta; güneyde ise Kırım’ı dâhil ederek Kuzey Kafkasya’daki Kuban ve Terek Irmakları sınır olmak üzere Hazar Denizi’ne, Aral Gölü’ne ve oradan da Sir-Derya boylarına uzanmaktaydı. Deşt-i Kıpçak mefhumu, söz konusu bölgede Kıpçak hâkimiyetinin sona ermesinden sonra, Cuci ulusunun idare altına aldığı bölgeleri de kapsayacak şekilde genişlemek suretiyle anlam değişikline uğradı. Buna göre Cuci oğullarının idaresinde Yukarı Bulgarya Hanlığı, Kuban ve Terek ırmaklarından Derbend’e kadar Kuzey Kafkasya ve Hârizm ülkesi, Deşt-i Kıpçak içerisine dâhil edildi. Deşt-i Kıpçak böylece Cuci oğulları idaresi altında doğal sınırlarına ulaşmış oldu (Mustafa Kafalı, “Deşt-i Kıpçak ve Cuci Ulusu”, İÜEFTD, 25 (1971), s. 180-181). Deşt-i Kıpçak tabirinin tarihsel gelişimi hakkında ayrıca bk. A. Y. Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı (Zolotaya Orda), çev. H. Eren, Maarif Vekâleti Yayınları, İstanbul 1955, s. 3-20. 116 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044-1046; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511-512. 117 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1050-1051; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Vassâf/Tahrîr, s. 30; Vassâf/Hammer, I, s. 87-98; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 905; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 98; Hv ândemîr/Thackston, s. 58; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 444; Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Mesâliku’lEbsâr: Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014, s. 397; Abbâs Zeryâb, “Abâkâ Hân”, Dâ’iretu’l-Ma‘ârif-i Bozorg-i İslâmî, I (1368/1990), s. 336. 30 boyunca sadece Moğol/İlhanlı ilerleyişini ve mevcut topraklardaki istikrarı tesis etmeye değil, aynı zamanda babasından kendisine miras kalan meseleleri çözmeye odaklanacaktı. 31 1. ABAKA’NIN ŞEHZADELİK DÖNEMİ 1.1. Doğumu ve Adı İlk İlhanlı hükümdarı Hülâgû Han ve onun eşlerinden Yesüncin Hatun’un en büyük oğlu olan Abaka, Cemâziyelevvel 631/Şubat 1234’te Moğolistan’da dünyaya geldi.118 Abaka’nın, Hülâgû’nun altıncı hanımı olan annesi Yesüncin Hatun yahut diğer bir yazım şekli ve telaffuza göre Süncin Hatun, Suldus kabilesine119 mensuptu.120 Bu kabile, İlhanlı Devleti’ne temel dayanak noktası teşkil eden iki oymaktan biriydi.121 Hülâgû, ismi ve ait olduğu kabile hariç hayatına dair hemen hemen hiçbir bilgi bulunmayan122 bu kadınla Moğolistan’da bulunduğu sırada evlenmişti. Onun baş hatunu Dokuz Hatun123 idi. Hülâgû, Moğol adetleri gereği daha önce babası Toluy’a verilen bu 118 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 965, 1053; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 472-473, III, s. 515; Peter Jackson, “Abaqa”, EIr, I/1 (1982), s. 61, https://www.iranicaonline.org/articles/abaqa, (Erişim Tarihi: 08.07.2020); Faruk Sümer, “Abaka”, DİA, I (1988), s. 8. Reşîdu’d-dîn’in, Abaka’nın doğumuna ilişkin 12 hayvanlı Türk takvimini esas alarak verdiği Yond yılının Ârâm ayının 28’i, 26 Cemâziyelevvel 631/27 Şubat 1234 Pazartesi gününe tekabül etmektedir (Charles Melville, “Chinese-Uigur Animal Calendar in Persian Historiography of the Mongol Period”, Iran (JBIPS), XXXII (1994), s. 89). 119 Suldus kabilesi ve bazı meşhur mensupları hakkında bk. Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 108-109; 173- 178; Ch’i Tang, Moğol Sülâlesi Devrinde Türk ve İslâm Dünyası ile Temasda Bulunan Şahsiyetler, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Umumî Türk Tarihi Kürsüsü, İstanbul 1973, s. 246-250. 120 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 965, 1053; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 472-473, III, s. 515; Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Şu‘ab-i pençgâne, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed, nr. 2937 [Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne], v. 138b ; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 103; Hv ândemîr/Thackston, s. 58; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 412; Yuvalı, İlhanlı Tarihi, s. 127. 121 İlhanlıların çekirdeğini oluşturan diğer oymak Celâyir kabilesi idi (Faruk Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, Belleten, LIII/206 (1989), s. 177). Celâyirliler ve bu kabilenin ileri gelenlerinin İlhanlıların kuruluş yıllarındaki faaliyetleri hususunda bk. Patrick Wing, The Jalayirids – Dynastic State Formation in the Mongol Middle East, Edinburgh University Press, Edinburgh 2016, s. 29-62. 122 Kaynakların aktarımları ölçeğinde, Yesüncin Hatun hakkında ayrıca bir ölüm tarihi vermek mümkün olmakla beraber bu konuda kaynaklar arasında ihtilaf bulunduğunu belirtmekte yarar vardır. Mesela Reşîdu’d-dîn, Yesüncin Hatun’un Cemâziyelâhir 669/Ocak-Şubat 1271’de öldüğünü bildirmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536. Benâketî ise 5 Cemâziyelâhir 663/25 Mart 1265 Perşembe gününü işaret etmekteyse de (Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 425-426) söz konusu tarihin perşembe gününe değil çarşamba gününe denk geldiğini hatırlatmakta fayda vardır. 123 Hıristiyanlığın Nestûrîlik mezhebini kabul etmiş bulunan Kerayit kabilesine mensup bu kadın, 1203 yılında Cengiz Han karşısında mağlubiyete uğrayan Ong Han’ın oğlu İku’dan olma torunuydu. Söz konusu mağlubiyetin ardından Cengiz Han’ın oğlu Toluy’a verilmesine rağmen bu evlilik tam anlamıyla gerçekleşmemişti. Moğollarda adet olduğu üzere bu kadın, Toluy’un 630/1233’teki ölümünden sonra Hülâgû ile evlendi. Hülâgû, baş hatunu tayin ettiği kadına büyük saygı duymaktaydı (Reşîdu’d-dîn/RûşenMûsevî, II, s. 963; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 471-472; Charles Melville, “Dokuz Ḵātūn”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/dokuz-doquz-katun, (Erişim Tarihi: 10.02.2021). Benâketi’nin verdiği tarih doğru kabul edilirse, Hülâgû Han’ın ölümünden 4 ay 11 gün sonra ve Abaka Han’ın İlhanlı tahtına çıkışından iki gün önce, 1 Ramazan 663/17 Haziran 1265 Çarşamba günü ölen bu kadının ordosu, Abaka Han’ın emriyle Dokuz Hatun’un erkek kardeşinin kızı olan yeğeni Tükiti Hatun’a verildi (Benâketî, 32 kadınla evlenmiş,124 bundan önce bazı evlilikler yapmış olmasına rağmen Dokuz Hatun’u baş hatunu125 tayin etmişti. Hülâgû’nun ilk eşi Küyik Hatun ve baş hatunu Dokuz Hatun olduğuna göre, Abaka’nın annesi olan Yesüncin’le evliliğinin onun görece önemsiz evliliklerinden biri olduğunu düşündürmektedir. 126 Kaynaklarda bu kadın hakkında oldukça az malumat bulunması bu düşünceyi destekler niteliktedir. Yesüncin Hatun’un Hülâgû Han’ın baş hatunu olmaması, Abaka’ya diğer erkek kardeşleri karşısında avantaj veya dezavantaj sağlayan bir durum arz etmemekteydi. Zira Türk ve Moğol devletlerinde saltanat verasetinin intikaline ilişkin öteden beri uygulanarak yerleşik hale gelmiş bir hukukî kaide mevcut değildi.127 Siyasî yapısını Moğol soy ve idare müktesebatı üzerine kuran İlhanlılarda da mevcut hükümdara halef olacak hanedan üyesinin yaşça büyük olması veya baş hatundan doğmuş olması gibi zorunluluklar bulunmuyordu, tüm erkek çocuklar annelerinin statülerine bakılmaksızın meşru ve eşit sayılırdı.128 Başka bir deyişle Moğol idare anlayışı, Abaka’nın babası Târîḫ-i Benâketî, s. 411). Bununla birlikte Ahbâr-i Mogûlân müellifi, onun Hülâgû ile aynı hafta içerisinde öldüğünü bildirmektedir (Şîrâzî/Afşâr, s. 44; Şîrâzî/Lane, s. 61). 124 Moğollarda adet gereği bir han öldüğünde eşleri onun kardeşine veya başka kadından doğan oğluna intikal ederdi. Günümüzde levirat/leviratus olarak adlandırılan bu uygulamada, oğul babasının dul kadınlarını alabilir yahut diğerlerine verebilirdi. Onlarla evlenmesi halinde babası nezdindeki en mühim kadın onun da en mühim eşi olurdu. Reşîdu’d-dîn’in, Hülâgû’nun babası Toluy’dan kalan eşi Dokuz Hatun’u anlatırken başvurduğu “O, babanın hatunu olduğundan diğer hatunların en büyüğü idi” ifadesi, bu kadının Hülâgû’nun büyük hatunu olma gerekçesini ortaya koymaktadır (Şîrîn Beyânî, Zen der İrân asr-ı Mogûl, Tahrân: Müessese-yi İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-i Tahrân, Tahran 1388/2009; Türkçe çev. Mustafa Uyar, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, TTK Yayınları, Ankara 2015, s. 31). 125 Moğollarda hükümdar, aynı zamanda birkaç kadınla evlenebilirdi ve kadınlardan biri hükümdarın baş hatun telakki edilirdi. Baş hatun hükümdarın diğer kadınlarından üstün konumda bulunurdu (Sadri Maksudi Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 373; Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 193). 126 Hülâgû’nun İran’a yolculuğu sırasında eşlerinden Olcay Hatun’u ve Ceyhun Nehri’ni geçtikten sonra evlendiği Dokuz Hatun’u yanında götürmüştü. Buna mukabil yine eşlerinden biri olan Abaka Han’ın annesi Yesüncin Hatun’u, Kutuy Hatun’la birlikte Moğolistan’da, Möngke Kağan’ın yanında bırakmıştı (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 963-964; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 471-472; Smith, Jr., “Hülegü Moves West”, s. 132). Bu durum, kanaatimizce onun Yesüncin Hatun’la olan evliliğinin görece önemsiz olduğu fikrini desteklemektedir. 127 İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005, s. 270-271; F. Lászlo, “Kağan ve Ailesi”, çev. Ş. Baştav, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, 1 (1944), s. 40-49; George Vernadsky, “Cengiz Han Yasası”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, 1 (1944), s. 117-118; V. V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, çev. R. H. Özdem, yay. haz. K. Y. Kopraman-İ. Aka, TTK Yayınları, Ankara 2019, s. 152-153; Özgüdenli, Gazan Han ve Reformları, s. 61. 128 Arsal, Türk Tarihi ve Hukuk, s. 373; Spuler, İran Moğolları, s. 428. Bununla beraber Golden, Vladimirtsov’un çalışmalarına atıfla Moğollar arasında yeni hanın seçiminde yaşça büyüklüğün de rol oynadığını savunmaktadır (Peter B. Golden, “Göçler, Etnogenez”, çev. M. Uyar, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 192, n. 7. 33 Hülâgû Han’ın veliahdı olacağını garanti altına almamaktaydı. Zira yukarıda ifade edildiği gibi, Moğol idare geleneği, yaşça en büyük şehzade olan kişinin hükümdara veliaht olmasına (primugenitura) ve hükümdarın ölümünün ardından tahta çıkmasına ilişkin kat’i bir kaide barındırmamaktaydı. Bununla birlikte hükümdar, hanedan ailesine mensup birini stratejik açıdan mühim bir eyaletin idaresiyle görevlendirebilir,129 hatta onu veliaht ilan edebilirdi. Son tahlilde, toplanan kurultaya katılan üyelerin tamamının ya da ekseriyetinin kararı, verasetin intikalinde belirleyici rol oynamaktaydı. 130 Hülâgû Han’ın sahip olduğu pek çok hatun ve cariyeden Abaka, Cumkur, Yoşmut, Tukşin, Turgay, Tübşin, Teküdar, Acay, Kongurtay, Yisudar, Möngke Timur, Hülaçü, Şibavuçi ve Togay Timur adını taşıyan 14 erkek ve Bulukan Aka, Camay, Mengülükan, Tudukaç, Tarakay, Kutlukân ve Baba ismini taşıyan 7 kız evlat sahibi olmuştu.131 Onun erkek evlatlarının sayısı hususunda bazı kaynaklarda çeşitli sayılar zikredilmiş olmakla beraber132 Abaka’nın Hülâgû’nun en büyük erkek evladı olduğu konusunda tüm kaynaklar ittifak halindedir. Abka Hân’ın ismine kaynaklarda, Abaγa, اباقا , ابقا)Abâkâ), اباغا)Abâgâ/Abâğâ), اباغان (Abâgân/Abâğân) gibi çeşitli şekillerle tesadüf edilmektedir. Aknerli Grigor’un kullandığı ifadeden hareketle ismin ilk formunun “Abağa” olduğu kabul edilirse, Abaka isminin Moğol dilinde “amca” anlamına gelen bu kelimenin133 tahrif edilmiş hali olduğu 129 Özgüdenli, Gazan Han ve Reformları, s. 61-62. 130 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 179-180; Spuler, İran Moğolları, s. 280. 131 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 965-972; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 471-476. 132 Reşîdu’d-dîn’e göre Hülâgû Han’ın 14 oğlu vardı (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 965-972; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 471-476). Vassâf ise Reşîduddîn’in aksine Hülaçü ve Şibavuçi’i anmayarak Hülâgû’nun 12 erkek çocuğu olduğunu ve Abaka’nın Hülâgû Han tarafından bu oğullar içinden veliaht seçildiğini yazmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 31; Vassâf/Hammer, I, s. 98). Hülâgû Han’la çağdaş müverrihlerden Şîrâzî onun 13 oğlu olduğunu belirtmekte ancak bunların isimlerine yer vermemektedir (Kutbu’d-dîn Şîrâzî (?), Ahbâr-i Mogûlân der enbâne-yi Mollâ Kutb, nşr. İ. Afşar, Kitâbhâne-yi Bozorg-i Hazret-i Âyetullâhü’l-uzmâ Mar’aşî Necefî, Kûm 1389/2010, [= Şîrâzî/Afşâr], s. 44; George Lane, The Mongols in Iran: Qutb Al-Din Şhirazi’s Akhbar-i Moghulan, Routledge, London-New York, 2018, [= Şîrâzî/Lane], s. 61). Diğer yandan çağdaş Ermeni müverrihlerinden Aknerli Grigor, Abaka’nın 30 kardeşten biri olduğunu yazmaktadır (Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 67). Joseph de Guignes ise Hülâgû öldüğünde gerisinde 15 çocuk bıraktığını ifade etmektedir (Joseph de Guignes, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Batı Tatarlarının Tarih-i Umûmîsi, II, çev. Hüseyin Cahit [Yalçın], yay. haz. Erol Kılınç, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018, s. 642). 133 Francis Woodman Cleaves, “The Mongolian Names and Terms in the History of the Nation of the 34 öne sürülebilir. Bu kelime Moğolca sözlükte “Abag-a” biçiminde geçmekte ve aynı şekilde “amca” anlamına gelmektedir.134 Moğolların Gizli Tarihi adlı, Moğol istilâsının ilk zamanlarındaki gelişmelerin en önemli kaynaklarından biri olma özelliğindeki eser üzerinden yapılan sözlük çalışmasında ise “abaḥa” şekliyle karşımıza çıkan bu ad, yine “amca, babanın küçük erkek kardeşi” manasına gelmektedir.135 Muhammed Hüseyin b. Hâlef-i Tebrizî tarafından 1062/1652 yılında kaleme alınan, Farsçadan Farsçaya sözlük niteliğindeki Burhân-ı Kātı‘136 isimli eserde iseاباغه اباغا / اباقاyazımlarıyla rastlanan Abaka kelimesinin “Babanın büyük veya küçük kardeşi anlamına gelen Türkçe bir sözcük” olduğu belirtilmiştir.137 Bu durum kelimenin Türkler arasında da kabul gördüğünü ve kullanıldığını ortaya koymaktadır. Doerfer, Yeni Farsçada mevcut Türkçe ve Moğolca unsurlar üzerine yaptığı kapsamlı çalışmasında “اباغا/اباقا/اباغه/abaγa/abāqā/abaġa/abaka” kelimesinin “babanın erkek kardeşi” anlamında, Moğolcadan Yeni Farsça’ya ve Türkçeye geçtiğinden bahsetmiş, aynı zamanda “amca” anlamına gelen “abaγa” isminin “Hülägü’nün” en büyük oğlunun adı olduğunu yazmıştır. 138 Vreeland ise kendilerini törel adı verilen ortak bir soy grubuna ait sayan Moğolların, “Minii aabiin törel abaga, minii eejiin törel nagaca” deyimi özelinde, baba tarafı törelini “abaga”, anne tarafı törelini ise “nagaca” diye adlandırdıklarını ifade etmiştir.139 Ayrıca Türkiye coğrafyasını kapsayacak şekilde tertip edilen derleme çalışmalarında “Abaka” kelimesine İzmir ve Konya’da yine “amca” manasını karşılayacak şekilde rastlanmıştır.140 Archers by Grigor of Akanc”, Harward Journal of Asiatic Studies, XII/3/4 (1949), s. 402-403; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 67; Jackson, “Abaqa”, s. 61. 134 Ferdinand D. Lessing, Mongolian-English Dictionary, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1960, s. 2; Türkçe trc. Moğolca-Türkçe Sözlük, çev. G. Karaağaç, I, TDK Yayınları, Ankara 2003, s. 4. “Abaka” kelimesinin “amca” anlamına geldiğini Pelliot da teyit etmektedir (Paul Pelliot, Notes on Marco Polo, I, Imprimere Nationale Libraire Adrien-Maisonneuve, Paris 1959, s. 3). 135 Erich Haenish, Moğolların Gizli Tarihi – Sözlük, çev. M. S. Kaçalin, TDK Yayınları, Ankara 2020, s. 25. 136 Ayla Demiroğlu, “Burhân-ı Kātı‘”, DİA, VI (1992), s. 432. 137 Muhammed Hüseyn b. Hâlef-i Tebrizî, Burhân-ı Kātı‘, I, nşr. Muhammed Mu‘în, Kitâbfurûşî-yi İbn Sînâ, Tahran 1342/1963, s. 77. 138 Gerhard Doerfer, Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen: unter Besonderer Berücksichtigung Älterer Neupersischer Geschichtsquellen vor Allem der Mongolen- und Timuridenzeit, I (Mongolische Elemente im Neupersischen), Franz Steiner Verlag GmbH, Wiesbaden 1963, s. 107-108. 139 Herbert H. Vreeland, Mongol Community and Kinship Structure, Harf Press, New Heaven 1962, s. 56- 57. 140 Türkiyede Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi, I, TDK Yayınları, 1939, s. 62; Doerfer, Turkische und 35 Hülâgû’nun ilk erkek evladına bu ismi uygun görmesi Moğollarda amcaya atfedilen değerle yahut bizzat Hülâgû’nun amcalarından -Hülâgû Han’ın Cuçi, Çağatay ve Ögödey adlı üç amcası bulunmaktaydı- birine duyduğu saygıdan ileri gelmiş olabilir. Bu cümleden Abaka’nın dünyaya geldiği 631/1234 yılında Ögödey’in Moğol kağanı olduğu göz önüne alınırsa, Hülâgû’nun kağan amcasına duyduğu saygı, itimat ve sadakatten dolayı ilk erkek evladına “amca” anlamına gelen Abaka ismini vermiş olabileceği bir ihtimal olarak değerlendirilebilir. Kaynaklarda Hülâgû’nun batı seferine çıkmadan önceki faaliyetleriyle ilgili çok fazla bilgi bulunmamakla beraber onun bir dönem Moğol başkentinde devletin vergi gelirleriyle alâkadar olduğu ifade edilmiştir.141 Bu bağlamda Hülâgû’nun Abaka’nın dünyaya geldiği 631/1234 yılında Moğolistan’da bulunduğu ve bahsedilen idari görevi icra ettiği genel kabul görmektedir. 1.2. Çocukluğu ve Eğitimi Cemâziyelevvel 631/Şubat 1234’te Moğolistan’da dünyaya geldiği ve 18 yaşında babası Hülâgû’yle birlikte İran’a doğru hareket ettiği bilinen Abaka’nın muhtemelen tüm çocukluğu Moğolistan’da geçmişti. 142 Moğol şehzadelerinin eğitimleriyle ilgili elde tatmin edici veriler bulunmamasına rağmen onların çocukluk yaşlarından itibaren hem Mongolische Elemente im Neupersischen, I, s. 108. 141 Bu bilginin ihtiyatla karşılanması gerekmektedir. Zira Moğol geleneklerine göre bu görevin şehzadelere tevdi edilmesi uzak bir ihtimaldir. bk. Abdülkadir Yuvalı, “Hülâgû”, DİA, XVIII (1998), s. 473. 142 Abaka’nın çocukluk yılları, doğal olarak, babasının o dönemki durumuyla doğrudan ilgilidir. Bilindiği üzere Moğollarda en küçük şehzade “ocak evlâdı” (otçigin/ottigin) olarak ata yurdunu miras alıyordu ki Abaka’nın dedesi ve Hülâgû’nun babası olan Toluy, bu sebeple Cengiz Han’ın Tolo, Onon ve Kerulen nehirleri boylarındaki asıl ve kadim yurdunu devralmıştı (Peter Jackson, “Doğu İç Asya’da Moğol Çağı”, çev. A. T. Özcan, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 88; Istvàn Vàsàry, “Cuçi Evladının Memleketi: Batı Bozkırları ve Doğu Avrupa”, çev. A. T. Özcan, a.e., s. 133). Babası Cengiz Han’ın ölümünün ardından, kardeşi Ögedey’in kağanlık tahtına çıkışında etkili olan Toluy, Kuzey Çin’e yönelik ikinci Moğol harekâtı sırasında öldü (629/1232) (R. Amitai, “Toluy”, EI2 , X (2000), s. 564). Kaynaklar, bundan sonra Hülâgû’nun 1250’lere kadar nerede bulunduğu hakkında yeterli malumat vermiyorlarsa da, ata yurdunu miras alan şehzadenin çocuk ve torunlarının bu topraklarda, yani Onon ve Kerulen nehirleri arasındaki sahada yaşamaya devam etmeleri kuvvetle muhtemeldir. 36 okuma yazma öğrendiklerine hem de askerî bir eğitimden geçtikleri tahmin edilmektedir.143 Kaynakların yeterli malumat vermediği bu hususta fikir yürütebilmek için Cengizli istilâsı devrinde Moğol gelenekleri uyarınca şehzadelerin yetişme sürecinin nasıl gerçekleşmiş olabileceğini hesaba katmak gerekmektedir. Şüphesiz pek çok bozkır kabilesi gibi Moğollar da erkek evlatlarını atalarından tevarüs eden yaşam tarzına uygun şekilde yetiştirmişlerdir. Bundan hareketle Abaka da Cengiz Han hanedanına mensup diğer şehzadeler gibi çocukluğunda Moğol adetleri ve Avrasya bozkır yaşam tarzı gereği avcılık, ok atma, kılıç kullanma ve at binme gibi harp sanatlarını içeren bir eğitimden geçmiş olmalıdır. Zira harp sanatına ilişkin talim ve terbiyeler tüm Avrasya bozkır kavimlerinde olduğu gibi Moğollar için de vazgeçilmez bir unsur olarak Moğol hanedan ailesi dâhilindeki şehzadelere mutlaka benimsetilmesi gereken eğitimlerdir. Bu sebeple Hülâgû’nun bilhassa en büyük oğlu olan Abaka’yı bu tür bir eğitim sürecine tâbi tutmaması mümkün görünmemektedir. İlgili dönemde mevcut bulunan Moğol yaşam tarzından dolayı onun eski Moğol anane ve geleneklerine dayanan bir eğitim süreci yaşadığı muhakkaktır.144 143 Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 56. 144 Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 58. 37 Resim 1: Şehzadeler Abaka (sağda) ve Yoşmut’u (solda) Hülâgû Han (ortada) ve Dokuz Hatun’la (ortada) birlikte Moğol kampında (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 174r) Öte yandan Abaka’nın Cengiz yasasıyla birlikte Moğol tarihi ve kültürünü içeren bilgileri de çocukluğunda edindiği anlaşılmaktadır. Abaka Han’ın ilhanlığı sırasında Moğol geleneklerine sıkıca bağlı kalmasında, çocukluğunda aldığı eğitimin büyük payı vardır. Reşîdu’d-dîn, Moğol soyunun (uruk) diğer kavimlerden farklı olarak kendi saf ve üstün soylarının kayıtlarını tuttuğunu; atalarını kendi çocuklarına öğreterek talim ve telkinle soylarını unutmalarını engellediklerini aktarmaktadır.145 Nitekim çocuklarının eğitimine büyük ehemmiyet ve dikkat gösteren Moğol hükümdarları, şehzadelerin eğitim sürecinde okuma ve yazmanın yanında geçmişte yaşamış atalarını tanımalarını ve Moğol geleneklerini öğrenmelerini talep etmişlerdir. 146 145 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, 223; Reşîdu’d-dîn/Thackston, I, s. 116; Mustafa Uyar, “Patronaj ve Bürokratik Egemenlik Bağlamında İlhanlı Dönemi (1256-1353) Tarihyazımı”, İran’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı, s. 132. 146 Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 55. 38 Cengiz Han soyuna mensup tüm şehzadeler gibi Abaka’nın da Moğol ananesi gereği eğitim sürecinde bilhassa atalarının kahramanlık hikâyelerini, harp sanatındaki ustalık ve üstünlüklerini vurgulayan anlatılarla büyüdüğünü ifade etmek mümkündür. Bu türden bir eğitimin Abaka Han için nasıl bir anlam taşıdığını anlayabilmek için onun oğlu Argun’dan olma torunu şehzade Gazan’ın eğitimiyle bizzat ilgilenmesine bakmak yeterlidir. Buna göre o sıralarda 41-42 yaşlarında olan Abaka Han, oğlu Argun’dan kendi katına elçi olarak Mugân’a gelen Kutlugşah’tan, torunu Gazan’ın üç yaşına eriştiğini ve ata binmeye başladığını öğrenerek kendisinin yaşlandığını ve artık zaman zaman ölümü düşündüğünü söylemiş; Argun’un biricik oğlunu çok seviyor olmasına rağmen, şehzadenin yetiştirilmesi için kendisinin yanına gönderilmesini istemiş ve neticede huzuruna getirilen şehzadenin yetiştirilmesi için kendi yanında kalmasını uygun görmüştür. Bunun üzerine şehzade Argun’un teklifi ve Abaka Han’ın onayıyla şehzade Gazan, yetiştirilmesi amacıyla Abaka Han’ın erkek çocuğu bulunmayan eşi Bulugan Hatun’un147 sorumluluğuna verildi. Bundan yaklaşık iki yıl sonra, Abaka Han, beş yaşına giren şehzade Gazan’ın Moğol ve Uygur yazı dillerini öğrenmesi ve bilgisini artırması için onu Budist bir rahip olması muhtemel Barak Bahşi isimli Hıtaylı birinin eğitimine verdi. 147 Kaynaklarda Bulugân/Bûlugân/Bûlûgun olarak kaydedilen ve Bûkây/Nûgây Yarguçi’nin yakınlarından biri olarak tavsif edilen bu kadın, Abaka Han’ın dokuzuncu hatunu olup onun ölümünden sonra Argun Han ile evlenmiş ve 23 Safer 685/20 Nisan 1286 tarihinde Kür Nehri yakınlarında vefat etmiştir (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056,1162; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 515, 566; Charles Melville, “Boloḡān Ḵātūn”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/bologan-katun-the-name-of-three-of-theroyal-wives-of-the-mongol-il-khans-in-iran, (Erişim Tarihi: 07.04.202); Özgüdenli, Gâzan Hân ve Reformları, s. 54, n. 26). Argun Han bu hatunun ordosunda bulunan emsalsiz hazineyi birkaç ufak parça hariç mühürleterek Abaka Han’ın vasiyeti gereği şehzade Gazan’a bırakmıştır (Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 450; Özgüdenli, Gâzan Hân ve Reformları, s. 61) Ancak mühürlü olmasına rağmen bu hazinenin bir kısmı daha sonra hazinedarlar tarafından soyulmuştur (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1213-1214; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 593). 39 Resim 2: Abaka Han torunu Gazan’la birlikte (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 211v) Şehzade Gazan bu kişiden yazı ve dil eğitiminin yanında dinî eğitim de aldı. Bu sayede muhtelif dil ve yazıları öğrenen şehzade, Budizm hakkında da bilgi sahibi oldu. Spuler’e göre Hülâgû ve Abaka Hanların Budist olup olmadıkları hakkında kaynaklarda açık ifadeler bulunmasa da148 Budizm’in bu hükümdarlar tarafından sempatiyle karşılandığı bir vakıadır.149 Bu yüzden Abaka Han’ın torununun Budist eğitim almasını sağlaması olağan görünmektedir. Kaldı ki Reşîdu’d-dîn Abaka Han’ın torunu Gazan’ı atalarının inandığı din olan Budizm üzerine yetişmesi için bahşileri onun yanına öğretmen olarak verdiğini ve bu sayede bu dinin şehzadenin ruhunda kök saldığını; hatta onun vali olarak Horâsân’da bulunduğu sırada Hâbûşân şehrinde Budist tapınakları inşa ettiğini ve zamanının çoğunu bu tapınaklardaki Budist rahiplerle birlikte sohbet ederek, yiyip içerek geçirdiğini açıkça yazmaktadır. 150 Şehzade Gazan yazı ve dil eğitiminin ardından 148 Spuler, İran Moğolları, s. 199-201. 149 Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 52-55; Şîrîn Beyânî, Şîrîn Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ahdi Mogûl, II, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahran, 1394/2015, s. 375-377. 150 Reşîdu’d-dîn Fazlullâh, Târîḫ-i Mubârek-i Gâzânî - Dâstân-ı Gâzân Hân, nşr. K. Jahn, Geschichte Ġāzān Ḫān’s aus dem Ta’rīḫ-i Mubārak-i Ġāzānī des Rašīd al-Dīn Faḍlallāh b. ‘Imād al- Daula Abūl-Ḫair, Messrs Luzac&Co, Londra 1358/1940, [= Reşîdu’d-dîn/Jahn], s. 166; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1332; Reşîdu’d-dîn/Kerîmî, II, s. 966. 40 okçuluk, binicilik ve avcılık eğitimi aldığı anlaşılmaktadır. 151 Abaka Han’ın şehzade Gazan’ın hangi konularda yetiştirilmesi konusundaki ilgi ve alâkası, aynı zamanda onun da yetişme çağında nasıl bir eğitim aldığını ortaya koymaktadır. Nitekim onun şehzadelik ve hanlık sürecinin her merhalesinde, Gazan’ın yetişmesinde uygulanan eğitime benzer bir süreci geçirdiği görülmektedir. Hülâgû Han’ın İran coğrafyasına gelişinden evvel Orta Asya’da doğan ve eski Moğol geleneklerine göre yetişen Abaka, torununun, başta Cengiz yasası olmak üzere Moğol tarihi ve Moğol geleneklerine dayanan bir eğitim almasını temin etmiş, böylece onun yetişmesinde, fikri yapısının ortaya çıkmasında büyük rol oynamıştır.152 Bütün bunlardan Abaka Han’ın Moğol geleneklerini iyiden iyiye tanıyan bir hükümdar vasfını taşıdığı ve torunu Gazan’ı tıpkı kendisi gibi Moğol hanedan ailesinin tipik bir üyesi olarak yetiştirme amacında olduğu anlaşılmaktadır. 1.3. Abaka’nın Veliahtlık Yılları 1.3.1. Veliahtlık Dönemindeki Siyasî Faaliyetleri Abaka, babası Hülâgû’yla birlikte İran’a ulaşmak için Moğol başkenti Karakorum’dan yola çıktığı sırada 18 yaşında genç bir şehzade idi. Abaka bu yolculukta tıpkı kardeşi Yoşmut gibi, babası Hülâgû’den aldığı emirle onun yanı sıra ilerledi.153 Moğol güruhunun İran’a ulaşmasını müteakip Hülâgû’nun bu bölgede yürüttüğü ilk siyasî faaliyetlerde Abaka’nın ne şekilde görev aldığı konusunda kaynaklar yeterli derecede bilgi ihtiva etmemektedir. 151 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1208-1210; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 590-591; Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 56-57. 152 Özgüdenli, Gâzan Han ve Reformları, s. 58. Abaka Han, Aştay İgaçi’ye Gâzân’ın eyere bâliş konulmaksızın ata bindirilmesini emretmiş, hatta “onu çıplak eyere oturtun ki acı çeksin” demiştir. Reşîdu’d-dîn’in verdiği ve Moğol şehzadelerinin yetiştirilmesindeki adetin aksine bir uygulama olduğunu söylediği bu anekdot oldukça önemlidir. Zira anlaşıldığına göre Abaka Han, torununun zahmet çekme olasılığını göze alarak onun Moğol beşerî yapısının vazgeçilmez bir parçası halindeki at binme konusunda uzmanlaşmasını arzu etmiştir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1212; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 592). 153 Cüveynî/Öztürk, s. 501. 41 Resim 3: Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya yürüyüşü (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 177r) Hülâgû, Halep ve Şam kalelerini ele geçirdiği sırada Büyük Moğol kağanı olan kardeşi Möngke Kağan’ın öldüğünü haber aldı. 1260 ilkbaharında doğuya doğru hareket eden Hülâgû Han, Ketboğa Noyan’ı 10.000 kişilik orduyla Suriye’de bırakırken oğlu Abaka’ya Tebriz’de kalmasını emretti.154 Bu suretle şehzade Abaka, babasının yokluğunda Azerbaycan’ın idare ve muhafazasına memur edildi. Hülâgû Han, muhtemelen ağabeyi Möngke Kağan’ın yerine geçmek için hızlıca doğuya ilerleme niyetinde idi. Zira kendisini kardeşinin ölümüyle boşalan Büyük Moğol İmparatorluğu tahtına namzet görmekte idi. 155 Hatta Korykoslu Hayton’a göre bazı emirler Hülâgû Han’ın Moğol başkentine gelerek tahta geçmesini bekliyorlardı, ancak o gelmeyince kardeşi Kubilay tahta oturtuldu.156 Yol üzerine huzuruna gelen elçiler vasıtasıyla Moğol başkentindeki gelişmeden haberdar olan Hülâgû Han, geri dönerek beklemeyi tercih etti. Daha sonra, 154 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, çev. A. T. Özcan, Selenge Yayınları, İstanbul 2015, s. 113-114. 155 Reuven Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks - The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281, Cambridge University Press, Cambridge 1995, s. 28. 156 Hülâgû kardeşi Kubilay’ın büyük hanlık tahtına oturduğunu öğrendikten sonra taht mücadelesinden vazgeçmiş olmalıdır (Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 112). 42 Moğol kağanlığı için mücadele eden kardeşi Kubilay’ı, onun rakibi olan küçük kardeşi Arıkboğa’ya karşı destekledi. Zira çok eski kültür ülkelerine sahip olma sıfatını taşıyan bu iki Moğol önderi mensup bulundukları kültür hayatı dolayısıyla birbirlerine yaklaşmışlardı.157 Öte yandan bu yıllarda başlayan Altın Orda-İlhanlı mücadelesi Abaka Han’ın gençlik yılları açısından önemli veriler sunmaktadır. İki hanlık arasında başlayan çekişmenin pek çok sebebi vardı. Ancak temelde Ön Asya topraklarının iki hanlık arasında paylaşımı meselesine158 dayanan bu rekabetin diğer bir sebebi Arıkboğa-Kubilay arasında geçen taht mücadelesi idi. Zira iki kardeş büyük hanlık tahtı için karşı karşıya gelmişken Altın Orda hanı Berke Han Arık Boğa’ya, Hülâgû Han’sa Kubilay’a destek vermişti. Ayrıca Müslüman olan Berke Han, Bağdat’ın ele geçirilmesi ile Abbasî hilafetine ve halifeye yapılanlardan duyduğu rahatsızlıktan ötürü Hülâgû’ya karşı tepkiliydi. 159 Altın Orda Hanlığı ve İlhanlı Devleti arasındaki pek çok sorun, yakın gelecekte iki hanlık arasında vuku bulacak çatışmaların habercisiydi. Nitekim 659/1261 yılında gerilim tırmanarak İlhanlı ve Altın Orda kuvvetlerin çatışmasına yol açtı. Fiili mücadele iki tarafın da sınır boyları olarak gördüğü, Kafkasya’nın güney sınırı durumundaki Derbend160 ve civarında yoğunlaştı. Altın Orda saltanat ailesi üyelerinden Tutar’ın akrabası olan Nogay, Berke Han’ın emri üzerine 30.000 kişilik süvari birliğinin başında güneye ilerledi ve Derbend’i geçerek Şirvân’ın dışına ulaştı. Deşt-i Kıpçak ordusunun ülkesinin kuzey sınırlarına 157 Spuler, buna mukabil Arık Böke-Berke ittifakının ait oldukları göçebe hayattan kaynaklandığını belirtmektedir. Kubilay’ın büyük hanlık tahtına erişmesi şüphesiz Hülâgû’yu memnun etmiştir (Spuler, İran Moğolları, s. 67, 72). 158 Bu mücadelenin en önemli sebebi Cengiz Han’dan beri ulusların sınırlarının kesin olarak belirlenmemesi, dolayısıyla Altın Orda ve İlhanlı yönetimleri arasında zengin meralar içeren Azerbaycan ve Gürcistan topraklarının paylaşılamamasıydı. Mevcut iki hanın büyük hanlık konusunda birbirine rakip adaylara destek vermeleri ve karşılıklı olarak birbirlerinin tacirlerini idam ettirmeleri söz konusu mücadeleyi tırmandırmıştır. Bu konuda detaylı bilgi için bk. İlyas Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003, s. 38-57. 159 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511. Bununla bağlantılı olarak, daha önce Bağdat’ın ele geçirilmesinde İlhanlı ordusuna hizmet eden Altın Ordu kuvvetleri hayatlarını emniyette hissetmedikleri gerekçesiyle Mısır’a iltica etmişlerdir. Bu durum İlhanlı ordusunun güç kaybetmesine sebep olmuştur (Spuler, İran Moğolları, s. 73). 160 Arap fetihlerinden itibaren kaynaklarda “kapı” ya da “karakol” anlamında “el-Bâb”, “Bâbu’l-ebvâb” ve Bâbü’l-hadîd” (Demir Kapı) olarak anılan, Hazar Denizi’nin kuzeybatı sahilinde yer alan ve İran sahasının kuzey sınırını oluşturan bu şehir için bk. Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 246; Dorothea Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne: Eine topographisch-historische Studie, Dr. Ludwig Reichert, Wiesbaden 1978, s. 566-567; H. Carrére d’Encausse, “Derbend”, EI2 , II (1991), s. 206; Saleh Muhammedoğlu Aliev, “Derbend”, DİA, IX (1994), s. 164-166. 43 yöneldiğinden haberdar olan Hülâgû Han, Şiremün Noyan’ı, Samagar ve Abatay Noyanlar eşliğinde, öncü birliğine komuta etmek üzere gönderdi. Daha sonra kendisi de Berke Han ordusuyla karşılaşmak üzere Şevvâl 660/Ağustos 1262’de Aladağ yaylağından yola çıktı. Şiremün Noyan ve beraberindekiler, Şemahı yöresine ulaştıkları 660 yılının Zilhicce ayında (Ekim 1262) Nogay’ın saldırısıyla karşılaştılar. Bu muharebede İlhanlı ordusu yenilgiye uğradı, hatta Şiremün Noyan’ın emirlerinden Sultancuk, nehirde boğularak öldürüldü. Nogay’ın Emir Sultancuk başta olmak üzere pek çok İlhanlı askerini bertaraf ettiğini öğrenen Hülâgû Han, bu kez Abatay’ı onun üzerine gönderdi. Abatay komutasındaki İlhanlı ordusu, Zilhicce aynının sonunda (1262 Kasım’ın ortaları) Şirvân yakınlarında karşı karşıya geldiği Nogay ve kuvvetleri karşısında bu kez galip gelmeye muvaffak oldu.161 Hülâgû Han, 6 Muharrem 661/20 Kasım 1262 günü, bu defa bizzat Berke Han ordusuyla karşılaşmak üzere yola çıktı ve Şemahı’yı geçerek 23 Muharrem 661/7 Aralık 1262 günü kuşluk vakti Derbend’e ulaştı. Derbend surlarında bulunan Altın Orda askerlerini ok atarak uzaklaştırmalarının ardından hisarı ele geçiren İlhanlı askerleri, Derbend’in ötesine geçerek Kafkasya arazisine ulaştılar ve burada icra ettikleri başarılı muharebelerle Nogay’ın ordusunu mağlup ettiler. Hülâgû Han, bu sırada Şiremün Noyan’a gönderdiği mesajda, ona tüm İlhanlı emirlerini yanına alarak Berke Han ordusunu takip etmesini, mallarını, hayvanlarını ve sürülerini yağmalamasını emretti.162 Şehzade Abaka, bu sırada babası Hülâgû tarafından, kalabalık bir grup askerle İlhanlı ileri kuvvetlerinin yardımına gönderilmişti, hatta Mîrhv ând’a göre düşmanla ilk karşılaşması için sevk edilen birliğin içerisinde bulunuyordu.163 Mücadelenin bu safhasında Şiremün ve Abatay Noyanlar, Abaka’ya “Şehzade babasının hizmetine dönsün, zira biz aceleyle düşmanı takip edeceğiz” dediler, ancak şehzade Abaka savaş sanatına olan ilgisinden ve 161 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044-1045; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 903; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 424; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 96; Hv ândemîr/Thackston, s. 57. 162 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 903. 163 İleride Abaka’nın Horâsân valiliğinde hizmetinde bulunacak olan İlhanlı emiri Argun Aka, bu sırada Abaka’ya eşlik etmekteydi (Müverih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 85). 44 mertlik düşüncelerinden ötürü bu teklifi reddetti. Bunu, Hülâgû Han’ın emri doğrultusunda, İlgây Noyan, Tüdâvun Bahadur, Bâtu ve Salcidây ve Çagân, Bulargu ve Dokuz’un Altın Orda kuvvetlerinin peşinden gitmeleri takip etti.164 Hülâgû Han’ın buyruğuyla ilerleyen İlhanlı öncü kuvvetlerinin komutasında şehzade Abaka’dan başka Şiremün ve Abatay Noyanlar bulunuyordu. Bölgede Berke Han ve Nogay’ın ordusuna dair hiçbir iz bulunmaması, İlhanlı öncü kuvvetlerinin yola devamla pervasızca ilerlemesini sağlıyordu. Hızlıca Deşt-i Kıpçak’a giren İlhanlı öncü birlikleri Terek Nehri’ni geçerek Berke Han’ın topraklarındaki bütün bir bozkırı boş çadırlarla, sahipsiz at, katır, deve, sığır ve koyunlarla dolu halde buldular. Bu tablo onları düşman askerlerinin evlerini, kadınlarını ve çocuklarını bırakarak firar ettiğini düşünmeye sevk etti. Karşılarına herhangi bir düşman birliği çıkmaksızın ilerlemelerinin yarattığı zafer duygusuyla, üç gün ve üç gecelik süreçte yağmaya giriştiler, hatta rehavete kapılarak eğlenceyle meşgul oldular. Ancak Berke Han ve emrindeki ordu, üç günlük sessizliğin ardından birdenbire İlhanlı ordusunun bulunduğu mevkide belirdi. 1 Rebîülevvel 661/13 Ocak 1263 günü gün batımına kadar süren mücadelede ani bir baskın düzenleyen ve ardı ardına gelen kuvvetlerle tahkim edilen Altın Orda ordusunun saldırısı İlhanlı askerlerinin bozularak kaçmasına sebep oldu. Ancak düzensiz şekilde çekilen İlhanlı ordusunu sürpriz bir gelişme bekliyordu: Kışın sert hava şartlarının etkisiyle buz tutan Terek Nehri. İlhanlı süvarileri, üstünü buz kaplayan Terek Nehri üzerinden karşıya geçmeye gayret ediyordu. Ancak aniden buzun kırılmasıyla pek çok İlhanlı askeri suya gömülerek boğuldu.165 Şehzade Abaka’ysa bu ricat esnasında güçlükle çekilerek yanında az sayıdaki askerle birlikte sağ ve salim şekilde Şâberân’a ulaşmayı başardı.166 164 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1045-1046; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511-512; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 96; Hv ândemîr/Thackston, s. 57. 165 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1046; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 512; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 903-904; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 425; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 101-102; Hv ândemîr/Thackston, s. 58. Korykoslu Hayton, İlhanlı-Altın Orda kuvvetlerinin buz tutan Terek suyunun üzerinde muharebe ettiklerini ve her iki taraftan toplam 30 bin atlının suya gömülerek boğulduğunu bildirir. Ancak diğer kaynaklardaki bilgiler, ani baskın yiyerek ricat eden İlhanlı ordusunun kendilerini takip eden Altın Orda birlikleriyle birlikte suya gömüldüğünü işaret etmektedir. Hayton’un bahsettiği, Terek suyunda hayatını kaybeden Altın Orda askerleri, İlhanlı ricatının ardından düşman ordusunu kovalayan kuvvetlerden ibaret olmalıdır (Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 116-117). 166 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1046; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 512; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 904; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 424-425. 45 Resim 4: Terek Savaşı’nda İlhanlı askerlerinin nehre gömülerek boğulmaları (Odoric de Pordenone, Itinerarium de mirabilibus orientalium Tartarorum, Bibliothéque Nationale de France, Français 2810, f. 244r) Berke Han’ın emrindeki kuvvetler, çok kalabalık bir orduyla ani bir saldırı düzenleyerek İlhanlı ordusunu bozguna uğratmıştı. Bu sayede düşmanını kendi hâkimiyet bölgesine çekerek pusuya düşüren Altın Orda hanı, hem istediği yer ve zamanda baskın yapabilmeyi, hem de kendi ülkesinden muharebe bölgesine ardı arkası kesilmeyen askerî destek sağlayabilmeyi başardı. Berke Han, İlhanlı ordusunu ülkesi içine çekerek ansızın saldırmış ve İlhanlıları ağır bir yenilgiye uğratmıştı. Savaşın gidişatını bizzat gözlemleyen şehzade Abaka, Berke’nin uyguladığı taktiği hanlığı döneminde Çağatay hanı Barak’ı mağlup ettiği muharebede kullanacaktı.167 Öte yandan Terek Savaşı çerçevesinde yaşanan sürecin bölgedeki emniyeti ve ticaret hayatını sekteye uğrattığına şahit olunmaktadır. Bu bilgiyi günümüze ulaştıran Marco Polo, çok mahdut olmakla birlikte, Terek Savaşı’ndan dolaylı olarak bahseden 167 George Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, RoutladgeCurzon, London-New York 2003, s. 76; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 116-117, n. 449. 46 kaynaklardan biridir. Buna göre Marco Polo’nun babası Nicolo ve amcası Mafeo, çeşitli değerli eşyayla birlikte ticaret yapmak üzere Venedik limanından hareket ederek ilk olarak İstanbul’a gitmiş, oradan Karadeniz’e yönelerek Suğdak limanına inmiş, ancak orada da umduklarını bulamayarak Altın Orda Hanlığı’nın İdil (Volga) nehri kıyısındaki başkenti Saray’a yönelmişlerdi. Dönemin Altın Orda Hanı Berke Han tarafından ilgiyle karşılan tüccarlar Saray şehrinde bir yıl kadar kaldıktan sonra Venedik’e dönmek istemişlerdi. Ancak tam da bu sırada İlhanlı-Altın Orda fiili mücadelesinin ilk safhası olan Terek Savaşı başlamış bulunuyordu. Patlak veren mücadele neticesinde yolların son derece güvensiz hale gelmesi sebebiyle dönüş yollarında kendilerini bekleyen tehlikeleri hesaba katan Nicolo ve Mafeo kardeşler bu kez doğuya gitmek ve Altın Orda topraklarını dolaşmak suretiyle Venedik’e ulaşmaya niyet etmişlerdi. Böylece doğuya ilerleyerek Çağatay Hanlığı merkezi Buhara’ya ulaşan Venedikli tüccarlar, burada üç yıl kaldıktan sonra İlhan Hülâgû’nun Büyük Moğol kağanı Kubilay’a gönderdiği elçiyle tanışarak onunla birlikte Moğol idare merkezine gitmişler ve kağanla görüşmeye muvaffak olmuşlardı.168 Kendisine yetişen kuvvetlerle birlikte geri çekilerek 11 Cemâziyelâhîr 661/22 Nisan 1263 günü Tebriz’e varan Hülâgû Han, yenilgisinden dolayı kederlendi; 169 İlhanlı kuvvetlerinin uğradığı felaketi telafi etmek için hazırlık yapmaya koyularak ülkenin her yerinden asker ve silah toplanmasını emretti.170 Ancak Altın Orda-İlhanlı çekişmesi Terek Muharebesi’nin ardından, en azından onun hükümdarlığının son yıllarında, yerini sükunete bıraktı. Zira mücadelenin bir sonraki safhası Hülâgû Han’ın oğlu Abaka’nın ilhanlığa erişmesinin hemen başlangıcına rastlayacaktı. 168 Marco Polo, The Description of the World, I, yay. haz. A. C. Moule-P. Pelliot, George Routledge & Sons Limited, London 1938, s. 74-77; G. F. Hodson, “Marco Polo”, The Geographical Journal, CXX/3 (1954), s. 304. Marco Polo Seyahatnâmesi’nde hatalı şekilde bu mücadelenin İlhanlılar lehine sona erdiğinden ve Altın Orda ülkesinin işgal edildiğinden bahsedilir. Bu durum muhtemelen İlhanlıların savaş sürecinde Altın Orda topraklarında ilerleyişiyle alakalıdır. Zira yolların güvensiz hale gelmesi durumu savaşın doğal bir neticesi olarak ortaya çıkmış bir durumdur. 169 Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 425. 170 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1046-1047; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 512; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 904. 47 1.3.2. Horâsân Valiliği İlk ilhan Hülâgû, Altın Orda Hanlığı ile giriştiği mücadelede aldığı yenilgi sonrasında İlhanlı ülkesini taksim ederek belli bölgelerin idaresini şehzadelerine ve yakınlarına havale etmeyi kararlaştırdı. İlhanlı ülkesinin geniş sınırlara ulaşması, merkezî idarenin işini bazı hallerde zorlaştırmaktaydı. Bunun yerine ülkenin stratejik bölgelerinde şehzadelerin, kıdemli komutanların ve idarecilerin görev yapması ve herhangi bir tehlikede onların merkezî yönetimin desteğini beklemeksizin müdahalede bulunabilmesi gerekmekteydi. Yine onun bu kararında, şehzadelerin idare tecrübesi edinmeleri yönündeki isteği ile emir ve idarecilerine olan güveni rol oynadı. Hülâgû Han idarî taksimatı uyarınca Sibe kıyısına kadar Arrân ile Azerbâycân’ı şehzade Yoşmut’a, Diyâr-ı Rebia’dan Fırat kıyısına kadar olan yerleri Emir Tüdavun’a, Anadolu ülkesini Pervane Muine’d-dîn Süleyman’a, Tebriz’i Melik Sadru’d-dîn’e, Kirmân’ı Terken Hatun’a, Fars’ı Engyânu’ya bıraktı. Hülâgû Han, taksimatın en mühim parçasını en büyük oğlu Abaka’ya verdi: Ceyhun Nehri sınır olacak şekilde Irak, Horâsân ve Mâzenderân memleketleri Abaka’ya bırakıldı.171 Bu görevlendirmeyle Abaka, İlhanlı ülkesinin doğu sınırlarında bulunan, stratejik bir bölgenin idaresine memur edilirken aynı zamanda doğudan gelebilecek Çağataylı akınlarına karşı durmak gibi önemli bir vazifeyi de uhdesine almış oluyordu. İran’ın doğu kapısı durumundaki Horâsân eyaletinin göçebe kavimlerin istilâsına karşı müdafaa edilmesi Selçuklular ve Hârizmşahlar dönemlerinde olduğu gibi, İlhanlılar zamanında da önem arz ediyordu.172 Horâsân, İlhanlı merkezi Azerbaycan’dan görece uzak bir mevkide yer alması bir yana, devletin diğer eyaletleriyle kıyaslandığında coğrafî, ekonomik ve politik olarak da ayrı bir önemi haizdi. Göçebe kavimlerin yoğunluğu problemine ek olarak ve bölgede mevcut askerî aristokrasi geleneği ve coğrafi şartların ortaya çıkardığı doğal problemler,173 İlhanlıların bu yöreye 171 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1049; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 513; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 904; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 425. 172 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 62. 173 Horâsân’ın dağ silsileleriyle çevrili ve çöllerle kaplı olması, bölgede yaşayan topluluklar ve buraya gönderilecek İlhanlı birlikleri için gerekli iaşenin teminini de güçleştirebiliyordu. Mesela 675/1277’de Sâhib-i Divân Şemsü’d-dîn Muhammed Cüveynî, bölgenin büyük bir askerî gücün iaşesini kaldırabilecek gücü olmadığını ve böyle bir askerî hareketin hem orduya hem de Horâsân halkına büyük sıkıntılar vereceğini söyleyerek Abaka Han’a Horâsân’a ordu göndermemesi yönünde tavsiyede bulunmuştur (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 366-367; Michael Hope, “The “Nawrūz King”: the rebellion of Amir 48 müstakil bir kıymet vermesini gerektirmekteydi. Tam da bu sebepten, devletin kuruluşundan itibaren Ceyhun Nehri sınır olacak şekilde İlhanlı ülkesinin bir parçası sayılan Horâsân’ın, bir hanedan üyesi, hatta ilhanın veliaht şehzadesi tarafından idare edilmesi uygulamasına geçildi.174 İlhanlılarda büyük mıntıkalar halinde düzenlenmiş olan eyaletler, şehzadelere, nüfuzlu emirlere yani askerî kumandanlara ve divanda yetişmiş devlet adamlarına verilirdi. Horâsân eyaleti, İlhanlı ülkesinin en mühim yörelerinin başında geliyordu. İlhanlı idarî taksimatına göre devletin doğu kısmında bulunarak Ceyhun nehrine kadar uzanan Horâsân ve Mâzenderân eyaletine şehzadelerin en değerlileri tayin edilirdi.175 Türk ve Moğol hükümdarlarının çoğu kez mevkilerini bırakmak istedikleri hanedan üyelerini tecrübe kazanmaları için stratejik açıdan önemli bir eyaletin idaresine memur ederlerdi. Göçebe kavimlerin istilâsına karşı İran’ın doğudaki kapısı konumundaki Horâsân eyaletinin idaresi, Selçuklular ve Hârizmşahlar devirlerinde olduğu gibi İlhanlılar zamanında da hususi bir önem arz ediyordu. Zira çok eski devirlerden beri büyük devletlere ve medeniyetlere ev sahipliği yapmasıyla şöhret bulan Horâsân bölgesi, Cengiz istilasının ilk zamanlarında ele geçirilen bölgelerden biriydi. Merv ve Nişâbur gibi kentlerde gerçekleşen ve korkunç boyutlara ulaşan katliam ve tahribat, bu eyaleti istilâdan en çok etkilenen yerlerden biri haline getirmişti. Cengiz Han, bir süre Horâsân şehirlerinin imarına izin vermemişti. Onun ölümünden sonra bölge, hanedan mensuplarının ortak malı kabul edilen bir emirlik haline getirildi. Önceleri Horâsân’ın hâkimi, bizzat Moğol kağanı tarafından tayin edilmekteydi. İlhanlı Devleti’nin kuruluşuyla Horâsân bölgesinin idaresi bu şubeye bırakıldı. Bölge İlhanlılar döneminde iç işleri ve malî bakımdan özel bir yere sahipti. İlhanlılar devrinde Horâsân’ı idare etmek üzere hanedandan biri, çok defa da mevcut ilhanın tahta geçecek şehzadesi görevlendirilmekteydi. 176 Hatta İlhanlı Nawrūz in Khurasan (688-694/1289-94) and its implications for the Ilkhan polity at the end of the thirteenth century”, Bulletin of the School of Oriaental and African Studies, LXXVIII/3 (2015), s. 454. 174 W. Barthold, An Historical Geography of Iran, trc. S. Soucek, Princeton University Press, Princeton 1984, s. 100. 175 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 254-255. 176 Osman Çetin, “Horâsân”, DİA, XVIII (1998), s. 237. 49 hükümdarları, oğulları içerisinde en dirayetli olanını Horâsân valisi olarak görevlendirmekteydiler. 177 Bazı istisnalar hariç tutulursa, gelecekte İlhanlı tahtına geçecek olan şehzadenin, şehzadeliği sırasında Horâsân valiliği ile görevlendirilmesi ve bu eyaletin başında bulunması, İlhanlılarda bir gelenek haline gelmiştir. Abaka’nın Hülâgû Han tarafından Horâsân’a vali tayin edilmesi ise bahsedilen geleneğin başlangıç noktasını teşkil etmektedir. 178 Başka bir deyişle Şehzade Abaka’nın Horâsân valiliği İlhanlı idarî anlayışında geleneğe dönüşecek olan, şehzadelerden birinin Horâsân’a vali olarak atanmasına dair uygulamanın ilk adımıydı. Sadece idarî olarak değil, aynı zamanda malî ve askerî olarak da ehemmiyet arz eden bir bölge olarak Horâsân eyaleti, İlhanlıların Türkistan’a açılan kapısı konumundaydı. Bu bölge Cengiz Han’ın vasiyetinde yer almaması sebebiyle zamanla Moğol hanedanının iki ayrı kolu olan İlhanlılar ve Çağataylılar arasında devamlı olarak üzerinde hak iddia edilen bir saha haline geldi. Tehdit altında bulunması sebebiyle İlhanlıların özel bir önem gösterdiği Horâsân toprakları, büyük bir ordu tarafından korunmak durumundaydı. Konumu, önemi ve maddî imkânları, Horâsân sahasının İlhanlı eyaletleri içerisinde daha ehemmiyetli ve özel bir mevkiye taşımıştı.179 Abaka, bu görevlendirme kapsamında 661/1263 yılı itibarıyla Horâsân ve civarından oluşan büyük bir sahayı yönetmeye başladı. Şehzadenin görev alanının büyüklüğü, Hülâgû’nun büyük oğlu Abaka’da gördüğü idare potansiyelinin boyutuna işaret etmektedir. İleride görüleceği gibi, Hülâgû Han’ın, ölümünden hemen önce büyük oğlu Abaka’yı veliaht tayin etmesi de bununla ilgilidir. Abaka, Horâsân ve çevresindeki valilik görevini icra ederken İlhanlıların önde gelen emirlerinden, Moğolların Oyrat kabilesine mensup180 Argun Aka181, onun hizmetine görevlendirilmişti. Uyrat oymağına mensup 177 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 62, n. 91. 178 Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 177. 179 Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 270. 180 Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 138b . 181 Babası, Ögedey Kağan’in atabeglerinden İlüga’ya hizmet etmiş olan Argun Aka, 1242 yılında Horâsân’ın idaresiyle görevli kılınmıştır. Bölgeye ulaşmasının hemen ertesinde İslâm dinini kabul etmiş ve 50 bulunan Argun Aka, dirayetli bir emir olarak şehzade Abaka adına Horâsân’daki idarî işlerde söz sahibi idi.182 Bu bakımdan Argun Aka, Abaka’nın Horâsân valiliği sırasında onun yanında bulunması için görevlendirilmiş bir atabeg hüviyetinde idi.183 Argun Aka, başlangıcından itibaren İran’daki Moğol hâkimiyetinin en önemli figürlerinden biriydi. Cüveynî’ye göre Argun Aka’nın babası Taycu da Moğol ordusunda binbaşı rütbesiyle görev yapmıştı. Moğol idarî bünyesinde yüksek bir mevki işgal eden Argun Aka, özellikle malî idare konusunda uzmanlaşmıştı. Hülâgû, İran’a doğru yol aldığı sırada, 1255 sonbaharında ulaştığı Keş184 şehrinde Argun Aka ve beraberindeki Horâsân büyükleri tarafından karşılanmıştı.185 1243-1255 yılları arasında Moğolların İran ve Horâsân bölgesini idare ederek bölgenin idarî ve malî yapısını tanzim eden186 Argun Aka’nın idareye yönelik engin tecrübesi, onun Horâsân valiliğine getirilen şehzade Abaka’nın yanında görev almasını sağlamıştı. Argun Aka, ilhanlığına kadar Horâsân valiliği yapacak olan şehzade Abaka’nın hizmetinde kaldı. 187 Hülâgû’nun ölümünden sonra kardeşleri içerisinde tahta çıkma ihtimali en yüksek şehzade olan Abaka, bu görevinde büyük tecrübe kazandı. yerli Fars bürokrasisiyle iyi ilişkiler geliştirmiştir. Möngke Kağan döneminde imparatorluğun üç meskûn mahallinin birinden sorumlu hale gelen Argun Aka, özellikle nüfus sayımı ve vergi sistemi üzerine yaptığı faaliyetlerle meşhurdur. Hülâgû’nun İran’a gelişiyle birlikte onun hizmetine giren ve tecrübesiyle İlhanlı ümerası içerisinde seçkin bir yer edinen Argun Aka, oğlu Lakzi’yi Hülâgû Han’ın kızı Baba’yla evlendirmek suretiyle Cengizli ailesiyle akrabalık kurduğu gibi kendi hanesinin prestijini de artırmıştır. Oğulları Orda ve bilhassa Nevrûz, ilerleyen süreçte İlhanlı tarihinde mühim rol oynamıştır (Michael Hope, “The Atābaks in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran (602-736/1206-1335)”, New Approaches to Ilkhanid History, ed. T. May-D. Bayarsaikhan-C. P. Atwood, Brill, Leiden-Boston 2021, s. 333-334; a.mlf., “The “Nawrūz King””, s. 453-458). 182 Faruk Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 177. 183 İlhanlılarda, Selçuklulardaki atabeg müessesesine benzer şekilde, şehzadelerin maiyetlerinde itimat edilen bir emir bulunur, bu kişi şehzadenin her açıdan yetişmesini sağlarken aynı zamanda devlet işlerini onun adına idare ederdi (Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 196; Cokşun Alptekin, “Atabeg”, DİA, IV (1991), s. 39). 184 Semerkant’ın 50 km. güneydoğusunda bulunan Keş kenti, etrafında bulunan verimli araziler sebebiyle Farsçada “yeşil şehir” anlamına gelen “şehr-i sebz” ifadesiyle anılmaktadır. Keş kenti hakkında bk. Ahmet Taşağıl, “Keş”, DİA, XXV (2002) s. 314-315. 185 Cüveynî/Öztürk, s. 418, 501. 186 Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 121. 187 Peter Jackson, “Argun Aqa”, EIr, II/4, s. 401-402, https://www.iranicaonline.org/articles/argun-aqa-amongol-administrator-in-iran-d-1275, (Erişim Tarihi: 02.04.2020) 51 Abaka’nın Horâsân valiliğindeki görevleri arasında özellikle Çağataylılardan gelebilecek olası tehlikeleri bertaraf ederek bölgenin iç asayişini sağlamak, bölgeden vergi ve asker temin ederek İlhanlı merkezinin mâlî ve askerî yapısına destek olmak gibi hususlar bulunmaktaydı. Yaklaşık iki yıl süreyle yürüttüğü bu görev Abaka için hem bu bölgenin vaziyeti hem de idareciliğin gereklilik ve incelikleri hususunda büyük bilgi, birikim ve tecrübe süreci oldu. Bu süreç, Hülâgû’nun 663/1265’teki ölümünden hemen sonra Abaka’nın devletin ileri gelenleri tarafından ilhanlığa getirilmek üzere davet edilmesine kadar devam etti. 1.3.3. Babası İlhan Hülâgû ile Münasebetleri Döneme ilişkin bilgi veren kaynaklar, Abaka’nın babası Hülâgû Han’la münasebetleri hususunda oldukça sınırlı bilgiler ihtiva etmektedir. Bu konudaki bilgiler, Hülâgû’nun özellikle askerî harekâtlarda oğluna verdiği görevler gereği Abaka’nın gerçekleştirdiği faaliyetlerin tarihsel kaynaklara yansımasından ibarettir. Oldukça mahdut durumdaki bu kayıtlardan şehzade Abaka ile babası arasındaki ilişkinin mahiyeti hakkında belli başlı çıkarımlar yapmak mümkündür. Hülâgû’nun ilk erkek çocuğu olarak en büyük ve en mümtaz oğlu olan Abaka,188 bu özelliğinden dolayı babası için ayrı bir önemi haizdi. Dönemin ortak bir kanısı olmasının ötesinde, Moğol gelenekleri ve yaşam tarzı açısından erkek çocuklarının büyük bir önem taşıdığı bilinen bir gerçektir. Kaynaklardan öğrenildiği kadarıyla Abaka yetişkinlik çağında babası Hülâgû’yla birlikte İran’a gelmişti. Öyle ki Büyük Moğol kağanı Möngke, kardeşine İran’a gitme emrini tebliğ ettiğinde Abaka da Hülâgû’nun emrine bırakılan belirli bir birliğe komuta etmekteydi. Abaka, komutasını üstlendiği askerî birlikle, gelenek olduğu üzere Hülâgû’ya veda etmek için düzenlenen şölene iştirak etmişti. Şölen sırasında Mönge Kağan, kardeşine nasihat etmiş ve aralarında Abaka’nın da bulunduğu Hülâgû’nun yakınlarına altın, elbise ve hayvan sürülerinden oluşan hediyeler takdim etmişti. 189 Bunun ardından yola çıkan Hülâgû önderliğindeki kafilede şehzade Abaka da 188 Mîrh v ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 189 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 977; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 479; Cüveynî/Öztürk, s. 499-500. 52 bulunuyordu. Hülâgû’nun emri gereği şehzadeler Balagay ve Tutar kafilenin öncü birliği olarak hareket ederken Abaka yola, babasının da bulunduğu kafilenin merkezinde bulunarak devam etti.190 Hülâgû İran’a vardığında burada ve ötesinde bulunan bölgelerde bir dizi askerî harekâta girişti. Kazandığı başarılar neticesinde İran ve çevresindeki siyasî durum Hülâgû lehine gelişince İlhanlılar bölgenin tek hâkimi konumuna geldi. Ancak tam da bu sıralarda yükselen İlhanlı-Altın Orda gerilimi 659/1261 yılında askerî çatışma seviyesine ulaştı. Çatışmalar iki Moğol ileri kuvvetlerinin sınır bölgesini teşkil eden Derbend ve civarında yoğunlaştı. Hülâgû tarafından gönderilen öncü kuvvetlerin başarılı mücadeleler icra etmesinden sonra İlhanlı merkezinden birlikler takviye amacıyla bölgeye sevk edildi. Bu kuvvetlerin başında şehzade Abaka bulunuyordu. Bu sırada 27 yaşında olan şehzade Abaka, büyük bir orduyla Derbend ve ötesinde Altın Orda kuvvetlerine karşı mücadele etmeye memur edilmişti. Abaka’nın Hülâgû emriyle söz konusu göreve getirilmesi, onun babası nezdinde önem ve güven taşıdığını göstermektedir. Ancak Altın Orda kuvvetlerinin sahte ricatından cesaret bularak ilerleyen Abaka önderliğindeki İlhanlı ordusu, pusuya düşerek bozguna uğradı. Dahası İlhanlı ordusunun ricatı esnasında donmuş durumdaki Terek Nehri’nden karşıya geçmeye çalışan askerlerin bir kısmı buzun kırılması sonucunda suya gömüldüler. Şehzade Abaka kaçış esnasında güç de olsa canını kurtararak güneye doğru geri çekildi. Neticede İlhanlılar, bu seferden pek çok zayiat vermiş ve hırpalanmış şekilde ayrıldılar. Hülâgû, Altın Orda kuvvetlerine karşı yaşanan bozgundan sonra 661/1263 yılında şehzade Abaka’yı Horâsân ve civarına vali tayin etti. Yeni görevi, Abaka için terfi anlamına gelmekteydi. Hatta Abaka Horâsân’a önde gelen İlhanlı komutanlarından biri olan Argun Aka ile birlikte gönderilmişti. Bu durum şehzade Abaka’nın liderlik ettiği kuvvetlerle Altın Orda sahasında uğradığı bozgunun babası Hülâgû’yla ilişkilerine zeval getirmediğini ortaya koymaktadır. Nitekim pek çok erkek evlada sahip olan Hülâgû Han, henüz hayatta iken en büyük oğlu Abaka’yı veliaht tayin etmiştir. 190 Cüveynî/Öztürk, s. 501. 53 Dönemin kaynakları ölçeğinde Hülâgû’nun, oğlu Abaka ile olumlu ilişkiler kurduğu ve Abaka’nın bu durumu muhafaza etmeye gayret ettiği söylenebilir. Kaynaklara yansıdığı kadarıyla baba-oğul arasında geçen olumsuz bir hadise vuku bulmamıştır. Tarihsel seyir içinde şehzade Abaka’nın babası Hülâgû’yla birlikte İran’a gelmesi, Altın Orda mücadelesi sırasında İlhanlı kuvvetlerinde önemli bir mevki işgal etmesi, Horâsân valiliğine getirilmesi ve henüz hayatta olduğu sırada babası tarafından veliaht tayin edilmesi İlhan Hülâgû ile şehzade Abaka arasındaki ilişkilerin olumlu yönde seyrettiğine delalet etmektedir. 1.4. Abaka’nın Tahta Çıkış Süreci 1.4.1. İlhan Hülâgû’nun Ölümü ve Defni Hülâgû Han’ın oğullarına, emirlerine ve ülkesinin idarecilerine yönelik taksimatını birkaç küçük seferi takip etti. Bunların sona ermesinin ardından, Rebîülevvel 663/Aralık 1264’te kışlamak amacıyla Merâgâ yakınlarındaki Çagâtû Suyu191 kenarına gelen Hülâgû Han, burada birkaç gün av ve eğlenceyle vakit geçirdikten sonra yıkandığı bir gün aniden bedeninde ağırlık hissetti.192 Hülâgû Han’ın emrindeki hekimler onun hastalanarak yatağa düşmesi üzerine çeşitli çareler aradılar. 7 Rebîülâhir 663/27 Ocak 1265 günü, ordosunda bulunan Hıtaylı hekimlerin193 verdiği bir müshili içen Hülâgû Han, bayılarak kriz geçirdi. Hekimler bu kez onun istifra ederek müshili çıkarması için çabaladılarsa da muvaffak olamadılar. Neticede yaşam fonksiyonları giderek kaybolan Hülâgû Han, henüz 48 yaşında iken, 19 191 Ravzatû’s-safâ yazarı, Zerrînerûd olarak andığı bu nehre Türklerin Cagtû Nagtû adını verdiklerini aktarmakta (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 904), Şîrâzî ise buraya “Hânerûd” dendiğini bildirmektedir (Şirazî/Afşâr, s. 44). 192 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1050; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 102-103; Hv ândemîr/Thackston, s. 58. 193 Devletin kuruluşundan itibaren İlhanlı hükümdar ailesinin emrinde Doğu Asyalı hekimler grubu bulunmaktaydı. Hülâgû ile birlikte batıya gelerek ait oldukları yörenin geniş tıp geleneği ile literatürünü de Müslüman topraklarına taşıyan bu hekimler XIII. yüzyıl boyunca saray hekimi olarak görev yaptıkları İran’da daimî olarak kaldılar (Thomas T. Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, çev. M. Uyar, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 233-234; George Lane, Daily Life in the Mongol Empire, Greenwood Press, London 2006, s. 141- 142, 145-146). 54 Rebîülâhir 663/8 Şubat 1265 Pazar günü Merâgâ yakınlarındaki Çagâtû Suyu kenarında vefat etti.194 Resim 5: Hülâgû Han’ın cenaze töreni (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîḫ, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 192r) Müverrih Vardan’a göre Hülâgû Han’ın hangi sebeple öldüğü tam olarak ortaya çıkarılamamış; zehirlenerek öldürüldüğüne yönelik bir şayia yayılmışsa da bunun üstü kapatılmıştır. 195 Hülâgû Han’a en yakın kişilerden biri ve dönemin en meşhur âlimi olan Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, aşağıdaki mersiyeyi kaleme alarak onun ölümüne tarih düşürmüştür: “Hülâgû Merâgâ’dan kışlağa geldiğinde, 194 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1050-1051; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Vassâf/Tahrîr, s. 30; Vassâf/Hammer, I, s. 87-98; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 103; Hv ândemîr/Thackston, s. 58; Ömerî, Mesâliku’l-Ebsâr, s. 397; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 444; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 336. 195 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 118 55 Ecel takdire, ömrünün nöbeti âhire erdi; Altı yüz altmış üç yılında, Pazar gecesi, ki Rebîülâhir’in on dokuzuncu gecesi idi.”196 Ordolarda icra edilen taziye töreninin ardından defin işlemlerine başlandı. Hülâgû Han, görkemli bir merasimle197 Dehhârgân198 karşısında bulunan Şâhû Dağı’nda onun için yapılan gizli ve korunaklı bir mevkiye defnedildi.199 1.4.2. Abaka’yı İlhanlı Tahtına Taşıyan Kurultay Moğolların yasal prosedürleri hakkında yargu ile birlikte en çok bilgi sağlayan bir müessese olan kurultay, kağan ve diğer Moğol elitlerinin karar verme süreçlerinin önemli bir parçasıdır. Moğol istilâsının ilk döneminden başlayarak “ritüelleşen bir başvuru mekanizması” haline gelmiş olan kurultayın, adına Moğolların Gizli Tarihi’nde rastlanan ve literal olarak “büyük anlaşma” veya “büyük istişare” anlamına gelen yeke eye ifadesinin daha resmî bir versiyonu olduğu düşünülmektedir. 200 196 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1051; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Vassâf/Tahrîr, s. 30; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 902; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 102-103; Hv ândemîr/Thackston, s. 58. 197 Moğollar için avlar ve toylar gibi ölümler de önemli kültürel ögeler barındırıyordu. Bu yüzden hanedan ailesi içerisinde bulunan kişilerin, bilhassa hükümdarlarının ölümü sonrasında yas törenleri icra edilir, defin merasimine ise ayrı bir önem verilirdi. Hükümdarlar, onlara mahsus bir imtiyaz olmak üzere, cariyeleriyle birlikte gömülürlerdi. Nitekim Hülâgû Han da bu şekilde gömüldü (Spuler, İran Moğolları, s. 196). Hülâgû Han’ın ölümünün ardından onun defni için toplanan kişiler, Moğol adetleri gereği bir mezar kazarak pek çok mücevher gömdükten sonra altın ve mücevher işlemeli, kıymetli elbiselerle süslenmiş, -muhtemelen onun cariyelerinden olan- birkaç genç kızı, ona eş olmaları için Hülâgû Han’la birlikte defnettiler (Vassâf/Tahrîr, s. 30; Vassâf/Hammer, I, s. 87-98; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 905; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 102; Hv ândemîr/Thackston, s. 58). Hülâgû Han’ın çağdaşı Ermeni tarih yazarlarından Vardan’a göre Dokuz Hatun kendilerine gizlice haber göndererek Tanrı’nın Hülâgû Han’ı sevdiği için bu dünyadan alıp tıpkı burası gibi öbür dünyayı da kendisine vereceğini yazmış, ayrıca onun için Hıristiyanlığa özgü mukaddes bir ayin icra edilip edilmeyeceğini sormuştur. Dokuz Hatun’a gönderilen cevapta söz konusu ayinin yapılmayacağının ve onun ruhu için sadakalar verip vergileri hafifletmenin kâfi geleceğinin bildirildiğini aktaran müverrih, aynı sorunun Asûrî olarak andığı Mecusîlere de sorulduğunu, bu kez onların ayin yapılmasının uygun olacağına hükmettiklerini yazmaktadır (Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 118-119). 198 Günümüzde Azerşehr denilmekte olan bu bölge, Tebriz’in mıntıkalarından biridir. 199 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1051; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 425. 200 Florence Hodous, “The Quriltai as a Legal Institution in the Mongol Empire”, CAJ, LVI (2012/2013), s. 87-88; The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century, II, çev. I. de Rachewiltz, Brill, Leiden 2006, s. 1038-1039. 56 En temel anlamda kurultay, uzak mevkilerden gelen kişilerin birkaç hafta süren bir Cengizli ailesi üyeleri olan şehzadeler, hatunlar ve damatlar başta olmak üzere ordu komutanları ve diğer Moğol elitinin ivedi meseleleri müzakere etmek üzere bir araya gelmesi idi.201 Güyük’ün tahta çıktığı törende hazır bulunan Carpini’nin gözlemine göre kurultay, abartılı giysilere bürünmüş Moğol ileri gelenlerinin büyük ziyafetler ve içkiler eşliğinde belli hususlarda karar aldıkları bir toplantı türüydü.202 Bu açıdan kurultay Moğol göçebelik geleneğinin bir tezahürü olarak Moğol büyüklerine bir araya gelme, muhtelif meseleleri görüşerek karar verme ve bu sayede tartışmalı konularda fikir birliğine varma imkânı sağlıyordu. Dinî ve kültürel bir şenlik özelliğindeki kurultaylarda askerî harekâtlar gibi meseleler müşavere edilir, suçlara ilişkin tahkikatlar yapılarak suçlular cezalandırılır (yargu), aynı zamanda yüksek komutanlar hükümdar tarafından ödüllendirilirdi. Bundan da önemlisi, kurultayın yeni hanı seçerek tahta çıkarmak ve buna bağlı ritüelleri icra etmek gibi mühim bir fonksiyonu da vardı.203 Bu yüzden kurultay bir anlamda Moğollar arasında hanlık otoritesinin vefat eden hükümdardan bir başka hanedan üyesine intikalini sağlıyordu.204 Ögödey, Güyük ve Möngke’nin Moğol kağanlığı tahtına geçişleri, düzenlenen kurultaylarla vuku bulmuştu. Möngke Kağan, Hülâgû’ya verdiği İran’a gitme vazifesi gibi önemli bir kararı yine bir kurultay esnasında almış ve ona tebliğ etmişti. Bu açıdan kurultayın tarihsel hadiselerin detayları ışığında Moğollar açısından son derece önemli bir müessese olarak kabul edilerek ifa edildiğini söylemek mümkündür. 201 Hodous,” The Qurultai as a Legal Institution in the Mongol Empire”, s. 89; Christopher Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File, New York 2004, s. 462; Allsen, Mongol Imperialism, s. 34. Cüveynî, kurultayı Moğol büyükleri (aka) ve küçüklerinin (ini) katılarak imparatorluk meselelerini müzakere ettikleri bir toplantı olarak tarif etmektedir (Cüveyni/Boyle, 196-197, II, 557, 561; Cüveynî/Öztürk, s. 195-196; 457, 466). 202 Plano Carpini, Moğolistan Seyahatnamesi, çev. ve notl. E. Ayan, Kronik Kitap, İstanbul 2018, s. 142- 148. Carpini’nin gözlemi Cüveynî’nin Ögödey’in taç giyme töreni konusunda yazdıklarıyla büyük benzerlik gösterir (Cüveynî/Öztürk, s. 233-242). 203 Hodous, “The Qurultai as a Legal Institution in the Mongol Empire”, s. 89; Michael Hope, “The Transmission of Authority through the Qurultais of the Early Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran (1227-1335)”, Mongolian Studies, XXXIV (2012), s. 89-90; Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, s. 462. Orta Asya’da taç giyme törenlerinde icra edilen kadim ritüellerin Moğol istilâsı devrineki ve devamındaki sürece yansımaları hakkında bk. Ron Sela, Ritual and Authority in Central Asia: The Khan’s Inauguration Ceremony, Indiana University Research Institute for Inner Asian History, Indiana 2003, s. 1-79. 204 Hope, “The Transmission of Authority through the Qurultais of the Early Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran”, s. 87-115. 57 Moğollarda han öldüğünde onun yerine geçecek kişinin tayin edilmesi ve hanlık tahtına oturtulması, ancak düzenlenecek bir kurultayla mümkündü. Bu açıdan kurultay, Moğollarda hanlık otoritesinin devredilmesinde ve yeni hanın meşruiyeti açısından belirleyici bir unsur olarak görülmekteydi. Bu anlayış İlhanlılar tarafından da aynen korundu. Hülâgû Han öldüğünde Moğol ileri gelenleri mutat olduğu üzere bir kurultay icra ederek onun yerine geçecek kişiyi seçme ve bu vazifeyi ona tevdi etme yolunu benimsediler. Bu uygulama İlhanlılar açısından yeni bir hükümdar seçimine ilişkin ilk kurultay olma vasfını taşımaktaydı. Hülâgû Han’ın 48 yaşında iken Merâga’da vefat etmesi üzerine, Moğollarda adet olduğu üzere, evvelâ tüm yollar kapatıldı ve kimsenin bulunduğu yerden ayrılmaması için yasa çıkarıldı. Bu sırada Mâzenderân’da kışlamakta olan Hülâgû Han’ın en büyük oğlu Abaka’ya elçiler gönderildi ve onun durumdan haberdar olması sağlandı. 205 Zira Abaka, müteveffa İlhan’ın 14 oğlunun en büyüğü ve en seçkini olarak onun veliahdı idi.206 Abaka’ya elçi gönderen İlhanlı ileri gelenleri, bir süredir onun hizmetinde bulunan tecrübeli emir Argun Aka’nın da ordoya gelmesini talep ettiler. Abaka haberi alır almaz Emir Argun Aka’yla birlikte yola çıktı. Bu sırada, Hülâgû Han’ın ölümünden sekiz gün sonra (27 Rebîülâhir 663/16 Şubat 1265), onun şehzadelerinden olup kuzey hududunda yer alan Derbend ve Arrân yörelerinin idaresini elinde bulunduran ve bu yüzden otağa ulaşma konusunda Abaka’dan daha avantajlı durumda bulunan Yoşmut, ordoya gelerek emirlerin düşüncelerini öğrenmeye çalıştı. Umduğu desteği bulamayan Yoşmut, emirlerin Abaka’nın veliahtlığını tanıdığını anladı ve İlhanlı tahtı için mücadele etmesinin manasız olduğunu düşünerek birkaç gün sonra görev bölgesine dönmek durumunda kaldı.207 Zira emirler Hülâgû Han’ın henüz hayattayken büyük oğlu Abaka’yı veliaht tayin ettiğinden haberdardılar.208 Bu durum taht kavgalarının yaşanmasını engelleyecek türden bir gelişmeydi. 205 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1058; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 516-517; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, s. 906. Diğer kaynakların aksine, Ahbâr-i Mogûlân Abaka’nın yanı sıra kardeşi Yoşmut’un da babalarının durumundan haberdar edildiğini; ikisinin de ordoya çağırıldığını, ancak bu iki kardeşten hiçbirinin babalarının sağlığında ordoya ulaş(a)madığını bildirir (Şîrâzî/Afşâr, s. 44; Şirazî/Lane, s. 61). 206 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 207 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1058; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 516-517; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, s. 906; Şîrâzî/Afşâr, s. 44; Şirazî/Lane, s. 61. 208 Hope’a göre Hülâgû’nun vasiyetini içeren biligleri muhafaza eden İlhanlı emirlerinin yasa ve gelenekleri 58 Şehzade Abaka, 19 Cemâziyelevvel 663/9 Mart 1265 günü Çagâtû’daki ordoya vardı ve tüm akraba ve komutanlar tarafından karşılandı. Bu sırada uzun zamandan beri Hülâgû Han’ın hizmetinde bulunan emîr-i ordohâ (ordolar emiri) İlgay Noyan, Abaka Han’a yemek ve içki verdi; ardından baş başa kaldıklarında son dönemdeki hadiseleri ve babası Hülâgû Han’ın nasıl öldüğünü anlattı, ayrıca İlhanlı emirlerinin Abaka’nın tahta çıkışına yönelik kanaatlerini ona bildirdi.209 Bundan sonra, Moğol adetleri gereği, Hülâgû Han’ın ölümü sebebiyle yas töreni icra edildi. Yas töreni vuku bulduktan sonra tüm hatunlar, şehzadeler, damatlar ve emirler toplanarak Abaka’nın tahta cülusunu istişare ettiler. Bu mecliste İlgay Noyan, Suğuncak Noyan, Suntay Noyan, Samagar Noyan, Şiktur Noyan ve Argun Aka gibi tecrübeli ve önde gelen İlhanlı emirleri bulunuyordu. Suğuncak Noyan210 ve Şiktur Noyan, Hülâgû Han’ın vasiyetini içeren biligleri muhafaza ediyorlardı.211 Anlaşıldığına göre Hülâgû Han son günlerinde Abaka’yı veliaht tayin ederek vasiyetinin biligler aracılığıyla kayıt altına alınmasını sağlamıştı. 1.4.3. Abaka’nın İlhan Olarak Kabulü ve İlk İcraatları Yeni ilhanın seçilmesi amacıyla toplanan kurultayda Hülâgû’nun vasiyetini bilen ve buna dair biligleri elinde bulunduran Suğuncak Noyan ve Şiktur Noyan, mecliste bulunan diğer emirlerden önce Abaka’nın veliahtlığını tanıdıklarını ve onun Hülâgû’nun vekili olduğuna şehadet ettiklerini bildirdiler. Bu sırada Abaka, bu karardan imtina ederek bir başka şehzadenin yeni ilhan olarak tanınması taraftarı olduğunu belirtti. Abaka’nın bu sözleri sarf etmesi üzerine kardeşleri hep birlikte diz çöktüler ve “Biz senin kullarınız ve seni babamızın vekili olarak tanıyoruz” diyerek onun yeni ilhan olmasını desteklediler. Abaka, ilhan olma konusunda tereddüdünü sürdürüyordu. Tüm akrabalar ve emirler onun göz önünde bulundurarak söz konusu kararı Yoşmut’a duyurmaları bu konuda belirleyici olmuştur. Bu hamle sadece Yoşmut’un değil, tüm İlhanlı elitlerinin bu karara uymalarını sağlamıştır ki Abaka bu uzlaşı sayesinde sorunsuz şekilde İlhanlı tahtına çıkmıştır (Hope, “The Transmission of Authority through the Qurultais of the Early Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran (1227-1335)”, s. 98-99). 209 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 210 Hülâgû Han’la birlikte Yakın Doğu’ya gelen kadro içerisinde bulunan bu emir, Moğolların Suldus kabilesine mensuptu. İsmailî kalelerinin ve Bağdat’ın ele geçirilmesi sırasında İlhanlı ordusunun sağ koluna kumanda etti. 1265 yılında Hülâgû Han’ın nâibi olan bu kişi devrin en etkili isimlerinden biri idi (Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 193). 211 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1059; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517. Hülâgû Han’ın Abaka’yı veliahdı olarak tanıyıp bunu vasiyetiyle sabit kıldığını Müverrih Vardan da kabul etmektedir. Hatta ona göre Dokuz Hatun, Hülâgû Han’ın vasiyetiyle en büyük oğlu Abaka’nın onun yerine geçmesinin uygun olup olmadığını kendilerine sormuş, onlar da bunun kanunun bir gereği olduğunu cevaben iletmişlerdir (Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 119). 59 ilhanlığını tanımasına rağmen o, “Bizim akamız olan Kubilay Kağan’ın fermanı ve ruhsatı olmaksızın nasıl tahta geçebilirim?” diye sordu. Bunun üzerine mecliste bulunan İlhanlı şehzadeleri ve emirleri, “Sen tüm erkek çocukların en büyüğüsün; eski rüsum, yosun212 ve yasayı213 iyi biliyorsun. Hülâgû Han hayatta iken seni veliaht tayin etmiş iken senden başka kim tahta oturabilir” diye cevap vererek babasının veliahtı olarak yalnızca onu tanıdıklarını vurguladılar ve Abaka’yı ikna etmeye çalıştılar. Bu sözler üzerine Abaka, ilkin gönüllü olmasa da214 babasının vasiyeti ve aile üyeleri ile ünlü komutanların ısrarı ve tereddütsüz itaati neticesinde herhangi bir itiraza yer olmaksızın215 ilhan seçildi.216 Vassâf’ın kaydına göre bu sırada Argun Aka, Olcay Hatun ve diğer hatunlar, şehzadeler ve ileri gelenler, Kubilay Kağan’a elçi göndererek yazdıkları mektupta Abaka’yı han olarak seçme konusunda muvafakat ettiklerini bildirmişler ve bu konuda kağandan ferman istemişlerdi. 217 Moğol devlet anlayışına göre, İlhanlı ileri gelenlerinin bir araya gelerek Abaka’yı yeni ilhan olarak seçtikleri bu toplantı sonrasında onun İlhanlı tahtına cülusunu sağlayacak bir kurultayın icra edilmesi gerekmekteydi. Geleceğe ve gayba olan merak ve ilgileri sebebiyle Moğollar bu tip organizasyonları uğurlu ve kutlu bir zamanda yapmak istemekteydiler. Bu yüzden en uygun zamanın hangisi olduğunu öğrenmek amacıyla büyücü ve astronom gibi kişilere başvurulurdu. Bu kez, Abaka’nın tahta çıkması için en talihli zamanın tayini için Hülâgû Han’ın en yakınlarındakilerinden biri olan ünlü bilgin Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî’nin yardımı istendi. Abaka, bu çerçevede tertip edilen kurultay 212 Yosun, Cengiz Han’ın eylemlerini ve sözlerini temel alan geleneklerdir. Moğollar karşı karşıya kaldıkları meselelerde öncelikle yasa ve yosunu gözeterek hareket ederlerdi (Timothy May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 217). 213 Yasa, göçebe Moğolların geleneksel kurallarını temel alan ve aynı zamanda kağanın çıkardığı yarlıgları (ferman/kararnâme) içeren bir kanunlar sistemidir. Yazılı olmayan bu kanunlar bütünü, yalnızca göçebe Moğol topluluklarını değil, Moğollara tâbi yerleşik halkı da etkilemiştir (Timothy May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 217). 214 Özcan, Abaka’nın tahta çıkma töreninde vuku bulan tahtı reddetme ve ikna sürecinin Türkler ve Moğollarda sıkça görülen bir durum olduğunu belirtmektedir (Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 121, n. 464). 215 De Guignes, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Batı Tatarlarının Tarih-i Umûmîsi, II, s. 642. 216 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1059; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517; Hope, “The Transmission of Authority through the Qurultais of the Early Mongol Empire and the Īlkhānate of Iran”, s. 99. 217 Vassâf/Tahrîr, s. 31; Vassâf/Hammer, I, s. 98. 60 kapsamında, Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî’nin218 uğurlu bir gün telâkki ederek bizzat tayin ettiği219 3 Ramazan 663/19 Haziran 1265 Cuma günü Irak-i Acem’in Perâhân yöresinde yer alan Çagân Nâur220 (Tuvale Gölü) mevkiinde İlhanlı tahtına çıktı. 221 Böylece İlhanlı riyaseti, Hülâgû’nun ölümünden yaklaşık dört buçuk ay sonra o sırada 31 yaşında olan Abaka Han tarafından deruhte edildi. Bu kurultayın Hülâgû Han’ın ölümünden birkaç ay sonra, 222 üstelik Hülâgû Han’ın vefat ettiği ordodan görece uzak bir mevkide toplanmış olması ilginçtir. Öncelikle Abaka Han’ın tahta geçtiği kurultayın, İlhanlıların yaylak olarak kullandıkları bir mevkide olduğunu ifade etmek gerekmektedir. Öte yandan, hangi şehzadenin yeni ilhan olacağı hususunda ittifak olduğu gerçeği, İlhanlı ileri gelenlerinin, 218 Tûsî ayrıca Abaka Han’ın tahta çıkmasından evvel, o seneye mahsus olmak üzere bir ahkâm-ı sâl risalesi hazırlayarak ona takdim etmiştir. Eserinde Abaka’nın tahta çıkma konusundaki tereddüdünü gidererek onu bu hususta teşvik etmekten başka devlet idaresinde takip edilecek usuller hakkında nasihatlerde bulunmuştur. Bu cümleden “Anarşiye meydan verilmemesi için bir an evvel İlhanlı tahtına geçmek; saltanat ailesi mensuplarına, asilzâdelere, memurlara lütuf ile muamele etmek, ilim ve ahlak bakımından yüksek seciyeli kişilere ve bunların fikirlerine kıymet vermek, kumandanlara ve askerlere ihsanlarda bulunmak, ordunun ihtiyaç duyduğu bütün maddî vasıtaları tedarik etmek, etraf vilayetlerdeki küçük ve büyük hükümdarlara karşı lütufkâr davranmak, halkın fazla vergilerini affetmek, muhtaçlara ve yetimlere yardım etmek, fena kimselerin küstahlıklarına ve tecavüzlerine meydan vermemek, ordunun ihtiyaç duyduğu parayı harcamaktan imtina etmemek, casusların faaliyetlerine mani olmak hususunda ihtiyat sahibi olmak, her söze kulak vermeyerek sabırla ve temkinli şekilde hareket etmek, akıllı ve bilgili kişilere danışmak, ataların gittikleri yoldan ayrılmamak, orduya ehemmiyet vermek, adaletten ve doğruluktan ayrılmamak, iyileri ve günahsızları incitmemek, hiçbir zulme fırsat vermeden umumî serveti ve devletin gelirini arttırmak, düşmandan daima haber almak, en önemsiz şeyleri ve en küçük düşmanı dahi ihmal etmemek gibi çeşitli ihtarlarda bulunmuş; bundan sonra Abaka’ya Nuşirvan, İskender, Sultan Sencer gibi adaletleriyle meşhur hükümdarları takip etmesini salık vererek nasihatlerini bir hediye olarak kabul etmesini arz etmiştir (M. Fuad Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, Belleten, VI/23 (1942), s. 218-219; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory, TTK, Ankara 1988, s. 203-204). Tahta çıkan hükümdara hediye verme adetinin İlhanlılar tarafından da benimsenmiş olduğunu belirten Köprülü’nün ifadesiyle “ihtiyar âlim genç hükümdara ancak böyle bir hediye verebilirdi” (Köprülü, a.e., a.y., n. 15). Tûsî, Abaka Han’a sunduğu bu risale marifetiyle, tahta geçme konusunda tereddüt yaşayan şehzadeye psikolojik anlamda destek vererek onu teşvik etmiş; ona hükümdarlığı sırasında başvuracağı politika ve uygulamalarda gözetmesi gereken bazı hususları hatırlatmıştır. Nasihatnâme olarak anılan bu eser hakkında bk. Muhammed Takî Muderris Rezevî, Ahvâl ve Âsâr-ı Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, İntişârât-i Bunyâd-i Ferheng-i İrân, Tahran 1354/1975, s. 57, 557; Muhammed Muderrisî (Zencânî), Sergozeşt ve ‘Akâid-i Felsefî-yi Hâce Nasîru’d-dîn-i Tûsî, Müessese-yi İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahran 1379/2000, s. 62-65. 219 Vassâf, diğer pek çok kaynak eser yazarının aksine, Abaka’nın tahta çıkışı için en uygun zamanın Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî tarafından belirlendiğini açıkça yazmamış; bu işin müneccimler ve din adamları tarafından yapıldığını ve Abaka’nın 663 yılı ortalarında (1265 yılı Baharı) tahta çıktığını belirtmiştir (Vassaf/Âyetî, s. 31; Vassâf/Hammer, I, s. 98). 220 O dönemde Moğolların Çagân Nâur tesmiye ettikleri, Tuzlu Göl adıyla da anılan bu mevki Orta İran’da yer alan Erak kenti yakınlarında bulunmaktadır (Jackson, “Abaqa”). Çagân Nâur hakkında ayrıca bk. Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 246; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 240-241). 221 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1059-1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 426-427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 222 Şîrâzî, Abaka’nın tahta çıkarıldığı kurultayın, Hülâgû Han’ın ölümünden beş-altı ay sonra icra edildiğini belirtmektedir (Şîrâzî/Afşâr, s. 44/Şîrâzî/Lane, s. 62). 61 Nasîru’d-dîn Tûsî’nin verdiği tarihi beklediklerine ve bu sürede gerekli hazırlıkları yaptıklarına işaret etmektedir. Reşîdu’d-dîn’in ifadesine göre Abaka, kendisine ilhan olma yolunu açan kurultayda ısrar üzerine büyüğü kabul ettiği Kubilay Kağan’ın izni olmadan İlhanlı tahtına geçemeyeceğini ifade etmiştir. Hakikaten Abaka Han, kurultay neticesinde hanlığa erişmesine rağmen İlhanlı tahtına fiilen oturmayarak kendisinin ilhan olarak tayin edildiğini bildiren ve Büyük Moğol hanı Kubilay Kağan tarafından gönderilen yarlığı alana kadar, takriben beş yıl boyunca bir sandalyede oturarak hüküm sürmüştür. 223 Abaka Han’ın bu tutumu Moğol geleneklerine ve idarî yapılanmasına bağlılığından ileri gelmiştir. Moğollar açısından adeta bir dinî bayram olarak görülen yeni hanın cülus merasiminde hazır bulunan kişiler bu konuda mutat hale gelmiş ritüelleri gerçekleştirdiler.224 Mesela İlhanlı şehzadeleri, Moğol adetleri uyarınca Abaka Han’ın tahta çıkışından hemen sonra sırayla bellerinde bulunan kuşakları çözerek boyunlarına attılar ve güneşin karşısında yedi defa diz çöktüler. Bundan sonra, mecliste bulunan tüm İlhanlı ileri gelenleri şölen yaparak Abaka Han’ın tahta çıkışını kutladılar.225 Abaka Han, cülusundan hemen sonra, törende hazır bulunan İlhanlı hatunlarına, şehzadelerine ve ordu kumandanlarına para, mücevher ve elbise gibi kıymetli armağanlar takdim etti. İlhanlı askerleri dahi bu armağanlardan istifade ettiler. 226 Abaka Han, hediyelerinden ilim âlemi mensuplarını da mahrum bırakmadı. Tahta çıkışı için en uğurlu gün ve saatin hangisi olduğunu belirleyen Nasîru’d-dîn Tûsî’yi taltif etmek amacıyla, onun talebeleri arasında bulunan, 100’e yakın âlime ihsanlarda bulundu.227 223 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 333; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 178. 224 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517. 225 Vassaf/Âyetî, s. 31; Vassâf/Hammer, s. 98-100. 226 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517. 227 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 907. 62 Resim 6: Abaka Han’ın İlhanlı tahtına çıkışı (Şemsu’d-dîn Kâşânî, Şehnâme-i Cengizî, Bibliothéque Nationale de France, Supplément Persan 1443, f. 222v) Tahta çıkış merasimlerinin ardından sıra yeni ilhanın ilk faaliyetlerine geldi. Abaka Han’ın hanlık dönemindeki ilk faaliyetleri idarî düzenlemeler hususunda oldu. Moğollarda henüz cülus eden hükümdarların pek çoğunun derhâl yaptığı gibi, Abaka Han da babası Hülâgû Han tarafından konulan yasaların ve yine o dönemde buyurulan yarlıgların tamamının aynen korunarak icrasının devamına hükmetti. Bunun yanı sıra, bu hususlardaki değişikliklere ilişkin şüphelerden sakınmalarını emrederek güçlülerin zayıfları ezmelerinin önüne geçilmesini ve hükmü altındaki taifelerin atalarından öğrendikleri geleneksel tören ve merasimleri devam ettirmelerini buyurdu. Bundan bir hafta sonra etrafta bulunan tüm ülkelere yarlıglar göndererek İlhanlı tahtına cülusunu bildirdi. Törende hazır bulunanları veya kendisinden istekte bulunan kimseleri, bağlı oldukları yörelere gönderdikten sonra ülkenin asıl maslahatlarına eğilerek İlhanlı ülkesinin çeşitli yörelerinde askerî vazifeler icra edecek kişileri tayin etti. Öncelikle, gelecekte sorun yaşanması muhtemel bölgelerin iyi bir şekilde muhafaza edilmesini sağlamaya çalıştı. Bu kapsamda büyük bir orduyla donattığı kardeşi Yoşmut’u, Derbend, Şirvan ve Mugan civarından Aladağ hudutlarına kadar olan bölgeyi koruması için vazifelendirdi, bir diğer kardeşi Tübşin’i ise yine kalabalık bir askerî kuvvetle Horâsân 63 ve Mâzenderân’dan başlayarak Ceyhun Nehri kıyısına kadar olan sahayı muhafaza etmesi için doğuya göndererek şehzadeliği sırasında üstlendiği görevi ona tevdi etti.228 Anadolu sahasındaki askerî vazifelere İlgay Noyan’ın oğlu Tuku’yu ve Suğuncak Noyan’ın kardeşi Tudavun’u memur etti. Şam beldeleri hududunda bulunan Diyâr-ı Bekr ve Diyârı Rebia’da Durbay Noyan’ı, Gürcistan’da Çormagon Noyan oğlu Şiremün Noyan’ı, Bağdat ve Fars’ta ise Suğuncak Noyan’ı görevlendirdi.229 Daha sonra İlhanlı merkez idaresinde bulunacak bazı kişileri görevlendirerek ülke dâhilindeki eyaletlere ve muhtelif tâbî hâkimiyetlere yöneticiler tayin etti. Abaka han evvelâ, uzun bir süredir sâhib-i divanlık vazifesinde bulunan Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin aynı görevi sürdürmesini emretti.230 Umumiyetle yaz aylarını geçireceği231 Tebriz’i İlhanlı başkenti ilan etti.232 Altacu Aka’yı incülerden sorumlu kişi olarak tayin 228 Hâfız-i Ebrû, Abaka Han’ın tahta çıkar çıkmaz oğlu Argun’u Horâsân’a gönderdiğini kaydetmiştir (Hâfız-i Ebrû, Zeyl-i Câmi‘u’t-tevârîḫ, nşr. Hanbabâ Beyânî, Şirket-i Tezâmuni-yi ‘İlmî, Tahran 1317/1938, s. 60. Ancak Argun’un muhtemelen 660/1261 yılında doğduğu göz önüne alındığında, bu bilginin çok sıhhatli olmadığı anlaşılmaktadır. Zira yaklaşık 4 yaşındaki şehzadenin atabeglerin himayesi altında olsa dahi hükümdarlık merkezinden oldukça uzak bir bölgeye gönderilmesi mümkün görünmemektedir. Diğer yandan Argun’un babası Abaka Han’ın saltanatı sırasında Horâsân’a askerî vali olarak gönderildiği, yaşının küçüklüğü dolayısıyla onun atabegliğine Emir Sartak’ın tayin edildiği bilinmektedir (Mustafa Uyar, İlhanlı Devletinde Argun Dönemi (1284-1291), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2001, s. 10-11). 229 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517-518; Benâketî, Târîḫi Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 230 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Hv ândemîr, Destûrü’lvüzerâ, nşr. Sa‘id Nefîsî, İntişârât-i İkbâl, Tahran 2535/1355/1976, s. 267-268; Ankhbayar Danuu, İlhanlı Devleti’nde Vezâret, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2016, s. 146. 231 Spuler, İran Moğolları, s. 362. 232 Güney Azerbaycan’ın önde gelen kalelerinden Tebriz, tarihte Moğol istilâsı öncesinde ve sonrasında Yakın Doğu’nun en önemli idare ve ticaret kentlerinden biri olarak şöhret bulmuştur. Ticaret yolları dâhilinde, Tebriz-Erzurum-Trabzon ticaret hattının kilit bir noktasında bulunan bu şehir geçmişte olduğu gibi günümüzde de dokumacılık sektöründe ileri bir konumda bulunmaktadır. Daha önce bölgeden gelip geçen pek çok kavim gibi Moğollar da su kaynakları, büyük meralar ve yaylak ve kışlak arazileri arasında bulunan bu geniş ve havadar ovanın eşsiz imkânlarından faydalanmak amacıyla bölgeyi ele geçirmek istemişlerdir. Böylece Moğol hâkimiyetine giren Tebriz’in tarihsel süreçteki en büyük gelişimini İlhanlılar döneminde gerçekleştirdiğini söylemek yanlış olmayacaktır. İlhanlılar, Abaka Han döneminde başkent ilan edilen Tebriz’e pazar, cami, hamam ve sur gibi yapılar inşa ederek bu şehrin gelişimine önemli katkılarda bulunmuşlardır. Öyle ki günümüzde Tebriz’in eski abideleri olarak bilinen yapılar genellikle İlhanlılar devrine aittir (Cihat Aydoğmuşoğlu, Tarihte Tebriz, Berikan Yayınevi, Ankara 2011, s. 30). Tebriz’in Hülâgû Han’ın hükümdarlık devri içerisinde zaman zaman ikamet ettiği bir yer olması, kentin, onun devrinde İlhanlı başkenti olduğu şeklinde yanlış bir algıya yol açmıştır. Halbuki Reşîdu’d-dîn, Tebriz’in Abaka Han tarafından, hükümdarlığının hemen başında İlhanlı başkenti olarak tanındığını açıkça yazmaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518). Bununla beraber kaynaklardan Tebriz’in başkent olmasının hususî sebepleri hakkında bilgi sahibi olmak mümkün değildir. Bayındır, sınırlardan uzak ve bir ticaret şehri hüviyetindeki Tebriz, bu özellikleriyle Abaka Han’ın dikkatini çekmiş olabilir. Dahası, Tebriz İlhanlıların Aladağ, Mugân ve Mâzenderân gibi yazlık ve kışlık 64 ederken bir süredir ülkenin iktalarından sorumlu olan Argun Aka’yı yine aynı vazifenin icrasına memur kıldı. Emir Suncak Aka’yı Bağdâd idaresine memur ederek onun naipliğine Şemseddin Muhammed-i Cüveynî’nin kardeşi Tarih-i Cihan-gûşa yazarı Alâu’d-dîn Ata-Melik Cüveynî’yi233 getirerek onu Bağdâd’ın sivil idaresine memur etti. 234 Horâsân valiliği görevini Hâce İzzeddin Tâhir’e, onun ölümünden sonra oğlu Hâce Vecihu’d-dîn tarafından sürdürülmek üzere verdi. Fârs eyaletini ve mukataasını, Atabeg Ebubekr evlatlarının mâbeyncisi olan ve bir süredir bu bölgenin iktaını tanzim etmekle görevli olan Şemseddin Tazigû uhdesine bıraktı. Kirmân idaresini Terken Hatun’a, Tebriz yurtlarına yakın bir yerde bulunmaktadır. Abaka Han’ın bu şehri başkent edinme kararı, bölgenin merkezi durumundaki bu kentin kaderinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Tebriz böylece doğuda Kubilay Kağan’ın kurduğu Pekin şehrinin oynadığı rolün aynısını Yakın Doğu’da oynamaya başlamıştır. İlhanlı hükümdarının bu hamlesiyle Tebriz sadece politik olarak değil, ticarî, diplomatik ve kültürel alanlarda da bir merkez hâline gelmiştir (Karl Jahn, “Doğu ile Batı Arasında Bir Ortaçağ Kültür Merkezi”, çev. İ. Aka, Tarih Araştırmaları Dergisi, XIII/24, 1980, s. 59-61, 63, n. 15). Tebriz, Abaka Han tarafından başkent ilan edilmesinden itibaren siyasî ve ticarî önemini yükselterek korumayı başarmış bir şehir olarak dikkat çekmektedir. Hatta İran sahasına hâkim olabilmenin evvelâ Tebriz’in ele geçirilerek buraya hâkim olmaktan geçtiği ifade edilmiştir (Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 84). İlhanlı hâkimiyetindeki Tebriz’in çevresiyle ticarî ilişkileri hakkında güncel bir değerlendirme için bk. Thomas Sinclair, Eastern Trade and the Mediterranean in the Middle Ages: Pergolotti’s Ayas-Tabriz Itınerary and its Commercial Context, Routledge, Oxon-New York 2020. 233 Ata Melik Cüveynî’nin 677/1278 yılında Bağdat idareciliğinde olduğu sırada Mecdü’l-mülk Yezdî tarafından ciddi ithamlara maruz kaldığı görülmektedir. Buna göre Ata Melik Cüveynî’nin naiplerinden Mecdüddin ibnü’l-Esîr, bir gün Memlûk ordusunun kuvvetiyle ilgili sözleri Yisu Buka Gürgân tarafından Abaka Han’a iletilmiş, iki kardeşin Memlûklerle haberleşmekte olduğu, onlara Kalavun ordularının Bağdat’a gelmesi halinde şehri onlara teslim edeceklerini bildirdikleri şeklindeki suçlama ilhana sunulmuştur. Halihazırda İlhanlı bürokrasisinde büyük rol oynayan bu iki kardeşe karşı fırsat kollayan Mecdü’l-mülk Yezdî suçlamaları daha da ileri götürerek bir rapor halinde şehzade Argun’a iletmiştir. Yezdî yazdığı raporda, Şemseddin Cüveynî’yi Mısır sultanıyla gizli ilişki kurmak, Elbistan yenilgisinde Pervane ile iş birliği yapmak ve yolsuzluk yaparak menkul ve gayrimenkul mallar edinmekle; Ata Melik Cüveynî ise Bağdat’ta yaptığı yolsuzlukların ortaya çıkmaması için kendisi dâhil pek çok kişiye rüşvet vermekle suçlanmıştır. Söz konusu rapor şehzade Argun tarafından 677-678/1279 ilkbaharında Şerâyûz’da bulunan Abaka Han’a sunulduğu vakit derhal soruşturma başlatılmış ve her yere elçiler gönderilerek Şemseddin Cüveynî’nin naiplerinin yakalanması ve malî defterlerle birlikte huzura getirilmelerine hükmedilmiştir. Durumun ciddiyetini anlayan Şemseddin Cüveynî, Abaka Han tarafından büyük saygı gören Olcay Hatun vasıtasıyla onun saltanatında elde ettiği tüm malların yine ona ait olduğunu bildirdi. Bu gelişmeyle ilhan tarafından affedildiği ve naiplerinin sorgulanmasının önüne geçtiği anlaşılan Şemseddin Cüveynî sıkıntılı durumdan kurtulmuştur. Ancak 679/1280 baharında Mecdü’l-mülk Yezdî’nin sâhib-i divanlığın ortaklığına getirilmesiyle bu kez onun Ata Melik Cüveynî’ye karşı harekete geçtiği görülmektedir. Naip Mecdüddin ibnü’l-Esîr’in sorgulanması sonucunda suçlu bulunan Ata Melik’tan iddia edilen yolsuzluk meblağı olan 250 bin altını şahsî hazinesinden vermesi istendi. Buna itiraz ettikten sonra 100 bin altın vererek suçlamalardan kurtulmak istediyse de müddeiler yeniden asıl miktarı ondan talep ettiler. Ata Melik bu meblağı ödemek için kendisinin ve çocuklarının malları arasında bulunan ev, hamam, köle, mücevher ve hayvanlarını sattıysa da onlardan kurtulamadı. Nesi varsa elinden almak için işkenceye tâbî tutuldu; hatta zincirle Bağdat Köprüsü’ne bağlanarak eziyete uğradı. Nihayet Hıms Savaşı’ndan dönerek Bağdad’a ulaşan Abaka Han kendisine gelen talepler üzerine onu affetti ve hapisten çıkarılmasını emretti (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1110-1116; Vassâf/Tahrîr, s. 56-64; Danuu, İlhanlı Devleti’nde Vezâret, s. 127-134; Mustafa Aylar, İlhanlılar Döneminde Bağdad (1258-1335), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2018, s.129-134; Özkan Dayı, “İlhanlı Tarihinde Mecdü’lMülkYezdî Hadisesi”, Current Researches in Social Sciences, II/3 (2016), s. 111-114. 234 Mustafa Aylar, İlhanlılar Döneminde Bağdad, s. 116. 65 idaresini Melik Sadru’d-dîn’e, Diyâr-ı Bekr idaresini Celâlu’d-dîn Tarîr ve Melik Raziu’d-dîn Babâ’ya, İsfahân’ın ve ‘Irak-ı Acem eyaletinin önemli bir kısmının idaresini Sahib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin oğlu Hâce Bahâu’d-dîn Muhammed’e,235 Kazvîn’le birlikte ‘Irak eyaletinin bazı yörelerini Melik İftihâru’d-dîni Kazvînî’ye verdi. Ayrıca Diyar-ı Rebia bölgesinin yöneticisi olarak Artuklu Meliki Fahru’d-dîn Karaarslan’ı, Herât ve Sistân’ın yöneticisi olarak Melik Şemseddin Kert’i, Gürcistan yöneticisi olarak ise Gürcü kralı (Narin) David ve oğlu Sadun’u yeniden görevlendirdiğini buyurdu.236 Abaka Han tahta geçtikten bir süre sonra, 664/1265-66 yılının kış mevsimini geçirmek üzere kışlık yurtlarından Mâzenderân’a gitti. Aynı yılın (664/1266) Bahar mevsiminde ise kışlağından başkent Tebriz’e döndü.237 Reşîdu’d-dîn’in kaydına göre Abaka Han tahta çıkar çıkmaz ilk iş olarak Hülâgû Han tarafından buyurulan tüm fermanların aynen icra edilmesini emretmişti. Bu emrin bir göstergesi olduğu anlaşılan, muhtemelen onun ilk yarlıglarından biri günümüze kadar ulaşmıştır. Uygur harfleriyle yazılmış 16 satırlık Moğolca metinden ibaret olan bu yarlıg, 1970’lerde Erdebil’de keşfedilmiştir. Vesikada başlangıç ve kapanış kısımlarının ve Abaka Han’ın mührünün bulunmayışına dikkat çeken Doerfer’e göre bu yarlıg, daha sonra istinsah edilerek günümüze gelmeyi başarmıştır.238 Aynı araştırmacı, Reşîdu’ddîn’in Abaka Han’ın babası Hülâgû Han’ın yayınladığı kanunları aynen tasdik ettiğinden bahsetmesinden hareketle yarlıgın Abaka Han’ın tahta çıkışının ertesinde, yani 1265 veya 1266 yılında yayınlanmış olması gerektiği düşüncesindedir.239 Söz konusu yarlıgın transkripsiyonu ve Türkçe tercümesi şöyledir: 235 David Durand-Guédy, “Isfahan during the Turko-Mongol Period (11th-15th Centuries)”, Eurasian Studies, 16 (2018), s. 260. 236 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906-907. 237 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061-1062; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518. 238 Gerhard Doerfer, “Mongolica aus Ardabīl”, Zentralsiatische Studien, 9 (1975), s. 190. 239 Doerfer, “Mongolica aus Ardabīl”, s. 202-204. 66 1. d[aruγas t]a 2. bičigečin-e 3. Manu sayin 4. ačige-de Elege öčiǰü. Ede 5. orčin bükün irgen-dür 6. ortoγ-ud bariǰu. balaγad γaǰar 7. usun ber qudalduǰu qarabi ba 8. abadan bolγaγsan aǰuγu Edöge 9. dabariγsad čerigüd-te 10. irgen-ü daruγas-ta noyad-ta 11. küčü kürgegden büi kemed 12. manu ačige-de kenber küčü 13. buu kürgetügei avan čoban buu 14. iletügei kemen bičin 15. ǰ(a)rl(i)γ ögteǰü bögetele ker küčü 16. kürgen büi ta edöge uruǰi [yosuγar…]240 1: Valilere [darugalara] 2: Maliye memurlarına 3-4: İyi babamız [Hülâgû] samimiyetle bildirmişti: 4-8: Buralarda olan insanlar arasında ne mutlu ki komisyon tüccarları da bulunmaktaydı ki [bunlar] çevre yörelerle ve bölgelerle ticaret yaptılar, aynı zamanda ıssız çorak alanları bayındır yörelere dönüştürdüler 8-11: Şimdi bu insanlara çevrede bulunan [muktedir gücü elinde bulunduran] askerler, vergi memurları, komutanlar ve toplumun ileri gelenleri tarafından zorbalık yapılmaktadır 12-15: [Bu insanlara] kimse zorbalıkta bulunmayacak ve onlara zorbalık yapmak üzere kimse gönderilmeyecek diye babamız tarafından hüküm verilmişken 15-16: Siz nasıl olur da zorbalık yapabilirdiniz? Bundan böyle…241 240 Doerfer, Mongolica aus Ardabīl”, s. 191; Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script (XIII-XVI Centuries): Introduction, Transcription and Bibliography, ed. D. Tumurtogoo, Institute of Linguistic (Akademia Sinica), Taipei 2006, s. 150. 241 Türkçe çeviride yarlıgın Doerfer tarafından yapılan Almanca tercümesi esas alınmıştır. 67 Bitiş cümlelerinin eksik olduğu anlaşılan bu yarlıgda Abaka Han babası Hülâgû Han’ın uyguladığı kanunları hatırlatarak onun tebaasının bir parçası olan tüccarlara zulmedilmemesini emretmiştir. İlhanlıların kuruluşundan itibaren hâkim oldukları sahalarda bulunan tüccarların şehirleri bayındır hale getirmekten başka çevre yörelerle ticaret yaptıklarına dikkat çeken İlhanlı hükümdarının, bu yarlıgı, muhtemelen asker ve idareciler tarafından tüccarlara zorbalıklar yapıldığı bilgisinin kendisine ulaşmasından hareketle yayınladığı anlaşılmaktadır. Daha önce babası Hülâgû Han tarafından bu konuda bir kararnâme yayınlandığını hatırlatan İlhanlı hükümdarı, buna rağmen söz konusu kişilerin zorbalıklara nasıl cüret ve cesaret edebileceklerini sorgulamaktadır. Ne var ki, yarlıg metninin sonundaki ifadelerin eksik olması, meselelerin içeriğine ilişkin detaylı açıklamalar yapmayı güçleştirmektedir. 68 2. ABAKA HAN’IN İLHANLIK DÖNEMİ (1265-1282) 2.1. Altın Orda Hanlığı ile Mücadele (663/1265) Altın Orda Hanlığı’nın ortaya çıkışı, Moğol idare geleneği uyarınca Cengiz Han’ın sağlığında, hâkim olduğu toprakları oğulları arasında paylaştırması ve Moğolların Karadeniz’in kuzeyine yönelik birbiri ardına gerçekleştirdikleri seferlerle vuku bulmuştur. Cengiz Han hayatta iken Moğol idarî geleneğine uyarak oğullarına ve diğer yakınlarına mülkler vermişti. Moğol geleneklerine göre babanın esas mülkünün en küçük oğula kalması icap etmekte, bu doğrultuda her oğulun arazisinin uzaklığı yaşı ile paralellik arz etmekte idi. Buna göre en uzak bölge en büyük oğul olan Cuci’nin payına düşmüştü. Altay Dağları ve Batı Sibirya’dan başlayarak İtil-Ural bölgesi ve bunlara ilaveten Moğol Kağanlığı adına kuzeybatıda fethedilen tüm ülkeler “Tatar atlarının değdiği yerlerden Kayalıg ve Hârizm bölgesine kadar” olmak üzere Cengiz Han tarafından Cuci’ye verildi.242 Cengiz Han, Ötemiş Hacı’nın naklettiğine göre, sayılan yörelere ek olarak büyük oğlu Cuci’yi büyük bir orduyla Deşt-i Kıpçak’a gönderirken atlarına otlak olması için Hârizm ilini ona bırakmıştı.243 Bilindiği gibi, 31 Mayıs 1223 günü meydana gelen Kalka Meydan Muharebesi’nde Moğol kuvvetleri Kıpçaklar ve Ruslardan müteşekkil müttefik ordusunu müthiş bir yenilgiye uğratmışlardı. 244 Bunu Moğol ordusunun Kırım’a inerek büyük bir ticaret limanı durumundaki Suğdak şehrini yağmalamaları takip etti. Moğol ordusu ilk Deşt-i Kıpçak seferinden büyük kazanımlar elde etmiş ancak hayli hırpalanmış şekilde Asya’ya döndü.245 Karadeniz’in kuzeyine kadar ulaşan ilk Moğol akınları o zaman için bu sahada uzun vadeli siyasi sonuçlara yol açmadı.246 Ancak Moğolların bu bölgeye ve ötesine yönelik bir sonraki seferi Altın Orda Hanlığı’nın ortaya çıkışını sağladı. 242 Cüveynî/Öztürk, s. 95; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 411-417; İlyas Kemaloğlu, “Altın Orda Devleti”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Cengizoğulları, yay. haz. H. Alan-İ. Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017, s. 98; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 44. 243 Ötemiş Hacı, Çengiz-Nâme, haz. İ. Kemaloğlu, TTK Yayınları, Ankara 2018, s. 30. 244 Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 33-38; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi – Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 77-78. 245 Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-Tarih, çev. A. Ağırakça vd., XII, Bahar Yayınları, İstanbul 1985, s. 344-345; Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 139-140; Kafalı, “Deşt-i Kıpçak ve Cuci Ulusu”, s. 184-185. 246 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 254-256. 69 Cuci, babası tarafından kendisine tahsis edilen bölgede faaliyet gösterirken Safer 624/Şubat 1227’de, Cengiz Han’dan altı ay kadar önce öldü. Cengiz Han bu ani ölümün ardından Cuci mirasının idaresinin onun oğlu Batu’ya verdi.247 Aslında, Cuci’nin ölümünden sonra büyük oğlu Orda ve ikinci oğlu Batu tahta kimin çıkacağı hususunda anlaşamamışlardı. Öyle ki her ikisi de diğerinin lehine tahttan feragat etmişti. Cengiz Han, meselenin halli için huzuruna gelen torunlarından Batu için “Altun Busagalı AkOrda”yı (Altın aksamlı ak otağ), Orda için ise “Gümüş Busagalı Gök Orda”yı (Gümüş aksamlı gök otağ) kurdurmuştu.248 Böylece “İçen Han” olarak da bilinen Orda’yı “Sayın Han” unvanına sahip Batu Han’a tâbi kılmıştı ki bu tâbî-metbû dengesi Cengiz Han’ın ölümünden sonra da devam etti.249 Cengiz Han’ın ölümünden iki yıl sonra, 1229’da toplanan kurultayda onun vasiyetine uyularak Ögedey, Moğolların ikinci büyük hanı ilan edildi. Onun emriyle, Batu önderliğinde icra edilen İkinci Kıpçak Seferi (1229-1242) Cuci Ulusu’na Batı Deşt-i Kıpçak sahasına kadar uzanma fırsatı verdiğinden Batu, Altın Orda’nın ilk hanı olarak tanınmaktadır. Yapılan seferler neticesinde önce İdil Bulgar Devleti ve Rus knezlikleri itaat altına alındı, daha sonra Kiev’in ele geçirilmesiyle daha batıya hareket eden Moğollar, Macaristan, Polonya, Sırbistan, Hırvatistan, Bosna ve Bulgaristan’da faaliyet gösterdikten sonra Ögedey Han’ın ölümünün haber alınması üzerine Moldovya üzerinden çekirdek yurtlarına geri döndüler. Moğolların Avrupa içlerine kadar uzanan batı harekâtı asırlarca unutulmayacak bir tahribat yaratmakla beraber Deşt-i Kıpçak, Hârizm, Kuzey Kafkasya, Kırım bölgeleri ile İdil Bulgar Devleti toprakları üzerinde Altın Orda Hanlığı adı altında bir siyasî teşekkül ortaya çıkardı.250 632/1235 kurultayında geniş yetkilerle 247 el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nasırî, s. 136. 248 Ötemiş Hacı, Çengiz-Nâme, s. 31-32; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 51. 249 Mustafa Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976, s. 18-19; Özcan, Moğol-Rus İlişkileri, s. 54; Kemaloğlu, Altın Orda ve Rusya, s. 74. 250 Kemaloğlu, Altın Orda ve Rusya, s. 70-71; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 55-60. Moğolların batı harekâtıyla ilgili tafsilatlı bilgi için bk. Altay Tayfun Özcan, Moğollar Avrupa’da – Moğolların Avrupa Seferinin Üç Tanığı, “Giriş”, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 1-30; Vàsàry, “Cuçi Evladının Memleketi”, s. 135-144. XIII. yüzyılın 30’lu yıllarındaki gerçekleşen Moğolların ikinci Deşt-i Kıpçak seferiyle kurulan bu devlet doğu kaynaklarında Cuci Ulusu yahut Gök Orda, Rus kaynaklarında ise Altın Orda adıyla anılmıştır (Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 21, 41-42). 70 donatılan Batu Han’ın Don Nehri ve Karadeniz civarındaki toprakları elde ettiği 633/1236 yılı, hanlığın kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir.251 Altın Orda Hanlığı’nın kuruluşu, batıda merkeze bağlı ilk ve tek Moğol siyasî teşekkülünün tesisi anlamına geliyordu ki bu durum Hülâgû Han’ın İran’a gelişine kadar sürdü. Batu Han’ın 653/1256 yılındaki ölümünün ardından Möngke Kağan tarafından hanlığa getirilen Sartak yol üzerinde ölmüş, bunu kardeşi Ulakçı’nın tahta çıkması ve onun da bir sene bile hükmedemeden ölmesi takip etmiştir. Batu Han’ın her iki oğlu da Möngke Kağan’ın yarlıgıyla işbaşına gelmişlerse de uzun süre tahtta kalma fırsatı bulamamışlardı. Altın Orda tahtındaki problem çok geçmeden Batu Han’ın kardeşi Berke’nin hanlık makamına getirilmesiyle çözüme kavuştu (654/1257).252 Aynı yıllarda Hülâgû Han’ın İran’a gelişiyle Moğol kağanlık merkezine bağlı olarak kurulan İlhanlı Devleti, Altın Orda Hanlığı ile sınır komşusu haline gelmişti. Tarihsel süreçte yaşanan hadiseler her ikisi de Moğol menşeli olan bu iki siyasî yapı arasında pek çok problemin ortaya çıkışına sebep oldu. Taraflar arasında yaşanan sorunların çözüme kavuşturulamamasıyla gerilen ilişkiler bir sonraki safhada yerini askerî mücadeleye bırakacaktı. İlhanlılar ile Altın Orda Hanlığı arasındaki ilişkilerde gerilime yol açan en önemli konu Kafkasya topraklarına kimin sahip olacağı meselesiydi. Esasen bu mesele Cengiz Han dönemine kadar uzanıyordu. Zira Cengiz Han sağlığında Moğol ülkesini saltanat üyeleri arasında pay etmiş ancak Kafkasya topraklarının kime ait olacağını tayin etmemiş, üleştirmede pay sahibi olan uluslar arasındaki kesin sınırları belirlememişti.253 Bu yüzden üleştirmeden itibaren Kafkasya topraklarının hâkimiyeti konusunda bir belirsizlik oluşmuştu. 251 Mehmet Berk Yaltırık, Moğolların Deşt-i Kıpçak Seferleri, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne 2014, s. 97. 252 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 738; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 361; Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 105,121; Barthold [Boyle] “Berke”, s. 1187; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 36- 37; Enver Konukçu, “Berke Han”, DİA, V (1992), s. 506; Vàsàry, “Cuçi Evladının Memleketi”, s. 145. 253 Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 9. 71 Diğer yandan Yakın Doğu’ya gelerek muhtelif yörelerde istilâ faaliyetine girişen ve bu kapsamda Kafkasya’nın güneyini hanlığın merkezi olarak tayin eden ve yaylak ve kışlak olmak üzere bölgedeki otlaklara yerleşen Hülâgû Han, Azerbaycan’ın kayıtsız şartsız İlhanlı idare sahası içerisinde olduğunu savunuyordu. Berke Han ise kendi birliklerinin İran’ın işgaline ve Bağdat’ın zaptında görev aldıklarını öne sürerek elde edilen ganimetten pay olarak Azerbaycan’ı almak istiyor ve burayı ilhak etmeye gayret ediyordu.254 Kuruluş ve gelişim sürecindeki İlhanlı Devleti hükümdarlarının bir vazifesi de Kafkas arazisinin müdafaası idi. Azerbaycan ve Arrân, devlet arazisinin merkezini teşkil ettiğinden bu yörelere bilhassa önem verilmesi icap ediyordu.255 Diğer yandan Batu’nun kendisine verdiği desteğin de katkısıyla Büyük Moğol Kağanlığı tahtına geçen Mönge Kağan, saltanatı sırasında Batu Han’a Merâgâ ve Hemedân’a kadar olan bölgede vergi toplama yetkisi vermişti.256 Batu Han’ın halefi Berke Han tarafından da muhafaza edilen bu yetki, doğal olarak Altın Orda hanlarına Azerbaycan’da hak iddia etme zemini yaratmıştı. Bu yüzden Hülâgû Han bölgede hâkimiyet kurmasından, Berke Han ise Möngke Kağan’ın Batu Han’a verdiği yetkiden beslenerek Güney Kafkasya’da hak iddia ediyordu. İlhanlı-Altın Orda rekabeti, Berke Han’ın saltanatı sırasında iyiden iyiye yükselen bir gerilim haline geldi.257 Hülâgû ile Berke Hanlar arasındaki gerilimin ikinci nedeni son halife Müsta‘sımBillâh’ın katli meselesi idi. Bilindiği gibi Hülâgû Han 1258 yılı sonlarında Bağdat’ı muhasara ederek ele geçirmiş, bundan bir süre sonra son halifeyi feci şekilde idam 254 Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 58-59. 255 Spuler, İran Moğolları, s. 70. 256 Bazı araştırmacılar Özbek Han’ın Olcaytu Han’a yazdığı Cemâzyelâhir 712/Ekim 1312 tarihli mektupta yer alan ifadeleri esas alarak Möngke Kağan’ın Merâgâ ve Tebriz şehirlerini Batu Han’a bıraktığını iddia etmişlerdir (Jackson, “The Dissolution of the Mongol Empire”, s. 208-209; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 331). Özbeg Han’ın söz konusu mektubunun muhtevası için bk. Ebu’l-Kâsım ‘Abdullâh-i Kâşânî, Târîḫ-i Olcâytû Sultân, nşr. Mehîn Hamblî, Bengâh-ı Tercume ve Neşr-i Kitâb, Tahran 1348/1969 [= Kâşânî/Hamblî], s. 146; Türkçe çev. D. Örs, Tarih-i Olcaytu (İnceleme ve Çeviri), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, (Fars Dili ve Edebiyatı), Ankara 1992 [= Kâşânî/Örs], s. 179-180. 257 Reşîdu’d-dîn, Cuci’nin kardeşleri Ögedey ve Çağatay ile arasının ihtilaflı olduğunu, buna karşın küçük kardeşi Tuluy ile daima iyi geçindiğini aktarmaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 709). Oldukça iyi anlaşan bu iki kardeşin soyundan gelenlerin zamanla amansız bir mücadele içerisine girmiş olmaları ilginçtir. 72 ettirmişti. İslâm dinini henüz kabul eden Berke Han258 ve onu takip eden tebaası Bağdat’a girerek halifeyi öldürmek suretiyle Abbasî hilafetini ortadan kaldırdıkları için İlhanlılara intikam besliyordu. Bu meselede büyük ölçüde dinî motivasyonla hareket ettiği anlaşılan Berke Han, Hülâgû Han’ı son halifeyi aka ve ini (Moğol büyükleri ve küçükleri) ile kengeş (müzakere) etmeksizin, tek başına aldığı bir kararla idam etmekle suçluyordu.259 Ancak bu hadiseye Berke Han’ın müdahalede bulunması Hülâgû Han açısından kendisinin kararlarına ve fiillerine karışmak, dahası egemenliğini sınırlamak anlamına geliyordu. Son tahlilde halifenin idam edilmesi, Hülâgû Han ile Berke Han arasındaki temel sorunlardan biri haline gelmişti.260 Hülâgû Han’ın egemenlik kaygısı ve Berke Han ile kişisel husumeti de bir başka neden olarak ortada durmaktadır. Mesela Reşîdu’d-dîn’in kaydına göre Hülâgû, Berke’nin han olmasından dolayı tedirgin olmuştu. Zira Berke, saltanatı sırasında Batu Han tarafından 258 Altın Orda hanı Berke Han, İslâmiyet’i kabul eden ilk Moğol hükümdarı olarak bilinmektedir. Ancak onun henüz şehzadeliği sırasında, 1257 yılında (Devin DeWeese, “Moğol İmparatorluğu’nda İslamlaşma”, çev. M. Uyar, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 216) Kübreviyye tarikatının önemli temsilcilerinden, Moğolların “Ulu Şeyh” adını verdikleri Seyfeddin Bâherzî’nin etkisiyle İslâm dinini kabul etmesi söz konusudur. Berke’nin Müslüman olmasıyla eşi Çiçek Hatun’dan başka emirlerinden ve tebaasından pek çok kişi İslâm’ı kabul etmiştir. Bununla beraber İslâm dininin Altın Orda Hanlığı’nda Özbek Han devrinde genel kabul gördüğü unutulmamalıdır (Mustafa Uyar, “Moğolların İslam’a Girme Süreçlerinde Türk Katalizör Şahsiyetlerin Rolü”, Orhon Yazıtları ve Türk-Moğol İlişkileri, ed. İ. Şahin-G. K. Ercilasun, Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa 2021, s. 248-249; Konukçu, “Berke Han”, s. 506; Süleyman Uludağ, “Bâharzî, Seyfeddin”, DİA, IV (1991), s. 475; Michal Biran, “The Chaghadaids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan (1331-1334)”, Journal of the American Oriental Society, CXXII/4 (2002), s. 746; Devin DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 1994, s. 83-36; István Vásáry, “’History and Legend’ in Berke Khan’s Conversion to Islam”, Aspects of Altaic Civilization III, ed. D. Sinor, Indiana University Press, Bloomington 1990, s. 231-252; Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 145-147; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 143-145; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 191-202. 259 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 367; Adil Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri ve İslâm Dünyasına Etkileri, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2019, s. 112). Möngke Kağan, İran’ı yönetmekle görevlendirdiği kardeşi Hülâgû’ya eğer Moğollara itaat etmezse halifeyi öldürmesini ve mülkünü tahrip etmesini emretmişti. Pek çok kaynakta halifenin Bağdat’ın ele geçirilmesinin ardından Moğollara kayıtsız şartsız teslim olmasına rağmen katledildiği yazılıdır. Berke’nin Hülâgû’yu böylesine önemli bir olayda Moğol büyüklerine danışmadan hareket etmekle suçlaması, onun Möngke Kağan’ın Hülâgû’ya yönelik öğütlerinden ve son halifenin nasıl öldürüldüğünden haberdar olduğunu ortaya koymaktadır. İslâm’a katılmış olmanın heyecanıyla birlikte hilafetin ilgasının ve son halifenin katledilmesinin yarattığı duyguyla Berke’nin Hülâgû’ya karşı intikam hissiyle dolu olması tabiidir. Ancak mesele iki taraf arasındaki diğer sorunlarla birlikte değerlendirildiğinde Berke’nin halifenin idamı hususunda Hülâgû’yy yasaya aykırı gelmekle itham etmesinin daha ziyade onun Hülâgû’ya karşı çıkacağı sefere Moğol devlet anlayışı çerçevesinde bir meşruiyet zemini hazırlama arayışından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. 260 Mustafa Akkuş, “Altın Orda-İlhanlı İlişkilerinde Dinin Rolü”, Turkish Studies, XI (2016), s. 7-8 73 Karakorum’a gönderilerek büyük ve küçük beylerin bulunduğu kurultayda ağabeyini temsil etmiş, hatta bir süre Mönge Kağan katında hizmette bulunmuştu. Berke, Hülâgû katına elçiler vasıtasıyla buyruklar gönderiyor; Hülâgû, Berke’nin Moğol siyasî organizasyonu içerisinde akalardan biri olması sebebiyle onun dayatmalarını sineye çekmek zorunda kalıyordu.261 Buna mukabil Hülâgû Han’ın Yakın Doğu’daki varlığını güçlendirmesi de Berke Han’ın egemenliği açısından bir tehlike olma özelliğindeydi. Zira May’in ifade ettiği gibi Batu Han’ın ölümünden sonra torunu Ulakçı’nın tahta geçmesi için kendisine başvuran Borakçin’e destek veren Hülâgû’ya kin tutmuş olabilirdi.262 Bundan başka 1256 yılında Cuci ulusu riyasetinde bulunan hükümdarlardan Sartak ve Ulakçı’nın art arda gelen ani ölümlerinin ardından Hülâgû Han’a “kılıçsız kın ve yakasız gömlek” gönderen bazı emirler, Altın Orda tahtının sahipsiz olduğunu bildirmişlerdi.263 İlhanlı-Altın Orda mücadelesinin ortaya çıkışının bir diğer sebebi Cuci ulusuna mensup bazı şehzadelerin ölümleri çerçevesinde yaşanan hadiselerdir. Buna göre Cuci Ulusu’na mensup Tutar, Bulğa(n) ve Kuli isimli üç şehzade Batu Han tarafından İran ve Bağdat harekâtına destek vermek amacıyla Hülâgû Han’a gönderilmişlerdi. Bu şehzadeler Hülâgû Han’ın yanında Cuci Ulusu adına bulunmuşlar, hatta Bağdat seferinde öncü birlik olarak görev yapmışlardı. Bir süre sonra Cuci’nin torunu ve Şiban’ın oğlu olan şehzade Bulğa(n) toy esnasında aniden öldü ve diğer şehzade Tutar büyü yaparak bu ölüme sebep olmakla suçlandı. Hülâgû Han suçu sabit bulunan bu şehzadeyi Emir Suğuncak’ın nezaretinde Berke Han’a gönderdi.264 Berke Han da onu suçlu buldu ve Cengiz Han yasası kapsamında onu tekrar Hülâgû’ya gönderdi. Yapılan yargılama sonucunda Tutar, 17 Safer 658/2 Şubat 1260 tarihinde yasaya çarptırılarak idam edildi. Onun yanı sıra Sadru’d-dîn Savecî265 söz konusu büyüyü yazmak marifetiyle ona yardımcı olmakla 261 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511; Hv ândemîr/ Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 101-102; Hv ândemîr/Thackston, s. 57. 262 May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 330-331. 263 Ötemiş Hacı, Çengiz-Nâme, s. 39-40; Kafalı, Altın Orda Hanlığı’nın Kuruluş ve Yükseliş Tarihi, s. 54; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 77-78. 264 Habîbu’s-siyer yazarı, diğer pek çok kaynak yazarının aksine bu hadiseden bahsetmez. Ona göre Berke Han akrabası Tutar’ın öldürülmesi üzerine hiddetlenerek Hülâgû Han’la savaşmaya karar vermiştir (Hv ândemîr/Siyâkî, s. 101; Hv ândemîr/Thackston, s. 57). 265 Bazı kaynaklar tarafından keskin zekâsı, hafızası ve ölçübilim ve şiirdeki maharetiyle övülen bu kişi, Hülâgû Han döneminin en ünlü bilginlerinden biri olarak anılmaktadır (Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 106; Hv ândemîr/Thackston, s. 61). 74 suçlanarak öldürüldü.266 Bundan bir süre sonra diğer şehzade Kuli’nin de ani ölümüyle İlhanlıların hizmetinde hiçbir Cuci Ulusu mensubu şehzade kalmamıştı.267 Bu olayların ardından Tutar, Bulğa(n) ve Kuli’nin hizmetindeki Altın Orda askerleri İlhanlı ülkesini terk ettiler.268 Berke Han söz konusu şehzadelerin zehirlenerek öldürüldüğünü düşünerek ölümlerden Hülâgû Han’ı sorumlu tuttu ve ona düşmanlık beslemeye başladı.269 Diğer bir sebep ise iki hanlık arasındaki ekonomik ve ticarî ilişkilerin seyrinde aranmalıdır. Hülâgû’nun İran’a gönderilmesine kadar Moğol hâkimiyetindeki Yakın Doğu topraklarında tek başına söz sahibi olan Altın Orda Hanlığı’nın bölgedeki ticarî ve iktisadî üstünlüğü, İlhanlı Devleti’nin kurulmasıyla birlikte zafiyete uğramıştı. Cengiz Han döneminde başlayarak adet haline gelen, İran ve Azerbaycan’dan toplanan ganimetlerin bir kısmının Altın Orda Hanlığı’na gönderilmesine ilişkin bir uygulama mevcuttu. Bu uygulama Batu Han döneminde de sürmüştü. Zira Batu Han, Moğol hanedan ailesinin yaşça en büyük üyesi olarak aka idi. Fakat ganimet göndermenin bir tâbîlik göstergesi olduğunun bilincinde olan ve bunu bir egemenlik meselesi olarak gören Hülâgû Han, onun ölümünden sonra söz konusu uygulamayı sona erdirerek Berke Han’a ganimet göndermeyi reddetti. Ayrıca Tebriz, Merâgâ ve Hemedân’daki Altın Orda mensuplarını kovmaktan başka Hemedân’da Berke Han’a bağlı şekilde faaliyet gösteren 700 kişilik tüccar grubunu katletti ve ona tâbî olmakla suçladığı Tebriz halkının bir kısmını öldürerek mallarına hazine adına el koydu.270 Bunun dışında, başta dokumacılık olmak üzere Azerbaycan şehir ve köylerine yapılan üretim İlhanlılar tarafından muhafaza 266 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1034; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 506. Benâketi bu hadiseyi aktarırken, diğer kaynaklardan farklı olarak Buka ve Oğul adlı kişilerin Bulğâ’ya sihir yapmakla suçlanarak yasaya çarptırıldığından bahseder (Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 421). 267 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1034; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 506. 268 Reşîdu’d-dîn’e göre bunlardan bir kısmı Horâsân yoluyla Gazne ve Binigav dağlarına, hatta Hindistan sınırındaki Multan ve Lahor’a kadar dağılırken (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 738-739; Reşîdu’ddîn/Thackston, II, s. 362) bir kısmı Derbend ve Hazar Denizi yoluyla Deşt-i Kıpçak’a dönmüş (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, 1038); daha kalabalık olan üçüncü kısım ise bazı Arap tarih yazarlarına göre Şam yoluyla Memlûk ordusuna katılmıştı (Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 105; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 330). 269 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 738; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 361-362; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 421, 424. 270 Spuler, İran Moğolları, s. 470; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 59; Abdülkadir Yuvalı, “Altın Orda-İlhanlılar Mücadelesi Sırasında Tebriz Şehri”, Azerbaycan Birinci Uluslararası Sempozyumu, yay. haz. İ. Baba, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2002, s. 443; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 109-111. 75 edilmesi gereken, önemli bir ekonomik kazanım olarak değerlendiriliyordu.271 Bu kapsamda yukarıda bahsedilen etmenler, iki hanlık arasında iktisadî ve ticarî ilişkileri durma noktasına gelmesine sebep oldu. Altın Orda Hanlığı kuvvetleri yukarıda sayılan gerekçelerle fırsat buldukça Derbend, Arrân, hatta Azerbâycân’a hamle yapıyorlardı.272 Diğer taraftan İlhanlılar Altın Orda Hanlığı’nın harekâtlarını boşa çıkarmak yoluyla kuzey sınırlarını korumak mecburiyetindeydi. Bölgenin kontrolü üzerine yükselen gerilim, Hülâgû Han döneminde İlhanlılarla Altın Orda kuvvetlerini karşı karşıya getirerek 1260’lı yılların başında iki ulus arasındaki ilk fiilî mücadeleyi başlattı. Bu kapsamda kuzey sınırlarındaki Altın Orda tehdidini bertaraf etmeyi amaçlayan Hülâgû Han’ın kuvvetleri Kasım ve Aralık 1262’de taarruza girişerek iki hanlık arasında sınır bölgesi durumundaki Derbend geçidini kat ederek Kıpçak arazisinde Terek Nehri’nin ötesine kadar ilerlemiş ancak bir müddet sonra Berke Han’ın yeğeni Nogay’ın idaresindeki Altın Orda müfrezesi tarafından ani hücuma uğrayarak bölgeden kaçmak zorunda kalmış, hatta donan Terek Nehri üzerindeki buzun kırılması sonucunda pek çok İlhanlı askeri boğularak ölmüş, Hülâgû’nun oğlu ve halefi Abaka dahi bu badireden zorlukla kurtulabilmişti (Rebîülevvel 661/Ocak 1263).273 İlhanlılar ve Altın Orda arasında meydana gelen husumetin zamana yayılması ve her iki tarafın da bu rekabette güçlü durumda olabilmek adına siyasî ve askerî ittifaklar yapmaya çalışması, meselenin diğer bir yönünü teşkil etmektedir. Buna göre Altın Orda Hanlığı ile İlhanlılar arasındaki sorunların bilincinde olan Memlûk Sultanı Baybars,274 Hülâgû Han 271 Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 58-59. 272 Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 334. 273 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1044-1046; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 511-512; Kazvinî/Öztürk, s. 478-479; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 352-354; Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 56-57; W. Barthold [J. A. Boyle] “Berke”, I (1986), s. 1188; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 57-59; Grousset, Stepler İmpratorluğu, s. 367; Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 57-59; İlyas Kemaloğlu, “Altın Orda Devleti”, s. 102-103. 274 Kıpçak Türklerinden olup muhtemelen 620/1233 yılında doğan Baybars, oldukça zorlu bir serüvenin ardından Memlûk Sultanlığı’nın büyük emirlerinden biri olarak güç kazanmış, nihayet Sultan Kutuz’a düzenlenen suikast neticesinde 19 Zilkade 658/26 Ekim 1260’ta tahta çıkmıştır. Onun sultanlığından önceki hayatı ve faaliyetleri için bk. Khowaiter, Baibars the First, s. 3-24; Thorau, The Lion of Egypt, s. 27-91; G. Wiet, “Baybars I”, EI2 , I (1986), s. 1124-1125; Kâzım Yaşar Kopraman, “Baybars I”, DİA, V (1992), s. 221; Süleyman Özbek, el-Melikü’z-Zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî (?-1277), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1988, s. 16-32; Denise Aigle, “Legitimizing 76 nezdinde İlhanlılara karşı Berke Han ile diplomatik ilişkiler kurmaya çalıştı ve Berke Han’a 659/1260-1261 yılında elçi göndererek onu Hülâgû ile savaşmaya teşvik etti.275 Ancak bu sırada Berke’nin durumu oldukça kritikti, zira Azerbaycan üzerine İlhanlılarla olan rekabeti tedricen yükseliyordu. Berke Han bir yandan Altın Orda ülkesinin muhtelif yörelerinde bir süredir devam eden ayaklanmaları bastırmaya çalışırken276 diğer yandan ülkesinin doğusunda Çağatay hanı Algu Han’ın saldırısına karşı koymak,277 aynı zamanda güneyde beliren İlhanlı tehlikesine karşı önlemler almak zorundaydı. Berke Han, Terek zaferinden ancak beş ay sonra, Recep 661/Mayıs 1263’te Baybars’a cevap verebildi. Sabitov’un isabetli şekilde belirtiği gibi bu gecikmenin sebebi, Berke’nin Memlûklerle ittifak kurması halinde kendisi aleyhine gelişmesi muhtemel Cengiz ulusları koalisyonu karşısında tek kalma korkusuydu.278 Bununla birlikte Altın Orda hanları İlhanlılara karşı Azerbaycan’daki hak iddialarından vazgeçmediler, hatta fırsat buldukları hallerde bu amaç doğrultusunda bölgeye yönelik askerî faaliyetler tertip ettiler. Ancak girişilen askerî seferler ve Memlûklerle yapılan ittifaklar Altın Orda hükümdarlarının a Low-Born, Regidice Monarc: Baybars and the Ilkhans”, The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History, Brill, Leiden-Boston 2015, s. 221-222. 275 Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 44; Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 57; Barthold, “Berke”, s. 1188; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 60-62; Aigle, “Baybars and the Ilkhans”, s. 225. Sultan Baybars ile Berke Han arasındaki diplomatik temaslar hakkına bk. Anne F. Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, Cambridge University Press, New York 2008, s. 51-58; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 130-154. 276 Altın Orda Devleti’nde Batu Han devrinde, 1245-1247 yılları arasında nüfus sayımı yapılmış, bunu Ulakçı döneminde Möngke Kağan’ın emriyle Argun Aka ve ondan sonra Bitikçi Berke önderliğinde bulunan hem Cuci ulusuna hem de imparatorluğa bağlı memurlar tarafından yapılan nüfus sayımı takip etmiş ve bu yolla halktan vergi alınmasının daha kolay hale getirilmesi amaçlanmıştı (Özcan, Moğol-Rus İlişkileri, s. 200-203; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 227). Ancak bu nüfus sayımı yoluyla yapılan vergi toplama faaliyetleri bazı bölgelerde isyanlara yol açmıştı. Berke Han’ın durumunun kritikliğini öne sermek açısından asi Suzdal halkına karşı davranışı kayda değer bir örnektir. Buna göre Berke Han, ayaklanan Suzdal halkını affetmesini istemek için huzuruna gelen Rus knezi Alexander Nevskiy’nin teklifini belli şartlarla kabul etmiştir. Bostancı, Berke Han’ın bu teklifi kabul etmesinin Hülâgû Han ile olan fiilî mücadelesinin devam etmesinden kaynaklandığını ifade etmektedir (Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 85). Bunun yanı sıra doğuda Çağataylı tehlikesinin yükselişi de kanaatimizce onun bu hamlesinde etkili olmuştur. 277 Bu mücadelenin sebebi, Möngke Kağan’ın, tahta çıkışından sonra uğradığı suikast üzerine Berke Han’ın teşvikiyle, Algu’nun ailesini imha etmesidir. Bu yüzden Algu, Berke Han’a düşmanlık beslemiş ve ilk fırsatta ona saldırmıştır. Altın Orda kuvvetlerinin güneyde Hülâgû Han’a karşı savaşmakta olması, Berke Han’ın doğudaki mücadelesini zafiyete uğratmıştır. Altın Orda Devleti’nin doğusunda bulunan Hârizm, Buhara ve Otrar’ın Algu tarafından ele geçirilerek tahrip edildiği bu savaş Çağatay hanının 1264’teki ölümüne kadar sürmüştür (Barthold, “Berke”, s. 1187; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 95-97). 278 Z. M. Sabitov, “Politicheskaya Istorya Ulusa Dzhuchi v 1256-1263 Godakh”, Zolotoordynckoye Obozpeniye, 2 (2015), s. 51-54. 77 nihaî amaçlarına ulaşmalarını sağlayamadı.279 İlhanlılar da hâkimiyetleri altındaki bölgenin çevresinde bulunan, dahası ittifak halindeki Altın Orda ve Memlûk tehditlerine karşı iş birliği arayışlarına girişerek yakın ve uzak çevrelerindeki hâkimiyetlerle temas kurarak Altın Orda Hanlığı ve onlara destek veren diğer düşmanları Memlûk Sultanlığı’na karşı müttefik bulmaya çalıştılar. Hülâgû zamanından beri İlhanlıların kuzeyde Altın Orda Hanlığı ve güneyde Memlûk Sultanlığı olmak üzere iki temel rakibi olduğu bilinmektedir. İlhanlı Devleti’nin adı geçen devletlerle rekabeti Abaka Han zamanında da devam etmiştir. Bununla beraber Abaka Han’ın Altın Orda Devleti ile olan mücadelesi Memlûk Sultanlığı ile olan fiilî rekabetinden önce zuhur etmiştir. Abaka Han pek çok meselede olduğu gibi Altın Orda Devleti ile münasebetlerde de babası Hülâgû Han’ın siyasetini takip etmekteydi. Abaka Han cülusunun hemen ardından Azerbâycân’da oturmaya devam etti. Hülâgû Han zamanında Merâgâ payitaht rolünü oynadığı halde Abaka Han zamanında bu rolü Tebriz üstlendi ve Sultan Olcaytu döneminde bir aralık Sultaniye’ye nakledilmesi hariç tutulursa sülalenin sonuna kadar payitaht olarak kaldı. Babası döneminde gerçekleşen rekabet ve çatışmalara bizzat müşahede etmiş olan Abaka Han, muhtemel Altın Orda tehlikesinin de farkında olarak kuzeyden gelecek saldırılara karşı teyakkuz halindeydi. Bu yüzden İlhanlı tahtına çıkar çıkmaz kardeşi Yoşmut’u, eskiden olduğu gibi, Derbend, Şirvan ve Mugan’dan Aladağ yöresine kadar olmak üzere devletin kuzey sınırındaki bölgelerin emniyetini sağlamakla görevlendirerek onu büyük bir orduyla gönderdi.280 İlhanlı tahtındaki değişikliği öğrenerek yeni ilhanın tecrübesizliğinden faydalanmak isteyen, aynı zamanda Altın Orda şehzadesi Tutar’ın idamını kan davası telakki eden ve bu yüzden İlhanlılardan intikam alma niyetinde olan Berke Han’ın yeğeni Nogay, ondan aldığı emir doğrultusunda beraberindeki kalabalık orduyla güneye doğru ilerleyerek Derbend’i geçerek taarruza başladı. Ülkenin kuzey sınırında bulunan öncü kuvvetler Nogay’ın beraberindeki orduyla 279 Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 334; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 217. 280 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517. 78 harekete geçtiğini bildirdiler. Bunun üzerine Şehzade Yoşmut, Abaka Han’ın emriyle 3 Şevvâl 663/19 Temmuz 1265’te yola çıkarak Nogay’la karşılaşmak için Kura Nehri’nin karşısına geçti. Moğollar tarafından Çağan Müran adı verilen Aksu (Rûd-ı Sefîd) yakınlarında 20 Safer 663/1 Aralık 1265 günü karşı karşıya gelen iki ordunun oldukça çetin geçen çarpışması sırasında her iki taraf da pek çok zayiat verdi. İlhanlı ordusu içerisinde bulunan Tağaçar Aka’nın babası Kutubuka bunlardan biriydi. Bu arada savaşın gidişatını değiştiren önemli bir hadise vuku buldu. Altın Orda kuvvetlerinin komutasında bulunan Nogay’ın gözüne muharebe esnasında ok saplanmıştı. Bu gelişme Altın Orda askerlerinin ricat ederek Şirvan’a kadar kaçmalarına sebep oldu. Bu gelişmeden hemen sonra Abaka Han, beraberindeki orduyla yola çıkarak Kura Nehri’nin karşısına geçerek konuşlandı. Nogay’ın yaralanması üzerine Altın Orda kuvvetlerinin bozularak savaş meydanından firar etmeleri bu kez Berke Han’ın devreye girmesine sebep oldu. Berke Han, meseleyi bizzat halletmeye karar vererek büyük bir süvari birliğinin başında kuzeyden hareket etti.281 Berke’nin ordusu bölgeye yaklaşırken Abaka Han tekrar Kura Nehri’nin güney yakasına geçti. Askerlerine nehir üzerindeki köprüleri yıkmalarını ve nehrin her iki yakasını abluka altına almalarını emretti. Berke Han’ın ordusunun bölgeye ulaşması üzerine taraflar arasında başlayan karşılıklı ok atışları günlerce sürdü. Berke Han, 14 günlük zaman zarfında nehir kenarında konuşlandı; köprülerin İlhanlılar tarafından yıkılmış olması nedeniyle nehrin güney yakasına geçme imkânı bulamadı. Bu yüzden Tiflis tarafına yönelmeye ve oradan dolaşmak suretiyle İlhanlı ordusunun karşısına çıkmaya karar vererek yola koyulduysa da amacına ulaşamadı. Tiflis’e doğru ilerlediği sırada aniden hastalanarak vefat etti.282 Berke Han’ın İlhanlılarla savaşmak üzere topladığı büyük ordu, 281 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1062; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 908. 282 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1062; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518-519. Mîrhv ând’a göre Berke Han kulunç adı verilen mide ve barsak sendromu sebebiyle vefat etmiştir (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 908). 79 onun ölümünün ardından dağıldı. Öldüğü sırada yanında bulunanlar, Berke Han’ın cenazesini alarak Saray’a283 götürdüler ve buraya defnettiler.284 Herevî’ye göre bu muharebede galip gelen İlhanlı askerleri, külâh, kemer, at, deve, çadır ve para gibi pek çok ganimet elde ettiler.285 Berke’nin ölümü ve ordusunun dağılması üzerine İlhanlı-Altın Orda arasında vuku bulan Kafkasya mücadelesinin bu safhası Altın Orda mağlubiyetiyle sonuçlanmıştı. Ancak mevcut durum Altın Orda’nın fırsat buldukça İlhanlı arazisine yeni akınlar gerçekleştirmesine engel teşkil etmiyordu. Bu durumun bilincinde bulunan Abaka Han, Kura Nehri’nin Dalan Navur’dan Deşt-i Kürdemân yöresine kadar olan kıyısında siper kazılarak derin bir hendek meydana getirilmesini286 emretti ve Moğol ve Müslümanlardan meydana gelen bir topluluğu burayı muhafaza etmekle görevli kıldı. Reşîdu’d-dîn’e göre bu gelişme sonrasında bölgede emniyet sağlandı ki her iki taraftan kervanlar gidip gelmeye başladı.287 283 Saray, Volga nehrinin aşağı kısımlarında birbiri ardınca kurulan iki farklı Altın Orda başkentinin adıdır. Cengiz han oğlu Cuci’nin oğlu Batu’nun II. Kıpçak Seferi dönüşünde kurduğu ilk Altın Orda başkentine kaynaklarda Eski Saray yahut Saray-Batu adlarıyla da tesadüf edilmektedir. Bu kent konumu sebebiyle önemli bir ticaret merkezi haline gelerek kısa bir zaman içerisinde gelişmiştir. Dönemin kaynaklarında Saray-Batu kentinin yanı sıra Saray-Berke ve Saray el-Cedîd isimlerinin de zikredilmiş olması, Saray kentine ilişkin farklı görüşlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Buna göre Saray-Batu ile Saray-Berke’nin aynı şehir olduğunu, Saray el-Cedîd’in ise Özbek Han zamanında kurulan, yeni bir şehir olduğunu savunanların yanı sıra Saray-Berke’nin Saray el-Cedîd ile aynı şehir olduğunu ve Berke Han zamanında kurulduğunu savunanlar mevcuttur. Ayrıca Saray-Batu’nun zamanla Saray-Berke adını alma ihtimali de hayli yüksektir. Bunun gerekçesi olarak bu yerleşim yerinin şehir hüviyetine Berke Han zamanında kavuştuğu öne sürülmektedir. Son tahlilde ister Saray-Batu ve ister Saray-Berke ve Saray el-Cedîd isimleriyle anılsın, Saray şehrinin Altın Orda başkenti olarak söz konusu dönemde Karadeniz’in kuzeyinde bulunan en önemli kentlerden biri olduğu su götürmez bir gerçektir (Kemaloğlu, “Altın Orda Devleti”, s. 136-137; Vàsàry, “Cuçi Evladının Memleketi”, s. 144; Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 51-52, 57; Thomas Allsen, “Saray”, EI2 , IX (1997), s. 40-44; Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 140-142; Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 175-181). 284 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1062; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518-519; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 427-428. Bostancı, Berke Han Dönemi Altın Orda Devleti Tarihi, s. 172-173). 285 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 324. 286 Ermeni tarih yazarı Vardan, İlhanlıların Şipar adlı çay boyunda istihkâmlar yaptıklarını ve kış günlerini savaşa hazırlıkla geçirdikleri bilgisini vermekle beraber Abaka Han dönemindeki bu hadiseyi hatayla Hülâgû Han’la Berke Han arasındaki mücadele sırasına tarihlemektedir (Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 121). Diğer yandan yer ismi belirtmeyen Kiragos’un anlatısı daha ikna edicidir (Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 149). 287 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1063; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 519; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 908. 80 Abaka Han sınır bölgesi Derbend’deki işleri böylece yoluna koymanın etkisiyle rahatladı, Şehzade Mögke Timur’u, Samağar Noyan ve Olcay Hatun’la birlikte buranın muhafazasıyla vazifelendirerek bölgede bıraktı. Ardından, 665/1266-67 kışını geçirmek üzere Horâsân’a yöneldi, bu yıl Mâzenderân ve Gürgân’da kışladı.288 2.2. Çağatay Hanlığı ile Mücadele (668/1270) Cengiz Han, sağlığında ülkesini oğulları arasında taksim etmiş, buna bağlı olarak onun ölümünden sonra Büyük Moğol İmparatorluğu’nda merkeze bağlı hanlıklar teşekkül etmiştir. Bu siyasi teşekküle yol açan bir ulus olan Çağataylılar, adını Cengiz Han’ın Börte Ucin’den olma ikinci oğlu Çağatay’dan almaktadır. Cengiz Han tarafından Çağatay Han’a hisse kılınan ülkede bulunan tüm şehirler, yine bizzat Cengiz Han tarafından bir umumî valinin, Mahmud Yalavaç’ın289 idaresine verilmişti.290 Mahmud Yalavaç, 1229 yılında tahta çıkan Ögedey Kağan tarafından Doğu ve Batı Türkistan’da yaşayan şehirli halkın idaresiyle görevlendirildi.291 Hocend kentinde oturan Mahmud Yalavaç doğrudan kağanlık merkezine bağlı olmakla yalnızca kağana hesap vermekle mükellefti. Bu durum Çağatay Hanlığı arazisindeki şehirlerin direkt olarak Büyük Moğol Kağanlığı’na ait olmasından hareketle diğer uluslara nazaran bu hanlığın nispeten imparatorluk merkezine sıkı sıkıya bağlıydı.292 1259 yılında Möngke Kağan’ın ölümüyle birlikte Arık Böke’nın merkezde, Kubilay’ın ise Çin seferinde kağanlığını ilan etmeleri Büyük Moğol imparatorluğu açısından yeni bir 288 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1063; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 519; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 428. 289 Ürgençli Müslüman bir Türk olan Mahmud Yalavaç, 1223’teki batı seferinden dönen Cengiz Han tarafından getirilerek Jin’in eski merkezi Zhongdu’nun idaresine memur edildi. Mahmud ve oğlu Mesud kentlerin gelenek ve yasaları konusunda oldukça becerikli idiler. Öyle ki Cengiz Han Mâverâünnehir’i ele geçirdiğinde muhtemelen kentlere uygulanan vergi sistemini öğrenmek amacıyla onlara başvurmuştu (Jackson, “Doğu İç Asya’da Moğol Çağı”, s. 85; The Secret History of the Mongols, trans. I. De Rachewiltz, I, Brill, Leiden-Boston 2004, s. 194-195). 290 Cüveynî/Öztürk, s. 130, 137; Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 35. 291 Kolbas, The Mongols in Iran, s. 44-45. 292 Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 67-69. 81 dönemin habercisiydi. Kubilay’ın Moğol kağanlık tahtına çıktığı sırada, imparatorluğun kuruluşundan beri kağanlığa tâbi bir hüviyet arz eden Çağatay Hanlığı’nın başında, daha önce Arık Böke tarafından yarlıg verilmek suretiyle göreve getirilen Algu vardı. Kubilay Börü’nün oğlu Abuşka’yı aynı göreve atadıysa da bu kişi ulusun merkezine ulaşamadan Algu taraftarları tarafından öldürüldü. Bu sayede tek başına Çağatay tahtına sahip olan Algu, Organa Hatun’la evlendi ve hâkimiyetini gittikçe yükselterek Çağatay Hanlığı’nı Moğol kağanlık merkezinin fiili vesayetinden kurtarmayı başardı. Onun 1266’daki ölümü üzerine eşi Organa Hatun, ilk evliliğinden olan oğlu Mübarekşah’ı tekrar tahta çıkardı, kendisini de hükümdar naibi ilan etti. Fakat Mübarekşah’ın saltanatı yalnızca altı ay sürdü. Zira Kubilay Kağan’ın bir diğer Çağatay evladı olan Barak’ı müşterek hükümdar olarak Mübarekşah’ın yanına tayin etmesiyle harekete geçen Barak, İli havzasına geldiğinde emirleri etkisi altına alarak onu tasfiye etti ve Özkend’de tahta çıktı (663 yılı başları/1264 yılı sonları).293 Bundan sonra Kubilay Kağan hilâfına faaliyete girişerek kağanın tayin ettiği memurları kovdu ve yine kağan tarafından üzerine gönderilen orduyu geri çekilmeye zorladı.294 Barak’ın Çağatay hanlığı idaresini eline aldığı ve aşikâr şekilde istiklâl mücadelesi yürüten Barak’ın karşısına bir süre sonra Ögedey ulusu lideri Kaydu çıktı. Şehzade Gazi de denilen Kâşin’in oğlu ve Ögedey Kağan’ın torunu Kaydu,295 bir süredir Ögedey ulusunun başbuğluğunu uhdesinde bulunduruyordu. Büyük Moğol Kağanlığı tahtının Toluy sülâlesi tarafından gasp edildiği düşüncesinde olan Kaydu, Moğol kağanlık merkezine muhalif faaliyetleriyle ön plana çıkıyordu. Onun bu tavrının kökenleri Möngke Kağan’ın cülusuna kadar uzanıyordu. Buna göre Möngke, Onon-Kerulen nehirleri bölgesinde toplanan, Ögedey ve Çağatay ulusuna mensup pek çok kişinin katılmadığı kurultayda Cuci ulusu lideri Batu’nun desteğiyle kağan seçilerek taç giymişti (Rebîülâhir 293 Vassâf/Tahrîr, s. 38; Vassâf/Hammer, I, s. 128; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 908. 294 Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 541-543; Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 21-25. 295 Vassâf/Tahrîr, s. 37; Vassâf/Hammer, I, s. 126; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 909. 82 649/Temmuz 1251).296 Böylece Moğol kağanlık tahtı kat’i suretle Ögedey sülâlesinden Toluy sülâlesine geçti. Yeni kağanın Toluy soyundan olması, kağanlık seçimi sırasında ve sonrasında Ögedey ulusu ve onlara destek veren Çağatay ulusu mensuplarının muhalefetine yol açmıştı ki bu durum Cengizli ailesi içerisinde önemli bir yol ayrımına sebep olacaktı. Buna göre Möngke’nin kağanlığa seçilmiş olmasına itiraz eden Ögedey ulusu prensi Şiremün, görünüşte yeni kağana itaat arz etmek, hakikatte ise yeni kağanı hâl etmek niyetiyle sona ermekte olan kurultaya ulaştı. Ancak kağanı tahttan indirme teşebbüsü anlaşılınca bu hamlesi Möngke Kağan’ın Ögedeylilere ve onlara destek veren Çağataylılara yönelik büyük tepkisiyle karşılaştı: Yapılan yargılama neticesinde Şiremün ve müşâvirlerinin yanı sıra eski naibe Oğul Kaymış gibi Moğol ileri gelenleri idam edilirken pek çok Ögedey ve Çağatay ulusu ferdi sürgüne gönderildi.297 Bununla beraber Kaydu gibi, Möngke Kağan’a itaatini bildiren Ögedey ulusu prenslerine dokunulmadı. Çağatay ülkesi ve ordusu Moğol kağanının direkt kontrolü altına girerken itaat eden Ögedey prenslerine Möngke Kağan tarafından yurtluklar tahsis edildi. Bu kapsamda Emil ve İli nehirleri arasındaki Kayalık’a yerleşen Kaydu, ileride kendi ulusunun liderliğini üstlenecek, kağanlığın aslında Ögedey sülâlesinin hakkı olduğunu iddia edecek ve giriştiği faaliyetlerle Kubilay Kağan’a muhalif kanat içerisinde mühim bir rol oynayacaktı.298 Moğol sülâleleri arasında mevcut fikir ayrılıkları Möngke Kağan’ın ölümünden sonra yaşanan fetret devrinde ve Kubilay’ın kağanlığının başlangıç evresinde giderek yükseldi. Bu süreçte Altın Orda Devleti’ni kuran Cucioğulları, Kaydu önderliğindeki Ögedeyliler ve onların etkisi altına giren Çağataylılar, Cengiz Han evladı arasında ilk hizibi meydana 296 Cüveynî/Öztürk, s. 466-467; Muhammed b. ‘Alî-yi Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1363/1984, s. 256; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 517-518; Allsen, Mongol Imperialism, s. 22-25. 297 Allsen, Mongol Imperialism, s. 26-27, 31-34; Thomas T. Allsen, “Guard and Government in the Reign of the Great Qan Möngke, 1251-59”, HJAS, XXVI/2 (1986), s. 497; Grousset, Stepler İmparatorluğu, 283; Michal Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, Curzon Press, Surrey 1997, s. 13-14. 298 Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 15-16, 19-20. 83 getirdi. Ögedey ulusunun talihini yediden ayağa kaldırmak amacıyla hareket eden Kaydu’nun saltanat davası ise Kubilay Kağan’ın hükümdarlık yıllarında da devam etti.299 Kaydu’nun ata yurdu İmil Irmağı havzası merkez olmak üzere Çungarya bölgesinde Ögedey ulusunu yeniden canlandırmaya giriştiği sırada Barak, Çağatay tahtına geçmiş ve Çağataylı idaresinde bazı değişimler meydana getirmişti. Söz gelimi doğrudan Moğol kağanına bağlı olan Türkistan şahnesine müdahale etmiş, ardından kağan tarafından söz konusu sahada şahnelik yapması için gönderilen ikinci bir memura zorluk çıkarmış; aynı zamanda Hoten’i yağmalamış, güçlendikçe Kaydu ve Möngke Timur’a saldırma düşüncesinde karar kılmıştı. Belki de Kaydu’nun Kubilay Kağan’a karşı çıktığı seferin Buhara ve Semerkand’a yönelik olduğunu düşünerek bu yöreleri elinde tutmak amacıyla Kaydu’ya karşı yürüdü.300 Zaten umumî vali Mesud Yalavaç, bir süredir “haddini aşan” davranışlarından dolayı Barak’ı Kaydu ve Möngke Timur’a şikayet ediyor ve onları Barak’la mücadele etmeye teşvik ediyordu. Ceyhun Nehri kıyısında yapılan ilk muharebede Barak, kurduğu pusu maharetiyle Kaydu ve Kıpçak’ın ordusunu mağlup ederek pek çok esir ve ganimet ele geçirdi. Bu durum onun özgüveninin artmasına sebep oldu. Kaydu ve Kıpçak kuvvetlerinin yenilgisini haber alan Möngke Timur, amcası Berkaçar’ı 50.000 kişilik orduyla Kaydu’nun yardımına gönderdi. Kaydu, kendisine gelen yardımla birlikte dağılmış ordusunu toplayarak Barak’a saldırdı. Hocend Nehri’nin her iki yakasında meydana gelen bu ikinci muharebede Barak, Kaydu kuvvetleri karşısında bozguna uğradı. Ordusunun bir kısmı imha edilen, diğer bir kısmıysa çöllere dağılan Barak Maverâünnehir’e çekilmek zorunda kaldı.301 Barak, Kaydu’ya karşı giriştiği mücadelede aldığı yenilgiyle oldukça güçsüz bir duruma düşmüştü. Emirleriyle yaptığı istişare sonucunda Mâverâünnehir’in mamur beldelerini yağmalamaya, böylece edineceği kazançla Kaydu’nun karşısına yeniden çıkmaya karar 299 Talas, Kencek, Otrar ve Kaşgar gibi yörelerde ve Mâverâünnehir beldelerinde hâkimiyet kuracak olan Kaydu, Moğol başkentiyle arasında altı ayda kat’ edilebilecek bir mesafe olmasından istifade ederek, Kubilay Kağan’ın kendisine karşı gönderdiği birlikleri birkaç kez mağlup etmeyi başaracaktı. Hatta 661/1263 yılında kendisine karşı sefere girişen Kubilay Kağan’ın oğlu Lemgân’a karşı galip gelerek onu esir almayı başaracaktı. Bir süre sonra tutsak halde Altın Orda hanı Mengü Timur’a yollanan şehzade Lemgân, onun tarafından Kubilay Kağan’a gönderilecekti (Vassâf/Tahrîr, s. 37-38; Vassâf/Hammer, I, s. 127). 300 Vassâf/Tahrîr, s. 38; Vassâf/Hammer, I, s. 129. 301 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1065-1066; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 520; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 909. 84 verdi. Bu işe ekonomik olarak dönemin en gelişmiş beldelerinden biri olan Semerkand’la başlayan Barak’ın şehir halkının mallarını yağma ettiği sırada Kaydu, Kıpçak ve Berkaçar bu durumdan haberdar oldular ve Barak’ı bu faaliyetten vazgeçirmek için istişarede bulundular.302 Neticede Barak’ın zararlı faaliyetlerine karşı ona barış teklif etmenin daha doğru olacağı kanaatine vardılar. Üstün belâgatıyla tanınan Kıpçak, bu bağlamda Barak’a barış teklifi için 200 seçkin askerle birlikte Semerkand cihetine gönderildi. Soğd şehrine inen Kıpçak, buraya ulaştığını duyurmak üzere Barak’a bir atlı gönderdi. Barak, Kıpçak’ın gelişinden dolayı kuşku duysa da bir süre düşündükten sonra onunla görüşmeye karar verdi. Bunu takiben harekete geçen Kıpçak, Barak tarafından oldukça sıcak bir şekilde karşılandı.303 Reşîdu’d-dîn’e göre Barak, bu görüşme esnasında tüm fertlerin birbirinin amca çocukları olmasına rağmen aralarında oluşan sorunlardan yakınmıştır. Yine akrabaları olan diğer şehzadelere ait “büyük şehirler ve yeşil meralar” olmasına rağmen kendisinin küçük bir ulusunun olduğunu belirtmiş, buna karşın Kaydu ve Möngke Timur’un kendisine saldırdığını vurgulamıştır.304 Mülakat neticesinde Barak’ın barış yapmaya rıza göstermesi üzerine taraflar bir sonraki bahar mevsiminde kurultayda bir araya gelmeyi kararlaştırdılar. 667/1269 yılı baharında Reşîdu’d-dîn’e göre Talas ve Kencek merasında305, Vassâf’a göre ise Katvân’da bulunan Ebu Muhammed Rabâtı’nda306 Ögedey, Çağatay ve Cuci uluslarının temsilcilerini bir araya getiren bir kurultay tertip edildi.307 Bir hafta süreyle icra edilen toyun ardından, sekizinci gün toplanan kurultayda Ögedey ve Çağatay sülaleleri kadar İran ve Azerbaycan’ı merkez edinmiş İlhanlı Devleti’ni de etkileyecek derecede önemli kararlar alındı. Talas Kurultayı, Çağatay Hanlığı’nın yapısını yeniden düzenledi ve Çağatay hanı Barak’ın İlhanlı topraklarına 302 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 909. 303 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 909. 304 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1066-1067. Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 521. Barak’ın bu görüşme sırasında gündeme getirdiği akrabalık vurgusu ve kendine ait toprakların diğer şehzadelere ait olanlara kıyasla değersiz oluşu meselenin kayda değer bir yönünü oluşturmaktadır. Barak’ın Çağataylı ulusunun idarecisi olarak görece önemsiz topraklara sahip olmaktan şikâyetçi olduğu anlaşılmaktadır. 305 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1068; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 521. 306 Vassâf/Tahrîr, s. 39; Vassâf/Hammer, I, s. 130-132. 307 Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 25-26. 85 saldırmasına zemin oluşturdu. Kurultaya Ögedey ve Çağatay sülalesi fertlerinin tüm mensupları ve ümerası katıldı. Barak bu toplantıda “Cengiz Han ağacının bir meyvesi olarak kendisine de bir yaşam alanı tayin edilmesi gerektiğini” vurgulayarak doğu tarafının Kubilay Kağan tarafından, batı tarafının ise Ceyhun’dan Şam ve Mısır’a kadar Hülâgû Han namına Abaka Han ve onun kardeşleri tarafından alındığını, arada kalan kısmın Kaydu’nun egemenliğinde Türkistan ve Kıpçakbaşı vilayetinin olduğunu söylemiş; buna rağmen birleşerek kendisine saldırdıklarını, ne kadar düşünse de kendisini suç işlemiş olarak görmediğini ifade etti. Barak’a hak veren diğerleri, artık eski meseleleri kapatmanın zamanının geldiğini söyleyerek yaylak ve kışlak arazileri kendi aralarında bölmeyi teklif ettiler. Kurultaya katılanlar Çağataylı sahasının yaylak ve kışlak arazilerini kendi aralarında paylaştılar. Buna göre Mâverâünnehir’in üçte ikisi Barak’a, üçte biri ise Kaydu ve Möngke Timur’a üleştirildi, vilâyetin idaresi ise Mahmud Yalavaç’ın oğlu Mesud Yalavaç’a bırakıldı. Kurultayda Kaydu Han’ın Ögedey ve Çağatay ulusunun başbuğu olduğu karara bağlanarak Kaydu ve Barak başta olmak üzere her iki ulusun şehzadeleri antlaşmalarını kutlayarak anda oldular.308 Kafalı’ya göre bu kurultayla birlikte Çağatay ulusu artık Moğol kağanlığı merkezine bağlı olmaktan çıkarak Kaydu Han’a bağlandı ve Mesud Yalavaç, Türkistan şehirlerini umumî vali hüviyetiyle Kaydu Han namına idare etmeye başladı. 309 Böylece halihazırda Moğol kağanlık merkezine bağlı olan Çağatay Hanlığı bu kez Kaydu Han liderliğindeki Ögedey ulusuna tâbî oldu. Bu suretle Kaydu Han’ın metbuiyeti altında Kubilay Kağan’dan tamamen bağımsız biçimde, müstakil bir imparatorluk tesis edildi. Başka bir deyişle bu kurultayla birlikte Çağatay ulusu artık Moğol kağanlık merkezine bağlı olmaktan çıkarak Kaydu’ya yani Ögedey ulusuna bağlı hale geldi. Kurultayda alınan bu tür kararlar, açık bir şekilde Moğol kağanının egemenliğini sınırlandırma 308 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1069; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 909-910. 309 Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 108-109. 86 amacına hizmet eden bir girişimlerdi.310 Sabitov’a göre ise bu kurultay, Moğol uluslarının müstakil hale gelmesine zemin hazırlaması hasebiyle imparatorluğun dağılma sürecini başlatan hadiselerden biriydi.311 Kurultay, Barak’ın askerlerinin mal, mülk ve otlağının genişlemesi amacıyla bir sonraki bahar mevsiminde Ceyhun Nehri’ni geçerek İlhanlıların doğu memleketlerine saldırmasının karara bağlanmasıyla son buldu. 312 Kaydu, söz konusu kurultay esnasında Doğu Türkistan’dan uzaklaştırmak istediği Barak’ı İlhanlı idaresi altında bulunan Horâsân’ı istilâya teşvik etmiş ve bu girişim tüm katılımcılar tarafından uygun görülmüştü. Hatta Herevî’ye göre bunun üzerine harekete geçen Barak, kendi maiyetinden belâgatı yüksek birkaç kişiyi pek çok hediyeyle birlikte Abaka Han’a yollamış ve Horâsân yaylak ve kışlaklarını kendisinin saydığını ve buraları fiilî olarak elde etmek amacıyla Ceyhun Nehri’nin karşısına geçeceğini bildirmişti. 313 Doğal kaynaklarının zenginliği ve otlaklarının genişliğiyle bilinen ve İlhanlı Devleti’nin kuruluşundan önce Çağataylı sınırları içerisinde bulunan Horâsân sahasına hâkim olma arzusu, bu iki Moğol şube devleti arasında yaşanacak çatışmalara temel oluşturdu.314 Kurultayda destek bulan Barak’ın İlhanlı ülkesine saldırma planı adım adım hayata geçti. Barak, Mesud Yalavaç’ın şiddetli muhalefetine rağmen ilk olarak Buhara ve Semerkant şehirlerini bir kez daha zor kullanarak vergi tahsiline tâbi tutmak istedi. Şüphesiz Barak’ın Horâsân seferinde ihtiyaç duyacağı parayı elde etmek için tasarladığı bu girişim, 310 Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, 543-545; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 338; Kafalı, Çağatay Hanlığı, s. 108-109. 311 Sabitov, “Politiçeskaya İstorya Ulusa Cuci v 1256-1263 Godakh”, s. 51, 58. 312 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1069; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522; Seyf b. Muhammed b. Seyf b. Muhammed b. Yâkub el-Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, nşr. Gulâm-rızâ Tabâtabâî Mecd, İntişârât-ı Esâtîr, Tahran 1383/2004, s. 328-330; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 335; Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 25-26; Mustafa Kafalı, Çağatay Hanlığı (1227-1345), Berikan Yayınları, Ankara 2005, s. 98-109. 313 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 328-330. 314 İlhan Erdem, “Olcaytu Han Devrinde Horâsân’da İlhanlı-Çağataylı Mücadeleleri”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3 (1997), s. 107. 87 Mâverâünnehir vilayetinin iktisadî ve içtimaî hayatına darbe vuracak türden bir gelişme olduğundan Mesud Yalavaç tarafından tepkiyle karşılanmıştı.315 Barak’ın Horâsân’ı elde etmek amacıyla planladığı seferi hayata geçirebilmek adına yaptığı bir sonraki hamle, Türkistan şehirlerinin umumî valisi Mesud Yalavaç’ı Abaka Han katına elçi olarak göndermesiydi. 667 yılı sonlarına denk gelen 1268 yılı yazında, Mesud Yalavaç, Kaydu ve Barak’ın elçisi olarak Abaka Han katına geldi.316 Bu ziyaret sırasında Cengiz Han’ın hırkası turkâk kâulîyi giyen Mesud Yalavaç, mecliste İlga Noyan hariç olmak üzere tüm emirlerden daha yukarı mevkide oturdu ve Hâce Şemseddin Alkânî’den Kaydu ve Barak’ın incülerin hesaplarını çıkarmasını istedi.317 Mesud Yalavaç görünüşte Kaydu ve Barak’a ait incülerle ilgili mesele dolayısıyla İlhanlılara elçi olarak gelmiş gibi görünse de onun asıl niyeti İlhanlı Devleti’nin mevcut durumu ve askerî kapasitesi hakkında istihbarat toplamaktı.318 Bu yüzden ziyareti sırasında oldukça aceleci davranan Mesud Yalavaç, İlhanlı merkezinde bir hafta kaldıktan sonra dönüş yoluna koyuldu. Bu sırada Ceyhun Nehri kenarında Barak ordusunun görüldüğü haberi Abaka Han’a ulaştı. Bu gelişmeden dolayı Mesud Bey’in casusluk amacıyla geldiğini anlayan Abaka Han, derhal onun yanına elçiler gönderdi. Ancak Mesud Yalavaç daha evvelden tedbirini almış, her menzilde geri dönüş yolu için kendisine atlar hazırlatmıştı. Tedbirinin verdiği imkânla hızla kaçan Mesud Yalavaç, Ceyhun Nehri’nin öte yakasına geçmeyi başardı. Abaka Han tarafından gönderilen kişilerin Ceyhun kıyılarına ulaştıkları anda Mesud Yalavaç nehrin karşısına geçerek uzaklaşmış bulunuyordu. Bu durum Abaka Han tarafından gönderilen kişilerin geri 315 Mesud Yalavaç bu sırada “Horâsân’a sefere çıkmak iyi bir davranış değildir. Eğer o vilâyetlerin alınması mümkün olmazsa buraya dönüş de mümkün olmaz” diyerek Barak’ı sefer düşüncesinden caydırmaya çalışmıştır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522; Mîrh v ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 911). 316 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. Vassâf, Sâhib-i Divân Şemseddin Muhammed Cüveynî’nin yanındaki İlhanlı emirleriyle birlikte Mesud Yalavaç’ı karşıladığını, hatta onun ayağını öptüğünü; buna karşılık Mesud Yalavaç’ın ona tahkir edici bazı sözler söylediğini yazmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 39-40; Vassâf/Hammer, I, s. 132). Mîrhv ând da Mesud Yalavaç’ın Sâhib-i Divân’ın kendisine gösterdiği ihtimama aynı şekilde mukabele etmediği aktarmaktadır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910). 317 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1063; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 519. 318 Vassâf/Tahrîr, s. 39; Vassâf/Hammer, I, s. 132; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. 88 dönmek durumunda kalmalarına yol açtı. 319 Mesud Yalavaç bundan sonra görüştüğü Barak’a Abaka Han ve ordusu hakkında bilgiler verdi ve ziyareti sırasında gördüklerini anlattı. Çağatay hanı Barak, ondan aldığı bilgilerle Horâsân’a yönelik saldırısını bu kez daha da istekli şekilde planladı. 320 Abaka Han durumun vahametinden hareketle olası bir Çağataylı saldırısına bizzat karşı koymak üzere Horâsân’a doğru yola çıktı, Serâhs’a kadar giderek Mâzenderân civarında kışladı. Hülâgû’nun İran’a gelişi sırasında Möngke Kağan’ın hizmetinde bıraktığı aile fertleri bu sırada Kebud Câme sahasında onun yanına ulaştılar. Bu topluluğun içinde Hülâgû’nun eşi Kutuy Hatun, oğulları Tekşin ve Teküdar’dan başka Abaka Han’ın annesi Yesüncin Hatun da vardı.321 Abaka Han, Diyâr-ı Bekr ve Meyyafarikin vilayetlerinden başka birkaç yöreyi burada karşıladığı Kutuy Hatun’a bağışladı.322 . Bu sırada 667/1268- 69 kışını Arrân’da geçiren Abaka Han’ın karşısına çıkmak için planlar hazırlayan Çağatay hanı Barak, adım adım ilerlemeyi tasarlıyordu. 323 İlhanlı ülkesi üzerine planladığı saldırıyı hayata geçirmek amacıyla etraftaki şehzade ve emirlere biligler gönderen Barak Han,324 Horâsân’a yönelik saldırısı sırasında İlhanlıları zor durumda bırakmak amacıyla önemli bir hamleye girişti. Bunun için bir Çağataylı şehzadesi olarak Azerbaycan’da İlhanlı hizmetinde bulunan amcazadesi Miçu Yibe’nin 319 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1063-1064; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 519; Vassâf/Tahrîr, s. 39- 40; Vassâf/Hammer, I, s. 132-133; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 428-429; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910; İkbâl, Târîḫ-i Mogûl, s. 205-206; Biran, “The Battle of Herat (1270): A Case of Inter-Mongol Warfare”, Warfare in Inner Asian History (500-1800), ed. N. di Cosmo, Brill, Leiden 2002, s. 185-186 320 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. 321 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1064; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 519-520. Daha önce vurgulandığı gibi, Hülâgû İran yolculuğuna Dokuz Hatun ve Olcay Hatun’u yanına alarak başlamış, Kutuy Hatun ve Yesüncin Hatun’u ise Moğolistan’da, Möngke Kağan’ın yanında bırakmıştı. Kaynaklarda Hülâgû’nun urugu olarak adlandırılan, geride bıraktığı kişiler, Möngke Kağan’ın ölümü sonrasında başlayan iç savaş ortamında zor durumda kalmışlar, ancak Hülâgû’nun 651/1253 yılından sonraya tarihlenen çağrısıyla Şehzade Cumkur’la birlikte İran’a doğru yola çıkmışlardır. Semerkand’a ulaşmalarının hemen sonrasında Şehzade Cumkur vefat etmiştir. Topluluk yola devam ederek nihayet 665- 666/1268 yılında İran’a ulaşmıştır (Smith, Jr., “Hülegü Moves West”, s. 115, 132). 322 Reşîdu’d-dîn bu yörelerin yıllık takriben 100.000 altın dinar vergi geliri bulunduğunu yazmaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1065; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 520). 323 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1065; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 520. 324 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 330. 89 iki oğlundan biri olan Teküdar’ı325 seçti. Teküdar, Hülâgû Han ile birlikte İran’a gelen askerî birliklerden bir kısmına komuta etmiş, dahası kuvvetleriyle birlikte İlhanlıların 654/1256’daki Meymûndîz kuşatmasına katılarak Ketboğa Noyan’la birlikte ordunun sol kanadına yer almıştı.326 Tüm bu sebeplerle sadece Hülâgû Han tarafından değil, aynı zamanda Abaka Han tarafından da itimat edilerek takdir ve taltif gören Teküdar, bir süredir yanındaki askerî kuvvetle birlikte kuzeydeki yörelerde bulunuyordu. 327 Zira Ardahan (Artan) Dağları yaylag, Nahcivan’daki Aras Nehri kıyıları ise kışlag olmak üzere ona tahsis edilmiş idi.328 Çağataylı Hanı Barak, Abaka Han’a gönderdiği elçiler vasıtasıyla Teküdar’a yolladığı biligin içerisinde gizli bir mesaj barındıran – Moğolların togana adı verdikleri- bir ok gönderdi. Barak mesajında İran’a yönelik sefere giriştiğini bildirdiği Teküdar’ı İlhanlılara karşı isyana teşvik etti.329 Abaka Han, Barak’ın bu sıralarda taleplerini bildirmek için kendisine elçi göndermesi üzerine, emrindeki askerî gücünün Çağatay Hanlığı idaresi tarafından da bilinmesini sağlamak amacıyla yakınlarda bulunan tüm İlhanlı ordusunu topladı. Üç gün sonra emirleri ve idarecileriyle yaptığı istişareden sonra elçiler vasıtasıyla Barak’a haber yolladı; Horâsân’ın İran ve Turan’ın serhaddi olduğunu, eğer orayı alıp kendi yurdu yapmak istiyorsa büyük bir orduyla karşısına çıkması gerektiğini bildirerek onun taleplerini reddetti.330 Teküdar’la görüşen elçiler ona toganayı verdikleri sırada bunun içerisine gizlenmiş bir mesaj olduğunu belirmek için bir işaret verdiler. Teküdar tek başına kaldığı sırada oku 325 Teküdar-Neküdar ismi ve anlamı için bk. Francis Woodman Cleaves, “The Mongolian Names and Terms in the History of the Nation of the Archers by Grigor of Akanc”, s. 427-428. Bir Çağatay şehzadesi olan bu kişinin adı kaynaklarda Teküdar veya Neküdar Oğul olarak geçmektedir. Bütünlük tesis etme gayesiyle bu çalışmada Teküdar adı tercih edilmiştir. 326 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 986; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 483; Smith, Jr., “Hülegü Moves West”, s. 123, 128. 327 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070. Herevî, bu bilgiyi tekrar ederken Teküdar’ın emrindeki askeri birliği bir tümen değil on tümen olarak vermektedir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 330). 328 Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 115. 329 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522; Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 330-332; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. Vassâf, Barak’ın Teküdar’a gönderdiği elçinin onun kardeşi Gürgân İlçi olduğunu yazmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 41; Vassâf/Hammer, I, s. 136). 330 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 330-331. 90 kırdı ve Barak’ın “Teküdar Aka’nın benim tüm ordularımı toplayıp Abaka’nın vilayetlerine yürüdüğümü bilmelidir. Eğer Abaka bizi kovmaya kalkışırsa bize karşı onun yanında olma, bize karşı gelmesine imkân verecek mecali bulamamasını sağla ki her hal ü kârda onu kendi ülkesinde ele geçirelim” şeklindeki gizli mesajına ulaştı.331 Bazı kaynaklar, Hülâgû ile birlikte batıya gelen332 ve Ardahan-Nahcivan civarını yurt olarak elinde bulunduran Teküdar’ın Barak’ın mesajını alır almaz kışı geçirmek amacıyla Gürcistan’a gitmek için Abaka Han’dan izin istediğini, Abaka Han’ın izin vermesinin ardından kendi yurduna dönerek ona karşı ayaklanma yolunu tuttuğunu, Derbend yoluyla Barak kuvvetlerine ulaşma ümidinde olduğunu bildirmektedirler.333 Kendi yurduna dönen Teküdar, bütün aile fertlerini ve askerlerini yanına alarak Kars Dağları’na doğru yönelerek Acara’ya ulaşmak üzere Karçal Dağları’nın eteklerine indi ve Şavşat’a geldi. Burada yerel kuvvetler tarafından durdurulan Teküdar, geçiş izni talep ettiği Oltu hâkimi Sargis’e vaatlerde bulundu. Sargis ona izin vermekle beraber onu takip ettirmeyi de ihmal etmedi, bir süre sonra ise ona karşı Abaka Han’ın tarafında yer aldı. Bu sırada Teküdar’ın birlikleri eşkıyalık yaparak bölgedeki asayişi bozuyorlardı.334 Abaka Han bu sırada birkaç kez Teküdar’ı yanına çağırmış ancak o her defasında bir bahane öne sürerek gelmeyi reddetmişti. Onun mütereddit durumu, İlhanlı idaresi 331 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522. Herevî, bu mesajın içine gizlendiği toganayı çok sert bir tahtadan imâl edilen bir ok olan tîr-i hedeng olarak tarif etmektedir. Yine ona göre Barak’ın yazdığı gizli mesajda, Teküdar’dan Abaka Han harekete geçtiğinde ona muhalefet edip kendisinin yanına gelmesini istemiştir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 330). Anonim Gürcü Kroniği’nde buna benzer bir hikâye bulunmaktadır. Ancak kroniğin anlatımına göre Barak’ın mektubunu yazan kâtip Teküdar’ın harekete geçmesi gereken zamanı yanlışlıkla planlanan zamandan iki ay evvel olarak yazmıştı. Bu hatayla, Teküdar’ın planlanandan erken şekilde ayaklanması Abaka Han için bir nevi kurtuluş oldu (Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 116, n. 17). 332 Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 16. 333 Mesela Reşîdu’d-dîn Abaka Han’ın ülke işleriyle ilgili olarak her zaman Teküdar’ın görüşlerine başvurduğunu söyledikten sonra, Barak’ın durumunu haber vermek üzere Horâsân’dan birbiri ardına elçiler geldiği sırada Abaka Han’ın birkaç kez elçi gönderip onu yanına çağırdığını fakat onun Barak’ın yanına gitmek üzere yola koyulduğunu belirtmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070; Reşîdu’ddîn/Thackston, III, s. 522). Diğer yandan Herevî, onun Derbend’e ulaştıktan sonra Barak’a mektup yazarak “Sakın Horâsân’a ordu gönderme! Çünkü Abaka Han’ın kalabalık bir ordusu vardır. Sana yardım etmemi ve seninle iş birliği yapmamı bekleme. Bana mektup yazma, çünkü ben Abaka Han’a ihanet etmek istemiyorum” şeklindeki mesajı gönderdiğini, bu mesajı alan Barak’ın oldukça öfkelendiğini bildirmektedir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 332). 334 Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 117-118. 91 nezdinde kuşku uyandırmaktaydı. Abaka Han, Teküdar’ın karşı cephede yer alarak diğer şehzadeleri kendisinden uzaklaştırabileceğini, böylece Çağataylı tarafının elinin güçlenebileceğini düşünerek derhal onu cezalandırmak istedi. Bu yüzden bir süredir Teküdar’ın yurdunun yer aldığı yörelerde bulunması sebebiyle bölgeyi iyi bilen Şiremün Noyan, Teküdar’ı yakalayıp getirmekle görevlendirildi. Onun komutasında oluşturulan ve Ermeni, Gürcü ve Anadolu kuvvetleriyle desteklenen İlhanlı birlikleri beklemeden Gürcistan içlerine doğru harekete geçerek onu kaçmaya zorladılar. Öyle ki İlinak, Şiremün Noyan’ın direktifiyle öncü birliği olarak Arsiyan Dağları’nı aşarak kaçan Teküdar’ı takibe koyulmuş, bunu Abatay Noyan’ın başka bir orduyla onun peşinden gitmesi takip etmişti. Teküdar, İlhanlı kuvvetleriyle bir tepe üzerinde karşı karşıya geldi. Bu muharebede Teküdar’ın komutanlarından Sekzî Bahadır, İlhanlı ordusuna saldırarak Şiremün Noyan’ın 500’e yakın askerini bertaraf etti ancak sonunda mağlup olarak öldürüldü ve askerlerinden bazıları İlhanlı kuvvetleri tarafından esir alındı.335 Teküdar ise firar ederek Derbend’e yöneldi. Fakat Derbend yolu önceden İlhanlı askerleri tarafından kesildiği için ormana girdi ve bir süre sonra Gürcü kralı David tarafından kıstırıldı. Bu sırada Şiremün Noyan beraberindeki kuvvetlerle yetişerek Teküdar’ın yanında bulunanlardan pek çoğunu bertaraf etti. Neticede Ramazan 668/Mayıs 1270’te Gürcü kralı tarafından yakalanan Teküdar, bir süre sonra Abaka Han’a teslim edildi.336 İsyan amacı taşımadığını söyleyerek af dileyen Teküdar’ı sürgüne yollamakla iktifa eden Abaka Han, onun bazı beylerini yasaya çaptırarak idam ettirdi.337 Teküdar, Abaka Han’ın emriyle 50 İlhanlı askerinin gözetiminde olmak üzere Kebudân Gölü’nde bir süre 335 Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 136-137. 336 Vassâf’a göre 1.000 kişiyle Gürcistan içlerine kaçan Teküdar, Gürcü kralı David’e sığınmış, hatta kendi kızını ona vermiştir. Daha sonra Gürcülerin kendisini öldürmeyi planladığını öğrenen Teküdar, Abaka Han’ın huzuruna giderek ondan af dilemiştir (Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 136-137.) 337 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070-1071; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522-523; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 335; Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 30; Biran, “The Battle of Herat”, s. 186-188; Spuler, İran Moğolları, s. 278; Kafalı, Çağatay Hanlığı, s. 110-111; Subaşı, GürcüMoğol İlişkisi, s. 115-118. Vassâf, Abaka Han’ın huzuruna gelerek af dileyen Teküdar’ın özrünü kabul ettiğini, ona isyanının sebebini sorduğunu bildirmekte; Teküdar’ın “Barak bana mektup göndermiş ve beni isyana teşvik etti. Ben kabul etmedim ama İlder Bahadır ve Kükaci beni asi olmaya sevk etti” demesi üzerine adı geçen kişileri yasaya tâbi tuttuğunu, bundan sonra Teküdar’ı Kurmişi Noyan’a gönderdiğini aktarmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 136-137). Abaka Han, Teküdar’ın bazı emirlerini idam etmekten başka ona bağlı askerleri, emirleri arasında taksim etmiştir (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910). 92 hapsedildi.338 Abaka Han’ın buradaki maksadı tabiî olarak iki cephede birden savaşmayı önlemek ve Horâsân’a yönelik büyük seferi sırasında Azerbâycân’da oluşabilecek bir ayaklanmayı önceden bertaraf etmekti. Teküdar meselesini böylece halleden Abaka Han için zaman artık Barak Han’la yapacağı mücadeleye odaklanma zamanıydı. Barak, Mesud Yalavaç’ın elçiliğinin ve Teküdar hadisesinin ardından süratle Horâsân’a yapılacağı sefere yoğunlaştı. Bunun için Abaka Han tarafından Horâsân ve Mâzenderân’dan Ceyhun Nehri kıyısına kadar olan bölgeyi yönetmek üzere görevlendirilen339 şehzade Tübşin’e elçi gönderdi. Mektubunda Badgis otlaklarından başlayarak Gaznin kapısına ve (Sind) İndus Nehri kıyısına kadar olan toprakların kendi ecdadına ait olduğunu savunan Teküdar, İlhanlıların Badgis otlaklarını boşaltmaları gerektiğini ifade etti. Tübşin, Barak’ın talebini reddetmekle kalmadı; bu vilayetlerin büyüğü ve İran memleketinin hanı olan Abaka Han’a ait olduğunu, yine onun tarafından kendisine verildiğini yazdı ve Barak’ı boş sözler söylemekle itham ederek onu harekâtta bulunmaması konusunda uyardı. Ardından durumu bildirmek üzere Abaka Han’a elçi gönderdi. Abaka Han kardeşi Tübşin’e gönderdiği cevapta bu memleketlerin babalarından kendilerine miras kaldığını ve bu yüzden onlara ait olduğunu vurguladı; bugün kılıç sahipleri olarak Barak’ın kendilerine saldırmaları halinde onu defetmeye hazır olduğunu bildirdi ve onun sulh ve anlaşma yolunu tutması halinde kendilerinin de buna uyacağını vurguladı. Böylece Abaka Han, Barak’ın her türlü hareketine karşı hazır olduğunu şehzadeye bildirirken aynı zamanda Çağatay hanının talep ve tehditlerine karşı kardeşine moral verdi.340 338 Reşîdu’d-dîn’e göre burada hapsedilen Teküdar, Barak’ın hezimete uğramasına kadar geçen bir yıllık sürenin ardından salıverilmiş ve ölümüne kadar İlhanlı ordosu içerisinde bulunmuştur (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1071; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523). Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. Gürcü Kroniği’ne göre ise hoşgörülü ve merhametli bir insan olarak tavsif edilen Abaka Han, huzuruna getirilen Teküdar ve oğluna zarar vermemiş; bilakis hizmetine verdiği 12 kişiyle birlikte onları Irak topraklarına yollamış ve geri dönmelerini engellemek için muhafızlar atamış, böylece Teküdar ölümüne kadar huzurlu bir şekilde yaşamıştır (The Georgian Chronicles, s. 367). 339 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517-518. 340 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1071-72; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523. 93 Gerek Şehzade Tübşin’in Barak’a gönderdiği elçiler vasıtasıyla bildirdiği cevapta, gerekse Abaka Han’ın kardeşi Şehzade Tübşin’e gönderdiği mesajda Barak’a karşı tehditkâr bir dil kullanılmıştı. Çağatay hanı Barak, şehzadenin yanıtını aldığında öfkelenerek kalabalık ve donanımlı bir ordunun başında Horâsân’a yöneldi. Ceyhun Nehri’nden karşıya geçtiği sırada Kaydu’ya elçi göndererek kendisine daha önce söz verdiği askerî yardımı talep etti. Zira yukarıda bahsedilen kurultayda alınan karara göre Barak, Abaka Han üzerine sefer düzenleyecek, Kaydu da ona askerî destek verecekti. Kaydu Han, Ögedeyli şehzadelerinden Kada’nın oğlu Kıpçak ve Güyük Han neslinden Huku’nun oğlu Çapat’ı her birinin kendisine ait ordusuyla Barak’a yardım etmek üzere görevlendirdi. Kaydu onlarla yaptığı istişarede Abaka Han’ın büyük bir orduyla Barak’ın karşısına çıkacağını düşündüğünü ifade etti.341 Diğer yandan 668/1270 yılı baharında bir araya getirilen Çağataylı ordusunda Kıpçak ve Çapat liderliğindeki birliklerin yanı sıra Çağataylı şehzadeleri Ahmed Böri, Nikbî Oğul, Taligu ve Mübarekşah kendi birliklerine komuta ediyor, Barak’a kardeşleri Mümin ve Yasavur da eşlik ediyordu.342 Beraberindeki orduyla yola çıkan Barak, oğlu Bek Timur’u 10.000 süvariyle birlikte Keş ve Nahşeb’de bırakarak batıya doğru hareket etti. Barak 668/1270 baharında Mervçuk’a vardığında Şehzade Tübşin onun gelişini bekliyordu.343 Vassâf’ın verdiği bilgiye göre Barak’ın topladığı 100.000 kişilik ordu iki kol halinde Ceyhun Nehri’ni geçti; biri Tirmiz yakınlarından geçerek Bedâhşân, Keşm, Şeburgân, Tâlkân ve Şıbırgân üzerinden hareket ederken diğeri Merv ve Mervcik gibi yöreleri ele geçirdi. İki kol Nişâbur’a varmadan birleşerek yekpare bir ordu haline geldi. Bu sırada Kıpçak kendine ait kuvvetlerle vardığı yöreleri yağmalıyordu. Buhârâ da onun yağma harekâtından kurtulamadı. 344 341 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1072; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 911. 342 Vassâf/Tahrîr, s. 40; Vassâf/Hammer, I, s. 134. Mîrhv ând’a göre Çağatay ordusu 100.000 kişiden oluşmaktaydı (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 911). 343 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1072; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523. 344 Vassâf/Tahrîr, s. 41; Vassâf/Hammer, I, s. 135-136. 94 Bu arada Ceyhun Nehri’ni geçerek etraftaki mamur beldelere ciddi zarar veren Çağataylı ordusuna karşı şehzade Tübşin 20.000 askerle Mergâb’a ilerledi. Barak da kumandanlarından Kıpçak’ı 30.000 kişilik bir kuvvetle Badgis’i istilâ etmeye memur etmişti. Kıpçak’ın ordusu Mergâb’a ulaştığında Tübşin önderliğindeki orduyla karşılaştı. İlhanlı kuvvetlerini kıstırarak muhabere yolunu kesen Kıpçak bu muharebede galip gelmeyi başardı. Bundan sonra şehzade Tübşin 2.000 askerle yeniden Kıpçak’ın karşısına çıktıysa da tutunamayarak çekilmek durumunda kaldı.345 Kuvvetlerinin Barak karşısında mağlubiyeti sonrasında Mâzenderân’a inen şehzade Tübşin, Barak’ın büyük bir orduyla bölgeye ulaştığını Abaka Han’a bildirdi.346 Tübşin’in ricatından haberdar olan Barak, tüm Horâsân’da İlhanlılar adına sadece bu ordunun bulunduğu fikrine kapılarak memnuniyet duydu; onu daha önce mağlup ettiğini, bu yüzden karşısına tekrar çıktığında yine galip geleceğini düşündü. Badgis yöresini Kıpçak’a bağışlayan Barak, diğer bir emiri Mergavul’u 20.000 askerle Nişâbur’a gitmesini, ardından Tâlekân’da ordugâh kurmasını emretti. Bu sırada Mergavul 19 Ramazan 668/12 Mayıs 1270 Pazartesi günü Nişâbur’a girdi ve aralarında 20.000 Müslümanın bulunduğu şehir halkını katletti. Bu arada Barak’ın emirlerinden Satılmış, Mergavul’un emriyle 10.000 askerle birlikte şehri yağma etmekle meşguldü.347 Bu gelişmelerle Horâsân’da giderek ilerleyen Barak, vilayetin en büyük kenti Nişâbur’u de ele geçirmeye muvaffak oldu.348 Bundan sonra Herât meliki Şemseddin Kert, Çağataylı emiri Kutlug Timur tarafından Barak’ın huzuruna getirildi. Barak’a itaat arz eden Melik Şemseddin, sekiz gün onun yanında kaldıktan sonra kendi şehrinin mallarını ve askerlerini getireceğini vaat ederek Barak’ın izniyle Herât’a döndü.349 345 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 333-334. 346 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 911. 347 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 334. 348 Vassâf/Tahrîr, s. 41; Vassâf/Hammer, I, s. 135. 349 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 338; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1072; Reşîdu’ddîn/Thackston, III, s. 523; Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 334-335. Bundan kısa bir süre sonra Melik Şemseddin Kert’e dönüş izni vermiş olmasından pişmanlık duyan Barak, emrindeki komutanların tavsiyesiyle Ala Timur adlı bir kişiyi 10 kişilik süvari birliğinin başında, her süvariye ikişer at verecek şekilde Melik Şemseddin Kert’i geri döndürmesi için gönderdiyse de onun bu teklifi kabul etmemesiyle muvaffak olamadı (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 337-338). 95 Abaka Han, ilk iki muharebede İlhanlı ordusunun mağlup olması üzerine kardeşi Yoşmut’u Horâsân’da bulunan Şehzade Tübşin’in yardımına gönderdi; 350 ayrıca Emir Novruz, Emkecay, Tesü Aka ve Ali Melik’i 30.000 askerle Horâsân’a sevk etti. Mergavul kendisine karşı gönderilen bu İlhanlı ordusunun saldırısı sonucunda bu kez bozguna uğradı.351 Tecrübeli İlhanlı emirlerinden Argun Aka, bu sırada bir yandan ordunun nizamını sağlamaya çalışırken diğer yandan Abaka Han’ın kuvvetleriyle yetişmesini bekliyordu.352 Taraflar arasında gerçekleşmesi olası nihai muharebenin öncesinde Barak cephesinde dengeleri değiştirebilecek derecede önemli bir hadise meydana geldi. Buna göre Kaydu tarafından Barak’a, Abaka Han ile mücadelesine yardım etmek amacıyla gönderilen Kıpçak ile Barak’ın emirlerinden Emir Celayirtay arasında bir tartışma vuku buldu. Bu tartışmadan dolayı oldukça incinen ve gücenen Kıpçak, Barak’ın ordosunu terk ederek gizlice Kaydu katına gitmek üzere Ceyhun Nehri’ne doğru yola çıktı. Barak, Kıpçak’ın geri dönmesini sağlamak üzere ardından kendi kardeşi Basar, Mumen ve Abaçi’yi gönderdiyse de bu kişiler Kıpçak’ı geri dönmeye ikna edemediler. Kıpçak, Kaydu’nun yanına döndüğünü bildirmek amacıyla Abaka Han’a haber gönderdi.353 Barak, Kıpçak’ın gidişinin ardından Kaydu tarafından kendisine gönderilmiş şehzadelerden bir diğeri olan Çabat’ı gözetim altında tutuyordu. Ancak Kıpçak’ın Herât’a doğru yola çıktığı sırada Çabat da Barak’ı terk ederek kaçtı.354 Bu gelişmelerle askerî gücü gitgide eriyen Barak’ın ordusu, bu dezavantaja rağmen 26 Ramazan 668/19 Mayıs 1270 günü Nişâbur’a girerek yağma ve kıtalde bulunduktan sonra ertesi gün şehirden çıktı.355 Bunun ardından Barak, emirlerinden birini Herât’ı yağmalamak üzere görevlendirdi. Barak’ın emirlerinden Kutlug Timur, bunun doğru bir hamle olmayacağını, Herât hâkimi Şemsu’d-dîn Kert’in şikâyetiyle İran memleketlerinin 350 Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 136. 351 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 338-339. 352 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1073; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523. 353 Reşîdu’d-dîn, bu gelişmeyle Abaka Han ile Kaydu Han arasında dostluk ilişkisinin tertip edildiğine, hatta birbirlerine “ortak” diye hitap ettiklerine işaret etmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1076) Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 525. Uzun bir süredir Moğol kağanlık merkezine muhalif faaliyetleriyle ön plana çıkan Kaydu, bu girişimiyle muhtemelen Kubilay Kağan’a karşı giriştiği saltanat davasında Abaka Han’ın desteğini kazanmayı ümit etmiştir. Ancak Abaka Han’ın Kubilay Kağan’a tâbîyeti hususunda tereddüt göstermediği anlaşılmaktadır. 354 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1076-1077; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 525; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 911-912. 355 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1077; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 526. 96 büyüklerinin kendilerinden nefret edeceğini söyleyerek Herât’ı yağmalamak yerine önce kendisinin gidip Herât hâkimini getirmesini teklif etti. Barak bu görüşü olumlu bulup onu 500 süvariyle birlikte gönderdi. Herât’a yaklaşan Kutlug Timur, Melik Şemseddin Kert tarafından şehrin dışında karşılandı. Kutlug Timur, Haysâr kalesinde yapılan mülakatta Barak’ın Ceyhun Nehri’ni geçerek Horâsân’a hâkim olduğunu, Irak, Azerbaycan ve Bağdat’a yönelmek niyetiyle hareket ettiğini bildirdi ve hizmetine girerse tüm Horâsân mülkünün ona bağışlayacağını iletti. Melik Şemsu’d-dîn Kert için bu teklif oldukça cazipti. Kutlug Timur’la birlikte yol çıkan Herât meliki, iki gün sonra Barak’ın ordosuna ulaştı. Melik Şemsu’d-dîn Kert, Barak’ın emriyle Herât’a dönerek yanına verilen Moğol askerleriyle şehrin zenginlerinden mal, silah ve hayvan temin etmeye koyuldu. Bu sırada Irak’tan, Abaka Han’ın yanında büyük bir orduyla Horâsân’a yaklaştığı haberi geldi.356 Teküdar meselesinin halleden Abaka Han, Barak tehdidi üzerine 50.000 kişilik İlhanlı ordusuyla birlikte doğuya gitmeyi kararlaştırdı. Öncelikle Abatay Noyan ve Tudavun Bahadır’ı gönderen ilhan, Tübşin hariç olmak üzere tüm kardeşleri ve pek çok emirinden oluşan devlet ve ordu erkânıyla birlikte 4 Ramazan 668/27 Nisan 1270 Pazar günü357 Azerbâycân sahasının orta bölgesinden, Kunandbil’den yola çıkarak doğuya yöneldi.358 Onun yanında Yidar, Kongurtay, Acay, Tekşi, Teküdar ve Hülaçü’nün yanı sıra emirlerden Argun Aka, Ergsün, Mazuk Ahmed, Kücek, Timur, Alyanak, Menksar, Tulak Bavurçi’nin oğlu Abdullah ve Aracuk bulunuyordu.359 Abaka Han, daha sonra Sultaniye ismiyle anılacak olan yerin yakınlarında yer alan ve Moğolların Kongur Ölöng360 adı verdikleri361 Şeruyâz mevkiine geldi. Burada Kubilay Kağan tarafından elçilik vazifesiyle kendisine gönderilen Tokaçak’la karşılaştı. Barak bu 356 Reşîdu’d-dîn, Barak’ın ordosuna ulaşan Herât melikinin “Tebriz ve Bağdat’a saldırıp yağmalamak ve öldürmek” için yola çıkan bu ordunun azametinden hayrete düştüğünü yazmaktadır. Müverrih böylece, bundan önce de vurguladığı gibi Barak’ın Horâsân’dan sonra daha batıya ilerleyip Irak ve Azerbaycan gibi bölgeleri de ele geçirmeyi amaçladığına işaret etmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1077-78). 357 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 358 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1078; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 526. 359 Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 137. 360 Bu yer hakkında detaylı bilgi için bk. Dorothea Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne: Eine topograpisch-historiche Studie, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1978, s. 299, 315-316. 361 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 97 elçiyi yolda yakalayarak alıkoymuş ancak elçi bir fırsatını bularak kaçmayı başarmıştı. Abaka Han daha önce Barak’ın ordosunda bulunan bu elçiden Çağataylı ordusunun durumuna ve Horâsân’ın perişan haline ilişkin önemli bilgiler elde etti. Elçi Tokaçak, Barak ordusunun sürekli içki ve eğlenceyle meşgul olduğunu, buna ilaveten atlarının güçsüz olduğunu ilhana bildirdi. Bunları öğrenen Abaka Han, Barak’la karşılaşma konusunda acele etmekteydi. Onun Rey’den geçmesinin ardından ulaştığı Kumes’te Argun Aka, Şehzade Tübşin ve Kirmân hâkimi Sultan Hüccâc onu karşıladılar. Bir süre sonra Şehzade Argun da ilhanın katına ulaşarak babasının elini öptü. Abaka Han buradan devamla Radkân Otlağı’na ve daha sonra Baherz’e vardı ve burada konuşlandı. Kabartu Bahadır’ı düşmandan haber alması için ileri mevkilere yolladı. Yine Tubçak Bahadır ve Nikubay Bahadır’ı yüz süvariyle birlikte Faryâb yöresine gönderdi. Bu askerî birlik, düşmana kendini göstererek giriştiği küçük bir muharebenin ardından geri döndü. Adı geçen İlhanlı emirleri Barak’ın küçük bir birliğiyle karşılaştıklarını ve onlarla çatışmaya girdiklerini Abaka Han’a bildirdiler.362 Abaka Han doğuda mevcut İlhanlı birlikleri ve daha önce kendisi tarafından gönderilen kuvvetlerle Horâsân’da buluştuktan sonra Çağataylılarla ilgili son bilgileri aldı. Bundan sonra şehzade Yoşmut’la buluşan ilhan, Barak’la Yoşmut’un idaresinde bulunan İlhanlı kuvvetleri arasında yaklaşık bir yıldır herhangi bir sıcak çatışmanın yaşanmadığını öğrendi. Bunun ardından, kuvvetlerinin savaş düzenini tanzim etmekle meşgul olan İlhanlı hükümdarı, ordunun sol kanadının başına Abatay Noyan’ı, sağ cenahının komutasına ise biraderi Yoşmut’u getirdi, kalp denilen merkeze ise Argun Aka ve Kirmân hâkimi Sultan Hüccâc’ı yerleştirdi.363 Bunun ardından Şehzade Tübşin’in Abaka Han’ın emriyle Barak’ın önemli kumandanlarından biri olan Mergavul’un bulunduğu Cokcurân Köprüsü tarafına giderek bu kuvvetin öncü birliğini mağlup etmesi, Mergavul’un Barak’ın yanına kaçmasına sebep oldu.364 362 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1078-1079; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 527. 363 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 364 Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 429; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. Târîḫ-nâme-yi Herât’taki kayda göre bu mücadele Karabağ adı verilen yerde Abaka Han ordusuyla Mergavul kuvvetleri arasında vuku bulmuş, nihayet Mergavul mağlup olmuş ve onun Horâsân’dan topladığı tüm ganimetler İlhanlı ordusu tarafından geri alınmıştır (Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 340). 98 Barak, Mergavul tarafından bu gelişmeden haberdar edildiğinde, eğer Mergavul’un karşısına çıkan İlhanlı kuvvetleri, Tübşin ve Argun Aka’nın kuvvetleriyse onlarla daha önce savaşarak mağlup ettiğini düşündü; ancak eğer Abaka Han bizzat bu yöreye geldiyse başka bir strateji izlemesi gerektiğine karar verdi. Bundan sonra ordusunu düzene sokmaya gayret eden Barak, Mergavul’u İlhanlı kuvvetlerinin yolunu kesmekle görevlendirdi.365 Bu arada Herât halkının Çağataylı ordusuna yönelik desteğinden ve Barak’la Herât meliki Şemseddin Kert arasındaki bağlantıdan haberdar olan ve bundan dolayı oldukça öfkelenen Abaka Han, şehrin yağma edilmesini buyurdu. Ancak Sâhib-i Divân Şemsu’ddîn Muhammed Cüveynî, bunun doğru bir hamle olmayacağını beyan ederek onu ikna etti.366 Bunun üzerine Abaka Han, Herât melikinin huzuruna getirilmesini emretti. Bu görev için ümera tarafından görevlendirilen Samagar,367 Abaka Han’ın emriyle 1.000 kişilik zırhlı süvari birliğinin komutasında Şemseddin Kert’i alarak ilhanın huzuruna getirmek üzere Herât’a doğru yola çıktı. Samagar Noyan komutasındaki birlik Eşkindbân’a ulaştığında Küsüye şahnesi Hâce Necib Hâfî, Temür ve Fuşenc şahnesi ‘Avf’tan Abaka Han’ın Herât’a ordu gönderdiğini öğrenmiş, bu bilgiyi süratle maiyetinde bulunduğu Melik Şemsu’d-dîn Kert’e bildirme ihtiyacı hissetmişti. Hâce Necib Hâfî’nin verdiği haberle paniğe kapılan Melik Şemsu’d-dîn Kert, 100 civarındaki Gurlu askerle birlikte dağlara kaçma amacıyla Herât’tan ayrıldı. Haysâr kalesini geçtiğinde Kepek, Hızır ve adı geçen şahneleri Barak’a elçi olarak gönderdi. Bir sonraki günün ortasında Herât’a varan Samagar, Herât melikinin firar ettiğini öğrendi. Bir süre onun peşinden gittikten ve Leklekhâne denilen mevkie vardıktan sonra yanındaki emirlerden Tamaci’nin Barak ordusunun yakınlarda olabileceğine yönelik uyarısıyla Herât’a döndü, Barak’ın burada bulunan birkaç askerini cezalandırdıktan sonra ise Abaka Han’ın yanına ulaştı. 368 365 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1079-1080; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 527. 366 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 367 Herevî’nin Termagar olarak verdiği bu kişi aslında Samagar Noyan olmalıdır (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 341). 368 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 341-342. 99 Bu arada Abaka Han, Radkân Otlağı’na yerleştiği sırada Barak’a hitabeti güçlü bir elçi göndererek Gaznin ve Karmân-ı Bünyân’dan Sind Nehri’nin kıyısına kadar olan yerleri almak üzere barış yapmak, selâmetle kendi beldesine dönüp gerçekleşmesi mümkün olmayan düşünceleri aklından çıkarmak ve savaş için hazırlanmak şeklindeki üç seçenekten birini seçmesini bildirdi.369 Barak, Abaka Han’ın mesajını aldıktan sonra hangi yolu izlemenin daha doğru olacağı konusunda emirleriyle istişare etti. Emir Yisur Kıpçak ve Çabat’ın geri döndüğünü, kendi atlarının zayıf ve hastalıklı iken İlhanlı atlarının güçlü olduğunu söyledi ve bu durumda onlarla barış yapmanın daha doğru bir seçenek olduğunu söyledi. Fakat Mergavul bu sözlere kızarak Abaka Han’ın bizzat gelmediğini, Tübşin ve Argun Aka’nın kendilerini yanıltmak için onun buraya geldiği şayiasını yaydıklarını söyledi. Celayirtay ise buraya İlhanlılarla savaşmak üzere geldiklerini söyleyerek Barak’ı kışkırttı. Böylece Emir Yisur’un uyarısına rağmen Mergavul ve Celâyirtay tarafından saldırıya teşvik edilen Çağatay hanı, İlhanlı ordusu üzerine yürümeye devam edilmesine hükmettikten370 sonra ordosunda bulunan Celâl adlı müneccimden savaş için uygun bir zaman belirlemesini istedi. Müneccim Celâl savaş için bir ay daha beklemesinin Barak için daha iyi olacağını söylese de Barak ve yanında bulunan emirleri, savaş kararı alarak toplantıyı sonlandırdılar.371 Çağatay hanı Barak ve beraberindekiler Abaka Han’ın gerçekten bizzat gelip gelmediği konusunda mütereddit durumdaydılar. Bu konuda net bilgilere ulaşmak amacıyla etrafa casuslar gönderdiler. Bu sırada Selvin Çeşmesi denilen mevkide konuşlanan Abaka Han, Emir Tokuz’dan savaş yapmaya elverişli bir alan bulmasını istedi. İlkin Şaflân sahrasına giden Emir Tokuz buranın savaşa elverişli olmadığını düşündü.372 Dağın eteğinde açık bir alanı373 savaş alanı olarak tayin ettikten sonra bu alanın yakınlarında, Moğolların Karasu olarak adlandırdıkları yerde gece vakti üç Çağataylı casusunu yakaladılar ve 369 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1080, Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 527; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 370 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1080-1081; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 527-528; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 371 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1080-1081; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 528. 372 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 342. 373 Herevî, bu emirin adını vermemekle beraber onun tayin ettiği savaş alanının Hunbe Köprüsü’nden Sûkı Selmân’a kadar olan bölge olduğunu bildirir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 342). 100 bunları Abaka Han’ın huzuruna getirdiler.374 Çadır direğine bağlanıp sorgulanan casuslardan biri, şayet canı bağışlanırsa tüm olan biteni anlatacağını söyledi. Abaka Han’ın yalnızca doğruları söylemesi karşısında canını bağışlayacabileceğini söylemesiyle onun huzuruna getirilen Çağataylı casusu edeple yeri öptü; ardından Barak’ın ilhanın gelişinden haberi olmadığını, emirlerin de bu konuda şüphe içerisinde, üstelik tefrikaya düşmüş durumda olduklarını söyledi. Öyle ki bazı emirler Tübşin ve Argun Aka’nın Abaka’nın ordusuyla buraya geldiği şayiasını yaydığını düşünmekte iken, diğerleri Abaka’nın bizzat ordusuyla geldiğinden ancak bu ordunun zayıf olduğundan bahsetmekteydi. Hatta Çağataylı casusları da bu meseleyi araştırıp netliğe kavuşturmak ve Barak ve beraberindeki emirleri haberdar etmek üzere görevlendirilmişlerdi.375 Casustan bu bilgileri edinen Abaka Han bir süre düşündükten sonra Barak’a karşı izleyeceği savaş stratejisini belirledi. Planını uygulamak amacıyla ilk olarak çadırdan dışarı çıkıp belâgat yeteneği yüksek, güçlü bir Moğol askerini bulup anlaştı. Plana göre bu kişi elçi gibi hükümdar çadırına girerek, daha önce Abaka Han’ın kendisine tembihlediği şeyleri söyleyecekti. Aynı günün akşamında Abaka Han emirleriyle Barak meselesini konuştuğu sırada, daha önce anlaştığı Moğol askeri silahlı şekilde çadıra girerek yeri öptü ve hükümdarın üç aydır ordolardan uzak olduğunu, bu süreçte memleketin her tarafında düşmanlar türediğini; hatta kuzeyden büyük bir Altın Orda kuvvetinin gelerek hükümdar ve ümeranın ordolarında yağma ve katliam yaptığını, halihazırda Derbend’den Ermen ve Diyâr-ı Bekr’e kadar olan yörelerin düşman ordusu elinde bulunduğunu söyledi ve eğer dönmekte aceleci davranmazlarsa geride bir şey bulamayacaklarını aktardı. Mecliste bulunan İlhanlı emirleri duyduklarından çok etkilendiler; evleri, haneleri ve çocuklarını düşünerek üzüntüye kapıldılar. Öyle ki her emir bir diğeriyle bu meseleyi istişare etmekteydi. Bu sırada Abaka Han komutanlarına ne yapılması gerektiğini sordu. Bazıları geri dönmenin doğru olduğunu söylerken bazıları Barak’ın ordusunun yakın bir mevkide olduğunu, bu yüzden önce onunla savaşıp galip 374 Târîḫ-nâme-yi Herât’ta verilen bilgiye göre bu hadiseler olurken Abaka Han Barak’ın 4 fersah uzaklıkta olduğunu öğrenmiş ve burayı terk etmişti. Üç Çağataylı casusu, ilhanın, etrafı kontrol etmeleri için gönderdiği 1.000 kişilik süvari grubu tarafından yakalandı (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 342). 375 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1082; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 528; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 428-429; Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 342. 101 gelmek gerektiğini, bundan sonra geri dönmenin daha iyi olduğunu söylediler. 376 Bunun üzerine ilhan, yanında bulunan emirlere en iyi seçeneğin geri dönüp tehlikeyi bertaraf etikten sonra Barak’ı mağlup etmek üzere tekrar bulundukları bölgeye gelmek olduğunu ifade etti. 377 Abaka Han tasarladığı plan kapsamında, on gün içinde Tebriz civarına varmak üzere maiyetiyle birlikte bulunduğu ordoyu olduğu gibi bırakıp batıya doğru hareket etti. Bu sırada Abaka Han, emirlerinden birine üç casusun öldürülmesini zahiren emretmiş ancak bunlardan birinin gizliden sağ bırakılmasını tembihlemişti. Bunu Abaka Han’ın daha önce savaş alanı olarak tayin edilen Cine bozkırına378 ulaşması takip etti. Ayrıca Abaka Han, Herât’taki Şemsu’d-dîn Şirazî’ye elçi göndererek Herât halkının sadakatini göstermesi için Barak’ın yanına gitmemesini, onu karşılamak üzere şehirden dışarı çıkmamasını ve şehrin kapılarını Çağataylılara açmamasını tembihledi. Bu arada Abaka Han’ın görevlendirdiği emir tarafından sağ bırakılarak azat edilen Çağataylı casusu, bir at alıp yola koyularak Barak’a ulaştı ve Abaka Han’ın geri dönmekte olduğunu bildirdi, ilhanın ordosunda ganimetten başka bir şey bulunmadığını sevinçle beyan etti. Barak aldığı haberlerden duyduğu memnuniyetle, 1.000 dinar vererek bu bilgiyi kendisine getiren casusu ödüllendirdi. Zira ondan edindiği haberlere göre Abaka Han’ın sadece 50.000 kişiye yakın bir ordusu vardı; pek çok silah ve savaş aleti olmasına rağmen yeteri kadar cesur emire sahip değildi.379 Önce emirlerinden Mergavul ve Celâyirtay, daha sonra ise Barak’ın kendisi at binerek yola koyuldu. Herât’a yaklaştıkları sırada Mesud Yalavaç, Barak tarafından birkaç askerle Herât’a gönderildi. Yalavaç’ın çabası Herât şehrine girmesine yetmedi. Zira şehrin emiri Abaka Han’ın sözüne bağlı kalarak şehrin kapısını ona açmadı. Yalavaç’ın geri dönerek durumu bildirmesi üzerine Barak öfkelendi, bunun intikamının alınacağını söyledi. Zira Abaka Han’ın savunmasız durumdaki ordosuna saldırma düşüncesi onu bu gelişmeyi önemsemeyerek yola devam etmeye itiyordu. Herât Nehri’ni geçen Çağataylı ordusu bütün ovanın korumasız çadırlarla kaplı olduğunu görüp 376 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 344-345. 377 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1082-1083; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 528-529; Benâketî, Târîḫi Benâketî, s. 430. 378 Herevî, savaş alanı olarak tayin edilmesi sebebiyle Abaka Han’ın konuşlandığı bu yerin adını Deşt-i Henbe (Henbe Ovası) olarak vermektedir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 345). 379 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 346. 102 yağmaya girişti. Ardından Herât’ın güneyine konan Çağataylılar, ertesi gün at binerek tekrar yola koyuldular. Ancak bir süre daha ilerlemelerinin ardından tüm İlhanlı ordusunu karşılarında gördüler.380 Abaka Han, Çağataylı ordusunun Herive Nehri kenarındaki Karasu mevkiine yerleşmesi üzerine emirlerine motive edici bir konuşma yaptı ve ordusunu nihai savaş düzenine soktu. İlhan, ordusunun sağ cenahını şehzade Tübşin ile Samagar ve Hindu Noyanlara tevdi etti; sol cenahı ise kardeşi şehzade Yoşmut ile Suntay Noyan, Şiktur Noyan, Burultay ve Abdullah Aka’ya bıraktı. Merkeze ise Argun Aka ve Atabay Noyan yerleştirildi. Kirmân ve Yezd ordusu, Sultan Hüccâc, Atabek Yusuf Şah kuvvetleri ile geriye kalan emirlerin askerleri Argun Aka’nın sorumluluğuna verildi.381 Barak ordusunun öncelikle İlhanlı ordusunun merkezine saldıracağı düşünülerek bu kısım güçlendirilmişti. Yine bu düşünceden hareketle Abaka Han’ın merkezde bulunmaması kararlaştırıldı.382 Birdenbire tüm İlhanlı ordusunu karşısında gören Barak, düşüncesinin yanlış olduğunu idrak ettiğini, hata yaptığını ve pusuya düşürüldüğünü anladı. Ancak Mergavul ve Celâyirtay askerleriyle İlhanlı ordusuna galebe çalacaklarını söyleyerek onu cesaretlendirdiler.383 Çağataylı ordusu bunun üzerine harekete geçti. Evvelâ Mergavul öncü birliği hüviyetiyle İlhanlı ordusuna saldırdıysa da çekildiği sırada göğsüne isabet eden bir okla öldürüldü. Mergavul’un ölümüne derinden üzülen Barak, Celâyirtay’ı yanına çağırarak ondan İlhanlı ordusuna saldırarak Mergavul’un öcünü almasını istedi. Bunun üzerine 4.000 zırhlı birliğin başında, İlhanlı ordusunun Argun Aka’nın komutasında bulunan ve Şiktur Noyan, Yusuf Atay ve Abdullah Aka gibi önde gelen emirlerin de yer aldığı sol koluna saldırdı ve bu birliklerin bozularak Mekcin’den Endemâk Rabâtı’na kadar çekilmesini sağladı. Celâyirtay bunu takiben emrindeki kuvvetlerle İlhanlı ordusunun kaçan bölümünün ardına düşerek Puşeng’e kadar ilerledi 380 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1083-1085; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 529; Herevî, Târîḫ-nâmeyi Herât, s. 346-347. 381 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1085-1086; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 530. 382 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 347. 383 Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 348. 103 ancak geri dönmek istediği sırada kuvvetlerinin etrafa dağıldığını fark etti. Abaka Han, Argun Aka ve beraberindeki askerlerin ricatından dolayı üzüntü duydu. Zira İlhanlı ordusu neredeyse mağlup düşüyordu. Ancak ordunun merkez kuvvetleri ve sağ cenahı olduğu gibi yerinde duruyordu. Abaka Han, Celâyirtay’ın baskısıyla ordusunun bir kısmının bozulması üzerine ordu nizamında bir değişiklik meydana getirme ihtiyacı hissetti. Bunun için kardeşi Yoşmut’a kuvvetleriyle birlikte ordunun sol kolunun yerine geçmesini emretti. Celâyirtay, Şehzade Yoşmut’un hamlesi üzerine kuvvetlerinin etrafa dağılmış olmasının da katkısıyla ümitsizliğe düştü ve savaş alanından firar etti. Abaka Han, Bula Timur’u Celâyirtay’ın takibatıyla görevlendirdikten sonra orduya Çağataylı kuvvetlerine topyekûn saldırma emrini verdi.384 Bu sırada oldukça yaşlı bir kimse olarak şimdiye değin pek çok harp görmüş olan Süntay Noyan, aklına gelen bir fikri gerçekleştirmek üzere savaş alanında iki ordunun arasına girerek İlhanlı emirlerine ve askerlerine ateşli bir konuşma yaptı: “Biz Abaka Han’ın nimetlerini bu gibi günler için yedik. Ölüme çare yoktur. Eğer Süntay’ı öldürürlerse 90 yaşında birini öldürmüş olacaklar. Eğer beni bırakırsanız kadınlarınız ve çocuklarınız canlarını kurtarmak için Abaka Han elinden ve Cengiz Han uruğundan nereye götüreceklerdir? Şimdi mertçe savaşalım ve gönlümüz Tanrı’yla beraber kılalım ki bize zafer ve nusret bahşetsin.” 385 Suntay Noyan’ın konuşması İlhanlı askerleri arasında büyük heyecan yarattı. Abaka Han’ın direktifiyle yekpare şekilde taarruza geçen İlhanlı ordusu art arda girişilen hamlelerle Çağataylı kuvvetlerini bozmayı başardı. Çağatay ordusu kuvvetleri birbirinden bağımsız şekilde etrafa dağılarak ok yağmuru altında geri çekilmek zorunda kaldı. Celâyirtay Barak’ın yanına dönmek istediyse de her yer İlhanlı askeriyle doluydu 384 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1086-1087; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 530. 385 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1087; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523. Herevî ise Süntay Noyan’ın şunları söylediğini kaydeder: “Padişah Abaka onun 70.000 askeri olduğunu söylemiştir. Eğer ordusunun 10.000’i bini bozulursa geriye 60.000 askeri kalır. [Bu yüzden] savaş kazanılacaktır.” (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 349-350). Vassâf’ın eserinde Süntay Noyan’ın konuşmasının daha öz bir versiyonunu mevcuttur (Vassâf/Tahrîr, s. 43; Vassâf/Hammer, I, s. 141). Yine Mîrhv ând’ın eserinde Suntay Noyan’ın diğer kaynaklara benzer nitelikte bir konuşması yer almaktadır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912). 104 ve yollar tutulmuştu. Ordusunun dağıldığını gören Barak, 5.000 süvariyle birlikte bir saat kadar savaşmaya devam ettikten sonra çekilmek zorunda kaldı. Böylece İlhanlı kuvvetleri üçüncü saldırı hamlesinde Çağataylı ordusunu mağlup etmeye muvaffak oldu. (1 Zilkade 668/22 Haziran 1270).386 Çağataylı kuvvetleri gruplar halinde ricat ederek Ceyhun Nehri’nin doğusuna çekilmeye gayret ediyordu. İlhanlıların beş tümenlik birliği ise kaçan Çağataylıların peşinden giderek bunların bir kısmını bertaraf etti. Bu harekâtla 9.000 kişilik Çağataylı ordusunun çoğu öldürüldü veya yaralandı. Dahası, Ceyhun Nehri’nin karşısına geçerek Herât’a kaçan, sayısı iki bini bulan Çağataylı askeri şehir halkı tarafından öldürüldü.387 Ordusu bozulan Barak, muharebe sırasında atından düşmesinin ardından etrafındakilere seslenerek onlara kendini tanıttı ve bir at istedi. Sonunda kendisini tanıyan ve isteğine karşılık veren Sali adlı nöbetçinin atına bindi ve güçlükle uzaklaştı. Ertesi gün ordusunun kaçan neferlerine yetiştiği sırada Celâyirtay daha önce firar eden askerlerle birlikte Ceyhun Nehri’nin yolunu tutmuştu. Bu sırada İlhanlı ordusu Çağataylı ordusunu takibe devam ediyordu. İlhanlı ordusu takibat güzergâhında bulunan bir kuleye ulaşıldığında, buraya sığınmış pek çok Çağataylı süvarisiyle karşılaştı. Onlara okla müdahale edilmek istendiyse de bu hamle yeterli olmadı. Bir süre sonra bölgeye ulaşan Abaka Han, askerlerine kulenin etrafından odun toplamalarını ve kuleyi ateşe vermelerini emretti. Kuleye saklanmış Çağataylı askerler böylece bertaraf edildiler.388 Abaka Han, Herât yakınlarında meydana gelen bu mücadelede önce düşman ordusunu kendi arazisine çekmiş, ardından daha önce tayin edilen sahada ansızın ortaya çıkmış, 386 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1087-1088; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 530-531; Vassâf/Tahrîr, s. 41-43; Vassâf/Hammer, I, s. 136-139; Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 348-351; Şebânkâre’î, Mecma‘u’lensâb, s. 264; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 430-433; ‘Abbas İkbâl, Târih-i Mogûl -ez hamle-yi Çingizta teşkil-i devlet-i Tîmurî, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1388/2009, s. 206-207; Biran, “The Battle of Herat”, s. 191-198; Uyar, İlhanlı Devleti’nin Askerî Teşkilâtı, s. 52-53; Zeryâb, “Abâkâ Hân, s. 335- 336; Erdem, “Olcaytu Han Devrinde Horâsân’da İlhanlı-Çağataylı Mücadeleleri”, s. 107. 387 Bu hadiseyi aktaran Herevî, Çağataylıları öldüren Herât halkının pek çok ganimet kazandığını söylemekte; Eşkidbân Bayman Vadisi’ne kadar olan arazinin silahsız askerlerle ve eyersiz atlarla dolduğunu bildirmektedir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 350-351). 388 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1087-1088; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 531; Martinez, “Some Notes on Īl-Xānid Army”, s. 152-156. 105 böylece Çağataylı kuvvetlerini pusuya düşürmüştür. Bu noktada vurgulanması gereken husus, uygulanan pusu taktiğinin “acı bir tecrübenin ürünü” olduğudur. Reşîdu’d-dîn, Çağataylıların savaş alanına ulaşmasının hemen ardından emirlerini huzuruna toplayan Abaka Han’ın “Fikrim ve tedbirimle Barak’ı tuzağa düşürdüm” dediğini bildiriyorsa389 da, onun bu stratejide Terek Savaşı’nın İlhanlı hezimetiyle sonuçlanmasını sağlayan savaş hilesinden esinlendiği anlaşılmaktadır. Lane’in vurguladığı gibi, daha önce Terek Savaşı’nda aynı taktiği uygulayan Altın Orda hanı Berke, Hülâgû Han’ın ordusunu ülkesinin içlerine çekerek aniden saldırıya geçmiş ve İlhanlıları ağır bir yenilgiye uğratmıştı.390 Aynı şekilde umulmadık bir zamanda Çağataylı hanı Barak’ın karşısına çıkan Abaka Han, bu muharebeden kat’i bir zaferle çıkmaya muvaffak oldu. Ordusunun dağılarak mağlup olmasının ardından Barak, Herât suyunun batısına doğru kaçmış, yanında bulunan 5.000 askerle beraber Buhâra’ya ulaşmıştı. Ordusunun yenilmesi, firar etmek zorunda kalması ve canını güçlükle kurtarması dolayısıyla oldukça öfkelenen Barak, etrafındakileri azarladığı sırada felç geçirdi. Bundan bir sonra Müslüman olup Sultan Gıyâsu’d-dîn adını alan391 Barak, emirlerinden bazıları tarafından terk edildi. Bu sırada Barak’ın yenilgi haberi müttefiki Kaydu’ya ulaşmış, aynı zamanda Barak’ın Kıpçak’ı geri döndürme ümidiyle gönderdiği kardeşi Basar da Kaydu’nun huzuruna çıkmıştı. Kaydu, Abaka Han karşısında aldığı yenilgi sebebiyle Barak’a öfke duyuyordu; derhâl Basar’ı tutuklattıktan sonra emirleriyle yaptığı müşaverede yardım etme bahanesiyle Barak’ın üstüne yürümeye karar verdi. Bunun için önce iki tümenlik bir ordunun başında yola çıktı ve Barak’a birkaç bin asker yolladığı mesajını gönderdi. Barak’ın ordugâhına yaklaştığı sırada ona yeniden haber gönderen Kaydu, bu kez yanındaki askerlerle ona yaklaştığını söyledi ve nereye gelmesi gerektiğini sordu. Barak ise ordusundan firar eden Ahmed ve Nigubay’la hesaplaştıktan sonra yanına geleceğini Kaydu’ya bildirdi. Kaydu, Barak’ın gönderdiği haberle onun bir hile yapma niyetinde olduğunu düşündü. Bunun üzerine Kaydu kuvvetleri bir sonraki sabah saldırıya geçmek 389 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1085; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 529. 390 Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 82; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerini Altın Çağı, s. 116-117, n. 449. 391 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 1089-1090; Vassâf/Tahrîr, s. 43; Vassâf/Hammer, I, s. 144; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 913 106 üzere geceleyin Barak’ın ordugâhını kuşattılar.392 Ancak çok geçmeden Barak’ın ölüm haberi Kaydu’ya ulaştı.393 Barak Han’ın ölümüyle birlikte Çağatay ulusunun istiklâl arayışı nihayet buldu. Bu gelişmeyle Çağatay Hanlığı tam manasıyla Kaydu’nun denetimi altına girdi. Öyle ki bu gelişmenin ardından Çağataylı hükümdarları doğrudan Kaydu tarafından atanmaya başlandı.394 Muharrem 670/Ağustos-Eylül 1271’de Talas’ta Han unvanıyla taç giyen Kaydu’nun Ögedey ulusunun yanı sıra Çağatay ulusunun da lideri olduğu tescillendi.395 Kaydu ayrıca, uyguladığı stratejiyle Barak’ı bertaraf ederek onun kuvvetlerini kendi tarafına çekmeyi başarmış, nihayet Ögedey ve Çağatay uluslarının liderliğini tam manasıyla ele geçirmiş ve böylece bulunduğu bölgede rakipsiz bir şekilde hüküm sürer hale gelmiştir. Bu açıdan İlhanlılarla Çağataylıları karşı karşıya getiren Herât Savaşı’nın bir diğer galibinin Kaydu olduğunu söylemek mümkündür. Zira Kaydu’nun, Herât’a yönelik İlhanlı seferinin ardından bağımsızlığını tamamen yitiren Çağatay ulusunun başına atama yapabilecek kadar güçlendiği görülmektedir. Nitekim Kaydu, Kubilay Kağan’ın kendisine karşı gönderdiği kuvvetlere rağmen Türkistan’da bağımsız şekilde varlık göstermiş ve kağana muhalif faaliyetleriyle saltanat davasını sürdürmüştür. 2.3. İkinci Kez İlhanlı Tahtına Çıkışı (669/1270) İlhanlı Devleti’nin kurucusu Hülâgû, bilindiği üzere ağabeyi Möngke Kağan’ın emriyle ilhan tayin edilmiş ve Moğol İmparatorluğu merkezi adına faaliyetler yürütmek üzere görevlendirilmişti. Möngke Kağan’ın ölümünün ardından baş gösteren taht kavgasından 392 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1090-1095. Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 531-534. 393 Reşîdu’d-dîn, Kaydu’nun kendisini kuşattığını haber alan Barak’ın korkusundan o gece öldüğünü; onunla hareket etmiş olan emirlerin Kaydu’ya itaat ettiğini yazmaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1095-1096; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 534-535). Vassâf ise felç geçirdikten bir süre sonra Çağataylı şehzadeleri ve askerleri tarafından terk edilen Barak’ın yanında yalnızca eşinin ve hizmetçilerinin kaldığını, bu sırada Kaydu tarafından zehirlenerek öldürüldüğünü aktarmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 43-44; Vassâf/Hammer, I, s. 145-146; Biran, “The Battle of Herat”, s. 199-200; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 179). Mağlubiyetinin ardından Buhâra’da İslâm’a katılmasının ertesinde ölen Barak, Kaydu’nun emriyle Moğol geleneklerine göre defnedildi (DeWeese, “Moğol İmparatorluğu’nda İslamlaşma”, s. 221). 394 Erdem, “Olcaytu Han Devrinde Horâsân’da İlhanlı-Çağataylı Mücadeleleri”, s. 107. 395 Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 32; Biran, “The Battle of Herat”, s. 200; Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 127-128. 107 galip çıkan Kubilay, Moğol tahtını elde etmiş, bundan bir süre sonra Hülâgû ölmüş ve yerine oğlu Abaka ilhan olmuştu. İlhanlıların Büyük Moğol Kağanlığı merkezine bağlılığı sebebiyle İran’da hüküm sürecek yeni ilhanın Moğol kağanı tarafından tasdik edilmesi gerekmekteydi. Moğol kağanına tâbi şekilde hareket eden bir siyasî yapı durumundaki İlhanlı Devleti’nin hükümdarı olacak şehzadenin mevcut kağandan yarlıg alarak tahta oturması Moğol kanunlarına göre bir zorunluluktu. Bu yüzden Abaka Han, 663/1265 yılında tahta çıkmış olmasına rağmen, Moğol kağanından gönderilen ve hükümdarlığını tasdik eden yarlıgın kendisine ulaşmasına kadar taht yerine bir sandalyeye oturarak hükmetmeyi daha uygun bulmuştu.396 668/1270 yılındaki Herât Savaşı neticesinde İlhanlı doğu sınırı emniyet altına alınırken bu saha bir sonraki İlhanlı seferine kadar sakin bir seyir izledi. Bölgede asayiş ve otoritenin görece hâkim kılınması, İlhanlılarla Moğol kağanlık merkezi arasındaki bağlantının güçlenmesine ve taraflar arasındaki elçi teatisinin daha sorunsuz ve kesintisiz şekilde yürütülmesine imkân verdi. Mücadelenin kesin İlhanlı zaferiyle sona ermesi, Kubilay Kağan açısından hem Barak’ın hem de ona destek veren Kaydu’nun, yani kendisine muhalif hizibin mağlup edilmesi anlamına geliyordu. Zira her ikisi de bir süredir kağana karşı gerçekleştirdikleri eylemlerle onun dikkat ve tepkisini çekmekteydiler. Bilhassa Kaydu tehditkâr hamleleriyle kağan nazarında gitgide büyüyen bir sorun haline gelmekteydi. Kubilay Kağan’ın bir yandan Çin’in zaptıyla meşgul olurken diğer yandan batıda Kaydu liderliğindeki muhalif harekete karşı koyması oldukça zordu. Kubilay Kağan, Xiangyang kentinin muhasarasıyla meşgulken Kaydu taraftar topluyor ve batıda giderek güçleniyordu.397 Bölgedeki otorite boşluğundan istifade etmesini bilen Kaydu, etkinliğini arttırarak Ögedey ulusunun hâkimiyetini güçlendirmiş ve kendisine karşı gönderilen birlikleri birkaç kez mağlup etmeyi başarmıştı. Bu sebeple Kaydu’nun desteklediği Barak’ın mağlup edilmesi, kanaatimizce Kubilay Kağan için takdire şayan bir başarı idi. Kağan nazarında Abaka Han, Herât zaferiyle kendisine muhalif olan Moğol hizibini mağlup etmiş, bir anlamda rüştünü ispat etmişti. Üstelik o, kendisinin yüksek otoritesini tanımakta ve koşulsuz şekilde bağlılık bildirmekte idi. Bu 396 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 333; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 178. 397 Biran, “The Battle of Herat”, s. 202-203. 108 yüzden Kubilay Kağan, Herât Savaşı’nın hemen arından Abaka Han’a bir elçi taifesini gönderdi ve onun ilhanlığını tasdik etti. Abaka Han, Çağatay hanı Barak’ı mağlup etmesinin ardından kardeşi Tübşin’i Horâsân’da bırakarak batıya doğru hareket etmiş; ‘Irak-i Acem ve Azerbâycân’a dönmüş ve 1 Rebîülevvel 669/18 Ekim 1270 günü Merâgâ’ya gelmişti. Bundan yirmi gün sonra hanımlarına ait çadırların bulunduğu Çagâtû mevkiine ulaştı. Bu sırada Kubilay Kağan tarafından gönderilen elçiler Abaka Han katına geldiler, babasından sonra İran ülkesinin idaresini sağlaması ve burada Moğol töresini uygulaması için Kubilay Kağan tarafından gönderilen yarlıg, taç ve teşrifi (hil’at) ona takdim ettiler.398 Bunun üzerine Abaka Han, 10 Rebîülâhir 669/26 Kasım 1270 günü Çagâtû mevkiinde icra edilen törende bu kez hükümdarlığı Moğol kağanı tarafından tasdik edilmiş bir ilhan hüviyetiyle ikinci kez tahta çıktı. 399 Resim 7: Abaka Han taç giymiş halde İlhanlı tahtında 398 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1097; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 535; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 912. 399 Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 333 109 (Odoric de Pordenone, Itinerarium de mirabilibus orientalium Tartarorum, Bibliothéque Nationale de France, Français 2810, f. 245r) Abaka Han’ın İlhanlı tahtına ikinci kez çıkmasının ardından adet olduğu üzere kutlamalar yapıldı ve ziyafetler verildi. Nihayetinde kağan tarafından gönderilen yarlıg ve ilhanlık alâmetlerini kendisine ulaştıran elçileri ödüllendiren Abaka Han, dönemin Fârs valisi Engyanu’yu –bir anlamda merkezden uzaklaştırmak için- elçi taifesiyle beraber pek çok kıymetli hediyeyle Kubilay Kağan katına gönderdi ve kağana bağlılığını yineledi.400 Diğer yandan, Abaka Han tarafından yayınlanan, günümüze ulaşmayı başaran bir diğer yarlıgın, onun ikinci kez tahta çıkışının hemen sonrasına ait olduğu anlaşılmaktadır. Uygur harfleriyle kaleme alınan 22 satırlık Moğolca metinden ibaret olan bu yarlıgda Abaka Han’ın mührünün bulunmaması, söz konusu yarlıgın kopya bir nüsha olduğunu göstermektedir.401 Doerfer, yarlıgın Koyun yılında kaleme alındığının açıkça belirtilmesinden ve metinde Hülâgû Han’ın yanı sıra Şiktür Noyan’dan da bahsedilmesinden hareketle vesikanın Abaka Han dönemine ait olduğunu yazmıştır. Ayrıca aynı araştırmacı, yarlıgın Abaka Han’ın idare yıllarındaki tek koyun yılı olan 1271 yılının ikinci kauçidinde, yani bu yılın Ekim ayı sonunda yayınlandığını tespit etmiştir.402 Söz konusu yarlıgın transkrisiyonu ve Türkçe tercümesi aşağıda sunulmaktadır: 1. ǰ(a)rl(i)γ-un yosuγa:r Elege-de 2. qariγatan ortoγ-ud-tur 3. balaγad-tur dabariγsad 4. čerigüd-ün noyad irgenü 5. daruγas noyad küčü buu kürgetügei. 6. avan čoban buu qaltuγai yaγu:d 7. kedi anu buliǰu tataǰu buu abtuγai. 8. möd ondur Elege-de ögün aγsad-iya:n 400 Vassâf/Tahrîr, s. 113; Vassâf/Hammer, II, s. 110; Spuler, İran Moğolları, s. 290. 401 Doerfer, “Mongolica aus Ardabīl”, s. 192. 402 Doerfer, “Mongolica aus Ardabīl”, s. 195, 196, 202. 110 9. ülü meküden Šigtür-e kürgen 10. atuγai kem(e)bei. Bidan-a ayin 11. kemegülüged dabariγsad čerigüd irgenü 12. daruγas noyad küčü kürgeǰü yaγud kedi 13. anu buliǰu tataǰu abubasu yeke 14. ǰ(a)rl(i)γ-un yosuγar ülügü ayuqun 15. aldaqun. ede ber nasan. ǰamγor. dayin ale 16. kemegdebei kemeǰü öbed-tür-iyen qariγ-a 17. ügegün ara šiniγulun ondur ögün aγsad 18. -iyan meküdebesü möd ber ülügü ayuqun 19. aldakun kemen ǰ(a)rl(i)γ-un savad ögbei 20. bičig Manu qonin ǰil namur-un ečüs 21. sara-in qoyar qaučid-ta Aqar-a 22. büküi-dür bičibei403 1. Kararnâme 2-10: Şöyle takdir etmiştik: “Şehirlerde dolaşmakta olan askerlerin muktedir komutanları ve yüksek memurlar ve halkın kumandanları, Elege’nin [Hülâgû Han] tebaası olan tüccarlara herhangi bir zorbalıkta bulunmamalıdırlar. Darugaciler, tüccarlar üzerinde baskı kurmamalıdır. Onlardan herhangi birinin mallarını, mülkünü yağmalamamalıdır. Komutanlar ve yüksek memurlar daha önce her yıl Elege’ye vergi olarak ödemiş oldukları şeyleri [nicelikte] hiç azaltmadan her yıl Şiktur’a (Şiktur Noyan) ödemeye devam etmelidir. 10-16: Ve şimdi biz bütün bunları çevreye duyurduktan ve her yerde ilan ettikten sonra, eğer muktedir olan komutanlar, yüksek memurlar ve halkın kumandanları zorbalık yaparlar ve kendilerini şiddet ve yağmaya verirlerse [bu yüksek fermanın da buyurmuş olduğu gibi] korkmaları ve cezai müeyyideyle karşılaşmaları gerekmez mi? Bu kişiler hakikaten budalalar, haydutlar ve devlet düşmanları olarak değerlendirileceklerdir. 403 Doerfer, “Mongolica aus Ardabīl”, s. 193-194; Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script, s. 151-152. 111 16-19: Söz konusu kötü işleri yapan insanların, kendi emirleri altında bulunmayan insanları sömürmeleri ve her yıl ödedikleri vergilerde azaltmaya gitmeleri halinde korkacaklarını ve cezalandırılacaklarını bildiren bu fermanın bir kopyasını ilettik. 20-22: Biz evrakı koyun yılında, sonbaharın son ayında Ahar’da404 olduğumuz ikinci kauçidte yazdık.405 Abaka Han tarafından yayınlanan eldeki bu ikinci yarlıg, bir öncekine benzer nitelikler taşımaktadır. Hatta burada bir önceki yarlıga telmihte bulunulmaktadır. Daha önce tüccarlar üzerine baskı kurulmamasını emreden Abaka Han’ın bu emrini tekrar hatırlattığı görülmektedir. Bunun yanı sıra askerî ve mâlî görevde bulunan yüksek memurların babası Hülâgû Han döneminde olduğu gibi, ödemeleri gereken vergileri herhangi bir eksiklik bulunmaksızın Şiktur Noyan’a ödemeye devam etmeleri gerektiğini belirterek bu konudaki hassasiyetini vurgulamıştır. Ardından, hükümlerinin daha önce yayınlandığını ve her yerde ilan edildiğini vurgulayan ilhan, bunlara aykırı şekilde hareket ederek zorbalıkta bulunan kimselerin haydut ve hatta devlet düşmanı olarak göreceğini ve bahsedilen işleri yapan kimselerin mutlaka cezalandırılacağını bildirerek muhataplarına gözdağı vermiştir. 2.4. Gerdkûh Kalesinin Ele Geçirilmesi (670/1271) İran’ın kuzeyinde, Dâmgân’ın 18 km. batısında, Mansûrâbâd, Mohât ve Rustâk kalelerinin yakınında yer alan Gerdkûh406 Kalesi, Dîz-i Gunbedân (Kümbetler Kalesi) adıyla da bilinmektedir.407 Elbruz Dağları’nda izole bir kayalık tepenin zirvesine kurulu 404 Güney Azerbaycan’da, Tebriz yakınlarında yer alan küçük bir yerleşim birimi olan Ahar ve buradan geçen Ahar Suyu için bk. Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 85; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 512-513; ‘A. ‘A. Karāng, “Ahar”, EIr, I/6 (1984), s. 633-634, https://www.iranicaonline.org/articles/ahar (Erişim Tarihi: 29.07.2022); a. mlf., “Ahar River”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/ahar-rud-the-ahar-river (Erişim Tarihi: 29.07.2022). 405 Yarlıgın Türkçe çevirisinde Doerfer’in Almanca tercümesi esas alınmıştır. 406 Farsça kaynaklarda گردکوه) Gerd-kûh/Gird-kûh) şeklinde yazılan bu isim pek çok telif eserde Girdkûh şeklinde yer almıştır. Ancak kanaatimizce bu ismin “Halka Dağ” anlamına gelen (Farhad Daftary, “Gerdkūh”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/gerdkuh, (Erişim Tarihi: 20.08.2022) Gerdkûh şeklindeki okunuşu daha doğru ve anlamlıdır. Bu sebeple bu çalışmada Gerdkûh adı tercih edilmiştir. 407 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 158; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 329-330; Guy le Strange, Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya): İslâm Fetihlerinden Timur Zamanına Kadar, çev. ve yay. haz. A. Eskikurt-C. Tomar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2015, s. 447; 112 durumdaki408 bu kale, Hamdullâh Müstevfî’ye göre bayındır ve mahsulü bol bir saha üzerinde bulunmaktaydı.409 Gerdkûh Kalesi, Büyük Selçuklu Devleti döneminde Hasan Sabbâh önderliğinde başlayan Nizârî-İsmâilî hareketin önemli noktalarından biri idi. 480/1087 yılından beri İsmâilîlerin elinde olan410 Gerdkûh Kalesi’nin zaptı oldukça zordu.411 Konumu ve tahkimatının yanında bol yiyecek ve su depolama imkânına sahip olan bu kale, zamanla güçlendirilmişti. Böylece kendi kendine yeter hâle getirilen bu kalenin zaptedilmesi güç idi. Elbruz Dağları ve Hazar yaylaları arasında kilit bir mevkide yer alan Gerdkûh, aynı zamanda Horasan yolu üzerinde bulunması sebebiyle stratejik bir kale durumundaydı. Bu sebeple muhtelif zamanlarda İsmâilîlerin Gerdkûh’tan geçen yolculardan geçiş ücreti (bâc) aldıkları da vâki idi. Nitekim Cüveynî, Selçuklular zamanında başlayan bu uygulamanın kendi zamanına kadar uzandığını aktarmaktadır.412 Diğer yandan Gerdkûh, korunaklı yapısı sebebiyle herhangi bir tehlike anında Dâmgân halkının sığındığı bir kale idi.413 Gerkûh ayrıca bölgeden geçen kişilerin tutsak edilerek alıkonduğu bir mahaldi.414 Menûçehr Sutûde, Kalâ‘-yi İsmâ‘iliyye der-rişte-yi Kûhhâ-yi Elbruz, İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1345/1967, s. 142-146; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 82, n. 210. Gerdkûh Kalesi, güney Elbruz Dağları ile Deşt-i Kevîr çölünün arasında uzanan Kumîs yöresinde bulunmaktaydı (Farhad Daftary, İsmailis in Medieval Muslim Society, I.B.Tauris, London-New York 2005, s. 110). Gerdkûh, Orta Çağ’da bu yörenin baş şehri konumundaki Dâmgân’a yakınlığı hasebiyle önem arz etmekteydi. Kumîs hakkında bk. Barthold, An Historical Geography of Iran, s. 112-120. Gerdkûh Kalesi’nin stratejik önemi hakkında ayrıca bk. Daftary, İsmailis in Medieval Muslim Society, s. 133; a.mlf., İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, Cambridge University Press, New York 2007, s. 321. 408 Farhad Daftary, “Gerdkūh”. 409 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 158. 410 Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 329. 411 Gerdkûh’un Büyük Selçuklular dönemindeki vaziyeti hakkında bk. Menûçehr Sutûde, Kalâ‘-yi İsmâ‘iliyye der-rişte-yi Kûhhâ-yi Elbruz, s. 146-151; Cihan Piyadeoğlu, “Selçuklu ve İsmâilî Kalesi Girdkûh”, Türkiyat Mecmuası, XXVII/1 (2017), s. 249-257; Daftary, İsmailis in Medieval Muslim Society, s. 130-131; a.mlf., İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 316, 321, 337, 341-344. 412 Cüveynî/Boyle, II, s. 682; Cüveynî/Öztürk, s. 559. 413 Mesela Reşîdu’d-dîn, Moğolların İran’a yönelik ilk saldırıları kapsamında bölgeye ilerleyen Sübetey’in harekâtıyla karşı karşıya kalan Dâmgân ahalisinin Gerdkûh’a sığındığından bahsetmektedir (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 508). 414 Gerdkûh, Dâmgân, Mîrâbâd ve Gûş gibi kentler arasında bulunması sebebiyle bir geçiş noktası hüviyetindeydi (Barthold, An Historical Geography of Iran, s. 120, n. 48). İsmâilîlerin, kalenin konumundan doğan avantajdan istifade ederek buradan geçen kişilerden geçiş ücreti (bâc) aldıkları, hatta bunlardan bazılarını hapsettikleri anlaşılmaktadır. Nitekim İbn Bibi, Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyâsu’ddîn Keyhusrev’in bağlılığını bildirmek üzere Moğol kağanının huzuruna giden elçi Şemsu’d-dîn Ömer-i Kazvînî’nin Horasan yolu üzerinde İsmâilîler tarafından alıkonduğunu ve Gerdkûh Kalesi’nde tutsak edildiğini bildirmektedir (İbn Bibi, El-evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye, s. 439-440). 113 Büyük Moğol imparatoru Möngke Kağan kardeşi Hülâgû’ya Yakın Doğu’ya gitme görevini tevdi ettiği sırada onun ilgilenmesi gereken meselelerden biri, İsmâilîlerin bu bölgedeki varlığı ve zararlı faaliyetleriydi. Onların varlığından duyulan endişeler ve yarattıkları tehdidin ortaya çıkardığı şikâyetler Moğol kağanının kulağına kadar gitmişti.415 Böylece İsmailîler, May’in ifadesiyle “Orta Doğu’ya giren Hülâgû’nun yapılacak işler listesinin en tepesinde yer edinmişlerdi”.416 Bu sebeple Ceyhun Nehri’ni aştıktan hemen sonra İran sahasındaki İsmailî kalelerini ele geçirmeye koyuldu. Nitekim Ketboğa Noyan bu sıradaki öncü saldırılarla pek çok İsmailî kalesini düşürmeyi başarmıştı.417 Hülâgû Han’la İsmâilî organizasyonun başındaki Rüknu’d-dîn Hürşâh arasındaki yazışmaların devam ettiği sırada Hürşâh, Moğol saldırısına daha kuvvetli biçimde karşılık verebilmek ümidiyle Gerdkûh kalesinin reisini huzuruna çağırmıştı.418 Aynı günlerde Hülâgû da Lâr ve Demâvend yörelerine ulaşmış ve Şemsu’d-dîn Gilekî’yi Gerdkûh Kalesi kumandanını huzuruna getirmesi için görevlendirmişti.419 Gilekî bu kalenin İsmâilî idarecisi Kadı Tâcu’d-dîn Merdân Şâh’ı ilhan Hülâgû’ya getirmişti.420 Ancak bu gelişme Gerdkûh Kalesi’nde konuşlanmış İsmâilîlerin tam anlamıyla Moğollara itaat ettiği anlamına gelmemekteydi. İlhan Hülâgû, Meymûndîz Kalesi’ni ele geçirerek İsmâilî reisi Hürşâh’a boyun eğdirdikten sonra onu Möngke Kağan’a gönderdi. Yol üzerinde bulunan Gerdkûh’a ulaşan Hürşâh, kale içinde bulunan dâîlere seslenerek aşağı inmelerini ve Moğollara teslim olmalarını telkin ettiyse de gizliden teslim olmamaları yönünde bir mesaj verdi. Daha sonra huzuruna çıktığı Möngke Kağan tarafından azarlanan ve ondan Gerdkûh ve 415 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 973-974; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 477-478; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 12-13; Kazvînî/Öztürk, s. 477-478; Târîḫ-i Benâketî, s. 413-414; Hv ândemîr/Siyâkî, s. 94; Hv ândemîr/Thackston, s. 53; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 889. 416 May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 236. 417 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 981-990; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 481-485; Cüveynî/Öztürk, s. 505-509; Benâketî, Târîḫ-i Benâketî, s. 415; Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 391. 418 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 987; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 22-23. 419 Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 483-484. 420 Cüveynî/Boyle, II, s. 714-716; Cüveynî/Öztürk, s. 585-586; Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 394. 114 Lammasar kalelerinin yıkılması yönünde emirler alan Hürşâh,421 dönüş yolu üzerinde katledildi.422 Bu arada ilhan Hülâgû, Sadru’d-dîn adlı emiri Kûhistan, Rûdbâr ve Kûmis’teki tüm İsmailî kalelerini teslim almak üzere memur etmişti. Reşîdu’d-dîn’in kaydına göre bu sırada İsmâililer elindeki yüze yakın kale, Gerdkûh ve Lammasar hariç olmak üzere teslim alındı.423 Söz konusu kaleler, komutanlarının hisarlardan çıkmalarının ardından Moğollar tarafından yıkıldılar.424 İlhan Hülâgû’nun İsmailîlere karşı giriştiği kapsamlı harekât sırasında ele geçirilemeyen nadir kaleler arasında yer alan Girdkûh,425 yaklaşık 17 yıl426 Moğol muhasarası altında kaldı.427 İlk ilhan Hülâgû döneminde İlhanlı itaatine alınamayan bu kalenin düşüşü Abaka Han zamanında vuku buldu.428 Gerdkûh’un İlhanlılar tarafından ele geçirilmesinden bahseden ancak tafsilatlı bilgi vermeyen Reşîdu’d-dîn, burada yerleşmiş bulunan İsmâilîlerin Rebîülâhir 669/15 Aralık 1270 günü429 kaleden aşağı inerek teslim olduklarını yazmaktadır.430 Daftary’ye göre kale içinde yaşayan kişilerin giyecek sıkıntısı 421 Cüveynî/Boyle, s. II, s. 723-724; Menûçehr Sutûde, Kalâ‘-yi İsmâ‘iliyye der-rişte-yi Kûhhâ-yi Elbruz, s. 155-156; Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 937. 422 Cüveynî/Öztürk, s. 591-592; Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 937. 423 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 989; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 25. Hülâgû’nun ordu göndermesine karşın Gerdkûh Kalesi’nin alınamadığı bilgisi, İran’ın kuzey yörelerinin tarihini anlatan bazı mahallî tarih yazarları tarafından da teyit edilmektedir: Mevlânâ Evliyâ’-ullâh-i Amulî, Târîḫ-i Rûyân, nşr. Menûçehr Sutûde, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1348/1969, s. 160; Mîr Seyyid Zahîru’d-dîn b. Nasîru’d-dîn-i Mar‘aşî, Târîḫ-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, nşr. Muhammed Huseyn Tesbîhî, Müessese-yi Matbuâtî-yi Şark, 1345/1966, s. 33. 424 Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 485. 425 Daftary, İsmailis in Medieval Muslim Society, s. 114. 426 Daftary, “Gerdkūh”. Reşîdu’d-dîn ise İsmâilîlerin Gerdkûh’u yaklaşık 20 yıl elde tuttuklarından bahsetmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 990; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 25; Menûçehr Sutûde, Kalâ‘-yi İsmâ‘iliyye der-rişte-yi Kûhhâ-yi Elbruz, s. 154). Meymûndîz ve Alâmût gibi kaleler ŞevvâlZilhicce 654/Kasım 1256-Ocak 1257 aralığında ele geçirildiğine göre, Gerdkûh’un bu tarihten itibaren yaklaşık 14 yıl boyunca Moğol kuşatmasına maruz kaldığını söylemek mümkündür. 427 Amulî ve Mar‘aşî gibi mahallî tarihçiler, Mâzenderân, Rüstemdâr ve Rûyân gibi yörelerin yerel hâkimlerinin, kağanın emriyle bazen nöbetleşe, bazense ortaklaşa şekilde Gerdkûh’u kuşattıklarını nakletmektedirler (Amulî, Târîḫ-i Rûyân, s. 161; Mar‘aşî, Târîḫ-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, s. 34). 428 Amulî, Târîḫ-i Rûyân, s. 161. 429 Câmi‘u’t-tevârîḫ’in Farsça neşirlerinde geçen “selḫ-i Rebîülâhir-i ân sâl” ifadesi, bu hadisenin söz konusu yılın Rebîülâhir’inin son gününde, yani 29 Rebîülâhir 669/15 Aralık 1270 tarihinde gerçekleştiğine işaret etmektedir. Ancak eserin Türkçe tercümesinde (Reşîdu’d-dîn/Aka vd.) bu ifade sehven “Rebîülâhir ayının sonunda” şeklinde tercüme edilmiştir. Eserin Abaka ve Gayhâtû Hanlar arasını anlatan Farsça kısmının Almanca tercümesinde (Reşîdu’d-dîn/Abaġa) ise bu hadise hata ile 30 Rebîülâhir 670/5 Aralık 1271’e tarihlenmiştir (krş. Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 140; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Kerîmî, II, s. 766; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 110; Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 29, 20). 430 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Kerîmî, II, s. 766; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 535-536; Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 29; Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 398; Shafique 115 yaşamaları, Gerdkûh’un tesliminde önemli rol oynamıştır.431 Böylece ilhan Hülâgû’dan oğlu Abaka Han’a miras kalan bir meselenin hâlli gerçekleşmiştir. Gerdkûh Kalesi ele geçirildikten sonra İlhanlılar tarafından yıkılmamış, bilakis kullanılmaya devam etmiştir. Kalenin Argûn Han’ın saltanatının432 yanı sıra Gâzân Han’ın şehzadelik ve taht kavgası yıllarında anılan bir İlhanlı garnizonu olması,433 bu görüşü destekler mahiyettedir. 786/1384 yılında halen kullanılan kalelerden biri olduğu anlaşılan Gerdkûh’un Safevîlerin ilk zamanlarında tamamen terk edildiği anlaşılmaktadır.434 Diğer yandan İsmâilîler Abaka Han’ın saltanatında, Gerdkûh kalesinin ele geçirilmesinden yaklaşık beş yıl sonra, 674/1275-1276’da Rüknu’d-dîn Hürşâh’ın hayattaki bir oğlunun435 önderliğinde bir araya gelerek harekete geçtiler ve Alamut Kalesi’ni yeniden ele geçirdiler.436 İsmâilîler, Abaka Han tarafından bölgeye gönderilen kuvvetler karşısında mağlup oluncaya dek, takriben bir yıl437 bu kaleyi ellerinde tutmayı başardılar.438 N. Virani, “The Eagle Returns: Evidence of Continued İsmā‘īlī Activity at Alamūt and in the South Caspian Region following the Mongol Conquest”, Journal of the American Oriental Society, CXXIII/2 (2003), s. 355. 431 Daftary, “Gerdkūh”. 432 Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 73; Vassâf/Tahrîr, s. 146. 433 Reşîdu’d-dîn/Jahn, s. 30, 56; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 66, 82; Daftary, “Gerdkūh”. 434 Daftary, “Gerdkūh”. 435 Târîḫ-i Güzîde’de “Hürşâh’ın oğlu” olarak ifade eden bu kişi, eserin Brown tarafından yapılan İngilizce tercümesinde sehven “Hârizmşah’ın oğlu” adıyla kaydedilmiştir (krş. Kazvînî/Nevâ’î, s. 592; Kazvînî/Öztürk, s. 480; Kazvînî/Browne, II, s. 143). 436 Fasîh Ahmed b. Celâlu’d-dîn Muhammed Hv âfî, Mücmel-i Fasîhî, II, nşr. Mahmûd Ferruh, Kitâbfurûşîyi Bâstân, Meşhed 1340/1961, s. 344; Kazvînî/Nevâ’î, s. 592; Kazvînî/Öztürk, s. 480; Browne, A History of Persian Literature, III, s. 25; Virani, “The Eagle Returns”, s. 355, 356. 437 Daftary, İsmā‘īlīs: Their History and Doctrines, s. 411. 438 B. Hourcade, “Alamūt”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/alamut-valley-alborz-northeast-ofqazvin-, (Erişim Tarihi: 20.08.2022); L. Lockhart, “Alamūt (i. The Fortress)”, EI2 , I (1986), s. 352. Rabino, Alamut’un 654/1256’da Moğollar tarafından ele geçirilmesinin ardından, Gilân’daki İsmâilî etkisinin devam ettiğini, Farsça kaynakların aktarımlarının aksine, bu tarihte kalenin tamamen yıkılmadığını yahut yeniden inşa edildiğini; kalenin tamamen imhasının ancak Abaka Han tarafından yeniden ele geçirilmesinin ardından gerçekleştiğini belirtmektedir (H. L. Rabino, “Rulers of Gilan: Rulers of Gaskar, Tul and Naw, Persian Talish, Tulam, Shaft, Rasht, Kuhdum, Kuchisfahan, Daylaman, Ranikuh, and Ashkawar, in Gilan, Persia”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 3 (1920), s. 293-294). Alamut Kalesi’nin Abaka Han tarafından yıktırılması hakkında ayrıca bk. Browne, A History of Persian Literature, III, s. 25. 116 2.5. Haleb ve Civarına Yönelik İlhanlı Seferi (670/1271) Abaka Han’ın 1260’lı yılların sonlarında ve 1270’li yılların başlarında Suriye sahasına yönelik yeni bir sefer hazırlığı içinde olduğu görülmektedir. Bunun için Doğu Akdeniz’deki Haçlılarla iletişime geçen ilhan, Aragon kralına ait kuvvetlerin Akdeniz sahillerine çıkarak batıdan Memlûklere saldırmasına yakın bir zamanda ordularından bir kısmını Suriye sahasına yönlendirdi. İlhanlıların Halep yakınlarına ulaşarak Sacûr ve civarındaki diğer bazı yerlerde yağmalarda bulundukları haberi, o sırada Kalâtü’lcebel’de bulunan Memlûk hükümdarı tarafından endişeyle karşılandı. Önden bir grup askerini Emir Alâu’d-dîn el-Bundukdârî komutasında İlhanlıların Şam beldelerine ilerlemeleri ihtimaline karşı gönderdikten sonra emirlerinin tavsiyesinin aksine kendisi de beraberindeki kuvvetlerle ilerleyerek Gazze yoluyla Dımaşk’a geldi (7 Rebîülâhir 668/4 Aralık 1269). Sultan Baybars’ın bölgeye geldiğini öğrenen İlhanlı kuvvetleri ise geri dönmek zorunda kaldılar.439 Böylece İlhanlıların Suriye’ye sızarak bölgede üs elde etme çabalarından biri daha sonuçsuz kaldı.440 Bu arada, batıdan bazı Haçlı kuvvetleri Akka’ya gelmiş, Aragon kralının akraba ve askerlerinden bir kısmı da orada onlara katılmıştı. Şehrin dışında kamp kuran, Sultan Baybars’ın az sayıda askerle Şam’a geldiğini öğrenen ve bu yüzden üzerlerine gelemeyeceğini düşünen Haçlı kuvvetlerinin yakın bir bölgede bulunuyor oluşu, Memlûkler için açık bir meydan okumaydı. İbn Abdüzzâhir’e göre Akka’dan Abaka Han’a gönderilen elçiler, bu ordunun onunla buluşmak üzere geldiğini ve Kilikya başkenti Sis’te iki ordunun buluşabileceğini bildirmek üzere yola çıkmış ancak Haçlıların yolculuğu sırasında meydana gelen fırtınadan ötürü gemilerde pek çok kişi helak olmuş ve bu tasarı rafa kalkmıştı. Bu sırada Harîsiye’de avlanmakta olan Sultan Baybars, ordusuyla birlikte Haçlı ordusunun toplandığı Akkâ’ya yöneldi. 22 Rebîülâhir 668/19 Aralık 1269 günü Akkâ Ovası’na ulaşmasının ardından beklemeksizin Cemâlu’d-dîn eşŞemsî ve Alâu’d-dîn Aydoğdu’yu akına gönderdi. Bu emirlerin önce saldırmaları, daha sonra yenilmiş gibi yaparak geri çekilmeleri planlanmıştı. Kont Oliver komutasındaki 439 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 361-362; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 260-261; Kopraman, “Baybars I”, s. 222. 440 Kopraman, “Baybars I”, s. 222; Durmuşoğlu, “Abaka Han Dönemi (1265-1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset”, s. 233. 117 birliğin Memlûk kuvvetlerini karşılamak üzere şehirden çıkmasıyla başlayan mücadele, Haçlılar adına büyük bir bozguna dönüştü. Memlûk kuvvetleri tarafından çembere alınarak mağlup edilen Haçlı birliği içindeki asilzâde ve şövalyelerin bir kısmı esir edildi. Dönüş yolunda Safed’e uğramasının ardından muzaffer bir komutan edasıyla 26 Rebîülevvel 668/23 Aralık 1269 günü Dımaşk’a döndü.441 Sultan Baybars, Akkâ zaferiyle bir yandan Doğu Akdeniz’de toplanan bir kez daha yenilgiye uğratırken diğer yandan ihtimal dâhilinde bulunan fiilî bir İlhanlı-Haçlı askerî ortaklığını da bertaraf etmiş oluyordu. Memlûklere karşı İlhanlı-Haçlı ittifak teşebbüsleri, Abaka Han devrinin önemli hususlarından biridir. Bunlardan biri İngiltere veliaht prensi Edward’la yapılan yazışmalar neticesinde Memlûklere karşı birlikte hareket etme amacıyla ortaya çıkmıştır. Abaka Han’la Prens Edward arasındaki iletişim İlhanlı hükümdarının Suriye sahasına sızma girişimine ilişkin planıyla alakalıdır. Kral Louis’in son Haçlı seferine sonradan dâhil olarak 1270 yazında Afrika’ya varan Prens Edward, burada Fransız kralının öldüğünü öğrenmiş, geriye kalan askerlerin ülkelerine dönmek üzere beklediklerini görmüş, bu durumda kışı geçirmek üzere Sicilya’ya çekilmişti.442 Haçlı ideallerine son derece bağlı ve hırslı bir karakter olan Prens Edward, Fransız kralının Memlûklerle barış antlaşması yaptığını öğrendiğinde buna oldukça öfkelenmiş ve tüm adamları kendisini terk etse dahi damadıyla birlikte Akkâ’ya gideceğine dair yemin etmişti.443 Veliaht prensin maiyetiyle birlikte kışladığı Sicilya’da başlayan ve Kıbrıs’a üzerinden devam eden yolculuğu, onun 9 Mayıs 1271 günü Akkâ’ya ulaşmasıyla son buldu.444 Prens Edward, Hıristiyanlık açısından kutsal addedilen topraklara ulaşır ulaşmaz, ortak düşmanları Mısır Memlûk Sultanlığına karşı eş zamanlı bir saldırı düzenleyebilme adına 441 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 362-364; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 261-263. 442 Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 241. 443 Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 23. 444 Runciman, A History of the Crusades, III, s. 335; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 98; Reuven Amitai, “Edward of England and Abagha Ilkhan: A Reexamination of a Failed Attempt at Mongol-Frankish Cooperation”, Tolerance and Intolerance: Social Conflict in the Age of the Crusades, ed. M. Gervers-J. M. Powell, Syracuse University Press, New York 2001, s. 75; Lane, Early Mongol Rule, s. 49. 118 Abaka Han’a elçilik heyeti yolladı.445 Yanında bulunan az sayıdaki kuvveti446 Doğu Hıristiyanları ile bir araya getirerek büyük bir askerî yapı oluşturmayı ve bundan sonra İlhanlıların takviyesiyle birlikte Sultan Baybars’a karşı kapsamlı bir saldırı gerçekleştirmeyi planlıyordu.447 Bunun yanı sıra kutsal toprakları Müslümanlardan geri almak, Haçlılara yönelik Memlûk saldırılarını durdurmak ve onların üzerindeki baskıyı kırmak; Akkâ, Trablus ve Lübnan sahil hattında bulunan, daha önce Hıristiyanlara ait olması hasebiyle hususî önem verdiği bu bölgeleri geri almak gibi düşünceler içerisindeydi.448 İngiltere prensi Edward’ın mesajlarını İlhanlı hükümdarı Abaka Han’a ulaştırmak üzere gönderdiği Reginald de Rossel, Godefroi de Was ve John de Parker ismini taşıyan449 elçilerin taşıdığı mektup günümüze kadar gelmemiştir. Ancak ilhanın cevâbî mektubu, bu mektubun içeriği hakkında belli başlı fikirler yürütmeyi mümkün kılmaktadır.450 Evvelâ, Edward’ın elçilerinin Azerbâycân’da bulunan Abaka Han tarafından hoşnutlukla karşılandığını ve prensin ittifak önerisinin memnuniyetle kabul edildiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Zira Abaka Han’ın Prens Edward’a gönderdiği cevap, bu yargıyı destekler mahiyettedir: 445 Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 23-24; P. M. Holt, The Age of the Crusades: The Near East from the Eleventh Century to 1517, Routledge, London-New York 2013, s. 96; Bárány, “The Last Rex Crucesignatus, s. 208; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 241; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 125. 446 Akkâ’da bulunan Prens Edward’ın yanındaki askerlerin sayısı hakkında net bir bilgi bulunmamaktadır (Kirişoğlu, s. 50, n. 334). Boyle onun bin askere sahip olduğunu ifade etmiştir. Bununla beraber, Lockhart ve onu referans alan Lane, bu sayının en fazla 7.000 olduğunu belirtmiştir. Bárany bazı kroniklere dayanarak Akkâ’ya çıktığında İngiltere prensinin yanında 300 ile 1.000 arasında asker bulunduğunu yazmıştır (krş. Boyle, Christian West, s. 558; Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24; Lane, Early Mongol Rule, s. 49; Bárany, “The Last Rex Crucesignatus”, s. 207, n. 36). 447 Runciman, A History of the Crusades, III, s. 335. 448 Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 49. 449 Laurence Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īlkhāns of Persia”, Iran (JPBIPS), VI (1968), s. 24; Jacques Paviot, “England and the Mongols (c.1260- 1330)”, JRAS, X/3 (2000), s. 24; Jacques Paviot, “England and the Mongols (c.1260-1330)”,s. 309; AmitaiPreiss, Mongols and Mamluks, s. 98; Lane, Early Mongol Rule, s. 49. 450 Amitai, “Edward of England and Abagha Ilkhan”, s. 75. 119 Konuyu istişare ettikten sonra, kendi adımıza Cemakar’ı [Samagar Noyan] güçlü bir ordunun başında yardımınıza göndermeye karar verdik. Bu sebeple, mezkûr Cemakar’la ilgili planları kendi aranızda görüştüğünüz zaman, düşmanla savaşmayı planladığınız ay ve gün konusunda kesin bir tayinde bulunduğunuzdan emin olun.451 Abaka Han, cevabında İngiltere prensinin Memlûklere karşı girişeceği mücadelede, ona yardımcı olmak üzere Samagar Noyan’ı büyük bir orduyla göndereceğini, Haçlıların sadece saldırıda izleyecekleri stratejide onlara yardım etmek amacıyla gönderilecek İlhanlı kuvvetlerinin de dikkate alınmasının icap ettiğini ve saldırının ne zaman gerçekleşeceğine kesin olarak karar vermeleri gerektiğini vurgulamıştı. Gerçekten de Anadolu’daki İlhanlı ordusuna komuta etmekte olan Samagar Noyan, beraberindeki kuvvetlerle birlikte 1271 yılı sonbaharında Kuzey Suriye’de göründü. Bundan yaklaşık bir yıl önce, Herât’ta Çağataylı tehlikesi bertaraf edilmiş olsa da İlhanlı sınırlarında halen kritik durumunu koruyordu; doğu ve kuzey sınırlarından saldırıların gelme ihtimali göz ardı edilmemeliydi. Aynı mücadelede İlhanlı ordusu epey kayıp vererek hırpalanmıştı. Diğer yandan elde bulunan kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla, Prens Edward’ın ortak saldırı planı oldukça muğlak ve organizasyon açısından sorunluydu. Üstelik taraflar arasında planlamaya ilişkin yeterli derece iletişim oluşmamıştı. Bu sebeplerden Kuzey Suriye’ye düzenlenen nispeten küçük ölçekli bu sefere Anadolu’da bulunan Samagar Noyan liderliğindeki İlhanlı kuvvetlerinin gönderildiği anlaşılmaktadır. Bu tercihte İlhanlı Devleti’nin sınır güvenliğinin dışında Anadolu ve Suriye sahaları arasındaki coğrafî yakınlığın da etkili olduğunu söylemek mümkündür. Prens Edward’ın Abaka Han’la kurduğu temas sonucunda Rebîülevvel 670/Ekim 1271’de Samagar Noyan ve Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, 10.000 ile 12.000 kişi arasındaki bir grup askerin başında Kuzey Suriye’ye ilerlediler. Ordunun öncü kuvvetleri Harim ve Afamiye çevresine kadar güneye indi. Hatta bazı İlhanlı kuvvetleri bu sıralarda Hârim Geçidi’ni geçmiş, Samagar Noyan’ın başında bulunduğu 10.000 kişilik bir müfreze Antep ve Harim’i yağmalamıştı.452 Bugünlerde Şam’da bulunan Sultan Baybars 451 Amitai-Preiss, Mongol and Mamluks, s. 98; a.mlf., “Edward of England and Abagha Ilkhan”, s. 75-76. 452 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 372; Kopraman, “Baybars I”, s. 222. 120 Kahire’ye haber göndererek Emir Bedru’d-dîn Beysarî komutasındaki üç bin kişilik bir süvari birliğinin Suriye’ye gelmesini emretti. Kahire’den yola çıkan ordu hızla ilerleyerek on iki günde Dımaşk’a ulaştı. Sultan Baybars, bölgeden gelen haberler üzerine kendisine yardıma gelen birlikle beraber Halep’e doğru yola çıktığı gibi el-Hâc Alâu’d-dîn Taybars el-Vezirî ve el-Emir İsa b. Muhannâ’yı Maraş, Harran ve ikisi arasındaki bölgeye sevk etti. Bu birlik nihayet bir kısım Moğol askeriyle karşılaşarak onları mağlup etmeye muvaffak oldu. Bu sırada Haçlılar da kıyılardan harekete geçerek Kâkûn’a saldırmışlar ve bu kenti yağmalamışlardı. İlhanlı tehlikesini bertaraf eden Memlûk kuvvetlerinin bu bölgeye yönelmesiyle Haçlı birlikleri geri çekilmek zorunda kaldılar.453 İlhanlı ordusunun bölgeden uzaklaşmasını takiben Halep’e yürüyen Sultan Baybars, çok geçmeden Prens Edward’ın Kâkûn kentini ele geçirerek yağmaladığını ancak daha sonra Memlûk askerlerinin baskısı altında Akkâ’ya döndüğünü haber aldı. Görünüşe göre İlhanlılarla Prens Edward’ın kuvvetleri arasında koordinasyon yoktu. Nitekim İbn Abdü’z-zâhir’in nakline göre, Abaka Han’ın mektubuna Prens Edward ve yanında bulunanlar tarafından etkili bir cevap verilmemişti.454 Bu sebeple İngiltere veliaht prensinin gelişi, bölgedeki güç dengeleri açısından bir değişiklik yaratmadığı gibi, Memlûkleri zorlayan bir askerî faaliyetin ortaya çıkışını sağlayamadı.455 Memlûklere karşı bir başarı elde edemeyen Akkâ’daki Haçlı idaresi, Mayıs 1272’de Sultan Baybars’la barış antlaşması imzaladı.456 Yaklaşık bir ay sonra suikasta uğrayan457 Prens Edward için 453 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk, I/2, s. 583-584; İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 396-397; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 287-288; Charles W. Connell, Western Views of the Tartars, 1240-1340, Doktora Tezi, Rutgers University, New Jersey 1969, s. 168; J. A. Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, History Today, XXIII/8 (1973), s. 558; a.mlf., The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 30; Peter W. Edbury, The Kingdom of Cyprus and the Crusades, 1191-1374, Cambridge University Press, Cambridge 1991, s. 92; Paviot, “England and the Mongols”, s. 309-310; Jackson, The Mongols and the West, s. 167; Amitai-Preiss, Mongol and Mamluks, s. 98-99; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 74-75. 454 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 396-397; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 287-288. 455 Denis Sinor, “The Mongols and Western Europe”, s. 531; a.mlf., “Mongols in the West”, s. 27; Connell, Western Views of the Tartars, s. 168; Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, 558; a.mlf., The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 30; Edbury, The Kingdom of Cyprus and the Crusades, s. 92; Paviot, “England and the Mongols”, s. 309-310; Jackson, The Mongols and the West, s. 167; AmitaiPreiss, Mongol and Mamluks, s. 98-99; Lane, Early Mongol Rule, s. 49; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 241; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 125. 456 Runciman, A History of the Crusades, III, s. 337-338; Connell, Western Views of the Tartars, s. 169; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 241-242. 457 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 99; Bárány, “The Last Rex Crucesignatus, s. 208; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 126. Prens Edward, 16 Haziran 1272 günü kendisini yerli bir Hıristiyan olarak göstererek ona yaklaşan bir suikastçı tarafından zehirli bir hançerle bıçaklanmıştır. Ölümcül bir yara 121 ülkesine dönüş zarureti hâsıl oldu. Eylül 1272’de ülkesine dönmek üzere Akkâ’dan hareket eden İngiltere prensi, dönüş yolu üzerinde babası Kral III. Henry’nin ölümünü haber aldı ve Kasım 1274’te tamamladığı yolculuğun ardından kral unvanıyla tahta oturdu.458 2.6. Mâverâünnehir Seferi (671/1273) Abaka Han 668/1270 yılında gerçekleştirdiği ilk doğu seferiyle, Barak’ın Horâsân ve civarına yönelik işgal teşebbüsünü bertaraf etmişti. Gerek bu mücadelenin Çağataylı mağlubiyetiyle sona ermesi, gerekse Horâsân vilâyetinin muhafazasının eskisi gibi İlhanlı ordusunun bir kısmı tarafından yapılıyor olmasıyla bölgedeki tansiyon, yerini bir süreliğine sakinliğe bıraktı. Ancak İlhanlıların doğu sınırları ve ötesi, öteden beri göçebe kavimlerin yoğunlaştığı bir bölge olması yeni gelişmeleri beraberinde getirdi. Türkmen bir ordu komutanı olan Akbeg, Barak’ın Horâsân’a yönelik seferinin öncesinden beri, Ceyhun Nehri’nin kıyısında bulunması sebebiyle aynı isimle anılan kalede İlhanlıların doğu sınırını korumakla görevliydi. Receb 671/Şubat 1272’de Kebtü’de bulunan Abaka Han’ın huzuruna gelen Akbeg, suyun doğu yakasındaki göçebe kavim ordularının Buhâra’dan kuvvet alarak Ceyhun Nehri’ni geçmeye çalıştıklarını, bu yüzden bir sefer tertip edilerek nehrin öte yakasının tahrip edilmesini, bu yolla mamur yerleri harap ettikleri anlaşılan göçebelerin bölgeden tardedilmesini talep etti.459 Çağataylı hâkimiyetindeki bölgeden gelen göçebe toplulukların yeni bir Horâsân almayan veliaht prens, birkaç ay boyunca ciddi şekilde sağlığından olmuştur. Suikasta uğraması, bir süredir ülkesine dönerek bilahare çok daha geniş kapsamlı bir Haçlı ordusuyla dönmeyi düşünen Prens Edward için tetikleyici olmuştur (Runciman, A History of the Crusades, III, s. 337-338). 458 Sir Steven Runciman, “The Crusader States, 1243-1291”, A History of the Crusades, II, ed. R. L. Wolff, H. W. Hazard, gn. ed. K. M. Setton, Madison-Wisconsin 1969, s. 582-583; a.mlf., A History of the Crusades, III, s. 338; Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24; Rachewiltz, Papal Envoys, s. 152; Paviot, “England and the Mongols”, s. 310; Amitai, “Edward of England and Abagha Ilkhan”, s. 80; Holt, The Age of the Crusades, s. 96; Khowaiter, Baibars the First, s. 115-116; Lane, Early Mongol Rule, s. 49; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 51; Ekici-Alican Kirişoğlu, “Hasımlıktan Hısımlığa”, s. 80-81. 459 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 433. Mîrhv ând, Akbeg’in bu düşünceyi önce Sâhib-i Divân Şemseddin Muhammed Cüveynî’ye açtığını ve onu tahrik ederek meseleyi Abaka Han’a iletmesini sağladığını aktarır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 913). Vassâf’a göreyse bu talebi yapan bizzat Sâhib-i Divân’ın kendisidir (Vassâf/Tahrîr, s. 44; Vassâf/Hammer, I, s. 146-147). 122 istilâsına girişmesinden çekinen Akbeg’in endişesi Abaka Han tarafından kabul gördü. Abaka Han’ın ilhanlığından itibaren Horâsân vilayetinde görevli olan Şehzade Tübşin, 4 Safer 670/11 Eylül 1271 Cuma günü öldüğünden Şehzade Yisudar, o zamandan beri Tübşin’in yerine bu vilayette görev yapmaktaydı. Akbeg’in talebini değerlendiren Abaka Han, onun yanına Nikbi Bahadur, Çardu ve Aladu’yu katarak 10.000 askerle birlikte Yisudar’a yolladı ve ona şayet oranın halkı yurtlarını bırakıp Horâsân’a gelmeye ve kendi idareleri altında yaşamaya razı olurlarsa onlara saldırmamasını, aksi takdirde Ceyhun Nehri’ni geçerek Buhâra’ya kadar ilerlemesini ve geçtiği yerleri yağmalamasını emretti. Abaka Han, Buhâra’ya yolladığı kuvvetlere ek olarak Çin-Temür’ün oğulları Yusuf ve Kurgday’ın yanı sıra Curgday ve İla Buka’nın komutasındaki bir diğer orduyu Hârizm’in diğer yörelerine gönderdi. Bu kuvvetler hızlıca Hârizm’e girerek başta payitaht Gürgenç olmak üzere Hive ve Karakaş’ta tahribat ve katliam yaptılar.460 Buhâra’ya gönderilen taife ise şehzade Yisudar’a ulaşmak üzere Horâsân’a vardı ve Abaka Han’ı buyruğunu ona bildirdi. Böylece bir araya gelen kuvvetlerle ilerleyen İlhanlı ordusu, Ceyhun Nehri’ni aşarak ilerledi ve Keş ve Nâhşeb’i birkaç kez yağmaladıktan sonra Buhâra yakınlarına kadar sokuldu. İlhanlı ordusunun bölgeye yaklaştığını duyan Buhâra ve Semerkand halkı kaçarak etrafa dağılmıştı. Hatta Mâverâünnehir hâkimi Mesud Yalavaç dahi firar ederek461 Kaydu’ya sığınmıştı. Elbette bunda daha önceki faaliyetleri sebebiyle İlhanlılardan çekinmesinin payı da mevcuttu. Onun yokluğunda, şehir niyabeten Sadr-ı Cihân tarafından idare ediliyordu. Akbeg, hizmetkârlarından Laçin oğlu Zeyrek isminde Buhâra kökenli birini, bir Moğol askeriyle birlikte Buhâra’ya elçi olarak gönderdi. Bu elçiler Abaka Han’ın Buhâra halkının kadın, çocuk, mal ve hayvanlarıyla birlikte şehri terk etmelerini ve Horâsân vilayetine gitmelerini emrettiğini belirttiler. Bu haber Sadr-ı Cihân tarafından duyurulduysa da şehir halkı tepki vermekte gecikmedi. Şehirde başlayan karışıklıklar giderek büyüdü. Hatta şehrin ayak takımı kendilerine elçi olarak gönderilen Zeyrek’i öldürdü. Bunun üzerine onun yanında bulunan Moğol askeri geri dönerek durumu Ceyhun Nehri kenarındaki Akbeg’e bildirdi. Bunun üzerine Akbeg derhal kuvvetlerini toplayarak harekete geçti ve Buhâra’ya doğru yola çıktı.462 460 Vassâf/Tahrîr, s. 44-45; Vassâf/Hammer, I, s. 147. 461 Vassâf/Tahrîr, s. 45; Vassâf/Hammer, I, s 147. 462 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536. 123 Akbeg ve beraberindeki İlhanlı kuvvetlerinin Buhâra önlerine dayanması üzerine kapıları kapatan şehir halkı, bir gün kadar savaşarak direndi. Niyabetle şehri idare eden Sadr-ı Cihân’ın teşebbüsüyle bir araya gelen Buhâra eşrafı direnmenin beyhude olduğunu düşünerek İlhanlılarla sulh yapmaya karar verdi. Bu sırada şehrin kapılarından birinin müdafaası Akbeg’in dedesi Tâcu’d-dîn Zeyrek’in uhdesinde idi. Onun, sorumlu olduğu kapıyı açması üzerine 7 Receb 671/28 Ocak 1273 Cumartesi günü şehre giren İlhanlı askerleri bir hafta boyunca yağma yaptılar ve şehir halkını katlettiler.463 Şehrin pek çok yapısı tahrip edilirken dönemin önemli ilmî yapılarından biri olan, Mesud Yalavaç’ın inşa ettirdiği ve o yıllarda 1.000’e yakın talebenin tahsil gördüğü Buhara Mesud Bey (Mesudiye) Medresesi464 de içindeki kitaplarla birlikte ateşe verildi. 465 İlhanlı birlikleri son gece şehri yakmaya karar vermişken aniden Moğol gözcülerden birkaçı Buhâra’ya gelerek Çağataylı şehzadelerinden Algu’nun oğulları Çubay ve Kaban’ın 10.000 askerle gelmekte olduğunu haber verdi. Bu yüzden İlhanlılar adına hareket eden Akbeg ve beraberindekiler, yanlarına aldıkları mal, hayvan ve esirlerle derhal şehirden ayrılarak Herâmkân Nehri’nden geçtiler. Bir süre sonra suyun karşı kıyısında beliren Kaban, Tuku ve Naku, onların neden Buhara’ya saldırarak burada tahrip ve yağmaya giriştiklerini sordular. Akbek ve Nikbî Bahadur ise Abaka Han’ın fermanını göstererek bu girişimi onun emriyle gerçekleştirdiklerini söylediler. Çağataylı şehzadeleri yanlarındaki kuvvetin azlığından dolayı İlhanlı birliklerine karşı harekete geçmediler; bilakis İlhanlı ordusunun topladığı ganimetten pay talep ettiler ve yağma edilen mal, 463 Vassâf’a göre bu tahrip seferinde 10.000 kişi katledilmiş ve 50.000 kişi esir alınmıştı ki bu, Mesud Yalavaç’ın Abaka Han’a elçi olarak geldiği sırada Sâhib-i Divân’a karşı takındığı müstehzi tavra bir cevap niteliği taşıyordu (Vassâf/Tahrîr, s. 45; Vassâf/Hammer, I, s. 147. Onun verdiği sayıların abartılı olduğu aşikâr olmakla beraber, İlhanlı ordusunun Buhara’yı tahrip etmesindeki temel motivasyonlardan birinin bu meseleye uzandığını ortaya koymaktadır. 464 Mesudiye Medresesi, Buhârâ’da Moğol hâkimiyeti döneminde inşa edilmiş iki medreseden biriydi. Diğeri ise Möngke Kağan’ın eşi Sorghaghtani Beki tarafından yaptırılmıştı (Michal Biran, “Cengiz Han’ın İstilasından Timur’un Yükselişine Orta Asya’da Moğollar: Ögedey ve Çağatay Soyunun İdareleri”, çev. A. T. Özcan, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 131; Bruno de Nicola, Women in Mongol Iran: The Khātūns, 1206-1335, Edinburgh University Press, Edinburgh 2017, s. 211. 465 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1099-1100; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 913-914. Vassaf/Âyetî, s. 45; Vassâf/Hammer, I, s. 147. İlhanlı tahribatına uğrayan bu yapı daha sonra yeniden inşa edilmiştir. Mesud Yalavaç 1289’daki ölümünün ardından buraya defnedilmiştir (Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 152). 124 hayvan ve esirlerin bir kısmının kendilerine verilmesiyle466 geri döndüler. Buhârâ şehri İlhanlıların tahribi sonrasında da rahat bir nefes alamadı; Akbek’in zaman zaman giriştiği yağmaların dışında 674/1275-76 yılında sözü edilen Çağataylı şehzadeleri tarafından yağma ve kıtale maruz kaldı.467 Bu tür faaliyetler o dönemde Mâverâünnehir’in en mamur beldelerinden biri olan Buhâra’nın ve ona bağlı beldelerin siyasî, içtimaî ve ekonomik yapısına büyük darbe vurdu. Buhâra’nın birkaç yıllık süre içerisinde zaman zaman yağmalanması sebebiyle büyük ganimetler elde ederek zenginleşen ve gücünü artıran Ceyhun Kalesi muhafızı Akbeg, bir süre sonra bilinmeyen bir sebeple Kaydu’nun maiyetine katılmak istedi. Ancak kardeşlerinden biri, İlhanlı şehzadesi Argun’a giderek onun niyetini faş etti. Şehzade Argun’un devreye girmesiyle tutuklanan Akbeg, Abaka Han’ın huzuruna gönderildi. Burada sorgulanan Akbeg suçlamaları reddediyordu. Bir süre dövülerek işkence gören Akbeg sonunda itirafta bulundu ve Gökçe Tenggiz468 denen mevkide yasaya çarptırılarak idam edildi.469 2.7. Bire’ye Yönelik İlhanlı Seferleri (666/1268-674/1275) Hülâgû Han’ın ölümü üzerine en büyük oğlu Abaka, İlhanlı tahtına çıktı ve civardaki hâkimiyetlere elçiler göndererek cülusunu duyurdu. Nitekim Memlûk müverrihi Makrîzî, 664/1266 yılı olaylarını anlatırken İlhanlı elçilerinin pek çok hediyeyle birlikte Sultan Baybars’a giderek şifahen sulh teklifinde bulunduklarını aktarmaktadır. 470 Görünüşe göre 466 Vassâf’a göre Algu’nun oğullarına Buhârâ’nın tahribi sırasında alınan esirlerin yarısı verildi (Vassâf, s. 45; Vassâf/Hammer, I, s. 147-148). 467 Reşîdu’d-dîn’in kaydına göre içinde yiyecek ve giyecek hiçbir şeyi barındırmayacak şekilde yağmalara düçar olan Mâverâünnehir memleketleri, bu harekâtı izleyen 7 yıl boyunca insan ve hayvanların yaşamadığı, terkedilmiş, ıssız yerler olarak kalmışlardır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1100; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536-537). Bundan sonra ise Kaydu’nun emriyle Semerkand’a giden Mesud Yalavaç, etraftan ahali naklettirerek bir araya getirmek suretiyle Buhâr ve Semerkand gibi Mâverâünnehir şehirlerini yeniden şenlendirilmeye ve mamur hale getirmeye çalışmıştır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 914; Vassâf/Tahrîr, s. 45-46; Vassâf/Hammer, I, s. 148-149). 468 Moğolların Gökçe Nil adıyla da andıkları Ermenistan sahasındaki bu göl hakkında bk. Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 50; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, I, nşr. Sâdik Seccâdî, İntişârâtı Mirâs-ı Mektûb, Tahran 1375/1999, s. 104; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 421. 469 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1100; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 433. 470 Takıyü’d-dîn Ahmed b. Ali el-Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk li-Mâ’rifeti düvelü’l-Mülûk, I/2, nşr. Muhammed Mustafâ Ziyâde, Matba’a-yı Dârü’l-kutûbü’l-Mısriyye, Kahire 1936, s. 553. 125 İlhanlı elçileri, Abaka’nın tahta çıktığını Memlûk merkezine bildirmenin yanı sıra onlarla barış inşa etmek amacıyla yola çıkmışlardı. Fakat Baybars Moğolların İslâm beldelerinde yaptıkları işgal ve tahribattan ötürü İlhanlı elçilerinin teklifine iltifat etmedi ve elçileri huzurundan kovdu.471 Elçi taifesinin Sultan Baybars’a gidişinin Memlûklerle İlhanlılar arasında sulh antlaşması tertip etme amacından ziyade Memlûk sultanının Abaka’ya itaat etmesini sağlamaya yönelik, tehditkâr bir mesaj gönderme maksadı taşıdığı öne sürülmüştür.472 Moğol hükümranlık telâkkisi çerçevesinde Abaka Han’ın Memlûk sultanını kendisine itaat etmeye davet etmesi olağan bir durumdur. Dahası, Abaka Han’ın pek çok meselede olduğu gibi bu hususta da babası Hülâgû Han’ın siyasetini devam ettirme eğiliminde olduğu bilinmektedir. Zira iki devlet arasında yaşanacak çekişmeler, Abaka Han’ın babası Hülâgû Han’ın yayılmacı siyasetini takip ettiğini, bu sebeple Memlûkleri baş düşman addettiğini göstermektedir. Ancak kanaatimizce, İlhanlı tahtına henüz çıkan Abaka Han, Sultan Baybars’a gönderdiği sulh teklifinde samimi idi. Zira babasından kendisine miras kalan birincil problem, Berke Han’ın Kafkasya’daki etkinliği meselesiydi. Abaka Han öncelikle Altın Orda tehdidiyle ilgilenmeli, bunun ardından diğer meselelere eğilmeliydi. Nitekim o, hükümdarlığının ilk yıllarında Memlûklere yönelik bazı küçük girişimler yapmakla beraber bu meseleyle ciddi şekilde ilgilenmeyi diğer Moğol uluslarıyla girdiği mücadelelerin sonrasına bıraktı. 658/1260 yılında meydana gelen Ayn Câlût Savaşı sonrasında Sultan Kutuz’a düzenlenen suikastın ardından Memlûk tahtına çıkan Sultan Baybars’ın ilgilenmesi gereken en temel İlhanlılardı. Her ne kadar Ayn Câlût’ta Moğol ilerleyişi durdurulmuş gibi görünse de Sultan Baybars, İlhanlıların intikam ve istilâ amacıyla saldırmaktan geri 471 Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk, I/2, s. 553; Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 85; Ayşe Dudu Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1998, s. 65-66. 472 Zira aynı sıralarda Memlûk topraklarına yönelik bir İlhanlı askerî hareketliliği göze çarpmaktadır (Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks - The Mamluk-Ilkhanid War 1260-1281, s. 111-114; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 33; Ahmet Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, Belleten, LXXXII/293 (2018), s. 89. 126 durmayacaklarının farkındaydı. Bu sebeple siyasî manevraların yanı sıra askerî tedbirlerle hareket etme niyetinde olan Memlûk sultanı, Hülâgû Han’ın ölümünün ardından karşısında onun oğlu ve halefi Abaka Han’ı buldu. İlhanlılar, Hülâgû Han’ın hükümdarlığının son zamanında Fırat üzerinde bulunan Bire (Birecik) kalesini 17 adet mancınıkla kuşatmışlardı. Ancak Sultan Baybars’ın bizzat sefere çıkması İlhanlıların Rebîülâhir 663/Şubat 1265’te kuşatmayı kaldırarak geri çekilmelerine neden olmuştu.473 Ufak çaplı bazı sıcak çatışmalar474 hariç tutulursa, söz konusu kuşatmadan sonra İlhanlılar ve Memlûkler arasındaki ilk ilişkiler diplomasi ekseninde gelişti. Nitekim yukarıda bahsedildiği gibi, Abaka Han, tahta çıkmasının hemen ardından gönderdiği elçi taifesiyle Sultan Baybars’la doğrudan temas kurdu. Ancak bu girişim İlhanlı-Memlûk ilişkilerinde tansiyonun düşmesini sağlayamadı. Hatta iki devlet arasındaki rekabet zamanla ivme kaydetti. İlhanlı-Memlûk diplomasisinde 666/1268 yılında yaşanan trafik, düşmanlığın da artmasına sebep olmuştu. Örneğin Cemâziyelâhir 666/Şubat 1268’de yeniden Kahire’de görünen İlhanlı elçileri, Abaka Han’ın Sultan Baybars’a yönelik sert ifadeler taşıyan bir mektubunu getirdiler. İlhanlı hükümdarı mektubunda Tanrı’nın cihan hâkimiyetini kendilerine verdiğini, Sivas’ta satın alınmış bir köle olarak onun kendilerine nasıl rakip olabileceğini dile getirmişti. Memlûk sultanı bu hakaret dolu mektubun muhtevasında bulunan teklifleri reddederek her zaman Moğollarla mücadele edeceğini bildirdi ve İlhanlı elçilerini geri gönderdi.475 473 Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk, I/2, s. 523-524; Khowaiter, Baibars the First, s. 54-55; Thorau, The Lion of Egypt, s. 158-159, Kopraman, “Baybars I”, s. 222; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 59-62. Sultan Baybars Bire kalesini İlhanlılar üzerine yapacağı saldırıların hareket üssü olarak seçmiş ve muhtemel bir saldırıyla karşı tahkim etmiştir. Buranın kendilerine yönelik Memlûk akınlarında üs olarak kullanıldığını fark eden İlhanlılar, ilk defa Muharrem 663/Ekim-Kasım 1264’te olmak üzere saldırılarını umumiyetle Bire kentine yöneltmişlerdir (Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 84). 474 Mesela İbn Abdü’z-zâhir, bu sırada Şam civarında yaya durumunda bulunan bazı Memlûk emirlerinin etrafının “kötü giyimli bazı Tatarlarca” sarıldığından ancak Müslümanların ok atarak onları uzaklaştırdığından bahsetmektedir. Hatta ona göre bu hadiseden sonra Harrân ve civarına ulaşan Memlûk emirleri, aldıkları yaralar sebebiyle ölmüş bir grup Tatar askeriyle karşılaşmıştır (İbn Abdü’zzâhîr/Huveytır, s. 226-227; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 154). 475 Makrîzî, es-Sülûk, I/2, s. 573-574; Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 85; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 66-67. 127 Yeniden başlayan İlhanlı-Memlûk diplomatik temasları her iki taraf açısından da istenen sonuçları vermedi. Bu sebeple İlhanlılar yeniden Suriye sahasına yöneldiler. 666/1268 yılında bir grup İlhanlı askerinin Kuzey Suriye’de bulunduğunu haber alan Sultan Baybars, vakit kaybetmeden ordusunu hazırlayarak harekete geçti. Fakat bir süre sonra alınan istihbaratın sahih olmadığının anlaşılması üzerine eski gündemine dönen Memlûk sultanı Haçlılar üzerine düzenlediği seferlere odaklandı.476 İbn Abdü’z-zâhir’in kayıtlarından 667/1269 yılı ortalarında Sultan Baybars’a Abaka Han’dan bir mektup geldiği ve bu mektubun Memlûkleri telaşlandırdığı anlaşılmaktadır. Öyle ki, Suriye’ye yönelik yeni bir İlhanlı tehlikesi söz konusuydu. Sultan Baybars aceleyle yola çıkarak Şam beldelerine olası bir Moğol saldırısını kontrol etmek üzere Arsûf yoluyla Dımaşk’a geldi. Ancak durum endişe verici değildi, zira çok geçmeden İlhanlıların büyük bir saldırı hazırlığı içerisinde olmadıkları anlaşıldı. Yine de Bire’deki Memlûk akıncıları Gerger tarafına ilerleyerek çevredeki pek çok kaleyi ele geçirdiler.477 Topyekûn bir Moğol taarruzunun olmadığının anlaşılması üzerine Sultan Baybars hac farizasını yerine getirmek amacıyla Şevval 667/Haziran 1269 sonunda Hicâz’a yöneldi. Sessiz sedasız çıktığı bu yolculuğun gizlenmesini emrettikten sonra 25 Zilkade 667/26 Temmuz 1269’da Medine’ye, 5 Zilhicce 667/5 Ağustos 1269 günü ise Mekke’ye ulaştı. Burada ibadetle meşgul oldu ve haccın gerekliliklerini yerine getirdi. Sultan Baybars’ın Hicaz’da bulunduğu dönemde Mekke ve Medine emirleri tarafından “baş hükümdar” telakki edilmesi478 bu yıllarda onun ve Memlûk Sultanlığı’nın İslam dünyasındaki yeri ve önemini ortaya koymaktadır. Ziyaretinde devlet işlerini de ihmal etmeyen Memlûk sultanı, Hicaz hâkimine mektup yazarak onu Moğollarla savaşmaya teşvik etti. Bu günlerde özelliklerini ve yollarını öğrenmek, böylece edindikleri bilgileri ileride yaşanması olası bir saldırıda kullanmak üzere bir Moğol kervanı Hicaz’a girmiş ancak Sultan Baybars’ın o anki durumunu öğrenerek geri dönmek mecburiyetinde kalmıştı. 476 Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 71. 477 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 350-351; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 252-253. 478 Barthold, Halifeve Sultan, s. 68 128 Sultan Baybars bu haberi alarak dönüş yolculuğuna çıktı ve Kerek yoluyla Dımaşk’a ulaştı (13 Muharrem 667/12 Eylül 1269).479 Sultan Baybars Haçlılara karşı Akkâ üzerine giriştiği seferin ardından, bir sonraki Bahar mevsimine doğru yola çıkarak Şevvâl 670/Mayıs 1272 başında Dımaşk’a ulaştı. 480 Bu sırada İlhanlılarla Memlûkler arasındaki çatışmalara son vermek amacıyla planlanan barış görüşmelerini gerçekleştirmek üzere Anadolu’daki Samagar Noyan ve Pervâne Muînu’ddîn Süleyman tarafından yollanan İlhanlı elçileri, Şevvâl 670/Mayıs 1272’de Memlûk sultanının huzuruna çıktılar ve “Abaka Han, sultan ya da makam bakımından ondan sonra gelen bir kişinin sulh için yanına gelmesini söylüyor” dediler. Sultan Baybars, buna “Abaka sulh istiyorsa bizzat kendisi yahut kardeşlerinden biri gelmelidir” diyerek mukabele etti. İlhanlı elçileri söz konusu görüşmenin hemen sonrasında Altın Orda ve Bizans elçilerinin de şehirde bulunduğunu müşahede ettiler.481 Sultan Baybars dönüş yolculuğunda onlara katılmak üzere Emir-i Teber Mübârizu’d-dîn et-Tûrî ve Emir Fahru’d-dîn Ayaz el-Muktî’yi görevlendirdi. 15 Şevvâl 670/15 Mayıs 1272 günü yola çıkan elçiler Sis geçidini katederek Anadolu’ya girdiler ve karavul birliği tarafından karşılandıktan sonra Kayseri üzerinden Sivas civarına kadar geldiler. Burada Samagar Noyan tarafından iyi bir muameleyle karşılanan Memlûk elçileri, Sultan Baybars tarafından İlhanlı emirine gönderilen dokuz yay ve dokuz gürzü takdim ettiler. Bir sonraki gün Pervâne Muinu’d-dîn Süleyman’la bir araya gelen elçiler, 482 yine sultan tarafından gönderilen bazı değerli kumaşları ona verdiler. Sultan Baybars bu hediyelere ek olarak Abaka Han için de kuş tüyü ile süslenmiş cevşen, zırh, miğfer, kılıç, yay, sadak ve dokuz ok göndermişti.483 Pervâne’yle birlikte yola çıkarak ordoya ulaşan Memlûk 479 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 353-361; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 255-259. 480 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 397-398; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 288-290. 481 İbn Şeddâd/Hutayt, s. 34-35; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 5-7; İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 404; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 294; Thorau, The Lion of Egypt, s. 220, 235-236; Khowaiter, Baibars the First, s. 62- 63; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 35-36; Ahmet Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, s. 92-93. 482 Memlûk elçilerinin Türkiye Selçuklu Devleti’nin başkenti Konya’da bulundukları bir Cuma günü halkın camide Sultan Baybars adına dua etiklerine şahit oldukları kaydedilmiştir (Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009, s. 553). 483 İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 7; Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk, I/2, s. 605; Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 64- 129 elçileri, getirdikleri hediyelerle birlikte iki ateş arasından geçirildikten sonra ilhanın huzuruna çıkarıldılar. Elçilerden Emir-i Teber Mübârizu’d-dîn et-Tûrî’nin Abaka Han’a “Sultan [Baybars] size selam ediyor ve [Altın Orda hanı] Mengü Timur’un kendisine defalarca elçiler gönderdiğini ve o ne tarafa at sürerse kendisinin de oraya at süreceğini bildirdiğini söylüyor. ‘Saltanatımızı atları nereye ulaşırsa orası Mengü Timur’un, onun atları nereye ulaşırsa da kendisinindir’ diyor” demesi üzerine öfkelenen ilhan, görüşmeyi yarıda kesti. 484 Fakat daha sonra emirlerini toplayarak müşaverede bulunan Abaka Han elçilere hil’at giydirerek onların dönmesine izin verdi (15 Safer 671/11 Eylül 1272). 485 Elçiler sulh tertibi için Memluk sultanı Baybars’ın şartını Abaka Han’a ilettiler. Bu teklif İlhanlıların işgal etikleri İslâm beldelerinden kayıtsız şartsız çekilmesi ihtiva ediyordu. Sulh şartlarını işitir işitmez hiddetlenen Abaka Han elçilere nahoş sözler söyleyerek onları geri yolladı. Memlûk elçilerinin sultanın o sırada bulunduğu Dımaşk’a geri dönüşü aynı zamanda başarısızlıkla sonuçlanan bir diğer İlhanlı-Memlûk sulh girişimi anlamına gelmekteydi. İlhanlılarla Memlûkler arasında 670/1272 yılı baharında vuku bulan bu direkt temas, iki taraf arasında barış akdini gerçekleştirmekten oldukça uzak şekilde neticelendi. Anlaşıldığına göre Sultan Baybars’ın gönderdiği mektuplarda Altın Orda hanıyla iyi ilişkiler geliştirdiklerini belirtmesi ve İlhanlılara karşı birlikte hareket ettiklerine atıfta bulunarak belki de ittifakla İlhanlılara karşı bir sefere girişmeyi planladıklarını ima etmesi, Abaka Han’ı oldukça öfkelendirmişti. Ancak yine de emirleriyle müşavere ederek sultanın elçilerine iyi davranması ve onların sağ ve salim şekilde dönmelerine izin vermesi önemli bir detay olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira yukarıda bahsedildiği gibi, Abaka Han 20 Rebîülevvel 677/27 Kasım 1268 tarihli, Sultan Baybars’a hitaben yazdığı mektupta “…Bilsin ki ilhan’a gönderilen elçiler Kutuz’un yaptığının aksine öldürülmezler”486 ifadesini kullanmıştı. Abaka Han’ın görüşme sonrasında elçilere yönelik yaklaşımıyla, daha evvel gönderdiği mektuptaki satırlara 65; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 553. 484 Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 85-86. 485 Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 65; İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 398-400; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 290-291; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 77-78; Durmuşoğlu, “Abaka Han Dönemi (1265- 1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset”, s. 234-235; Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, s. 93-94. 486 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 340; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 244. 130 uygun şekilde hareket etmiş, elçilerin getirdiği cevaba oldukça öfkelenmesine rağmen onların canına kastetmemişti. Aynı günlerde Doğu Akdeniz’deki Haçlılardan bir grup, Altın Orda Hanlığı’na ait bir gemiyi ele geçirmiş, geminin içinde bulunan pek çok kişiyle birlikte o sırada Mengü Timur tarafından gönderilen elçileri ve Memlûk tercümanları da esir almıştı. Memlûk sultanı, Haçlıların İlhanlıların gözüne girebilmek için elçileri Abaka Han’a gönderebileceğinden endişe etmekteydi. Ne var ki elçiler bir süre sonra serbest bırakılarak Dımaşk’ta bulunan Sultan Baybars’ın huzuruna çıktılar.487 İlhanlılarla Memlûkler arasındaki son elçilik faaliyetinde barışın tesis edilememesi yeni bir gerginliğin habercisiydi. Öyle ki Sultan Baybars’ın Abaka Han’a gönderdiği son mesaj ulaşır ulaşmaz İlhanlı kuvvetleri Durbây önderliğinde yeni bir harekâta girişmişti. 5 Cemâziyelevvel 671/28 Kasım 1272’de harekete geçen yaklaşık 3.000 kişilik İlhanlı öncü kuvvetleri Râhbe’de karargâh kurarken aralarında Selçuklu birliklerinin de bulunduğu asıl ordu Bire’yi kuşatma altına almaya koyuldular.488 Sultan Baybars ise emirlerinden Fahreddin el-Hamsî’yi kalabalık bir orduyla Harîm tarafında yollarken elHâc Taybars el-Vezirî’ye de bir diğer askeri kuvvetle bölgeye gitme emri verdi. Memlûk sultanı, aldığı haberler üzerine savunmayı askerleri Rahbe ve Bire arasında dağıtarak yapmayı düşündüyse de bir süre sonra İlhanlı kuvvetlerinin Rahbe civarından çıktıklarını öğrenerek Bire kuşatmasına odaklandı ve Dımaşk’tan bu şehre doğru yola çıktı. Şehre yaklaştığı sırada sayısı 5.000’i bulan, Cumkur önderliğindeki İlhanlı süvarileri Fırat Nehri’nin doğu kıyısına konuşlanmış bulunuyordu. Moğol askerleri Memlûklere bir hile olarak nehrin derin kısmının kenarına yerleşmiş, önlerine de karşı kıyıya geçecek düşman kuvvetlerinin ilerlemesini engellemek için çeşitli engeller koymuşlardı. Sultan Baybars askerlerini Dımaşk ve Hıms’tan yanına aldığı kayıklarla nehrin karşısına geçmeye sevk etti. Memlûk askerleri İlhanlıların korudukları kısmın nehrin sığ yerinde bulunduğunu düşünerek harekete geçtiler. İlhanlı askerleri bu hamleye ok atışlarıyla karşılık verdiler. 487 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 400; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 291. 488 Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 86. 131 Sultan Baybars’ın kuvvetleri atlarıyla birlikte nehrin karşısına geçmek için suya girerek ilerlediler ve kıyıya ulaştıklarında emirlerden Seyfeddin Kalâvûn el-Elfî ve El-Hac Alâeddin Taybars’ın gayretleriyle İlhanlıların kurduğu seti yıkmaya muvaffak oldular. İlhanlı askerleri doğu ve kuzey yönlere doğru düzensiz şekilde çekilirken Memlûkler onları takip etmek üzere etrafa dağıldılar. İlhanlıların bozgunuyla sonuçlanan mücadelede Abaka Han’ın emirlerinden Cumkur öldürüldü ve pek çok askeri Memlûkler tarafından esir alındı. Muharebenin gerçekleştiği sırada Bire önlerinde kenti kuşatmakta olan İlhanlı emiri Durbây, Cumkur’un Fırat Nehri kıyısındaki yenilgisini haber aldıktan sonra kuşatmayı kaldırmaya karar verdi, yanlarında bulunan mancınıkların bir kısmını yakarak, bir kısmını da ateşe vererek aceleyle geri çekildi. Onlardan geriye kalan savaş aleti ve zahire gibi ganimetler kent halkı tarafından Bire’ye taşındı. Bu sırada kente hâkim bir tepede bir süre bekleyen, daha sonraysa Bire’ye girerek teftişte bulunan ve askerlerini ödüllendiren Sultan Baybars, 3 Cemaziyelahir 671/26 Aralık 1272’de Dımaşk’a döndü.489 Aynı zamanlarda Abaka Han, Bire kuşatmasının olumsuz şekilde neticelenmesi üzerine huzuruna gelen Durbay’ı görevinden azletti ve onun yerine Abatay’ı görevlendirdi.490 489 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk, I/2, s. 606-607; Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 66-67; İbn Abdü’zzâhîr/Huveytır, s. 405-408; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 295-297; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 17-18; Özbek, elMelikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 86; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 79- 81. 490 Mansûrî’ye göre Abaka Han huzuruna gelen Durbay’a “Keşke arkadaşın gibi ölseydin de bana sağ olarak gelmeseydin” demiştir (Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 67). 132 Resim 9: Memlûk ordusunun at üstünde Fırat Nehri’ni geçişi (Hayton, Fleur des histoires de la terre d'Orient, Bibliothéque Nationale de France, NAF 886, f. 35v) İlhanlı-Memlûk mücadelesinin bir safhası daha sona ermişti. Ancak İlhanlılar Suriye sahası üzerine olan emellerinden vazgeçmiş değillerdi. Bir sonraki yaz mevsiminde, İlhanlıların bir sene önceki Bire bozgununun intikamını almak üzere büyük bir muharebe hazırlığı içerisinde olduğunu haber alan Sultan Baybars, Mısır’daki ordunun Emir Bedru’d-dîn el-Haznedâr liderliğinde kuzeye ilerlemesini emretti. 20 Safer 672/5 Eylül 1273 günü hareket eden Memlûk ordusu yine sultanın emriyle olası bir İlhanlı saldırısına karşı hazırda beklemek üzere Yâfâ civarına konuşlandı. Bu sırada Moğol askerlerinin hareketlerine dair haberlerin gelmesi üzerine İsâ b. Mühennâ sultanın görevlendirmesiyle ilerledi, Enbâr’a vardığında bir grup İlhanlı askeriyle karşı karşıya geldi. Memlûk komutanının emrinde bulunan Hefâce Araplarından müteşekkil ordu, 18 Şaban 672/27 Şubat 1274 günü öğle vaktine kadar süren mücadelede İlhanlı askerlerini püskürtmeyi başardı.491 Bir önceki Bire kuşatmasında (671/1272) başarısız olan Durbay’ın yerine göreve getirilen Abatay, 674/1275 yılında Bire’yi ele geçirmek amacıyla yeniden ordu topladı. 491 İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 420-421, 426; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 304-305, 308-309. 133 Anadolu’da bulunan İlhanlı emirlerinden Tuku Noyan da Abaka Han’dan aldığı emir doğrultusunda yanında Selçuklu ve Gürcü askerleri de bulunduğu halde bu sefere iştirak etti. 8 Cemâziyelahir 674/29 Kasım 1275’te Bire önlerine gelen İlhanlı askerleri, yanlarındaki 23 mancınığın da katkısıyla kenti muhasara altına aldılar. Bu haberi alan Memlûk sultanının Dımaşk’ta ordusunu düzene sokarak Fırat Nehri kıyısına doğru yola çıkmasıyla İlhanlı kuvvetleri Bire muhasarasını kaldırarak bölgeden uzaklaştılar.492 2.8. Anadolu’da İdarî Kriz Süreci (675/1276-677/1278) Küçük Asya’ya yönelik Moğol ilgisinin başlangıcı, Ögedey Kağan’ın imparatorluk tahtında olduğu yıllara rastlamaktadır. Ögedey Kağan tarafından Moğol hâkimiyetini daha batıdaki mevkilere yaymakla görevlendirilen Çormagun Noyan’ın Diyâr-ı Bekr, Mardin, Gürcistan ve Gence gibi yöreleri ele geçirmesiyle Moğol istilâsı artık Anadolu’nun kapısına dayanmıştı. Nitekim aynı sıralarda bir Moğol karavul birliği Sivas yakınlarındaki İsfahânî Kervansarayı’na kadar uzanarak tahrip ve yağmada bulunduktan sonra Mugan’a geri dönmüştü (629/1232).493 Bundan yaklaşık dört yıl sonra Ögedey Kağan, dönemin Türkiye Selçuklu sultanı I. Keykubad’a (1220-1237) bir yarlıg ve payza göndererek ondan il olmasını istedi. Görünüşe göre bu teklif olumsuz bir karşılık bulmadı.494 Anadolu’yu tam anlamıyla Moğol tahakkümü altına alan gelişme ise bir sonraki Selçuklu sultanı II. Keyhusrev (1237-1246) döneminde vuku buldu. Bu sırada felç geçiren Çormagun Noyan’ın yerine tayin edilen Baycu Noyan, Erzurum’u tahrip etmesinin ardından geri çekildi (640/1242 Sonbaharı). 641/1243 yılı yazında, emrindeki 40.000 kişilik orduyla yeniden harekete geçen Baycu’nun Erzincan-Sivas arasındaki Kösedağ mevkiinde Selçuklu öncülerini bozguna uğratması, Moğollarla savaşmak üzere toplanan Selçuklu ordusunun dağılmasına yol açtı. İlk çarpışmanın ardından Selçukluların mukavemet gösterememesi, Kösedağ Savaşı’nda Moğollara kesin bir zafer 492 İbn Şeddâd/Yaltkaya s. 58-60; Makrîzî, Kitâbü’s-Sülûk, I/2, s. 621; Ömerî, Mesâliku’l-Ebsâr, s. 401; Özbek, el-Melikü’z-zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 88. 493 İbn Bibi, El-evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2020, s. 410-411; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk [Oğuznâme-Selçuklu Tarihi], haz. A. Bakır, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017, s. 475-476. 494 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 437-440; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 500-503; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 6; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. E. Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 91; Özgüdenli, Ortaçağ’da Türkler, Moğollar, İranlılar, s. 229; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK Yayınları, Ankara 2003, s. 88-90. 134 kazandırdı.495 Bu gelişmeyle Anadolu’daki Moğol hâkimiyeti diplomatik bir ayrıntı olmanın ötesine geçerek askerî bir gerçeklik haline geldi.496 Kösedağ Savaşı’nın ardından Sivas ve Kayseri gibi kentleri yağmalayan Moğol ordusu Mugan’a geri döndü. Selçuklu vezirlerinden Mühezzibu’d-dîn Ali, Baycu’nun arkasından giderek vergi karşılığında Moğollarla barış yapılmasını sağladı. Daha sonra Şemsu’d-dîn İsfahânî riyasetindeki Selçuklu heyeti, Saray ordugâhına giderek bu antlaşmayı dönemin Altın Orda hanına, “Sayın Han” lakaplı Batu Han’a tasdik ettirdi.497 Selçuklularla Moğol kağanı arasında Yakın Doğu’daki Moğol idarecileri aracılığıyla kurulan tâbi-metbû ilişkisi, Hülâgû’nun İran’a gelişine kadar muhafaza edildi. Moğol idare anlayışı başlangıçta, istilâ seferleriyle büyüyen ülke topraklarının belli kısımlara bölünerek her birinin ilgili hanedanın bir üyesi veya kağana tâbi bir eyalet valisi tarafından idare edilmesini öngörmekteydi. Yakın Doğu’daki Moğol hâkimiyeti de bu kapsamda girişilen örgütlenmeyle, Hülâgû’nun İran’a gelişine kadar, Çin-Temür, Körgüz ve onun katlinin ardından Argun Aka gibi valiler eliyle yönetilmişti.498 Eyalet valisinin sorumluluğuna bırakılan, merkezden oldukça uzak durumdaki bu coğrafyanın muhtelif yörelerinde Moğollara tâbi şekilde hüküm süren görece küçük hâkimiyetler ise, kağan tarafından tevcih edilen ahitnâmeye sahip yerel hükümdarlarca idare edilmekteydi.499 495 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 490-504; Tarîh-i Âl-i Selçuk: Anonim Selçuknâme, çev. ve notl. H. İ. Gök-F. Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014, s. 43; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 546-560; Kâdı Ahmed Nigidî, El-Veledü’ş-Şefîk, I, s. 443; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 451-457; Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev ve Devri, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 86-99; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 9-10; İlhan Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1995, s. 63-95. Kösedağ Savaşı ve sonuçları şu eserde yer alan çalışmalarda her yönüyle değerlendirilmiştir: Türk’ün Anadolu Tarihinde Bir Dönüm Noktası: 1243 Kösedağ Savaşı ve Anadolu’nun Moğollar Tarafından İşgali, ed. A. Kaya, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2018. 496 Charles Melville, “Anatolia under the Mongols”, The Cambridge History of Turkey, I, ed. K. Fleet, Cambridge University Press, Cambridge 2009, s. 53. 497 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 505-514; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 561-570; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 459-470; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 10; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 98-99, 235-237. 498 Boyle, “Dynastic and Political History of the Īl-khāns”, s. 336-340; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 43-44; Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 97-133; İkbâl, Târîh-i Mogûl, s. 165- 169. 499 Spuler, İran Moğolları, s. 90. Mesela Kösedağ Savaşı sonrasında Moğollara bağlılık bildiren Kilikya Ermeni Kralı Hetum, bu tür bir ahitnâmeye mazhar olmuştur. 1247’de kardeşi Simbat’ı Güyük Han’a 135 Hülâgû, 651/1253 yılında başlayan İran yolculuğu sırasında konakladığı Kîş’te, İran ve çevresindeki mahalli hâkimlere yarlıglar göndererek huzuruna gelip kendisine tâbi olmalarını bildirdi. Bu çağrıya binaen Hülâgû’nun huzuruna gelerek itaat arz edenler arasında Türkiye Selçuklu sultanlarından II. Keykavus ve IV. Kılıç Arslan da bulunmaktaydı.500 Hülâgû böylece, o yıllarda üç kardeşin müştereken yönettiği Türkiye Selçuklu Devleti başta olmak üzere, İran ve çevresinde bulunan ve hâlihazırda Moğol metbuiyetini tanımakta olan idareleri belli başlı şartları yerine getirmeleri koşuluyla itaat altına aldı. Bir diğer deyişle pek çok yörede olduğu gibi Anadolu’da da bir süredir yerel idareciler-eyalet valileri-Moğol kağanı hiyerarşisi içerisinde, kademeli ve dolaylı olarak sürdürülen Moğol hâkimiyeti, Möngke Kağan’ın emri ve görevlendirmesiyle Hülâgû tarafından devralındı. Yeni örgütlenmede tıpkı eyalet valileri gibi kağana karşı sorumlu olan Hülâgû, Moğol hanedan ailesinin bir ferdi olmasının verdiği güç ve özgüvenle, önceki Moğol temsilcilerine nazaran çok daha yetkili ve muktedir bir karakter olma özelliğini haizdi. Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya ulaşarak Moğolların ileri harekâtına fiilen komuta etmeye başladığı sıralarda Selçuklu ülkesinin siyasî vaziyeti oldukça karmaşık bir görünüm arz etmekteydi. Zira Selçuklu veziri Celâlu’d-dîn Karatay’ın teşvikiyle 647/1249 yılında hayata geçirilen, üç kardeşin müşterek sultanlığına dayanan idare usulü söz konusu vezirin vefatıyla felce uğramış, küçük yaştaki II. Keykubad’ın 652/1254’teki ölümünün ardından Selçuklu tahtı diğer iki kardeş arasında birkaç kez el değiştirmişti. Hülâgû Han, Anadolu’daki istikrarsız durumdan rahatsızlık duyan Möngke Kağan’ın yarlıgı uyarınca, Selçuklu topraklarını II. Keykavus ve IV. Kılıç Arslan arasında taksim ederek her birine hükümdarlık verdi (657/1259). Ancak aksiyoner bir karakter olan II. Keykavus, Anadolu’daki Moğol tahakkümüne karşı muhalif tavrı ve taraftarlarıyla birlikte giriştiği faaliyetler sebebiyle ilhan ve kadrolarının tepkisini çekmekteydi. Bu yüzden II. gönderen, 1253’te ise bizzat Möngke Kağan’ın huzuruna çıkan Ermeni kralı, bu sayede Moğollar tarafından kendisine ve tebaasına verilen imtiyazların genişletilmesini sağlamıştır (Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 89, 109, 120-125; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 96-104; Spuler, İran Moğolları, s. 229; J. A. Boyle, “The Journey of Het‘um I, King of Little Armenia, to the Court of the Great Khan Möngke”, Central Asiatic Journal, IX/3, (1964), s. 175-189; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 79-89; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 187-193). 500 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 979; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 480. 136 Keykavus’u Alıncak Noyan eliyle Anadolu’dan temelli olarak kovan İlhanlılar, IV. Kılıç Arslan’ın 660/1262 yılında kat’i şekilde Selçuklu tahtına geçmesini sağladılar.501 Böylece Sultan IV. Kılıç Arslan’ın hükümdarlıkta, Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’ınsa vezarette fakat fiilî ve aslî idarede olduğu Selçuklu ülkesi, Hülâgû Han’ın ölümüne kadar geçen yaklaşık üç yıllık süre zarfında nispeten sakin bir seyir izledi.502 Hülâgû Han’ın ölümünden sonra İlhanlı tahtına çıkan Abaka Han, işe ülkesinin çeşitli yörelerinde askerî ve idarî vazifeler icra edecek kişileri tayin etmekle başladı. Bu kapsamda Anadolu’daki askerî görevleri İlgay Noyan’ın oğlu Tuku Bitikçi’ye ve Suncak Noyan’ın biraderi Tudavun’a tevdi etti.503 Hülâgû Han tarafından 661/1263 yılında resmen Anadolu’nun idaresiyle görevlendirilmiş olan504 ve Selçuklu ülkesinin esas yöneticisi konumunda bulunan Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’ın statüsü ise aynen korundu. Böylece Anadolu’da asayiş ve güvenliğin sağlanması görevi iki Moğol emirinin uhdesine bırakılırken sivil yönetimin yerel idareci tarafından icrasının devamına hükmedilmişti. Bu hamle Hülâgû Han döneminde Anadolu’da uygulanan İlhanlı idare tarzının Abaka Han döneminde de devam etmesine olanak verecek türden bir gelişmeydi. 501 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 517-589; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. M. Öztürk, TTK, Ankara 2000, s. 27-28, 45-53; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 574-634; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 485-515; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 25-35; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 238-260; Melville, “Anatolia under the Mongols”, s. 54-59; Peter Thorau, The Lion of Egypt: Sultan Baibars I and the Near East in the Thirteenth Century, çev. P. M. Holt, Longman, New York 1992, s. 63, 126-127; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 121-135; Sara Nur Yıldız, Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia: The Politics of Conquest and History Writing, 1243- 1282, Doktora Tezi, The University of Chicago, Chicago 2006, s. 214-238, 269-310. 502 Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 180-183. 503 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517-518; Benâketî, Târîhi Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906; Abbas Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 337; Hope, Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and The Īlkhānate of Iran, s. 111-117; Yıldız, Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia, s. 353-354. Buna mukabil Memlûk dönemi kronik yazarlarından İbn Şeddâd, Tuku Noyan’ın Anadolu’da görevlendirilmesinin 673/1274 yılında gerçekleştiğini yazmaktadır (İbn Şeddâd, Târîḫu’l-meliki’ẓ-Ẓâhir (Die Geschichte des Sultans Baibars), yay. haz. A. Hutayt, Franz Steiner Verlag, Wiesbaden 1403/1983 [= İbn Şeddâd/Hutayt], s. 108; İbn Şeddâd, Baypars Tarihi: Almelik-al-zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, çev. M. Ş. Yaltkaya, Maarif Matbaası, İstanbul 1941 [= İbn Şeddâd/Yaltkaya], s. 50). 504 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1049; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 513; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 425; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 904. 137 Abaka Han esasen hemen her konuda babasının siyasetini takip ediyor; Altın Orda ve Memlûklerle olan haricî meselelerde olduğu gibi, devletin dâhili yapısını ilgilendiren hususlarda da Hülâgû Han’ın meydana getirdiği düzenin devamını arzu ediyordu. Hülâgû Han’ın İran’a gelişinden ölümüne kadar süren yaklaşık on yıllık hükümdarlığında Yakın Doğu’da müesses bir İlhanlı nizamının meydana getirilmiş olması hakikaten dikkate değer bir gelişmedir. Bunda Orta Asya’dan getirilen Türk-Moğol devlet anlayışının yanı sıra Orta Doğu’nun kadim bir idare geleneğini temsil eden İranlı bürokratların da büyük payı vardır. Abaka Han’ın İranlı bürokratları önemseyerek, Hülâgû Han’ın daha önce yaptığı gibi- sâhib-i divanlık gibi kritik bir görevi Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’ye,505 Selçuklu ülkesinin sivil idaresini ise Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’a tevdi etmesi506 bu açıdan oldukça anlamlıdır. Moğol istilâsının etkisiyle 1220’li yılların başında Deylem yahut Kâşân’dan Anadolu’ya gelen Mühezzibu’d-dîn Ali’nin oğlu olan Muînu’d-dîn Süleyman, babasının Selçuklu yönetici eliti içerisinde bulunması sebebiyle iyi bir eğitim alma imkânı bulmuştu. Babaîler isyanı ve Kösedağ Savaşı sonrasında ülkenin Moğol tahakkümüne girişi gibi Selçuklu tarihinin önemli hadiselerini babasının vezâreti sebebiyle bizzat ve yakinen müşahede eden Süleyman, gençlik yıllarından itibaren keskin zekâsı ve siyasî kabiliyetiyle ön plana çıkmıştı. Peşinen Moğollara itaat etmenin kendisi ve ülkesi için daha yararlı olduğunu düşünen Süleyman, muhteris bir karakter olarak planladığı tasarıyı hayata geçirmek, yani Selçuklu idaresinin zirvesine ulaşmak için aradığı fırsatı bir süre sonra yakaladı. Zira Hülâgû’nun Yakın Doğu’ya gelişinin etkisiyle, Anadolu’daki otlaklara yerleşmek amacıyla ilerleyen Baycu Noyan’ın Aksaray yakınlarında Selçuklu ordusunu mağlup etmesi, o sırada tek başına tahtta bulunan II. Keykavus’un Alâiye yoluyla İstanbul’a firar etmesine sebep olmuş, bu durumda hapisten çıkarılarak tahta geçirilen IV. Kılıç Arslan’ın pervâneliğini Muînu’d-dîn Süleyman’ınsa üstlenmişti (655/1257).507 Yaklaşık üç yıl sonra Hülâgû Han’ın Selçuklu topraklarını II. Keykavus ve IV. Kılıç Arslan’a üleştirmesiyle daha da sivrilen Pervâne, IV. Kılıç Arslan’ın 505 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Danuu, İlhanlı Devleti’nde Vezâret, s. 146. 506 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518. 507 Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara 1970, s. 33, 62-66; Yıldız, Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia, s. 295-299. 138 660/1262 yılında tek başına nihaî olarak Selçuklu tahtına çıkmasıyla birlikte artık Sâhibi Divân Fahru’d-dîn ‘Ali ile birlikte Selçuklu Devleti’nin en etkili devlet adamıydı. İlhanlıların Şam ve Halep kuşatmalarına katılarak Hülâgû Han’ın güven ve desteğini kazanmayı bilen Pervâne, Anadolu’daki Moğol hâkimiyetinin kilit ismi haline geldi. Hülâgû Han’ın öldüğü 663/1265 yılına kadar süren birkaç yıl boyunca, IV. Kılıç Arslan’ın hükümdarlığındaki Selçuklu topraklarını İlhanlıların desteğiyle fiilen idare eden Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, bu süreçte Anadolu’daki Moğol hâkimiyetine muhalif bazı sesleri bertaraf etti. Hülâgû Han’ın ardından İlhanlı tahtına geçen Abaka Han’ın da itimadını kazanan Pervâne, onun tarafından yapılan görevlendirmeyle Anadolu’daki vasfını sürdürdü. Abaka Han’ın tahta cülus töreninde hazır bulunduktan sonra Anadolu’ya dönen bu İranlı vezirin ilk faaliyeti, yeni ilhanın müsaadesiyle Sinop’u tekrar Selçuklu topraklarına katmak oldu. Halihazırda Tokat havalisini temlik olarak elinde bulunduran Pervâne’nin Sinop’u da kendi mülkiyetine alma talebi, Sultan IV. Kılıç Arslan tarafından kerhen kabul edildi. Onun bu tür oldubittilerle sultanın otoritesini hiçe sayması, ikili arasındaki ilişkilerin giderek bozulmasına yol açtı. Ayrıca Pervâne bir süredir sultanın Memlûklerle iş birliği yaptığını öne sürerek Abaka Han’ı kışkırtıyordu. Neticede Sultan IV. Kılıç Arslan, Abaka Han’ın izniyle Pervâne’nin tertip ettiği, Anadolu’daki Moğol askerlerinin de katıldığı bir suikastla ortadan kaldırıldı (Zilkade 664/Ağustos 1266). Katledilen sultanın küçük yaştaki oğlu III. Keyhusrev’i tahta çıkaran Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, tüm devlet erkânının ona biat etmesini sağladığı gibi hükümeti kendisine sadık kişilerden oluşturarak Türkiye Selçuklu Devleti üzerindeki nüfuzunu genişletti.508 508 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 593-598; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 63- 71; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 634-640; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 446; Abbas Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 337; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 539-548; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 264-266; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 188-192; Melville, “Anatolia under the Mongols”, s. 60-63; Boyle, “Dynastic and Political History of the Īl-khāns”, s. 361; Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 915- 920; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 37; Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, s. 111-125; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 179. 139 Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’ın siyasî kariyeri tam bir sadakat ve teslimiyetle biat ettiği Moğolların Anadolu’ya yönelik fiilî müdahalelerini vergiler ve hediyelerle engellemek, bölgedeki Selçuklu idaresine ve İlhanlı hâkimiyetine muhalif odakları bertaraf etmek üzerine kuruluydu. Dolayısıyla İlhanlı merkezinde ve Selçuklu ülkesinde Moğol idaresini temsil eden kişileri mümkün mertebe memnun etmeye gayret ederken zaman zaman ayaklanan Türkmenlere fırsat vermemeye çalışıyordu. Bu sebeple dönemin İlhanlı yanlısı tarih yazarları, onun iktidar yıllarını bir huzur ve sükûn dönemi olarak telâkki ederler. Nitekim onun kişisel ikbalini esas alarak geliştirdiği politikalar hakikaten Selçuklu ülkesinde nispeten rahat bir sürecin yaşanmasını sağlamıştır. Gelgelelim Pervâne’nin başını çektiği Selçuklu mülkî idaresi üzerindeki Moğol baskısı günden güne artmaktaydı. Zira Anadolu, Abaka Han tarafından tayin edilen İlhanlı askerî kuvvetinin sürekli kontrolü altındaydı. Göçebe Moğolların yaşam tarzına uygun şekilde, Anadolu’nun geniş, sulak meralarında ve bozkır bölgelerinde yaylak-kışlak hayatı sürdüren Moğol kuvvetleri, bölgedeki İlhanlı hâkimiyetine karşı oluşacak herhangi bir girişime karşı koymaya hazır şekilde bekletiliyordu. İlhanlılar için Anadolu’dan talep edilen vergiyi alabilmek ve mevcut hâkimiyeti sürdürebilmek ancak bu katı himayeci politikayı uygulamakla mümkündü. Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, kariyerinin başından beri Anadolu’daki siyasî nüfuzunu ve İlhanlılar nazarındaki değerini yükseltme amacındaydı. Bu yüzden kendine rakip olarak gördüğü dönemin etkili Selçuklu devlet adamlarından Sâhib-i Divân Fahru’d-dîn ‘Ali’yi Sultan II. Keykavus’la yazıştığı ve Memlûklerle iş birliği yaptığı gerekçesiyle tutuklatarak hapsettirdi. Ancak onun bu tasfiye girişimi, bir süre sonra Fahru’d-dîn ‘Ali’nin aklanmasıyla başarısızlığa uğradı.509 Pervâne’ye güvenmekle birlikte onun faaliyetlerini denetlemeyi de ihmal etmeyen Abaka Han, kardeşi Acay’la birlikte Samagar Noyan’ı Anadolu’ya göndermişti. İlhanlı hanedan ailesinin bir üyesi olan Acay tabiî olarak Selçuklu ülkesindeki diğer Moğol temsilcilerinden daha üstün konumdaydı. Onun devletin işleyişi ve bölgenin kontrolü üzerindeki etkisi Pervâne’yi rahatsız etmekteydi. Acay’ın Anadolu’daki varlığının otoritesini giderek sınırlandırdığını gören 509 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 600-604; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 71- 73. 140 Pervâne, onun geri çağırılması için Abaka Han’a başvurmaya karar verdi. İlhanlılarla Memlûkler arasındaki çatışmalara son vermek amacıyla planlanan barış görüşmelerini gerçekleştirmek üzere Anadolu’daki Samagar Noyan ve Pervâne Muineddin Süleyman tarafından yollanan İlhanlı elçileri, Şevvâl 670/Mayıs 1272’de Memlûk sultanının huzuruna çıktılar.510 Sultan Baybars’ın mukabil elçi taifesiyle birlikte Abaka Han’ın ordosuna giden Pervâne, bu görüşmeyi fırsat bilerek Acay ve Samagar’ın Anadolu’daki görevlerinden alınacaklarına dair ilhandan aldığı vaatle geri döndü. Ancak atamanın bir türlü gerçekleşmemesi üzerine doğrudan Sultan Baybars’la iletişime geçen Pervâne, Moğolları Anadolu’dan çıkarması halinde ona biat edeceği taahhüdünde bulundu. Gelgelelim Acay ve Samagar’ın bir süre sonra merkeze çağırılması ikili arasındaki iletişimin yarıda kesilmesine ve bu girişimin akim kalmasına neden oldu (672/1274).511 Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Acay’ı Anadolu’dan uzaklaştırmayı başardıysa da bu kez onun yerine atanan Tuku’nun taleplerine boyun eğmek zorunda kaldı.512 Hülâgû Han devrinden itibaren Anadolu’da uygulanan İlhanlı idare tarzı, Abaka Han’ın hükümdarlık yıllarında daha esaslı ve yerleşik bir nitelik kazanmıştı. İlhanlıların kendilerine bağlı Selçuklu hükümet mekanizmasının koşulsuz sadakatini temin etmelerine ve bölgeyi sürekli olarak denetim altında tutmalarına dayanan idarî anlayış, 675/1276 yılına gelindiğinde bir dizi siyasî ve toplumsal meseleyle karşılaşmak üzereydi. İki yıl kadar kısa bir zaman zarfında peş peşe meydana gelen Hatiroğlu Ayaklanması, Elbistan Muharebesi ve Cimri Hadisesi gibi olaylar Anadolu’nun nispeten sakin ve 510 İbn Şeddâd/Hutayt, s. 34-35; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 5-7; İbn Abdüzzâhir, el-Ravzü’z-zâhir fî Sîret elMelikü’z-Zâhir (Kâtibinin Gözünden Sultân Baybars), çev. A. Usta, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021, s. 294; Thorau, The Lion of Egypt, s. 220, 235-236; Khowaiter, Baibars the First, s. 62-63; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 35-36; Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, s. 92-93. 511 İbn Şeddâd/Hutayt, s. 78-79; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 33-34. İlhanlılarla Memlûkler arasında kurulan temaslardan olumlu sonuç alınamaması, Bire(cik)’ye yönelik kuvvetli bir Moğol taarruzuna sebep oldu. Kuşatma sırasında Sultan Baybars tarafından Pervâne’ye gönderilen bazı mektuplar İlhanlı emiri Abatay’ın eline geçtiyse de bu meselenin üstü Selçuklu vezirinin yoğun gayretleriyle kapandı (İbn Şeddâd/Hutayt, s. 126-127; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 59-60; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 270; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 180). 512 İbn Şeddâd/Hutayt, s. 108; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 50; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 39-40; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 205-209; Melville, “Anatolia under the Mongols”, s. 67-68; Bununla beraber İbn Şeddâd, Acay’ın Zilhicce 673/Haziran 1275’te tekrar Anadolu’ya gönderildiğini, Pervâne’ninse onu yeniden bölgeden uzaklaştırmaya çalıştığını yazmaktadır (İbn Şeddâd/Hutayt, s. 123- 124; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 56-58). 141 istikrarlı dönemini sona erdirmekle kalmayacak, aynı zamanda bölgeye yönelik İlhanlı idare tarzının yeniden tanzimine ihtiyaç duyulmasına yol açacaktı. 675-676/1276-1277 yıllarında Anadolu’da yaşanan konuya ilişkin ilk hadise İlhanlı ve Selçuklu hanedan aileleri arasında akrabalık ilişkisinin kurulduğu sırada gerçekleşti. Buna göre bu yılın başlarında IV. Kılıç Arslan’ın kızının Abaka Han’ın oğlu Argun’la evlendirilmesi söz konusuydu. Tüm hazırlıklar yapıldıktan sonra Pervâne’nin önderliğinde yola koyulan gelin alayı Azerbâycân’daki İlhanlı ordosuna ulaşarak evlilik akdinin gerçekleşmesini sağladı.513 Bu sırada Hatiroğulları Şerefe’-dîn ve Ziyau’d-dîn Anadolu’daki otorite boşluğundan faydalanarak ayaklandılar; Şerefe’d-dîn Niğde ve Develi’de güç toplarken Ziyau’d-dîn, Sultan Baybars’la görüşmek için Dımaşk’a gitti. Cevaben erken harekete geçtiklerini, zira yılın bu sıcak günlerinde sefere çıkmasının mümkün olmadığını bildiren Memlûk sultanı, en korunaklı hisara çekilerek kendisinin gelişini beklemelerini salık verdi.514 Bu sırada İlhanlı ordosundan dönmekte olan Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Erzurum’da Hatiroğullarının isyanını öğrenerek derhal geri döndü ve durumu Abaka Han’a bildirdi. Bunun üzerine Abaka Han’ın emriyle Kongurtay, Tuku ve Tudavun Noyanlarla birlikte ayaklanmayı bastırmak üzere Anadolu’ya yürüdü. Hatiroğlu Şerefed’d-dîn kolaylıkla yakalanarak pek çok destekçisiyle birlikte idam edildi.515 Ayaklanma bastırıldıysa da Anadolu’daki İlhanlı idaresinin zâfiyet içerisinde oluşu, müteakip gelişmeleri tetikledi. Bu yıllarda meydana gelen ve İlhanlıları Memlûklerle karşı karşıya getiren bir diğer hadise, Memlûk sultanı Baybars’ın Anadolu’ya müdahalesi idi. Bir süre önce 513 Kaynaklarda Selçuk Hatun ismiyle anılan bu kadın, Şehzade Argun’un üçüncü eşidir (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1152; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 561). 514 İbn Şeddâd/Hutayt, s. 158-161; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 76-78; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 274. 515 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 607-614; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 77- 84; Tarîh-i Âl-i Selçuk, s. 47-48; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 653-655; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 162-163; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 79-81; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-fikre fî tarihi’l-hicre, yay. haz. D. S. Richards, Das Arabische Buch, Beyrut 1998, s. 147-148; Yûnînî, Ẓeylü Mir’ati’z-zamân, III, Dâiretü’lMaârifi’l-Osmaniyye, Haydarâbâd 1380/1960, s. 170; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 456; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 554-559; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 49-42; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 216-226; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 89-92. 142 Anadolu’daki İlhanlı kumandanlarından Niğde emiri Hatiroğlu Şerefe’d-dîn, kardeşi Ziyau’d-dîn, Sultan Baybars’ın askerî desteğini, hatta bizzat başında bulunduğu bir orduyla Anadolu’ya gelmesini teklif etmek için Şam’a gitmişti.516 Onun yanı sıra Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, daha önce aynı amaçla Memlûk sultanıyla temasta bulunmuş, Moğol tahakkümünden kurtulmak amacıyla onu ordusuyla birlikte Selçuklu ülkesine davet etmişti.517 Zira Sultan Baybars, bir süredir sadece onun değil Anadolu’da Moğollara muhalif pek çok kişinin Moğol tahakkümünden kurtuluş ümidi haline gelmişti. Bu düşüncenin oluşmasında Memlûklerin Ayn Câlût zaferi kadar Kilikya Ermeni Krallığı gibi Hıristiyan hâkimiyetlere karşı zaman zaman giriştikleri başarılı seferlerin de payı vardı. Sultan Baybars’ın 675/1277 yılının Bahar mevsiminde büyük bir orduyla Anadolu’ya doğru geldiği haberi Moğol emirleri başta olmak üzere bölgedeki çevrelerde endişe yarattı. Aralarında Tuku, Urugtu ve Tudavun gibi İlhanlı emirlerinin ve Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’ın kuvvetlerinin bulunduğu, aynı zamanda Gürcü askerlerinden oluşan bir birlikle takviye edilen ordu, Memlûkleri karşılamak üzere güneye indi. 10 Zilkade 675/15 Nisan 1277 Perşembe günü Elbistan Ovası’nda meydana gelen çarpışmada müttefik İlhanlı ordusu bozguna uğradı.518 Anadolu’daki İlhanlı hâkimiyetinin askerî kanadının zirvesinde bulunan Tuku ve nâibi Tudavun Noyanlar savaş sonunda Memlûk kuvvetleri tarafından öldürülmüştü.519 516 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1101; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 433-434; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 42. 517 İlhanlılar ve Memlûkler arasındaki 670/1272’de gerçekleşen elçi teatisinden sonra Pervâne’nin Sultan Baybars’la mektuplaştığı kaydedilmektedir (Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 73; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 107; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 49; Linda S. Northup, “The Baḥrī Mamlūk sultanate, 1250-1390”, The Cambridge History of Egypt, ed. C. L. Petry, I, Cambridge University Press, Cambridge 1998, s. 280; Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 922-923; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 37; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 85-89). 518 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1101; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 434; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-fikre fî tarihi’l-hicre, s. 154-155; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 169-172; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 84-86; İbn Abdüzzâhir, el-Ravzü’z-zâhir fî Sîret el-Melikü’z-Zâhir, s. 326-333; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye, s. 74; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 456- 457; ‘Abbâs İkbâl, Târih-i Mogûl, s. 213; Abbas Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 337; Şîrîn Beyânî, Mogûlân ve Hükûmet-i İlhânî der-İrân, Sazmân-ı Mutalaâ ve Tedvîn-i Kütüb-i Ulûm-i İnsanî-yi Dânişgâhhâ, Tahran 1394/2015, s. 328; Thorau, The Lion of Egypt, s. 238-239; Khowaiter, Baibars the First, s. 71-73; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 42; Martinez, “Some Notes on Īl-Xānid Army”, s. 156-158; Erdem, İlhanlıMemlük Münâsebetleri, s. 93-95. 519 Pek çok kaynak Tuku, Urugtu ve Tudavun Noyanların Elbistan Savaşı’nda Memlûkler tarafından öldürüldüğünü kaydederken İbn Şeddâd, Tudavun’un esir alındığını, hatta Sultan Baybars’ı Pervâne’nin hilesinden haberdar ederek onun ülkesine dönüşünde rol oynadığını aktarmaktadır (Mansûrî, Zübdetü’lfikre fî tarihi’l-hicre, s. 154-155; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102, 1112; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537, 543; İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 624; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 173-175; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 86-88). 143 Savaşın gidişatını iyi okuyarak firar eden Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman ise apar topar Kayseri’ye geldi, ailesini ve Selçuklu sultanı III. Keyhusrev’i yanına aldıktan sonra Tokat kalesine sığındı. Elbistan zaferinin ardından 17 Zilkade 675/22 Nisan 1277 günü Kayseri’ye giren Sultan Baybars, şehir halkı tarafından sevinçle karşılandı. Bir Selçuklu sultanı edasıyla burada tahta çıkan ve adına hutbe okunan Sultan Baybars, Pervâne’ye haber göndererek huzuruna çağırdı. Ancak zaferinden dolayı Baybars’ı tebrik etmekle yetinen ve ondan süre isteyen Pervâne, Seyfeddin Erbeği’ni520 Abaka Han katına göndererek onu olan bitenden haberdar etmeyi tercih etti. Oldukça kısa bir süre Kayseri’de kalan Sultan Baybars, ordusunun zahire sıkıntısı yaşamaya başlaması ve bölgeye yönelik yeni bir İlhanlı seferi ihtimali gibi sebeplerle 22 Zilkade 675/27 Nisan 1277 günü şehirden çıkarak Anadolu’yu terk etti ve Hârim üzerinden Şam’a döndü.521 Sultan Baybars’ın Anadolu seferinden döndüğü günlerde Tebriz’den yaklaşık 30.000 kişilik bir orduyla harekete geçen Abaka Han, Erzincan-Divriği yoluyla ulaştığı Elbistan’da Selçuklu sultanı III. Keyhusrev ve Selçuklu Sâhib-i Divânı Fahreddin Ali ile buluştuktan sonra savaş alanını inceledi. Zayi olan Moğol askerlerinin çokluğunu fark eden, bunun yanı sıra çocukluğundan beri tanıdığı Tuku ve Tudavun Noyanların ölü bedenlerini gören ilhan çok üzülerek gözyaşı döktü, öç almak amacıyla Anadolu’nun bazı şehirlerinin yağma ve Selçuklu eşrafından bazı kimselerin idam edilmesini emretti. Abaka Han Elbistan’dan dönerek hızla Kayseri’ye geldi ve şehirde büyük bir yağma ve katliam başladı. Kayseri’nin önde gelenleri ilhanın huzuruna çıkarak ona şehir halkının müdafaa yapabilecek kudretinin bulunmadığını ve Sultan Baybars’a itaatten başka seçeneklerinin olmadığını söylediler ve onu teskine çalıştılar. Bu tebliğ İlhanlı hükümdarını biraz sakinleştirdiyse de Kayseri’deki Moğol yağma ve kıtalinin tam 520 Reşîdu’d-dîn’in kaydından anlaşıldığına göre Erbeği’nden önce Tudavun Noyan’ın nökerlerinden Bugeday Abaka Han’a yetişerek durumu arz etmişti. Abaka Han’ın Pervâne’yi haber göndermekte geç kalmakla suçlaması bununla ilgilidir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537). 521 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1101-1102; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 177-178; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 87-89; İbn Abdüzzâhir, el-Ravzü’z-zâhir fî Sîret el-Melikü’z-Zâhir, s. 333-339; el-Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fi’d-Devleti’t-Turkiyye, s. 75; Kâdı Ahmed Nigidî, ElVeledü’ş-şefîk ve’l-Hâfidü’l-Halîk, I, terc. ve yay. haz. A. Ertuğrul, TTK, Ankara 2015, s. 445; Ebu’lFerec/Budge, I, s. 457; Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, s. 158-166; Beyânî, Mogûlân ve Hükûmet-i İlhânî der-İrân, s. 329; Thorau, The Lion of Egypt, s. 239-240; Khowaiter, Baibars the First, s. 74-76; Northup, “The Baḥrī Mamlūk sultanate”, s. 280; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 37-38. 144 anlamıyla sona ermesini sağlayamadı. Abaka Han’ın intikam arzusu, Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin araya girmesiyle biraz olsun yatıştı. Reşîdu’ddîn’in kaydına göre Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed, Abaka Han katına gelerek “Ey âdil padişah! Bazılarını cezalandırmak için herkesi cezalandırmayınız” diyerek onu ikna etti ve Anadolu şehirlerinin tamamen harap olmasının önüne geçti. 522 Hatta Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî Anadolu’daki birkaç şehri Moğolların gazabından korumak amacıyla satın aldı. Bunlardan biri olan Sivas’ın yarısı da yine İlhanlı kuvvetlerinin gadrine uğradı.523 Abaka Han bundan sonra Elbistan yenilgisine cevap vermek için Memlûk topraklarına doğru ilerlemek istediyse de mevsim şartlarının uygun olmamasından dolayı düşüncesinden vazgeçerek elçiler vasıtasıyla Sultan Baybars’a tehdit ve hakaret dolu bir mektup göndermekle524 iktifa etti: “Siz aniden hırsızlar gibi bizim karavullarımıza ve yolu korumakla görevli askerlerimize saldırıyorsunuz ve onlardan birkaç kişiyi öldürüyorsunuz. Haber bize ulaştığında ve biz sizi defetmek için at bindiğimizde ise hırsızlar gibi kaçıyorsunuz. Eğer karşı durma ve bizimle savaşma düşüncesindeyseniz mertlikle meydana [gelin] ve sebat edin… Şayet gelmezsen [bile] bizim ordumuzun kışın başlangıcında sizinle savaşma kararı kesindir. Muhakkak ki öfkemizin ateşi Şam diyarına ulaştığında sizden kuru ve yaş ne varsa hepsi yanacaktır. Kadim olan Huda, cihan memleketlerini Cengiz Han ve onun uruğuna vermiş ve asilerin reislerini bizim itaat zincirimize getirmiştir. Her kim ikbal erbabına muhalefet ederse [bu] onun bedbahtlığına işaret eder.”525 522 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102. 523 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 537; Boyle, “Dynastic and Political History of the Īl-khāns”, s. 361; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 43; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 781; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 98-99. Burada Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin 670/1271-1272 yılında yaptırdığı Sivas’ta bulunan Çife Minareli Medrese’ni hatırlatmakta fayda vardır (Patricia Blessing, Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası: Rum Diyarında İslami Mimari, 1240-1330, çev. M. Özkılıç, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2018, s. 113-114). 524 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538; Kanat, “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri”, s. 44-45; Sağlam, “Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri”, s. 96. 525 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1102-1103. 145 Memlûk saldırısından kendisini geç haberdar ettiği ve düşman ordusunun büyüklüğü konusunda yanlış bilgiler gönderdiği için Pervâne’yi suçlayan Abaka Han, Moğol kayıplarından onu sorumlu tutuyordu. Bu yüzden kardeşi Kongurtay’ı Anadolu’da bırakırken Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’ı yanına alarak Erzincan üzerinden Aladağ’a döndü. Tuku ve Tudavun Noyanların kadınları, çocukları ve yakınları sık sık Abaka Han’ın yanına giderek Pervâne’nin katledilmesini talep ediyorlardı. Buna, daha önce Sultan Baybars’a gönderilen İlhanlı elçilerinin Pervâne’nin Memlûk sultanına gönderdiği mektupları getirerek Abaka Han’a sunmaları da eklenince, artık Selçuklu veziri için kurtuluş yolu kalmamıştı. Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Van Gölü’nün kuzeyindeki İlhanlı yaylağı Aladağ’da yasaya çarptırılarak yakınlarıyla birlikte idam edildi (1 Rebîülevvel 676/2 Ağustos 1277).526 Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, Pervâne’nin idamının ardından, 17 Rebîülahir 676/17 Eylül 1277 günü ortaya çıkan karışıklıkları gidermek ve bölgede İlhanlı merkezi hâkimiyetinin tesis etmek üzere Abaka Han tarafından Anadolu’ya gönderildi.527 Diğer yandan bu süreçte Anadolu’da meydana gelen Cimri hadisesi bölgedeki karışık ortamı gözler önüne sermesi bakımından önemlidir. Memlûk sultanı Baybars’ın Elbistan Savaşı’nı kazanarak Kayseri’ye girmesiyle cesaret bulan ve bir süredir Ermenek ve civarında isyana kalkışan Türkmenler, Baybars’ın Anadolu seferi sonrasında Konya’nın muhafazadan mahrum durumda olduğunu haber aldılar. O günlerde kendisini Selçuklu sultanı II. Keykavus’un oğlu olarak tanıtan, kaynaklar tarafından Cimri adıyla anılan biri zuhur etmişti. Önce Ermenek Türkmenlerinin lideri Karamanoğlu Mehmed Bey’e götürülen, sonra kimliği teyit edilerek asıl adının Siyavuş olduğu belirtilen bu kişinin ortaya çıkışı, Mehmed Bey’e aradığı fırsatı vermişti. Yanında bulunan Selçuklu şehzadesi 526 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1103-1104; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 434; İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 614-626; Aksarayî, Müsâmeretü’lAhbâr, s. 87-90; Tarîh-i Âl-i Selçuk, s. 48-49; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 655-675; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 181-184; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 91-93; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 458; ‘Abbâs İkbâl, Târih-i Mogûl, s. 213-214; Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 926-931; Abbas Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 338; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 560-569; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 43-44; Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, s. 175-179; Boyle, “Dynastic and Political History of the Īl-khāns”, s. 361; Thorau, The Lion of Egypt, s. 240; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. E. Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 280-282; Yıldız, Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia, s. 381-384. 527 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1104. 146 ve Türkmenlerden oluşan büyük bir orduyla ilerleyen Karamanoğlu Mehmed Bey, Konya’yı rahatça ele geçirerek yağmada bulundu. Cimri, Türkmenlerin iç kaleyi elde etmesiyle birlikte Selçuklu tahtına geçirildi (Zilhicce 675/Mayıs 1277). Karamanoğlu Mehmed Bey Cimri’nin veziri olurken diğer mansıplar Türkmen ileri gelenlere bahşedildi. Konya’da hutbe Cimri adına okutuldu, sikke onun adına kestirildi.528 Bir süre sonra Selçuklu Sâhib-i Divânı Fahru’d-dîn Ali’ye bağlı bir ordunun Konya’ya doğru gelmekte olduğunu haber alarak kaleden çıkan Türkmenler, üzerlerine gelen kuvveti mağlup ettiler, hatta kısa bir süre Karahisar’ı dahi kuşattılar. Ancak kuşatmanın olumlu sonuç vermemesi üzerine Cimri’yle birlikte Konya’ya dönmek üzere yola çıkan Türkmenler, Abaka Han’ın Kongurtay’ı büyük bir orduyla bölgeye gönderdiğini haber aldılar. Dönemin Konya baş kadısı Sirâcu’d-dîn Mahmud Urmevî, şehir halkını örgütleyerek Karamanoğlu Mehmed Bey, Cimri ve Türkmen destekçilerine karşı direndi. Şehri kuşatan Türkmenlerin baskılarına rağmen Urmevî’nin teslim olmayışı Abaka Han tarafından da taltif gördü. Kenti ele geçiremeyeceğini anlayan Mehmed Bey çareyi beraberindekilerle birlikte Ermenek ve Mut yörelerine çekilmekte buldu. Kongurtay önderliğinde Aksaray üzerinden ilerleyerek Konya’ya giren İlhanlı kuvvetleri sonunda yörede sükuneti sağlamayı başardı. 529 Abaka Han, Anadolu’daki siyasî istikrarsızlık sürecinin ortaya çıkışına bağlı olarak bölgedeki İlhanlı idare nizâmının bozulmuş olmasından oldukça rahatsızdı. Zira, önce Hatiroğlu ayaklanması, daha sonra ise Sultan Baybars’ın Anadolu sınırlarında görünmesiyle başlayan olaylar silsilesi ve Cimri hadisesi bölgedeki otorite boşluğunu en üst perdeden ortaya koymuştu. 528 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 628-640; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 95- 101; Tarîh-i Âl-i Selçuk, s. 49-50; İbn Şeddâd/Hutayt, s. 179-180; İbn Şeddâd/Yaltkaya, s. 90; Yûnînî, Ẓeylü Mir’ati’z-zamân, III, s. 184; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 678-680, 682-684; Ali Sevim, “Cimri Olayı Hakkında Birkaç Not”, Belleten, XXV/97, (1961), s. 63-67; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 279-280. Cimri adına darp edilen bazı sikkeler için bk. O. Ferit Sağlam, “Şimdiye Kadar Görilmeyen Cimri Sikkesi”, Belleten, IX/35, (1945), s. 299-303; Nezihi Aykut, “Türkiye Selçuklu Sultanı Siyavuş (Cimri)’un Sikkeleri”, Belleten, LII/203 (1988), s. 475-483. 529 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 628-640; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 95- 101. 147 Selçuklu ülkesinde oluşan idare zafiyetinin İlhanlılar açısından en önemli sonuçları, şüphesiz askerî zayiat ve bölgedeki malî disiplinin ortadan kalkması, yani vergi tahsilinin zorlaşması idi. Anadolu’daki eski düzenin tekrar hayata geçmesi, bölgeye yönelik İlhanlı idare tarzının restore edilmesiyle mümkündü. Zira merkezden gönderilen askerî birliklerin emniyet ve asayişi hâkim kılmasına, bunun yanı sıra yerel yöneticinin vasallık vazifelerini yerine getirmek koşuluyla mülkî idareyi sürdürmesine dayanan Anadolu’daki İlhanlı idaresi oldukça kısa bir süre içerisinde gerçekleşen hadiselerle büyük bir sarsıntı geçirmiş, yaşanan olaylar söz konusu idare tarzının zâfiyet arz eden taraflarını ortaya koymuştu. Bu yüzden Selçuklu ülkesindeki Moğol hâkimiyetini yeniden intizama kavuşturacak, İlhanlılar adına hem idarî hem de malî alanda olumlu sonuçlar verecek yeni ve daha sıkı bir düzene ihtiyaç duyulmaktaydı. Abaka Han, Aladağ yaylağına dönerken kardeşi Kongurtay’ı Anadolu’da bırakmıştı. Onun Anadolu’ya yönelik bir sonraki hamlesi, idam edilen Pervâne’nin yerine bölgede İlhanlı idarî ve malî yapısını yeniden hâkim kılmak üzere Sâhib-i Divan Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’yi göndermek olmuştu (17 Rebîülâhir 676/17 Eylül 1277).530 Bu tayinler Karamanoğlu ayaklanmasıyla ilgili askerî harekâtları tertip edip gerekli takibatı gerçekleştirmek, bunun yanında Anadolu’daki siyasî ve malî istikrarı İlhanlıların ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde yeniden tanzim etmek amacıyla yapılmıştı. Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, Anadolu’ya gelir gelmez vakit geçirmeksizin Kuhurgay ve Erkasun Noyanlarla birlikte Cimri meselesine eğildi.531 Takibat sonucunda Karamanoğlu Mehmed Bey’in yakınlarıyla birlikte ortadan kaldırılması ve bundan bir süre sonra yakalanan Cimri’nin feci şekilde katledilmesi,532 Anadolu’da asayişin sağlanmasını mümkün kıldı. Ancak İlhanlı merkezinin ulaşmak istediği sonuçlar için bunun gibi harekâtların ve askerî önlemlerin ötesinde bir düzenleme gerekliydi. Nitekim Kongurtay’ın görevi askerî girişimlerle Anadolu’da dirlik ve düzeni 530 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1103-1104; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 251-254; Boyle, “Dynastic and Political History of the Īl-khāns”, s. 361; Beyânî, Mogûlân ve Hükûmet-i İlhânî der-İrân, s. 331. 531 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1104; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538. 532 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 640-642, 661-664; Aksarayî, Müsâmeretü’lAhbâr, s. 101-103, Tarîh-i Âl-i Selçuk, s. 50-51; Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, s. 687-689, 691-693; Sevim, “Cimri Olayı Hakkında Birkaç Not”, s. 67-69. 148 tesis etmek, Cüveynî’ninki ise ülkenin gelirini Moğol malî sistemine göre yeniden tanzim etmekti.533 Sâhib-i Divân bu işe ilk olarak çevredeki ve ucdaki Türkmen hâkimiyetlerini Selçuklu, dolayısıyla İlhanlı itaatine almakla başladı. Ardından İlhanlıların bölgeden almak istedikleri miktarda vergiyi toplayabilmek adına dengeli ve adaletli bir vergi nizâmı tesis etti. Hatta o döneme kadar Anadolu’da cârî olmayan tamga534 vergisini uygulanır hale getirdi.535 Aynı zamanda Erzincan ve çevresini Anadolu’dan alınması gereken vergiye mahsuben şer’an İlhanlı hanedan ailesinin incüsü olarak tayin eden Sâhib-i Divân, bölgeden çıkarken yerine oğlu Hâce Harun’u bıraktı.536 Tuku ve Tudavun Noyanların ölümleri üzerine Anadolu’daki İlhanlı askerî örgütlenmesinin başına Kuhurgay ve Samagar Noyanlar tayin edildi.537 Bundan bir süre sonra Sultan II. Keykavus’un Kırım’daki ölümüyle Karadeniz üzerinden Anadolu’ya gelen oğlu Mesud, Abaka Han katına giderek Erzurum, Erzincan, Sivas, Diyâr-ı Bekr, Harput ve Malatya gibi yörelerin ilhan tarafından kendisine tahsis edilmesini sağladı. Sultan III. Mesud’un muvaffakiyeti Selçuklu hanedan ailesi içerisinde yeni bir taht kavgasının ilk aşamasını teşkil etti. Nitekim Anadolu önce bu kez Abaka Han’ın halefi Ahmed Teküder tarafından iki kardeş arasında taksim edilecek, bunu Sultan III. Mesud’un, amcazadesi III. Keyhüsrev’in idamıyla 682/1284 yılında tek başına Selçuklu tahtının sahibi olması izleyecekti.538 533 Melville, “Anatolia under the Mongols”, s. 71; Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 932; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 45; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 182. 534 İlhanlılar döneminde tamga vergisinin mahiyeti hakkında bk. W. Barthold, “İlhanlılar Devrinde Malî Vaziyet”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, (1931), s. 153; I. P. Petruşevkiy, “The Socio-Economic Conditions of Iran Under the Īl-khāns”, The Cambridge History of Iran, V, The Saljuq and Mongol Periods, ed. J. A. Boyle, Cambridge University Press, Cambridge 1968, s. 532; A. Melek Özyetgin, Eski Türk Vergi Terimleri, KÖKSAV, Ankara 2004, s. 105-106. 535 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1104; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538; Melville, “Anatolia under the Mongols”, s. 71. 536 İbn Bibi, El-evâmîrü’l-Alâ’iye fî’l-umûri’l-Alâ’iye, s. 643, 658-659. 537 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Yıldız, Mongol Rule in Thirteenth-Century Seljuk Anatolia, s. 354-355. 538 Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, s. 104-105, 108-110; Tarîh-i Âl-i Selçuk, s. 52-53; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 598-600; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 264-265. 149 2.9. Lezgilere Yönelik İlhanlı Seferi (676/1277) Dağıstan’ın güneydoğusu ile Azerbâycân’ın kuzeydoğusunu içerisine alan Samur havzasında yaşayan Lezgiler, Kafkasya’nın en kadim halklarından biridir. Tarih boyunca Çeçenler, Gürcüler ve Azerilerle komşu olarak yaşayan Lezgilere Latinler Legea, Gürcüler Leki/Lekzi, İranlılar ve Araplar Lekz ve Ruslar Lezgin adını vermişlerdir.539 Coğrafya kitaplarında daha ziyade Hazar Denizi sahilindeki Derbend kenti civarında yerleşmiş bir halk olarak rastlanan Lezgilerin eski devirlerdeki tarihi hakkında yeterli malumat bulunmamaktadır. Bununla birlikte yüzyıllardır aynı sahada yerleşik şekilde, herhangi bir devletin otoritesi altına girmeksizin yaşadıkları bilinmektedir.540 VII-VIII. yüzyıllardaki Arap akınları sırasında Lezgilerin bir kısmı İslâm dinini kabul etmekle beraber tamamen İslâmlaşmaları 1400’lü yıllarda gerçekleşmiştir.541 Hazar Denizi’nin kuzeyi ile Güney Kafkasya arasında mukim olmaları sebebiyle tarihsel süreçte pek çok akınla karşı karşıya kalan Lezgilerin Moğollarla teması, Cengiz Han’ın batı seferi sırasında vuku bulmuştu. Cengiz Han’ın emriyle 20.000 kişilik orduyla harekete geçen Cebe ve Sübetey, öncelikle Sultan Muhammed Hârizmşah’ı takip etmek amacıyla Horâsân üzerinden İran’a ve oradan Azerbaycan’a geçmişler, oradan Kafkaslara yönelerek bölgenin önemli güçlerinden Gürcüleri iki kez mağlup ettikten ve Şemaha hâkiminin itaatini sağladıktan sonra Derbend’i geçerek Lezgileri yenilgiye uğratmışlardı.542 Diğer yandan Lezgiler Abaka Han döneminde gerçekleşen bir sefer münasebetiyle İlhanlı tarihinde de yer edinmiştir. Buna göre Reşîdu’d-dîn, Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn 539 Davut Dursun, “Lezgiler”, DİA, XXVII (2003), s. 169. 540 Nitekim onların hiçbir zaman itaat altına alınmamış bir kavim olduklarını Reşîdu’d-dîn ve İbn Bibi de teyit etmektedir (Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 147; İbn Bibi, El-evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye, s. 652). 541 R. Wixman, Lezgh, EI2 , V (1986), s. 729; Dursun, “Lezgiler”, s. 170. Lezgiler hakkında ayrıca bk. Bernard Geiger-Tibor Halasi-Kun-Aert H. Kuipers-Karl H. Menges, Peoples and Languages of the Caucasus: A Synopsis, Mouton & Co.–’s-Gravenhage, The Hauge 1959, s. 38; Peter L. Roudik, Culture and Customs of the Caucasus, Greenwood Press, London 2009, s. 10, 13; Frederik Coene, The Caucasus: An Introduction, Routledge, London-New York 2010, s. 62, 160-161; 542 Altay Tayfun Özcan, Moğol-Rus İlişkileri, TTK Yayınları, Ankara 2017, s. 27; Ömer Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2018, s. 36-40. 150 Muhammed Cüveynî’nin Anadolu’daki karışık durumu nihayete erdirdikten ve oranın işlerini düzene koyduktan sonra geri döndüğünü, bunu takiben kuzeye yönelerek Derbend tarafına, Elbruz Dağı ve Legzistan’a543 yürüdüğünden bahsetmektedir.544 Müellif, bu bölgede yaşayan ve hiçbir zaman itaat altına alınamamış olan kavimlere (Lezgiler) Sâhibi Divân’ın tedbiriyle boyun eğdirildiğini aktarmaktadır.545 İbn Bibi, Reşîdu’d-dîn’in kaydına paralel şekilde, Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin Anadolu’daki faaliyetleri ile övülmeye layık vasıflarını anlattıktan sonra Lezgîlere yönelik İlhanlı seferine kısaca değinmiş, ayrıca bu seferin mensur fetihnâmesini eserine derç etmiştir. Elbruz Dağı civarında mukim olanlarla bazen iyilik ve hoşgörüyle, bazense şiddetle muhatap olunduğunu anlatmakla başlayan fetihnâme, onlara gönderilen yarlıg hükümlerinin büyüklenme ve kibirlenmeyle karşılandığından bahsetmektedir. Buna göre 30.000’den fazla köyde 500.000 hanede oturan, hiçbir devirde boyun eğdirilememiş olan Legzilerin bir kısmı, Sahib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin önderliğindeki sefer karşısında öbek öbek yurtlarını terk ederek kaçtı; geride kalanlarsa İlhanlı itaati altına alındı. Lezgiler, böylece hil’at ve muhtelif armağanlar elde ettiler. Bu sefer sırasında tahrip edilen, adı belirtilmeyen kale ve kapısı yeniden imar ve tamir edildi. Burayı muhafaza etmek üzere tam teçhizatlı 30.000 asker görevlendirildi. Soğuk hava ve kar yağışlarının bölgeye ulaşmasından evvel, on gün içerisinde, hatta daha az sürede gerekli önlemler alındı ve bölge tam manasıyla İlhanlı hâkimiyetine dâhil edildi. Nitekim bu seferle birlikte İlhanlı topraklarının genişlemesi mevzubahis oldu.546 543 Hâfız-i Ebrû, Kûh-i Lekzîyân yahut Cebel-i Kafk adı verilen dağın güney cenahının Legzistân adıyla anıldığını belirtmektedir (Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, I, s. 194). 544 Câmi‘u’t- Tevârîḫ yazarı, bu hadiseyle ilgili herhangi bir tarihlendirme yapmamıştır. Ancak aynı müellif, Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cuveynî’nin Anadolu’da bozulan İlhanlı nizâmını yeniden tesis etmek üzere yürüttüğü son faaliyeti Safer 676/Temmuz 1277’ye tarihlendirmektedir. O hâlde Sâhib-i Divân’ın Anadolu’dan dönüşünün ertesinde Elbruz seferine gittiği Reşîdu’d-dîn tarafından bildirildiğine göre, bu harekât en erken 676/1277 yılının Yaz veya Sonbahar aylarında gerçekleşmiş olabilir (Reşîdu’ddîn/ ‘Alîzâde, s. 147; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538-539). 545 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1104-1105; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 538-539. 546 İbn Bibi, El-evâmirü’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye, s. 651-653. 151 2.10. Neküderîler Hadisesi ve Abaka Han’ın Üçüncü Doğu Seferi (677/1279) Pek çok kaynakta istilâcı ve yağmacı bir kavim olarak tavsif edilen Neküderîlerin (Neküderîyân) 547 kökeni geçmişten günümüze tartışılagelen bir meseledir. Marco Polo, Kirmân çevresini anlatırken ova üzerinde yaşayan Karaunas adlı, oldukça kalabalık, acımasız ve habis hırsızların soyundan gelen bir kavim bulunduğundan bahsetmektedir. Polo, bu topluluğun annelerinin Hintli, babalarının Moğol olmasından ötürü bu ada sahip olduklarını, bu kelimenin “karışık kan” anlamına geldiğini yazmış, Karaunas’ın başında Negodar (Negüdar) isimli bir beyin bulunduğunu, bu kişinin Çağatay Han’ın yeğeni olduğunu belirtmiştir. Ona göre bu kişi amcasını terk ederek yanındakilerle birlikte pek çok vilayetten geçtikten sonra Hindistan’a ulaşmış, kavmi burada Hintli kadınlarla karışmış ve böylece Karaunas’ın teşekkülü sağlanmıştır.548 Marco Polo’nun bu kaydı, araştırmacılar tarafından umumiyetle kabul görmekle birlikte Neküderîlerin yahut Karaunasın549 menşei hakkında pek çok değerlendirme yapılmıştır. Bu topluluk hakkında İlhanlıların Yakın Doğu’ya yerleşmelerinden önce hiçbir Moğol veya İslâm kaynağında bilgi verilmemesi550 ve bu konuda kaynaklar tarafından verilen bilgilerin çelişkili olması,551 bu kavmin kökenleri hakkında fikir yürütmeyi güçleştiren faktörlerdir. Bununla birlikte onların kökeni hakkında yapılan belli başlı ilmî çalışmalar mevcuttur.552 547 Bu topluluk Farsça kaynaklarda نکودر) Neküder) ve نکودار) Neküdâr) olmak üzere iki farklı yazımla karşımıza çıkmaktadır. Telif eserlerde ise Nikudâr, Nigudâr, Nigüder, Niguder, Nigoder gibi isimlerle anılmaktadır (Ömer Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, Belleten, LXXXIII/298 (2019), s. 853, n. 1. 548 Marco Polo, The Description of the World, I, s. 120-121. Sümer’e göre bu topluluk Kazakların öncüsüdür (Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 16, n. 24). 549 Reşîdu’d-dîn bu topluluğu Neküderî, liderlerini ise Karauna emirleri olarak anmaktadır (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, 1108-1109; Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 35-36; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 540-541. Hâfız-i Ebrû ise “Teküdâr ordusu” olarak andığı bu topluluğa Karaunas dendiğini açıkça yazmıştır (Hâfızi Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 179). 550 Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 187. 551 Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 183. 552 Neküderîler/Karaunas’ın menşei ve faaliyetleri hakkında bk. Howorth, History of the Mongols, III, s. 388-389; Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 183-196; Jean Aubin, “L’etnogénése des Qaraunas”, Turcica, I (1969), s. 65-94; Hirotoshi Shimo, “The Karāūnas in the Historical Materials of the Īlkhanate”, Memoirs of the research Department of the Toyo Bunko (The Oriental Library), 35 (1977), s. 131-181; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 16, n. 24; Martinez, A. P., “Some Notes on Īl-Xānid Army”, s. 216-242; Clifford Edmund Bosworth, The History of the Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz (247/861 to 949/1542- 3), Mazda Publishers, California-New York 1994, s. 420-424; Paul D. Buell, Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Lanham-Maryland-Oxford 2003, s. 202, 223; Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, s. 853-886. 152 Neküderîler, Abaka Han’ın saltanatı sırasında bilhassa Kirmân ve Fârs ile Hürmüz ve Şebânkâre yörelerine yönelik harekâtlarıyla önem taşımaktadırlar. Kaynaklara yansıdığı kadarıyla, Abaka Han döneminde Neküderîlerin ilk askerî faaliyeti, Receb 674/AralıkOcak 1275-76 dolaylarında Kirmân üzerine yürümeleridir. Kirmân idarecilerinin bu haberin duyulması üzerine belli başlı önlemler alarak Neküderîlerin potansiyel saldırılarına karşı koymaya çalıştıkları anlaşılmaktadır.553 Bir sonraki yılın Rebîulevvel ayının başlarında (Ağustos 1276) ise Neküderîlerin yeniden Kirmân hudutlarına yöneldikleri öğrenildi. Bu kez onların yarattığı tehlikeye karşı daha büyük bir karşılık verme amacını taşıyan bölge idarecileri, seçkin bir askerî kuvveti Emir Timur Melik’in komutasında Kirmân sınırlarına gönderdiler. Timur Melik’in ordusuyla birlikte ilerlediği sırada, Mübârek Şâh’ın önderliğindeki birkaç Neküderî süvarisinin sınır bölgelerine saldırarak hayvanları yağmaladıktan ve kadın ve çocuğu esir ettikten sonra Sîstân’a yöneldikleri haberi geldi.554 Takip eden yılda (676/1277-1278) yeniden harekete geçen Neküderîler 10.000 kişilik kuvvetle Kirmân üzerinden Fârs’a uzanarak yeni bir yağma akını gerçekleştirdiler.555 Neküderîlerin yağma akınları ile oluşturdukları tehdidin özellikle Fârs yöresinde etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum söz konusu süreçte bu vilâyetin içinde bulunduğu idarî boşluktan kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Zira, bu çalışmanın ilgili kısmında bahsedileceği üzere, Şîrâz’ın bazı ileri gelenleri, Fârs yöresindeki İlhanlı idarecisi Engyânu’nun neden olduğu aksaklıkları ve sıkıntıları Abaka Han’a taşımışlar, ayrıca onun tek başına saltanat sürmek niyetiyle isyana hazırlandığını ilhana bildirmişlerdi. Bu şikâyetlerin etkisiyle Abaka Han Engyânu’yu azletmiş ve daha sonra onun yerine Suğuncak Noyan’ı tayin etmişti (670/1271-1272).556 Ancak Fârs yöresinde 553 Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, s. 239; Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, s. 866. 554 Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, s. 248-249; Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, s. 866- 867. Târîḫ-i Sîstân’da anlatılan ve 675/1276-1277 yılına tarihlenen bir olay bu hadiseyle ilgili olsa gerektir. Eserin bilinmeyen müellifi, Emir Cârdû ve beraberindeki diğer pek çok binbaşının (emîr-i hezâr-ı dîger) komutasındaki Abaka Han ordusunun bu yılda Sîstân’a girerek arazileri tahrip ettiğini, insan ve hayvanlara zarar vererek yağmada bulunduğunu kaydetmektedir (Târîḫ-i Sîstân, s. 405). Anlaşıldığına göre, Neküderîlerin faaliyetlerine karşı harekete geçen bir İlhanlı kuvveti onların yaşadığı Sîstan yöresine ilerleyerek bölgede tahribat meydana getirmiştir. 555 Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, s. 286; Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, s. 867. 556 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 178; Aigle, Le Fārs, s. 121; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 100, 135. 153 pek çok idarî maslahatı halleden Suğuncak Noyan, bir süre sonra Ebeş Hatun ile Şehzade Möngke Timur’un evlilik akdinin gerçekleşmesi için Ebeş Hatun’u da yanına alarak merkeze dönmüştü (671/1272).557 Suğuncak Noyan’ın yokluğunda Fars’taki İlhanlı idarî ve askerî kuvveti zayıflamıştı. Bu durum kaynaklar tarafından Neküderîler olarak anılan topluluk için önemli bir fırsattı. 677/1279 yılında bir kısım558 Neküderî topluluğunun Sistân’dan Fârs’a yürümesi üzerine Şîrâz emirleri ve halkı şehri tahkim etmeye giriştiler. Bu kapsamda mancınıklar hazırlandı, kapılar sağlamlaştırıldı ve şehrin yol ve sokakları engellerle kapatıldı. Bu arada Şîrâz’daki İlhanlı şahnesi Bulugân ile Muhammed Bey, Toynak, Şemsu’d-dîn Tazigû ve diğer Fârs emirlerinin topladığı ordu, Kurbâl kenti yakınlarındaki Teng-i Şikem’de karşı karşıya geldikleri Neküderîler tarafından bozguna uğratıldı (17 Ramazan 677/1 Şubat 1279).559 Bu mücadelede Toynak ve Muhammed Bey Neküderîler tarafından öldürülürken Bulugân ve Şemsu’d-dîn Tazigû canlarını güçlükle kurtarabildi. Fars ordusunun mağlup olarak etrafa dağılmasıyla cesaret bulan Neküderîler, Şîrâz yakınlarına kadar ulaşmayı başardılar. Ancak bu sırada Şîrâz’ın şehir halkı tarafından iyi bir şekilde muhafaza edilmesi sebebiyle kenti ele geçiremeyeceklerini anlayan Neküderîler560 etrafı yağmaladıktan561 sonra geri çekildiler ve Sistân’a döndüler.562 557 Vassâf/İsfahânî, II, 197; Vassâf/Tahrîr, s. 115. 558 Reşîdu’d-dîn’in eseri Cami‘u’t-tevârîḫ’in Kerîmî neşrinde 10.000’e, ‘Alîzâde ve Rûşen-Mûsevî neşrinde ise 2.000’e yakın Neküderî süvarisinin Sistân üzerinden Fars’a yürüdüğünden bahsedilmektedir (krş. Reşîdu’d-dîn/Kerîmî, II, s. 772-773; Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 151, Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1108-1109). 559 Vassâf/İsfahânî, II, s. 199-202; Vassâf/Hammer, II, s. 118-127; Türker Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri (1256-1335), Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa 2019, s. 224-225. Ebu’l-Ferec, sayılarını 5.000’e yakın olarak verdiği ve “Hindistan hududunda saklanan asi Tatarlar” olarak tavsif ettiği Neküderîlerin bu saldırısında Şîrâz ordusunun büyük bir kısmını bertaraf ettiklerini teyit etmektedir (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 460). Öte yandan Hâfız-i Ebrû, Şîrâz’a yönelik, biri 677 yılı sonlarında (1279 yılı başları), diğeriyse 680 yılı başlarında (1281 yılı Baharı) gerçekleşen iki ayrı Neküderî saldırısından bahsetmektedir. Müellif, Neküderîlerin ilk saldırılarında Şîrâz’ı yağmaladıktan sonra Horasan’a döndüklerini, ikinci saldırılarında ise aynı kentte büyük tahribata yol açtıklarını aktarmaktadır (Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 179). 560 Şîrâz-nâme müellifi, söz konusu yağma akınını gerçekleştiren Neküderîlerin pamuktan mamul kumaşlar giydiklerini ve atlarının ahşaptan mamul üzengiyle donattıklarını kaydetmiştir (Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâznâme, s. 91). 561 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1109; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 540; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 118-119. 562 Kazvînî/Öztürk, s. 480-481; Kazvînî/Browne, II, s. 143; Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, s. 206-208; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 91-92; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 114; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 225. Neküderîler, Şîrâz’a yönelik bu yağma akınından çok büyük ganimet elde etmişlerdi. Öyle ki Zerkûb-i Şîrâzî, Neküderîlerin Fârs memleketlerinden yağmaladıkları altın, gümüş ve 154 Abaka Han, Neküderîlerin yağma ve tahrip faaliyetlerinin artması ve bilhassa onların Kirmân, Fârs, Hürmüz ve Şebânkâre gibi beldelerde neredeyse her yıl giriştikleri harekâtlarla tehdit arz etmeleri üzerine, 1 Muharrem 678/14 Mayıs 1279 Pazar günü Tebriz’den Horâsân’a doğru yola çıktı. Aynı yılın 3 Rebiülevvel/14 Temmuz günü oğlu şehzade Argûn’a Neküderîleri cezalandırmak üzere Sîstân’a gitmesini emretti. Şehzade Argûn beraberindeki kuvvetlerle Sîstân’ı kuşattıysa da bir başarı elde edemediğinden geri dönmek zorunda kaldı.563 Diğer yandan Reşîdu’d-dîn, bu arada Horâsân’a vardıktan sonra yoluna devam eden Abaka Han’ın 14 Rebîülevvel 678/25 Temmuz 1279 günü yeniden Herât’a girdiğini, onun buraya geldiğini duyan civardaki mezkûr ayın son gününde (30 Rebîülevvel 678/10 Ağustos 1279) Neküderî emirlerinin ona tâbî olduklarını aktarmaktadır.564 Nitekim 2 Rebîülâhir 678/12 Ağustos 1279 günü ilhanın huzuruna çıkarak hediyeler sunan Karauna emirleri Abaka Han’ın ikram ve ihsanlarına mazhar oldular.565 Abaka Han’ın yeniden doğuya yürüyüşü ve şehzade Argun eliyle Neküderîleri sindirmesi ve son olarak emirlerini itaat altına alması şüphesiz önemli bir gelişmedir. Bununla beraber bazı Neküderî grupların bir süre daha yağma ve tahrip faaliyetlerine devam ettikleri anlaşılmaktadır. Bu kapsamda Neküderîlerin yağma ile ganimet toplama gibi amaçlarla Şaban 678/Aralık 1279’da Kirmân’a ve 681/1281-1282 yılında Fârs’a kumaşlardan oluşan ganimeti yük hayvanlarına taksim ederek götürdüklerini aktarmaktadır (Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 91-92). Diğer yandan bu yılda vuku bulan Neküderî saldırısından Fârs dışında Kirmân, Hürmüz, Şebânkâre ve Yezd de zarar gördü. Nitekim Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân müellifi, Neküderîlerin bu saldırı sırasında söz konusu yöreleri de yağmaladıkları ve buralarda mukim insanları katlettiklerini kaydetmektedir (Târîḫ-i Şâhî-yi Karâḫıtâyân, s. 205-206). 563 Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 152-153. Buna mukabil Ebu’l-Ferec, şehzade Argun’un asi Neküderîlerin peşine düşerek pek çoğunu ortadan kaldırdığını yazmaktadır (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 460; Ebu’lFerec/Doğrul, II, s. 602-603). 564 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1109-1110. Târîḫ-nâme-yi Herât’taki kayda göre Abaka Han, Neküderîlerin 660/1262 yılında asayişi bozmaları üzerine kardeşi Tübşin’i onları sulh veya savaşla itaat almak üzere görevlendirmiştir. Bunun üzerine at binerek yola çıkan şehzade Tübşin, Herât’a vardığında yanlarındaki 1500 askerle birlikte Melik Şemsu’d-dîn Kert de ona katılmıştır. Neküderîlerle mücadele etmek üzere Herât Suyu kıyısına inen İlhanlı kuvvetleri karşısında birkaç kez harekât girişiminde bulunan Neküderîler, İlhanlı kuvvetleri karşısında tutunamayarak bozguna uğramışlardır. Hatta bu sefer sonucunda Herât meliki ile şehzade Tübşin pek çok esir ve ganimet elde etmişlerdir (Herevî, Târîḫ-nâme-yi Herât, s. 297-298). Abaka Han’ın 663/1265 yılında tahta çıktığı, Neküderîler hadisesinin de 677/1279 yılında vuku bulmasının pek çok kaynak tarafından bildirilmesinden hareketle, bu hadisenin Târîḫ-nâme-yi Herât’taki tarihlendirilmesinin hatalı olma ihtimali sebebiyle Herevî’nin bu konuda sunduğu malumata ihtiyatla yaklaşmak gerekmektedir. 565 Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 152-153; Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 36; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 541. 155 yöneldiklerine şahit olunmaktadır. Bundan sonra bir süre sessizliğe bürünen Neküderîlerin Argun Han’ın iktidarında Horasan ve civarındaki faaliyetleriyle öne çıkmaktadırlar.566 2.11. II. Hıms Muharebesi (680/1281) Abaka Han dönemi dâhilinde İlhanlı-Memlûk ilişkilerinin son mühim safhası, 679/1281 yılında yaşanmıştır. Bu arada Sultan Baybars, 16 Muharrem 676/20 Haziran 1277 günü Dımaşk’ta ölmüş ve yerine sırasıyla oğullarından Bereke ve Sülemiş, bunların ardındansa devletin önde gelen emirlerinden Kâlâvûn tahta çıkmıştı (678/1279).567 Onun sultanlığına itiraz eden Dımaşk naibi Sungur el-Aşkâr, 24 Zilhicce 678/26 Nisan 1280 günü Suriye’de “el-Melikü’l-Kâmil” unvanıyla sultanlığını ilan ederek bölgede güçlenmeye çalıştı, bu kapsamda Kâlâvûn’a karşı İlhanlılarla temas kurdu.568 Bu kapsamda Bağdâd’da bulunan Ata-Melik Cüveynî’yle mektuplaşarak Memlûk Sultanlığı merkeziyle arasında ihtilaf bulunduğunu bildirdi; İlhanlı ordusunun Suriye’ye gelmesini teşvik ederek onlara gerekli desteği vereceğini taahhüt etti.569 Sungur’un bu girişiminde Sultan Kâlâvûn’un gönderdiği ordulara karşı tutunamamasının da etkisi vardı.570 Sultan Kâlâvûn, Sultan Baybars’ın ölümüyle başlayan karışık süreçten güçlenerek çıksa da İlhanlılar ve Memlûkler arasındaki sorunlar aynen korunuyordu. İlhanlı-Memlûk sınır bölgelerinde her iki tarafın da hareketleri, daha önce pek çok kez olduğu gibi, çatışmaya yol açabilecek nitelikteydi. Zira Memlûk Sultanlığı içerisinde ortaya çıkan karışıklıklar İlhanlılara aradıkları fırsatı sunmuştu. Sultan Kâlâvûn otoritesini iyiden iyiye güçlendirmeden Memlûklerden Elbistan Savaşı’nın intikamını almak ve Kuzey Suriye’yi ele geçirmek isteyen kardeşi Möngke Timur kumandasındaki birlikleri Şam yöresine sevk 566 Bu konuda tafsilen bk. Subaşı, “Moğol Neküderîlerin Kökeni ve Faaliyetleri”, s. 869-870. 567 Ali Aktan, “Bahri Memlûklerden Sultan Kalavun ve Hânedanı”, Belleten, LIX/226 (1995), s. 606-607. 568 Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 76-86; İsmail Yiğit, “Kalavun”, DİA, XXIV (2001), s. 227; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 266-267; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 100-104; A. Mesut Ağır, Memlûk Tarihçilerine Göre Sultan Kalavun Dönemi Siyasî Olayları, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2004, s. 23-24, 28-30, 32. 569 Abdullah Mesut Ağır, “Sultan Kalavun Devri Memlûk-İlhanlı Münasebetleri II. Humus Savaşı H. 679/M. 1281”, Akademik Bakış, 15 (2008), s. 3. 570 Aktan, “Sultan Kalavun ve Hânedanı”, s. 609. 156 ederken Anadolu’da bulunan Samagar Noyan’a kuvvetleriyle birlikte bölgeye ilerlemesini emretti.571 Fırat’ı geçerek Elbistan’a giren İlhanlı ordusu buradan devamla Aynâab, Derbsâk ve Bagrâs gibi yöreleri ele geçirip yağmaladıktan sonra Halep’e yöneldi.572 Möngke Timur’un iki gün boyunca Halep’i yağma ve kıtale uğrattığı sıralarda Abaka Han beraberindeki birliklerle Sungur el-Aşkar’la buluşmak üzere Rahbe’ye yöneldi.573 İlhanlı kuvvetleri Halep’i yağmaladıktan sonra Fırat’ın doğusuna çekilerek Akkâ’daki Haçlılarla irtibat kurmuşlar ve Abaka Han’ın bir sonraki yıl Memlûklere karşı girişeceği mücadele onlardan yardım talep etmişlerdi.574 Bu sırada iki kola ayrılmış bulunan İlhanlı ordusu, Möngke Timur kuvvetleri Hama’ya, 575 Abaka Han kuvvetleri ise Bire kentinin karşısında konuşlanacak şekilde ilerlemişti. 576 Bu aşamada Sultan Kâlâvûn emirlerini göndermek suretiyle Sungur’la anlaşmış, Antakya, Sayhun ve Lazkiye emirliğini verdiği bu kumandanı yanına çekmeyi başarmıştı.577 Bundan sonra İlhanlılarla yapacağı mücadelenin hazırlıklarına girişen Sultan Kâlâvûn ordusunu bölümlere ayırdı. Memlûk ordusunun sağ kanadında Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr, Bedru’d-dîn Beysarî, Alâu’d-dîn Taybars, İzzu’d-dîn Aybek, Alâu’d-dîn Geçdoğdu gibi ünlü komutanların askerleriyle birlikte Hüsâmu’d-dîn Laçin’in ve Suriye birliklerinin başında bulunan Emir Seyfu’d-dîn İsa’nın kuvvetleri; sol kanadında Sungur el-Aşkar, Bedru’d-dîn Aydemirî ve Bedru’d-dîn Bektaş gibi önemli emirlerin orduları bulunuyordu. Ordunun merkez kısmında bizzat yer alan Sultan Kâlâvûn’un yanında Hüsamu’d-dîn Torumtay gibi meşhur Memlûk emirleri yer almaktaydı.578 571 Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 102-103. 572 Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 76; Selim Hilmi Özkan, El-Melik El-Mansur Seyfeddin Kalavun elElfi Hayatı ve Siyasi Faaliyetleri (678-689/1280-1290), Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 1999, s. 77; Ağır, “II. Humus Savaşı”, s. 4. 573 Ömerî, Mesâliku’l-Ebsâr, s. 408. 574 Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 104; Özkan, El-Melik El-Mansur Seyfeddin Kalavun, s. 76; Ağır, “II. Humus Savaşı”, s. 5. 575 Aktan, “Sultan Kalavun ve Hânedanı”, s. 613. 576 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1116. 577 Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 86; Aktan, “Sultan Kalavun ve Hânedanı”, s. 609-610; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 268; Ağır, Memlûk Tarihçilerine Göre Sultan Kalavun Dönemi, s. 35; Özkan, El-Melik El-Mansur Seyfeddin Kalavun, s. 77. 578 Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 90-91; Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 105-106. 157 Bu sırada Rahbe’ye yaklaşan Abaka Han askerlerine bölgeyi yağmalamalarını emretti. İlhanın emriyle harekete geçen askerler, Zelibiya kalesini tahrip etti ve Rahbelilerle savaştı. 29 Cemâziyelahir 680/15 Ekim 1281 tarihinde Sincar’a döndü, yaklaşık kırk gün sonra Musul’a bağlı Mahlebiyye’deki otağına ulaştı.579 Abaka Han’ın bu faaliyetleri yürüttüğü sırada kardeşi Möngke Timur’un emrindeki kalabalık İlhanlı ordusu Hıms’a ulaşmak üzere güneye ilerledi. İlhanlı ordusunun durumuna bakıldığında, ordunun sağ kısmında Mazuk Aka ve Hindukur’un askerleri, sol tarafında ise Alınak, Taycu Bahadır, şehzade Hülâcü ve Kara Bukay bulunuyordu. Bunun yanı sıra İlhanlı kuvvetleri içerisinde Gürcü Krallığı ve Kilikya Ermeni Krallığı tarafından tâbîyet gereği İlhanlılara sağlanan takviye birlikler de mevcuttu, hatta dönemin Ermeni kralı Leon da bu harekâtta yer alıyordu.580 Ermeni Krallığı kuvvetleri, Kral Dimitri’nin komutasındaki Gürcü Krallığı kuvvetleriyle birlikte İlhanlı ordusunun sağ kanadını teşkil ediyordu. 581 14 Receb 680/29 Ekim 1281 tarihinde Möngke Timur komutasındaki 80.000 kişiden oluşan İlhanlı ordusu582 Hıms yakınlarındaki Mercü’s-suffâr’da Memlûk kuvvetleriyle karşılaştı. Moğol ordusunun sol kanadının Memlûk ordusunun sağ kanadına saldırarak bozmasıyla başlayan mücadele tarafların çarpışarak Hıms kapılarına kadar gelişine yol açtı ki bu sırada kent sakinleri çatışmanın şiddetinden korkarak şehrin kapılarını kapatmak zorunda kaldılar. Moğollar geri çekilen Memlûk askerlerini kovaladıkları sırada583 ordularının sağ kanadında bulunan Memlûk birlikleri sol kanadın yardımına yetiştiler. Bu gelişmelerin yaşandığı esnada, İlhanlı merkez ordusunun başında bulunan Möngke Timur, atının tökezlemesi üzerine yere düştü.584 Aynı zamanda İsa b. Mühennâ’nın kuvvetleri, Moğol ordusunun sol kanadını arkadan çevirmişti. Memlûk 579 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1116. 580 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 464. 581 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117. 582 Kaynaklar bu savaş hakkında birbirine benzer anlatımlar sunsalar da İlhanlı ordusunun mevcudu hakkında farklı bilgiler vermektedirler. Mesela Korykoslu Hayton Möngke Timur’un 30.000 süvariyle birlikte yanında Ermeni kralı Leon olduğu halde hareket ettiğinden bahsederken Ebu’l-Ferec 50.000, Aksarayî 80.000 sayısını kaydetmiştir. Makrîzî de savaş öncesinde Sultan Kâlâvun’un huzuruna gelen bir Memlûk casusunun İlhanlı ordusunu 80.000 kişi olarak bildirdiğini ifade etmiştir (Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, s. 133; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 464; Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, 105-107; Makrîzî, es-Sülûk, s. I/2, s. 690). Diğer yandan bu savaşa katılan Memlûk ordusunun 50.000 kişi civarında olduğu belirtilmektedir (Uyar, İlhanlı Devleti’nin Askerî Teşkilatı, 55-57; Martinez, “Some Notes on ĪlXānid Army”, s. 158-162). 583 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk, I/2, s. 693. 584 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk, I/2, s. 694. 158 kuvvetlerinin bu kritik hamlesiyle beraber Möngke Timur’un savaş alanında uğradığı talihsizlik İlhanlı ordusu içerisinde kuşatılmışlık zannının ortaya çıkmasına yol açtı. Sonunda Memlûk ordusunun sol kol ve merkez kuvvetleri, İlhanlı ordusunun sol kolunu mağlup etmeye muvaffak oldu. 5.000 Gürcü askeri ve Kilikya Ermeni kralının bulunduğu İlhanlı sağ kol kuvvetleri, sol kolun vaziyetinden haberdar olmadıklarından yenilgi haberini alarak Hıms kapılarından geri döndüler. Bu sebeple İlhanlı askerleri savaş sonunda bozguna uğrayarak düzensiz şekilde çekilmek durumunda kaldılar.585 Ricat eten İlhanlı ordusundan geriye kalan at ve silah gibi pek çok ganimet Memlûkler tarafından ele geçirildi. Ordunun bozulması üzerine pek çok Moğol askeri savaş meydanında ve Fırat Nehri’ne doğru çekildikleri sırada öldürüldü. Ayrıca nehir kenarında saklandığı öğrenilen bazı İlhanlı askerleri, gizlendikleri arazi ateşe verilmek suretiyle Memlûkler tarafından katledildi. 586 Reşîdu’d-dîn’e göre bu yenilgi Möngke Timur’un henüz çocuk yaşta olup çetin savaşlar görmemesi dolayısıyla tecrübesizliğinden kaynaklanmıştı. Diğer yandan tecrübeli emirlerden Tignâ ve Dulâdây Yarguçi de endişeye kapılarak Memlûkler karşısında tutunamamış ve kaçmışlardı. 587 Savaş sonunda yanındaki birliklerle güçlükle geri çekilen Möngke Timur, Cezire-i İbn Ömer yoluyla Nusaybin’e ilerlediği sırada ansızın vefat etti (16 Muharrem 681/26 Nisan 1282). 588 Yenilgi haberi, Mahlebiyye’de bulunan Abaka Han’a iletildiğinde ilhan oldukça hiddetlenerek yanında bulunan emirlere yaz mevsimi ve kurultay zamanı geldiğinde bu yenilgiden sorumlu olanlarını soruşturacağını ve gelecek yıl bizzat kendisinin oraya giderek bu yenilgiyi telafi edeceğini söyledi. Ardından 17 Receb 680/1 Kasım 1281 günü Dicle Nehri’nden geçerek Keşâf üzerinden Bağdâd’a yöneldi ve 2 Şaban 680/16 Kasım 1281 günü Muhâvvel589 muhitine kondu. Bir zaman burada vakit geçiren Abaka Han 3 585 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117-1118; Vassâf/Tahrîr, s. 55; Mansûrî, et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, 92; Erdem, Türkiye Selçuklu-İlhanlı İlişkileri, s. 270-271. 586 Erdem, İlhanlı-Memlük Münâsebetleri, s. 106-107. 587 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1116-1117. 588 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 437; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 466; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 51-52. 589 Bağdat’ın batısında, İsa Kanalı üzerinde bulunan bu küçük kasaba için bk. Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 50; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 497. 159 Zilkade 680/13 Şubat 1282 günü Bağdat’tan Hemedân’a yöneldi ve 6 Zilhicce 680/18 Mart 1282 günü Hemedân’a girerek Melik Fahreddin Menuçehr’in sarayına yerleşti.590 Reşîdu’d-dîn’in verdiği bilgiye göre Abaka Han bir sonraki yıl bizzat kendi komutasındaki bir orduyla Memlûkler üzerine sefere çıkacağını ve Hıms yenilgisinin öcünü alarak telafisini yapacağını dile getirmiştir. 591 Ancak Abaka Han’ın ömrü tasarladığı saldırıya vefa etmemiştir. 590 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117-1118. 591 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117. 160 3. ABAKA HAN DÖNEMİNDE İLHANLI DEVLETİ’NİN İDARÎ YAPISI, DÂHİLÎ VE HARİCÎ MÜNASEBETLERİ Abaka Han ve etrafındaki dünyanın tam anlamıyla anlaşılabilmesi için bu dönemde İlhanlı Devleti’nin idarî yapısının ve bu yapı içerisinde bulunan unsurların merkezle münasebetlerinin incelenmesi gerekmektedir. İlhanlı Devleti’nin idarî yapısını merkezî eyaletler, tâbi devletler ve mahallî hâkimiyetler olarak üçe ayırmak mümkündür. Bu kapsamda öncelikle merkezî eyaletler hakkında bilgi vermek, bunun ardından tâbi devletler ve mahallî hâkimiyetlerden bahsetmek icap etmektedir. 3.1. Abaka Han Döneminde Merkezî Eyaletler Spuler’in belirttiği gibi Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî ve Kâlkâşendî’nin verdiği bilgiler sayesinde İlhanlı Devleti’nin idarî taksimatı iyiden iyiye bilinmesine rağmen devletin idaresi altında bulunan mahallî hâkimiyetler ile bunların vazifeleri hakkında bilinenler oldukça azdır. Bununla beraber İlhanlı topraklarının eyaletlere bölünmesi işinin eskiden beri gelenek halinde uygulandığı üzere doğal sınırlar çerçevesinde yapıldığı bilinmektedir. Ancak İlhanlılar, ülkenin eyaletler halinde taksim edilmesi hususunda doğal sınırların yanı sıra askerlik ve iaşe gibi hususları da dikkate almışlardır.592 Merkezî eyaletler hususunda evvelâ İlhanlı hükümdarlarının, istikrarlı bir şekilde İran’a yerleşmelerinden itibaren geniş otlaklara ve serin bir havaya sahip Azerbâycân eyaletini merkez olarak belirlediklerini ve benimsediklerini ifade etmek gerekir. Yine onlar, kışlamaya müsait bir iklime sahip olan Irak (‘Irak-i ‘Arab) eyaletini de mahallî hâkimlerin varlığına müsaade etmeksizin, doğrudan kendi idareleri altına almışlardı. Bilhassa yaylak-kışlak hayatı, İran’da hâkimiyet kuran Moğolların dikkatini Azerbâycân, Doğu Anadolu, Arrân ve Mûgân gibi geniş otlakların bulunduğu, havası ve iklimi göçebe yaşam tarzı için elverişli bölgelere çekmişti. İlhanlı hükümdarlarının kışlık ve yazlık 592 Spuler, İran Moğolları, s. 367. 161 merkezlerinin bulunduğu bu bölgelerle ilgili her türlü mesele merkezden çözülmekteydi.593 İlhanlılarda merkezî eyaletleri yönetmekle görevlendirilen hâkim unvanlı kişiler bulunmaktaydı. Tafsilatıyla bilinmeyen özel durumlarda bazı eyaletlere iki hâkim tayin edilmekteydi. Mesela, Abaka Han tahta çıkar çıkmaz yaptığı idarî görevlendirmeler kapsamında İsfahân’ın ve ‘Irak-i Acem eyaletinin önemli bir kısmının idaresini Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin oğlu Hâce Bahâu’d-dîn Muhammed’e, Kazvin’le birlikte Irak eyaletinin bazı yörelerini Melik İftihâru’d-dîn Kazvinî’ye verdi.594 Esasen umumiyetle ‘Irak-i ‘Acem adıyla yekpare olarak değerlendirilen bu bölgeler birbirine bağlı durumda idiler.595 Eyaletlerde görevlendirilen hâkimlerden başka, bazı yöre ve şehirlerde şıhne adı verilen, askerî birliklere kumanda etmekle görevli kişiler mevcuttu. Bunların pek çok önemli şehirde ve mahallî hâkimiyetlerin başkentlerinde vazifeli kılındıkları vaki idi. Muhtelif eyaletlerde hâkime vekâlet etmek ve bilhassa emrinde bulunan bölgenin nizam ve asayişini temin etmekle görevli nâibler bulunmaktaydı.596 Ülkenin doğusunda özel bir öneme sahip olan Horâsân ve Mâzenderân eyaletleri ise umumiyetle veliaht konumunda bulunan şehzadelerin idare ve kontrolüne bırakılmıştı.597 Veliahtın yaşça küçük olması sebebiyle bu idare, şeklî bir muhafaza mahiyetinde idi. Onun yanında, umumiyetle vezirlerle beraber veliaht çocuk ise bir de atabeg tayin edilirdi. Aynı zamanda göçebe kavimlerin istilâsına karşı muhafaza etme amaçlı olarak sürekli olarak bu yörede bırakılan askerî kıtanın kumandanları olarak pek çok emir bulunmaktaydı. 598 593 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 171. 594 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906-907. 595 Spuler, İran Moğolları, s. 369. 596 Spuler, İran Moğolları, s. 370-371. 597 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 171. 598 Spuler, İran Moğolları, s. 368. 162 Abaka Han henüz şehzadeliği döneminde veliaht durumunda olması sebebiyle babası Hülâgû Han tarafından Horâsân ve Mâzenderân’ın idaresiyle görevlendirilmişti. Gelecekte hükümdara halef olacak şehzadenin Horâsân ve Mâzenderân’a gönderilmesi uygulaması, ilk kez Abaka Han’ın şehzadeliğinde olmak üzere, İlhanlılarda bir gelenek haline geldi. 599 Yaklaşık iki yıl kadar Emir Argun Aka’yla beraber bu yörede kalan Abaka Han, hükümdarlığında yaylag olarak umumiyetle Aladağ’ı ve Azerbaycan sahasını kışlag olarak ise diğer pek çok İlhanlı hükümdarının yaptığı gibi600 Arrân ve Bağdâd ile Horâsân Mâzenderân’ı601 tercih etti. Coğrafî olarak merkeze uzak olsa da siyasî ve idarî durumu açısından merkez eyaletler arasında sayılan Horâsân, tarih boyunca İran’da kurulan pek çok devlette olduğu gibi, İç Asya steplerinden gelen göçebe kavimlere karşı bir kapı olması hasebiyle önem ihtiva etmekteydi. Bu sebeple Horâsân’ın muhafaza ve idaresine özel bir önem verilmiş, buraya tayin edilecek şehzadelerde ve komutanlarda üstün askerî ve idarî yeteneklere sahip olması şartı aranmaktaydı. 602 Bu yüzden Abaka Han, tahta çıkar çıkmaz kardeşi Tübşin’i kalabalık bir askerî kuvvetle Horâsân ve Mâzenderân’dan başlayarak Ceyhun Nehri kıyısına kadar olan sahayı muhafaza etmesi için doğuya göndererek şehzadeliği sırasında üstlendiği görevi ona tevdi etti.603 Nitekim bu görevlendirmenin önemi, eyaletin Çağataylı hükümdarı Barak’ın saldırısına maruz kaldığında anlaşıldı. 668/1270 yazında Herât yakınlarında yapılan muharebede İlhanlı ordusunun galip gelmesiyle birlikte Çağataylıların Horâsân’a yönelik istilâ teşebbüsü bertaraf edildi. Herât Savaşı’na giden süreçte yaşananlarla birlikte yine Abaka Han döneminde gerçekleşen 671/1273 yılındaki ikinci doğu seferi Horâsân eyaletinde büyük tahribata yol açtı. Öyle ki Abaka Han 674/1275-1276 yılında Horâsân’a ordu göndermeyi tasarladığı sırada emirler ve Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, Horâsân’ın harap durumda olduğunu ve ordunun oraya gitmesinin zor olacağını söyleyerek onu ikna ettiler.604 599 Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 177. 600 Mustafa Uyar, “İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Önemli Yaylak ve Kışlakları”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, ed. E. Uyumaz-M. Kesik-A. Usta-C. Piyadeoğlu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2013, s. 244-257; a.mlf., İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Askerî Teşkilatı, s. 100-113; Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 55-56. 601 Spuler’e göre İran’daki Moğol sürülerinin kış ve yaz karargâhlarına gidip gelmeleri Horâsân ve Mâzenderân’ı yekpare telâkki etmeyi zarurî kılmaktadır (Spuler, İran Moğolları, s. 367). 602 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 173. 603 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517-518; Benâketî, Târîhi Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906. 604 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1105. 163 3.2. Tâbî Devletlerle Münasebetler Abaka Han döneminde İlhanlılara tâbi devletlerin durumu ve merkezle münasebetlerine geçmeden önce, bunların yapısı, özellikleri ve merkezî idare nezdindeki mevkii hususunda birkaç söz etmek icap etmektedir. Zira Abaka Han döneminin ve bilhassa bu dönemde İlhanlı merkezî idaresi ile tâbi devletler arasındaki bağlantıların yeterince anlaşılabilmesi için merkezî idare ve tâbi devletler arasındaki münasebetlerin dayandığı altyapının irdelenmesi gerekmektedir. İlhanlılar, Cengiz Han döneminde ve sonrasında gerçekleşen Moğol istilâsının ortaya çıkardığı bir siyasî teşekkülün mümessilleri olarak devlet teşkilâtlanması ve idare anlayışında Moğol müktesebatını takip etmekteydiler. Bu sebeple Moğolların istilânın başından beri yaptıkları gibi, itaat altına aldıkları devletlerin idaresini, kendilerine tâbi olmaları koşuluyla ilgili hanedanın bir üyesine bırakma uygulamasını benimsemişlerdi. İlhanlılara tâbi devletler siyasî, idarî ve malî konularda onların denetimi altındaydılar. Emniyet ve asayiş Moğol emirinin idaresindeki Moğol askerî kuvveti tarafından tanzim edilmekte, bu kuvvetin masraf ve ihtiyaçları tâbi hâkimiyetin hazinesinden karşılanmakta idi.605 İlhanlı Devleti’nin teşekkül devrinde Kilikya Ermeni Krallığı ve Gürcü Krallığı gibi Hıristiyan hâkimiyetlerin yanı sıra Türkiye Selçuklu Devleti gibi Türk-İslâm hâkimiyetlerinde de bu türden bir idare tarzı benimsenmişti. Söz konusu tâbi hâkimiyetlerin ilhana belirli miktarlarda yıllık haraç ödeme, ihtiyaç halinde asker gönderme gibi vasallık bildiren bazı yükümlülükleri mevcuttu. Bu sayede ülkelerinde dâhili idareyi sağlayan tâbi hükümdarlar, olağanüstü haller hariç tutulursa, fiilî bir Moğol müdahalesine maruz kalmaksızın hükmetme imkânına maliktiler.606 Hatta bunlardan bazıları, İlhanlı tahakkümü altında olmalarına rağmen kendi adlarına sikke darp etme hakkına da sahiptiler.607 605 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 189. 606 Spuler, İran Moğolları, s. 391. 607 Mesela Anadolu, Kilikya, Kirman, Gürcistan, Fars ve Mardin gibi İlhanlılara tâbi bazı yörelerin hükümdarlarının kendi adlarına sikke kestirdikleri bilinmektedir. İlhanlılarda yerel hâkimlerin kendi adlarına sikke darp ettirmelerine olanak veren bu uygulama, Gazan Han’ın ülkenin her yerinde geçerli, ortak bir para sistemi kurma amacı taşıyan reformuna kadar sürmüştür (Spuler, İran Moğolları, s. 392-393; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 274-285; Kolbas, Mongols in Iran, s. 313-315, 321-322). 164 İlhanlı hükümdarları, kendilerine tâbi fakat görece uzak yörelerin vergi ve asker haricinde bir kazanç getirmeyeceğinin bilincindeydiler. Dolayısıyla bu tür bölgelerin doğrudan idaresi için para, çaba ve enerji sarfiyatına gerek duyulmamaktaydı. Bunun yerine, başta ataları tarafından kurulan Moğol İmparatorluğu olmak üzere, tarihte pek çok bölgesel veya kıtalararası devletin uyguladığı yöntemi kullanarak, İlhanlı merkezine çok da yakın olmayan yöreleri uzaktan ve dolaylı şekilde idare etmeyi tercih ettiler. Bu kapsamda değerlendirilen ülkelerde dâhilî idareyi sağlamak üzere, ilhana karşı sorumlu iki farklı zümreye mensup karakterlerin tayin edildiği görülmektedir. Bunlardan biri sivil hükümeti sağlamak ve mâlî işleri yapmakla görevli yerel idareciler iken, diğeri askerî vazifeleri yerine getirmekle sorumlu kişilerdi. 608 İlhanlı idaresi altındaki kritik yörelere sivil idareci olarak şehzadeler tayin edilirken tüm mahallî bölgelerde gerekli askerî vazifeler önde gelen emirlere ve bunların emri altında bulunan birliklere tevdi edilmekteydi. Hülâgû Han döneminde İlhanlı Devleti’ne tâbi devletlere yönelik olarak uygulamaya konulan bu idare sistemi Abaka Han döneminde de benimsenmiştir. Bu kısımda Moğol ve İlhanlı hâkimiyeti altında bulunan tâbi devletlerin Abaka Han devrindeki durumları ve merkezî idare ile ilişkileri incelenmektedir. 3.2.1. Kilikya Ermeni Krallığı XIII. yüzyılda Kilikya Ermeni Krallığı’nın konumu İlhanlı-Memlûk ilişkileri bağlamında dikkate şayan bir görünüm arz eder. Zira İran merkezli kurulan İlhanlı Devleti başlangıcından itibaren Hıristiyanları destekleyen, hatta onların hâmiliğini yapan bir idare tarzı benimsemiştir. İlhanlılar ve Ermeniler arasındaki tâbi-metbu ilişkisi, bu iki gücün bazı siyasî ve askerî olaylarda birlikte hareket etmesine olanak vermiştir. İlk ilhan Hülâgû’nun Hıristiyan destekçisi olduğu pek çok Ermeni kronik yazarı tarafından ifade edilmiştir. Onun baş hatunu Dokuz Hatun’un Hıristiyan olduğu ve 608 İran sahası ve Fârs eyaleti özelinde ikili sistemin uygulanışı için bk. Aigle, Le Fārs, s. 87-91; a.mlf., “Persia under Mongol domination: The effectiveness and failings of a dual administrative system”, Bulletin d’Etudes Orientales, 57 (2006), s. 72-78. 165 ordugâhında taşınabilir bir kilise bulundurduğu bilinmektedir. Yine Dokuz Hatun’un dindaşlarını, bilhassa Ermenileri himaye ettiği bazı çağdaş Ermeni tarih yazarları tarafından vurgulanmaktadır.609 Bu durumun Hülâgû’nun Hıristiyanlara karşı bakış açısını etkilediği muhakkaktır.610 Zira Möngke Kağan henüz Hülâgû’yu İran’a yolcu ederken ona bütün işlerde Dokuz Hatun’la meşveret etmesini salık vermiştir.611 İlhanlı Devleti’nin dâhili siyasetini etkileyen bu husus, Kilikya Ermeni Krallığı başta olmak üzere İlhanlılara tâbi Hıristiyan hâkimiyetler bağlamında devletin hâricî siyasetinde de etkili olmuştur. Güney Anadolu’da Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin aşağı kısmında kalan bölgeye Türk iskânı öncesinde Kilikya adı verilmekteydi. Kilikya, Emevîlerden sonra İslâm dünyasına hâkim olan Abbasîlerin zayıflamasıyla X. yüzyılın ikinci yarısında tekrar Bizans eline geçmişti.612 Bizans İmparatorluğu’nun Doğu Anadolu’yu ilhak politikası gereği önce İç Anadolu’ya tehcir edilen Ermenilerin bir kısmı daha sonra Kilikya bölgesine inmişti.613 Böylece XI. yüzyılın başlarından itibaren Kilikya’da demografik açıdan kendini göstermeye başlayan Ermeni varlığı, bir süre sonra Bizans İmparatorluğu tarafından siyasî olarak da tanınmış ve Kilikya bölgesinin Küçük Ermenistan adıyla da anılmasını sağlamıştı.614 Bizans İmparatorluğu’na bağlı şekilde siyaseten varlık gösteren Kilikya Ermenileri, I. Haçlı Seferi ile Anadolu’ya gelen kitlelere iaşe ve rehberlik gibi konularda 609 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 110; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 57; Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 104-105. 610 Hülâgû’nun Hıristiyanlık yanlısı siyaseti ve Dokuz Hatun’un bu siyasete etkisi hususunda bk. Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 977; Spuler, İran Moğolları, s. 228-232; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 359- 361; Yılmaz, “Dımaşk’ın En Zor Yılı”, s. 83. 611 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 977. 612 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 170; Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136- 1162), Çev. H.D. Andreasyan, TTK, Ankara, 2019, s. 8-9; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev. F. Işıltan, TTK, Ankara, 2015, s. 269; M. Aktok Kaşgarlı, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, KÖKSAV, Ankara, 1999, s. 16; M. Canard, “Cilicia”, EI2 , Vol. II, 1991, s. 36. 613 Nina G. Garsoïan, “The Problem of Armenian Integration into the Byzantine Empire”, Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire, ed. H. Ahrweiler-A. E. Laiou, Dumbarton Oaks, Washington D.C., 1998, s. 56-57; Boase, “The History of the Kingdom”, s. 26; Seta B. Dadoyan, The Armenians in the Medieval Islamic World, II, Transaction Publishers, New Jersey, 2013, s. 156-157; Payaslian, The History of Armenia, s. 76-77; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK, Ankara, 2019, s. 107- 108; İlyas Gökhan, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 1, 2012, s. 72-76. 614 Alexander A. Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, çev. T. Alkaç, Alfa Yay., İstanbul, 2015, s. 473, Ayşe Ayçiçek, “Kilikya Ermeni Baronluğunun Ortaçağ Anadolu Tarihindeki Yeri Üzerine”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, I/1 (2018), s. 62, 77. 166 yardımda bulundular. Buna mukabil Haçlı reisleri Ermeni lideri Konstantin’e “Baron” unvanı verdikleri gibi onu kontluk rütbesine yükselttiler.615 Kilikya Ermeni Baronluğu’nun III. Haçlı Seferi sırasında iyiden iyiye güçlenmesi, o sırada Ermeni baronu olan II. Leon’un Alman İmparatoru VI. Heinrich eliyle taç giymesine olanak verdi. Bu gelişmeyle II. Leon Alman imparatorunun yüksek hâkimiyetini tanımak koşuluyla “Kral” unvanını almaya muvaffak oldu.616 II. Leon’un ölümüyle (1219) başlayan çalkantılı sürecin nihayetinde krallığın hâkimiyeti Rupenlilerden Hetumlulara geçti. Kral II. Leon’un dul eşi Isabella ile evlenen Hetum, taç giyerek Kilikya Ermeni kralı ilan edildi (1226).617 Kilikya Ermeni Kralı Hetum, Kösedağ Savaşı neticesinde Küçük Asya’yı hâkimiyet altına alan Moğollara itaat etmekte gecikmedi.618 Buna ek olarak 1247 yılında kardeşi Simbat’ı çok sayıda hediyeyle birlikte dönemin Moğol İmparatoru Güyük Han’ın huzuruna gönderdi.619 Moğollara itaat arz eden Kral Hetum, Kilikya bölgesindeki egemenliğini sürdürdüğü gibi ihtiyaç duyduğu anlarda Moğol askerî desteğini alma taahhüdüne de mâlik oldu. Ayrıca 1253’te Möngke Kağan’ın huzuruna bizzat gitmesi sayesinde Ermenilere daha önce verilen hakların kağan tarafından genişletilmesini sağladı. Kilikya Ermeni kralı, Möngke Kağan’dan aldığı yarlığ ile tüm rahipler ve kiliselerin vergilerden muaf tutulmasını, Müslümanların Ermenilerden aldığı yerlerin iade edilmesini ve batıdaki Moğol garnizonunun ihtiyaç halinde kendilerine yardım etmesini garanti altına aldı.620 Kilikya Ermeni Krallığı’nın Moğollara tâbi olma durumu 615 Gökhan, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, s. 79-80. Ermeni liderleri 1198’e kadar “Baron” unvanıyla anılmışlardır (Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 116-117). 616 Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 116-117, 155-156; Gökhan, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, s. 90-91; Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 171-172. 617 Kaşgarlı, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, s. 63; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 174-176, 183; Boase, “The History of the Kingdom”, s. 23, Payaslian, The History of Armenia, s. 90; Canard, “Cilicia”, s. 38. 618 Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 89; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 52; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 79-80. 619 Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s.109, 120; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 63, 69; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 80-84; Boyle, “The Journey of Hetʿum I, King of Little Armenia, to the Court of the Great Khan Möngke”, s. 178; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 187-188; Thorau, The Lion of Egypt, s. 60. 620 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 96-100; Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 120-122; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 69-70; Müverrih Vardan, Türk 167 Hülâgû’nun İran’a gelişinden sonra da devam etti,621 hatta tâbi ve metbu tarafların daha yakın ilişkiler geliştirmesine imkân verdi. Bu süreçte Küçük Asya’nın güneyinde İlhanlılara bağlı şekilde hüküm süren Kilikya Ermenileri, hediye ve vergi vermek ve gerekli görüldüğü takdirde asker temin etmek suretiyle İlhanlılara olan bağlılıklarını gösterdiler. Ermenilerin Hülâgû Han’ın seferlerine yaptığı katkıların İlhanlı idaresi katında taltif görmesi sayesinde iki taraf arasındaki münasebetler tâbi-metbu ilişkisinden ziyade bir noktaya geldi.622 Ermeni kralı Hetum’un Hülâgû Han’ın 1260 yılındaki Suriye seferine katılması ve bu sefere katkıları, kendisine pek çok esir ve ganimetin yanında Behisni, Derbsâk, Merzibân, Ra’bân, Şeyh el-Hadîd ve Maraş gibi kaleleri kazandırdı.623 Kilikya Ermeni Krallığı, bünyesinde barındırdığı siyasî, ekonomik ve askerî güçten ziyade egemen olduğu coğrafyanın stratejik ehemmiyetiyle Suriye ülkesinin hâkimiyeti üzerine düğümlenen İlhanlı-Memlûk rekabetinde ön plana çıkıyordu. İlhanlılar zaviyesinden bakıldığında bölgede hâkimiyet kurma, daha da önemlisi hâkimiyeti sürdürme bağlamında Suriye’nin arka bahçesi ve Anadolu’ya uzanan köprüsü konumunda olan Kilikya’yı her şart altında elde tutmak elzemdi. Bu yüzden Hülâgû döneminde Kilikya Ermenileri ile geliştirilen yakın ilişkinin Abaka Han döneminde de aynı şekilde seyretmesi önemliydi. Ermeni Krallığı içinse büyüyen Memlûk tehlikesine karşı Doğu Akdeniz’deki Haçlılarla ve bilhassa metbuu durumundaki İlhanlılarla kurulan Fetihleri Tarihi, s. 103; Spuler, İran Moğolları, s. 229; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 192-193; Kaşgarlı, Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, s. 72-73; Gökhan, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, s. 100-102; Payaslian, The History of Armenia, s. 90-91; Canard, “Cilicia”, s. 38; Dadoyan, The Armenians in the Medieval Islamic World, II, s. 182. Kral Hetum’un Möngke Kağan katına yolculuğu hakkında detaylı bilgi için bk. Boyle, “The Journey of Hetʿum I”, s. 175-189; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 84-89; Boase, “The History of the Kingdom”, s. 25. 621 İlhanlılar Yakındoğu coğrafyasındaki pek çok devlet gibi Kilikya Ermeni krallığının da siyasî hâkimiyetini -kendilerine tâbi olmaları koşuluyla- aynen devam ettirme uygulamasını benimsemişlerdi. İlhanlılara tâbi bu devletlerin siyasî, idarî ve malî konularda İlhanlı denetimini altında idiler. Emniyet ve asayiş yine bir Moğol emirinin idaresindeki bir Moğol askerî kuvveti tarafından tanzim edilmekte, bu kuvvetin masraf ve ihtiyaçları tâbi devletlerin hazinesinden karşılanmakta idi (Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 189). 622 İlhanlılar ile tâbi Kilikya Ermeni Krallığı arasında başlangıçtan itibaren dostane ilişkiler kurulmuştu. Ermeniler bilhassa Moğolların Memlûklerle yaptığı savaşlarda Moğol kuvvetlerinin en güvenilir tâbileri olarak öne çıktılar. Nihayet Gâzân Han döneminde İlhanlıların İslâm dinini kabul etmesiyle beraber İlhanlıErmeni ilişkileri eski sıcaklığını kaybetti (Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 202). 623 Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 172-173. 168 iyi ilişkilerin devamını sağlamak, aynı zamanda krallığın geleceğini teminat altına almak anlamına geliyordu. Sultan Baybars’ın 664/1266 yılında giriştiği Kilikya seferi, Memlûklerin Abaka Han’ın hükümdarlığındaki İlhanlı Devleti ile ilişkilerinde bir başka safha olmasının yanı sıra barındırdığı siyasî, askerî ve diplomatik detaylarla dikkat çekmektedir. Sultan Baybars için artık Kilikya bölgesinde bulunan, Moğollara tâbi Ermeni Krallığı meselesi ile ilgilenmenin vakti gelmişti. Moğolların Anadolu’yu ele geçirmelerinden beri onlara tâbi olan Kilikya Ermeni Krallığı, Hülâgû Han önderliğindeki İlhanlılara da vakit geçirmeden boyun eğmiş ve adeta onların Güney Anadolu’daki karakolları vazifesini görmüştü. Bu yüzden İlhanlı-Memlûk mücadelesinin doğal bir tarafı olan Kilikya Ermenileri, Sultan Baybars’ın ilk fırsatta ilgilenmesi gereken bir mesele idi. Memlûk sultanı, Haçlılara karşı giriştiği mücadelede son olarak Safed’i ele geçirmesinin arından Dımaşk’a dönerken Kilikya Ermeni Kralı Hetum’a elçi gönderdi; ondan kendisine itaat ederek vergi vermesini, Moğolların yardımıyla ele geçirerek berkittiği bazı kaleleri iade etmesini, ülkesinin her tarafından at, katır, arpa, buğday ve demir alınmasının serbest bırakmasını, ayrıca Ermenilerin Şam beldeleriyle yaptıkları ticareti geliştirmesini istedi.624 Ermeni kralı Baybars’ın bu isteklerine olumlu cevap vermediği gibi Baybars’a “köle” diye hitap ederek hakarette bulundu.625 Baybars bunun üzerine Hama hâkimi Melik el-Mansur komutasında bulunan, Emir Kalavun ve Emir İzzeddin Ûgân’ın da yer aldığı büyük bir orduyu Kilikya’ya sevk etti (5 Zilkade 664/8 Ağustos 1266).626 Mısır askerinin ülkesine yöneldiğini haber alan Kral Hetum, İlhanlılar adına Anadolu’da görevlendirilen ve o sırada Elbistan ve Göksun’da bulunan Nefci’nin627 yanına giderek en yakındaki Moğol garnizonundan yardım istedi. Ancak Moğol kumandanı, Abaka 624 Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 48; Aştiyânî, Târîh-i Mogûl, s. 224, Şîrîn Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ahdi Mogûl, III, s. 898-899; Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 336. 625Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 201; Fatma Akkuş Yiğit, Memlûkler Döneminde Çukurova, Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011, s. 57; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 69. 626 Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 69; Thorau, The Lion of Egypt, s. 173; Khowaiter, Baibars the First, s. 93; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 116-117. 627 Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 48; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 445. 169 Han’ın emri olmaksızın böyle bir sefere girişemeyeceğini ifade ederek krala yardım etme konusunda isteksiz davrandı. Bu sırada Kral Hetum ordusunu üçe bölmüştü; krallık ordusunun bir kısmı onunla Moğol garnizonundan yardım talep etmek için gitmiş, ikincisi kısım Durn adı verilen mevkide kalırken üçüncü kısım muhtemel bir Memlûk saldırısına karşı koymak amacıyla Mari’de konuşlanmıştı.628 Bu sırada, hızla Kilikya arazisine giren Memlûk ordusu sayıca az Ermeni kuvvetleriyle karşılaştı. Kralın yokluğunda kardeşi, oğulları ve komutanları 15.000 kişiyi aşmayan bir kuvvetle ülkelerini müdafaaya giriştiler. Ancak Mari’de meydana gelen ve Kilikya Ermenileri açısından büyük bozgunla neticelenen çarpışmada önde gelen Ermeni kumandanlardan on ikisiyle birlikte Kral Hetum’un oğlu Toros öldürüldü, diğer oğlu Leon ve kardeşi Simbat’ın oğlu Vasil ise Memlûkler tarafından esir alındı (20 Zilkade 664/23 Ağustos 1266). Memlûk ordusu muharebenin ardından Ceyhan’ı geçip Tapınak Sövalyeleri’nin elinde bulunan Amudeyn Kalesi’ni ele geçirdikten sonra Misis, Adana, Ayas, Tarsus ve Kilikya Krallığı başkenti Sis’i yirmi gün boyunca tahrip ederek geri çekildi.629 Bu arada Moğol ve Anadolu askerlerinden oluşan bir kuvvetle Sis’e ulaşan Kral Hetum’un mücadelenin seyrini değiştirebilmesi için artık çok geçti. Kilikya başkentini yağmalanmış ve tahrip edilmiş halde buldu.630 628 “Simbat Sparapet’in Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, haz. A. G. Galstyan, çev. İ. Kemaloğlu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017, s. 107. 629 Thorau, The Lion of Egypt, s. 174-175; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 116-118. Simbat Sparapet, Memlûkler tarafından esir alınan Ermeni kumandanların yağma sırasında kendi manastırlarında hapsedildiklerini aktarmaktadır (“Simbat Sparapet’in Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, s. 107). 630 Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 48; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 445-446; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 69-70; Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 122; Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 125; Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 398; Aştiyânî, Târîh-i Mogûl, s. 224; Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 899; Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 336; Khowaiter, Baibars the First, s. 92-93; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 117-118; Boase, “The History of the Kingdom”, s. 26; Simon Payaslian, The History of Armenia – From the Origins to the Present, Palgrave Macmillan, New York, 2007, s. 93; Spuler, İran Moğolları, s. 83; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 202; Fatma Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, Gazi Akademik Bakış, VIII/16 (2015), s. 175-176. 170 Resim 8: Prens Leon’un Memlûkler tarafından esir alınışı (Odoric de Pordenone, Itinerarium de mirabilibus orientalium Tartarorum, Bibliothéque Nationale de France, Français 2810, f. 245v) Kilikya seferinde kazanılan zafer ve Prens Leon başta olmak üzere pek çok Ermeninin esaret altına alındığı haberi bu sırada Cerûd’da avlanmakta olan Sultan Baybars’a iletildi. Baybars muzaffer ordusunu Afâmiye’de karşıladıktan sonra Prens Leon’a babasının kendisine köle diye hitap ettiğini hatırlattıysa da yine de Prens Leon’a iyi davrandı; hatta Sultan, onu babasına bir müddet sonra iade edeceğini söyleyerek teselli etti.631 Bunu takiben yanında Prens Leon bulunduğu halde Dımaşk üzerinden Mısır’a vardı. Ermeni müverrihi Vahram’a göre bu sırada Prens Leon Sultan Baybars’ın izniyle Kudüs’e gidip orada dua ettikten sonra Mısır’a götürüldü.632 Kral Hetum, gerek bir oğlunun katledilmesi ve diğerinin esir alınmasından, gerekse ülkesinin felakete uğramasından duyduğu büyük üzüntünün tesirinde idi. Ermeni kralının, 631 Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 70-71; Akkuş Yiğit, Memlûkler Döneminde Çukurova, s. 61. 632 Urfalı Vahram, Kilikya Ermeni Kralları, çev. H.D. Andreasyan, TTK, Yayınlanmamış Tercüme, s. 26; Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 177. 171 oğlunun esaret altında bulunduğu sırada dünya işlerini bir kenara itip Akantz Manastırı’na giderek inzivaya çekilmesi, yaşadığı psikolojik yıkımın bir neticesidir.633 Prens Leon’un esareti, Kral Hetum nezdinde Kilikya Ermeni Krallığı saltanatının istikbali açısından da büyük önem taşıyor, bu durum meselenin bir an önce çözülmesini zarurî kılıyordu. Öyle ki Kral Hetum, Papa IV. Clement’e mektup yazarak Memlûklere karşı ondan ve Batı krallarından yardım istedi. Fakat Papa’nın başsağlığı göndererek dönemin Bizans imparatoru VIII. Mikhail’den Kilikya kralına yardım etmesini istemekle yetinmesi ve imparatorun oralı olmayışı, Ermeni kralının Memlûklere karşı Batı desteğini elde etme çabasını sonuçsuz bıraktı.634 Kral Hetum’un Batı dünyasından umduğu yardım bir yana, Prens Leon’un Memlûk ordusu tarafından esir alınması, Kilikya Ermeni Krallığı, İlhanlı Devleti ve Memlûk Sultanlığı arasında bir dizi diplomatik temasın gelişmesine sebebiyet verdi. Buna göre ilk olarak Kilikya kralı, elçilerini Prens Leon’un iadesini müzakere etmek üzere Baybars nezdine gönderdi. Rebîülevvel 665/Aralık 1266’da Kahire’ye ulaşan Kilikya elçileri Baybars tarafından cömertçe karşılandılar. Ermeniler açısından Prens Leon’un hürriyetine kavuşması adına tatmin edici olmaktan uzak olan bu görüşme, bir yıl süreli saldırmazlık antlaşması yapılmasıyla sonuçlandı.635 1267 yılı içinde gönderilen ikinci Ermeni heyeti o sırada Suriye’de bulunan Memlûk sultanıyla en az iki kez görüşme şansı yakaladı. Bu sırada esaret altındaki Prens Leon zincirleri çözülmüş halde Sultan Baybars’la bunduk atmak üzere Birket el-Cubb’a götürülmüştü.636 Hetum müzakerenin ilk safhasında Sultan Baybars’a Suriye-Kilikya bağlantısı üzerinde bulunan bazı kaleleri iade etmeyi önerdi. Fakat Baybars, Leon’un hürriyeti karşılığında bundan daha fazlasını istiyordu. Memlûk sultanı, Prens Leon’un salıverilmesine karşılık Hülâgû’nun 1260’taki ilerleyişi sırasında ele geçirerek Kilikya Ermenilerine bıraktığı Behisni, Derbesâk, Merziban, Ra‘ban kalelerinin yanı sıra İlhanlı esareti altındaki hoşdâşı 637 Emir 633 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, s. 127; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 203-204. 634 Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 162-163. 635 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 118. 636 Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 204; Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 177. 637 Memlûk Sultanlığı askerî yapısı içerisinde silah arkadaşı, arkadaşlığı ve kardeşliği anlamında kullanılan hoşdâş ve hoşdâşîyye ıstılahları hakkında bk. Altan Çetin, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, Eren 172 Şemseddin Sungur el-Aşkar’ın638 iade edilmesini talep ediyordu.639 Tıpkı Baybars gibi azatlı bir köle olarak Bahrî Memlûkler arasında önemli bir yer edinmiş olan Emir Sungur, Mısır sultanının en yakın dostlarından biriydi. 657/1259 Sonbaharında gerçekleşen Halep istilâsı sırasında pek çok Bahrî Memlûk emiriyle birlikte Moğollar tarafından tutsak alınan Emir Sungur, Suriye’den çekilme esnasında Hülâgû’nun yanında götürülmüştü. Şimdi eski arkadaşını Moğol esaretinden kurtarma fırsatı yakalayan Baybars, söz konusu kalelerin iade edilmesi ve Emir Sungur’un kendisine gönderilmesi karşılığında Prens Leon’u azat edeceğini taahhüt ediyordu. Bunun üzerine Kral Hetum bu işi halletmek için Abaka Han’ın karargâhına giderek Emir Sungur’u ilhandan isteyeceğine dair söz verdi.640 Anlaşma şartlarının netleşmesiyle birlikte Kral Hetum vakit kaybetmeden Emir Sungur’u istemek üzere Musul yoluyla Abaka Han katına gitti. İlhanın huzuruna çıkan Kilikya Ermeni kralı, durumdan bahsedip ağlayarak oğlunun yerine Emir Sungur’u ilhandan istedi. Kralın durumuna üzülen Abaka Han bu isteği geri çevirmedi. Ancak Memlûk esirinin yakınlarda olmadığını söyleyerek memleketine döndükten sonra onu kendisine göndereceğini Kilikya kralına beyan etti. Bunun üzerine Hetum ülkesine döndü, Baybars’a mektup göndererek bu bilgiyi Mısır sultanıyla paylaştı ve Emir Sungur’un kendisine gönderileceği günü beklemeye koyuldu. Ermeni müverrihlerinden Simbat Sparapet, bu sırada tüm çabalara rağmen Sungur’un bulunamaması üzerine Kilikya kralının Abaka Han’ın yanına giderek Sungur’u bulmak amacıyla yakında ve uzakta Yayınları, İstanbul 2007, s. 83-84; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 248; P. M. Holt, “Mamluks”, EI2, VI (1991), s. 325; a.e., XIII (2004), s. 339. 638 Onomastik açısından değerlendirildiğinde Emir Şemseddin Sungur el-Aşkar’ın Türk asıllı Memlûk emirlerinden biri olduğu anlaşılmaktadır. Zira Sungur adı, İslâmî devir Türk devletlerinde yırtıcı kuş isimlerinin erkek adı olarak yaygın şekilde kullanılmasına bir misaldir (Osman G. Özgüdenli, “Türk Ad Verme Geleneklerine Kısa Bir Bakış”, Bozkırdan Batıya Prof. Dr. Hüseyin Salman’a Armağan, Ed. G. Yarcı, Epsilon Yayınları, İstanbul 2017, s. 76-78). Ebü’l-Ferec mufassal eserinde bu komutanı “kızıl saçlı adam” olarak tavsif ederek onun fiziksel görünüşüyle ilgili bir bilgi de vermektedir (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 446). 639 Aştiyânî, Târîh-i Mogûl, s. 224, Beyânî, Din ve Devlet, III, s. 902; Zeryâb, “Abâkâ Han”, s. 336; Thorau, The Lion of Egypt, s.192; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 118-119; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 164; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 204-205; Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 178. 640 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 118-119; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 33. 173 bulunan tüm askerî birlikleri dolaşma konusunda ilhandan izin aldığını ve nihayet Sungur’u bulup alarak Sis’e döndüğünü nakletmektedir.641 Kilikya Ermeni kralı Hetum, Emir Sungur’un kendisine gönderilmesini beklediği sırada, daha önce vaat ettiği kaleleri Memlûklere iade etmeksizin, sadece esir değişimini gerçekleştirmek suretiyle Memlûk sultanını memnun edebileceğini düşündü. Bu sebeple Baybars’a Emir Sungur’un şifreli bir mektubunu gönderdi ve iadesi istenen kalelerin teslimine yanaşmadı.642 Ancak Sultan Baybars, bu mektuba daha önce kendisine vaat edilen kalelerin iadesi sağlanmazsa antlaşmayı iptal edeceğini ifade eden sert bir mektupla mukabele etti. Antakya’nın Memlûkler tarafından fethedildiği (4 Ramazan 666/19 Mayıs 1268) ve sultanın bu şehirde bulunduğu sırada gerçekleşen müzakereler nihayetinde Kral Hetum, Baybars’ın şartlarını kabul etmekten başka şansı olmadığına kani oldu.643 Amitai-Preiss’in işaret ettiği gibi, Baybars’ın Kilikya’ya olan coğrafi yakınlığının yeni bir Memlûk saldırısına yol açabileceği korkusu belki de onu Memlûk taleplerini kabul etmeye zorladı.644 Nihaî olarak varılan anlaşma, Ermeni kralının daha önce ele geçirdiği Behisni, Derbsâk, Merzibân, Ra’bân ve Şeyh el-Hadîd kalelerini iade ederek Emir Sungur’u göndermesini, buna mukabil Baybars’ın Prens Leon ve diğer Ermeni tutsakları salıvermesini ihtiva ediyordu. Varılan antlaşma adım adım uygulandı. Buna göre Kilikya’ya gönderilen Memlûk elçileri Emir-i Devâdâr Balaban-ı Rumî ve Kâtib Fetheddin b. Kayserânî vasıtasıyla Kral Hetum’un anlaşma üzerine yemin etmesi sağlandı (17 Ramazan 666/31 Mayıs 1266). Aynı günlerde esareti boyunca kendisine iyi davranılan, hatta Baybars’la avlara katılan Prens Leon’un da Kahire’den Suriye’ye intikaline karar verildi. Bunun için 641 “Simbat Sparapet’in Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, s. 109; Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 78; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 165. Bu sırada nüfuzlu Selçuklu emiri Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Ermeni kralıyla akrabalık ilişkisi kurmak niyetindeydi. Bunun için Karatay Hanı’nda görüştüğü ve pek çok hediye vererek izzet ve ikram sunduğu kraldan kızını istedi. Ermeni kralı bu teklifi reddetmemekle beraber henüz oğlunun hürriyetine kavuşmadığını ve bu durumda düğün yapmanın yakışık almayacağını ifade ederek evlilik akdini Leon’un kendilerine iadesinin ertesine tehir etti. Ancak Kral Hetum’un kızının bir süre sonra vefat etmesi bu evliliğin gerçekleşmesine imkân vermedi (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 446; Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara 1970, s. 167, n. 120). 642 Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 205; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 119. 643 Akkuş Yiğit, “Memlûk-Ermeni Münâsebetleri”, s. 178; Thorau, The Lion of Egypt, s. 192. 644 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, 119. 174 Emir Bedru’d-dîn Becka Rumî, Prens Leon’u getirmek üzere 13 Ramazan 667/27 Mayıs 1268’de Mısır’a gitti. Memlûk emirinin nezaretinde 26 Ramazan 667/9 Haziran 1268 gecesi Dımaşk’a ulaşan Prens Leon ertesi sabah Sultan Baybars’a teslim edildi. Bu sırada Emir Sungur Semerkand’dan getirilerek Kral Hetum’a gönderildi.645 3 Şevval 666/15 Haziran 1266 günü Dımaşk’ta sultanın huzuruna çıkan ve tıpkı babasının yaptığı gibi mutabık kalınan antlaşma üzerine yemin eden Prens Leon, kuzeye doğru yola çıkarıldı (11 Şevval 666/24 Haziran 1268).646 Emir Sungur ve Prens Leon, Derbsâk Kalesi altında bulunan nehir üzerinde takas edildi.647 Bunu Memlûklere iade edilmesi kararlaştırılan kalelerin sultanın askerleri tarafından teslim alınması takip etti.648 Ermeni tutsaklar, Memlûklerin söz konusu kalelere yerleşmesinin ardından, bir yıl on aylık esaretin nihayetinde ülkelerine vardılar. Emir Sungur, esaretten kurtulduğu sırada Moğol eşini ve birkaç çocuğunu ardında bırakmıştı. Bu kez Ermeni kralı Hetum, Baybars’a Emir Sungur’un İlhanlılar elindeki çocukları ile bazı Kıpçak Türklerinin Memlûklere iadesini ve taraflar arasında sulh akdini sağlama adına arabulucu olmayı önerdi. Kral Hetum bu hamleyle Baybars’la barış yaparak kendi krallığı ve metbuu İlhanlara karşı gelişmesi muhtemel Memlûk akınlarını durdurmayı hedefliyordu. Ancak Sultan Baybars’ın Kral Hetum’a cevaben sadece Emir Sungur’un çocuklarının durumuyla ilgilenmesini bildirmesi, bunun dışında herhangi bir meseleden bahsetmemesi ve bunu takiben İlhanlı-Memlûk elçi teatilerinde görülen Abaka Han’ın buyurgan, Sultan Baybars’a boyun eğdirmeye yönelik tavrı, iki taraf arasında sulh akdetme sonucunu vermeyen, akim diplomatik temaslar olarak kaldı.649 645 Emir Sungur’un Semerkand civarında bulunduğu ve buradan Kilikya’ya gönderildiği bilgisi yalnızca Ebu’l-Ferec’in eserlerinde yer almaktadır (Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 49; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 447). 646 Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr, s. 399; Thorau, The Lion of Egypt, s. 193; Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, s. 205-206. 647 Thorau, The Lion of Egypt, s. 193; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 119. Prens Leon’un Kilikya’ya vâsıl olması hakkında Ebu’l-Ferec’in verdiği bilgiye dayanarak esir mübadelesinin Temmuz 1268’de gerçekleştiği sonucuna varılabilir (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 447). 648 Thorau, The Lion of Egypt, s. 193; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 119. 649 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 120-122; Dashdondog, The Mongols and the Armenians, s. 165; Broadbridge, Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds, s. 33-34; Kurban Durmuşoğlu, “Abaka Han Dönemi (1265-1282) İlhanlılar’da Dış Siyaset”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 65 (2019), s. 232-233. 175 Prens Leon yaklaşık iki yıllık bir esaretin ardından ailesine ve ülkesine kavuşmuştu. Kral Hetum, oğlunun hürriyetinde büyük pay sahibi olan Abaka Han nezdine bir teşekkür ziyareti gerçekleştirdi. Prens Leon’la birlikte ilhanın huzuruna çıkan Hetum, yaşlılığını gerekçe göstererek tahttan feragat etmek istediğini bildirerek kendisinin yerine oğlunun Ermeni kralı ilan edilmesi hususunda müsaade istedi. Abaka Han, Kral Hetum’un daha önceki talebi gibi bunu da olumlu karşıladı, Leon’un tahta geçmesi için icap eden emirleri verdi.650 Resim 10: Kilikya Ermeni kralı Hetum’un tahttan feragat etmesi (Hayton, Fleur des histoires de la terre d'Orient, Bibliothéque Nationale de France, NAF 886 f. 25v) Bundan yaklaşık bir yıl sonra 669/1271’de ölen651 Hetum’un oğlu ve halefi Leon, 1289 yılındaki ölümüne kadar Kilikya Ermeni kralı olarak hüküm sürdü.652 Yuninî, Kilikya Ermeni Kralı Hetum’un dönüşünden önce Emir Sungur’dan Behisni Kalesi’nin Memlûklere iade edilmeyip Ermeniler elinde kalması hususunda Sultan Baybars’tan 650 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 447; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 49; Aştiyânî, Târîh-i Mogûl, s. 225-226; Zeryâb, “Abaka Han”, s. 336. 651 Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr, s. 400; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 449. İbn Abdüzzâhir Kral Hetum’un 21 Rebiülevvel 669/7 Kasım 1270 Cuma günü öldüğünü bildirmektedir (İbn Abdü’z-zâhîr/Huveytır, s. 374; İbn Abdü’z-zâhîr/Usta, s. 271). 652 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 202. 176 ricacı olmasını istediğini, Emir Sungur’un bu konuda Sultan Baybars’ı ikna ettiğini belirtmektedir.653 Thorau’ya göre Ermeni kralının bu talebi, ülkesiyle İlhanlılar arasındaki ulaşım bağlantısını açık tutma adına Behisni Kalesi’nin bulunduğu konumla ilgili idi. Nihayette Behisni Kalesi’nin mülkiyetini bünyesinde bulundurmaya devam eden Kilikya Ermeni Krallığı, tâbi olduğu İlhanlılarla direkt bağlantısını sürdürmeye muvaffak oldu.654 Babasının tahttan feragat etmesinin ardından Kilikya Ermeni Krallığı tahtına geçen Leon, İlhanlılarla münasebetler hususunda babasına benzer şekilde hareket etti. Bunda krallığının öteden beri Moğollara tâbî bulunması çerçevesinde gelişen ittifak ilişkilerinin payı olduğu gibi ülkesinin devamlı suretle Memlûk tehdidi altında bulunmasının da payı vardı. Leon’un bu kritik durumu İlhanlılarla Kilikya Ermenilerinin aynı hedefleri gerçekleştirmek için bir araya gelmelerine yol açtı. Kaynaklarda Abaka Han’la münasebetlerine dair tafsilatlı bilgiler bulunmayan Kral Leon, hükümdarlık döneminde Abaka Han ve etrafındaki dünya açısından iki önemli hadisede rol oynadı. Bunlardan birincisi 1274 yılında düzenlenen II. Lyon Konsili idi. Zira konsile ulaşmak üzere Avrupa’ya yollanan İlhanlı elçilik heyeti, ülkesi ciddi şekilde Memlûk tehlikesiyle karşı karşıya bulunan Kilikya Ermeni Kralı Leon’un girişimleriyle gönderilmişti.655 Bu itibarla Ermeni kralı, Abaka Han’ın Memlûklere karşı batı dünyasının askerî desteğini temin etmek üzere gönderdiği yeni bir diplomatik misyonun Papa başta olmak üzere batılı Hıristiyan hükümdarlara ulaşmasına vesile oldu. Onun Abaka Han döneminde rol oynadığı ikinci hadise ise İlhanlı ordularının Memlûklerle karşı karşıya geldiği Hıms Savaşı idi. Buna göre İlhanlı ordusu 680/1281 yılında Mısır içlerine ilerlemek amacıyla Suriye sahasına indiğinde Kral Leon da kuvvetleriyle birlikte Moğol ordusu saflarında yer aldı. Nitekim Ebu’l-Ferec, Abaka Han’ın kardeşi Möngke Timur’un beraberindeki orduyla hareket ettiğini, bu sırada Kilikya Ermeni kralı Leon’un 653 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 119. 654 Thorau, The Lion of Egypt, s. 193. 655 Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24. 177 da Möngke Timur’a destek olmak amacıyla yola çıktığını bildirmektedir.656 Kral Leon, bu muharebede komutasındaki 30.000 süvariyle657 İlhanlı ordusunun sağ cenahında bulunmaktaydı.658 Sonuç olarak Kilikya Ermeni Krallığı, Moğolların Anadolu’ya girmeleriyle onlara tâbi olmuş, İlhanlı Devleti’nin kuruluşuyla bu kez ilhanlarla iyi ilişkiler geliştirmeye gayret etmiştir. Kilikya’daki Ermenilerle İlhanlı hükümdarları arasında kurulan dostane ilişkilerin Abaka Han döneminde de sürdüğü anlaşılmaktadır. Kaynaklara yansıyan detaylar, onların bu dönemde ilhan Abaka’nın en büyük destekçileri ve en güvenilir tâbileri olduklarını ortaya koymaktadır. Bunun bir göstergesi olarak Ermeni kralları İlhanlılarla aynı siyasî amaçlar uğruna hareket etmişler, hatta İlhanlıların gerçekleştirdikleri pek çok seferde yardımcı kuvvet olarak yer almışlardır. 3.2.2. Gürcü Krallığı Moğollar ilk olarak 1220’li yılların başında Gürcistan bölgesine ulaşmışlardı. Buna göre Hârizmşah sultanı Muhammed’i takip etmekle görevlendirilen Cebe ve Sübetey Noyanların komutasındaki Moğol birlikleri İran’ı boydan boya kat ettikten sonra Derbend’i aşarak Gürcistan arazisine girmişlerdi.659 Bu sırada, IV. Giorgi Laşa (1212- 1223) tarafından idare edilen Gürcü Krallığı en kudretli yıllarını idrak etmekteydi. Ancak sözü edilen iki Moğol generali Şubat 1221’de Gürcü ordusunu Tiflis civarında perişan ederek Kafkasya’nın kuzeyindeki steplere indiler.660 656 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 464. 657 Korykoslu Hayton, Doğu Ülkelerinin Altın Çağı, s. 133. 658 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117. 659 Cüveynî/Öztürk, s. 160-163; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 431-451; Müverrih Kiragos, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, s. 13-15; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târih, XII, s. 328-329; İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-616/1092-1221), TTK, Ankara 2000, s. 276-282. 660 Reşîdu’d-dîn/Thackston, I, s. 110; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 254-255; Bernhard Limper, Die Mongolen und die christlichen Völker des Kaukasus: Eine Unterschung zur politischen Geschichte Kaukasiens im 13. und beginnenden 14. Jahrhundert, Köln 1980, s. 80-89; A. C. S. Peacock, “Georgia and the Anatolian Turks in the 12th and 13th Centuries, Anatolian Studies, LXI (2006), s. 137; Subaşı, GürcüMoğol İlişkisi, s. 33-41. 178 Bölgeye yönelik ilk Moğol saldırısını, Ögedey Kağan döneminde yeni ve büyük tahribatla biten bir Moğol harekâtı takip etti. Böylece Gürcistan coğrafyasında başlayan Moğol hâkimiyeti her iki taraf açısından da karşılıklı faydaya dayanan bir ittifak sürecini beraberinde getirecekti. Nitekim 1239 yılında yapılan bir antlaşma Gürcistan’ı tam anlamıyla Moğol hâkimiyetine girişini sağladığı gibi Gürcülerin artık Moğol ordusunda yer almalarına imkân verecek türden bir iş birliğine olanak tanıdı.661 Tıpkı Ermeniler gibi Gürcüler de Moğolların meydana getirdiği ordular arasında yer bularak bazı Moğol/İlhanlı seferlerine iştirak ettiler. Moğollar tarafından ele geçirilen Gürcistan yöresi Töregene’nin niyabeti sırasında, Körgüz’ün idaresi altındaki diğer yerler gibi Argun Aka’nın idaresine bırakıldı.662 Möngke Kağan’ın saltanatında da bu durum sürdü; hatta bu dönemde Argun Aka tarafından vergi tahsilini kolaylaştırmak amacıyla -Gürcistan’ı da kapsayacak şekildeMoğol ülkesinin batısında nüfus sayımı gerçekleştirildi.663 Hülâgû’nun İran’a geldiği, bir başka deyişle İlhanlı Devleti’nin kurulduğu sırada Gürcü ülkesinde Kraliçe Rusudan’ın oğlu (Narin) David (1245-1292) ile IV. Giorgi Laşa’nın oğlu ve Rusudan’ın yeğeni (Ulu) David (1247-1270) söz sahibi idi. Tahta ortak olan bu iki kişiden Narin David Tiflis’te, Ulu David ise Kutayıs’ta Moğolların vergi memuru gibi yaşadılar.664 Hülâgû Han’ın huzuruna çıkan iki kral, onun izniyle kraliyet idaresini eşit olarak bölüştüler ve Tiflis’e dönerek atalarının tahtına birlikte oturdular. Böylelikle İlhanlılara tâbi olan her iki David de Hülâgû Han’a tâbi bir statüde hüküm sürdü.665 Talep edildiği takdirde Hülâgû Han’a asker gönderen Gürcü kralları, Bağdat ve Meyyafarikin kuşatması 661 The Georgian Chronicles of Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia), İngilizceye çev. D. Gamq’relidze vd., Artanuji Publishing, Tbilisi 2014, s. 334-335; Histoire de la Géorgie - Depuis l’Antiquité Jusqu’au XIXe Siécle, Fransızca çev. ve notl. M. Brousset, I, Imprimerie de l’Académie Impériale des Sciences, S. - Pétersboutg 1849, s. 521; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 45-59. 662 Cüveynî/Boyle, II, s. 507; Cüveynî/Öztürk, s. 419; Lane, “Argun Aqa”, s. 460-461. 663 Söz konusu nüfus sayımı ve buna bağlı olarak uygulanan vergi sistemi hususunda bk. Lane, “Argun Aqa”, s. 465-471. 664 M. Fahrettin Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, TTK, Ankara 1992, s. 149. 665 The Georgian Chronicles, s. 346. Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 70-73. VI. David olarak bilinen Narin David 1249-1293 yılları arasında, VII. David olarak bilinen Ulu David ise 1249-1270 yılları arasında hüküm sürdü (Histoire de la Géorgie, s. 543, n. 63, 64; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 72). 179 ile Ayn Calût Savaşı başta olmak üzere Altın Orda hanı Berke’ye karşı girişilen Terek muharebesinde de Hülâgû Han’ın yanında yer aldılar. 666 Gürcistan bölgesi İlhanlı Devleti’nin kuzeye açılan kapısı durumunda olması ve İlhanlıAltın Orda sınırında bulunması sebebiyle stratejik önemi haizdi. Tıpkı doğuda bulunan Horâsân eyaletinin Çağataylı ülkesiyle sınır olması bakımından önem taşıması gibi, Gürcistan da Altın Orda Hanlığı sınırının hemen berisinde olması münasebetiyle özel bir duruma sahipti. Hülâgû Han’ın Yakın Doğu’ya gelişiyle beraber Emir Argun Aka’nın Gürcistan dâhil olmak üzere bu yörelerdeki Moğol idarecisi olma durumu sembolik bir hal almıştı. Zira Hülâgû Han Hâce İzzeddîn’i Gürcistan valisi olarak tayin etmişti. Ancak o, Hülâgû Han’ın emri ile Terek Muharebesi’nin ardından Seyfeddin Bitikçi ve Hâce Mecdüddin Tebrizî’yle birlikte idam edildi.667 İlhanlı Devleti’nin kuruluş sürecinde Çoruk ve Kür boylarıyla birlikte Kars ve Ani gibi Aras bölgesinden olan yerler, İlhanlıların başkenti Tiflis olan Gürcistan ve Aphkaz Vilayeti’ne bağlanıp, merkezden tayin edilen bir kumandan tarafından idare edilmeye başlanmıştı.668 Abaka Han 663/1265 yılında İlhanlı tahtına çıktığı sırada yaptığı idarî görevlendirmeyle Gürcistan ülkesini Kral David ve oğlu Sadun Menkeberdeli’ye669 bırakırken bu yöredeki askerî vazifeleri yerine getirmek üzere Curmagun Noyan’ın oğlu Şiremün Noyan’ı tayin etti.670 Böylece pek çok yörede olduğu gibi Gürcistan’ın idaresinde de yerel liderlerin yanı sıra Moğol askerî kanadından da istifade edildi.671 Zira Şiremün Noyan, Gürcistan’ın askerî kumandanı iken David ve Sadun sivil idareci durumunda idi.672 666 Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 89-92, 105-109. 667 Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 280-281. 668 Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, s. 148. 669 Sadun Mankaberli adıyla da bilinen bu kişi aynı zamanda Olcâytây Hâtun’la evlenerek Abaka Han’a damat oldu (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1057). 670 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061. 671 Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 281-282. 672 David ve oğlu Sadun’un Gürcü kralı II. Demetreus nezdinde büyüf nüfuza malik idiler (Spuler, İran Moğolları, s. 385). 180 Altın Orda hükümdarı Berke Han, Hülâgû Han’ın ölümünü haber almasının ardından şehzade Nogay’ı büyük bir orduyla Derbend, Şirvan, Arrân, Mugan ve Güney Azerbaycan’ı ele geçirmek üzere güneye gönderdi. Ancak Abaka Han, daha önce söz konusu yöreleri koruması için görevlendirdiği şehzade Yoşmut’u,673 Nogay’ı püskürtmesi için gönderdi. Meydana gelen muharebede Nogay’ın gözüne saplanan ok sebebiyle ölmesi, Berke Han’ın bizzat başında olduğu süvarilerden oluşan birliklerle güneye inmesine sebep oldu. Abaka Han’ın bölgeye ulaşmak üzere harekete geçtiği sırada Gürcü kralı Ulu David de kuvvetleriyle birlikte onun yanına gitmek için yola çıkmıştı.674 Kür Nehri’nin güney kenarına konuşlanan İlhanlı ordusunun köprüleri yıkması sebebiyle güneye inmek için Tiflis’i dolaşmayı düşünen Berke Han, yolculuğu sırasında aniden vefat etti. Bu durum aynı zamanda onun ordusunun dağılmasına sebep olurken mücadelenin sıcak bir çatışma olmaksızın İlhanlılar lehine neticelenmesini sağladı. Bu sırada tüm ordusuyla Kür Nehri’nin kenarındaki siperlere yerleşen Abaka Han’a bir de Gürcü birliği eşlik ediyordu. Bu savaşta Gürcü kuvvetlerinin komutanı olarak (Papa) Sargis675 görev yapmaktaydı.676 Berke Han’ın İlhanlıların kuzey sınırında ortaya çıkardığı tehlike bertaraf olduğunda bölgeden ilk ayrılan kişi Kral Ulu David oldu. Askerleriyle birlikte Sargis’i yanına çağıran Gürcü kralı, onun ilhanla iş birliği yaparak kendisine karşı bir isyan teşebbüsü içerisinde olduğunu düşünmekteydi. Bu yüzden huzuruna gelen Sargis’i yakalatarak hapsettirdi. Bu durum Sargis’in maiyetindeki askerler tarafından Abaka Han’a iletildiğinde Abatay Noyan, durumun çözüme kavuşturulması için bölgeye gönderildi. Abatay Noyan Sargis’i hapisten kurtardıktan sonra Abaka Han’ın huzuruna getirdi. Bundan sonra yeniden Sargis ve ailesini eline bırakılan Samtskhe bölgesi, Gürcü krallığından ayrılarak doğrudan İlhanlı idaresine bağlandı.677 673 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060. 674 The Georgian Chronicles, s. 360. 675 Çak ve Çikhis-Cuvar Samiçkhe hâkimi Çaklı Korkore’nin küçük oğlu olan ve “Yiğit” sanıyla anılan Sargis, 1243’teki Kösedağ Savaşı’ndaki varlığıyla Baycu Noyan’ın takdirini kazanmıştı. O zamandan beri Moğollarla yakın ilişkiler içerisinde olan babasını takip eden (Papa) Sargis de Hülâgû’ye sadakatle hizmet etti ve babasının yerine olmak üzere Ahıska-Ardahan kumandanı olarak tayin edildi. Berke Han Kür boylarında göründüğünde Karnu-Kalak (Erzurum) çevresinde önlemler almak vazifesi ona verilmişti (Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, s. 148-150). 676 Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, s. 150. 677 The Georgian Chronicles, s. 361; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 114. 181 İlhanlı Devleti’nin kuruluşunun öncesinde ve ertesinde Gürcistan’da pek çok Moğol askerî birliği bulunuyordu. Bunun sebebi yörenin doğal özellikleri dolayısıyla Moğol kabilelerinin ve askerî kuvvetlerinin yaşam şartlarına oldukça uygun vaziyette olmasıydı. Bunlardan biri olan Çağataylı şehzadesi Teküdar, erken dönem bazı İlhanlı askerî harekâtlarına katılarak Hülâgû ve Abaka Hanların takdirini kazanmış, bu sayede yanındaki askerlerle birlikte kendisine tahsis edilen bölgede yaşamaya başlamıştı. Teküdar, Ardahan (Artan) Dağları yaylak, Nahcivan’daki Aras Nehri kıyıları ise kışlak olmak üzere kuzey yörelerde oturmaktaydı.678 Talas yahut Katvân’da gerçekleşe kurultayda alınan karar doğrultusunda Horâsân’a yönelik istilâ seferine çıkan Çağataylı hükümdarı Barak Han, Teküdar’a Moğolların togana adı verdikleri bir ok göndererek İran’a yönelik sefere giriştiğini bildirdi ve onu İlhanlılara karşı isyana teşvik etti.679 Haberi aldıktan sonra Abaka Han’dan izin isteyerek ülkesine dönen Teküdar’ın durumundan haberdar olan ilhan, Şiremün Noyan’ı Teküdar’ı yakalayıp getirmekle görevlendirildi. Şiremün Noyan’ın komutasındaki orduyla karşılaşıp mağlubiyete uğrayan Teküdar Derbend’e doğru firar ettiyse de Gürcü kralı David tarafından yakalandı (Ramazan 668/Mayıs 1270) ve bir süre sonra Abaka Han’a teslim edildi.680 İsyan amacı taşımadığını söyleyerek af dileyen Teküdar’ı sürgüne yollamakla iktifa eden Abaka Han, onun bazı beylerini yasaya çaptırarak idam ettirdi.681 Nitekim Teküdar, Abaka Han’ın emriyle elli İlhanlı askerinin gözetiminde olmak üzere Her ve Zanvand bölgeleri arasında yer alan Kebudân Gölü’nün ortasında bir yıl süreyle hapsedildi.682 Abaka Han, Teküdar meselesinde kendisine sadakatle hizmet eden Ulu 678 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 986, 1070; Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 330, Subaşı, GürcüMoğol İlişkisi, s. 115. 679 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522; Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 330-332; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. Vassâf, Barak’ın Teküdar’a gönderdiği elçinin onun kardeşi Gürgân İlçi olduğunu yazmaktadır (Vassâf/Tahrîr, s. 41; Vassâf/Hammer, I, s. 136). 680 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070-1071; Vassâf/Tahrîr, s. 42; Vassâf/Hammer, I, s. 136-137; “Piskopos Stepanos Vakayinamesi’nden Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, s. 68-69. 681 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1070-1071; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 522-523; Zeryâb, “Abaka Han”, s. 335; Biran, Qaidu and the Rise of the Independent Mongol State, s. 30; Biran, “The Battle of Herat”, s. 186-188; Spuler, İran Moğolları, s. 278; Kafalı, Çağatay Hanlığı, s. 110-111; Subaşı, GürcüMoğol İlişkisi, s. 115-118. 682 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1071; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 523; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 910. 182 David’e birçok hediye ile birlikte Kartli ve At’eni bölgesinde bulunan pek çok köy vererek Gürcü kralını ödüllendirdi.683 Gürcü Kroniği’ne göre Abaka Han, Kral Ulu David’i de yanına alarak kışı geçirmek için sibaya684 gitti. Gürcü kralı geri dönüş yolu üzerinde mide rahatsızlığına yakalandı ve bir süre sonra öldü.685 Bu sırada Ghalghur ve Racha eristavisi K’akhaber aralarında anlaşarak Narin David’e karşı ayaklanmışlardı. O sırada Javakheti Dağları’nda bulunan Alinak, Gürcü reislerin Abaka Han’ın ordosuna varmak için yola çıktığını haber aldı ve bunu ilhana bildirdi. Ghalghur ve K’akhaber’in huzuruna gelmesiyle Abaka Han Şiremün Noyan’ı çağırdı ve ona Kral David’in bir asi, hatta bundan fazlası olduğunu, çünkü tüm asilere destek verdiğini, geçmişte Teküdar’a yardım ettiğini, şimdi ise diğer bir asiye yardımda bulunduğunu söyledi, Teküdar meselesinden dolayı ona pek çok hediye vererek onu takdir ettiğini ancak şimdi ondan intikam almak niyetinde olduğunu ifade etti. Bu sözler üzerine öne çıkan K’akhaber, tıpkı ilhan gibi kendisinin de ondan intikam almak istediğini, hatta bu yüzden onun huzurunda bulunduğunu belirtti, bölgenin nasıl istilâ edilmesi gerektiğini bildiğini ve birliklerini onun üzerine yollayacağını söyledi. Abaka Han, bunun üzerine Şiremün Noyan, Alinak, Taycu ve Abaçi’yi iki Gürcü reisle birlikte Kral David’in üzerine gönderdi. Büyük bir oduyla Trialeti’yi çiğneyerek Likhi Dağları’nı aşan İlhanlı kuvvetleri, Kutaisi’ye saldırdı. Bu sırada yıkanmakta olan Kral Narin David, Gürcü Kroniği’nin ifadesiyle “üzerine sadece gömleğini giymiş halde” atına binerek kaçtı ve zorlukla canını kurtardı. Bölgede tahribata yol açan bu sefer sonunda Kral Narin 683 The Georgian Chronicles, s. 367; Histoire de la Géorgie, s. 582-583. 684 Gürcü kaynaklarında adına sıkça rastlanan siba, Altın Orda Hanlığı’ndan gelmesi muhtemel bir saldırıyı önlemek amacıyla Şirvan taraflarında Aksu Çayı’nın şekillendirdiği bir kamp yerinin muhafazası için kullanılan duvarlar ile etrafı çevrili bölge veya tabyadır. Hülâgû Han döneminde yapımı gerçekleştirilen sibada Gürcüler ve Moğollar birlikte görev yapmışlar, Ekim ayından başlayarak Bahar mevsimine kadar burada nöbet tutulmuştur. Abaka Han, 663/1265-664/1266 yılında Kür Nehri ve Aksu boyunca sibanın tahkim edilmesini emretmiştir (Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 108, n. 100, s. 114). 685 The Georgian Chronicles, s. 367; Histoire de la Géorgie, s. 584. Sebastatsi Vakayinamesi’ne göre Gürcü kralı David 1271’de ölmüştür (“Sebastatsi Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, s. 49). Piskopos Stepanos ise onun 1270’te öldüğünü ifade etmektedir (“Piskopos Stepanos Vakayinamesi’nden Alıntı”, s. 69). Aknerli Grigor onun Kral Hetum’la aynı ay içerisinde öldüğünü söylemektedir (Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, s. 79). Bu bilgiler ışığında Abaka Han’ın muhtemelen 1270-71 kışını ülkesinin kuzey sınırlarında, sibada geçirdiği sırada yanında bulunan ve geri dönüş yolunda hastalanan Gürcü kralının, kısa sürede vefat ettiğini söylemek mümkündür. 183 David’i yakalamayı başaramayan İlhanlı birlikleri zayiatsız bir şekilde Abaka Han’ın yanına döndüler.686 Kral Ulu David’in ölümü ve Narin David’in firari olduğu, bu sebeple Gürcistan’da kralsız geçen ve kargaşaya dönüşen bir sürecin ardından Abaka Han 1272’de bölgeye yeni bir kral tayin etti. Bu kişi Kral Ulu David’in oğlu II. Demetre idi.687 Gürcü prensler ve asilzâdeler toplanarak küçük yaştaki Demetre’ye ilhanın ordosuna kadar eşlik etmesi için onu Şehinşah oğlu Ivane’ye götürdüler. Ivane Gürcü şehzadesiyle birlikte Abaka Han’ın huzuruna kadar gitti. İlhan, Demetre’yi iyi karşıladı ve -Sargis’in mülkleri dışındakrallığın tamamını ona verdi. Ancak henüz 14 yaşında, genç bir çocuk olması sebebiyle Demetre’ye ülke işlerinde yardımcı olacak ve idarî tecrübesiyle kılavuzluk edecek birine ihtiyaç vardı. Bunun için ilhan, kendisi tarafından sevilen ve Gürcü idareciler arasında saygın bir isim olan Sadun Mankaberdeli’yi 688 görevlendirdi. Kral Dimitri’nin vâsiliğini üzerine alan Sadun’a atabeg unvanı verildi. Dimitri, kralsız geçen yaklaşık üç yıllık sürenin ardından Tiflis’e geldi; Samstskhe, Kartli, Javakheti, Tao ve Kakheti’den gelen asil kimseler ve piskoposların iştirakiyle düzenlenen görkemli bir törenle Gürcü Krallığı tahtına oturdu.689 Bu sırada bir süredir doğrudan İlhanlılara tâbi olan Samtskhe bölgesinin hâkimi Sargis ve oğlu Beka’nın gücü yükseliyordu. Sargis’in gerek Berke Han’ın İlhanlılar üzerine düzenlediği seferde, gerek sibadaki görevinde, gerekse Teküdar hadisesinde gösterdiği özen, ilhan Abaka tarafından takdirle karşılanıyordu. Sargis ve oğlu Beka, Kral II. Demetre’ye bırakılan topraklar dışındaki bölgeleri yönetiyorlardı. Şöhreti zamanla babasının şöhretini aşan Beka, Tasiskari’den Karnukalaki’ye kadar olan topraklarda söz sahibi oldu. Beka ve babası Sargis, Abaka Han’a hizmet, Kral Dimitri’ye ise itaat etmek suretiyle bahsedilen yörelerdeki hâkimiyetlerini devam ettirdiler.690 686 The Georgian Chronicles, s. 367-368. 687 “Sebastatsi Vakayinamesi’nden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, s. 49; “Piskopos Stepanos Vakayinamesi’nden Alıntı”, , s. 69; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 123. Kral II. Demetre hakkında bk. Alexander Mikaberidze, Historical Dictionary of Georgia, The Scarecrow Press, LanhamToronto-Plymouth 2007, s. 263. 688 Spuler, İran Moğolları, s. 385. Gürcistan coğrafyasında halihazırda güçlü bir sima olan Sadun, Kral Demetre’nin atabegi olarak nüfuzunu yükseltmeyi bildi. Kral adına ülkenin idaresiyle ilgilenen Sadun büyük bir servete malik olarak 1282’deki ölümüne kadar II. Dimitri’nin en büyük destekçisi olarak Kars’ta yaşadı (The Georgian Chronicles, s. 369-370, 374; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 123-124). 689 The Georgian Chronicles, s. 368; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 123. 690 The Georgian Chronicles, s. 370; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 124; Kırzıoğlu, Yukarı-Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, s. 150. 184 Gürcüler, Hülâgû Han döneminde İlhanlı ordusunun pek çok seferinde yer almışlardı. Onların İlhanlılara askerî destek vermeleri Abaka Han döneminde de devam etti. Öyle ki, Abaka Han tarafından atanan Gürcü Kral II. Demetre ve askerleri 1275’ten itibaren Yakın Doğu’ya yönelik tüm Moğol askerî girişimlerinde yer aldılar.691 Abaka Han’ın hükümdarlık yıllarında Gürcülerin de yer aldığı mücadelelerden biri Elbistan Savaşı idi. İlhanlı ordusunun bozguna uğradığı bu savaşta Moğol saflarında 3.000 Gürcü askeri bulunmaktaydı. Gösterilen gayrete rağmen Memlûk ordusu karşısında tutunamayan İlhanlı ordusu içerisinde yer alan Gürcü askerlerden sadece 1.000 kadarı kurtularak yurduna dönme şansı bulabildi.692 Anonim Gürcü Kroniği’nde yer alan bir kayda göre, Abaka Han, Elbistan Muharebesi’nden bir süre sonra kontrolden çıkan ve vergi ödemeyi reddeden Gilân yöresine sefer düzenlemeye karar verdi. Moğol ve Gürcü askerlerin bulunduğu büyük bir orduyu Şiremün Noyan komutasında bölgeye gönderdi. Bir tarafından denizle, diğer taraftansa kayalık dağlar ve ormanlarla korunan Gilân kalesi, İlhanlı seferine karşı yöre halkı tarafından sağlamlaştırıldı ve daha muhkem hale getirildi. Kaleye çekilen Gilânlılar İlhanlı ordusuna oklarla saldırdılar. Ancak Şiremün Noyan’ın tecrübesi ve ordusuna komuta etmekteki ustalığı İlhanlı zaferini beraberinde getirdi. Bu savaşta İlhanlı emiri iki parmağını kaybetmişti, ancak Gürcü kuvvetleri de dâhil olmak üzere İlhanlı ordusunda kayıp yaşanmadı. 693 Gürcülerin Abaka Han’a olan desteği bir sonraki İlhanlı-Memlûk mücadelesinde de sürdü. Zira ilhan, Memlûklere karşı girişeceği seferde yer alması için Kral II. Demetre ve askerlerinin kendisine eşlik etmelerini buyurmuş ve kardeşi Mengü Timur’u toplanan büyük ordunun başına getirmişti. Ayrıca İlhanlı ordusunun komutasını üstlenen Mengü Timur tarafından, Gürcistan bölgesinden Samtskhe yöresinin mtavarisi Beka’ya İlhanlı ordusuna katılması için haber gönderildi. Ancak daha önce Abaka Han tarafından 691 Mikaberidze, Historical Dictionary of Georgia, s. 263. 692 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 457; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 50. 693 The Georgian Chronicles, s. 371. Gürcü Kroniği’nden başka hiçbir kaynakta yer almayan bu bilgiye ihtiyatla yaklaşmak gerekmektedir. 185 Samtskhe bölgesinin hâkimi olarak tayin edilen Sargis ve oğlu Beka ile İlhanlı idaresi arasında sebebi bilinmeyen bir soğukluk zuhur etmişti. Bu yüzden Beka, ilk etapta Mengü Timur’un emrine itaat etmeyerek hasımlarının iftiraları yüzünden Abaka Han’ın ona karşı ordu yolladığını, bu yüzden ilhandan korktuğunu bildirdi ve ancak kendisine, ülkesini ve mevkiini koruyacağını taahhüt eden bir yemin metni gönderilmesi halinde bu sefere katılacağını bildirdi. Mengü Timur, buna mukabil parmağındaki mühür yüzüğünü göndererek bir anlamda Beka’nın talep ettiği yemini gönderdi. Bunun üzerine Meskhilerden topladığı orduyla Mengü Timur’a katılan Beka, sadece onun tarafından değil, Abaka Han tarafından da hoş karşılandı, takdir ve tevcih gördü. 694 Kilikya Ermenileri ile Gürcülerin de İlhanlılar safında yer almasıyla toplanan büyük ordu Derbsak havalisine geldiğinde, kasaba önlerinde çetin bir mücadele meydana geldi. Bu muharebede Beka ve beraberindeki Meskhiler diğer gruplara nazaran gayretleriyle öne çıktılar. Bu sebeple Mengü Timur, savaşın harareti dindiğinde, Beka’yı ve beraberindeki soyluları ve askerleri ödüllendirdi, onları kıymetli elbiseler ve atlarla onurlandırdı.695 Bunun ardından Gürcü kuvvetlerin de yer aldığı büyük ordusuyla Suriye’ye inen Mengü Timur Hıms kentine yakın bir bölgede konuşlandı. Bu sırada ordu düzenini kurmaya gayret eden Mengü Timur, ordunun merkezinde yer aldığı gibi, genç yaştaki Gürcü Kralı II. Demetre’yi Alinak, Hülaçü, Kara Buka, Taycu ve Kilikya Ermeni Kralı Leon’la birlikte İlhanlı ordusunun sağ kanadına yerleştirdi.696 Moğol ordusunun yaklaştığını haber alan Memlûk sultanı ise tüm kuvvetleriyle birlikte onlarla karşılaşmak üzere hızla yola koyuldu. Bu sırada genç yaştaki Kral Dimitri, savaş konusunda tecrübesiz olmasına rağmen Mengü Timur’dan kendisinin ve birliklerinin ön saflarda yer almasını istedi. Onun cesur davranışı İlhanlı kumandanı tarafından takdir gördü ve teklifi kabul edildi.697 14 Receb 680/29 Ekim 1281 Çarşamba günü Hıms önlerinde iki ordu arasında meydana gelen çarpışmada Alinak’ın komutası altında 694 The Georgian Chronicles, s. 373. 695 The Georgian Chronicles, s. 373. 696 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 192; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 127-128. 697 The Georgian Chronicles, s. 373. 186 bulunan, Gürcü ve Ermeni askerlerin de yer aldığı İlhanlı sağ kanadı Memlûklerin sol kanat ordusunu bozarak geri çekilmeye zorladı, hatta onları Hıms kapılarına kadar kovaladı.698 Bu sırada Sultan Kalavun tarafından emrine verilen 12.000 kişilik seçkin birlikle Moğolların sağ kanadında bulunan Gürcü kralına saldırdı. Şiddetli geçen bu çarpışma esnasında Gürcü kralının atının Memlûk saflarından atılan bir mızrakla öldürülmesi üzerine II. Demetre savaşa bir süre yaya olarak devam etti. Bunu gören Şiktur Noyan’ın oğlu Abaş kendi atını Gürcü kralına verdi. Yüksek bir mevkie çıkarak kendini askerlerine göstermek ve onları mücadeleye devam etmeye sevk etmeye çalışan Gürcü kralının bu tavrı beyhude bir çaba olarak kaldı. Zira bu sırada İlhanlı ordusunun merkez kuvvetleriyle sol kanadı Memlûk ordusu tarafından bozguna uğramıştı. Bu sebeple Mengü Timur ve askerleri savaş alanından düzensiz şekilde geri çekilmekteydi. Krallarıyla birlikte hareket eden Gürcü askerler de Mengü Timur’un ricatına katıldılar. Gürcü ordusu çok sayıda zayiat vermiş halde kaçarken Gürcü kralı da savaş meydanından ayrılmayı zorlukla başarabildi.699 Dönüş yolu üzerinde Moğollarla Gürcüler arasında bilinmeyen bir sebeple bir sürtüşme yaşandı ve her iki taraftan birçok asker hayatını kaybetti.700 Tıpkı Mengü Timur ve ordusu gibi Fırat Nehri’nin öte yakasına geçen Gürcü kralı ve askerleri, sonunda pek çok kayıp vermiş halde Abaka Han’ın huzuruna çıktılar. Abaka Han Gürcü kralına hürmet göstererek onu askerleriyle birlikte ülkesine yolladı. Gürcü kralının dönüşünden kısa bir süre sonra Kral II. Demetre’ye atabeg olarak ilhan tarafından tayin edilen Sadun öldü. Bunun üzerine Kral, Sadun’un oğlu Kutlu Buka’yı başkumandan unvanıyla onun yerine tayin etti. 701 Sonuç olarak İlhanlıların hâkimiyetleri altındaki diğer vasal yerel idareler gibi Gürcü Krallığı’nın askerî kuvvetlerinden de faydalandıkları görülmektedir. Gürcüler tıpkı Hülâgû Han döneminde olduğu gibi, umumiyetle Abaka Han’a sadakatle hizmet etmişler 698 Reşîdu’d-dîn/Musevî, s. 1116; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, 544; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 128. 699 Reşîdu’d-dîn/Musevî, s. 1116; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 544-545; The Georgian Chronicles, s. 373-374; Histoire de la Géorgie, I, 595-596; Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 128-129. 700 Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 129. 701 The Georgian Chronicles, s. 374. 187 ve onun hükümdarlığında İlhanlı askerî birlikleri içerisinde yer almayı sürmüşlerdir. Bu kapsamda Gürcülerin 1277’de ve 1281’deki iki büyük mücadelede Memlûklere karşı İlhanlı ordusu içerisinde yer aldıklarına şahit olunmaktadır. Diğer yandan Abaka Han’a asi olan Gürcü lider Narin David, bu süreçte İlhanlıların hasımları Memlûk Sultanlığı ve Altın Orda Hanlığı’yla iyi ilişkiler geliştirmiştir. Ancak elçi teatileri ve hediyeleşmelerle giderek gelişen ilişkilerden kapsamlı bir sonuç alınması mümkün olmamıştır. 702 3.3. Mahallî Hâkimiyetlerle Münasebetler İlhanlılar, tıpkı tâbi devletler konusunda olduğu gibi mahallî hâkimiyetler hususunda da Moğol idarî müktesebatına istinat etmekte idiler. Bu kapsamda İran coğrafyası ve çevresinde bulunan birtakım mahallî idareleri kendilerine tâbi olmaları ve bunun gerektirdiği belli başlı görev ve sorumlulukları yerine getirmeleri kaydıyla aynen koruma yoluna gitmişlerdi. İlhanlılara tâbi durumdaki mahallî hâkimiyetlerin idarecileri merkezden değil, bizzat bölgeyi yöneten hanedanın içerisinden tayin edilmekteydi. Bu kimsenin seçimi konusundaki yetki ve tasarruf tamamıyla İlhanlı hükümdarına aitti. İlhan tarafından hâkimiyetlerinin tasdik edildiğine dair yarlıg ile hâkimiyet alâmetlerini almaya muvaffak olan mahallî hâkimler, idarelerine verilen yörelerin idarî ve mâlî işlerini tanzim etmekte idiler. Bu kapsamda bölgenin yönetimi için gerekli daha küçük derecedeki idarî kadroların tayini melik unvanlı bu kişiler tarafından yapılmaktaydı.703 Hülâgû Han’ın hükümdarlığında belli yörelerin idaresini sağlayan bazı mahallî hâkimler, onun ölümünün ardından tahta çıkan Abaka Han’ın idarî taksimatı kapsamında mevkilerini korudular. Bu kapsamda Abaka Han, Diyâr-ı Bekr idaresini Celâleddin Tarîr ve Melik Razieddin Baba’ya verdi, Diyar-ı Rebia bölgesinin yöneticisi olarak Artuklu Meliki Fahreddin Karaarslan’ı, Herat ve Sistân’ın yöneticisi olarak ise Melik Şemseddin Kert’i yeniden 702 Abaka Han döneminde Gürcü-Memlûk ilişkileri hakkında bk. Subaşı, Gürcü-Moğol İlişkisi, s. 130-132. Bilhassa Memlûk hükümdarı Sultan Baybars ve Gürcüler arasındaki ilişkiler hususunda bk. Christian Müller-Johannes Pahlitzsch, “Sultan Baybars I and the Georgians: In the Light of New Documents Related to the Monastery of Holy Cross in Jerusalem”, Arabica, LI/3 (2004), s. 258-290. 703 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 174. 188 görevlendirdi.704 İlhanlı hükümdarları tarafından yetki sahibi kılınan hâkimler, yine onlar tarafından verilmek üzere makamlarının sembolü olarak kılıç, sancak, tabl, hil’at ve arslan başlı altın bir payza alırlardı.705 Mahallî idarelerde askerî görevler Moğol emirlerinin komutasında bulunan birlikler tarafından icra edilmekteydi.706 Olağanüstü hâllerde söz konusu birlikler merkezden gönderilen müfrezelerle tahkim edilmekteydi. 707 Mahallî hâkimler İlhanlı hükümdarlarının muayyen bir miktar vergi ödemek ve ihtiyaç halinde asker göndermekle mükellef idiler. Aynı zamanda onların bazı hususî meselelerin ortaya çıktığı yahut çağırıldıkları zamanlarda ilhanın ordosuna gitmek gibi bir zaruretleri bulunmaktaydı.708 Abaka Han döneminde Kirman hâkimi bulunan Kutluğ Terken Hatun’un gerek kendi isteğiyle, gerekse zarurî durumlardan ötürü pek çok kez Abaka Han’ın ordosuna gitmesi, bu duruma yönelik güzel bir örnek teşkil etmektedir.709 Yine bu dönemde Herât hâkimi olan Melik Şemsu’d-dîn Kert’in çağrılmasına rağmen bir türlü Abaka Han’ın huzuruna gelmemesi ve bahaneler ileri sürmesi idarî mekanizma açısından bir kriz ortaya çıkarmıştır. 704 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906-907. 705 Spuler, İran Moğolları, s. 369. Bu konuda Spuler’in verdiği örneklere çetri (saltanat şemsiyesi) de eklemek gerekmektedir. Zira Abaka Han’ın hükümdarlığında Kirmân’ın batı kısmının idaresinden sorumlu bulunan Celâlu’d-dîn Suyurgatmış o günlerde Horâsân’da ikamet eden ilhanın huzuruna çıkarak onun gözüne girmeyi başarmış, bu sayede hâkimlik alâmetlerinden biri sayılan çetr taşıma hakkını elde etmiştir. Suyurgatmış ilhandan gördüğü teveccühle Kirmân’a döndüğünde idarî ve mâlî işlerde söz sahibi olmak için çeşitli girişimlerde bulunmuştur (Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 50-51; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 729; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 200; Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, nşr. Muhammed İbrâhim Bâstânî-yi Pârîzî, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 2535/1355/1976, s. 213). 706 Mesela, aynı görevlendirme kapsamında Diyâr-ı Bekr ve Diyar-ı Rebia’da askerî vazifeler için Durbay Noyan’ın tayin edildiğini ifade etmekte fayda vardır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518). 707 Örneğin Fars’taki Neküderî harekâtıyla beraber bazı idarî problemlerin giderilmesi için Suğuncak Noyan’ın bölgeye gönderilmesi bu hususta öne çıkan uygulamalardan biridir (Vassâf/İsfahânî, II, s. 204- 205; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, nşr. İsmâ‘il Vâ’iz Cevâdî, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1350/1972, s. 92; Spuler, İran Moğolları, s. 371-372; Aigle, Le Fārs, s. 126-127). 708 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 174. 709 Kutluğ Terken Hâtun’un ilhassa kızı Pâdişâh Hâtun’un Abaka Han’la olan evliliğinin ardından sık sık İlhanlı hükümdarının ordosuna gitmiş ve burada iyi bir şekilde karşılanmıştır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 109-110). 189 Mahallî hâkimiyetlerin idarî-mâlî işleri umumiyetle İlhanlı merkez teşkilâtında bulunan unsurların taşradaki daha küçük örnekleri tarafından ifa edilmekteydi. Bu kapsamda mahallî hâkimiyetler dâhilindeki idarî-mâli maslahatın görülmesi için vezîr unvanlı kişilerin çevresinde bulunan bürokratik bir kadro ihdas edilmekteydi. Vezîrler çoğunlukla ilhan tarafından, bazı durumlarda ise mahallî hâkimler tarafından tayin edilmekteydi.710 3.3.1. Fârs (Salgurlu Atabegliği) Güneyde İran Körfezi, kuzeyde İsfahân, doğuda Kirman ve batıda Hûzistan’la çevrili bir bölge olan Fârs, adını arkaik dönemde burada yaşayan Pars isimli kavimden almıştır. Kuzeybatıdan güneydoğuya doğru dağ silsileleriyle kaplı ve dağlar arasında bulunan dar geçitler ve vadilerle örülü bu bölge, öteden beri Türkmen aşiretlerinin İran coğrafyasındaki en önemli yerleşme sahalarından biri olarak bilinmektedir.711 Tarihsel süreçte önce İslâm, ardından Selçuklu fetihlerine konu olan Fârs eyaletinde Selçuklu iktidarının zayıflaması üzerine Fârs Atabegleri yahut diğer bir isimle Salgurlular (Salgurîler) söz sahibi oldular. Kökenleri Oğuz boylarından biri olan Salgur/Salur kabilesine dayanan712 Salgurlular, Şîrâzî’ye göre 539/1144-1145 yılında Fars’a yerleştiler.713 XII. yüzyılın ortalarında hanedanın temellerini atan Selçuklu atabegi Muzafferü’d-dîn Sungur b. Mevdûd’dan (1148-1161) sonra Salgurlular önce Irak Selçuklularına, daha sonra Hârizmşahlara tâbi şekilde hüküm sürdüler.714 Cengiz Han’ın 710 Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 175. Bu konuda bir misal olarak Fârs’taki idarî-mâli teşkilatlanma için bkz. Erdoğan Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, TTK, Ankara 1991, s. 125-130; Aigle, Le Fārs, m.y. 711 Cevad Hey’et, “Fars”, DİA, XII (1995), s. 174-175; L. Lockhart, “Fārs”, EI2 , II (1991), s. 811. Fars bölgesinin coğrafî, ekonomik ve demografik yapısı hakkında tarihsel bir değerlendirme için bkz. Aigle, Le Fārs, s. 71-74, 77-80. 712 Kazvinî, Târih-i Güzide, s. 402; Bertold Spuler, “Atābakān-e Fārs”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-fars-princes-of-the-salghurid-dynasty-who-ruled-farsin-the-6th-12th-and-7th-13th-centuries-initially-with- (Erişim Tarihi: 08.01.2021) Oğuzların Üçok koluna bağlı Salur boyu hakkında bk. Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, I, çev. B. Atalay, TDK Yayınları, Ankara 1939, s. 56; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, I, s. 60; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler): TarihleriBoy Teşkilâtı-Destanları, Ana Yayınları, İstanbul 1980, s. 126-127, 336-337. Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-yi Terākime, haz. Z. Ölmez, TDK Yayınları, Ankara 2020, s. 140, 150, 230, 233. 713 Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 70; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 32; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 170-171. 714 C. E. Bosworth, “Salghurids”, EI2 , VIII (1995), s. 978; Erdoğan Merçil, “Salgurlular”, DİA, XXXVI (2009), s. 29-30; Joseph F. von Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane das ist Mongolen in Persien, 190 Hârizmşahlara karşı giriştiği batı seferi sırasında Fârs atabegi olan Sa’d b. Zengî’nin (1198-1226) ölümünün ardından Salgurlu tahtına geçen oğlu Ebû Bekr, yaklaşan Moğol tehlikesi üzerine kardeşi Tehemten’i715 Ögedey Kağan’a gönderdi ve ona itaatini bildirdi. Bu davranıştan memnuniyet duyan Moğol kağanı, her yıl gönderilecek haraç karşılığında Fârs’ın idaresini ona bıraktı. 716 Fârs atabegi Ebû Bekr, Moğollara bağlılığını sürdürerek buna ilişkin görev ve sorumluluklarını ihmal etmedi.717 Ebû Bekr Moğollara itaati öngören tutumunu Hülâgû Han’ın İran’a gelişinden sonra da muhafaza etti. Nitekim Hülâgû Han’ın yolculuğu sırasında Kîş’te konakladığı esnada huzuruna gelip kendisine tâbi olmalarını bildirdiği İran ve çevresindeki mahallî hâkimlerden biri olan Ebû Bekr, bu çağrıya kayıtsız kalmayarak oğlu Atabeg Sa’d’ı onun yanına göndererek tâbiyet arz etti.718 Ebû Bekr’in 658/1260 yılındaki ölümüyle Hülâgû Han tarafından atabeg ilan edilen oğlu II. Sa’d’ın oldukça kısa süreli719 hükümranlığının ardından ölümüyle çocuk yaştaki oğlu Druck und Verlag von Carl Wilhelm Leske, Darmstadt 1842, s. 230-237; Aigle, Le Fārs, s. 98-99. Tafsilen bk. Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 171-189. 715 Tehemten, Cüveynî’ye ve Mîrhv ând’a göre Atabeg Ebû Bekir’in kardeşi, Vassâf ve Hâfız-i Ebrû’ya göreyse kardeşinin oğludur (Cüveynî/Kazvinî, I, s. 292; Cüveynî/Boyle, I, 234; Cüveynî/Öztürk, s. 224; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 777; Vassâf/İsfahânî, s. 156; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 171. 716 İtaatine mukabil Moğol kağanı tarafından Kutluğ Şah yahut Kutluğ Han unvanı verilen Ebû Bekr, yıllık 30.000 Rüknî dinar vergi ödemeyi ve bölgede bir Moğol şıhnesinin bulunmasını kabul etti (Vassâf/İsfahânî, I, s. 156; Aigle, Le Fārs, s. 103; Bosworth, “Salghurids”, s. 978; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 125; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 192-193). Şîraz, Körgüz’ün katlinin ardından, Töregene Hatun’un niyâbeti sırasında Argun Aka’nın idarî sorumluluğuna bırakılmıştır (Cüveynî/Boyle, II, s. 507; Cüveynî/Öztürk, s. 419) Bu gelişmeyle Şîrâz yöresinin hâkimiyeti Ögedey Kağan tarafından Salgurlu atabeglerine verildi. 717 Cûzcânî, Tabakât-ı Nasırî, s. 113; Spuler, İran Moğolları, s. 157; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 87. 718 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 978-979; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 480; Cüveynî/Öztürk, s. 501- 502; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 414-415; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 889; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 96-97; Hv ândemîr/Thackston, s. 53; Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, s. 525-526; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 341; Spuler, İran Moğolları, s. 159; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 209. İlhanlılarla rabıtası Hülâgû’nun Mâverâünnehir’e gelişiyle başlayan Atabeg Ebû Bekr, yeğeni Muhammed’le birlikte bir grup askeri Moğolların Bağdat kuşatmasına gönderdi ve kuşatmadan sonra oğlu Sa’d’ı Hülâgû Han’ın ordosuna rehin yolladı (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 777). 719 Babası vefat ettiğinde Hülâgû Han’ın yanında bulunan II. Sa’d, hastalığı sebebiyle bölgeye ulaşıp Fars Atabegliği tahtına geçemeden vefat eden Sa’d’ın cenazesi Tebriz’den Şiraz’a taşınarak defnedildi. Onun hükümranlığı Şîrâz-nâme’ye göre 18 gün, Ravzatu’s-safâ’ya göre ise 12 gündür (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 777; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 86). 191 Adudu’d-dîn Muhammed, annesi Terken Hatun’un720 niyâbetiyle hükümdar ilan edildi. İki yıl yedi ay hüküm süren Muhammed’in 660/1262 sonbaharındaki vefatının ardından, yerine devlet erkânı ve ordunun isteğiyle Muhammed Şah b. Salgur Şah geçti. Hızlı bir şekilde idareye hâkim olan Muhammed Şah’ın hazineyi ve orduyu kontrol altına alma girişimleri Terken Hatun tarafından tepkiyle karşılandı. Muhammed Şah, bu sebeple tahta çıkışından sekiz ay sonra emirlerle birlikte hareket eden Terken Hatun tarafından atabeglikten uzaklaştırılarak İlhanlı hükümdarı Hülâgû Han’ın yanına gönderildi. Onun ardından, 661/1263 yılında Fârs atebegi ilan edilen kardeşi Selçuk Şah ülke adına zararlı telâkki ettiği emirleri hızla ortadan kaldırdı; Terken Hatun’la evlendi ve çok geçmeden onu da öldürttü. İlhanlı ülkesindeki karışık halden faydalanmak isteyerek Moğollarla mücadeleye girişen Selçuk Şah, beş aylık atabegliğinin ardından Hülâgû Han’ın emriyle Emir Altacu ve Temür’ün harekâtı sonucunda Kâzerûn’da yakalanarak idam edildi (662/1264).721 Selçuk Şah’ın idamıyla birlikte Salgurlu hanedan ailesi içerisinde hiçbir erkek varis kalmamıştı. Bu yüzden atabeg II. Sa’d’ın kızı Ebeş Hatun722 aynı yıl içerisinde İlhanlılar tarafından atabeg ilan edilerek Fars tahtına geçirildi.723 720 Yezd atabegi Adudü’d-devle Salgur Şah’ın kız kardeşi ve Atabeg II. Sa’d’ın eşi Terken Hatun hakkında bk. Bahriye Üçok, İslâm Devletlerinde Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1993, s. 140-147; Bahriye Üçok, “İslâm Devletlerinde Bazı Nâibeler”, Belleten, XXXI/122 (1967), s. 181-184. 721 Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 86-89; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 778-779; Kâdı Nâsıru’d-dîn ‘Abdullah b. Ömer Beyzâvî, Nizâmü’t-tevârîh, nşr. B. M. Kerîmî, Kitâbhâne-yi İlmî, Tahran 1313/1934, s. 89-90; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 172-176; Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane, s. 241-243; Spuler, İran Moğolları, s. 161; Aigle, Le Fārs, s. 111-117; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 99, 127-130; Bosworth, “Salghurids”, s. 979; Spuler, “Atābakān-e Fārs”, s. 895; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 99-108; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 2 722 Son Salgurlu atebegi olan bu kadına Câmiu’t-tevârîh’te آبیش) Âbîş), Nizâmü’t-tevârîh’te آبش) Âbeş); Târîh-i Vassâf, Şîrâz-nâme ve Ravzatu’s-safâ’da ise ابش) Ebeş) adlarıyla tesadüf edilmektedir (Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 969; Kâdı Beyzâvî, Nizâmü’t-tevârîh, s. 91 vd.; Vassâf/İsfahânî, II, s. 190 vd.; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 89 vd.; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 779 vd.). Bu çalışmada bütünlük açısından Ebeş Hatun adı kullanılmıştır. 723 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 936; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 459; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 176; Spuler, İran Moğolları, s. 161-162; Aigle, Le Fārs, s. 119; Reşîdu’d-dîn/RûşenMûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 131; Bosworth, “Salghurids”, s. 979; Bertold Spuler, “Ābeš Ḵātūn”, EIr, I/2 (1982), s. 210, https://www.iranicaonline.org/articles/abeskatun-salghurid-ruler-of-fars-1263-84-daughter-of-atabeg-sad-ii, (Erişim Tarihi: 12.01.2021); Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 217-218. Pek çok kaynak yazarı bu durumu, Selçuk Şah’ın ölümünden sonra hanedan içerisinde onun yerine geçecek hiçbir erkek ferdin kalmamasına bağlamaktadır. Ancak o sırada Fars atabegleri sülalesinde en az bir erkek üyenin hayatta olduğu anlaşılmaktadır (krş. Vassâf/İsfahânî, II, s. 190, 211; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 779; Kâdı Beyzâvî, Nizâmü’t-tevârîh, s. 192 Ebeş Hatun’un atabegliğe tayini ile Fars’ta hutbe onun adına okundu ve sikke724 onun adına kesildi.725 Onun hükümranlığının ilk yılında yanındaki Türkmen destekçileriyle Horâsân’dan çıkarak Şîrâz’a yönelen Kâdı Seyyid Şerefeddin İbrahim’in isyanı şehirde bulunan Moğol askerlerinin desteğiyle bastırıldı.726 Muhtemelen bu hadiseden sonra kız kardeşi Salgom’la birlikte Hülâgû Han’ın huzuruna giden Ebeş Hatun, burada Hülâgû Han’ın oğlu Möngke Timur’la evlendirildi. 727 Fârs yöresi, bilhassa bu evlilikten sonra Atabeg Ebeş Hatun’un hâkimiyetinde görünmekle beraber resmen Moğol ülkeleri arasında sayılmakta ve sıkı İlhanlı kontrolü altında bulunmakta idi. Bölgede kesin bir Moğol egemenliği sürmekte, ülke İlhanlı hükümdarlarının görevlendirdiği şıhneler ve bunlara bağlı şekilde çalışan baskaklar tarafından idare edilmekteydi.728 Nitekim Hülâgû Han 661/1263’te yaptığı idarî taksimatta Fârs’taki Moğol sivil idaresi, Türk asıllı bir idareci olan Engyânu uhdesine bırakmıştı. 729 91). Merçil, Ebeş Hatun’un Fars atabegliğine tayininde, Hülâgû’nun oğlu Möngke Timur’la nişanlı olmasının da etkili olduğunu yazmaktadır (Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 108-109). 724 Merçil’e göre, Ebeş Hatun adına darbedilen elde mevcut sekiz sikke bulunmakla beraber bunların yalnızca beş tanesi yayınlanmıştır. Neşredilenler içerisinde Londra’daki National Museum envanterinden bir bakır, iki gümüş ve bir altın sikke; İstanbul Arkeoloji Müzesi envanterinden ise bir altın sikke yer almaktadır. Altın sikkelerden British Museum’daki 676/1277, İstanbul Arkeoloji Müzesi’ndeki ise 672/1273-1274 tarihlidir. Şîrâz’da darbedildiği anlaşılan bu altın sikkelerde metbu hükümdar olarak Abaka Han’ın adı bulunmaktadır (Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 123). Ebeş Hatun adına darbedilen ve tâbi hükümdar olarak Abaka Han’ın adının yer aldığı sikkeler için bk. Diler, İlhanlar: İran Moğollarının Sikkeleri, s. 269-272. 725 Vassâf/İsfahânî, II, s. 190; Vassâf/Hammer, II, s. 99–100; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 89; Spuler, İran Moğolları, s. 161. 726 Vassâf/İsfahânî, II, s. 191-192; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 89-90; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 109-110; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in ThirteenthCentury Iran, s. 132-133. 727 Bu sırada Ebeş Hatun’un kız kardeşi Salgom da Yezd Atabegi Yusuf Şah (1263-1291) ile evlendirilmiştir. Diğer yandan, Möngke Timur’un 2 Şevvâl 654/23 Ekim 1256 tarihinde doğduğu (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 969) ve bu sırada 10 yaşında dahi olmadığı hesaba katıldığında, söz konusu evliliğin bu aşamada formaliteden ya da güncel bir ifadeyle daha sonra gerçekleşecek bir izdivacın ilk aşamasından ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim ileride görüleceği gibi Ebeş Hatun, 671/1272 yılında Suğuncak Noyan’la beraber yeniden geldiği Tebriz’de Möngke Timur’un ikinci eşi olacaktır (Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 110-111; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 149). 728 Henry H. Howorth, History of the Mongols: from the 9th to 19th Century, III, Longmans, Green, and Co., London 1888, s. 204; Merçil, “Salgurlular”, s. 30; Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane, s. 243. 729 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1049; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 513; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 425; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 904; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 177; Spuler, İran Moğolları, s. 377. Vassâf, Engyânû’yu, etkileyici, kıvrak zekâlı, katı, ancak âdil bir Türk” olarak tanımlamaktadır (Vassâf/İsfahânî, II, s. 193). 193 Bölgedeki İlhanlı idaresinin askerî kanadında muhtemelen Hülâgû Han’ın son döneminden itibaren Suğuncak Aka söz sahibi idi. Abaka Han da tahta çıkar çıkmaz yaptığı görevlendirmede Bağdat ve Fârs’taki askerî vazifelere Suğuncak Aka’yı memur etti.730 Abaka Han aynı görevlendirmeler kapsamında Fârs eyaletinin mukâtaasını, Atabeg Ebu Bekir evladı olarak bilinen ve bir süredir bu bölgenin iktaını tanzim etmekle görevli olan Şemseddin Tazigû uhdesine bıraktı.731 Abaka Han’ın hükümranlığının ilk yıllarında Fârs’taki İlhanlı sivil idaresi tek yetkili olarak atabegin vezirliğini ve naipliğini yapan (Nâib-i Divân-ı Atabeg) Engyânu tarafından sürdürüldü. 732 Engyânu bu süreçte İlhanlıların Fârs şıhnesi olan Kökçe’yi733 bilinmeyen bir sebeple tutukladı, sorguya çekti ve bir süre sonra ortadan kaldırdı. Kâdı Seyyid Şerefeddin İbrahim’in isyanını bastıran Moğol müfrezesinin başında bulunmasından734 hareketle İlhanlılar nezdinde muteber bir kimse olduğu anlaşılan Kökçe’nin katli, Fârs’ta birtakım değişiklikler getirmeye teşne idi. Esasen Engyânu, Gökçe’nin katlinden sonra sıkı bir idarî disiplin sağlamış; Fârs’ın emirlerini, vezirlerini, âyân ve eşrafını kendi otoritesi altına almış ve bu kişilerin sadece sorumlu oldukları işlerle ilgilenmelerini sağlamayı başarmıştı.735 Bununla beraber Kökçe’nin katli Ebeş Hatun’un ve destekçilerinin tepkisiyle karşılaştı. Ebeş Hatun onun katlinin sebebini sorduğunda Engyânu sadece Abaka Han’ın yarlıgında bulunan hükmü uyguladığını bildirdi.736 Ebeş Hatun, yarlıgı ondan istediyse de bu talep karşılıksız kaldı. Kökçe’nin katledilmesi etrafında şekillenen 730 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 517-518; Benâketî, Târîhi Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906; Spuler, İran Moğolları, s. 377; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 221. 731 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 427; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 906-907. 732 Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 222. Yukarıda bahsedildiği gibi pek çok kaynak Engyânu’nun Hülâgû Han tarafından 661/1263 yılında Fars’taki Moğol sivil idaresiyle görevlendirildiğinden bahsetmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1049; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 513; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 425). Buna mukabil Vassâf, Şîrâzî ve Hâfız-i Ebrû, onun Abâkâ Han tarafından 667/1268-1269 yılında aynı vazife için Fars’a gönderildiğini yazmaktadır (Vassâf/İsfahânî, II, s. 193; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 177). 733 Bu kişinin adı Şîrâz-nâme’de ککچه) Kökçe), Târîh-i Vassâf’ta کلجه) Gülce) olarak geçmektedir (Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90; Vassâf/İsfahânî, 194). 734 Vassâf/İsfahânî, II, s. 193; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90. 735 Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90. Merçil, Engyânu’nun Şîrâz’da iyi bir idare tarzı gösterdiğini, buna ek olarak topladığı mallarla zengin olduğunu ifade etmektedir (Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 112). 736 Vassâf/İsfahânî, II, s. 194. 194 süreçte Şîrâz’ın bazı ileri gelenleri Engyânu’nun Fârs’ta neden olduğu aksaklıkları ve sıkıntıları Abaka Han’a taşıdılar, ayrıca onun tek başına saltanat sürmek niyetiyle isyana hazırlandığını İlhan’a bildirdiler. Bu şikâyetlerin etkisiyle Abaka Han Engyânu’yu azletti ve daha sonra onun yerine Suğuncak Noyan’ı tayin etti (670/1271-1272).737 Engyânu, Abaka Han’ın huzuruna gelerek dil dökmesi ve af dilemesi sayesinde canını güçlükle kurtardı. Ancak yine de büyük bir cezaya duçar olmaktan kurtulamadı. Buna göre 10 Rebîülâhir 669/26 Kasım 1270 Çarşamba günü Çagâtû mevkiinde icra edilen törende ikinci kez İlhanlı tahtına oturan Abaka Han, Engyânu’yu kağan tarafından gönderilen yarlıg ve ilhanlık alâmetlerini kendisine ulaştıran elçi taifesiyle beraber Kubilay Kağan’a gönderdi.738 Bu gelişme onun Fârs’ın yanı sıra idareci muhitinden de uzaklaştırılması anlamına geliyordu. Nitekim Vassâf’a göre gözden düşen bir emir kağanın huzuruna gönderilirdi ki bu yol oldukça zorlu, tehlikeli ve eşkıyalarla doluydu.739 Abaka Han tarafından yanında görevlendirilen Hâce Şemsu’d-dîn Muhammed ‘Alkânî ile birlikte yola revan olan Suğuncak Noyan, 740 Fârs’taki mülkî idare döneminin ilk yılını, bölgenin durumu hakkında bilgi edinmeye ve sükuneti sağlamaya hasretti. Bundan sonra, her bir bölgenin idaresine, yıllık haracı toplamak ve hazineye göndermekle yükümlü olarak doğrudan İlhanlı merkez idaresine karşı sorumlu bulunan şıhneleri tayin etti. Bu kapsamda Şîrâz şıhneliğini Muhammed Beg, Tutyâk ve Bulugân’a verdi.741 670- 671/1272 yazında Hürmüz hâkimi Mahmud Kalhâtî’nin ansızın Kîş adasına saldırarak ele geçirmesi, Suğuncak Noyan’ı büyük bir ordu ve donanma için hazırlıklar yapmaya sevk etti. Bu kapsamda Suğuncak Noyan’ın Bahreyn, Hurşîf gibi yerlere elçiler göndererek yaptığı girişimlerle bir donanma meydana getirildi. Denizcilik ve deniz savaşları konusunda tecrübe sahibi olmayan İlhanlı kuvvetleri, bir sonraki bahar mevsiminde Hurşîf’te toplanan gemilerle yola çıktılar. Bu savaş sırasında İlhanlı ordusu pek çok kayıp 737 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 178; Aigle, Le Fārs, s. 121; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 100, 135; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 222-223. 738 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 177; Spuler, İran Moğolları, s. 290; Aigle, Le Fārs, s. 120-121. 739 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110. 740 Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 178. 741 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110-111. Şîrâz-nâme’ye göre Tunyâk/Tonyâk (Zerkûbi Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 90). 195 yaşadı. Öyle ki Fars ümerâsından Şâdî Bitikçi ve atabeg hassı naibi (nâib-i hass-ı atabeg) Şemseddin Muhammed b. Ali Lûr gibi kişiler dahi bu mücadele esnasında hayatını kaybetti. Savaş esnasında oldukça zorlanan Fârs askerleri nihayet Hürmüz donanmasını mağlup etmeyi başardı. Böylece Kİş adası yeniden Fars’a bağlandı.742 Bundan sonra Şîrâz’a dönen Suğuncak Noyan, yanında Ebeş Hatun olduğu halde, iki yıllık haraç ve hazineyle birlikte Abaka Han’ın yanına gitmek üzere Tebriz’e yöneldi. Ebeş Hatun’un bu kafilede yer alması şüphesiz tesadüfî değildi. Zira onun daha önce Abaka Han’ın kardeşi Möngke Timur’la olan evliliği, şehzadenin o dönemde küçük yaşta olması sebebiyle formalite icabı yahut ileride tamamlanacak bir izdivacın ilk aşaması şeklinde gerçekleşmişti. Bu kez Suğuncak Noyan’ın nezaretiyle Tebriz’e gelen Ebeş Hatun ile Şehzade Möngke Timur’un evlilik akdi tam anlamıyla gerçekleşti (671/1272). Ebeş Hatun’un getireceği çeyizin karşılığı olarak Şîrâz’daki gayrimenkullerden elde edilen gelirlerden 70.000 dinarın her yıl İlhanlı hazinesine ödenmesi kararlaştırıldı. 743 Suğuncak Noyan’ın merkeze dönüşüyle beraber Fârs, ikta sahiplerinin ve bölgede birbiri aleyhine entrikalar çeviren yöneticiler eliyle idare olundu. Bu yüzden Suğuncak Noyan’ın merkeze dönüşünün ardından Fârs’ta kuvvetli bir idare zemini oluşturulamadı. Diğer yandan, 676/1277-1278 yılında bölgenin ileri gelen ve zenginlerinden biri olan Melik Şemsu’d-dîn Muhammed b. Melik tek başına Fars’ın iktaına sahip olduysa744 da onun bu girişimi kendi mâli durumu açısından olumlu sonuçlar vermedi.745 Suğuncak Noyan’ın yokluğunda Fars’taki İlhanlı idarî ve askerî kuvveti zayıflamıştı. Bu durum kaynaklar tarafından Neküderîlar olarak anılan istilâcı bir Moğol topluluğu için önemli bir fırsat yarattı. 677/1279 yılında bir kısım Neküderî topluluğunun Sistân’dan Fârs’a yürümesi üzerine Şîrâz’da bulunan Moğol ve Fars emirlerinin topladığı ordu Neküderîler tarafından bozguna uğratıldı (17 Ramazan 677/1 Şubat 1279). Fars ordusunun mağlup olarak etrafa dağılmasıyla cesaret bulan Neküderîler, Şîrâz yakınlarına 742 Vassâf/İsfahânî, II, s. 196; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 123; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 223. 743 Vassâf/İsfahânî, 197; Vassâf/Hammer, II, 114; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 152. 744 Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 179. 745 Vassâf/İsfahânî, II, s. 197; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 91. 196 kadar ulaşmayı başardıysalar da şehri ele geçiremeyeceklerini anlayarak geri çekildiler ve Sistân’a döndüler.746 Fârs’a yönelik Neküderî müdahalesi bilhassa bu ülkede ve İlhanlı merkez idaresinde şok etkisi yarattı. Bu sebeple Suğuncak Noyan, bölgedeki idarî ve askerî durumun gözden geçirmesi ve muhtelif önlemler alması amacıyla Abaka Han tarafından Fârs’a gönderildi (678/1279-1280). Yaklaşık yedi yıl sonra yeniden Fârs’a gelen Suğuncak Noyan evvel emirde eyaletin mülkî meselelerini halletmeye koyuldu. Bu kapsamda hesapları gözden geçirdi, ikta sahiplerinden suçlu bulduklarını hapsettirdi. Ayrıca zengin ve muteber ikta sahiplerinden Hâce Nizâmü’d-dîn’i vezir tayin etti (679/1280-1281).747 Fars kâdılığına dönemin meşhur âlimlerinden Şîrazlı Nâsıru’d-dîn ‘Abdullah b. Ömer Beyzâvî’yi getirmeyi düşünmekteydi. Ancak bu göreve getirilecek kişinin seçimi amacıyla bölgenin önde gelen din adamlarının katılımıyla kurulan heyet, kâdı’l-kudât olarak Rüknü’d-dîn Ebû Yahyâ’yı uygun gördü. Bu sebeple her iki aday, Ebû Yahyâ’nın diğerinden daha üstün konumda bulunması koşuluyla müştereken bu vazifeye getirildi.748 Böylece Fârs’ın mülkî maslahatını yeniden düzene oturtan Suğuncak Noyan, yanına Ebeş Hatun’u da alarak Abaka Han’ın yanına döndü. Bu sırada Fârs’ın önemli ikta sahipleri de ona eşlik ediyorlardı. Bunlar arasında bulunan Seyyid İmâdü’d-dîn ile Vezir Hâce Nizâmü’d-dîn arasında bir gerginlik mevcuttu. Vezirin Abaka Han’la görüşmek suretiyle Suğuncak Noyan’ın yerini alacağı düşüncesiyle kafileden ayrılan ve Şîrâz’a dönen İmadü’d-dîn, Suğuncak Noyan’ın emriyle yakalandı ve vezirin evinde hapsedildi. Bir süre sonra hapisten kurtulan İmâdü’d-dîn, yakın dostu Şemsu'd-dîn Melik’le birlikte Abaka Han’la görüşmek üzere yola çıktı. İlhanın hazinedarlarından ve yakın adamlarından biri olan Buka’nın yardımıyla gerçekleşen görüşme sonucunda Abaka Han, 746 Vassâf/İsfahânî, II, s. 199-202; Vassâf/Hammer, II, s. 118-127; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 540; Kazvînî/Öztürk, s. 480-481; Kazvînî/Browne, II, s. 143; Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 206-208; Zerkûbi Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 91-92; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 114; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 224-225. 747 Vassâf/İsfahânî, II, s. 204-205; Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 92; Aigle, Le Fārs, s. 126-127; Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 138-139. 748 Vassâf/İsfahânî, II, s. 205-206; Vassâf/Hammer, II, s. 134; Uygur, İlhanlılar Zamanında Şiraz Şehri, s. 226. 197 Fârs’ın mevcut yıllık haracını 200 tümen yükselterek eyaletin iktaını İmâdü’d-dîn’e verdi ve tahsilatın takibi için Tağâcâr Noyan’ı görevlendirdi. Bu kapsamda Tağâcâr Noyan tarafından İmâdü’d-dîn ve Şemsu’d-dîn Melik’le birlikte Şîrâz’a gönderilen Buğday İlçi, bir önceki hadiseye diyet olarak bu kez Vezir Hâce Nizâmü’d-dîn’i Seyyid İmâdü’ddîn’in evinde hapsettirdi. Bunun ardından, Sadrü’d-dîn Ahmed el-Hâlidî’yle birlikte kente ulaşan Tağâcâr Noyan’ın himayesi altında ülkenin birkaç yıllık hesabını kontrol eden İmâdü’d-dîn ve Şemsu’d-dîn Melik, Vezir Hâce Nizâmü’d-dîn’den intikam alma yoluna gittiler. Bu sırada ülkedeki Moğol emir ve şıhneleri, tahkikatı yapanlara hediyeler vererek dikkatlerini üzerlerinden uzak tutmaya ve onlardan kurtulmaya çalıştılar. Nihayet, birbiriyle ilintili pek çok hadisenin yaşandığı bir aylık sürecin sonunda Abaka Han’ın ölüm haberinin Fârs’a ulaşması, Vezir Hâce Nizâmü’d-dîn başta olmak üzere, tahkikat sonunda suçlu bulunması muhtemel kişiler için yeni bir süreci beraberinde getirdi. Zira Seyyid İmâdü’d-dîn ve Şemsu’d-dîn Melik’in Fars’taki görevinin bir hükmünün kalmadığını düşünen Şîrâz şıhnesi Bulugân, şehrin diğer önde gelenleriyle birlikte bir ordu toplayarak Şemsu’d-dîn’in evini kuşattı. Bu gelişme, Şîrâz’da bulunan, Bulugân ve Emir Tağâcâr etrafında toplanan iki grubun sıcak çatışmaya girmesine yol açmak üzereydi. İki taraf arasında sert geçen müzakerelerden sonra Nizamü’d-dîn serbest bırakıldı. Tağâcâr Noyan o ana kadar Fars’tan topladıklarıyla yetinmeye mecbur kaldı; Fârs’tan Şemsu’d-dîn ve Nizâmü’d-dîn’in de dâhil olduğu bir grubu yanına alarak Abaka Han’ın ölümünden sonra İlhanlı tahtına oturan Ahmed Teküder’in huzuruna varmak üzere yola çıktı.749 Sonuç olarak İran’ın güneyinde öteden beri hüküm sürerek bölgenin siyaset ve idaresinin yanında imarına750 da katkıda bulunan Fârs Atabegliği, önce Ögedey Kağan döneminde Moğollara, Hülâgû Han’ın İran’a gelişiyle de İlhanlılara tâbi olmuştur. Abaka Han döneminde ise metbû-tâbi düzenine dayanan ilişkiler giderek gelişmiştir. İkinci ilhanın hükümdarlık sürecinde Fârs yöresi üzerindeki İlhanlı hâkimiyetinin tedricen yükseldiğini söylemek mümkündür. Son Salgurlu atabegi Ebeş ve Engyânu’nun Abaka Han’ın 749 Vassâf/İsfahânî, II, s. 206-208; Vassâf/Hammer, II, s. 135-141; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 115-116. 750 Fârs (Salgurlu) Atabegliği döneminde Güney İran’da gerçekleştirilen imar faaliyetleri için bk. Erdoğan Merçil, “Tarihî Kaynaklara Göre Salgurlu Atabeyliğinde İmar Faaliyetleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, 8 (1979), s. 129-138; a.mlf., “Salgurlular”, s. 30. 198 tensibiyle sivil idarede bulunduğu yıllarda ülkenin askerî ve mâlî yönetimi de yine İlhan’ın görevlendirdiği Suğuncak Noyan gibi valiler ve onlara bağlı baskaklar tarafından ifa edilmiştir. Ebeş Hatun’un Möngke Timur’la olan evliliğiyle başlayan süreçle birlikte Fârs Atabegliği sembolik bir hâl almıştır. Zira bu gelişmeden itibaren, Möngke Timur’un Fârs’taki fiilî idareyi -681/1282’deki ölümüne kadar- eline almasıyla Ebeş Hatun’un atabegliği önemsiz duruma düşmüştür.751 3.3.2. Yezd (Yezd Atabegliği) Orta İran’da yer alan Deşt-i Kevîr Çölü’nün komşusu durumdaki Yezd, kadim bir İran kenti olup bulunduğu eyalete ismini vermiştir. Emevî ve Abbasî hâkimiyetleri altında geçen yüzlerce yıllık sürecin ardından Selçuklular İran coğrafyasındaki pek çok bölge gibi burayı da ele geçirmişlerdi. Daha sonra Irak Selçuklularına bağlanan Yezd’de XII. yüzyılın sonlarına doğru Yezd atabegleri hüküm sürmeye başlamıştı.752 Moğolların İran’a hâkim oldukları sırada Yezd atabegi konumunda bulunan Alâü’d-devle Rüknü’d-dîn Salgur Şah (639-662/1241-1264), tahta geçer geçmez Ögedey Kağan’a hediyeler göndererek itaat arz etmiş, Moğol kağanı da ona padişahlık menşuru ve hil’at göndererek bölgenin idaresini ona vermişti.753 Bundan sonra Yezd’de çeşitli imar 751 Bosworth, “Salghurids”, s. 979; Spuler, “Ābeš Ḵātūn”. Fârs atabeglerinin son temsilcisi olan Ebeş Hatun, Abâkâ Han’ın oğlu Argun Han döneminde bir meseleden ötürü yargılanarak suçlu bulunmuş; göz hapsinde bulunduğu Tebriz’de henüz 26 yaşında iken vefat etmiştir (11 Zilkade 685/29 Aralık 1286) (Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 94-96; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 117-122; Spuler, “Ābeš Ḵātūn”). Vassâf’a göre Moğol adetleri üzere, şarapla dolu altın ve gümüş kadehler ile beraber Tebriz yakınlarındaki Çerendâb’da defnedilmiştir (Vassâf/İsfahânî, II, s. 222). Mîrhv ând, onun naaşının, Möngke Timur’dan olma kızı Kerdûçîn tarafından, ölümünden bir süre sonra Şîrâz’a götürüldüğünü aktarmaktadır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 780). Onun Şîrâz’a götürülerek defnedildiğini Reşîdu’d-dîn ve Hâfız-i Ebrû da doğrulamaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 936-937; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, II, s. 176; Osman G. Özgüdenli, “İlhânlı Hükümdarı Ebû Sa‘id Hân’a Ait Dört Yarlıg”, Belleten, LXIX/254 (2005), s. 87). Onun ölümüyle halihazırda önemsiz duruma düşmüş bulunan Salgurlu hanedanı sona erdiği gibi Fars tamamen İlhanlı idaresi altına girmiştir (Bosworth, “Salghurids”, s. 979; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 100; Merçil, “Salgurlular”, s. 30; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 154-155). 752 Erdoğan Merçil, “Yezd”, DİA, XLIII (2013), s. 510; a.mlf., “Yezd Atabegleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XII (1981-1982), s. 367-369. Spuler, Yezd Atabegliği’ni, Moğol hâkimiyeti altında bulunan, haklarında hükümdarlarının isimlerinden fazla bir şey bilinmeyen ve devlet olma açısından neredeyse hiçbir rol oynamamış hâkimiyetlerden biri telakki etmiştir (Spuler, İran Moğolları, s. 155-156). 753 Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, nşr. İrec Afşâr, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 2537/1978, s. 72; Kâdı Ahmed Gaffârî-yi Kazvinî, Târîh-i Cihân-ârâ, Kitâbfurûşî-yi Hâfız, Tahran 1343/1964, s. 83; Ann K. S. Lambton, “Yazd”, EI2 , XII (2002), s. 305-306; Merçil, “Yezd Atabegleri”, s. 199 faaliyetlerinde bulunan754 Salgur Şah, Bağdat kuşatması için Hülâgû’nun isteği doğrultusunda, ileride bölgeye hâkim olacak Muzafferîlerin Yezd’deki ilk temsilcilerinden Ebû Bekr b. Hâcî idaresindeki 300 kişilik kuvveti ona yollamıştı.755 Salgur Şah aynı zamanda Kirmân hükümdarı Rüknü’d-dîn’in (633-650/1236-1252) kızı ile evlenerek756 etrafındaki mahallî hâkimlerden biriyle iyi ilişkiler geliştirmişti. İlhanlılarla ilk münasebetlerinde iyi bir seviye yakalayan Salgur Şah’ın kız kardeşi Terken Hatun, bu yıllarda Fârs’taki Salgurlu Atabegliği’nin idaresinde etkin bir rol oynamaktaydı. Terken Hatun’un niyâbetinde hüküm süren oğlu Muhammed’in ölümü üzerine sırasıyla Muhammed Şah (660-661/1262-1263) ve Selçuk Şah (661-663/1263- 1264) Fârs atabegliği tahtına geçtiler. 757 Selçuk Şah’ın Terken Hatun’u ve bazı Moğol şıhnelerini ortadan kaldırması, Hülâgû Han’ın emriyle Emir Altacu ve Temür’ün Fârs’a yönelik harekâtına sebep oldu. Kız kardeşinin intikamını almak isteyen Salgur Şah da kendi kuvvetlerini yanına alarak Şebânkâre hâkimi Nizâmü’d-dîn Hasan’la birlikte Emir Altacu ve Temür’ün başında bulunduğu İlhanlı ordusunun saflarına katıldı. Sonunda Selçuk Şah Kâzerûn’da yakalanarak idam edildi.758 Ancak Yezd atabegi Salgur Şah, bu sırada 500 kişilik süvari birliğiyle birlikte Fârs atabegi Selçuk Şah’ın adamlarından Emir Beglik’i yakalamaya koyulduğu sırada karşı cenahtan atılan zehirli bir okla vurulması sebebiyle geri dönmek zorunda kaldı, bundan bir süre sonra da aldığı yara sebebiyle hayatını kaybetti (662/1264).759 379; Aydan Okumuş, Yezd Atabegliği (1141-1318), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2012, s. 59. 754 Mesela, Târîh-i Cedîd-i Yezd müellifi, onun Yezd’deki Ya’kûbî Mahallesi yakınlarında bir köy kurduğunu, burada sulama kanalları inşa ettiğini, burada ziraat yapan insanların onun bu hizmetinden çok fayuda gördüklerini belirtmiş ve bu mahallin bânisine ithafla Salgurâbâd olarak isimlendirildiğini aktarmıştır (Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 72). 755 Kazvînî/Browne, II, s. 152; Merçil, “Yezd Atabegleri”, s. 379-380. Mahmûd Kutûbî, Târîh-i Âl-i Muzaffer, nşr. ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î, Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran 1364/1985, s. 30; Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 60. 756 Kirmânî, Simtu’l-‘ulâ li-hazreti’l-‘ulyâ, nşr. ‘Abbas İkbâl, Şirket-i Sihâmî-yi Çâp, Tahran 1328/1949. s. 30; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 727. 757 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 935-936; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 459. 758 Zerkûb-i Şîrâzî, Şîrâz-nâme, s. 86-89 Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane, s. 241-243; Spuler, İran Moğolları, s. 160-161. 759 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 936; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 459; Vassâf/İsfahânî, II, s. 188- 189; Vassâf/Hammer, II, s. 96; Kâdı Beyzâvî, Nizâmü’t-tevârîh, s. 89-90; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 778-779; Merçil, Fars Atabegleri: Salgurlular, s. 103-107; Huseyn-kulî Sutûde, Târîh-i Âl-i Muzaffer, II, İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1346/1967, s. 12-13; Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 60-61. 200 Atebeg Salgur Şah’ın ölümünden sonra yerine oğlu Togan Şah (662-670/1264-1271) geçti. Togan Şah, Yezd atabegi olarak hüküm sürdüğü yıllarda bölgenin imarına katkıda bulunacak hamlelerde bulundu. Bu cümleden Aheristan’da güzel bir bahçe ve bu bahçenin ortasına 30 kafîz760 kapasiteli su havuzları yaptıran atebeg, Teft suyunun buraya akmasını da sağladı. Bundan başka, yine Aheristân’daki bağda büyük bir eyvan ve bağın yanına da namazgâh bina ettirdi. Atebegin detaylarıyla da ilgilenerek meydana getirdiği bu bağ, banisine atıfla Bağ-i Tuğî Şah adıyla anılmaktaydı.761 Hakkında kaynaklarda siyasî tarih açısından pek fazla bilgi bulunmayan Togan Şah, sekiz yıllık atabegliğinin ardından 670/1272 yılında vefat etti.762 Togan Şah öldüğünde, geriye Alâü’d-devle ve Yûsuf Şah adlı iki erkek çocuk bırakmıştı.763 Bunlardan önce Alâü’d-devle, babasının yerine Yezd atabegi oldu. Onun idare sürecinde, 673/1275 baharında başlayan ve beş gün beş gece süren şiddetli yağmur, Yezd şehrinde büyük bir sel felaketinin ortaya çıkmasına yol açtı. Şehrin birçok mahallesi ve surlarının bir kısmı sel sebebiyle harap oldu. Rivayete göre Atabeg Alâü’d-devle, bu sel felaketinden ötürü çok üzülerek hastalandı, bir ay sonra da vefat etti764. Alâü’ddevle’nin ölümünün ardından kardeşi Yûsuf Şah Yezd Atabegliği’nin başına geçti. İlk olarak kardeşi Alâü’d-devle’nin atabegliği sırasında yaşanan sel sebebiyle şehrin yıkılan hisarının tamiriyle ilgilendi, ilave surlar ve kapılar inşa ettirdi.765 Şebânkâre’î, çok güçlü ve kudretli bir kimse olarak tasvir ettiği Yûsuf Şah’ın atabegliğinde, Yezd kentinin üstün bir konuma ulaştığından, dahası bu yılların Yezd Atabegliği’nin en parlak yıllarına tekabül ettiğinden söz etmektedir.766 Diğer yandan Ahmed b. Huseyn Kâtîb, onun içkiye 760 Bir Pers ölçü birimi olan kafîz, tarihsel süreçte yer, zaman ve ölçülen maddenin cinsine yahut vasfına göre farklı değerler almıştır. Bu sebeple kafîzin günümüzdeki değerini tespit etmek oldukça zordur. Ancak yine de Hinz’in yaptığı araştırma çerçevesinde, al-İstâhrî ve İbn Havkâl’a göre Şîrâz’da 1 kafîzin 8,44 litreye eşdeğer olduğunu söylemekte fayda vardır (Walter Hinz, “İslâm’da Ölçü Sistemleri”, çev. A. Sevim, Türklük Araştırmaları Dergisi, 5 (1989), s. 60; Cengiz Kallek, “Kafîz”, DİA, XXIV (2001), s. 155. 761 Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 73; Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 62. 762 Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 73; Merçil, “Yezd Atabegleri”, s. 380-381; Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 62. 763 Kâdı Ahmed Gaffârî-yi Kazvinî, Târîh-i Cihân-ârâ, s. 83. 764 Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 73-74; Kâdı Ahmed Gaffârî-yi Kazvinî, Târîh-i Cihân-ârâ, s. 83; Sutûde, Târîh-i Âl-i Muzaffer, II, s. 13; S. C. Fairbanks, “Atābakān-e Yazd”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/atabakan-e-yazd-a-dynasty-which-governed-yazd-in-the-6th-12thcentury, (Erişim Tarihi: 25.01.2021); Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 63. 765 Lambton, “Yazd”, s. 302; Erdoğan Merçil, “Yezd”, s. 510. 766 Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 212. 201 oldukça düşkün olduğunu, hatta Yezd kentine ait gelirlerin onun içki masraflarını karşılamaya iktifa etmediğini, bu nedenle onun yardımcısı konumundaki -Muzafferîler hanedanının atası- Şerefü’d-dîn Muzaffer b. Mansûr’un bu konuda yaptığı nasihatlerin fayda vermediğini aktarmaktadır.767 Buna ek olarak, Yûsuf Şah’ın İlhanlı emirlerini ve onlara ödemesi gereken yıllık vergiyi ihmal ettiği ifade edilmiştir.768 Bu detaylar Yûsûf Şah’ın mülkî idarenin görev ve sorumluluklarından uzak bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Öte yandan Marco Polo’nun izlenimleri, bu dönemde Yezd’in sosyo-ekonomik durumu hakkında ipuçları sunmaktadır. Polo’ya göre büyük, güzel ve asil bir şehir olan Yezd, bu dönemde önemli bir ticaret kenti idi. Burada üretilmesi sebebiyle “Yezdî” adı verilen muhteşem ipekli ve sırmalı kumaşlar, tüccarlar tarafından doğuya götürülerek satılmakta ve bu faaliyetten büyük kâr elde edilmekteydi. Kirman’a yedi günlük uzaklıktaki bu kentte güzel ovalar ve hurma bahçeleri mevcuttu. Yezd ayrıca keklik ve bıldırcın başta olmak üzere çeşitli av ve pek çok kümes hayvanlarına ev sahipliği yapmakta idi. Öyle ki Yezd’e gelen tüccarlar ava çıkmaktan büyük keyif alırlardı.769 Sonuç olarak Yezd Atabegliği, Moğolların İran’a hâkim olma sürecinde onlara tâbi olmuş ve böylece varlığını devam ettirmiştir. Söz konusu ilişkinin İlhanlılar döneminin erken safhalarında korunduğu, hatta geliştirildiği anlaşılmaktadır. Ancak Argun Han’ın İlhanlı tahtına henüz geçtiği yıllarda İlhanlılar ve Yezd Atabegliği arasındaki bağlantı bozulmuştur. Bu sürecin nihayetinde atabegliğe ait topraklar 1292 yılında İlhanlı divânının idare ve denetimine bırakılmış ve Yezd atabegleri, yerlerini alacak 767 Ahmed b. Huseyn b. Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 74; Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 63. 768 Merçil, “Yezd Atabegleri”, s. 381. Argun Han zamanında İlhanlı idaresi ile ters düşerek mücadeleye girişen ve yapılan takibatla yakalanan Yûsûf Şah yargılanmış ve affedilmiştir. Daha sonra yeniden Yezd atabegliğine tayin edildiği anlaşılan Yûsuf Şah, Suriye seferine katılamamasını fırsat bilen kişilerin şikâyetleri neticesinde, Gâzân Han’ın emriyle katledilmiştir (Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 213; Kâdı Ahmed Gaffârî-yi Kazvinî, Târîh-i Cihân-ârâ, s. 83-84; Özgüdenli, Gâzân Han ve Reformları, s. 177-178; Lambton, “Yazd”, s. 306; Fairbanks, “Atābakān-e Yazd”). 769 Marco Polo, The Description of the World, I, s. 118. 202 Muzafferîlerin 718/1318 yılında iktidara gelişlerine kadar varlıklarını ismen devam ettirmişlerdir.770 3.3.3. Kirmân (Kutluğhanlı Hanedanı) İran’ın orta-doğu kesiminde bulunan Deşt-i Lût Çölü’nün güneybatı kısmındaki dağlık kesimde, ismini bugün başşehri olan aynı ada sahip kentten alan Kirman eyaleti, kuzeyde Yezd ve Horâsân, doğuda ise Sistan ve Belucistan ile çevrilidir. Etrafındaki çöller ve dağlar sebebiyle oldukça korunaklı bir konumda bulunan bölge, Moğol istilâsına kadar sırasıyla Emevîler, Abbasîler, Büveyhîler, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Kirman Selçukluları771 ve Hârizmşâhlar gibi hâkimiyetlerin idaresinde kalmıştır. Karahıtay asıllı Barak Hâcib, XIII. yüzyılın ilk çeyreğinin sonlarına doğru Kirman bölgesinde idareyi ele geçirerek burada 1300’lü yılların başlarına kadar hüküm sürecek olan Kutluğhanlılar772 hanedanını kurmuştu.773 Güney İran’daki pek çok mahallî hâkim gibi Ögedey Kağan’a bağlılık bildiren Barak Hâcib, 15 yıllık hükümdarlığının ardından vefat etti (632/1235).774 Onun ölümünden sonra yeğeni Kutbu’d-dîn Muhammed, Kirmân hâkimi oldu, bundan yaklaşık dört ay sonra da Barak Hâcib’in kızı Kutluğ Terken 770 Okumuş, Yezd Atabegliği, s. 54. 771 Kirman Selçukluları hakkında detaylı bilgi için bk. Erdoğan Merçil, Kirmân Selçukluları, TTK, Ankara 1989; a.mlf., “Kirman Selçukluları”, Türkler, IV, ed. H. C. Güzel-K. Çiçek-S. Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 760-763. 772 Bu hanedan isminin Kirman’da hâkimiyet kuran Barak Hâcib’in Kutluğ Han unvanını almasından mülhem olduğu bilinmektedir. Bununla beraber onun taşıdığı bu unvanın ve Kutluğ Sultan unvanının Cengiz Han, Sultan Celâlü’d-dîn Harezmşah, Ögedey Kağan, Abbasî halifesi el-Mustansır gibi büyük hükümdarlar tarafından verildiğine dair kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler bulunmaktadır (krş. Cüveynî/Boyle, s. 479-480; Cüveynî/Öztürk, s. 399-400; Vassâf/İsfahânî, III, s. 287; Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 24; Ahmed Ali Han Vezîrî-yi Kirmânî, Târîh-i Kirmân (Sâlâriyye), nşr. Muhammed İbrâhim Bâstânî-yi Pârîzî, İntişârât-ı İbn Sina, Tahran 1352/1973, s. 342-343; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 726; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, III, s. 54). 773 Kirmânî, Târîh-i Kirmânî, s. 338-339; Şehabud’d-dîn Muhammed Hvorendezî Nesevî, Sîret-i Celâlü’ddîn Mengübernî, Farsçaya çev. ve nşr. Müctebâ Minovî, Dânişgâh-i Tahran, Tahran 1344/1965, s. 40, 126- 127; Ahmed b. Huseyn Ali Kâtib, Târîh-i Cedîd-i Yezd, s. 71; Hâfız-i Ebrû, Cogrâfiyâ-yi Hâfız-i Ebrû, III, s. 51-53; Spuler, İran Moğolları, s. 171; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 102-103; Merçil, “Yezd Atabegleri“, s. 376. 774 Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 344-345; Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 25; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 726; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 195-197; Abdülkerim Özaydın, “Barak Hâcib”, DİA, V (1992), s. 62-63; Cihan Gençtürk, Kirmân Karahıtayları (Kutlug-hanlar), Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu 2015, s. 33-42. 203 Hatun’la775 evlendi.776 Eyalet valilerinden çok mahalli hâkim özelliğini taşıyan Kutluğhanlı hâkimlerinin üzerindeki Moğol baskısının Barak Hâcib’in ölümünden sonra arttığı görülmektedir. Kutbu’d-dîn Muhammed döneminde bazı Moğol emirlerinin baskak hüviyetiyle Kirman’da bulunuyor olmaları,777 bu durumu kanıtlar niteliktedir. İran’a geldiği sırada Tûs’ta Hülâgû Han’la görüşen Kutbu’d-dîn Muhammed, Moğolların Bağdat seferi için ordu toplamak üzere Kirmân’a döndüyse de kısa bir süre sonra hastalanarak Çupar Dağı’nda778 yaşamını yitirmiştir (656/1258).779 Kutbu’d-dîn Muhammed’in ölümü üzerine eşi Kutluğ Terken Hatun, Kirman’daki Moğol emirlerinin ve şehrin önde gelen kişilerinin ittifakıyla Kutluğhanlı tahtına çıktı. Küçük yaştaki oğulları adına Kirman’ı yönetmek üzere Hülâgû Han’dan780 yarlıg almaya 775 Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân’da yer alan bir rivayete göre, Terken Hatun küçük yaşta iken, Sultan Muhammed Hârizmşah devrinde Mâverâünnehir ve Türkistan’a yapılan seferler sırasında esir edilip köleleştirilmiştir. Daha sonra Hacı Sâlih adında yaşlı bir tüccar onu İsfahan’da satın almış, eğitmiş ve kendi kızı gibi yetiştirmiştir (Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 96). Kazvinî ise onu Sultan Muhammed Hârizmşah’ın hizmetinde bulunan Barak Hâcib’in cariyesi olarak anmaktadır (Kazvînî/Öztürk, s. 425; Kazvînî/Browne, II, s. 131-132). Terken Hatun’un soyu hakkında bir değerlendirme için bk. Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 102; 105-106; Gençtürk, Kirmân Karahıtayları, s. 50-51. Terken’in şahıs ismi olmayıp bir unvan niteliği taşıması hakkında şu çalışmadan istifade edilebilir: Osman Turan, “Terken Unvanı”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, I (1944), s. 67-73. 776 Kirmânî, Simtu’l-ulâ li’l-hazreti’l-ulyâ, s. 26. Ögedey Kağan, Kirmân hâkimi Barak Hâcib’in ölümü üzerine yerine oğlu Rüknü’d-dîn Mübârek’i (Hâcecûk) atadı (632/1236). Rüknü’d-dîn’in ülkesine dönmek amacıyla Ceyhun’u geçmesiyle ailesiyle birlikte Kirmân’ı terk ederek Moğol ordosuna zorunda kalan Kutbu’d-dîn Muhammed, daha sonra kağan tarafından Mahmud Yalavaç’ın emrine verilmek üzere Kuzey Çin’e gönderilmiştir. 650/1252 yılına gelindiğinde, Moğol İmparatorluğu’nun yeni hâkimi Möngke Kağan tarafından Kirmân hâkimi tayin edilmiştir (Cüveynî/Boyle, s. 480-482; Cüveynî/Öztürk, s. 400-401; Vassâf/İsfahânî, III, s. 288-290; Kirmânî, Simtu’l-ulâ li’l-hazreti’l-ulyâ, s. 28, 31-32; Kazvinî, Târîh-i Cihân-ârâ, s. 122-123; Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 346-348; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 197-198; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 726-727; Spuler, İran Moğolları, s. 171-172; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 104-105; Karin Quade-Reutter, “Qotloḡ Tarkān Ḵātun”, EIr, 2015, https://www.iranicaonline.org/articles/qotlogh-tarkan-khatun, (Erişim Tarihi: 01.03.2021); Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 102; Weischer, “Kirmān”, s. 161-162; Gençtürk, Kirmân Karahıtayları, s. 42-46). 777 Kirmânî, Simtu’l-ulâ li’l-hazreti’l-ulyâ, s. 38. 778 Çupar Dağı için bk. Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 141. 779 Cüveynî/Boyle, s. 482; Cüveynî/Öztürk, s. 401; Vassâf/İsfahânî, III, s. 290; Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 350; Weischer, “Kirmān”, s. 161. 780 Hülâgû Han, Kirman’ın sivil idaresini Kutluğ Terken Hatun’a verirken bölgede askerî vazifeleri yerine getirmek üzere damadı Emir İzzü’d-dîn Hâcî’yi görevlendirdi (Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 107-108). Ancak bu karar Kirman’ın önde gelenleri arasında hoşnutsuzluk yarattı. Zira Emir Hacî, zalim tabiatı ve işrete düşkünlüğüyle bilinen, kötü şöhrete sahip biriydi. Bu yüzden Kutlu Terken Hatun Hülâgû Han’a başvurarak Kirman’ın sivil ve askerî idaresini uhdesine almasına imkân verecek yarlıgı almaya muvaffak oldu (Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 37-38). 204 muvaffak olan bu kadın, böylece uzun yıllar sürecek hâkimiyet devrine başladı.781 Onun Kirmân hâkimliği Abaka Han tarafından da kabul gördü. Nitekim Reşîdu’d-dîn, Abaka Han’ın İlhanlı tahtına çıktığı sırada yaptığı tayinler çerçevesinde Kirman’ı Terken Hatun’un idaresine verdiğini aktarmaktadır.782 Başından beri İlhanlı hanedanıyla münasebetlerinde yüksek bir seviye yakalayan Kutluğ Terken Hatun, kendisini Kirmân’ın idaresine getiren Abaka Han’la ilişkilerini daha da geliştirme niyetindeydi. Bu bağlamda Çağataylı Barak’ın Horâsân’a düzenlediği sefer sırasında Abaka Han’ı desteklemek üzere Kutbu’d-dîn Muhammed’in oğlu Haccâc’ı büyük bir orduyla gönderdi. Kirman hâkimi bu davranışıyla Abaka Han’a olan bağlılığını yinelemiş oluyordu. Buna ek olarak, bölgedeki gücünü ve ilhan nezdindeki itibarını artırmak amacıyla kızı Padişah Hatun’u Abaka Han’a vererek onunla akrabalık kurdu.783 Bu evlilikle birlikte Abaka Han tarafından daha fazla destek gördü ve konumunu güçlendirdi.784 Nitekim Reşîdu’d-dîn, Kutluğ Terken Hatun’un her iki üç yılda bir kızıyla görüşmek üzere ordoya geldiğini ve bu vesileyle Abaka Han’la görüştüğünü nakletmektedir. 785 781 Vassâf/İsfahânî, III, s. 291; Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 351; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 198; Karin Quade-Reutter, “Qotloḡ Tarkān Ḵātun”; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 103-104; Gençtürk, Kirmân Karahıtayları, s. 49-50. Diğer kaynak yazarlarının aksine Mîrhv ând, Kirman idaresinin ona bizzat Büyük Moğol kağanı tarafından verildiğini belirtmektedir. Buna göre, Kirman’ın önde gelenleri Kutbü’d-dîn’in ölümünden sonra Moğol kağanına başvurmuşlardır. Kronoloji bağlamında Möngke Kağan olması muhtemel olan Moğol imparatoru, Kutbü’d-dîn’in kendisine olan bağlılığını ömrü boyunca koruduğunu ve kulluk vazifesini iyi bir şekilde yerine getirdiğini söylemiş; bu sebeple Kirman’ı onun çocuklarına verdiğini bildirmiştir. Ancak çocukların küçük yaşta olmasına dayanarak Terken Hatun’u onlara naib nasbetmiş ve Kutbü’d-dîn’in çocukları adına Kirman’ın mülkî maslahatıyla meşgul olmasını emretmiştir (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 728). 782 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1060-1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 518. Aynı bilgi Târîh-i Benâketî’de de yer almaktadır (Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 427). Abâkâ Han Kirman’ın idaresiyle birlikte bu eyaletin dört şehrinden biri olan Sircân kentini de Kutluğ Terken Hatun’a bağışladı (Kirmânî, Simtu’lulâ, s. 47 Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 190-191). Kutluğ Terken Hatun adına darbedilen ve tâbi hükümdar olarak Abaka Han’ın adının yer aldığı sikkeler için bk. Diler, İlhanlar: İran Moğollarının Sikkeleri, s. 272. 783 Vassâf/İsfahânî, III, s. 291; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 98. Abâkâ Han’ın eşleri bahsinde bu evliliğe değinen ancak tarih vermeyen Reşîdu’d-dîn, İlhan’ın bu kadına kendi annesi Yesüncin Hatun’un mevkiini verdiğinden bahsetmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, C. II, s. 1055; Reşîdu’d-dîn/Thackston, C. III, s. 515). Yine Reşîdu’d-dîn’in Yesüncin Hatun’un ölümü için verdiği Cemâziyelâhir 669/Ocak-Şubat 1271 (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1098; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 536) tarihi doğru ise, bu evlilik akdi söz konusu tarihten sonraya tarihlenmelidir. Nitekim Şebânkâre’î, bu evliliğin Abâkâ Han’ın 680/1270 yılındaki Horâsân seferinden yakın bir süre sonra gerçekleştiğini yazmaktadır (Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 199). Bu tarih, söz konusu hadiseye yer veren bir diğer kaynakla da kronolojik bakımdan uyumludur (Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 47-48). Lane bu evliliğin 670/1271- 1272 yılında gerçekleştiğini yazmaktadır (Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 246) Padişah Hatun’un Kirman’dan alınarak Abâkâ Han’ın yanına getirilmesi hakkında tafsilatlı ve sanatlı bir anlatımı için bk. Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 227-238. 784 Vassâf, Pâdişâh Hâtun’un Abâkâ Han tarafından ayrı bir ilgi gördüğünü ve diğer hanımlarından üstün şekilde konumlandırıldığından bahsederken bu durumun kısmen de olsa Terken Hâtun’un tedricen 30 yıllık Kirmân idareciliğine olan etkisini vurgulamaktadır (Vassâf/ İsfahânî, s. 291; Vassâf/Tahrîr, s. 177-178). 785 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 109- 110. 205 Kızı Padişah Hatun’un Abaka Han’la evlenmesiyle birlikte Kirman’daki güçlü konumunu pekiştiren Kutluğ Terken Hatun, zamanla Kutluğhanlı hanedanı ailesinden bazı rakiplerle karşı karşıya kaldı. Bunlardan biri olan Haccâc, Abaka Han’ın Horâsân seferine katılmasının ardından Kirman’a döndü ve Terken Hatun’un Kirman’daki gücünü sınırlandırmak için kolları sıvadı. Zira, Çağataylı Barak’la yapılan muharebede büyük yararlıklar göstermiş, cesareti ve sadakatiyle ilhanın dikkatini çekmiş ve teveccühüne nail olmuştu. Muharebenin sona ermesinin ardından, Haccâc’a Kirman idaresi yarlıgı veren Abaka Han, onu ülkesine yolladı.786 İlhanlı hükümdarından aldığı yarlıga güvenerek hoyratça hareket eden Haccâc, mülkî meselelerde Terken Hatun’u dikkate almamaktaydı. Haccâc’ın saygısız tavırlarından ve otoritesini hiçe sayan davranışlarından hoşlanmayan Kutluğ Terken Hatun, öncelikle kızı ve Abaka Han’ın hanımlarından biri olan Padişah Hatun’a, bu konuda kendisine yardım etmesi için mektup yazdı. Ardından, o günlerde Azerbaycan’da bulunan Abaka Han’ın huzuruna bizzat giderek mevcut durumdan duyduğu rahatsızlığı dile getirdi. Onun başvurusu olumlu karşılanmış olacak ki, Haccâc, Kutluğ Terken Hatun’un Kirman’a dönüşüyle birlikte bölgeden uzaklaştı ve sonunda hayatının kayda değer bir bölümünü geçireceği Hindistan’a gitti.787 Kutluğ Terken Hatun’un Kirmân bölgesindeki rakipleri Haccâc’la sınırlı değildi. Kutbu’d-dîn Muhammed’in başka bir kadından doğmuş olması sebebiyle Kutluğ Terken Hatun’un üvey oğlu durumunda bulunan oğlu Celâlu’d-dîn Suyurgatmış da onun Kirmân’daki neredeyse sınırsız gücünden rahatsızlık duymaktaydı. Kirmân’ın batı kısmının idaresinden sorumlu bulunan Celâlu’d-dîn Suyurgatmış, Kutluğ Terken Hatun’un verdiği tavsiyeyle, o günlerde Horâsân’da bulunan Abaka Han’ın huzuruna çıktı. Bu bilgiyi nakleden kaynak yazarları, onun İlhanlı hükümdarının özel alâkasına mazhar olduğunu bildirmektedirler. Buna göre Abaka Han bu görüşme sırasında Suyurgatmış’a firari durumdaki kardeşi Haccâc’ın incülerini bağışlamaktan başka 786 Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 351-352; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 728. 787 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Vassâf/İsfahânî, III, s. 291; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 728; Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 48-49; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 199; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 111; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 106-109; Gençtürk, Kirmân Karahıtayları, s. 51-52. 206 hükümdarlık alâmetlerinden biri sayılan çetr taşıma hakkı verdi (679/1280).788 Bu görüşme sonrasında yeniden Kirmân’a dönen Suyurgatmış, hutbede Kutluğ Terken Hatun’un ismiyle birlikte kendi isminin de anılmasını ve darbedilen sikkelere onun ismiyle kendi isminin nakşedilmesini sağladı.789 Suyurgatmış’ın tavır ve uygulamalarına şiddetle itiraz eden Kutluğ Terken Hatun, Abaka Han’ın hanımı olan kızı Padişah Hatun’a mektup yazdı ve onun yardımına başvurdu. Sonunda Kutluğ Terken Hatun, Abaka Han’dan Celâlu’d-dîn Suyurgatmış’in Kirmân’ın mülkî meselelerine karışmamasını içeren bir yarlıg almayı başardı. Bu süreçte Suyurgatmış, bu kararın iptali için bizzat ordoya gittiyse de onun başvurusu Abaka Han tarafından kabul görmedi.790 Böylece Kirmân’da hükümranlığına ve otoritesine yeniden kavuşan Kutluğ Terken Hatun, rakipsiz bir şekilde Kirmân’ı idare etmeyi sürdürdü.791 Abaka Han’ın ölüm haberi Kirmân’a ulaşır ulaşmaz yeni ilhan Ahmed Teküder’e itaat arz etmek üzere Tebriz’e doğru yola çıkan Kutluğ Terken Hatun’u bu kez başka bir senaryo bekliyordu. Nitekim İlhanlı tahtına henüz çıkan Teküder, Kutluğ Terken Hatun’u azlederek yerine annesi Kutuy Hatun ve önde gelen İlhanlı emirlerinden Suğuncak Noyan tarafından destek gören Celâlü’d-dîn Suyurgatmış’ı Kirman hâkimi tayin etmişti (681/1282).792 Bu kararı Siyehkûh’ta öğrenen Kutluğ Terken, Kirman hâkimliğini yeniden ele geçirebilmek için girişimlerde bulunmak üzere İlhanlı hükümdarının ordosuna gitti. Burada bazı emirlerden yardım almaya çalışan Kutluğ Terken Hatun, Sâhib-i Dîvân Şemseddin Muhammed Cüveynî’ye Kirmân’ın kendisi ile Suyurgatmış arasında taksim edilmesini teklif etti. Terken Hatun’un teşebbüsleri sürerken Ahmed Teküder’in huzuruna çıkan Suyurgatmış, Kirman’ın elinden alınmasından hoşnut olmayan Kutluğ Terken Hatun’un Horâsân’da bulunan şehzade Argun’un yanına giderek ilhana muhalif olanların tarafında yer alabileceğini dile getirdi. Taht kavgasının 788 Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 50-51; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 729; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 200. 789 Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 213. 790 Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 51; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 113-114. 791 Saltanat ailesi içerisindeki rakiplerini birer birer bertaraf eden Kutluğ Terken Hâtun’un idaresindeki yıllar “Kirman’ın altın çağı” olarak anılmıştır (Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 98- 99, 102). 792 Ravzatu’s-safâ, IV, s. 729; Kirmânî, Târîh-i Kirmân, s. 356; Weischer, “Kirmān”, s. 162. 207 yükseldiği sırada onun Argun’un yanında yer alma ihtimalini göze alamayan İlhanlı emirleri, Kutluğ Terken Hatun’un bir süre zorunlu olarak ordoda ikamet etmesine hükmettiler.793 Bundan yaklaşık bir yıl sonra, 682/1283’te Tebriz yakınlarındaki Çerendâb’da vefat eden Kutluğ Terken Hatun, Kirman’a nakledilerek defnedildi.794 Sonuç olarak Kirmân, Abaka Han’ın hükümdarlığı boyunca Kutluğ Terken Hatun tarafından idare edilmiştir. Bu döneme ilişkin bilgi veren kaynakların adaletli ve dirayetli bir hükümdar olarak tavsif ettikleri Kutluğ Terken Hatun devrinde İran coğrafyasının güvenli bir limanı olarak şair, edip ve ilim adamlarının sığındığı bir bölge durumundaki Kirmân, büyük gelişim göstermiştir. Hakeza, 1282 yılında bu diyardan geçen Marco Polo,795 Kirman’dan övgüyle bahsetmektedir. Polo’ya göre eskiden hükümdarlığı babadan oğlu geçecek şekilde idare edilen Kirmân, Moğollar tarafından ele geçirilmesinin ardından onlar tarafından gönderilen valiler eliyle yönetilmeye başlamıştı. Buradaki dağlarda bulunan kayalardan turkuvaz isimli kıymetli taşların çıkarıldığını söyleyen Polo, Kirman’ın at koşumu, gem, eye, mahmuz, kılıç, yay ve tirkeş gibi savaş malzemelerinin üretildiği bir silah üretim merkezi hüviyetinde olduğunu belirtmekte ve bölgeyi burada yetiştirilen şahinlerle ve kadınlar tarafından hazırlanan kumaş işlemeleriyle övmektedir. Polo’nun anlatımları Terken Hatun devrinde Kirmân’da müreffeh, renkli ve canlı bir sosyal hayat olduğunu ortaya koymaktadır.796 En uzun süre hüküm süren Kutluğhanlı hükümdarı olan Terken Hatun’un saltanat yılları, Kirmân’ın altın çağı olarak bilinmektedir. 793 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 729; Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 52-54; Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, s. 200; Karin Quade-Reutter, “Qotloḡ Tarkān Ḵātun”; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 115-116; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 111- 113. 794 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934-935. 795 Marco Polo’nun İran’ı kat ederek gerçekleştirdiği Çin yolculuğu, Abaka Han’ın hükümdarlık yıllarına rastlamaktadır (The Monks of Ḳûblaî Khân Emperor of China or The History of the Life and Travels of Rabban Ṣâvmâ, Envoy and Plenipotentiary of the Mongol Khâns to the Kings of Europe, and Marḳôs who as Mâr Yahbhallâhâ III became Patriarch of the Nestorian Church in Asia, çev. ve neşr. Sir E. A. W. Budge, The Religious Tract Society, London 1928, s. 88). 796 Marco Polo, The Description of the World, I, s. 118-120; Bazin, “Kirman”, s. 162. 208 3.3.4. Herât (Kert Hanedanı) Afganistan’ın batısında yer alan Herât kenti, İlhanlı Devleti’nin kurulduğu yıllarda başkent olarak Kert797 hanedanının idaresinde bulunmaktaydı. Kökenleri Gurlulara uzanan Şemsu’d-dîn Muhammed Kert, 643/1245 yılında Melik unvanıyla bölgeyi yönetmek üzere Moğollardan onay almış ve 791/1389’a kadar burada hüküm sürecek hanedanın temellerini atmıştı. Moğol tahtına oturduktan sonra idarî taksimata girişen Möngke Kağan, Ceyhun Nehri’nden itibaren Herât, Sistân, Nîmrûz, Belh gibi pek çok yöreyi Hindistan sınırına kadar olmak üzere onun idaresine vermişti.798 Cengiz Han dönemindeki Moğol saldırılarında büyük tahribata uğrayan Herât’ı yeniden mamur hale getiren Şemsu’d-dîn Muhammed Kert, 653/1255 yılına gelindiğinde, Hülâgû Han’dan da söz konusu yörelerin Moğollara tâbi idarecisi olarak onay almıştı.799 Moğol 797 Bu hanedanın adının kaynaklarda ve kaynakların çeşitli nüshalarında farklı şekillerde yazıldığına şahit olunmaktadır. Bundan hareketle, güncel literatürde hanedanın adına “Kert”, “Kart”, “Kurt” ve “Kûrt” gibi yazımlarla tesadüf edilmektedir (Spuler, İran Moğolları, s. 174, n. 152. Bu konuda ayrıca bkz. Lawrence Goddard Potter, The Kart Dynasty of Herat: Religion and Politics of Medieval Iran, Doktora Tezi, Columbia University, New York 1992, s. 29-32). Bu araştırmada, Togan’ın ilgili makalesinde gösterdiği delillerden hareketle “Kert Hanedanı” ismini kullandık. Söz konusu makale için bk. Ahmed Zeki Velidî, “Kert mi - Kurt mu?”, Türkiyat Mecmuası, II (1928), s. 392-396. 798 Cüveynî/Boyle, II, s. 518-519; Cüveynî/Öztürk, s. 426; Vassâf/İsfahânî, s. 81; Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 202-203; Mu‘înud-dîn Muhammed-i İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât fî evsâfi medîneti’l-Herât, I, nşr. Seyyid Muhammed Kâzim İmâmî, İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, Tahran 1338/1959, s. 401, 409-411; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, nşr. Mîr Hâşim Muhaddis, İntişârât-ı Mirâs-ı Mektûb, 1389/2010, s. 2- 12; T. W. Haig, “Kart”, çev. B. Spuler, EI2 , IV (1997), s. 672; Clifford Edmund Bosworth, The History of Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz (247/861 to 949/1542-3), Mazda Publishers, Costa Mesa, California-New York 1994, s. 411-414; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 154-155; Recep Uslu, “Herat”, DİA, XVII (1998), s. 216 Shannon Caroline Stack, Herat: A Political and Social Study, Doktora Tezi, University of California, Los Angeles 1975, s. 224-226; Mustafa Şahin, Orta Çağda Herât Bölgesi (Gaznelilerin Kuruluşundan Timurluların Yıkılışına Kadar) (961-1507), Doktora Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat 2013, s. 138. Mîrhv ând ve Hv ândemîr, bazı tarihçilere ve birtakım şairlerin dizelerine dayanarak Kert hanedanının soyunu Büyük Selçuklu sultanı Sencer’e (1118-1157) kadar götürmektedirler. Şemsu’d-dîn Muhammed’in dedesi Melik Rüknu’d-dîn, Horâsân’ı istilâ eden Cengiz Han’dan Kaysar, Gur ve etrafındaki beldelerin yönetimine dair yarlıg almış ve onun ordosuna gittiği her seferde yanında torununu da götürmüştür. Böylece Moğol yasa ve töresi hakkında çokça bilgi sahibi olan Şemsu’d-dîn Kert, dedesinin ölümü üzerine Möngke Kağan tarafından Herât, Gur, Garcistân, İsferâyen, Ferâh ve Sistân bölgelerinin idaresine memur edilmiştir (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 800-801; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 368-369; Hv ândemîr/Thackston, s. 213). Kert hanedanının menşei ve şeceresi hakkında bir değerlendirme için ayrıca bk. Potter, The Kart Dynasty of Herat, s. 25-29, 32-40. 799 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934, 978-979; Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 341; Stack, Herat, s. 228; Potter, The Kart Dynasty of Herat, s. 41-42; R. N. Frye, “Harāt”, EI2 , III (1986), s. 177; Bosworth, The History of Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz, s. 414-415; Lane, Early Mongol Rule, s. 153-162. Reşîdu’d-dîn’in sitayişle andığı Şemsu’d-dîn Muhammed Kert, bu sırada Herât, Sebzevâr, Gur ve Garçe melikliğine tayin edilmiştir. Reşîdu’d-dîn, başka bir kaydında, bir süre sonra 209 nüfuzunun bölgede mevcut diğer melikler ve valiler arasında yayılması için ciddi gayret gösteren Şemsu’d-dîn Muhammed Kert, 1260’lı yılların başında vuku bulan İlhanlı-Altın Orda çatışması sırasında, esasen siyasî saiklerle hareket ederek, Hülâgû Han’ın yanında yer almış800 ve bu suretle onun gözüne girmeyi başarmıştı.801 Herât ve çevresi, Hülâgû Han’dan sonra İlhanlı tahtına çıkan Abaka Han tarafından da Şemsu’d-dîn Muhammed Kert’e verildi.802 Kaynaklar onu Abaka Han döneminde ilk olarak Altın Orda hanı Berke’ye karşı girişilen sefer münasebetiyle anmaktadırlar. Bilindiği gibi, Abaka Han’ın tahta çıkmasını müteakip Altın Orda hanı Berke, yeğeni Nogay’ı kalabalık bir orduyla birlikte İlhanlılara karşı göndermişti. Nogay’ın Derbend’i geçerek taarruza başladığının haber alınması üzerine Abaka Han kardeşi Yoşmut’u bölgeye gönderdi. Bu sırada Abaka Han’ın yanında bulunan Herât meliki Şemsu’d-dîn Muhammed Kert de İlhanlı ordusuna katılarak kuzeye ilerledi.803 Herevî’nin naklettiği bilgiye göre, muharebe sırasında üzerine gönderilen bin kişilik kuvvete galebe çalan Şemsu’d-dîn, cesareti ve savaş sanatındaki maharetiyle Berke Han’ın dikkatini çekti. Bu hadiseyi babası bu muharebede yer alan bir râvîye dayandırarak anlatan Herevî, Berke Han’ın bu yiğitçe savaşan kişinin kim olduğunu sorduğunu; Torumtay adında, onu tanıyan bir Moğol’un Berke Han’a “Bu kişi Gur vilayetinden Möngke Kağan’a gelen meliktir ve Güyük Han’ın muharebesinde de tıpkı buradaki gibi savaşmıştır” dediğini nakletmektedir.804 Bu seferde İlhanlılar lehine oldukça yararlı faaliyetler icra ettiği anlaşılan Melik Şemsu’d-dîn, sadece Berke Han tarafından değil, Abaka Han tarafından da takdir gördü. Nitekim Herevî, Abaka Han’ın tabip ve cerrahlar arasından seçilen beş Sistân’ın idaresinin Hülâgû Han tarafından onun elinden alınarak yeğeni Melik Nâsıru’d-dîn’e verildiğinden bahsetmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1105, 937). 800 İqtidar Husain Sıddıqui, “Kert”, DİA, XXV (2002), s. 297. 801 İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 402-403. 802 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1061. Herevî’ye göre Şemse’d-dîn Muhammed Kert, Rebîülâhir 665/Ocak 1267’de Abaka Han’ın Erak’taki ordosuna vardı ve 50 gün onun hizmetinde kaldı. Abaka Han’ın bu sırada Altın Orda Hanlığı’nın Kafkasya harekâtından haberdar edildiğini bildiren Herevî, eğer sadece konolojik olarak yanılıyorsa -ki onun eserinde zaman zaman kronoloji hatalarına rastlanmaktadır- Şemsu’ddîn Muhammed Kert, Erâk kenti yakınlarında yapılan, Abaka Han’ın tahta çıktığı kurultaya katılmış olmalıdır (Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 316). Diğer yandan Mîrhv ând, Melik Şemsu’d-dîn’in Hülâgû Han’ın ölümünden sonra Abaka Han’ın ordosuna gittiğini açıkça yazmaktadır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 801). 803 Bosworth, The History of Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz, s. 415. 804 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 323; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 417-419; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 42. 210 kişiyi kendi hususî eczahânesinden (daruhâne-yi hâs) ilaçlarla birlikte Melik Şemsu’ddîn’in yanına gönderdiğini ve onun yaralarının sarılmasını emrettiğini yazmaktadır. Yine ona göre Abaka Han, muharebeden üç ay sonra Melik Şemsu’d-dîn’e pek çok değerli hediye ve Mısır işi silahlarla birlikte yarlıg, payza, tabl (davul) ve alem göndererek onu ödüllendirdi.805 Abaka Han’ın 668/1270 yılında Çağatay hanı Barak’la karşılaşmak üzere Horâsân’a düzenlediği sefer, Herât meliki Şemsu’d-dîn Kert’in hikâyesi bağlamında büyük önem taşımaktadır. Malum olduğu üzere, Çağatay hanı Barak, pek çok Ögedeyli ve Çağataylı şehzadenin katıldığı kurultayda alınan karar gereği, 680/1270 baharında Horâsân’a girmiş, bölgeyi korumakla görevli Şehzade Tübşin’i Mâzenderân’a ricata zorlamış ve nihayet Mergavul’u görevlendirmek suretiyle 20.000 askerle Nişâbur’u ele geçirmiş ve burada yağma ve kıtalde bulunmuştu. Bundan sonra emirlerinden Satılmış’ı 10.000 askerle Herat’ı da ele geçirerek yağmalaması için görevlendirdi.806 Ancak ona yakın Çağataylı kumandanlardan biri olan Kutluğ Timur bu düşüncenin doğru olmadığını, zira eğer Herat’ı yağmalarlarsa, bölgenin hâkimi Şemsu’d-dîn Kert’in girişimiyle Horâsân’ın emir ve meliklerinin onlara karşı cephe alacağını söyledi ve Herât’a giderek Melik Şemsu’d-dîn’i getirmeyi teklif etti. Bu fikir Barak tarafından memnuniyetle karşılandı. Onun emriyle 500 süvariyle birlikte yola çıkan Kutluğ Timur, Herât’a ulaştıysa da Şemsu’d-dîn Kert’in bu sırada Haysâr Kalesi’nde olduğunu öğrendi. Bu kez Haysâr Kalesi’ne giderek Melik Şemsu’d-dîn’le görüşme imkânı bulan807 Kutluğ Timur, ona Barak’ın giriştiği Horâsân seferinden ve Irak ve Azerbaycan’ı alma hedeflerinden bahsetti; eğer kendilerine katılırsa bunun karşılığında tüm Horâsân eyaletinin idaresini ona verileceğini söyledi. Melik Şemsu’d-dîn, iki üç gün emir ve vezirleriyle durumu müşavere etmesinin ardından bu teklife olumlu karşılık verdi ve Kutluğ Timur’la birlikte Barak’ın yanına giderek ona itaat arz etti. Barak, onun itaatine karşılık Horâsân’ı 805 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 324; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 419; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîni Kert, s. 43; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369; Hv ândemîr/Thackston, s. 213; Stack, Herat, s. 230; Reşîdu’ddîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 167-168. 806 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, 333-334. 807 Reşîdu’d-dîn, Kutluğ Timur’un bu sırada Melik Şemsu’d-dîn tarafından hediyelerle karşılandığından bahsetmektedir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1077; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 526). 211 Şemsu’d-dîn Kert’e bağışladı.808 Böylece Barak Herât’ı yağmalamak yerine yörenin hâkimi Şemsû’d-dîn Kert’i yanına çekmeyi başardı.809 Sekiz gün Barak’ın yanında kalan, bu süre boyunca onunla müşavere etme ve ordusunu gözlemleme imkânı bulan Melik Şemsu’d-dîn, Çağataylıların İlhanlılar karşısında yenilgiye uğramasının olası olduğunu fark etti. Bu sebeple Herât’ın mallarını ve askerlerini kendilerine getireceğini bahane ederek Barak’tan izin aldı ve Herât’a döndü. Barak’ın Kepek, Hızır ve Mesud Bey’in kardeşi Emir Hüseyin’i ona eşlik etmeleri için görevlendirmesi810, ikili arasındaki münasebetin boyutunu ve yoğunluğunu ortaya koyması açısından önemli bir detaydır. Büyük bir orduyla Horâsân’a ulaşmasının ardından Herât’a elçi gönderen Abaka Han’ın şehir kapılarının kilitlenerek Çağataylılara açılmaması yönündeki emri harfiyen uygulandı. Nitekim Herât’ın önde gelenleri, Mesud Bey, Mergavul ve Celâyirtay’ın şehre girişine izin vermediler.811 Sonunda Herât yakınlarında meydana gelen mücadelede İlhanlı kuvvetleri Çağataylı ordusunu mağlup etmeye muvaffak oldu. (1 Zilkade 668/22 Haziran 1270).812 İlhanlı hükümdarı Abaka Han, muzaffer bir şekilde ayrıldığı muharebeden sonra Herât’ı yağma etmek ve şehir halkını Horâsân ve Irak çevrelerine sürmek istedi. Ancak Şehzade Tübşin ve Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin araya girmesiyle bundan 808 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1077-1078; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 526. 809 Mîrhv ând’a göre, Melik Şemsu’d-dîn, Barak’ın yanına gittiyse de pişman olup geri dönmüş ancak yine de Abaka Han bölgeye ulaştığında onun huzuruna çıkmamıştır (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 801). Hv ândemîr, ise Melik Şemsu’d-dîn’in Horâsân’a giren Barak’ın huzuruna giderek onu saygı ve iyilikle karşıladığını, ancak bir süre sonra onun yanında bulunan adamların davranışlarını beğenmediğinden Haysâr Kalesi’ne döndüğünü ifade etmektedir (Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369; Hv ândemîr/Thackston, s. 213). Boyle, “Dynastic and Political History of the Il-khans”, s. 358. Spuler’in vurguladığı gibi, Şemsu’d-dîn’in Barak’la temasa geçerek itaat arz etmesi muhtemelen onun topraklarını koruma refleksinden neşet etmiştir (B. Spuler, “Āl-i Kart”, EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/al-e-kart-or-perhaps-al-e-kort-an-eastiranian-dynasty-643-791-1245-1389, (Erişim Tarihi: 12.03.2021)). 810 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 337. 811 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, 333-334. 812 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1084-1088; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 529-531; Vassâf/Tahrîr, s. 41-43; Vassâf/Hammer, I, s. 136-139; Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 348-351; Şebânkâre’î, Mecma‘u’lensâb, s. 264; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 430-433. İkbal, Târih-i Mogûl, s. 206-207; Biran, “The Battle of Herat”, s. 191-198. 212 vazgeçen813 İlhanlı hükümdarı, Balabân adlı birine Herât’ı yönetmek üzere yarlıg verdi ve Urâd ve Tugay isimli iki kişiyi ona yardımcı olması için görevlendirerek bu şehre gönderdi. Hakkında çok fazla bilgi bulunmayan Balabân’dan sonra ise Herât’a 670/1271- 1272 yılında, yine hakkında pak fazla malumat bulunmayan Terk adlı birinin idareci olarak tayin edildiği görülmektedir.814 671/1272-1273 yılına gelindiğinde ise Abaka Han Melik Bahâu’d-dîn Mergiyânî’yi Akbukâ ve Necin Nâl isimli kişilerle birlikte Herât’a gönderdi. Tüm Herât halkı tarafından şehir önünde karşılanan Melik Bahâu’d-dîn, Abaka Han’ın yanına dönerken yerine Şahabu’d-dîn Rere’yi bıraktı. Onun naibi olarak tayin edilen Herât kâdısı Mevlânâ Fahru’d-dîn, aynı zamanda Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin bölgedeki temsilcisi idi.815 Abaka Han’ın 672/1273 yılında giriştiği Buhârâ seferindeki başarısı, Herât bölgesindeki İlhanlı hâkimiyeti açısından da önemli sonuçlar verdi. Spuler’in vurguladığı gibi, bu seferle birlikte Abaka Han, gücünü tekrar gösterdi ve Herât’ın İlhanlı tâbiyetinde olmasına dayanan statüsünü yeniden tesis etti. Melik Şemsu’d-dîn artık İlhanlılar nezdinde güvenilmez bir müttefik idi.816 Zira Abaka Han, öteden beri Herât Savaşı öncesinde giriştiği faaliyetlerden ötürü ona oldukça kırgın ve kızgındı. Nitekim Reşîdu’ddîn, Barak Han Horâsân’a geldiğinde onunla anlaşıp Herât kapısını düşmana açması, Şehzade Tübşin tarafından birkaç kez çağırılmasına rağmen gitmemesi, ayrıca İlhan'ın huzuruna gelmekten de imtina etmesi gibi sebeplerden dolayı Abaka Han’ın ona karşı öfkeyle dolu olduğunu ifade etmektedir.817 Hatta Abaka Han, bu yüzden 674/1275-1276 yılında onu alıp getirmeleri için asker göndermek istemişti. Ancak emirler ve Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, Horâsân’ın harap durumda olduğunu ve ordunun oraya gitmesinin zor olacağından bahsederek Melik Şemsu’d-dîn’i yumuşak bir 813 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 352-353; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 59-60; Hv ândemîr’in naklettiği bilgiye göre, Herât Savaşı sonrasında bazı fitne-engiz kişiler “Eğer Melik Şemsu’d-dîn Barak’a boğun eğmemiş olsaydı Çağatay ordusu burada uzun süre kalamazdı” diyerek Abaka Han’ı kışkırtmışlar ve onun Herât’ı yağmalanmasına ilişkin kararında etkili olmuşlardır. Ancak Şehzade Tübşin ve Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî “Bizim için en iyisi öncelikle Melik’i ele geçirmek ve bundan sonra Herât’a ne yapılacağını düşünmektir” diyerek onu kararından caydırmışlardır (Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369; Hv ândemîr/Thackston, s. 213-214). 814 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 353-358. 815 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 359. 816 Spuler, “Āl-i Kart”, s. 758-760. 817 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1105. 213 siyasetle yanlarına getirmeyi teklif ettiler. Bunun üzerine ilk etapta Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’nin Herât melikini getirmek için harekete geçmesi uygun görüldüyse de o, bu işin ‘Irak-ı Acem eyaletinin idarecisi olarak İsfahân’da bulunan818 oğlu Bahau’d-dîn Muhammed tarafından yerine getirilmesini uygun gördü. Bu önemli hamle için görevlendirilen Bahau’d-dîn Muhammed, Herât kâdısı Mevlânâ Fahru’d-dîn ve Nizâmu’d-dîn Evbehî ile müşavere etmesinin ardından Herât melikine elçi göndererek onu davet etti. Buna karşılık Bahau’d-dîn Muhammed’e değerli hediyelerle birlikte elçi gönderen Melik Şemsu’d-dîn, yakında onun yanına geleceğini bildirdi.819 Abaka Han, aynı yıl içerisinde (674/1275-1276) Herât ve çevresinin idaresini Şemsu’ddîn Muhammed Kert’e verdiğine dair yeni bir yarlıg gönderdi. Böylece Herât melikini yanına çağıran İlhanlı hükümdarı, ona zarar vermeyeceğine dair yemin etti, ayrıca ona uzlaştırıcı bir mesaj göndermeyi de ihmal etmedi.820 Böylece kendisini garantiye aldığını düşünen Melik Şemsu’d-dîn, emirleriyle müşavere ettikten sonra İsfahân’a doğru yola çıktı. Bahau’d-dîn Muhammed, sıcak bir şekilde karşıladığı Herât melikini Tebriz’e, Abaka Han’ın huzuruna götürmeyi başardı. Abaka Han, bir süredir öfkeli olduğu Herât meliki Şemsu’d-dîn Kert’e teveccüh ve iltifatta bulunmadı. Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî, Herât melikinin İlhanlı hükümdarının gönlünü alması için gayret gösterdiyse onun çabası sonuçsuz kaldı. Nihayet Şemsu’d-dîn Kert, Abaka Han’ın emriyle Tebriz Kalesi’nde hapsedildi.821 Oğlu Rüknu’d-dîn ve biraderi Çerik, Bakü derbendine 822 gönderilirken onun Tebriz’de kalmasına hükmedildi. Bundan sonra günlerini korku ve umut içerisinde geçiren823 Şemsu’d-dîn Muhammed Kert, Tebriz’de 818 Durand-Guédy, “Isfahan during the Turko-Mongol Period”, s. 260. 819 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1105-1106. 820 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369; Hv ândemîr/Thackston, s. 214. Abaka Han’ın bu hamleyle 668/1270’teki Herât Savaşı sırasında Haysâr Kalesi’nde çekilmiş bulunan Şemsu’d-dîn Kert’in huzuruna gelmesini amaçladığı açıktır. 821 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1106-1107; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 101, 169-174. 822 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 365-373; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 70. Hv ândemîr, bunların Şirvân Derbendi’ne; İsfizârî ise Bakü Derbendi’ne gönderildiklerini nakletmektedir (Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369-370; Hv ândemîr/Thackston, s. 214; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 420-421). 823 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 370; Hv ândemîr/Thackston, s. 214. Bazı tarih yazarları, bu sırada Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî başta olmak üzere ümeranın bazısının ve Abaka Han tarafından sevilen bir kişi olan Emir Tekne’nin Şemsu’d-dîn Kert’in durumunu düzeltmek için İlhan’a başvurduklarını ancak bu çabaların sonuçsuz kaldığını aktarmaktadırlar (Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 373, 377; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 421; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 70-71). 214 mahpus durumda iken Abaka Han’ın emriyle zehirlenerek ortadan kaldırıldı (Şaban 676/Ocak 1278).824 Melik Şemsu’d-dîn Kert’in ölümünden sonra oğlu Rüknu’d-dîn, bir süre Abaka Han’ın ordosunda kalmaya mecbur edildi. Bu zaman zarfında Herât’ta otorite boşluğu sebebiyle bazı karışıklıklar vuku bulmuştu. Horâsân ve Mâzenderân’dan sorumlu İlhanlı şehzadesi Tübşin, bu sırada Herât’a giderek burayı tahrip edilmiş halde bularak gelişmeleri ilhana bildirdi. Bunu takiben, yine onun girişimiyle Rüknu’d-dîn, 677/1278-1279 yılında Abaka Han tarafından Herât meliki tayin edildi ve kendisine verilen meliklik alâmetleriyle birlikte bölgeye gönderildi. İlhanlı hükümdarı aynı zamanda ona babasının unvanını verdi; öyle ki Melik Rüknu’d-dîn bundan sonra “Melik Şemsu’d-dîn-i Kihîn” (Melik Genç Şemsu’d-dîn) adıyla anılmaya başlandı.825 II. Şemsu’d-dîn Kert, Herât melikliğine tayininden Abaka Han’ın ölümüne kadar olan süreçte Herât ve çevresinde hâkimiyetini güçlendirmek ve genişletmek için gayret gösterdi. Sorumluluğu altında bulunan kalelere güvendiği muhafızlar tayin etti. Haysâr Kalesi’nin tahkimine çalışan Melik Rüknu’d-dîn, Abaka Han’ın ölümünden sonra - muhtemelen yaşanacak gelişmeleri daha sağlıklı şekilde takip edebilmek amacıylaHerât’ın yönetimini oğlu Alâu’d-dîn’e bırakarak Haysâr Kalesi’ne çekildi. 826 824 Bazı tarih yazarları onun zehirli bir iksirle öldürüldüğünü ifade etmişler; hatta zehrin o sırada hamamda bulunan Melik Şemsu’d-dîn’e sunulan bir karpuza enjekte edildiğini eklemişlerdir (Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 376-378; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 421-422; Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 71-72; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 802; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 369; Hv ândemîr/Thackston, s. 214). Reşîdu’d-dîn, Herât melikinin hizmetkârlarının dediğine göre, onun yüzüğünün taşı içerisinde bulunan zehri azığına katarak yemek suretiyle intihar ettiğini bildirmiştir. Yine Reşîdu’d-dîn’e göre, onun ölümü üzerine Abaka Han’ın “Şemsu’d-dîn Kert kurnaz bir adamdır. Kurtulmak için kendini ölmüş gibi göstermiş olması mümkündür” dediğini, bu yüzden Hulkutu Emir-i Misâs’ı görevlendirerek onun tabutunun çivilenerek mezara indirilmesini ve böylece gömülmesini sağladığını nakletmiştir (Reşîdu’d-dîn/RûşenMûsevî, II, s. 1107). İsfizârî, Şemsu’d-dîn Kert’in Câm vilayetine nakledilerek defnedildiğini yazmıştır (İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 422). 825 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 370; Hv ândemîr/Thackston, s. 214; Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 385-386; İsfizârî, Ravzâtu’l-cennât, I, s. 424-426; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 934; Lane, Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran, s. 175. 826 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 370; Hv ândemîr/Thackston, s. 214. 215 Sonuç olarak Abaka Han döneminde Herât ve çevresi, kahir ekseriyetle Kert hanedanının kurucusu Melik Şemsu’d-dîn Kert tarafından idare edilmiştir. Esasen İlhanlı hükümdarıyla iyi ilişkiler kuran Herât meliki, Barak’ın 668/1270 yılındaki Horâsân seferi sırasında ve devamında giriştiği faaliyetleriyle İlhanlı merkezî idaresinin tepkisini çekmiş ve nihayet ortadan kaldırılmıştır. Yerine atanan oğlu Rüknu’d-dîn’in Abaka Han’ın ölümüne kadar İlhanlı merkeziyle ilişkilerine dair kaynaklarda olumsuz verilerin bulunmaması, onunla merkezî idare arasındaki münasebetlerin sağlıklı bir şekilde sürdüğünü düşündürmektedir. Öte yandan Herevî, 671/1272-1273 yılında Horâsân çevresindeki halkın gelerek Herât’a yerleştiğini, bu yıl hububat ve meyvenin bol olduğunu ve halkın huzur ve konfor içerisinde yaşadığını nakletmektedir.827 Hemen hemen aynı şeyleri 673/12774-1275 yılı için de söyleyen Herevî’nin aktarımları Herât’ın Abaka Han dönemindeki yapısını, sosyal ve ekonomik durumunu anlamak açısından da önem taşımaktadır. Bilhassa onun, Abaka Han’ın 663/1264-1265 yılında, yani tahta yeni çıktığı veya henüz genç bir şehzade olduğu sırada, Herât’ta bir işletme (kâr-hâne) kurulmasını sağladığını bildirmesi,828 bu İlhanlı hükümdarının Herât yöresine verdiği önemi ve değeri göstermesi bakımından dikkate şayandır. 3.4. Abaka Han’ın Haricî Siyaseti 3.4.1. Moğol Kağanlık Merkeziyle Münasebetler 1251 yılında Büyük Moğol İmparatorluğu tahtına çıkan Möngke Kağan, Cengizli hâkimiyetini genişletmek amacıyla kardeşlerinden Kubilay’ı Kuzey Çin’e Hülâgû’yu ise 827 Herevî, Târîh-nâme-yi Herât, s. 359-361. 828 Herevî’nin naklettiğine göre 663/1264-1265 yılı içerisinde Abaka Han’ın yanından gelen Bedlü ve Termağâ adlı iki kişi Herât’a ulaşarak İlhan’ın Herât’ta kendi adına büyük bir işletme/fabrika yapılmasını, bunun yanına da bir çarşı inşa edilmesini emrettiğini söylemiştir. Melik Şemsu’d-dîn bu yapıların şehrin iç kısmına yapılmasını istemiş, bu yolla şehrin daha bayındır olacağını ifade etmiştir. Ancak Merktây ve Bedlü Abaka Han’ın bu işe kendilerini memur ettiğini ve binaların şehrin dışına yapılmasını emrettiğini söylemiştir. Buna rağmen Herât meliki inşaatın şehrin içinde yapılmasını takdir etmiştir. Bunun üzerine Horâsân civarında bulunan mahir inşaat ustaları getirilerek kısa zamanda şehrin güney tarafına büyük bir işletme, karşısına da bir çarşı inşa edilmiştir. İnşaat tamamlandığı vakit Abaka Han Mâzenderân’dan Nişâbur’a gelmiş, burada geçirdiği iki aydan sonra Herât’a ulaşmıştır. Burada onu Melik Şemsu’d-dîn ve Merktây başta olmak üzere, şehrin tüm ileri gelenleri karşılamıştır. Yapımı tamamlanan işletmeyi inceleyen Abaka Han, Melik Şemsu’d-dîn’e övgü dolu sözlerle iltifatta bulunmuştur. Bir süre Herât’ta vakit geçiren Abaka Han, önce Badgis’e, burada geçirdiği on günün ardından da Serahs’a gitmiştir (Herevî, Târîh-nâmeyi Herât, s. 311-313). Târîh-nâme-yi Herât müellifi, maalesef söz konusu yapıların işleyişi ve fonksiyonları hakkında detaylı bilgi vermemektedir. 721/1321 yılında vefat ettiği tahmin edilen Herevî, en azından eserini kaleme aldığı sırada bu yapıların ayakta olduğunu bildirmektedir. Herevî’nin bu hususta verdiği bilgiler Hâfız-i Ebrû’nun eserinde de muhtasaran mevcuttur: Hâfız-i Ebrû, Târîh-i Selâtîn-i Kert, s. 37-38. 216 Yakın Doğu’ya göndermişti. Bu suretle kurulan İlhanlı Devleti, Moğol kağanlık merkeziyle bağlantısını sürdürmüştü. Büyük Han Möngke’nin ölümüyle kardeşleri Arık Böke Karakorum’da, Kubilay ise Kuzey Çin’de bu makama talip olmuş; Altın Orda hanı Berke Arık Böke’ye destek olurken Hülâgû ise Kubilay’ın tarafını tutmuştu. Bu mücadeleden en nihayetinde zaferle ayrılan Kubilay herkes tarafından büyük han olarak tanındı.829 Hülâgû Hân, Kubilay’ın kağan olmasıyla beraber ağabeyiyle bağlantıda olmaya devam etmiş, 660/1262 yılında Çin’den gönderilen elçi vasıtasıyla İran ve çevresini Kubilay Kağan adına yönetme yetkisine sahip olmuştu. İlerleyen süreçte Hülâgû’nun kağanla iletişimini sürdürerek rakiplerine karşı onun sıkı bir müttefiki olması, İran ve Çin arasında yeni ve yakın bir münasebetin ortaya çıkmasını sağlamıştı.830 Hülâgû Han’ın ölümünden sonra İlhanlı şehzadeleri, hatunları ve emirleri bir araya gelerek yas töreni icra etmişler, bunun ardından yeni ilhanın kim olacağına ilişkin müzakere etmişlerdi. Bu sırada Hülâgû Hân’ın vasiyetini içeren biligleri muhafaza eden Şiktur Noyan başta olmak üzere tüm emirler, şehzadeler ve hatunlar, Hülâgû Hân’ın en büyük ve en muhtar oğlu Abaka’nın cülusunu uygun görmüşlerdi. Ancak o, tüm akraba ve emirlerinin ittifakına rağmen “Benim büyüğüm Kubilay Kağan’dır, onun fermanı olmadan nasıl tahta geçebilirim?” diyerek tereddüt etmeyi sürdürmüştü.831 Nihayetinde onu ikna ederek ilhanlığa taşıyanlar arasında bulunan Argun Aka, Olcay Hatun ve diğer hatunlar ve şehzadeler vakit geçirmeksizin Büyük Moğol kağanına elçi göndermişler, yazdıkları mektupta Hülâgû Hân’ın ölümünden ve ondan sonra Abaka’yı ilhan olarak tanıdıklarından bahsetmişler ve ondan bu konuda fermanını talep etmişlerdi.832 Bu itibarla Abaka ile Büyük Moğol 829 Vàsàry, “Cuçi Evladının Memleketi”, s. 147. Allsen’e göre 1259’da Möngke Kağan’ın ölümüyle birlikte ortaya çıkan dâhilî çatışma ölçeğinde Tuluylular ya da bir başka deyişle Hülâgû ve Kubilay’ın temsil ettiği Moğol devletleri, Cuci, Çağatay ve Ögedey evlatlarının saldırılarını savuşturmak gayesiyle bir araya gelmek zorunda kaldılar. Zira Yuan ve İlhanlı saraylarının iletişimde kalmak, ortak düşmanlarına karşı savunmalarını koordine etmek, bilgi ve personel alışverişine devam etmek için zorlayıcı bazı sebepleri mevcuttu. Ayrıca hem Yuan hem de İlhanlı hanedanı büyük ölçüde yerleşik tebaanın bulunduğu, benzer bölgeleri ele geçiren hükümranlıklar olarak benzer idari problemlere sahiplerdi; bu da deneyim ve personel paylaşımı için bir başka sebebi beraberinde getiriyordu (Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 239). 830 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 879- 880; Allsen, Culture and Conquest in Mongol Eurasia, s. 22- 23. 831 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1059. 832 Vassâf/Tahrîr, s. 31; Vassâf/Hammer, I, s. 98. 217 İmparatoru Kubilay Kağan arasındaki münasebetler, onun henüz ilhan olarak kabul gördüğü kurultayla başladı. Büyük Moğol kağanın bir nevi mümessili sayılan ilk ilhanlar ona itaat etme mecburiyetinde idiler. İlhanlı hükümdarlarının Kubilay Kağan’ın 1294’teki ölümüne kadar büyük hanlar tarafından göreve uygun görülerek tasdik edildiler. Bunun yanı sıra yine İlhanlı hükümdarları adına kestirilen sikkelerde büyük hanın isminin metbuiyet bildirecek şekilde darbedilmesi icap etmekteydi. 833 Diğer bir deyişle, kağan naibi/vekili olma özelliğindeki ilk İlhanlı hükümdarları, bu türden bir hiyerarşiyi bilhassa kestirdikleri sikkelerde göstermişlerdi. İlk ilhanlar kestirdikleri sikkelerde kağanı çeşitli unvanlarla anarak onun üstünlüğünü vurgulamışlardı.834 Abaka Han cülusundan sonra Kubilay Kâğan tarafından gönderilecek hükümdarlık fermanı ve alâmetler kendisine ulaşana kadar taht yerine bir sandalyede oturarak hükmetmeyi tercih etti.835 Hükümdarlığının ilk yıllarında Altın Orda Hanlığı ve Çağatay Hanlığı ile İlhanlılar arasındaki rekabetin ortaya çıkardığı sorunlara odaklandı. Öncelikle Altın Orda hükümdarı Berke Han’ın Kafkasya seferini bertaraf etti. Bir süre sonra Ögedey, Çağatay ve Cuci uluslarının temsilcilerini bir araya getiren kurultayda alınan kararla Çağataylı hükümdarı Barak Han, Horâsân üzerine yürümeye teşvik edildi. Onun 668/1270 baharında Ceyhun Nehri’nin geçerek İlhanlı topraklarına ilerlemesi üzerine Abaka Han, 4 Ramazan 668/27 Nisan 1270 günü büyük bir orduyla Orta Azerbaycan’dan harekete geçti. Moğolların Kongur Ölöng dedikleri Şerûyâz’a ulaştığında Kubilay Kağan’ın kendisine gönderdiği Tokaçak adlı elçiyle karşılaştı. Bu elçi yolculuğu sırasında Barak Han tarafından yakalanarak alıkonulmuş ancak bir fırsatını bularak kaçmayı başarmıştı. Şimdi huzuruna çıktığı Abaka Han’a Barak Han ve müttefik Çağataylı ordusu hakkındaki izlenimlerine dayanan önemli bilgiler verdi.836 833 Spuler, İran Moğolları, s. 289-290. 834 Spuler, “Īlkhāns”, s. 1121; Spuler, İran Moğolları, s. 294-296; Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, s. 177. 835 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1059-1060; Spuler, İran Moğolları, s. 290; Zeryâb, “Abâkâ Hân”, s. 333; Sümer, “İlhanlı Hükümdarlarından Abaka, Argun Hanlar ve Ahmed-i Celâyir”, s. 178. 836 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1078-1079. 218 Öte yandan Herât Savaşı öncesinde Kıpçak, Barak’ın ordusundan firar etmiş ve Kaydu, Abaka Han’a mektup yazarak bu gelişmeyi ona bildirmişti. Bundan sonra Abaka Han ile Kaydu arasında dostluk ilişkisi gelişmiş ve birbirlerine “ortak” diye hitap etmişlerdi.837 Uzun bir süredir Moğol kağanlık merkezine muhalif faaliyetleriyle ön plana çıkan Kaydu, bu girişimiyle muhtemelen Kubilay Kağan’a karşı giriştiği saltanat davasında Abaka Han’ın desteğini kazanmayı ümit etmişti. Ancak kaynaklarda Abaka Han’ın bu hadise sonrasında Kubilay Kağan’a tâbîyeti hususunda tereddüt gösterdiğine veya ona karşı Kaydu’nun yanında yer aldığına ilişkin herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Bu durum onun saltanatı boyunca Moğol İmparatorluğu merkezine bağlı kaldığını ortaya koymaktadır. 1 Zilkade 668/22 Haziran 1270 günü gerçekleşen Herât Savaşı’nda Çağataylı ordusunu bozguna uğratan Abaka Han, 1 Rebiülevvel 669/18 Ekim 1270 günü Merâgâ’ya ulaştı. Daha önce bahsedildiği gibi, Barak Han, başlangıçta Ögedey ulusunun lideri Kaydu tarafından desteklenmekteydi. Bu yüzden Herât Savaşı’nın kendisine koşulsuz itaat bildiren Abaka Han tarafından kazanılmış olması, Kubilay Kağan için kendisine muhalif hizbin mağlubiyeti anlamına gelmekteydi. Bu yüzden Çağataylı ordusunu mağlup ederek bir anlamda rüştünü ispatlayan Abaka Han’a bir elçilik heyeti gönderdi. Bu sırada Abaka Han 668-669/1270-1271 kışını geçirmek üzere Çâğâtû mevkiinde bulunuyordu. Kubilay Kağan tarafından gönderilen elçiler buraya ulaşarak Abaka Han’ın babası yerine İlhanlı hükümdarı olduğunu tasdik ve tescil eden, Kubilay Kağan tarafından gönderilen yarlıg ile taç ve hil’at gibi hükümdarlık alâmetlerini sundular. Nihayet 10 Rebîülâhîr 669/26 Kasım 1270 günü aynı mevkide tertip edilen törenle Abaka Han ikinci kez İlhanlı tahtına çıktı.838 Abaka Han, Fârs’taki İlhanlı idaresini sürdüren Engyânu’yu kendisine gönderilen elçi taifesiyle beraber Kubilay Kağan’a gönderdi. 839 İlhanın gözünden düşmesi nedeniyle onun çevresinden ve idareciler halkasından uzaklaştırılan Engyânû’nun durumu, Vassâf’ın İlhanlılarda gözden düşen bir emirin kağana gönderildiğine dair aktarımına840 güzel bir misal teşkil etmektedir. 837 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1076. 838 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1079; Spuler, İran Moğolları, s. 290. 839 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110; Spuler, İran Moğolları, s. 290; Aigle, Le Fārs, s. 120-121. 840 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110. 219 Yukarıdaki örneklerde görüldüğü üzere Abaka Han’la Kubilay Kağan arasında çok sık olmamakla beraber elçi teatisi mevcuttu. İlhanlılarla Moğol kağanlık merkezi arasındaki iletişimin bu aşamada muntazam olmayışı, aradaki mesafe ve bunun barındırdığı tehlikelerle ilgilidir. Zira Herât Savaşı’na kadar Çağatay ve Ögedey ulusları mensuplarının Türkistan’da meydana getirdikleri karışıklıkların yolların emniyetini azalttığı ve büyük hanlıkla onun Yakın Doğu şubesi arasındaki bağlantıyı kesintiye uğrattığı muhakkaktır. Kubilay Kağan açısından Kaydu tehdidinin, İlhanlılar açısından ise Çağataylı rekabetinin yükselmesi, Türkistan sahasında siyasî istikrarın akametine sebep olmuştu. Taraflar arasındaki mücadeleler sırasında ticaret yolları tehlikeli bir hale bürünmüştü. Diğer yandan doğudaki Kubilay Kağan’la batıdaki Abaka Han arasında iletişimi sağlayan kara yolu bağlantısı bahsedilen problemli bölge üzerinde yer almaktaydı. Hülâgû Han ve halefleri döneminde Moğol kağanlık merkezi ile İlhanlılar arasındaki tek kara bağlantısı günümüz Afganistan’ında bulunan Vahan Koridoru idi.841 İlhanlılarla büyük hanlık arasındaki iletişimi sağlayan yolun “oldukça zorlu, tehlikeli ve eşkıyalarla dolu” olduğunu yazan Vassâf’ın kaydı842 bir yana, Abaka Han’la Kubilây Kağan arasında yakın bir münasebet kurulduğunu gösteren bazı deliller bulunmaktadır. Ancak bu konuya geçmeden önce söz konusu dönemde Kubilay Kağan’ın durumu hakkında kısaca bilgi vermek gerekmektedir. 1260 yılında Moğol iç savaşını sona erdirerek büyük hanlık tahtına çıkan Kubilay, Çin’deki istilâ faaliyetlerine hız verdi. Türkistan ve çevresinde yükselen Kaydu tehlikesini, danışmanlarının katkısıyla görmezden gelmese de dikkatini büyük oranda Çin’e çevirmişti. Onun adına Çin’in tamamıyla fethinin önündeki en büyük engel, o dönemde teknolojik bakımdan dünyanın en gelişmiş ülkesi olan Song İmparatorluğu idi. Kubilay Kağan’ın yönetimi tek başına elde ettiği yıllarda Song İmparatorluğu, fasılalar halinde olsa da neredeyse otuz yıldır Moğollarla savaşıyor; dahası, bir süredir riyaset, 841 May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 327. 842 Vassâf/İsfahânî, II, s. 195; Vassâf/Hammer, II, s. 110. 220 idare ve ordu meseleleri ölçeğinde gelişen dâhilî hadiselerden dolayı pek çok sorunla boğuşuyordu.843 Kubilay Kağan 1264-1268 arasında Song İmparatorluğu’na karşı birkaç muharebe tertip etti. Bu kapsamda Hanlar ve Korelilerle donatılan bir donanma oluşturuldu. Donanmanın saldırılarında Moğollara Liu Zheng danışmanlık yaptıysa da saldırılara ait planlar Sübedey’in torunu Acu’ya aitti. Ancak saldırıya muhatap kentlerin düşmesini, dolayısıyla Moğol harekâtlarının başarıyla sonuçlanmasını sağlayan şey Moğolların yüksek kapasiteye sahip mühendisleri idi. Bu kapsamda Abaka Han’ın amcası Kubilay Kağan’a gönderdiği Talip, Ebu Bekir, İbrahim ve Muhammed 844 isimli Müslüman mühendislerin yaptığı yedi mancınık, Şiangyang ve Fançeng gibi kentlerin 1273 yılındaki düşüşünde önemli rol oynadı. Mancınıklar o dönemde Çin’de bilinmeyen, karşı-ağırlık ilçesiyle çalışıyor ve yüzlerce kilogramlık taşları fırlatabiliyordu. 845 Abaka Han’ın Kubilay Kağan’a ihtiyaç duyduğu alanlarda yetişmiş kadroları göndermesi mühendislik alanıyla sınırlı kalmadı. Bilginlere iltifat etmesi ve her yöreden ilim adamlarını davet ederek onları himaye etmesiyle tanınan Kubilay Kağan’ın çevresinde pek çok âlim toplanmıştı. Geleneksel bozkır hükümdarı tipolojisine uygun olarak astronomiye büyük önem veren Kubilay Kağan’ın daveti üzerine, İranlı astronom Cemâlu’d-dîn 1267’de İlhanlı topraklarından Çin’e gönderildi. Burada aynı zamanda Yuan sarayının arşivi hüviyetindeki İmparatorluk Kütüphanesi Riyasetine (Mishu jian) bağlı bir rasathanenin başına getirilen846 Cemâlu’d-dîn, Meragâ Rasathânesi’nde dönemin modern araçlarıyla ortaya çıkarılan astronomik keşifleri Çin’e taşımakla kalmadı, aynı zamanda Çinlilerin Wannnien li (On Bin Yıllık Takvim) dedikleri, yeni ve daha doğru bir takvim hazırlayarak bunu Kubilay Kağan’a sundu847 . Bütün bunlara ek 843 May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 265-269. 844 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 917-918; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, 450. 845 Marco Polo Seyahatnamesi’nin bazı metinlerinde, onun babası ve amcasıyla bu mancınıkların yapımında görev aldığı belirtilmektedir. Fakat May’in vurguladığı gibi, bu aktarım hayal ürünüdür, zira Polo Şiangyang ve Fançeng’in düşüşünden birkaç yıl sonra Çin’e ulaşmıştır. Mancınıkların yanı sıra Hülâgû’yla beraber İran’a gelen, daha sonra ise onun emriyle doğuya dönerek Kubilay’ın ordusunda yer alan bir komutan olan Bayan, başarılarıyla Kubilay Han tarafından takdir görmüştür (May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 270-272). 1271 yılında Kubilay Kağan tarafından istenen bu mancınık ustaları ve faaliyetleri hakkında bk. Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 4-5. 846 Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 232. 847 Cemâlu’d-dîn gibi birçok Müslüman bilgin, Kubilay Kağan’ın patronajı altında yalnızca astronomi alanında değil -burada Kubilay Kağan’ın 1271’de İslâm Astronomi Enstitüsü’nü kurduğunu belirtmekte fayda vardır- ayrıca tıp ve coğrafya alanında pek çok çalışma yapma imkânı buldular (Morris Rossabi, 221 olarak, kağan ve halefleri için takvimler, astronomi aletleri ve yeryüzünü gösteren bir küre imal eden Cemâlu’d-dîn’in rasathanesinde matematik, astronomi, astroloji, takvimler, bilimsel araçlar, teknoloji, kronoloji ve haritacılık üzerine çalışmaları içeren önemli bir İslâmî ilimler kütüphanesi buluyordu848 ki bu durum Merâgâ Rasathanesi’nde bulunan astronomiye dair birikimin Çin’e taşındığını göstermektedir. Diğer yandan Abaka Han’ın, Moğolların Satûrîk849 dedikleri Irak-ı Acem’in Anjârûd yöresinde bulunan850 yazlık sarayı, İlhanlı-Moğol kağanlık merkezi münasebetleri hususunda önemli veriler sunmaktadır. Abaka Han’ın 1270’li yıllarda Sâsânîlere ait kompleksin kalıntılarını restore ettirerek yazlık saray olarak kullandığı Taht-ı Süleyman,851 görece günümüze yakın tarihlerde kazı çalışmalarına konu olmuştur.852 Bu kapsamda açığa çıkan çini materyallerde ejderha ve Zümrüdüanka motiflerinin yoğunluğu göze çarpmaktadır.853 Soucek’e göre bu motifler ve etraflarındaki süslemeler, aynı dönemde Çin’deki Yuan hanedanlığında ortaya çıkan örneklerle büyük benzerlikler barındırmaktadır. Aynı dönemde iki farklı coğrafya üretilen çinileri karşılaştıran Soucek, Khubilai Kahn: His Life and Times, University of California Press, Berkeley 2009, s. 125-127; May, Moğol İmparatorluğu Tarihi, s. 317). 848 Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 232. 849 İlhanlılardan önce Şîz adı verilen bu bölgenin Moğol hâkimiyetine kadarki tarihsel süreci için bk. Tomoko Masuya, The Ilkhanid Phase of Takht-i Sulaimān, Doktora Tezi, New York University, New York 1997, s. 41-71. 850 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 69. Masuya, Müstevfî’nin “Satûrîk” olarak andığı bu yerin kuşkusuz Reşîdu’d-dîn ve Vassâf’ın eserlerinde “Suğurluk” olarak anılan mevki olduğunu belirtmiştir (Masuya, The Ilkhanid Phase of Takht-i Sulaimān, s. 72-77). 851 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 69; Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 267-268; Sheila S. Blair, “The Ilkhanid Palace”, Ars Orientalis, XXIII (1993), s. 239-248. Taht-ı Süleyman’da tertip edilen Arkeoloji çalışmalarına iştirak eden bazı araştırmacılar, buranın Abaka Han’ın av sarayı olduğunu ifade etmişlerdir (Rudolf Naumann-Elisabeth Naumann, Takht-i Suleiman: Ausgrabung des Deutschen Archaologischen Instituts in Iran, Prähistorische Staatssammlung, München 1976, s. 39-42). 852 1958-1978 yılları arasında Alman arkeologlardan oluşan bir heyet tarafından yapılan Taht-ı Süleyman kazılarının sonuçları hakkında şu çalışmalardan istifade edilebilir: Ditrich Huff, “Survey of Excavations in Iran during 1965-66: Takht-i Suleiman”, Iran, V (1967), s. 144; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran, 1967-68: Takht-i Suleiman”, Iran, VII (1969), s. 192-193; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran, 1968-69: Takht-i Suleiman”, Iran, VIII (1970), s. 194-197; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran, 1969-70: Takht-i Suleiman”, Iran, IX (1971), s. 181-182; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran-1972-73: Takht-i Suleiman”, Iran, XII (1974), s. 223-224; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran-1976: Takht-i Suleiman”, Iran, XV (1977) s. 179-181; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran-1977: Takht-i Suleiman, Iran, XVI (1978), s. 194-195; a.mlf., “Survey of Excavations in Iran-1978: Takht-i Suleiman, Iran, XVII (1979), s. 153; Naumann-Naumann, Takht-i Suleiman, s. 19-67; Ditrich Huff, “The Ilkhanid Palace at Takht-i Sulayman: Excavation Results”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. L. Komaroff, Brill, Leiden-Boston 2006, s. 94-110. 853 Taht-ı Süleyman’daki bulunan çinilerle bunlar üzerindeki ejderha ve Zümrüdüanka motiflerinin analizi için bk. Masuya, The Ilkhanid Phase of Takht-i Sulaimān, s. 223-561, 564-585. 222 seramik türlerinin fiziksel ve dekoratif benzerliklerinin İlhanlı Devleti ile Büyük Moğol Kağanlığı arasındaki kültürel alışverişten ileri geldiğini ifade etmektedir. 854 Öte yandan Pelliot’nun Marco Polo’nun anlatısına ilişkin çalışması, Abaka Han’ın Kubilay Kağan’la ilişkileri ile tâbî ve metbû hanlar arasındaki bağlantılar hakkında ilginç detaylar sunmaktadır. Buna göre İlhanlı hükümdarını “A-pa-ha” ve “A-pu-ha” adlarıyla anan Çin kaynakları, onu evvelâ Hülâgû Han’ın oğlu olarak tanımlamışlardır.855 Kubilay Kağan’ın tahtta olduğu yıllarda kaleme alınan bir vesikaya göre Çinlilerin “Ch’üan-cho” dedikleri ZytonZaitun (günümüzde Quanzhou), “Ma’abar” adı verilen İlhanlı ülkesine 100.000 Çin mili uzaklıktaydı. Oradan ta-wang denilen şehre (muhtemelen Bağdat) deniz yoluyla elverişli bir rüzgârla 15 günde varılabilirdi. Yine 14 Şubat 1273 tarihli bir kayıtta haklarında bilgi bulunmayan Cha-shu-k’o, Ya-shih-han ve Ts’ui Shao adlı görevlilerin Abaka Han’a 100.000 ons altın yahut gümüş götürmeleri için hazırlanan bir fermandan bahsedilmektedir. 1275 yılında Abaka Han’ın, av köpeği ve kuşu beslemekle görevli, esasen Cengiz Han tarafından imparatorluğun her yerinden seçilmiş yedi bin aileden oluşarak Hülâgû Han’ın sorumluluğuna bırakılmış olan topluluğun statüsünü belirlemek adına Kubilay Kağan’a elçi gönderdiğine rastlanmaktadır. Son olarak 31 Mart 1280 tarihli bir vesikada Abaka Han’a tâbi bazı kimselere diğer pek çok şeyle birlikte ipek ve kâğıt para verildiği kaydedilmiştir.856 Sonuç olarak Büyük Moğol İmparatorluğu’na bağlı şekilde kurulan İlhanlı Devleti’nin ikinci hükümdarı Abaka Han, tıpkı babası gibi Moğol kağanının yüksek otoritesini tanımış ve ömrünün sonuna kadar ona sadakatten ayrılmamıştır. Onun tahta çıkışı sırasında yaşanan hadiselerin ve hükümdarlık yıllarındaki siyaset tercihlerinin sunduğu detaylar bu yargıyı kanıtlar niteliktedir. İlhanın, tereddütte kaldığı bazı konularda kağana 854 Priscilla Soucek, “Ceramic Production as Exemplar of Yuan-Ilkhanid Relations”, Anthropology and Aesthetics, XXXV (1999), s. 125-141. Bahsedilen kazılarda ortaya çıkarılan seramik malzemeler hakkında detaylı bilgi için bk. Naumann-Naumann, Takht-i Suleiman, s. 43-60. Söz konusu çiniler üzerindeki Farsça şiirler hakkında bk. ‘Abdullah Kûçânî, Eş’âr-ı Fârsî-yi Kâşîhâ-yi Taht-ı Süleymân, Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî, Tahran 1371/1992. 855 Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 4. 856 Pelliot, Notes on Marco Polo, I, s. 5. 223 yolladığı elçilerle onun hükmüne başvurduğu, Kaydu gibi onunla rekabete girişen kişilerle ilişkilerini sınırlandırdığı, gönderdiği mühendis ve bilginlerle kağana destek verdiği ve onun istilâ hareketlerine katkıda bulunduğu anlaşılmaktadır. Abaka Han’ın hükümdarlık yıllarında kağanlık merkezi ile İlhanlılar arasında gelişen münasebetlerin ortaya çıkardığı tablo, birbirine bağlı iki siyasî yapı arasındaki tâbî-metbû ilişkisinin karakteristik bir örneğidir. 3.4.2. Papalık ve Batı Dünyasıyla Münasebetler Abaka Han döneminde Papalık ve Batı krallıkları ile kurulan münasebetler, onun politik düşünceleri ve hedefleri konusunda önemli ip uçları sunmaktadır. Ancak bunun öncesinde Moğollarla batılı halklar arasındaki ilk münasebetlerin temel basamaklarına ve bu münasebetler çerçevesinde günümüze ulaşan yazılı örneklere kısaca değinmekte fayda vardır. Batı dünyası, Moğol istilâsının ilk dönemlerinde doğudan gelen büyük tehlikeye bîgâne kalmamış, birdenbire geniş bir sahada fetihlere bulunan bu toplumu tanımak amacıyla girişimlerde bulunmuştu. Zira Moğollar onların nazarında haklarında çok sayıda soru işareti bulunan bir kavimdi.857 Bu yüzden öncelikle Papalık, dinî bir misyonla harekete geçmiş, Moğol hükümdarlarının Hıristiyanlığı kabul etmeleri için girişimlerde bulunmuş, bu hususta Fransisken ve Dominiken tarikatlarına mensup din adamlarından istifade etmişti.858 857 Moğolların ilk etapta Batılılar tarafından yeterince tanınmaması Cengiz Han’ın kişiliğinde Prester John efsanesinin ortaya çıkmışına yol açmıştır. Prester John efsanesi ve Cengiz Han’la ilişkilendirilmesi hakkında bk. Igor de Rachewiltz, Papal Envoys to the Great Khans, Stanford University Press, California 1971, s. 29-40; a.mlf., Prester John and Europe’s Discovery of East Asia, Australian National University Press, Canberra 1972; Charles E. Nowell, “The Historical Prester John”, Speculum, XXVIII/3 (1953), s. 435-445; Danise Aigle, “The Mongols and the Legend of Prester John”, The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History, Brill, Leiden-Boston 2015, s. 41-65; Jonathan M. T. Dixton, The Prester John Legend and European conceptions of Eastern alterity before 1800, Doktora Tezi, University of Cambridge, Cambridge 2019; Adil Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri ve İslâm Dünyasına Etkileri, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2019, s. 13-26. 858 Gino Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, Ülkü Halkevleri Dergisi, VII/42 (1936), s. 450; Resul Ay, “Moğollar ve Katolik Misyonerlik: Fransisken ve Dominiken Rahiplerinin Asya ve Yakındoğu’da Misyonerlik Faaliyetleri (13.14. Yüzyıllar), Avrupa Tarihinde Türk Eli Gümeç Karamuk Armağanı, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 2017, s. 39-59. 224 Bu kapsamda evvelâ Papa IV. Innocentius’un emriyle yola çıkarak Güyük Han’ın 1246 yılındaki tahta çıkış merasiminde bulunan heyette yer alan Plano Carpinili Johannes,859 Fransız kralı IX. Louis’nin emriyle “Tatarları” Hıristiyanlığa davet amacıyla 1253’te yola çıkarak İstanbul-Deşt-i Kıpçak-Saray hattı üzerinden Karakorum’a ulaşarak Möngke Kağan ile görüşen Rubrucklu Wilhelm860 ve yine Papa’nın emriyle doğuya gönderilen bir diğer heyetin başındaki Lombarlı Ascelin’e eşlik eden Saint Quentinli Simon’dan861 özellikle bahsedilmelidir. Batı dünyasının Moğolları tanımak üzere doğuya giden ve yazılı eser bırakan bu ilk elçilerinin temasları kapsamında ortaya çıkan geniş ve renkli izlenimler, Moğolların o günkü politik güçlerinin yanı sıra sosyal yaşamları açısından da son derece önemli veriler sunmaktadır.862 859 Plano Carpinili Johannes’in eserinin biri Almanca çevirisinden, diğeri ise Latince aslından olmak üzere iki Türkçe tercümesi bulunmaktadır: Plano Carpini, Moğolistan Seyahatnamesi: 13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk, terc. ve notl. E. Ayan, Kronik Kitap, İstanbul 2018; Plano Carpinili Johannes, Tatar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi: Bir Papalık Elçisinin Moğolistan Seyahati ve Gözlemleri 1245-1247, çev. ve notl. A. T. Özcan, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2022. Büyük oranda aynı elçilik heyeti içerisinde yer alan Polonyalı Benedict’in gözlemlerine dayanan ve de Brida’nın Tatar Tarihi olarak bilinen eser için bk. Khristianskiy Mir i Velikaya Mongolskaya İmperiya Frantsiskanskoy Missii 1245 goda, Rusçaya çev. S. V. Aksenova-A. G. Yurchenko. St. Petersburg, Evraziya 2002. Jackson, Plano Carpinili Johannes’in ardından, 1295 dolaylarında öncelikli olarak İncil’i yaymak amacıyla Hanbalık’taki Temür Kağan’ın sarayına ulaşan Fransisken Giovanni di Marignolli’ye kadar hiçbir Katolik heyetinin Uzak Doğu’ya ulaştığına şahit olunmadığına dikkat çekmiştir (Jackson, “Doğu İç Asya’da Moğol Çağı”, s. 97). 860 Achatius Batton, Wilhelm von Rubruk: Ein Weltreisender aus dem Franziskanerorden und Seine Sendung in das Land der Tataren, Verlag der Aschendorffschen Verlagsbuchhandlung, Münster 1912; The Mission of Friar William of Rubruck: His Journey to the Court of the Great Khan Möngke, 1253-55, çev. notl. ve yay. haz. P. Jackson-D. Morgan, ed. P. Jackson, Routledge, Hakluyt Society, London 1990; Türkçe terc. Ruysbroeckli Willem, Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk 1253-1255, çev. Z. Kaya, Kitap Yayınevi 2010. Seyahatnamenin Hans D. Leicht tarafından yayınlanan Almanca çevirisi esas alınarak yapılan Türkçe tercümesi için bk. Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, çev. E. Ayan, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2001. 861 Saint-Quentinli Simon’un izlenimleri bir Doktora tezi kapsamında incelenmiştir: Gregory G. Guzman, Simon of Saint-Quentin and the Dominican Mission to the Mongols, 1245-1248, Doktora Tezi, University of Cincinnati, Cincinnati 1968. Seyahatname Latince aslından Türkçeye tercüme edilmiştir: Simon de Saint Quentin, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, çev. E. Özbayoğlu, yay. haz. T. Karasu, DAKTAV Yayınları, Antalya 2006. Saint-Quentin’li Simon’un Baycu Noyan’la kurduğu temas hakkında bk. Gregory G. Guzman, “Simon of Saint-Quentin and the Dominican Mission to the Mongol Baiju: A Reappraisal”, Speculum, XLVI/2 (1971), s. 232-249. Her ikisi de Papalık tarafından gönderilen iki ayrı heyet içerisinde yer alan Plano Carpinili Johannes ve Saint Quentinli Simon’un anlatıları üzerine yapılan karşılaştırmalı bir analiz için bk. Sardelić Mirko, “John of Plano Carpini vs Simon of Saint-Quentin: 13th - Century Emotions in the Eurasian Steppe”, Golden Horde Review, V/3 (2017), s. 494-508. 862 İlhanlılara kadar Moğollarla Papalık ve batılı Hıristiyan krallıkları arasında gelişen diplomatik münasebetler hakkında için bk. Paul Pelliot, “Les Mongols et la papauté”, ROC, IV/24 (1924), s. 29-139; a.mlf. “Les Mongols et la papauté”, ROC, XXVII/28 (1931-1932), s. 141-222; Rachewiltz, Papal Envoys, s. 41-42, 84-93, 98-143; Jean Richard, “The Mongols and the Franks”, Journal of Asian History, III/1 (1969), s. 46-52; Denis Sinor, “Mongols in the West”, Journal of Asian History, XXXIII/1 (1999), s. 21- 24; Peter Jackson, The Mongol and the West, 1221-1410, Routledge, London-New York, 2005, s. 87-112; Attila Bárány, “The Last Rex Crucesignatus, Edward I, and the Mongol Alliance”, Annual of Medieval Studies At CEU, XVI (2010), s. 204-205; Ay, “Moğollar ve Katolik Misyonerlik”, s. 39-47; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 64-98. 225 Hülâgû’nun İran’a gelişiyle Yakın Doğu’da başlayan İlhanlı hâkimiyeti bu bölgede olduğu gibi çevresinde de birtakım akisler yaratmıştır. İlhanlıların Batı dünyası ile karşılıklı iletişim kurmaya başlamaları da Hülâgû Han dönemine rastlamaktadır. Takip edilebildiği kadarıyla İlhanlıların Papa ve batı krallıklarıyla münasebetleri 1260’taki Ayn Câlût Savaşı’ndan sonra gelişmiş ve zamanla yoğunlaşmıştı. Söz konusu temasların ilk örneğini, bu yıllarda Suriye içlerine inen İlhanlılarla temasa geçen Ermeni Apostolik Kilisesi elçileri ve Kudüs naibinin elçilerinin 1260’ta onun huzuruna çıkmaları oluşturmakta idi863 . İngiliz bir Dominiken rahip olan Ashbyli David’in başkanlık ettiği elçilik heyeti oldukça iyi şekilde karşılandı. Öyle ki Hülâgû Han kendi elçilik heyetini Papa’ya yolladı ve bu heyet içerisindeki John adlı bir Macar, Hülâgû Han’ın mektubunu Papa IV. Urban’a ulaştırdı.864 Papa, bu mektuba Mayıs 1263’te “Exultavit cor nostrum” (Kalplerimiz Sevindi) adıyla bilinen mektupla mukabele etti ve mektubunda Hülâgû Han’ın vaftiz olması halinde askerî ve diğer yardımları batıdan ona ulaştırılacağından bahsetti.865 İlhanlı hükümdarının bundan kısa bir süre sonra ölmesi, Papa’ya cevap vermesini engelledi.866 Abaka Han tahta çıktığında pek çok meselede olduğu gibi Batı dünyasıyla ilişkilerde de babasının yolunu takip etme niyetinde idi. Bu sebeple Hülâgû Han’ın başlattığı yazışmaları kendi döneminde de devam ettirme fikrini benimsedi. Zira İlhanlı hükümdarı güneydeki düşmanları Memlûklere karşı çeşitli güçlerle ittifak yapmaya ihtiyaç 863 İlhanlı-Kudüs Patrikliği ilişkileri Dımaşk’ın Hülâgû tarafından ele geçirilmesinden sonra başlamıştır (Sinor, “Mongols in the West”, s. 26). 864 Bu mektup Meyvaert tarafından Viyana Milli Kütüphanesi’nde bulunan XIV. yüzyıla ait bir yazma eser içerisinde keşfedilerek yayınlanmıştır: Paul Meyvaert, “An Unknown Letter of Hulagu, Il-Khan of Persia, to King Louis IX of France”, Viator, 11 (1980), s. 245-261. 865 Howorth, History of the Mongols, III, s. 210; Lane, Early Mongol Rule, s. 48. Söz konusu mektup için bk. Karl-Ernst Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen Herrschern im 13. Jahrhundert anhand ihres Briefwechsels, Città del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana, Vatikan 1981, s. 216-219. 866 John Andrew Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, Central Asiatic Journal, XX/1- 2 (1976), s. 28-29. Abaka Han dönemine kadar İlhanlılarla Papalık ve batı krallıkları arasındaki münasebetler hakkında şu eserlerden istifade edilebilir: Rachewiltz, Papal Envoys, s. 149-151; Jackson, The Mongols and the West, s. 165-167; Richard, “The Mongols and the Franks”, s. 52-53; Bárány, “The Last Rex Crucesignatus”, s. 205-207; ‘Alâ’u’d-dîn Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâ-derbâr-ı Vâtîkân”, Berersîhâ-yi Târîhî, 36 (1349/1970), s. 59-62; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 115-119; Kansu EkiciAlican Kirişoğlu, “Hasımlıktan Hısımlığa: Kutsal Topraklar Kudüs Ekseninde Memlûklara Karşı İlhanlıHaçlı İttifakı”, Kare- Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat, Tarih ve Düşünce Dergisi, 13 (2022), s. 70- 77. 226 duymaktaydı. Bu kapsamda kendisine tâbi durumdaki Türkiye Selçuklu Devleti, Gürcü Krallığı ve Kilikya Ermeni Krallığı’ndan sağladığı desteğin yanı sıra Papa’nın yanı sıra Avrupa’daki hükümdarlar ve Bizans imparatoruyla yapılacak iş birliğini bir gereklilik olarak görmekteydi. Papalık ve batı krallarıyla temaslarındaki temel motivasyonu, Memlûk Sultanlığı’na karşı ittifak halinde ve organize bir mücadele gerçekleştirme düşüncesi idi. Bu yüzden hanlık tahtına çıkar çıkmaz, her ikisi de Hıristiyanlığa inanan üvey annesi Dokuz Hatun ve eşlerinden biri olan Bizans imparatorunun gayrimeşru kızı Mara’dan ötürü büyük saygı duyduğu Hıristiyanlık dininin Katolik merkeziyle diplomatik temas kurmaya girişti.867 Bu itibarla, Abaka Han’ın batı dünyasıyla münasebetleri, Papa IV. Clement’le 1267 ve 1268 yıllarında gelişen mektuplaşmasıyla başladı. Bu yazışmalar yeni İlhanlı hükümdarının gelecekte hem de Papalıkla hem de Avrupalı devletlerin hükümdarlarıyla gerçekleştireceği haberleşme ve bilgi alışverişi sürecinin ilk adımıydı.868 Abaka Han’ın elçiler vasıtasıyla Papa’ya gönderdiği bilinen ilk mektup henüz keşfedilmemiş olduğundan mektubun tarihi ve içeriği hakkında tafsilatlı bilgilere sahip olunamamaktadır. Ancak mektubun varlığından, Papa’nın Abaka Han’a gönderdiği cevaptan ve bunu takiben ilhan tarafından yazılan 1268 tarihli ikinci mektup haberdar olunmaktadır.869 Bahsedilen iki mektuptan yapılan çıkarımlara göre Abaka Han, 1267 yılına tarihlenen ilk mektubunda öncelikle Napoli Kralı Anjoulu Charles’ın Manfred’e 867 Rachewiltz, Papal Envoys, s. 151. 868 Alican Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2018, s. 43-44. 869 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 220-225; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 451; Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, s. 556; Rachewiltz, Papal Envoys, s. 151; Felicitas Schmieder, Europa und die Fremdem: Die Mongolen im Urteil des Abendlands vom 13. bis in das 15. Jahrhundert, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1994, s. 98; Reuven Amitai-Preiss, “Mamluk Perceptions of the Mongol-Frankish Rapproachement”, Mediterranean Historical Review, VII/1 (1992), s. 53; Denise Aigle, “De la ‘non négociation’ à l’alliance inaboite: Réflexions sur la diplomatie entre les Mongols et l’Occident latin”, Oriente Moderno, LXXXVIII (1998), s. 420; a.mlf., “From ‘Non-Negotiation’ to an Abortive Alliance: Thoughts on the Diplomatic Exchanges between the Mongols and the Latin West”, The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History, Brill, Leiden-Boston 2015, s. 182; a.mlf, “The Letters of Eljigidei, Hülegü, and Abaqa: Mongol Overtures or Christian Ventriloquism”, Inner Asia, VII/2 (2005), s. 152. 227 karşı kazandığı zaferden870 ötürü Papa’yı tebrik etmiştir. Memlûkleri kıskaca almak amacıyla Batılı ordularla kayınpederi Bizans İmparatorlu VIII. Mihael Palaologos’un kuvvetlerinin bir araya getirilmesini ve böylece Moğol ve Bizans toprakları arasında onların tuzağa düşürülmesini teklif etmiştir. Ayrıca Hıristiyan prenslerin Filistin’e ilerlemek için kullanmayı planladıkları güzergâhı öğrenmek istemiştir. Ancak Moğolca kaleme alınan bu mektup Papalık sarayında hiç kimse tarafından bilinmeyen bir dille yazıldığından Papa ve yanında bulunanlar tarafından okunamamış, hâliyle anlaşılamamıştır. Ancak İlhanlı elçisinin, mektubun içeriğini Papa ve yanındakilere açıklama gayretinin işe yaradığı ve mektupta yer alan temel meseleleri makul ölçüde aktardığını söylemek mümkündür.871 Nitekim Papa IV. Clement, 20 Ağustos 1267 tarihli cevâbî mektubunda İlhanlı elçisinin getirdiği, Latince olmayan, kendisinin ve emrindeki hiç kimsenin bilmediği bir dilde yazılmış bu mektubun okunamadığını ve anlaşılamadığını; bu yüzden mektubun muhtevasının ancak elçinin tarifleriyle idrak edildiğini bildirmiştir.872 Papa’nın Abaka Han’a gönderdiği elde mevcut ilk mektup, iki devlet arasındaki münasebetlerin başlangıç döneminin niteliklerini gözler önüne sermesi bakımından son derece önemlidir. IV. Clement, “Tatarların soylu ulusu arasında şanlı ve görkemli bir prens” olarak andığı Abaka Han’a yazdığı cevapta, Anjoulu Charles’ın zaferini tebrik etmesinden ötürü ona teşekkür etmiş, bunun ardından sözlerine İlhanlı hükümdarını kalbini aydınlatarak Hıristiyanlığa meyletmesini temin eden, böylece onun bu dinin 870 Sicilya kralı Alfred, 26 Şubat 1266 tarihinde Benevento’da gerçekleşen savaşta hayatını ve imparatorluğunu kaybetmiştir (Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 220). 871 Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29. 872 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 221; Howorth, History of the Mongols, III, s. 278; Denis Sinor, “The Mongols and Western Europe”, A History of the Crusades, III, ed. H. W. Hazard, gn. ed. K. M. Setton, Madison-Wisconsin 1975, s. 530; Aigle, “De la ‘non négociation’ à l’alliance inaboite”, s. 420; a.mlf., “From ‘Non-Negotiation’ to an Abortive Alliance”, s. 182; a.mlf., “The Letters of Eljigidei, Hülâgû, and Abaqa”, s. 152; Thomas Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III: Croise ou Mission?”, Oriente Moderno, LXXXVIII/2 [Les Relations Diplomatiques Entre le Monde Musulman et l'Occident Latin (XIIe -XVIe Siècle)] (2008), s. 335; Lane, Early Mongol Rule, s. 48; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 121. Papa’nın, gönderdiği 20 Ağustos 1267 tarihli Latince mektubunda geçen “Daha önce yaptığın gibi bize Latince yazmadın” ifadesi, 1267 öncesinde Abaka Han tarafından gönderilen ve Latince olmayan bir başka mektubun varlığına işaret etmektedir (Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 451; Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, a.y.). 228 yüceltilmesi için çalışmasını sağlayan Tanrı’ya şükrettiğini bildirmiştir. Fransa ve Navarra kralları başta olmak üzere pek çok Batılı Hıristiyan kralın ve buna bağlı baron ve askerlerin haç ve Hıristiyanlık için yapılması planlanan, kutsal topraklara yönelik seferin hazırlıkları içerisinde olduklarını bildiren Papa, İlhanlı hükümdarı ile kayınpederi Bizans imparatorunun, söz konusu Haçlı seferlerinde kendilerine yardımcı olacaklarını işitmekten duyduğu memnuniyeti de ifade etmiştir. Bununla birlikte doğu seferinin nasıl gerçekleşeceği ve kutsal topraklara ulaşmak için hangi güzergâhın izleneceği hususunda batılı krallarla henüz istişare etmediğini, sonraki prosedür hakkında krallarla yapılacak görüşmenin ardından İlhanlı hükümdarı ile Bizans imparatorunu bilgilendireceğini yazarak mektubuna son vermiştir.873 Papa IV. Clement’in İlhanlı hükümdarının mektubu üzerine harekete geçerek müttefikleri olan dinî lider ve Hıristiyan hâkimlerle iletişime geçtiği görülmektedir. Bu kapsamda Papa, Kudüs patriğine gönderdiği mektupta ondan İlhanlılarla birlikte Memlûklere karşı mücadele eden Kilikya Ermeni kralı ve Antakya kontuna yardımcı olmasını istedi. Kilikya Ermeni kralı Hetum’a yazdığı mektuptaysa IX. Lois’ye ait kuvvetlerin doğuya ulaşır ulaşmaz ona askerî destek sağlayacağını bildirdi. Aynı zamanda Bizans imparatoru VIII. Mihael Palaologos’la temasa geçerek ondan Katolik kilisenin emrine girmesinin yanı sıra damadı ve Haçlıların müttefiki Abaka Han’la iş birliği yapmasını talep etti. Papa’nın diğer yandan Aragon kralı I. Jacob ve Fransa kralı IX. Louis’ye yazdığı mektuplarda onların derhal kuvvetlerini toplayarak hazırlıklarına başlamalarını istedi. Böylece Papa’nın Abaka Han’ın mektubundan sonra batılı Hıristiyan kralları yeni bir Haçlı seferine bu kez daha istekli şekilde teşvik etti. 87ws of the Tartars, s. 165; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 122. 229 İlhanlı hükümdarı Abaka Han ve Papa IV. Celements arasında gerçekleşen ilk temaslar, bir sonraki sene İlhanlı hükümdarı tarafından gönderilen Latince bir mektupla875 devam etmiştir. İçeriğine bulunan tarihe göre Ejder yılının altıncı ayının 23. gününde, yani 3 Ağustos 1268876 günü Tebriz’de,877 ilhanın yaylag olarak kullandığı Azerbâycân’da kaleme alınmıştır.878 Mektubu götürmek üzere Perpignanlı James Alaric879 adlı elçi görevlendirilmiş ve ona Abaka Han’ın iki hususî elçisi880 eşlik etmiştir.881 “Yaşayan (Ebedi) Tanrı’nın erdemi ve Kaan’ın gücü ile Abaka’dan Kutsal Roma Kilisesi’nin reisi Papa’ya” ifadesiyle başlayan mektup, bir önceki yıl gönderilen mektubun, ilhanın emrinde Latince bilen bir kâtip bulunmamasından ötürü Moğolca yazıldığına ilişkin izahla devam etmektedir.882 Abaka Han, bu noktada Napoli Kralı 875 Abaka Han’ın Papa’ya gönderdiği günümüze sadece kopyaları ulaşan bu mektubun bir nüshası Tisserant tarafından 1922’de XIV. yüzyıldan kalma bir İncil içerisinde keşfedilmiş ve 1946 yılında bir makaleyle tanıtılmıştır (Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29; Paul Pelliot, “Les Mongols et la papauté”, ROC, III/23 (1922-1923), s. 2). Onun söz konusu mektubun keşif sürecini ve tam metnini ihtiva eden makalesi için bk. Eugéne C. Tisserant, “Une Lettre de l’ilkhan de Perse Abaga adressée en 1268 au Pape Clément IV”, Muséon, LIX (1946), s. 547-556. Tisserant’ın neşrettiği, kayıp orijinal nüshanın kopyası olan mektup, Papa V. Urban’ın emriyle 1366-1367 yıllarında istinsah edilmiştir. Bundan başka henüz keşfedilmemiş olan orijinal mektubun Bratislava’da bulunan kopya ve ABD Kongre Kütüphanesi Yudin Koleksiyonu’nda bulunan kopya olmak üzere iki istinsah nüshası daha vardır. Bu üç kopya arasında bazı farklılıklar mevcuttur. Bratislava kopyası, Shtal tarafından Rusçaya tercüme edilerek yayınlanmıştır: V. T. Pashuto-İ. V. Shtal, “Nekotoryye Dannyee ob İstochnikakh po İstorii Mongolskoy Politiki Papstva”, Voprosy Sotsialno-Ekonomicheskoy İstorii i İstochnikovedeniya Perioda Feodalizma v Rossii Sbornik statey k 70-liteyu A. A. Novoselskogo, Akademii Nauk SSSR, Moskva 1961, s. 209-213. Bratislava kopyası, Latince metinde ufak revizyonlar ve A. V. Nazarenko tarafından yapılan yeni bir Rusça tercümeyle birlikte yayınlanmıştır: V. T. Pashuto, Rus Pribaltika Papstvo (Drevneyshe Gosudarstva Vostochnoy Yevropy 2008 god), İnstitut Vseobschey İstorii RAN, Russkiy Fond Sodeystviya Obrazovaniyu i Nauke, Moskva 2011, s. 587-590. 876 Melville, “Chinese-Uigur Animal Calendar in Persian Historiography of the Mongol Period”, s. 94; Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29. 877 Lupprian bu mektubun Tebriz’de, Pashuto ve Shtal ise Mavi Tepe’de (Siniy Khrebet) yazıldığı bilgisini vermektedir (Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223; PashutoShtal, “Nekotoryye Dannyee ob İstochnikakh po İstorii Mongolskoy Politiki Papstva”, s. 213). 878 Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, s. 557; a.mlf., “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29; Lane, Early Mongol Rule, s. 48; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 44-45. 879 Boyle, bu kişinin Papalık elçisi olduğu kanaatindedir (Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29). 880 İlhan adına Papa ile görüşmek üzere gönderilen heyete dâhil edilen iki kişi, kilise memurları Salomon Arkaoun ve Nekpei (Negübei?) idi (Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 329; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 453. Bu İlhanlı elçilerine Bizans imparatorunun elçileri de eşlik etmiştir (Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 97; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 46). 881 Hasan Cevâdî, “İrân ez-dîde-yi seyyâhân-ı Orûpâ der-devre-yi İlhânân”, Berersîhâ-yi Târîhî, 41 (1351/1972); Amitai-Preiss, Mongol and Mamluks, s. 97; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 45. 882 Tisserant, “Une Lettre de l’ilkhan de Perse Abaga adressée en 1268 au Pape Clément IV”, s. 556; Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 224-225; Aigle, “The Letters 230 Anjoulu Charles’ın Manfred’i hezimete uğrattığını ve bilgisini kayınpederi Bizans imparatoru VIII. Mihael Palaologos’tan öğrendiğini ifade etmiştir.883 Birçok padişah, kral ve prensin kendilerine bağlı kalarak atalarının mülkü olan topraklarda huzur ve barış içinde yaşadıklarını ifade eden İlhanlı hükümdarı, bundan sonra kendi başarılarından ve düşmanı hezimete uğratmalarından bahsetmiş; Hıristiyanları ve onların kiliselerini destekleyerek koruduklarını vurgulamış, “saygıdeğer ve sevgili” kayınpederi Bizans imparatorunun sık sık gönderdiği mektuplarla Papalık kurumunun kutsallığına atıfta bulunduğunu yazmıştır. 884 Bunun ardından Papalıkla kurulan münasebetlerde varılmak istenen asıl hedef hakkında bilgiler sunan bu mektup, Abaka Han’ın Memlûkleri mağlup etmek amacıyla tasarladığı stratejiyi ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Abaka Han, Müslümanları yenmek ve kutsal toprakları onların elinden almak için Aragon Kralı I. Jacob’un batıdan harekât başlatmasını talep etmiş, kendi kardeşi Acay’ın liderliğinde İlhanlı ordusunu onlara göndermeyi taahhüt etmiş, böylece Memlûklere müttefik bir saldırı çağrısında bulunmuştur.885 Abaka Han’ın bu planla Memlûkleri doğudan ve batıdan kıskaca alarak mağlup etmeyi hedeflediği açıktır. Mektubun muhtevasına bakıldığında, İlhanlı hükümdarının kutsal toprakları elde etmenin Papa ve Bizans imparatoruyla birlikte batılı Hıristiyan krallar için ne kadar önemli olduğunun farkında olduğu görülmektedir. Abaka Han içinse Memlûkleri mağlup etmek ve İlhanlı hâkimiyetini Suriye ve Mısır’ın ileri noktalarına taşımak da bir o kadar önemlidir. Mektupta yer alan şu satırlar bunu kanıtlar niteliktedir: of Eljigidei, Hülâgû, and Abaqa”, s. 152; Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 335. 883 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223, 224. 884 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223, 224; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 452, Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, s. 557; Jackson, The Mongols and the West, s. 167. 885 Tisserant, “Une Lettre de l’ilkhan de Perse Abaga adressée en 1268 au Pape Clément IV”, s. 556; Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223, 225; Howorth, History of the Mongols, III, s. 279; Meyvaert, “An Unknown Letter of Hulagu, Il-Khan of Persia, to King Louis IX of France”, s. 250-251; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 452-453; Richard, “The Mongols and the Franks”, s. 53, n. 33; Cevâdî, “İrân ez-dîde-yi seyyâhân-ı Orûpâ der-devre-yi İlhânân”, s. 19-20; Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29-30; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 98; Lane, Early Mongol Rule, s. 48-49; Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâ-derbârı Vâtîkân”, s. 64; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 124; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 45. 231 “Arzu ediyorum ki müşterek hareketin haberi düşmanlarımıza süratle verilsin ve bu suretle rivayet ve fiil aynı zamanda tesirlerini icra etsin ve Bâbil’in köpek soyundan olan kâfirler ortada tamamen mahvolsunlar”886 İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın 1268 yazında Azerbâycân’dan Papa IV. Celement’e gönderdiği Latince mektubun ihtiva ettiği bilgiler açısından Papa’nın bir önceki yıl gönderdiği mesaja bir cevap niteliğinde olduğu anlaşılmaktadır. Abaka Han, bu mektupta Papa’ya Avrupa’dan yola çıkması planlanan Haçlı ordusunun Aragon Krallığı, Bizans İmparatorluğu ve İlhanlı Devleti kuvvetleriyle birlikte, organize bir saldırı yürütmesine dair fikirlerini beyan etmiş, aynı zamanda Hıristiyanlar açısından kutsal addedilen toprakların geri alınması için hedeflenen, Memlûklere yönelik Haçlı saldırısına yönelik planının detayları ve son durumunun yanı sıra bu uğurda Haçlıların izlemeyi planladıkları güzergâh hakkında bilgi almak istemiştir.887 Abaka Han’ın söz konusu saldırıyla ilgili olarak oldukça iştahlı ve sabırsız hali mektubun satırlarına yansımıştır. Mektupta kullanılan dil ve üsluptan hareketle, Abaka Han’ın Papa ile son derece iyi ilişkiler geliştirme niyetinde olduğunu ve bu kapsamda muhatabına saygı ve dostlukla hitap ettiğini söylemek mümkündür. Abaka Han’ın mesajını iletmek üzere Papa IV. Celement’le görüşen İlhanlı elçileri, görüşmenin ardından geri dönüş yoluna çıkmamışlar, bunu yerine beraberlerindeki Bizans elçileriyle birlikte İber Yarımadası’na ilerlemiş ve 1269 yılında Aragon kralı I. Jacob’la görüşmüşlerdir. Aragon kralı, bizzat yazdığı kronikte bu görüşmenin varlığından bizi haberdar etmekle kalmamış, aynı zamanda elçilerin ilettiği mesajların detaylarını da paylaşmıştır. Buna göre Valensiya’da bulunduğu sırada James Alaric’in Tatarlarla birlikte, yanında Bizans elçisi de bulunduğu halde kendisiyle görüşmeye geldiğini bildiren Aragon kralı, öncelikle İlhanlı hükümdarının mesajına değinmiştir. Onun kaydına göre, krala yardım etme arzu ve iradesine sahip olan Abaka Han, deniz yoluyla harekete geçerek Alanya’ya (metinde Alayas) veya başka bir yere ulaşması halinde onu 886 Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 452-453. 887 Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 46. 232 karşılayacağını, ihtiyaç duyacağı erzak ve savaş aletlerini ona temin edeceğini, birlikte kutsal toprakları fethedebileceklerini ve bunun için tüm gereksinimleri sağlayacağını vadetmiştir. Kral I. James, Bizans elçisininse imparatorun kendisine Haçlı seferi için deniz yoluyla erzak ulaştıracağını bildirdiğini yazmıştır.888 Abaka Han’ın Batı dünyasıyla iletişimi, Papa’ya gönderilen ikinci mektuptan ve bunu takiben İlhanlı elçilerinin Bizans elçileriyle birlikte Aragon kralıyla görüşmesinden birkaç sene sonra Fransa Kralı IX. Louis’ye gönderdiği elçilik heyetiyle devam etmiştir. Bu süre zarfında Abaka Han’ın Herât meselesi dolayısıyla Çağataylılarla yaptığı mücadele, onu Papa’nın yanı sıra batı krallarıyla ittifak çabalarını bir süreliğine rafa kaldırmasına icbar etmiştir. İlhanlı elçilerin Fransa Kralı IX. Louis’ye ulaştırdıkları mektup henüz ele geçmemiş olsa da bu konuda mektubun içeriği hakkında yapılan belli başlı tahmin ve değerlendirmeler ölçeğinde bilgi sahibi olmak mümkündür. Daha önce işaret edildiği gibi, ilk İlhanlı hükümdarlarının batılı hükümdarlara gönderdiği mektupların temel amacı, Memlûklere karşı müşterek bir saldırının planlanması ve hayata geçirilmesidir. Bu düşünceyi temel alan Runciman, Abaka Han’ın Fransız kralına gönderdiği mektupta Memlûklere karşı seferinde ona askerî yardımda bulunacağından bahsettiğini, Haçlılar Filistin’de görünür görünmez büyük bir orduyu onlara göndereceğini yazdığını belirtmektedir.889 Bu mektubun, Memlûk tahakkümü altında bulunan Akkâlı Franklara yardım etmek amacıyla yeni bir Haçlı seferine çıkmak isteyen890 Kral IX. Louis üzerinde etkili olduğunu 888 The Chronicle of James I, King of the Aragon, çev. J. Foster, II, Chapman and Hall Limited, London 1883, s. 599-600; Deno J. Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West 1258-1282: A Study in Byzantine-Latin Relations, Harvard University Press, Cambridge 1959, s. 220). Memlûk Sultanlığı’nın İlhanlı hükümdarı ve Aragon kralının ortak düşmanı olduğundan bahseden Ciocchetti, Memlûklere karşı stratejik ortaklık ilişkilerini pekiştirme ve bu ittifakın Doğu Akdeniz’deki konumunu güçlendirme niyetini taşıdığını belirtmektedir. Ona göre, Aragon kralı I. James’in muhtemelen kızını Abaka Han’a vererek onunla akrabalık bağı kurmak istemiştir (Ciocchetti, Marco, “Contacts between the Mongols and the Latin Westfrom the Point of View of the Italian Chronicles in the Second Half of the Thirteenth Century”, s. 255). 889 Steven Runciman, A History of the Crusades, III, Cambridge University Press, Cambridge 1951, s. 333. Bu konuda ayrıca bk. Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 453; Abdülkadir Yuvalı, “İlhanlı Hükümdarlarının Hristiyan Dünyası ile Münasebetleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, II/2 (1988), s. 275. 890 Kral IX. Louis, 1248-1250 yılları arasında bir kendisinin yönettiği bir orduyla Haçlı seferine girişmiş 233 söylemek mümkündür.891 Zira Fransız kralı aynı sıralarda kendi ismiyle yahut “Sekizinci Haçlı Seferi” adıyla anılan saldırı için büyük bir donanma hazırlayarak yola koyulmuştur. Ne var ki planladığı Haçlı seferi kapsamında kutsal topraklara ulaşmak üzere hareket eden Fransız kralı, 18 Temmuz 1270 günü İlhanlıların kendisine yardım edemeyeceği bir bölgede, Tunus kıyılarında karaya çıkmıştır.892 Abaka Han’ın Filistin’e yapılmasını arzu ettiği Haçlı seferinin Tunus’a yönelmesi, sadece vadedilen İlhanlı askerî yardımının ulaştırılmasını değil, bunun yanı sıra iki taraf arasındaki iletişimi de imkânsız kılmıştır. Coğrafî uzaklık bir tarafa, Abaka Han aynı günlerde doğu sınırlarıyla ilgili meseleye eğilmesi ve bu kapsamda Çağataylı hükümdarı Barak Han’la karşılaşmak üzere Horâsân’da bulunması, tasarlanan Haçlı-İlhanlı iş müttefik saldırısının önünde engel oluşturmaktaydı. Yine bu sırada Haçlıların Tunus saldırısını haber alan Memlûk sultanı Baybars’ın bölgeye takviye birlikler göndermesi893 de Fransız kralının ideallerinin gerçekleşmesinin önündeki bir başka engeldi. Kral IX. Louis’in oldukça yaz mevsiminin ortasında Tunus kıyılarına ulaşması, ordusunun sıcak havanın yanı sıra veba ve dizanteri başta olmak üzere pek çok bulaşıcı hastalık sebebiyle yaklaşık bir ay içerisinde eriyip gitmAesine sebep oldu. Öyle ki Kral IX. Louis başta olmak üzere oğlu Jean Tristan, pek çok asilzâde ve şövalyeyle birlikte binlerce asker planlananın aksine Müslümanlarla savaşamadan hayatını kaybetti. Haçlı ordusunun sağ kalan kısmı etrafa dağıldı. Sicilya kralı Anjoulu Charles 25 Ağustos bölgeye vardığında, artık her şey için çok geçti.894 ancak başarı elde edememişti. Kendisinin ve ordusunun Müslümanlara esir düştüğü bu küçük düşürücü, ağır yenilgiyi yeni bir seferle telafi etmeye kararlıydı (Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1997, s. 211-218, 235; Joseph R. Strayer, “The Crusades of Louis IX”, A History of the Crusades, II, ed. R. L. Wolff, H. W. Hazard, gn. ed. K. M. Setton, Madison-Wisconsin 1969, s. 487-508. 891 Lane, bir süredir hastalıkla mücadele eden Fransa kralının, Haçlı seferine çıkması için baskılandığını, sadık dostu ve danışmanı Joinville lordu Jean’ın dahi onu fikrinden vazgeçirmediğini belirtmiştir (Lane, Early Mongol Rule, s. 49). 892 Michael Lower, “Tunis in 1270: A Case Study of Interfaith Relations in the Late Thirteenth Century”, The International History Review, XXVIII/3 (2006), s. 504-506. 893 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk li-mâ‘rifeti düveli’l-mülûk, I/2, s. 294; Cevâdî, “İrân ez-dîde-yi seyyâhân-ı Orûpâ der-devre-yi İlhânân”, s. 20; Özbek, el-Melikü’z-Zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 53- 54. 894 Strayer, “The Crusades of Louis IX”, s. 515-516; Connell, Western Views of the Tartars, s. 166; AmitaiPreiss, “Mamluk Perceptions of the Mongol-Frankish Rapproachement”, s. 54-55; Demirkent, Haçlı Seferleri, s. 238; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 124; Ekici- Kirişoğlu, “Hasımlıktan Hısımlığa”, s. 80. 234 Kral IX. Louis’in İlhanlı-Haçlı fiilî ittifakının gündeme dahi gelemediği seferi, Hıristiyanlar açısından büyük kayıplarla sona erdi.895 Tam da bu sırada, Memlûkler üzerine yapılması planlanan müşterek harekâttan bir yıl kadar önce, Barselona’dan yola çıkan Aragon Kralı Jakob, donanmasının ve kuvvetlerinin büyük kısmını fırtına sebebiyle kaybetti. Aragon kralının oğulları Fernando Sanchez ve Pedro Fernandez, sağ kalan askerlerle birlikte Akkâ’ya ulaşmayı başardıysalar da burada kaldıkları süre boyunca Memlûklerle mücadele edebilecek ciddi bir askerî varlığa sahip olamadılar.896 Aragon Krallığı’nın Akkâ’ya ulaşmayı başaran birlikleri burada büyük oranda Fransız birliklerine dayanan Haçlı ordusuyla bir araya gelmişti. Ancak yine de yukarıda bahsedilen sebeplerden ötürü müttefik Haçlı ordusunun asker sayısı oldukça azdı. Mısır ordusuyla kıyaslandığında durum onlar için daha da vahim hale geliyordu. Öyle ki Memlûklerin geniş çaplı bir saldırısında Haçlı kuvvetlerinin direnme şansı yoktu. İlhanlı veya başka bir devletin askerî desteğinin olmadığı bir ortamda Haçlı askerleri Memlûkler karşısında köşeye sıkışmış durumdaydılar. Haçlıların içinde bulundukları bu kritik durum onları çareler aramaya sevk etti. Fransız kralı IX. Louis’nin ölümüyle yerine geçen oğlu Philippe, bu sırada amcası Anjoulu Charles’ın telkiniyle Memlûklerle barış yapmaya karar verdi897 ve sulh çağrısında bulunmak üzere Memlûk sultanı Baybars’a elçi göndermeye girişti. Yapılan müzakereler sonunda Haçlılarla Memlûkler arasında on yıl on ay on saat sürecek bir barış antlaşması yapıldı.898 Baybars’ın Haçlıların sulh teklifine olumlu yaklaşımıyla birlikte en azından bir süreliğine Akkâ’da Memlûk saldırılarından korunmayı başaran Haçlılar, en baştaki hedeflerinden oldukça farklı bir tabloyla karşı karşıya kaldılar. Akkâ ve civarındaki Hıristiyanları Memlûk tehdidinden kurtarmak, hatta 895 Rachewiltz, sonuçları dikkate alındığında Tunus’a yönelik Sekizinci Haçlı Seferi’nin İlhanlılar ve Hıristiyan müttefiklerinin isteksizliğini ortaya koyan bir örnek olduğunu ifade etmiştir (Rachewiltz, Papal Envoys, s. 152). Howorth ise vahim Tunus seferinin Abaka Han ile Batı dünyası arasında etkin bir ittifakı ötelediğini söylemektedir (Howorth, History of the Mongols, III, s. 280). 896 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk li-mâ‘rifeti düveli’l-mülûk, I/2, s. 289; Connell, Western Views of the Tartars, s. 166; Amitai-Preiss, “Mamluk Perceptions of the Mongol-Frankish Rapproachement”, s. 53; Spuler, İran Moğolları, s. 83; Thorau, The Lion of Egypt, s. 200; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 47-48; Aktan, “Memlûk-Haçlı Münasebetleri”, s. 420; Kanat, “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri”, s. 40; Özbek, el-Melikü’z-Zâhir Rükne’d-dîn Baybars el-Bundukdârî, s. 52. 897 Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 23. 898 Makrîzî, Kitâbü’s-sülûk li-mâ‘rifeti düveli’l-mülûk, I/2, s. 304; Kanat, “Baybars Zamanında Memlûkİlhanlı Münasebetleri”, s. 41; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 48. 235 İlhanlı ve Bizans devletlerinin göndereceği kuvvetlerle birleşerek Filistin’e ilerlemek ve sonunda kutsal toprakları düşmanlarının elinden almak amacıyla ortaya çıkan Haçlı seferinin Sultan Baybars’la imzalanan bir barış antlaşmasıyla sona ermesi, onları hedeflerinin epey gerisinde bırakmıştı. Abaka Han döneminde batıyla olan ilişkileri Papa, Bizans imparatoru, Fransa ve Aragon kralları ile sınırlı kalmadı. Abaka Han’ın tasarladığı fikirleri hayata geçirebilmek adına bunlardan başka dönemin İngiltere Krallığı veliahdı Edward ile de temasa geçtiğine şahit olunmaktadır. Ancak daha önce bahsedildiği üzere, Prens Edward’la kurulan temaslar umulan sonucu vermemiş, iki taraf arasında koordinasyona dayanan, Memlûklere karşı müşterek bir saldırı meydana getirememişti. İlhanlılarla Haçlılar arasındaki iletişimin zayıf kalmasının yanı sıra coğrafî uzaklık ve arada Memlûk Sultanlığı’nın güçlü şekilde varlık göstermesi, onların bu seferde birlikte hareket etmesine imkân tanımamıştı. Diğer yandan Abaka Han bu sırada kuzeyde Altın Orda ve doğruda Çağatay Hanlıklarıyla girdiği mücadeleleri kendi lehine sonuçlandırmış olarak yoğunlukla Memlûk Sultanlığı ile rekabetine odaklanmış durumdaydı. Abaka Han, bu sebeple öteden beri Memlûklerle giriştiği siyasî ve askerî rekabetin kendi lehine sonuçlanması amacını taşımaya devam etmekteydi. Bu sebeple Prens Edward’ın Eylül 1272’de ülkesine dönüşünün ardından, batılı hükümdarların desteğini almak için yeniden aksiyon alan İlhanlı hükümdarının, bu aşamada Papa ve İngiltere kralıyla yeniden iletişime geçtiği görülmektedir. İngiltere kralı I. Edward’ın veliaht prens olduğu yıllarda Akkâ’ya yaptığı seferde yanında bulunanlardan biri olan X. Gregorius, seferin ardından döndüğü Roma’da Papa olarak seçilmiş (1271) ve çok geçmeden XIV. Ekümenik Konsil için kilise liderlerine çağrıda bulunmuştu. Doğu ve batı kiliseleri arasındaki meselelerin yanı sıra kutsal toprakları ele geçirmeye yönelik geniş katılımlı bir Haçlı seferinin detaylarının konuşulması amacıyla Mayıs 1274’te Lyon’da toplanan konsil899 konumuz açısından önemlidir. Zira Abaka Han 899 Papa X. Gregorius tarafından 1274 yılında Lyon’da tertip edilen konsil şu çalışmada enine boyuna 236 bu toplantıya 1260’ta diplomatik bir misyonla İran’a gelerek burada kalan Ashbyli David’in öncülük ettiği, on altı kişiden oluşan bir elçilik heyeti göndermişti. İlhanlı elçilik heyeti, konsilin açılış tarihi olan 7 Mayıs 1274’tan yaklaşık iki ay sonra, 4 Temmuz 1274 günü Lyon’a vâsıl oldular ve Abaka Han’ın mesajını Papa başta olmak üzere Hıristiyanların önde gelen dinî liderleriyle paylaştılar.900 Abaka Han, muhteva itibarıyla Hülâgû Han’ın Papalığa gönderdiği mektuplarla büyük benzerlik gösteren bu mektupla, Papa başta olmak üzere toplantıda hazır bulunan tüm Hıristiyan liderlere seslendi. Hülâgû Han’ın Ceyhun Nehri’ni geçerek doğudaki pek çok hâkimiyeti haraçgüzar kıldığına dair anlatıyla başlayan bu mektup, onun Müslümanların halifesinin ikâmetgâhını ele geçirerek halifeyi kılıçtan geçirdiğini, sonra Dicle ve Fırat’a kadar Müslümanları bertaraf ettiğini, Anadolu’ya hâkim olarak Akdeniz’e uzandığını, bundan sonra Şam ve Halep’i alarak Kudüs’e kadar ilerlediğini ifade ederek devam etmiştir. Mektupta Hülâgû Han’a gönderilen elçiler sayesinde Katolik Hıristiyanlık ve batılı Hıristiyan krallar hakkında pek çok malumat elde edildiğinden, bu sayede bir yakınlık kurulduğundan ve bundan hareketle ülkedeki kiliselere özgürlük verilerek himaye edildiğinden bahsedilmiştir. Bu noktada, Hülâgû Han’ın vaftiz edilme arzusunda olduğu ancak ölümünün buna engel teşkil ettiği belirtilmiştir. Hülâgû Han ve onun Hıristiyan eşi Dokuz Hatun’un ölümünden sonra Abaka Han’ın da Hıristiyanları sevdiğinden ve onları himaye etmeye devam ettiğinden bahsedilmiş, bununla birlikte incelenmiştir: Burkhard Roberg, Das Zweite Konzil von Lyon (1274), (Konziliengeschichte – Reihe A: Darstellungen), Ferdinand Schöningh, Paderborn 1990. 900 Rachewiltz, Papal Envoys, s. 153; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 453; Connell, Western Views of the Tartars, s. 170; Boyle, The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 30; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 95-96; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 99-100; Aigle, “De la ‘non négociation’ à l’alliance inaboite”, s. 420; a.mlf., “From ‘Non-Negotiation’ to an Abortive Alliance”, s. 182; Jackson, The Mongols and the West, s. 167-168; Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâderbâr-ı Vâtîkân”, s. 64; Amitai-Preiss, “Mamluk Perception of the Mongol-Frankish Rapproachement”, s. 50; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 116. Abaka Han tarafından Lyon Konsili’ne gönderilen İlhanlı elçilik heyeti hakkında tafsilen bk. Burkhard Roberg, “Die tartaren auf dem 2. Konzil von Lyon 1274”, Annuarium historiae conciliorum, V/2 (1973), s. 241-302. Lockhart, Avrupa’ya giden bu İlhanlı elçilik heyetinin, ülkesi ciddi şekilde Memlûk tehlikesi altında bulunan Kilikya Ermeni Kralı Leon’un girişimiyle gönderildiğini belirtmiştir (Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24). 1274’teki Lyon Konsili’ne İlhanlı elçileriyle beraber Bizans elçileri de iştirak etmiştir (Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West, s. 258-259; Bruce G. Lippard, The Mongols and Byzantium, 1243-1341, Doktora Tezi, Indiana University, Department of Uralic and Altaic Studies, Bloomington 1984, s. 200). 237 üzerine gelen düşmanlardan ötürü, Hıristiyanlık inancının düşmanlarına (Memlûkler) karşı mücadeleye girişemediğine dikkat çekilmiştir.901 Ashbyli David’in dilinden ifade edildiği anlaşılan bu mesajda Abaka Han ve babası Hülâgû Han’ın Hıristiyan dostu olduğu özellikle vurgulanmıştır. Ayrıca bu metinde iki İlhanlı hükümdarının da Memlûklere karşı batılı Hıristiyanların askerî desteğine ihtiyaç duydukları, bu kapsamda onlarla iyi ilişkiler geliştirmeye çalıştıkları görülmektedir. Aynı zamanda onların, öteden beri kendileriyle birlikte Haçlıların da katılacağı bir saldırıyla düşmanlarını mağlup etmeyi amaçladıkları anlaşılmaktadır. Abaka Han tarafından Lyon konsiline gönderilen on altı elçinin üçü, 16 Temmuz 1274 günü, Tarentaiseli Pierre ve bir sonraki dönemde Papalık görevini yürütecek olan Ostia piskoposu Innocent tarafından düzenlenen bir törenle vaftiz edildi.902 Konsil sırasında girişilen bu eylemin amacı şüphesiz kilise liderlerini etkilemekti. Nitekim elçilerin ihtidası kuşku uyandırmış, hatta bir Latin kronik yazarı, eserinde bu hadiseyi “Bu konsile Tatar murahhasları geldi ve bunlar mukaddes kaplarla vaftiz edildiler; fakat bunu hangi maksatla yaptıklarını Tanrı bilir” şeklinde ifade etmişti.903 İtalyan vakayinâmelerinden birinde, o sıralar Batı Avrupa’da Abaka Han’ın bizzat Roma’ya gelerek Papa tarafından vaftiz edildiğine ve onun elinden taç giydiğine dair tamamen şayiaya dayandığı anlaşılan bir rivayet mevcuttur.904 Lyon konsili, yeni bir Haçlı seferi oluşturma ve buna girişirken 901 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 226-230; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 453-454. Aigle, bu mektubun içerik olarak Hülâgû Han’ın Papa IV. Urban’a gönderdiği mektupla önemli oranda benzerlik taşıdığını ifade etmiştir (Aigle, “The Letters of Eljigidei, Hülegü, and Abaqa: Mongol Overtures or Christian Ventriloquism”, s. 152-154). Aigle bir diğer çalışmasında, bu mektupta Hülâgû Han’ın Müslüman topraklarında ilerleyişinin detaylı şekilde anlatıldığını; ancak bu anlatının, Halep istilâsı sonrasında yaşananlarla örtüşmediğini ifade etmiştir. Metinde geçen “İsrailoğullarının katettiği çölün girişinde olan çöl kayalığı” ifadesiyle anlatılmak istenen, Mısır’a giden antik yol üzerinde bulunan Petra kentidir. Bu itibarla mektupta Hülâgû Han’a Hz. Musa’ya telmihle kurtarıcı rolü biçilmiştir (Aigle, “De la ‘non négociation’ à l’alliance inaboite”, s. 421; a.mlf., “From ‘Non-Negotiation’ to an Abortive Alliance”, s. 183). 902 Marco Ciocchetti, “Contacts between the Mongols and the Latin Westfrom the Point of View of the Italian Chronicles in the Second Half of the Thirteenth Century”, Eurasian Studies, 17 (2019), s. 253. 903 Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 455; Paviot, “England and the Mongols”, s. 310; Lane, Early Mongol Rule, s. 50; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 96. 904 Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 455; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 127. XIII. yüzyıl Avrupalı kronik yazarlarının 1274’te toplanan II. Lyon konsiline Abaka Han tarafından gönderilen elçilik heyeti hakkındaki izlenimleri için bk. Giovanni di Bella, “Una Legazione di Abāqā Īl- 238 İlhanlı hükümdarıyla koordineli bir şekilde çalışma kararıyla sona erdi. Papa X. Gregorius, Abaka Han’ın bu ittifakla Suriye sahasını yeniden elde etme amacında olduğunun farkındaydı. Yine de İlhanlıların Hıristiyanlığı kabul ederek vaftiz olmaları, dahası bu müttefikliğin kutsal toprakları Hıristiyanların hâkimiyetine açma olasılığı karşısında bu gerçekliği görmezden gelebilirdi.905 Papa X. Gregorius, 13 Mart 1275 tarihli mektubuyla Abaka Han’a cevap verdi. İlhanlı elçilerinin konsilde kabul edilerek getirdikleri mesajın kendileriyle paylaşıldığını ifade eden Papa, İlhanlı hükümdarının Hıristiyanlık dinine ve bu dine iman eden kişilere yönelik teveccühünden duyduğu memnuniyeti dile getirmiş, kutsal toprakların Müslümanlardan geri alınması için girişilmek istenen Haçlı seferinin detayları kesinleştiğinde bunları iletmek üzere elçiler eliyle kendisiyle iletişime geçileceğini yazmıştır.906 Ancak bu mektubun gönderilmesine müteakip Papa X. Gregorius’un vefat etmesi, bahsedilen Haçlı seferi planının suya düşmesine yol açmıştır.907 Abaka Han’ın Edward’la kurduğu münasebetler, İngiliz şehzadesinin prenslik dönemiyle sınırlı kalmamıştır. Hatta Edward’ın İngiltere kralı olmasıyla beraber iki devlet arasındaki ilişkilerin yeniden gelişme sürecine girdiğine şahit olunmaktadır. Bunun bir göstergesi olarak, Abaka Han’ın Ekümenik konsile gönderdiği elçilik heyetine başkanlık eden Ashbyli David’in Lyon’dan yola devamla İngiltere’ye gittiğini, ilhanın ittifak çağrısını bu kez Kral Edward’a sunduğunu vurgulamak gerekir. Aslı henüz ele geçememiş bulunan mektubun içeriği ancak İngiltere kralının cevabından çıkarılabilmektedir. İlhanlı hükümdarının mesajını alan Kral Edward, onun Hıristiyanlara olan yakınlık ve muhabbetinden, dahası kutsal toprakları Müslümanlardan alma düşüncesindeki coşkusundan etkilenmişti. İlhanlı hükümdarının çağrısına 26 Ocak 1275 tarihli khān al Seconde Consilio di Lione Alcune Considerazioni dei Cronisti de XIII Secolo”, Peloro – rivista del dottorato in scienze umanistiche, VII/1 (2022), s. 5-36. 905 Rachewiltz, Papal Envoys, s. 153-154; Lane, Early Mongol Rule, s. 50. 906 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 231-232; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 455; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 128. 907 Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, 455; Richard, “The Mongols and the Franks”, s. 54; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 100-101; Jackson, The Mongols and the West, s. 168; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 53-54. 239 mektubuyla mukabele eden İngiltere kralı, Abaka Han’a iyi dileklerini gönderdi ancak Memlûkler meselesini çözmek üzerine tertip edilmesi umulan saldırıyla ilgili detaylı açıklamalarda bulunmadı.908 1276 yılı sonlarına gelindiğinde Abaka Han’ın yeni bir elçilik heyetini batıya gönderdiğine şahit olunmaktadır. Iohannes (John) ve Iacobus (Jacob)909 adındaki elçiler Papa XXI. John’un huzuruna çıkarak İlhanlı hükümdarının mesajını ilettiler. Bahsedilen mesaj metin halinde elde bulunmuyorsa da o sırada kardinal olan, Papa XXI. John’un ölümünden sonra ise Papa seçilen III. Nicolaus’un cevabındaki detaylar Abaka Han’ın mektubunun içeriğine dair bilgi vermeyi olanaklı hale getirmektedir. Abaka Han Papa’ya yönelik mektubunda, kutsal topraklara yönelik bir Haçlı seferine sadece sağlayacağı geçiş hakkıyla değil, aynı zamanda ordunun iaşesi ve göndereceği hususî kuvvetlerle katkıda bulunmayı taahhüt etmişti. Bunun yanı sıra İlhanlı elçiler Abaka Han’ın amcası, Büyük Moğol imparatoru Kubilay Kağan’ın Hıristiyanlık dinini seçtiğini söylemişlerdi.910 İlhanlı elçileri, Papa III. Nicolaus’un ardından Fransa kralı III. Philippe911 ve İngiltere Kralı I. Edward’la görüşmüştü.912 Bu temaslarda, Papa’ya gönderildiği örneğe oldukça benzeyen mesajların paylaşıldığı muhakkaktır. Ancak yine de bu görüşmelere dair İngiliz 908 Howorth, History of the Mongols, III, s. 280; Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24; Paviot, “England and the Mongols”, s. 310-311; Lane, Early Mongol Rule, s. 50; Bárány, “The Last Rex Crucesignatus, s. 209; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 53. 909 Bu hadiseye yer veren kronikler söz konusu İlhanlı elçilerinin Yunan veya Gürcü asıllı olduğunu aktarmışlardır (Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īlkhāns of Persia”, s. 24, n. 14; Connell, Western Views of the Tartars, s. 170; Paviot, “England and the Mongols”, s. 311). Ancak elçilerin isimlerinin Gürcüce olmadığı ortada olduğundan bazı araştırmacılar onların Yunan olduklarını ifade etmişlerdir. (Boyle, The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 30; Lane, Early Mongol Rule, s. 50). 910 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 101. 911 Döneme ait bir Fransız vakayinâmesi olan Nangisli William Korniği’nde, Fransız kralıyla görüşmek üzere gelen İlhanlı elçilerinin Parisliler tarafından casus telakki edildiğinden bahsedilmiştir (Howorth, History of the Mongols, III, s. 280-281; Connell, Western Views of the Tartars, s. 170; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 129). Diğer yandan İngiliz kronikleri, Kral Edward 1271’de Akkâ’da iken ona yeterli ve ciddi destekte bulunamadığından ötürü İlhanlı hükümdarının özürlerini ileten altı elçiden bahsetmektedirler (Paviot, “England and the Mongols”, s. 311). 912 Boyle, The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 30-31; Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 101. 240 kronik yazarlarının kaleme aldıkları küçük notlar dışında bilgi bulunmaması,913 bu konu hakkında etraflıca bilgi yürütmeyi zorlaştırmaktadır. Fakat İngiltere kralının bu dönemde ülkesiyle ilgili problemlere eğilmesi dolayısıyla yeni bir Haçlı seferinin bir parçası olma şansına sahip bulunmadığını söylemek mümkündür. Öte yandan, Avrupalı diğer liderlerle Akdeniz kıyısındaki Hıristiyan önderlerin yeni bir sefere ayıracakları kaynak ve imkâna sahip bulunmayışının da iki taraf arasında fiilî ittifakın ortaya çıkmasına engel olduğunu belirtmekte fayda vardır. İlhanlı elçilerinin getirdiği, Papa ve yanında bulunanların doğru olmasını umdukları, Kubilay Kağan’ın Hıristiyan olduğuna ilişkin haberler onları ziyadesiyle memnun etmişti. Bu yüzden Roma kilisesinden bazı din adamlarını “İlhanlı hükümdarına, oğullarına ve halkına” Hıristiyanlık dinini öğretmek ve onları vaftiz etmek üzere doğuya göndermeyi planlamışlar ancak Papa XXI. John’un ölümü buna engel olmuştu. Şimdi, yeni Papa III. Nicolaus, yazdığı mektupta borç telâkki ettiği bu görevlendirme kapsamında Fransisken rahiplerden Pratolu Gerard, Parmalı Antonio, Saint-Agathalı John, Floransalı Andrea ve Arezzolu Matheus’u elçilikle görevlendirdiğini yazmaktadır. Kuşkusuz bu elçilerin Abaka Han’a, oğulları ve tebaasına Hıristiyanlık dinini öğretmek gibi daha önemli bir misyonları da vardı.914 Abaka Han tarafından iyi bir şekilde karşılanması kuvvetle muhtemel olan Papalık elçilerinin, İlhanlı merkezindeki misyonerlik faaliyetlerinin ne derece işe yaradığı hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır. Ancak Papa’nın İlhanlı hükümdarı ve oğullarının vaftiz edilmesine ilişkin arzusunun gerçekleştiğine yönelik kaynaklarda herhangi bir verinin mevcut olmadığı ifade edilmelidir. Dolayısıyla Pratolu Gerard’ın başını çektiği, temelde dinî misyonerlik amacına dayanan elçilik faaliyetinin esas amacı bakımından etkili sonuçlar vermediği ortadadır.915 Abaka Han, bu elçileri Çin’e göndermek yerine916 yeni bir mektupla batıya göndermeyi tercih etmişti. Nitekim XIII. yüzyıl İtalyan kronik yazarlardan Salimbene de Adam, 913 Lockhart, “The Relation Between Edward I and Edward II of England and the Mongol Īl-khāns of Persia”, s. 24-25; Jackson, The Mongols and the West, s. 168. 914 Ay, “Moğollar ve Katolik Misyonerlik”, s. 52. 915 Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 345. 916 Richard, Papa II. Nicolas tarafından yollanan bu elçilik heyetinin aslında Abaka Han’dan sonra Kubilay 241 vakayinâmesinde elçilik heyetinin başında bulunan Pratolu Gerard’ın sağ salim döndüğünü teyit etmektedir.917 Bu arada, Abaka Han tarafından, Papalık elçilerinin geri dönüşleri sırasında kullanacakları güzergâhta bulunan Samagar Noyan’a yönelik, elçilerin can ve mal güvenliklerinin sağlanması ve onlara at ve erzak temin edilmesi hususunda bir yarlıg tahsis edildiğini ve bu yarlıgın yanlarında taşımaları için rahiplere verildiğini918 özellikle vurgulamak gerekir. Vatikan Gizli Arşivi’nde keşfedilen söz konusu yarlıg ilk olarak Mostaert ve Cleaves tarafından Fransızca çevirisiyle birlikte notlandırılarak yayınlanmıştır. Yarlıg metninin transkripsiyonu aşağıda sunulmaktadır: 1. [Abaγ-]a üge manu 2. Samaγar-a ǰaγura 3. bükün balaγad4. un daruγas-ta 5. noyad-ta 6. todqaγula qaraγul-a ǰamučina ongγača7. čina. Baba-ača iregsed Barakčirqun 8. terigüten marqasiyas-a dabariγdaγsad 9. irgen ongγačačin todqaγul. ulaγ-a 10. umda sigüsü ana ülü megüdegülün 11. ögüdkün. Yaγud kedtür anu 12. küčü buu kürgetegi. kembei. 13. Bičig manu taulai ǰil öbül-ün 14. terigün sara-in arban 15. ǰirγuγan-a Aras-a bükü-i 16. dür bičibei.919 Kağan’la görüşmek üzere gönderildiğini belirtmektedir (Richard, “The Mongols and the Franks”, s. 56, n. 46). 917 Salimbene de Adam, Cronica, I, neşr. Guiseppe Scalia, Guiseppe Laterza & Figli, Bari 1966, s. 453; Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 334. 918 Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 333. 919 Mostaert-Cleaves, “Trois Documents Mongols des Archives Secrètes Vaticanes”, s. 434-445. Aynı yarlıg metni, bilahare diğer bazı araştırmacılar tarafından da yayınlanmıştır: Louis Ligeti, Monuments 242 Mostaert ve Cleaves tarafından Moğolcanın günümüze ulaşan en eski yazılı eserlerinden biri ve İlhanlı hükümdarlarının sarayında yazılarak onların resmi yazışmalarında kullandıkları dilin önemli örneklerinden biri olarak tavsif ettiği, Papalık elçilerine verilmek üzere hazırlanan geçiş belgesi hüviyetindeki920 bu yarlıgın Türkçe tercümesi şöyledir: Bizim sözümüz, Abaka Samagar’a, yol üzerinde bulunan şehirlerin vali ve komutanlarına, posta istasyonlarının komiserlerine, muhafızlara, posta menzillerine hizmet eden insanlara, kayıkçılara, Dedik ki: “Papa adına gelen Baraçirkun (Baračirqun) riyasetindeki piskoposlara [yolda] tesadüf eden insanlar, kayıkçılar ve posta istasyonlarının komiserleri yoksun bırakmadan, onlara hayvan, içecek ve erzak verilsin; onlara karşı şiddete başvurulmasın [kimse onları alıkoymasın ve eşyalarına el konulmasın]. Mektubumuzu tavşan yılında, kışın ilk ayının on altısında,921 Aras’ta bulunduğumuz sırada yazdık.” 922 Abaka Han’ın o sıralarda Anadolu’da bulunan Samagar Noyan başta olmak üzere Papalık elçilerinin dönüş yolu üzerinde karşılaşacakları kişilere hitaben yayınladığı bu yarlıgın Préclassiques 1: XIIIe et XIVe Siecles, Akadémia Kiadó, Budapest 1972, s. 243-244; Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script, s. 150-151. 920 Mostaert-Cleaves, “Trois Documents Mongols des Archives Secrètes Vaticanes”, s. 422, 423, 424. 921 Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 334-336. Abaka Han’ın hükümdarlık süresi içerisinde 1267 ve 1279 yılları olmak üzere iki tavşan yılı olmasından hareketle bu yılları esas alan Mostaert ve Cleaves, yarlıgın veriliş tarihi olarak 1267 yılı için 3 Kasım, 1279 yılı içinse 21 Kasım gününü işaret etmiştir (Mostaert-Cleaves, “Trois Documents Mongols des Archives Secrètes Vaticanes”, s. 420-421, 423, 432, 445, n. 32). Ligeti de söz konusu yarlıgı 1267 veya 1279 yılına tarihlendirmiştir (Ligeti, Monuments Préclassiques 1: XIIIe et XIVe Siecles, s. 243). Richard, Kasım 1279 tarihinin daha doğru olduğunu ve bunun tercih edilmesi gerektiğini vurgulamıştır (Richard, “The Mongols and the Franks”, s. 56). Bu itibarla, içerikle de uyumlu olacak şekilde yarlıgın 21 Kasım 1279 gününe tarihlendirilmesi uygun görünmektedir. 922 Yarlıgın Türkçe tercümesinde Mostaert ve Cleaves tarafından yayınlanan Fransızca çeviri esas alınmıştır. 243 söz konusu elçilerin can ve mal güvenliklerini teminat altına aldığı açıktır. Ayrıca İlhanlı hükümdarı, elçilerin ihtiyaç duyacağı iaşe ve binek hayvanının temin edilmesini ve kimsenin onlara zarar vermemesini emretmiştir. Böylece onların yollarına kolaylık ve selametle devam etmeleri amaçlandığı açıktır. Diğer yandan Papalık elçilerinin dönüş yolunda iken yanlarında taşıdıkları, Abaka Han’ın Papa III. Nicolaus’a gönderdiği mektup günümüze ulaşmayı başarmıştır.923 İlhanlı hükümdarı, “Ebedi Tanrı’nın erdemi ve Abaka Han’ın lütfuyla egemen Papamıza” ifadesiyle başlayan mektup, onun bir önceki yıl Fransa’nın bütün krallarının kendisine, yanında Papalık elçilerinin bulunmadığı bir elçi gönderdiklerini ve ondan Memlûklere saldırmak üzere denizi geçmesini istediklerini belirtmesiyle devam etmektedir. İlhan, eğer şimdi, Haçlı ordusu o taraftan yelken açarsa, İlhanlı ordusunun bu taraftan yelken açacağından ve böylece Memlûklere karşı birlikte sefere çıkacaklarından bahsetmiş, bu durumda kendilerinin Haçlı ordusuna iaşe temin edeceğini belirtmiştir. Bundan sonra 1271’te yaşanan hadiselere değinen Abaka Han, geçmişte Memlûkleri kuşatmak üzere ordu gönderdiklerini ancak Haçlı ordusu gecikip gelmeyince kendi ordusunun da döndüğünü bildirmiş, şimdi Haçlı ordusu yola çıktığında bu bilgiyi kendileriyle paylaşmalarını istemiştir. Ayrıca mücadele kendi lehlerine sonuçlandığında Kudüs’ü onlara vereceğini daha önce taahhüt ettiğini hatırlatan İlhanlı hükümdarı, topraklarındaki Hıristiyanları himaye etmesinin Hıristiyan yasa ve emirlerine uyan büyükannesinden924 kaynaklandığını söylemiş ve kendileri tarafından iyice anlaşıldığını umduğu Hıristiyan hâmiliğini sürdüreceğini vurgulamıştır. Mektup, tavşan yılında, ilk kış ayının on beşinde Aras’a yakın bir mevkide kaleme alınmıştır.925 923 Tanase, Vatikan Apostolik Kütüphanesi’nde bulunan bu mektubu Latince aslı ve Fransızca tercümesiyle birlikte yayınlamıştır: Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 333- 347. 924 Hülâgû Han’ın annesi Sorgaktani Beki kastedilmektedir. 925 İlk olarak Mostaert ve Cleaves’in yayınladığı, Pratolu Gerard’ın riyaset ettiği elçilik heyetine dönüş yoluna çıkmalarından evvel İlhanlı hükümdarı tarafından verilen yarlıgda tarih olarak “ilk kış ayının on altıncı günü” ibaresi geçmektedir. Bu tarih 21 Kasım 1279 gün1üne tekabül etmektedir. Diğer yandan “tavşan yılında, ilk kış ayının on beşinci günü” yazıldığı açıkça belirtilen ve Abaka Han tarafından Papa III. Nicolaus’a gönderilen eldeki bu son mektubun 20 Kasım 1279 Pazartesi günü kaleme alındığı anlaşılmaktadır. 244 Elde mevcut materyaller ölçeğinde, Abaka Han’ın Papalığa gönderdiği bilinen bu son mektup, onun batılı muhataplarına daha önce gönderdiği mektuplarla üslup ve içerik açısından büyük benzerlikler taşımaktadır. Papalığa yönelik bu mesajında, Memlûklere yönelik ortak bir seferi planlama ve hayata geçirme teklifini yineleyen Abaka Han, Haçlı ordusunun erzak ihtiyacını karşılayacağını belirtmiştir. 1271’de İngiltere Prens Edward’la arasında yapılan yazışmayı takiben Samagar Noyan’ın önderliğinde bir orduyu Kuzey Suriye’ye sevk etmesine atıfta bulunmuş, Haçlıların kendilerine ulaşmaması sebebiyle kendi ordusunu bölgeden çektiğini yazmıştır. Bundan sonra planlanan seferle ilgili her şey yolunda gittiğinde Kudüs’ü Haçlılara bırakacağına ilişkin vadini yinelemiş ve ülkesindeki Hıristiyanların hâmisi olduğunu tekraren vurgulamıştır. Bu arada, Sultan Baybars’ın 676/1277’deki ölümü Memlûk Sultanlığında bir dizi çalkantılı hadisenin yaşandığı kaotik bir siyasî manzara ortaya çıkarmıştır. İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın, bu durumun yarattığı fırsatlardan istifade etmek üzere kendisiyle iş birliğinde bulunabilecek batılı liderlerle temasa geçtiği görülmektedir. Mesela Akkâ piskoposu Jeffrey’in İngiltere kralı I. Edward’ı yakın zamanda İlhanlılarla Memlûklerin karşı karşıya geleceği bir mücadeleden haberdar etmesini bunun bir örneği olarak değerlendirmek mümkündür. Zira Akkâ piskoposu bu bilgiyi askerî destek istemek üzere bölgeye gelen İlhanlı elçisinden almıştı.926 Yine bazı İngiliz kroniklerinde geçen kayıtlara göre Abaka Han 1280 yılında Memlûklere karşı müşterek mücadelede batılı müttefiklerine 100.000 askerle destek olacağını vadeden mektuplar gönderdi.927 Ancak bu sırada Akkâlı Hıristiyanların Memlûk sultanı Kâlâvûn’la yapmış oldukları sulh antlaşmasına sadık kalmaları ve ilhanın batılı müttefiklerinin kendi dâhili ve öncelikli meseleleriyle ilgilenmekte olmaları, Abaka Han’ın destek arayışını boşa çıkardı. Nitekim Abaka Han Hıms Savaşı’nda Memlûklerle yalnızca kendi birlikleriyle mücadele etmek durumunda kaldı. Bu yüzden Abaka Han, Papalık ve batı krallıklarıyla ittifak yapmak suretiyle hedeflediği, Sultan Baybars’ın ölümüyle Memlûk Sultanlığı dâhilinde başlayan karışıklık sürecinin yarattığı fırsatı değerlendirme şansı bulamadı.928 926 Connell, Western Views of the Tartars, s. 171; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 130. 927 Bárány, “The Last Rex Crucesignatus”, s. 211; Jackson, The Mongols and the West, s. 168. 928 Rachewiltz, Papal Envoys, s. 154. 245 Sonuç olarak, takip edilebildiği kadarıyla Abaka Han’ın Papalık ve batı krallıklarıyla münasebetleri 1267 yılında başlamıştır. Elçi teatileri kapsamında gönderilen mektuplarda İlhanlı hükümdarının temel amacının Memlûklere karşı Papalık ve batılı Hıristiyan krallarının askerî desteğini almak ve müttefikleriyle birlikte iki taraflı ve organize bir saldırıyla ortak düşmanları olan Memlûk Sultanlığı’nı mağlup edebilmek, bu sayede hâkimiyetini Suriye ve Mısır’ın ileri noktalarına taşımak olduğu anlaşılmaktadır. Papalar ise gönderdikleri mektuplarda temel olarak İlhanlı hükümdarını ve tebaasını Hıristiyanlaştırmak, bunun aynı sıra kutsal toprakların yeniden Hıristiyanların eline geçmesini sağlamak gibi pragmatik sonuçlarla ilgilenmişlerdir. Diğer yandan, batılı Hıristiyan krallıkları hükümdarlarının Abaka Han’a yazdıkları ilk mektuplarda, temel olarak düzenlenmesi planlanan yeni bir Haçlı seferinde İlhanlı desteğinin alarak müşterek bir saldırı yapma istekleri açıkça görülmektedir. Ancak ne Fransa kralı IX. Louis’nin Sekizinci Haçlı Seferi, ne de İngiltere krallığı veliaht prensi Edward’ın Akkâ’ya gelişinden sonraki faaliyetleri, aslında benzer hedefler etrafında buluşan bu hükümdarların müşterek ve ciddi bir askerî faaliyet ortaya koymasına imkân vermemiştir. Abaka Han ile Papalık ve batı krallıkları arasında aynı saiklerle meydana gelen muahhar münasebetler de daha öncekiler gibi beyhude birer çabadan ibaret kalmıştır. Bu yüzden ne Papalık ve önde gelen Avrupa kralları, ne de Abaka Han birbirleriyle iletişime geçmelerine önayak olan hedeflerini gerçekleştirememişlerdir. 3.4.3. Bizans İmparatorluğuyla Münasebetler İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın Bizans İmparatorluğu’yla münasebetleri, onun cülusuna kadar uzanmaktadır. Bu dönemde Bizans İmparatorluğu’nun başında, VIII. Mikhael Palaiologos bulunmaktaydı. 1259’da başkenti İznik olan Bizans İmparatorluğu’nda iktidara gelen VIII. Mikhael, bundan yaklaşık iki buçuk yıl sonra Konstantinopolis’teki Latin işgalini sona erdirmeyi ve Laskaris hanedanı üyelerini şehirden çıkarmayı başarmıştı.929 929 A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire 324-1453, II, The University of Wisconsin Press, Madison-Milwaukee-London 1952, s. 536-538; Michael Angold, A Byzantine Government in Exile: Government and Society under the Laskarids of Nicea (1204-1261), Oxford University Press, London 1975, s. 80-93; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 413-416; Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453, Cambridge University Press, Cambridge-New York 1993, s. 19-37; a.mlf., A Biographical Dictionary of the Byzantion Empire, Seaby, London 1991, s. 89-90. 246 Konstantinopolis’i yeniden Bizans egemenliğine katarak halkı nezdinde hükümdarlığının meşruiyetini sağlamlaştıran VIII. Mikhael Palaiologos çevresindeki pek çok devlet gibi İlhanlılarla da temasa geçti.930 İlk olarak İznik imparatoru olduğu dönemde Moğolların olası bir saldırısından çekinmiş ve Hülâgû Hân’la temasa geçerek ittifak arayışına girmişti. Bölgede Bizans otoritesini yeniden tesis eden imparatorun bundan sonra, ülkesini Sicilya kralı Anjoulu Charles’ın iştiyakla teşvik ettiği yeni bir Latin saldırısından uzak tutmak ve Anadolu’daki Bizans topraklarını Türkmen, onlardan da önemlisi Moğol akınlarına karşı güvence altına almak gibi iki temel hedefi vardı. İmparatorun İlhanlılarla geliştireceği iyi ilişkiler, her iki hedefin de başarıyla tamamlanması için elzemdi. Hülâgû ve Abaka Hanlar içinse Bizans desteğine ve fiilî yardımına ulaşmak, Memlûkler meselesine yoğunlaşma yolunda önemli bir adımdı. VIII. Mikhael Palaiologos’un Konstantinopolis’e girmesinden bir yıl sonra yeni bir elçilik heyeti göndermesi çerçevesinde gelişen münasebetler, Bizans imparatoruyla İlhanlı hükümdarları arasında karşılıklı çıkarların ön planda olduğu bir uzlaşının ortaya çıkışını sağlayacaktı.931 1265 yılında imparatorun kızlarından biri olan Maria’nın (Mara Despina)932 Hülâgû Hân’la evlendirilmesi kararlaştırılmıştı.933 Maria, İlhanlı merkezine gitmek üzere yola çıkmış, ancak bu yolculuk sırasında Hülâgû Han ölmüştü. Maria Kayseri’de iken Hülâgû Han’ın ölümünü öğrendi ancak buna rağmen yola devam ederek Azerbâycân’a geldi, burada Hülâgû Hân’ın oğlu ve varisi Abaka Han’la evlendi.934 930 Mehmet Tezcan, “Türk-Moğol Hâkimiyeti Döneminde Karadeniz’de Ticaret”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXIV/1 (2009), s. 157-158. 931 Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 196-198. 932 Bizanslılar onu “Despina Mogulion” (Moğolların Hanımı) ismiyle, İlhanlı kaynakları ise “Despina Hatun” olarak anarlar (Nicol, The Last Centuries of Byzantium, s. 140; Judith Herrin, Unrivalled Influence: Women and Empire in Byzantium, Princeton University Press, Princeton-Oxford 2013, s. 314; De Nicola, The Kātūns, s. 215). 933 Ebu’l-Ferec, Bizans imparatoruna epey önce elçi gönderen Hülâgû Hân’ın bu prensesi istediğinden bahsetmektedir (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 445). Bizans imparatoru Hülâgû Hân’dan çekindiği için ona sadakatini göstermek istemiş ve kızını zengin hediyelerle ona göndermiştir (Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 516). 934 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 445; Ebu’l-Ferec/Yaltkaya, s. 47; d’Ohhsson, Histoire des Mongols, III, s. 417- 418; Hammer-Purgstall, Geschichte der Ilchane, I, s. 253-254; Alexander van Millingen, Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture, MacMillian and Co., London 1912, s. 273- 274; Spuler, İran Moğolları, s. 78, 202; Sinor, “The Mongols and Western Europe”, 529; a.mlf., “Mongols in the West”, s. 27; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 369; Rachewiltz, Papal Envoys, s. 151; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 516; Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 159, 197; Nicol, The Last Centuries of Byzantium, s. 80; Beyânî, Zen der-İrân, s. 63; Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica: Die Byzantinischen Quellen der Geschichte der Türkvölker, I, E. J. Brill, Leiden 1983, s. 102; Omeljan Pritsak- 247 Bizanslı tarih yazarı Pachymérés, eserinin İmparator VIII. Mikhael Palaiologos’un İlhanlılar ve Memlûklere elçiler göndermesini konu edindiği kısmında bu evliliğin oluşum sürecini şu cümlelerle ifade etmektedir: İmparator, Deiplobatatzina’dan olan öz kızı Maria’yı, Pantokrator Manastırı’nın lideri olan Prinkips935 aracılığıyla evlendirdi. Daha sonra Prinkips genç kızı çok zengin ve şık bir araçla [İlhanlı ülkesine] götürdü. Yanlarında ipekten dokunmuş bezle yapılmış çadırdan bir şapel vardı. Azizlerin altından tasvirlerini taşıyan ve içinde kutsal kaplar bulunan bu çadırın saz kamışlarından imal edilmiş dirsekleri mevcuttu. (…) Hülâgû onlar varmadan evvel bu dünyadan ayrılmış olsa da kız yolculuğunu tamamlamıştı; bu yüzden onun halefi olan yeni hükümdar Abaka ile evlendi.936 Bu hadiseyi aktaran bazı Ermeni müverrihleri, kendisi de Hıristiyan olup dindaşlarını koruyup kollayan Dokuz Hatun’un ölümü üzerine Tanrı’nın Despina Hatun’u (Maria) ortaya çıkararak Abaka Han’a zevce olması için gönderdiğini; Abaka Han’ın Hıristiyanlığı kabul edip Antakya patriği tarafından vaftiz edildiğini ve bu haberin Hıristiyanlar tarafından duyularak sevinçle karşılandığını belirtirler.937 Anthony Cutler, “Mongols”, The Oxford Dictionary of Byzantium, II, Oxford University Press, New YorkOxford, 1991, s. 1395. 935 Asıl adı Thédose olan bu keşiş, günümüzde Molla Zeyrek Camii olarak bilinen Pontakrator Manastırı’nı idare etmekteydi. Soylu bir aileden geldiği için ona “Prinkips” denmekteydi. (İlcan Bihter Gül, Georges Pachymérés’in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile İlgili Kayıtların Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2008, s. 21). Buna mukabil Ebu’l-Ferec Maria’nın Rumların Antakya patriği Afimius tarafından Azerbâycân’a götürüldüğünü yazmaktadır (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 445; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 585). Korobeinikov, Maria’ya üç yüksek rütbeli piskoposun eşlik ettiğinden bahsetmektedir: Antakya Rum Ortodoks Patriği Euthymios (1258-1273), Erzincan Ermeni piskoposu Sarhis ve Pantokrator manasıtırı başpiskoposu Theodosios Villehardoin (Dimitri Korobeinikov, “The Ilkhans in Byzantine Sources”, New Approaches to Ilkhanid History, ed. T. May-D. Bayarsaikhan-C. P. Atwood, Brill, Leiden-Boston 2021, s. 406-407). 936 Georges Pachymérés, Relations Historiques, I/3, Fransızcaya çev. V. Laurent, notl. A. Failler, Société d’Éditin “Les Belles Lettres”, Paris 1984, s. 234; Gül, Georges Pachymérés’in Relations Historiques Adlı Eserinde Yer Alan Türkler ile İlgili Kayıtların Değerlendirilmesi, s. 21-22, 73. 937 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 119-120; Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 149. 248 Bu evlilikle birlikte Abaka Han Bizans imparatoru arasında yakınlık hatta ittifak hasıl oldu. Bunun bir göstergesi olarak, Maria’yı Tebriz’e getiren prinkips liderliğindeki heyetle bazı antlaşmalar yapıldı. Memlûk ve Altın Orda tehdidi altında bulunan İlhanlı hükümdarı için Bizans imparatoruyla yapılan antlaşmalar oldukça önemliydi. Bu ittifak, Altın Orda Hanlığı ile ilişkileri bozulan imparatorun ihtiyaçlarına da cevap verecek niteliğe sahipti. Kurulan akrabalık ilişkisiyle birlikte Abaka Han ile VIII. Mikhael Palaiologos arasındaki elçi teatileri de gelişim gösterdi. Nitekim 1267-1268 civarında bir İlhanlı elçilik heyeti Konstantinopolis’te göründü.938 Bu arada, Maria’nın İlhanlı topraklarına gönderilmesinden ve yeni ilhanla evlendirilmesinden kısa bir süre sonra Bizans imparatorunun Memlûk ve Altın Orda elçilerinin topraklarından geçmesine izin vermişti. Bilindiği üzere, İlhanlıların siyasî çekişmelere girdiği bu iki devlet arasında bu yıllarda sıcak ilişkiler kurulmakta ve antlaşmalar yapılmaktaydı. Memlûk ve Altın Orda hükümdarlarının mesajlarını taşıyan elçiler doğal olarak iki devleti birbirine bağlayan deniz yolunu kullanmak zorunda olduklarından Bizans denizlerinden geçmek durumundaydılar. Bizans imparatorunun Memlûk ve Altın Orda elçilerine geçiş izni vermesi, Abaka Han nezdinde rahatsızlık yaratmıştı. Nitekim tam da bu sıralarda İlhanlıların İznik’e saldıracaklarına yönelik bir şayia ortaya çıktı ve şehir halkı arasında giderek yayıldı. Muhtemelen Abaka Han’ın casusları tarafından yayılan söylentiler bir süreliğine kenti sarstıysa da İlhanlı harekâtının gerçekleşmemesi zamanla tansiyonun düşmesini sağladı. Anlaşıldığına göre psikolojik savaşa ve söylentilerin yayılmasına, Cengiz Han’dan beri aşina olan Moğollar bu kez İznik özelinde imparatora mesaj vermek istemişlerdi. İlhan, Memlûk ve Altın Orda elçilerinin geçişine tanınan serbestiyete duyduğu öfkeyi kayınpederi Bizans imparatora gözdağı vererek gösterdi. İmparator uyarıyı ciddiye alarak en azından Berke Han’ın ölümüne kadar Müslüman diplomatların ülkesinden geçişini yasakladı. Bir süre sonra Sultan Baybars’a Abaka Han’la barış yapma çağrısında bulunduysa da Memlûk hükümdarı buna kayıtsız kaldı ve yalnızca Bizans imparatoruyla antlaşmasını yenilemekle yetindi.939 938 Spuler, İran Moğolları, s. 78-79. 939 Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 199. 249 Öte yandan Abaka Han’ın Papa başta olmak üzere batılı liderlere gönderdiği elçiler vasıtasıyla ulaştırdığı mesajlar, aynı zamanda onun Bizans imparatoruyla arasında gelişen münasebetleri de gözler önüne sermektedir. Bu cümleden, ilk olarak Papa IV. Clement, 20 Ağustos 1267 tarihli Abaka Han’ın mektubuna cevap olarak gönderdiği mektuptan bahsetmek gerekmektedir. Bu mektupta Papa, İlhanlı hükümdarı ile kayınpederi Bizans imparatorunun, planlanan Haçlı seferlerinde kendilerine yardımcı olacaklarını işitmekten duyduğu memnuniyeti de ifade etmiştir.940 Bu ifadeden İlhanlı hükümdarının Papa’ya daha önce gönderdiği meçhul mektupta kendisi ve kayınpederinin Papalık öncülüğünde girişilecek Haçlı seferine destek olacaklarından bahsettiği anlaşılmaktadır. Bundan hareketle ilhan ile imparatorun bu konuyu elçiler kanalıyla aralarında müzakere ettikleri sonucuna varmak mümkündür. Abaka Han’ın Papa IV. Clements’e gönderdiği elde mevcut ilk Latince mektup da onun Bizans imparatoruyla olan münasebetleri açısından mühimdir. Bu mektup içeriğinde bulunan tarihe göre Ejder yılının altıncı ayının 23. gününde (3 Ağustos 1268)941 günü kaleme alınmıştı.942 Mektubu götürmek üzere Perpignanlı James Alaric adlı biri görevlendirilmiş ve onun yanına hükümdarın Salomon Arkaoun ve Nekpei/Negübei/Negbey943 adındaki iki hususî elçisi verilmişti.944 Papa ile görüşen 940 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 220-222; Howorth, History of the Mongols, III, s. 278-279; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 451; Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, s. 556-557; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 98; Charles W. Connell, Western View of the Tatars, s. 164-165; Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29; Sinor, “The Mongols and Western Europe”, s. 530; Aigle, “De la ‘non négociation’ à l’alliance inaboite”, s. 410; a.mlf., “From ‘Non-Negotiation’ to an Abortive Alliance”, s. 182; a.mlf., “The Letters of Eljigidei, Hülegü, and Abaqa”, s. 152; Tanase, “Une Lettre en Latin Inédite de l’Ilkhan Abaqa au Pape Nicolas III”, s. 335; Lane, Early Mongol Rule, s. 48; Hilal, Moğol Batı Avrupa İlişkileri, s. 121-122; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 44; Âzerî, “Revâbit-i İlhânân-i Mogûl bâderbâr-ı Vâtîkân”, s. 64; Ekici-Kirişoğlu, “Hasımlıktan Hısımlığa”, s. 79. 941 Melville, “Chinese-Uigur Animal Calendar in Persian Historiography of the Mongol Period”, s. 94; Boyle, “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29. 942 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223; Pashuto-Shtal, “Nekotoryye Dannyee ob İstochnikakh po İstorii Mongolskoy Politiki Papstva”, s. 213; Boyle, “The IlKhans of Persia and the Christian West”, s. 557; a.mlf., “The Il-khans of Persia and the Princes of Europe”, s. 29; Lane, Early Mongol Rule, s. 48; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 44-45. 943 Nekpei/Negübei’nin Cacaoğlu Nureddin’in vakfiyesinde şahit olarak geçen Negbey ile aynı kişi olması muhtemeldir (Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el-Din’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, yay. haz. A. Temir, TTK, Ankara 1989, s. 200). 944 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223; Schmieder, Europa und die Fremdem, s. 329; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 453; Hasan Cevâdî, “İrân ez-dîde-yi seyyâhân-ı Orûpâ der-devre-yi İlhânân”, Berersîhâ-yi Târîhî, 41 (1351/1972); Amitai-Preiss, Mongol and Mamluks, s. 97; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 45. 250 İlhanlı elçilerinin yanında Bizans imparatorunun elçileri de bulunmaktaydı.945 Abaka Han mektubunda, Napoli Kralı Anjoulu Charles’ın Manfred’i hezimete uğrattığı bilgisini kayınpederi olan Bizans imparatoru VIII. Mihael Palaologos’tan öğrendiğini ifade etmişti.946 Bu durum, Abaka Han’la Bizans imparatoru arasında sıkı bir ilişki olduğunu ve bu kapsamda ikili arasında yazışmalar yaşandığını ortaya koymaktadır. Yine aynı mektupta birçok padişah, kral ve prensin kendilerine bağlı kalarak atalarının mülkü olan topraklarda huzur ve barış içinde yaşadıklarını ifade eden İlhanlı hükümdarı, Hıristiyanları ve onların kiliselerini destekleyerek koruduklarını, “saygıdeğer ve sevgili” kayınpederi Bizans imparatorunun sık sık kendisine gönderdiği mektuplarla Papalık kurumunun kutsallığını tasdik ettiğini vurgulamıştı.947 Abaka Han’ın kayınpederi için kullandığı ifadeler, İlhanlı-Bizans ilişkilerinin giderek geliştiğini ve gayet iyi bir noktada seyrettiğini göstermektedir. 1268 yılında Papa’yla görüşen İlhanlı elçilerinin yola devam ederek İber Yarımadası’na geçtikleri ve bir sonraki yıl Valensiya’da Aragon kralı I. Jacob’ın huzuruna çıktıkları görülmektedir. Elçilik heyetinin başında, ilhan tarafından papaya gönderilen, James Alaric adındaki aynı elçinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Aragon kralıyla görüşen İlhanlı elçilik heyetine Bizans imparatoru VIII. Mikhael Palaiologos’un elçilerinin de eşlik ettiğine şahit olunmaktadır. Görüşmede, Bizans imparatorunun, planlanan Haçlı seferi için krala deniz yoluyla yardım etme taahhüdü krala iletilmiştir.948 Bu itibarla gerek 1268’de Papa’ya gönderilen gerekse 1269’da Aragon kralıyla görüşmek üzere Valensiya’ya ulaşan heyetin İlhanlı ve Bizans elçilerinden oluştuğu görülmektedir. Bu durum Abaka Han’la kayınpederi arasındaki ilişkilerin boyutu ile iki lider arasındaki siyasî fikir birliğini ortaya koyması bakımından mühimdir. 945 Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks, s. 97; Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 200; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 46 946 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223, 224. 947 Lupprian, Die Beziehungen der Päpste zu islamischen und mongolischen, s. 223, 224; Borghezio, “Papalığın Moğollarla Münasebetinde Bir Safha”, s. 452, Boyle, “The Il-Khans of Persia and the Christian West”, s. 557; Jackson, The Mongols and the West, s. 167. 948 The Chronicle of James I, King of the Aragon, s. 599-600; Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West, s. 220; Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 200. 251 Bunu takiben 1274’te icra edilen Lyon Konsili’ne giden İlhanlı elçilik heyetine Bizans elçilerinin de katılığına şahit olunmaktadır. 949 Bu durum, Abaka Han döneminde batıya gönderilen görevliler kanalıyla kurulan daha önceki temaslarda olduğu gibi, bu diplomatik misyonda da İlhanlı-Bizans iş birliğine işaret etmektedir. Diğer yandan 1276’da imparatorun mesajını ulaşmak üzere batıya giden Bizans elçisi Metochites, Lozan’da görüştüğü Papa X. Gregory’e Balkanlar ve Anadolu’yu katederek Konya ve Kayseri gibi ikonik kentleri ele geçirmeyi, bunun ardından Haçlı ordusunu İlhanlı topraklarında dinlendirdikten sonra Suriye ve Filistin’e ilerleyerek kutsal toprakları ele geçirmeyi önermiş ve onu ikna etmiştir.950 Papa’nın ölümüyle önerilen sefer gerçekleşmemiş olsa da, söz konusu planın içeriğinde bulunan Haçlı ordusunun İlhanlı sahasındaki varlığına ilişkin düşünceler, İlhanlı Devleti ile Bizans İmparatorluğu ve Papalık arasındaki bağlantıları ve fikir birliğini vurgulamak bakımından önem arz etmektedir. Bu arada Napoli ve Sicilya kralı Anjoulu Charles, Bizans imparatoru VIII. Mikhael Palaiologos’un Konstantinopolis’i geri alarak kentteki Venediklilerin ticarî varlığını sona erdirmesinden ve onların yerine Cenevizlileri desteklemesinden,951 ayrıca İlhanlılarla yakınlık kurmasından oldukça rahatsızdı. Zira o birbirlerine düşman konumdaki Cenevizliler yerine Venediklilerin yanında yer almaktaydı. Hatta o kenti işgal ederek yeniden Latin egemenliğine alma yoluyla Bizans imparatorundan intikam alma niyetindeydi.952 Ancak onun bu arzusu Kasım 1268’deki ölümüne kadar Katolik ve Ortodoks kiliselerini birleştirmeyi amaçlayan IV. Clement ve Fransız kralı IX. Louis’nin gayretleriyle dizginlenmişti. Kral Charles, Abaka Han’ın Bizans imparatoru VIII. 949 Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West, s. 258-259. 950 Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 200. 951 Konstantinopolis’in yeniden Bizans egemenliğine geçmesiyle birlikte imparator daha önce Venedik’in elinde bulunan imtiyazlar bu kez Cenevizlilere tanındı. Bilhassa 13 Mart 1261 tarihinde imzalanan Nymphaeus (Nif) Antlaşması’yla kentte yeni yerlere, Ege adalarında ticarî haklara sahip olan Cenevizliler Karadeniz’e çıkma şansını da yakaladılar. Cenevizlilere böylece Karadeniz’in güney kıyılarında üsler elde ederek koloniler kurma imkânını yakaladılar (Tezcan, “Türk-Moğol Hâkimiyeti Döneminde Karadeniz’de Ticaret”, s. 158-159). 952 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 418; Rachewiltz, Papal Envoys, s. 154-155; Morris Rossabi, Voyager from Xanadu: Rabban Sauma and the First Journey from China to the West, Kodansha International, Tokyo-New York-London 1992, s. 85; Işın Demirkent, “1082-1302 Yılları Arasında BizansVenedik İlişkilerine Kısa Bir Bakış”, İÜEFTD, 36 (2000), s. 149-150; Kirişoğlu, İlhanlı-Avrupa İlişkileri, s. 57, n. 374. 252 Mikhael Palaiologos’un kızı Maria’yla evlenmesinden ve bunun ardından Bizans İmparatorluğu ile İlhanlılar arasında gelişen iyi ilişkilerden hoşnut değildi. Papa’nın ölümü üzerine yeniden harekete geçen Kral Charles, Konstantinopolis’e yönelik yeni bir Latin işgalini gerçekleştirmek amacıyla 1269 yılında Sırbistan Kralı Stephan Uroš, Bulgar çarı Konstantin Tih ve Macar kralı IV. Béla ile ittifak yaptı, bununla yetinmeyerek İlhanlı hükümdarı Abaka Han’a elçi gönderdi. Ancak onun bu rekabette Abaka Han’ı yanına çekme girişimi başarısızlıkla sonuçlandı.953 Görüldüğü üzere Abaka Han’ın Papa başta olmak üzere batılı liderlere gönderdiği mektuplardan kayınpederi için hürmet bildiren ifadeler kullanması, olası bir Haçlı seferinde imparatorun da destek olacağından bahsetmesi, ayrıca onun kendisine sık sık mektup gönderdiğini bildirmesi, bütün bunlara ek olarak İlhanlı elçilerinin batıda Bizans İmparatorluğu elçileriyle birlikte hareket etmiş olmaları Abaka Han’la VIII. Mikhael Palaiologos arasında sıkı bir iletişim olduğunu kanıtlamaktadır. Buna rağmen iki hükümdar arasında cereyan eden yazışmalardan günümüze ulaşan bir örnek bulunmaması, İlhanlı-Bizans ilişkilerinin bu dönemiyle alakalı detaylı bilgilere ulaşmayı güçleştirmektedir. Yine de elde mevcut dolaylı veriler, akrabalık ilişkisinin de katkısıyla ilhan ile imparator arasında sıcak bir havanın yakalandığını söylemeyi mümkün hâle getirmektedir. Bilhassa Abaka Han Altın Orda ve Memlûklere karşı Bizans imparatorunu yanına çekmeyi, dahası onu yeni bir Haçlı seferinin bir parçası haline getirmeyi amaçlamaktaydı. Bizans imparatoru içinse, ilhanla akraba ve müttefik olmak, onunla aynı düşmanlara sahip olma anlamına gelmemekteydi. O, bir yanda İlhanlılar, diğer yanda ise Memlûkler ve Altın Orda Hanlığı arasındaki rekabette daha ziyade dengeli bir yol izlemeyi tercih etti.954 Bu cümleden bir yandan Abaka Han’la elçi teatisinde bulunarak İlhanlı elçilerinin yanına kattığı Bizans elçileriyle Papa ve batılı hükümdarlarla iletişimini sürdüren ve Konstantinopolis’in Latin tarafından işgali için gayret gösteren Fransız kralı Anjoulu 953 Ostrogorrsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 420-421; Lippard, The Mongols and Byzantium, s. 201-202; Geanakoplos, Emperor Michael Palaeologus and the West 1258, s. 216-217. 954 Rossabi, Voyager from Xanadu, s. 108. 253 Charles’a karşı ittifak arayışına girişen Bizans imparatoru, diğer yandan Abaka Han’ın mücadele ettiği Memlûk ve Altın Orda hükümdarlarıyla iletişimini sürdürmüş, hatta iki devletin iletişimini sağlayan elçilerin Bizans denizlerini güzergâh edinmelerini umumiyetle engellememiştir. Dahası Sultan Baybars ve Sultan Kâlâvûn’la arasında gelişen elçi teatileri çerçevesinde yaptığı antlaşmalar955 çerçevesinde Memlûklerle iyi ilişkiler geliştirmiştir. Sonuç olarak Abaka Han’ın Memlûklere galebe çalabilmek ve hâkimiyetini Suriye ve Mısır sahasına yayabilme adına Latinlerin ve Bizans İmparatorluğu’nun desteğini alma ümidiyle kayınpederi VIII. Mikhael Palaiologos’la sürekli iletişimde olduğu görülmektedir.956 Ancak Latinleri ve Türkmenleri sınırlarından uzak tutmak isteyen imparatorun, sadece Abaka Han’a değil kendisine de avantaj sağlayacak İlhanlı-Bizans ittifakından, uzak ve yakın komşularına karşı geliştirdiği politikalar ölçeğinde bir denge unsuru olarak istifade ettiği anlaşılmaktadır. Bu durum, imparatorun İlhanlıları da yakından ilgilendiren Memlûk Sultanlığı, Altın Orda Hanlığı, Papalık ve batı krallıkları gibi siyasî yapılara yönelik yaklaşımlarının Abaka Han’ın politikalarıyla paralellik göstermemesinde açıkça görülmektedir. Diğer yandan Abaka Han, Bizans imparatoruyla kurduğu ittifak kanalıyla onu ve Latinleri, Memlûklere karşı giriştiği davada yanına çekmeyi bilmiş ancak onun gayretleri Bizans ve Latin kuvvetlerinin fiilî olarak yanında yer almalarına iktifa etmemiştir. Bu süreçte İlhanlı hükümdarı ve Bizans imparatorunun güttükleri siyasette varılmak istenen hedeflerin farlılıklar barındırması sebebiyle, iki devlet arasında gerçekleşen elçi teatilerini, kurulan akrabalık bağını ve yakın ilişkileri verimsiz, sonuç vermeyen faaliyetler olarak görmek mümkündür. 955 Nicol, The Last Centuries of Byzantium, s. 80. Sultan Baybars ve Sultan Kâlâvûn ile Bizans imparatoru VIII. Mikhael Palaiologos arasındaki elçilik faaliyetleri vasıtasıyla yapılan antlaşmalar hakkında detaylı bilgi için bk. M. Canard, “Le traité entre Byzance et l’egypte au XIIIe siécle et les relations diplomatiques de Michel VIII Paléologue avec les sultans Mamlûks Baibars er Qual’aūn”, Mélanges GaudefroyDemombynes, Imprimerie l’Institut Français d’Archéologie Orientale, Cairo 1937, s. 197-224; a.mlf. “Le traité de 1281 entre Michel Paléologue et le Sultan Qal’aūn, Byzantion, X/2 (1935), s. 669-680. 956 Yukarıda bahsedildiği üzere bu durum, Abaka Han tarafından Papalık ve batı krallıklarına gönderilen elçi heyetlerine bazen Bizanslı elçilerin de iştirak etmelerinden ve İlhanlı elçilerinin taşıdığı mektuplardan anlaşılmaktadır. Buna rağmen, Abaka Han başta olmak üzere Moğol/İlhanlı hükümdarları tarafından yazılarak Bizans imparatoruna gönderilmiş, günümüze ulaşan herhangi bir mektup bulunmamaktadır (Jahn, “Tebriz”, s. 60). 254 4. ABAKA HAN’IN VEFATI VE ŞAHSİYETİ 4.1. Vefatı ve Defni İlhanlı ordusunun Hıms Savaşı’nda aldığı yenilginin haberini Sincâr’da iken alan Abaka Han, Dicle Nehri’nin doğusuna geçerek 17 Receb 680/1 Kasım 1281 günü Keşâf’a çekilmişti. Buradan hareketle umumiyetle kışlag olarak ikamet ettiği Bağdâd’a ilerledi ve 2 Şâbân 680/16 Kasım 1281 tarihinde Muvâvvel yakınlarına ulaştı.957 680/1281-1282 kışını bu kentte geçiren İlhanlı hükümdarı burada birtakım devlet meseleleriyle ilgilendi. İlhan, 680/1281-1282 kışını idrak ettikten sonra, 3 Zilkade 680/13 Şubat 1282 günü Hemedân şehrine gitmek üzere Bağdâd’dan yola çıktı. Bir ayı aşkın yolculuğun ardından Hemedân’a girerek Melik Fahru’d-dîn Menuçehr’in sarayına yerleşti (6 Zilhicce 680/18 Mart 1282). Burada yeme-içmeye koyulan İlhanlı hükümdarı kentteki Hemedân’daki günlerini hayatın zevkleriyle meşgul olarak geçirdi.958 Kaynaklar tarafından aktarılan rivayete göre, Abaka Han burada bulunduğu sırada yemeiçmede aşırıya kaçmıştı. 959 Vakit gece yarısına vardığında hâcet gidermek üzere bulunduğu yerden dışarı çıktı. Bu sırada bir ağacın dalında tünemiş siyah bir kuş gördü ve “O siyah kuş da nedir?” diye sordu, ardından muhafızlarına “Onu okla vur!” diye emretti. Muhafızlar ne kadar dikkatli bakarlarsa baksınlar ağacın dalında bir kuş göremediler. O an Abaka Han aniden fenalaşarak vefat etti (20 Zilhicce 680/1 Nisan 1282 Çarşamba).960 Reşîdu’d-dîn’in onun ölümünü “Hâlden hâle sokan ve ecelleri tayin eden, 957 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 919; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 114-115; Hv ândemîr/Thackston, s. 64-65; Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 436. 958 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1117-1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 919. Bu arada Ebu’l-Ferec, Hemedân’da iken onun Hıristiyanların bir bayramına iştirak ettiğini ve bu kapsamda şehirdeki kiliseye gittiğinden bahseder (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 466; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 609). 959 Mesela Kazvînî, bu sırada Hemedân’da bulunan Abaka Han için her gün başka bir emirin ziyafet düzenlediğini, onun yiyip içmekten başka herhangi bir şeyle meşgul olmadığını; sonunda şarabın hükümdarın zihninde olumsuz etkilerini gösterdiğini yazmaktadır (Kazvînî, Zafernâme, II, s. 263-264). 960 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 919; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 436. Hv ândemîr de buna benzer şekilde, Abaka Han’ın Hemedân’da devamlı alkol almaktan dolayı mecazının değiştiğini ve kuvvetten düşerek ciddi şekilde hastalandığını belirtmektedir. Ona göre 20 Zilhicce 680/1 Nisan 1282 gününe gelindiğinde kendini daha iyi hisseden ilhan bir sandalyeye oturarak dinlendiği sırada tam karşısına bir karga konmuş ve ötmeye başlamıştır; 255 İlhanlı hükümdarına ağaç dalının ucunda siyah bir kuş göstermişti” sözleriyle ifade etmektedir.961 Ölümünün ardından ona en yakın emirlerden Şiktur Noyan aceleyle hareket ederek birkaç emirle birlikte cenaze töreni hazırlıklarını tamamladı.962 Öldüğünde henüz 48 yaşında olan Abaka Han’ın naaşı, tıpkı babası Hülâgû Han’ın ölümünde olduğu gibi Şâhu Dağı’na götürüldü ve babasının mezarının yakınlarına, gizli bir yere963 defnedildi.964 Resim 11: Abaka Han’ın cenaze töreni (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîh, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 198r) hizmetçileri kargayı kovarken o birden bilincini kaybetmiş ve ölmüştür (Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 115; Hv ândemîr/Thackston, s. 65). Kâdı Ahmed Nigidî, Abaka Han’ın ölümünün sabah vakti vuku bulduğunu zikretmektedir (Nigidî, El-Veledü’ş-Şefîk, I, s. 422. 961 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545. 962 Kazvînî, Zafernâme, II, s. 265. 963 Kazvînî, Zafernâme, II, s. 265. 964 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545. Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 43. Hülâgû Hân, günümüzde Azerşehr denilmekte olan bu bölge, Tebriz’in mıntıkalarından biri olan Dehhârgân’ın karşısında bulunan Şâhu Dağı’nda onun için yapılan, büyük ve korunaklı bir mevkie defnedilmiştir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1051; Reşîdu’d-dîn/Thackston, II, s. 514; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 425). 256 Abaka Han’ın ölüm haberi duyulduğunda onun otağlarında matem töreni icra edildi. Bilhassa hatunlar, şehzadeler ve emirlerden oluşan bir grup kişi bu sırada Çâgâtû’da yasla meşgul oldu.965 Bu sırada Horâsân’dan yola çıkmış bulunan Şehzade Argun’u karşılamak üzere Tebriz şahnesi Narduy Ahtaçi ve onun arından Şiktur Noyan gönderildi. Bir süre sonra şehzade ile buluşan Şiktur Noyan onu ve yanında bulunan az sayıda kişiyi alarak Merâgâ’ya geldi. Burada bulunan hatun ve şehzadeler, şehzade Argun’a Abaka Han’ın yası sebebiyle kadeh kaldırdılar. Yas merasiminin ardından, yeni hükümdarın belirleneceği Çagâtû’ya doğru hareket ettiler. Şehzade Argun bölgeye ulaşmadan önce burada hazır bulunan Acay, Kongurtay, Hülecü, Tağa Timur, Cuşkab, Kinşu, Baydu adlı şehzadeler, hatunlar ve önde gelen İlhanlı emirleri yeni hükümdarın kim olması gerektiği konusunda istişare etmekteydiler. Şehzadelerden Kongurtay, Hülâgû, Cuşkâb, Kinşu ve emirlerden Şiktur Noyan, Suncak Aka, Arap, Asık, Kara Buka gibi pek çok kişi Ahmed Teküder’in ilhan olması hususunda anlaştılar. Olcay Hatun ve bazı emirler ise Möngke Timur’un tarafında idiler. Diğer taraftan Kutuy Hatun, Buka, Aruk, Ak Buka ve Abaka Han’a yakın diğer bazı kimseler şehzade Argun taraftarı idiler. Bu sırada Möngke Timur’un öldüğü966 haberinin duyulması, İlhanlı tahtına çıkmaya aday şehzadelerin sayısını ikiye indirdiyse de kurultaydan henüz net bir karar ortaya çıkmamıştı. Bu yüzden Abaka Han tarafından da oldukça sevilen Şişi Bahşi, kurultayda bulunan emirlerin ekseriyetle Şehzade Ahmed’den yana olduklarını gördü ve Şehzade Argun’a kardeşinin hükümdarlığına karşı çıkmamasını telkin etti. Şehzade Argun, halihazırda yanında ordu bulunmamasının da etkisiyle ikna oldu. Böylece 26 Muharrem 681/6 Mayıs 1282 Çarşamba günü Ahmed Teküder’in İlhanlıların yeni hükümdarı olması ilişkin karar oluştu.967 Yapılan istişareler sonucunda Ahmed Teküdâr’ın ilhanlığı kurultayda bulunan kişilerce ortak kabul gördüğünden Kutuy Hatun’un otağ emiri Asık, o sırada şehzade Argun’un hizmetinde bulunan Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’yi Ahmed Teküder’in huzuruna 965 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118, 1124; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545, 548. 966 Möngke Timur 16 Muharrem 681/26 Nisan 1282 Pazar günü Musul civarında hayatını kaybetmiştir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1118; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 545; Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 437; Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 466). 967 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1124-1125; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 548-549; Şîrâzî/Afşâr, s. 53; Şîrâzî/Lane, s. 66. 257 getirtti. Nihayet 13 Rebîülevvel 681/21 Haziran 1282 Pazar günü tertip edilen törenle Şehzade Ahmed hükümdar ilan edildi, Kongurtay ve Şiktur Noyan tarafından tahta oturtuldu ve adet olduğu üzere eğlenceler tertip edildi.968 Müslüman olmasından ötürü “Sultan Ahmed” tesmiye edilen Ahmed Teküder, bir süre sonra Argun’un muhalefeti ve taht davasıyla karşı karşıya kalacaktı.969 Kaynaklar, Abaka Han’ın ölümüyle ilgili olarak umumiyetle onun Hıms Savaşı’ndan sonra ümitsizliğe düşerek kendisini alkole ve eğlenceye verdiği, öldüğü gün ise yemeiçmede aşırıya gittiği bilgisini vermektedirler. Öte yandan bazı kaynak yazarları, onun zehirlenerek öldürüldüğündü kaydetmişlerdir. Mesela Kazvînî, onun Sâhib-i Divân tarafından düzenlenen bir eğlence sırasında öldüğünü yazmış, hatta bazı kişilerin İranlı bürokratı Mecdü’l-mülk Yezdî meselesinden doğan kırgınlığından ötürü ilhana suikast düzenlemekle suçladıklarından bahsetmiştir.970 Sebastatsi ve Ebû’l-Fidâ da onun zehirlenerek suikasta uğradığından bahsetmiştir. Yine Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’ye atfedilen buna benzer bir rivayete göre Abaka Han Hıristiyanlarla olan dostluğundan ve onları himaye etmesinden ötürü zehirlenerek öldürülmüştür. 971 Ebu’l-Ferec de onun Cüveynî’nin verdiği zehirle öldürüldüğünü yazmaktadır. Hatta ona göre, bilahare bunu öğrenen şehzade Argun, onu amcası Ahmed Teküder’den istemiş, isteği kabul görmeyince bu suikastta onun da parmağının olduğunu düşünmüştür. Ebu’l-Ferec, Cüveynî’nin Argun’un hanlığı döneminde, onun emriyle idam edilmesinin bu meseleyle ilgili olduğunu belirtmektedir.972 968 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1126; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 549. 969 Şehzade Argun’u muhalefetiyle başlayan Ahmed Teküder’in tahttan indirilmesiyle sonuçlanan süreç için bk. Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1126-1154; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 548-563; Kazvînî/Nevâ’î, s. 593-595; Kazvînî/Browne, II, 144; Kazvînî/Öztürk, s. 481-483; Mîrhv ând, Ravzatu’ssafâ, V, s. 921-924; Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 115-124; Hv ândemîr/Thackston, s. 67-70; Uyar, İlhanlı Devletinde Argun Dönemi, s. 14-35; Judith Pfeiffer, Conversion to Islam among the Ilkhans in Muslim Narrative Traditions: The Case of Ahmad Tegüder, Doktora Tezi, The University of Chicago, Chicago 2003. 970 Kazvînî/Nevâ’î, s. 593; Kazvînî/Browne, II, 143; Kazvînî/Öztürk, s. 481. Abaka Han’ın Hemedân’da zehirlenerek öldürüldüğü şayiasından Ömerî de bahsetmektedir (Ömerî, Mesâliku’l-Ebsâr, s. 406). 971 Spuler, İran Moğolları, s. 88, n. 63. 972 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 472-473; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 616-617; Mustafa Akkuş, “Abâkâ Han’ın 258 4.2. Hanımları, Çocukları, Damatları ve Torunları Muasır ve muahhar kaynakların aktarımları Abaka Han’ın pek çok eşi ve cariyesi (kûmâ’î/kumay) olduğunu ortaya koymaktadır. Bunlar arasında Moğol kabilelerine mensup, kendisine yakın kişilerin kızları veya kız kardeşleri olduğu gibi çevre hâkimiyetlerden kendisine eş olmak üzere gönderilen kadınlar da bulunmaktadır. Resim 12: Abaka Han hatunlarından biriyle İlhanlı tahtında (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîh, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 194r) Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 40 (2016), s. 77, n. 8. 259 Abaka Han’ın hanımları bahsine, onun baş hatunu ile başlamak yerinde olacaktır. Moğollarda adet üzere hükümdarın bir hanımı baş hatun olarak diğerlerinden üstün sayılır ve bu kadın hükümdar kadınları arasındaki hiyerarşide en üstte konumlandırılırdı. İlhanlıların da aynı usulü takip etmeleri, ilk defa ilhan Hülâgû Han’ın eşi Dokuz Hatun’un şahsında görülmektedir. Aynı şekilde Abaka Han da Hülâgû Han’ın ölümünden sonra Moğol örfünde bulunan leviratus gereğince kendisine alarak başına boğtağ koymak suretiyle onu baş hatunu tayin etti ve Dokuz Hatun’un yerine oturttu.973 Bu kadın dışında daha önce Hülâgû Han’ın eşi olan Olcay Hatun, yine leviratus gereği babasının ölümü üzerine Abaka Han tarafından alındı.974 Aynı şekilde Hülâgû Han’ın babasının ölümünden sonra onun eşlerinden olup Kerayit kabilesine mensup bulunan Tuktay Hatun’la evlendi.975 Abaka Han’ın eşlerinden biri olan Dürcî Hatun’un diğer hanımlara önceliği mevcuttu.976 Gürci Hatun ölümünün ardından Nukdan Hatun’la evlendi ve müteveffa eşinin mevkiini ona bıraktı;977 onun ölümünden sonra ise Kongirat kabilesinden Kutlug Timur Gürgan’ın kızı ve Tarakay Gürgan’ın kız kardeşi olan İltüzmiş Hatun’la evlenerek söz konusu mevkii ona verdi.978 Bundan başka 670/1271-1272 yılında Kirman hanı Sultan Kutbu’d973 Dokuz Hatun Abaka Han’ın tahta çıkışından üç gün önce, 29 Şaban 663/16 Haziran 1265 tarihinde vefat etmiştir. Bu yüzden Abaka Han’ın Dokuz Hatun’dan boşalan makamı baş hatunu ilan ettiği Tuktay Hatun’a verdiği anlaşılmaktadır (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1052,1055; Reşîdu’d-dîn/Thackston, I, s. 514, III, s. 515). 974 Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143a . 975 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, s. 1055; Reşîdu’d-dîn/Aka vd., s. 75; Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143a . 976 Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143 a . 977 Reşîdu’d-dîn/‘Alîzâde, s. 96; Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143a . 978 Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143a . 260 dîn Muhammed’in kızı olan Padişah Hatun’la979 evlenen980 Abaka Han, ona kendi annesi Yisüncin Hatun’un mevkiini verdi.981 Kirman Karahıtay sarayında konfor içinde büyüyen Padişah Hatun’un Moğol ordo yaşamına uyum sağlayıp sağlayamayacağı, annesi Kutluğ Terken Hatun’un endişe etmesine neden olmuştu. Bu yüzden esasen daha evvel sözü verilmiş olmasına rağmen evlilik akdinin tam manasıyla gerçekleşmesi için Padişah Hatun’un reşit olması beklendi. Sonunda Padişah Hatun, Karahay adlı bir emirin elçi olarak Kirmân’a gönderilmesiyle düzenlenen görkemli bir törenle alındı ve Abaka Han’ın ordosuna getirildi.982 Abaka Han’ın annesinin ölümüyle ile Padişah Hatun’un İlhanlı ordosuna gelişi hemen hemen aynı tarihlere rastladı.983 Bu yüzden Yesüncin Hatun’un mevkiini elde etme şansı bulan Padişah Hatun, karakter ve zekâsı ile ön plana çıkarak aynı zamanda onun ordosunun ve tacının yeni sahibi oldu. Zamanla Abaka Han’ın diğer eşleri ve emirlerinin yanı sıra dinî ekâbirden de saygı görme şansı buldu.984 Vassâf’ın aktardığına göre Abaka Han, Padişah Hatun’a özel bir ilgi duymakta ve onu diğer hanımlarından daha üstün konumda tutmaktaydı.985 979 Kirmân hâkimi Kutbu’d-dîn Muhammed ve Kutluğ Terken Hatun’un kızı olan Padişah Hatun’la ilgili Ravzatu’s-safâ dışında hiçbir kaynakta geçmeyen bir rivayet oldukça ilginçtir: Moğol hükümdarlarının güzel yüzlü kızları talep ettikleri ve onlarla bir-iki gün geçirdikten sonra bu kızları emirlerine veya yardımcılarına bağışladıkları bilinmekteydi. Bu yüzden Moğol hükümdarlarının dikkatinden uzak tutulmak istenen Padişah Hatun, erkeklerin arasında gizlendi ve bu zaman zarfında Sultan Hasan Şah olarak bilindi. Fakat bir süre sonra bu sırrın faş olması üzerine Abaka Han onu istedi. Böylece birkaç sene ilhanın annesinin yanında kalan Padişah Hatun, sonunda Geyhatu’nun hanımlarından biri oldu (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, IV, s. 728). 980 Esasen Padişah Hatun, Abaka Han tarafından henüz tahta çıkrığı sırada istenmiş ve bu istek kabul görmüş (Vassâf/Tahrîr, s. 177) ancak evlilik akdinin gerçekleşmesi için kızın erişkin yaşa gelmesi beklenmiştir (Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 246-247). Simtu’l-ulâ’daki bilgiye göre Padişah Hatun, 654/1256 yılında doğmuştur (Kirmânî, Simtu’l-ulâ, s. 35). Bu itibarla onun Abaka Han’la evlendiği sırada 15-16 yaşlarında olduğunu söylemek mümkündür. 981 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1055; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 515. Abaka Han’ın ölümünden sonra Geyhatu Han’la evlenen bu kadın, o sıradaki Kirmân idarecisi olan kardeşi Suyurgatmış’ı önce hapsederek eyaletin idaresini üzerine almış, sonra da onu ortadan kaldırmıştır. Baydu Han döneminde Suyurgatmış’in eşi Kerdûçîn’in teşvik ve girişimiyle derdest edilen Padişah Hatun, 694/1295 yılında kısas gereği Şîrâz ve İsfahân yöresinde idam edilmiştir (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, s. 935; Vassâf/İsfahânî, 293-295; Kazvînî/Öztürk, s. 428-429; Üçok, Türk Naibeler ve Kadın Hükümdarlar, s. 122-133). Kerdûçîn ile onun bu ve diğer faaliyetleri için bk. Özgüdenli, “İlhânlı Hükümdarı Ebû Sa‘id Hân’a Ait Dört Yarlıg”, s. 87-88. 982 Padişah Hatun’un Kirman’dan alınarak Abaka Han’ın yanına getirilmesi hakkında tafsilatlı ve sanatlı bir anlatımı için bk. Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 227-238. 983 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1055; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 515. 984 Târîh-i Şâhî-yi Karâhıtâyân, s. 139-140; Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 247. 985 Vassâf/Tahrîr, s. 177-178; Vassâf/İsfahânî, s. 291. 261 Abaka Han’ın eşlerinden bir diğeri olan Mirtay Hatun ise Kongirat kabilesinden olup Cengiz Han’a hizmet eden komutanlardan Kıtay Noyan’ın yeğenlerinden biri ve Musa Gürgân’ın kardeşi idi.986 İlhanın Mirtay Hatun’la evliliğinden sonra, onun dokuzuncu hatunu olarak sıralanan Bulugan Hatun, Bukay/Nugay Yarguçi’nin yakınlarından biri olarak tavsif edilmektedir. İlhanlı hükümdarının ölümünden sonra leviratus gereği onun oğlu Argun Han ile evlenen bu kadın ve 23 Safer 685/20 Nisan 1286 tarihinde Kür Nehri yakınlarında vefat etmiştir.987 Öte yandan, daha önce bahsedildiği üzere, Bizans imparatoru VII. Mikhail Paleologos, İlhanlılarla yakınlık kurabilmek amacıyla gayrimeşru kızı988 Maria’yı Hülâgû’ya eş olması için Azerbaycan’a göndermişti.989 Böylece Azerbaycan’a kadar gelen Despina Abaka Han’la evlenerek onun eşlerinden biri oldu. Bu hadiseyi aktaran bazı Ermeni müverrihleri, Tanrı’nın kendisi de Hıristiyan olup dindaşlarını koruyup kollayan Dokuz Hatun’un ölümü üzerine Despina Hatun’u ortaya çıkararak Abaka Han’a zevce olması için gönderdiğini; Abaka Han’ın Hıristiyanlığı kabul edip Antakya patriği tarafından vaftiz edildiğini ve bu haberin Hıristiyanlar tarafından duyularak sevinçle karşılandığını belirtirler.990 Bu çalışmanın ilgili kısımlarında vurgulandığı üzere, ilk İlhanlı hükümdarlarının Budizm’e yakın bir dinî inanca sahip oldukları bilinmektedir. Dolayısıyla Ermeni kaynaklarının Abaka’nın Hıristiyan olduğuna yönelik aktarımlarının gerçeği yansıtmadığı ortadadır. Bu aktarımların, dönemin Ermeni tarih yazarlarının ekserinde görülen Hülâgû ve/veya Abaka Hanların Hıristiyanlığı kabul ettiklerine ilişkin 986 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1055-1056. 987 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056,1162; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 515, 566; Melville, “Boloḡān Ḵātūn”. Reşîdu’d-dîn, Bulugan Hatun’u zengin hazinesiyle anmakta; onun hazisindeki mücevherâtın zenginliğini, Abaka Han’ın hazineye gittiği vakitlerin her birinde gösterişli ve kıymetli bir mücevheri alarak Bulugan Hatun’a hediye etmesine bağlamaktadır. Abaka Han, Bulugan Hatun’un ölümünün ardından onun hazinesinin şehzade Gazan’a bırakılmasını vasiyet etmiş, Argun Han da babasının vasiyetine uyarak birkaç küçük parça müstesna olmak üzere hazinenin mühürlenerek söz konusu şehzadeye bırakılmasını buyurmuştur (Benâketî, Târîh-i Benâketî, s. 450; Özgüdenli, Gâzan Hân ve Reformları, s. 61). Ancak daha sonra hazinenin bir kısmı -mühürlü olmasına rağmen- hazinedarlar tarafından soyulmuştur (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1213-1214; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 593). 988 İmparator VII. Mikhail diğer gayrimeşru kızını ise 1272 yılı civarında Saray’a göndererek Altın Orda Hanı Berke Han’la evlendirmiş, böylece İlhanlı hanedanıyla olduğu gibi Altın Orda Hanlığı hanedanıyla da akrabalık bağı kurmuş ve yakın ilişkiler geliştirmeye çalışmıştır (Nicol, The Last Centuries of Byzantium, s. s. 81; Herrin, Unrivalled Influence: Women and Empire in Byzantium, s. 314-315). 989 Spuler, İran Moğolları, s. 78, 202. 990 Müverrih Vardan, Türk Fetihleri Tarihi, s. 119-120; Genceli Kiragos, Moğol İstilası, s. 149. 262 hayalî anlayışın örnekleri oldukları görülmektedir. Bununla beraber Abaka Han’la evlenen Maria’nın İlhanlılar arasında Hıristiyanlık inancını sürdürdüğü gibi, tıpkı Hülâgû Hân’ın eşlerinden Dokuz Hatun’un yaptığı şekilde, bu dini teşvik ve dindaşlarını himaye ettiği bilinmektedir. 991 Bu kadının adına Reşîdüddîn’in eseri Câmi‘u’t-tevârîḫ’te, Abaka Han’ın hanımları bahsinde, listenin sonunda ve kumalarının (kûmâ’î/kumay) isimlerinin hemen yanında yer almaktadır.992 Togan’a göre bu durum Türk ve Moğol kökenli olmayanların; yani Ermeni, Gürcü, Rumi Rus, Süryani ve sair zümrelerin Moğollar nezdinde değersiz olmasıyla ilintilidir. 993 Bizanslılar onu “Despina Mogulion” (Moğolların Hanımı) ismiyle, İlhanlı kaynakları ise “Despine Hatun” adıyla anmaktadırlar. Maria, Abaka Han’ın ölümünün ardından Konstantinopolis’e dönmüş ve burada bir rahibe manastırı kurmuştur. 994 İlhanlı tarihi kaynakları Abaka Han’ın Despina Hatun’dan olan herhangi bir çocuğunun varlığıyla ilgili bilgi vermemektedirler. Ancak Korobeinokov muhtemelen Maria’nın Abaka Han’dan olma Theodora Arakhantloun isimli bir kızından bahsetmektedir. Ona göre, muhtemelen annesiyle birlikte Konstantinopolis’e dönen bu kadın, daha sonra burada Bulgaristan çarı III. John Asen’in oğlu Isaac Palaiologos’la evlenmiştir.995 Daha 991 Herrin, Unrivalled Influence, s. 314. 992 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 515-516. Diğer yandan Reşîdu’d-dîn’in bir diğer eseri Şu‘ab-i pençgâne’de böyle bir durum söz konusu değildir (Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143a) . 993 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş: En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar, I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019, s. 362-363. 994 Nicol, The Last Centuries of Byzantium, s. 140; De Nicola, The Kātūns, s. 215. Herrin, Unrivalled Influence s. 315; Korobeinikov, “The Ilkhans in Byzantine Sources”, s. 386-387. Bizanslılar tarafından Panaghia Mouchliotissa” olarak adlandırılan, günümüzde ise Moğolların Azize Meryem Kilisesi yahut Kanlı Kilise olarak bilinen ve 1282 veya 1285 yılında yapıldığı tahmin edilen bu eser için ayrıca bk. John Freely-Ahmet S. Çakmak, Byzantine Monuments of Istanbul, Cambridge University Press, New York 2004, s. 256-258; Ken Parry, “Pierre Giles’ Constantinople: A 16th-Century Frenchman in the City of Suleyman the Magnificent”, Byzantium to China: Religion, History and Culture on the Silk Roads – Studies in Honour of Samuel N.C. Lieu, Brill, Leiden-Boston 2022, s. 413. 995 Korobeinikov’a göre Theodora’nın “Arakhantloun” ismi muhtemelen “dindar hanımefendi” anlamına gelen “ari’un khātūn” ifadesinin kısaltmasıdır (Korobeinikov, “The Ilkhans in Byzantine Sources”, s. 409, n. 97). Geleneksel olarak Maria’nın Abaka Han’ın 1282 yılındaki vefatından sonra Konstantinopolis’e döndüğünün düşünüldüğünü belirten Korobeinikov, bu konuda Baydu ve Gazan arasında taht kavgasının yaşandığı Mart-Eylül 1295 aralığına tarihlenen bir kayda dikkat çekmektedir. Ona göre, Orbelian’ın ifadesiyle “Baydu’yu kendi oğlu gibi yetiştiren Maria’nın, şehzadenin 4 Ekim 1295’teki idamından önce 263 sonra Kariye Camii’ne tebdil edilecek olan Kutsal Kurtarıcı Kilisesi’nde bulunan ve Hz. İsa ile annesi Hz. Meryem’i betimleyen mozaikte Hz. İsa’nın ayağının dibinde diz çökmüş şekilde tasvir edilen “Moğolların Hanımı” olarak tanımlanan yaşlı rahibenin muhtemelen Abaka Han’ın eşi Mara Despina’yı sembolize etmektedir.996 Abaka Han eşlerinden başka pek çok cariyeye (kûmâ’î/kumay) sahipti. Reşîdu’d-dîn, onun Kaymış İgaçi, Kukatay, Bulugaçin İgaçi, Buvulçin İgaçi, Şirin İgaçi, Altay İgaçi adındaki kadınların dışında ismi bilinmeyen pek çok cariyeye sahip olduğunu aktarmaktadır.997 Döneme ilişkin kaynaklar Abaka Han’ın çeşitli eşlerinden ve cariyelerinden iki erkek ve yedi kız olmak üzere dokuz çocuğu olduğundan bahsetmektedirler. Onun erkek çocukları, Kaymış Hatun’dan doğma Argun ve Nukdan Hatun’dan doğma Geyhatu, Abaka Han’ın ölümünden sonra İlhanlı tahtına çıkmış;998 Argun 1284-1291 yılları arasında, Geyhatu ise 1291-1295 yılları arasında hüküm sürmüştür. Abaka Han’ın kız çocukları bahsine gelince, bunlar Tudan Hatun, Tagay, Melike, Kukatay’dan doğma Togançuk, Buvulçin’den doğma İl Kutlug 999 , Olcaytay ve Mirtay’dan doğma Nuçin olarak sıralanabilir.1000 Tebriz’i terk ederek Konstantinopolis’e döndüğü” neredeyse kesindir (Korobeinikov, “The Ilkhans in Byzantine Sources”, s. 409). 996 Freely-Çakmak, Byzantine Monuments of Istanbul, s. 275; Korobeinikov, “The Ilkhans in Byzantine Sources”, s. 385-387; Parry, “Pierre Giles’ Constantinople”, s. 413. 997 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 516; Reşîdu’d-dîn, Şu‘ab-i pençgâne, v. 143b . 998 Geyhatu Han hakkında kapsamlı bir değerlendirme için bk. Kansu Ekici, İlhanlı Hükümdarı Geyhâtû ve Zamanı, Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2012. 999 İl Kutluğ Hatun hakkında bk. Yoni Brack, “A Mongol Princess Making hajj: The Biography of El Qutlugh Daughter of Abagha Ilkhan (r. 1265-82)”, JRAS, XXI/3 (2011), s. 331-359. 1000 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056-1057; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 516. 264 Resim 13: Abaka Han şehzadesi Argun’la birlikte (Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîh, Bibliothéque Nationale de France, MS. Supp. Persan 1113, f. 198v) Abaka Han’ın damatları, yani kızlarının ve kız torunlarının eşleri olan kişiler konusunda kaynakların verdiği bilgiler tatmin edici olmaktan uzaktır. Moğolların, dolayısıyla İlhanlıların hanedan ailesine mensup kız çocuklarını yine Moğol/İlhanlı elit zümresi içerisinde yer alan kimselerle evlendirdikleri bilinmektedir. Bu kapsamda Abaka Han’ın kızlarından Tagay’ın Emir Duladay İdaçi’yle; annesi Bulugan Hatun olan üçüncü kızı Melike’nin Bayavut kabilesine mensup Nogay Yarguçi oğlu Togan Buka’yla, 690/1291 yılında ölen dördüncü kızı Togançuk’un Uyrat kabilesinden Argun Aka oğlu Emir Novruz’la; beşinci kızı İl Kutlug’un Huşin kabilesinden Arabtay’la ve altıncı kızı Olcaytay’ın Gürcistan Meliki David’in oğluyla evlendiği bilinmektedir. Yine onun kız 265 torunları arasında yer alan, Tudan Hatun’dan doğan Yol Kutlug’un önce İlçitay Kuşçi’yle, ondan sonra ise İl Basmış’la evlendiği kaynaklara yansımıştır.1001 4.4. Dinî Yönü İlhanlı hükümdarı Abaka Han’ın dinî yönünden bahsetmeden önce Moğol dini hakkında kısa bir değerlendirme yapmak gerekmektedir. XIII. yüzyıl başlarında Cengiz Han liderliğinde Moğol istilâsını başlatan kitleler umumiyetle çok uzun zamandan beri Türk tefekkürünün tesiri altında Şamanizm inancına meyletmiş bulunuyorlardı. Moğol inancı Şamanist batıl akideler, kehanetler ve büyü gibi bazı inançlara dayanmaktaydı.1002 İmparatorluğun tebaası ve idarecileri arasında Şamanizm, Budizm ve Taoizm gibi inançların yanı sıra İslâm ve Hıristiyanlık gibi semavî dinlere inanan kişiler de bulunmaktaydı. Moğol hanları, yüksek otoritelerini tanımaları kaydıyla farklı dinlere inanan gruplara hoşgörüyle yaklaşmışlar ve kişi ve gruplara dinlerini yaşamaları hususunda devrin diğer devletlerinde görülmeyen bir serbestiyet tanımışlardı. İlhanlı Devleti’ni kuran Moğol topluluğu ise kahir ekseriyetle Şamanizm ve Budizm inancına sahipti. Budist olan Hülâgû Han tarafından kurulan İlhanlı Devleti, Budizm’e İran sahasında ikinci kez etkin bir yayılma şansı sunmuştu.1003 İtikâdî açıdan Uygur, Tangut, Çin ve Tibet kökenli Budist din adamlarından oldukça etkilenen Moğollar, Budizm’i İlhanlılarda bilhassa ilk hükümdarlarının destek ve himayesiyle üstün bir konuma taşıdılar. Umumiyetle Tibet lamalarının öncülük ettiği Budizm’in Tantrik ekolü ile Uygur Budizmi, ilk İlhanlı hükümdarları üzerinde yoğun etkide bulundu.1004 Devleti 1001 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1056-1057; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 516. 1002 Moğolların kadim diniyle ilgili detaylı bilgi için bk. Jean Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, çev. A. Kazancıgil, İşaret Yayınları, İstanbul 1994; Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya 2020, s. 39-113. 1003 Budizm İran sahasının doğusunda ilk kez M.Ö. III. yüzyıldan itibaren İslâm dininin bu topraklarda yaygınlaşmasına kadar varlık göstermiştir. Bu itibarla İlhanlı Devleti’nin kuruluşu Budizm’in bu bölgede yeniden temsilciler kazanmasını ve gelişmesini sağlamıştır (David A. Scott, “The Iranian Face of Buddhism”, East and West, XL/1-4 (1990), s. 43; Mes’ûd Feryâmeneş, “İlhanlı Sarayında Budizm”, çev. S. Derin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, VII/2 (2020), s. 486, n. 2). 1004 Klaus Sagaster, “The History of Buddhism among the Mongols”, The Spread of Buddhism, ed. A. Heirman-S. P. Bumbacher, Brill, Leiden-Boston 2007, s. 379-388; Johan Elverskog, Buddhism and Islam on the Silk Road, University of Pennsylvania Press, Philadelphia-Oxford, Philadelphia 2010, s. 149; Feryâmeneş, “İlhanlı Sarayında Budizm”, s. 492-493. Budizmin İlhanlı tarih yazımının güzide eserlerinden Camiu’t-Tevârîh’teki yansımaları hakkında ayrıca bk. Elverskog, Buddhism and Islam on the Silk Road, s. 266 teşekkül ettiği yıllarda Uygur Budistleri İlhanlı sarayında yer aldılar. Hatta bunlardan bazıları Anadolu, Ermenistan ve Azerbaycan gibi yerlerde manastır toplulukları ihdas etme şansı buldular. 1005 Spuler, İlhanlı tarihinin en karanlık noktalarından birinin idarecilerin Budistliği meselesi olduğu tespitini yapmış, bunu kaynakların mevzubahis konuda yeterli malzeme vermemesine bağlamıştır. 1006 Hakikaten devletin ilk yıllarında baskın bir seviyede bulunan Budizm, İlhanlı tarih kaynaklarında aynı oranda yer edinememiştir. Bu durum Müslüman İlhanlı tarih yazarlarının devletin yaklaşık çeyrek asırlık ilk döneminde bu dinin etki ve nüfuzunu tanımlama konusundaki çekincelerinden ileri gelmektedir. Bir başka deyişle İlhanlı tarih yazarlarının Müslüman olması, bu konuda sessiz kalmayı sessiz kalmayı tercih etmelerine neden olmuştur. 1007 Ağabeyi Kubilay Kağan’la birlikte Hülâgû’nun da Budizme meyletmesiyle, Şamanizm Moğollar ve İlhanlılar arasındaki resmi önemini kendiliğinden kaybetti.1008 Aynı zamanlarda Budist kitleleri erken dönem İlhanlı idarecilerinin destek ve himayesi altında İran’a yerleşmişler ve burada birçok dinî cemaat ve türbelerin oluşumunu sağlamışlardı.1009 Bilhassa Hülâgû ve Abaka Hanlar Budist papazları ve Tibet lamaları ile temas kurarak onlara mabet inşa ettirmekle kalmayıp bunları zengin hazinelerle tezyin ettirmekle bu dine açık destek vermişlerdi. Öyle ki İlhanlı ülkesinin her yerinde pek çok 145-162; Roxann Prazniak, “Ilkhanid Buddhism: Traces of a Passage in Eurasian History”, Comparative Studies in Society and History, LVI/3 (2014), s. 667-672. 1005 Feryâmeneş, “İlhanlı Sarayında Budizm”, s. 489; Prazniak, “Ilkhanid Buddhism”, s. 663-664. Keşmir ve Tibetli Budistlerin Hülâgû’ye siyasi konularda müşavirlik ettikleri Uygur din adamlarınınsa bununla yetinmeyerek bizzat onun ordusunda yer aldıkları görülmektedir (Prazniak, “Ilkhanid Buddhism”, s. 653, 663). 1006 Spuler, İran Moğolları, s. 200. 1007 Bausani, “Religion under the Mongols”, s. 541; Feryâmeneş, “İlhanlı Sarayında Budizm”, s. 486. 1008 Bausani, “Religion under the Mongols”, s. 540; Spuler, İran Moğolları, s. 199. 1009 Hatta Gâzân Hân’ın İslâm dinine girişiyle birlikte ülkeden sürülmelerine rağmen, bunlardan biri olan Keşmirli bir rahip Reşîdu’d-dîn’e eserinin Budizm hakkında bilgiye veren Hindistan tarihi kısmının hazırlanmasında yardımcı olmuştur (Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 242). Bu konuda ayrıca bk. Karl Jahn, “Kamālāshraī – Rashīd al-Dīn’s ‘Life and Teaching of Buddha’: A Source for the Buddhism of the Mongol Period”, CAJ, II/2 (1956), s. 81-128; Wonhee Cho, Beyond Tolerence: The Mongols’ Religious Policies in Yuan-dynasty China and Ilkhanate Iran, 1200-1368, Doktora Tezi, Yale University, New Haven 2014, s. 151-152. 267 Budist mabedi kurulmuştu.1010 Abaka Han da tıpkı babasının yaptığı gibi, Budizm’in yayılması ve bu din adına yeni mabetler yapılması konusunda teşviklerde bulundu, hatta yardımdan geri durmadı. 1011 Bu dönemde Horâsân’dan Azerbâycân’a kadar tüm İlhanlı sahasında pek çok Budist mabedi inşa edildi.1012 Bunların içerisinde en önde gelen Budist mabedi, şüphesiz şöhret, büyüklük ve içinde barındırdığı zenginlikle anılan Merâgâ puthanesi idi. Bu mabedin duvarlarına Abaka Han’ın tasviri nakşedilmişti. Muhtemelen İran’daki Budist mabetleri arasında merkez konumda bulunan Merâgâ puthanesi, aynı zamanda hanedan üyelerinin ibadetgâhı olarak dikkat çekmektedir. Burası Abaka Han zamanda sadece dinî işlerin değil siyasî maslahatın da görüldüğü bir mekândı. Bu yüzden Müslüman emirlerin de zaman zaman bu “küfr-âmiz mekânda” bulunmak zorunda kaldıkları görülmektedir.1013 Mesela Reşîdu’d-dîn, 679/1281 baharında meydana gelen hadiseleri anlatırken Abaka Han’ın tüm hatunları, şehzadeleri, emirleri, âyânları ve devletin diğer ileri gelenleriyle birlikte Merâgâ puthanesinde bulunduğu sırada bir yarlıg yayınlattığından söz etmektedir.1014 Bu kayıt, onun Budistliği hususunda şüphe bırakmayan, en net aktarım olarak dikkat çekmekle birlikte İslâm veya başka bir dine mensup kişilerin de devlet işleri sebebiyle Merâgâ’daki Budist mabedinde bulunmak durumunda kalmaları hususunda önemli bir misaldir. Diğer yandan Urmiye gölü ile Hemedân arasında bulunan, Abaka Han tarafından yaylag olarak kullanmak üzere Sâsânîlere ait kompleksin kalıntılarının1015 restore edilmesiyle ortaya çıkarılan Taht-ı Süleyman’da yapılan kazı çalışmalarında keşfedilen geniş ve dört sütunlu yapı, araştırmacılar tarafından bir Budist tapınağının kalıntısı olarak 1010 Cho, Beyond Tolerence, s. 152-158. 1011 Spuler, İran Moğolları, s. 201; Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ‘ahd-i Mogûl, II, s. 376-377; Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 119-120, 132. 1012 Prazniak, “Ilkhanid Buddhism”, s. 661-666. 1013 Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ‘ahd-i Mogûl, II, s. 377. 1014 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1114. 1015 Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün burada yaptığı kazı çalışmaları, bu mevkiin tarihinin Ahameniş İmparatorluğu’na kadar uzandığına işaret etmektedir. Ancak buranın asıl önemini Sâsânîler döneminde inşa edilen Âdur Guşnasp adlı tapınaktan itibaren kazandığı anlaşılmaktadır (Masuya, The Ilkhanid Phase of Takht-i Sulaimān, s. 114-115). 268 tanımlanmıştır. Hükümdarların mevsimlik saraylarında dinî ritüelleri gerçekleştirmek amacıyla mabetlerin de bulunduğu gerçeğinin yanı sıra Taht-ı Süleyman’da bulunan Kâşân usulü çinilerin Budist motiflerle bezeli olması, buranın bir Budist mabedi olmasını muhtemel kılmaktadır.1016 Tıpkı babası gibi Budist olan Abaka Han’ın hükümdarlığında bu din İlhanlılarda gücünü artırdı ve Moğol idarecileri arasında üstün konuma geldi. Abaka Han’ın danışmanlarından bir kısmı Tibet Budistleri arasından seçilmişti. Devrin etkin ve nüfuz sahibi kişileri arasında, unvanlarından Budist din adamı oldukları anlaşılan bazı kişiler mevcuttu. Bunlardan Çenglaun Bahşi, Hülâgû ve Abaka Hanlar tarafından büyük saygı gösterilen bir kimse olarak anılmıştır.1017 Büyük emirlerden biri olan Şişi Bahşi’nin, Abaka Han’ın hususî adamları arasında yer aldığından bahsedilmiştir.1018 Beyânî, sadece onun değil o dönemki hanedan üyelerinin çoğunun Budist olduğunu savunmaktadır.1019 İlk İlhanlı hükümdarlarının Budizm inancına sahip olmakla beraber atalarından tevarüs eden Şamanî akide ve uygulamaları benimsedikleri anlaşılmaktadır. Bu durumu Hülâgû’nun defninde olduğu gibi Abaka Han’ın şaman ve sihirbazlara olan ilgisinde de görülmektedir. Şamanist inancın bir parçası olarak şamanların geleceği görme yeteneğine inanan Abaka Han, 1269-1270 yılında kâhinlere başvurmuş, bu kapsamda üç koyunun köprücük kemiği ile yapılan kehanet ayini icra edilmişti. Şamanist inanca sahip toplumlar arasında yaygınca bulunan bir ritüele göre, elçiler iki ateş arasından geçirildikten sonra hükümdarın huzuruna kabul edilirdi. Bu uygulamayla elçilerin ve yanlarında getirdikleri hediyelerin temizlendiğine inanılırdı.1020 Abaka Han devrinde de bu Şamanî adete uyularak 1270-1271 yılında Memlûk sultanı adına gelen elçiler iki ateş arasından geçirilmişti.1021 İlhanlı toplumunda içerisinde yer alan pek çok büyücü Budist İlhanlı 1016 Prazniak, “Ilkhanid Buddhism”, s. 666. 1017 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1101. 1018 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1124; Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ‘ahd-i Mogûl, II, s. 376; Feryâmeneş, “İlhanlı Sarayında Budizm”, s. 494. 1019 Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ‘ahd-i Mogûl, II, s. 376. 1020 Spuler, İran Moğolları, s. 194. 1021 Spuler, İran Moğolları, s. 191, 193-194; Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 133 269 hanedan üyeleri tarafından oldukça saygı görmekteydi. Abaka Han da Barak isimli bir sihirbazı 1278’de büyük bir memnuniyetle ağırlamıştı.1022 Abaka Han’ın Hıristiyanlık dinine yaklaşımı ve bu dine iman eden kişilere karşı tutumu, onun dinî yönü konusunda önemli ip uçları sunmaktadır. Bilindiği gibi Kerayit, Nayman ve Öngüt gibi Moğol kabileleri istilâ devrinden çok önce Nestûrî Hıristiyanlık inancını benimsemişlerdi. İlhanlıları toplumunda bahsedilen Hıristiyan Moğol kabilelerinin unsurları da bulunmaktaydı. Bu cümleden Abaka Han ve onun Hıristiyanlık dinine bakış açısı hususunda öncelikle Hülâgû Han’ın baş hatunu Dokuz Hatun’dan bahsedilmelidir. Hülâgû Han, oğlu Abaka’nın eğitimi için onu Hıristiyanları himaye etmesiyle bilinen ve dönemin Hıristiyan tarih yazarları tarafından sitayişle andığı bu kadına emanet etmişti. Abaka Han Hıristiyanlıkla ilgili temel bilgileri ve kültürü bu kadından almıştı.1023 Onun ölümünden sonra Hıristiyanlık İlhanlı sarayında yeni hâmiler bulmayı sürdürdü. Özellikle Abaka Han’ın eşlerinden Bizans imparatorunun gayrimeşru kızı olup Ortodoks mezhebine mensup bulunan Maria ve Nestûrîliğe mensup bulunan Kutay Hatun1024 bu dönemde Hıristiyanlığın İlhanlı sarayındaki destekçileri olarak öne çıkmaktadır. Bu kadınların Hıristiyanlık ve Hıristiyanlara bakış açısı konusunda İlhanlı hükümdarını etkiledikleri şüphe götürmez bir gerçektir. Bu dine inanan eşlerinden başka onun saygı gösterdiği Hıristiyan kimseler de bulunmaktaydı. Mesela Abaka Han tarafından oldukça sevilen Hıristiyan Kıpçak Sargis, onun emriyle Kars, Ağrı, Artvin ve Erzincan yöresinin ilbeyiliğine getirilmişti.1025 Yine Gürcüler ve Kilikya Ermenileri gibi Hıristiyanların İlhanlı yanlısı tutumları, Abaka Han’ın bu dine inanan kişilere bakışını önemli ölçüde 1022 Bausani, “Religion Under the Mongols”, s. 540. 1023 Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 131; a.mlf., “Abâkâ Han’ın Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”, s. 75. 1024 Ebu’l-Ferec, 1278-1279 kışının oldukça sert geçmesi sebebiyle Azerbâycân ve civarında atların ve küçükbaş hayvanların telef olduğunu, çadırda halkının hava koşullarından oldukça zarar gördüğünü, gıda maddelerinin nadir ve ulaşılması zor hâle geldiğinden bahsetmektedir. Ona göre bu yıllarda Memlûklerle yapılan savaşların yoğunluğu sebebiyle Hıristiyanlar nehir sularını takdis etmek amacıyla ayinler gerçekleştirememeleri ile şiddetli soğuklar dolayısıyla Kutay Hatun bizzat Merâgâ’ya geldi ve onun öncülüğünde burada bir Hıristiyan ayini tertip edildi (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 460; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 602; Spuler, İran Moğolları, s. 202). 1025 M. Fahrettin Kırzıoğlu, “Ahıska Bölgesi ve Türklük”, Türk Kültürü Dergisi, LXXXVII (1970), s. 87; Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 143; a.mlf., “Abâkâ Han’ın Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”, s. 81. 270 etkilemiştir. Dönemin Hıristiyan kaynakları onu Hıristiyan dostu olarak anmaktadırlar. 1026 Memlûklere karşı mücadelesinde Papalık, Bizans imparatorluğu ve batılı Hıristiyan krallarının desteğini almak isteyen Abaka Han, bazı mektuplarında hâkimiyeti altındaki topraklarda yaşayan Hıristiyanları memnuniyetle himaye ettiğini ve onları desteklediğini ifade etmiştir. Onun bu dine inanan insanlara ve Hıristiyan din adamlarına yönelik tutumuna ilişkin bir başka örnek, Kubilay Kağan’ın izniyle hac ibadeti için Kudüs’e ulaşmak üzere İlhanlı sahasına gelen Çinli Nesturi rahipleri Mar Yahballaha ve Rabban Sauma’nın hikâyesinde1027 yatmaktadır. Bu iki rahip Yakın Doğu’ya geldiklerinde muhtemelen Musul’la Erbil arasında bulunan Tar’il’de ikamet ettikleri sırada Katolikos II. Denha tarafından Bağdâd’a davet edilmişlerdi. Böylece Bağdâd’da onun koruması altında yaşamaya başlayan rahipler, katolikos tarafından, kendisinin yeniden Doğu patriği olarak tesciline dair Abaka Han’ın buyruğunu almak üzere İlhanlı hükümdarının ordosuna gönderilmişlerdi. Moğol kültür ve geleneğine hâkim olan, Çince ve Farsça konuşabilen rahiplerin Kubilay Kağan tarafından bölgeye yollanmış olmaları, katolikosun elçi seçiminde önemli rol oynamıştı. Rahiplerse Abaka Han’la görüştükten sonra yola devamla kutsal topraklara ilerleme niyetindeydiler; bu yüzden katolikostan İlhanlı hükümdarının buyruğunu alıp kendisine ulaştırmak üzere bir görevli istediler. Böylece yola çıkan rahipler Abaka Han’ın huzurunda patriğin isteğini dile getirdiler. İlhanlı hükümdarı katolikos tarafından talep edilen pukdânenin (buyruk/ferman) hazırlanarak onlara verilmesini emretti. Bunu kendileriyle birlikte gelen elçiye vererek Kudüs’e gitmek üzere yola çıkan rahipler, Suriye’deki yolların tehlikeli olmasından dolayı kuzeye yöneldiler. Kutsal topraklara deniz yoluyla ulaşmayı tasarladıysalar da 1026 Mesela Ebu’l-Ferec, 1277’deki Elbistan Savaşı’nın ardından İlhanlılar tarafından düzenlenen harekâtta, Abaka Han’ın Hıristiyanlara dokunulmamasına dair emrine rağmen, Moğol askerlerinin aşırıya kaçarak pek çok Hıristiyan’ı öldürerek esir aldıklarını; bunun üzerine ilhan tarafından yaşlı bir rahibe verilen bir yarlıg sayesinde yöredeki Hıristiyan esirlerin kurtarıldığını aktarmaktadır (Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 458; Mustafa Akkuş, “Ermenilerin İlhanlı Dinî Siyasetindeki Rolleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XXXI/205 (2012), s. 214). 1027 Pier Giorgio Borbone, “A 13th -Century Journey from China to Europe: The ‘Story of Mar Yahballaha and Rabban Sauma’”, Egitto e Vicino Oriente, XXXI (2008), s. 221-242. 271 daha sonra yine yolculuğun tehlikeleri konusunda uyarılmaları sebebiyle Bağdâd’a, Katolikos II. Denha’nın yanına döndüler ve yeniden onun hizmetine girdiler.1028 Bir süre sonra II. Denha’nın ölümü üzerine bölgedeki yüksek din adamları yeni katolikosu belirlemek amacıyla toplandılar. Mar Yahballaha, hükümran Moğolların dil ve gelenekleri konusundaki vukufiyeti sebebiyle ittifakla katolikos seçildi. Büyük ısrarlar üzerine, Rabban Sauma’yla görüşmesinin ardından bu görevi kabul eden Mar Yahballaha, bu kez kendisinin katolikosluğunun onaylanması için Abaka Han’ın ordosuna gitmek mecburiyetindeydi. Büyük rahipler ve keşişlerden oluşan heyet ilhanın yaylag olarak kullandığı Azerbâycân’a ulaştılar ve Siyâh-kûh1029 yakınlarında İlhanlı hükümdarının ordosuna vardılar. Temmuz 1281’de emirler tarafından karşılanarak ilhanın huzuruna çıkan heyet, katolikos II. Denha’nın öldüğünü, onun yerine ittifakla Mar Yahballaha’nın seçildiğini söylediler ve hükümdarın bu konudaki emrini sordular. Mar Yahballaha’yı bu makama uygun gördüğünü söyleyen ilhan, onurlandırmak için sırtındaki pelerini ve orada bulunan tahtını ona verdi, bir de çetr (şemsiye) bağışladı. Aynı zamanda ona bir payza ve eski katolikoslara ait mührü verdi, Bağdâd’da yapılacak törenler için harcanmak üzere bir miktar para bağışladı.1030 Hatta veda vaktinde Moğolların oldukça kıymet verdikleri bir davranışla, elini uzatarak yeni katolikosa muvaffakiyetler diledi.1031 1028 The Monks of Ḳûblaî Khân Emperor of China, s. 54-57; The History of Yaballaha III Nestorian Patriarch and of his Vicar Bar Sauma Mongol Ambassador to the Frabkish Courts at the End of the Thirteenth Century, çev. ve notl. J. A. Montgomery, Octagon Books, New York 1966, s. 36-41; Rossabi, Voyager from Xanadu, s. 58-72; History of Mar Yahballaha and Rabban Sauma, ed. çev. ve notl. Pier G. Borbone, İtalyancadan çev. L. E. Parodi, verlag tredition, Hamburg 2020, s. 75-81; Spuler, İran Moğolları, s. 236-237; Cho, Beyond Tolerence, s. 159-160. 1029 Sefîd Rûd ve Zerrîne Rûd nehirlerinin arasında bulunan bu yöre (Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-alQulūb, s. 187; Dorothea Krawulsky, Īrān - Das Reich der Īlḫāne, s. 557; le Strange, Guy, Doğu Hilafetinin Memleketleri, s. 222-223; John Masson Smith Jr., “Moğol Göçebeliği ve Orta Doğu Coğrafyası: Tümenler ve Kışlaklar”, çev. M. Keçiş-S. Kaya, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXVII/64 (2018), s. 402) ilk defa Abaka Han zamanında devletin yazlık karargâhı olarak belirlenmiş ve kullanılmıştır (Uyar, “İlhanlı (İran Moğolları) Devleti’nin Önemli Yaylak ve Kışlakları”, s. 254). 1030 The Monks of Ḳûblaî Khân Emperor of China, s. 58-61; The History of Yaballaha III Nestorian Patriarch and of his Vicar Bar Sauma, s. 43-46; Rossabi, Voyager from Xanadu, s. 74-76; History of Mar Yahballaha and Rabban Sauma, s. 83-89. Mar Yahballaha ve Rabban Sauma, Abaka Han ve oğlu Argun Han tarafından büyük saygı görmüşlerdir. Argun Han, Papa ve batı krallarına elçilik heyeti göndermeye karar verdiğinde Mar Yahballa’ya danışmıştır. Katolikos, onun dışında dil bilen kimse bulunmadığından Rabban Sauma’nın gönderilmesini teklif etmiş ve neticede onun elçiliği kabul edilmiştir (Borbone, “A 13th - Century Journey from China to Europe”, s. 226). 1031 Spuler, İran Moğolları, s. 237-238; Cho, Beyond Tolerence, s. 160-161. 272 Diğer yandan, yine Mar Yahballaha ve Rabban Sauma’nın anlatısına göre Abaka Han Kasım 1281’de geldiği Bağdâd’da Mar Yabhallaha’yı ziyaret etti ve ona manastırların bakım ve onarımı için yıllık 30.000 dinar vergi koyma yetkisi verdi. Ancak ilhanın ölümüyle bu yetki rafa kalktığından yeni katolikosun bu meblağı toplaması mümkün olmadı.1032 Bağdâd’dan hareket eden Abaka Han, ömrünün son günlerini geçireceği Hemedân’a ulaştığında Hıristiyanların bir bayramına iştirak etmek üzere buradaki kiliseye giderek tertip edilen ayine katıldı.1033 Tüm bu örnekler aslen Budist olan Abaka Han’ın Hıristiyanlık dinine ve bu dine inanlara karşı gösterdiği ilgi ve teveccühü ortaya koymaktadır. Onun Hıristiyan yanlısı politikasının tüm hükümranlık dönemi boyunca sürdüğü anlaşılmaktadır. Kaynakların aktarımlarından oluşan muhtelif örnekler bağlamında Hıristiyanları himaye ettiği açıkça görülen Abaka Han’ın İslâm dinine ve Müslümanlara bakış açısı, onun dinî yönünün bir başka veçhesini oluşturmaktadır. Burada evvelâ İlhanlıların kuruluş devrinde Yakın Doğu’daki en önemli rakiplerinin sırasıyla İsmâilîler, Bağdat merkezli Abbâsî halifeliği ve Memlûk Sultanlığı gibi İslâm hâkimiyetleri olduğunu hatırlatmak gerekir. İlhanlıların özellikle Memlûklerle Hülâgû Han dönemine uzanan rekabetlerinin onların İslâm’a ve Müslümanlara yönelik bakış açılarının olumsuz bir nitelik taşıması sonucunu doğurduğunu söylemek mümkündür. Abaka Han da tıpkı babası gibi,1034 Hıristiyanları destekleyerek himaye eden, buna karşın Müslümanlara karşı olumsuz bakış açısına sahip bir hükümdar portresi çizmektedir. Bu konudaki örneklerden bahsetmek gerekirse öncelikle 671/1273 yılındaki Mâverâünnehir ve Hârizm seferine değinmek icap etmektedir. Göçebe kavimlerin Horâsân yöresine yönelik istilâ hareketlerini engellemeye yönelik bu seferde Gürgenç, Hive ve karakaş gibi Hârizm kentleri ile Ceyhun Nehri’nin ötesindeki Buhâra yağmalandı ve bu kentlerde yaşayan Müslümanlar yaklaşık bir haftalık süre boyunca büyük zarara uğratıldı. İkinci olarak Vassâf’ın kaydına göre Abaka Han 1032 The Monks of Ḳûblaî Khân Emperor of China, s. 61; The History of Yaballaha III Nestorian Patriarch and of his Vicar Bar Sauma, s. 46; Rossabi, Voyager from Xanadu, s. 76-77; History of Mar Yahballaha and Rabban Sauma, s. 89; Spuler, İran Moğolları, s. 238; Cho, Beyond Tolerence, s. 162-163. 1033 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 466; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 609. 1034 İslâm’a ve Müslümanlara karşı son derece katı bir tutum takınmasına rağmen Hülâgû Han’ın bazı İlhanlı ve Memlûk kaynakları tarafından mühtedi olarak anılması hakkında bk. Michal Biran, “The Islamization of Hülegü: Imaginary Conversion in the Ilkhanate”, JRAS, XXVI/1-2 (2016), s. 79-88. 273 Müslümanlara olan nefretinden ötürü veziri Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’yi domuz eti yemeye dahi zorlamıştı.1035 Ayrıca o İlhanlı sahasında bulunan bazı cami ve medreseleri kapattırarak Müslüman vakıfların gelirleri ile Hıristiyan ve Yahudi tabiplerin ücretlerinin ödenmesini karar altına almıştı.1036 Diğer yandan Müslümanlara karşı sert politika ve uygulamalara sahip bir hükümdar olan Abaka Han’ın siyasî hedeflerle bilhassa Güney İran’daki Müslüman mahallî hanedanlarla evlilik bağları kurduğuna şahit olunmaktadır. Bu cümleden Kirmân’daki Kutluğhanlı hanedandan Kutluğ Terken Hatun’un kızı Pâdişâh Hâtun’la evlenmiş, kardeşi Möngke Timur’un Fars atabeği Ebeş Hâtun’la olan evliliği de onun döneminde vuku bulmuştur. Yine, eldeki veriler Abaka Han’ın İslâm’a ve Müslümanlara yönelik politikasının olumsuz bir nitelik taşıdığını gösteriyorsa da onun siyasî işlerini çoğunlukla sahip olduğu Müslüman bürokratlar yoluyla gördüğünü bilhassa belirtmek gerekmektedir. Bu cümleden Sâhib-i Divân Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî ile kardeşi Alâu’d-dîn AtaMelik Cüveynî ve oğlu Bahau’d-dîn Muhammed Cüveynî başta olmak üzere onun hizmetindeki pek çok idareci İslâm dinine mensuptur. Son olarak bilhassa Ahmed b. Tavus el-Husnî, Necmeddin Ca‘fer el-Hillî ve Nâsıru’d-dîn Tûsî gibi Şiî Müslüman âlimlerin Abaka Han’ın teşvik ve himayesinde pek çok eser kaleme aldıkları ve Şiîliğin bu dönemde İran topraklarında yayılma süreci yaşadığı vurgulanmalıdır.1037 4.5. İlmî Yönü ve Etrafındaki İlim Adamları Moğol istilâsının tahripkâr yönü dolayısıyla özelde İran, genelde ise Yakın Doğu coğrafyasında ilmî çalışmalar büyük oranda sekteye uğramıştır. Ancak XIII. yüzyılın ortalarından itibaren İran ve Güney Azerbaycan’ı merkez edinen müstakil bir Moğol idaresinin tesis edilmesi, bu sahada görece huzur ve sükûn ortamı yaratmıştır. Bu yüzden İlhanlı Devleti’nin kuruluş yıllarından itibaren bu bölgede ilmî çalışmaların sayısı ve niteliği hususunda kayda değer gelişmeler yaşanmıştır. 1035 Spuler, İran Moğolları, s. 263. 1036 Spuler, İran Moğolları, s. 162; Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 141; a.mlf., “Abâkâ Han’ın Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”, s. 80; Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, I, s. 314. 1037 Akkuş, Moğollarda Din ve Siyaset, s. 142; a.mlf., “Abâkâ Han’ın Dinî Şahsiyeti ve Anadolu’daki Uygulamaları”, s. 80. 274 Erken dönem Moğol hükümdarlarının entelektüel açıdan çok zengin birikime sahip olmadıkları ortadadır. XII. yüzyılda yaşayan Nizâmî-yi Arûzî’nin Çehâr Makâle’sinde saray için gerekli dört meslek olarak saydığı kâtiplik, şairlik, müneccimlik ve tabiplik,1038 bir dönem Avrasya steplerinin hâkimleri olan Moğol hükümdarlarının sarayları için de geçerliydi. Pratik faydaları düşünüldüğünde Moğol hükümdarların bu meslekleri icra eden kişiler arasında en çok tabipler ve astronomlara değer vermeleri gayet doğaldı.1039 Erken dönem İlhanlı hükümdarlarının da astonomlara ve tabiplere büyük ilgi duyduklarını ve patronaj ilişkisi çerçevesinde onları desteklediklerini, hatta istihdam ettiklerini söylemek mümkündür. 1040 İlhanlılarda ilmi çalışmaların başlangıç noktasını Hülâgû Han dönemi teşkil etmektedir. Uzak Doğu ve Ön Asya manasıyla yüksek terbiye görmüş bir hükümdar olan Hülâgû Han’ın 1041 pragmatik bir yaklaşımla bazı ilim adamlarını desteklediği bilinmektedir. Vassâf, Abaka Han’la muasır dört fazilet sahibi meşhur kimseden bahsetmektedir. Vassâf’ın bunlar arasında bahsettiği ilk kişi olan Şiî âlim Nasîru’d-dîn Tûsî, riyazî ve ahlâkî ilimlerde gösterdiği yüksek hikmetle bu listede yer almayı başarmıştı.1042 Hülâgû Han döneminde İlhanlı hizmetine girerek daha yetkin bilimsel eserler verme imkânı bulan Tûsî, Bu sayede yalnızca İlhanlı döneminin değil, İslâm dünyasının da önemli şahsiyetleri 1038 Yakup Şafak, “Nizâmî-i Arûzî”, DİA, XXXIII (2007), s. 182-183. 1039 S. Frederick Starr, Lost Enlightenment: Central Asian Golden Age from the Arab Conquest to Tamerlane, Princeton University Press, Princeton-Oxford 2013, s. 451-452. Moğol hükümdarları için astronom/astrologlar, kendi kültürlerinde kutsiyet arz eden şamanların muadili idi. Gökbilimcilerin, gök tutulmalarını ve hareketlerini hatırı sayılır doğrulukla tahmin etme yetenekleri Cengizlilere yeryüzünde evrensel hâkimiyet için bir yetki veren, dini Gök kültü olup Tengri’ye odaklanan bir halk için güçlü bir cazibeye sahipti. Tüm modern öncesi imparatorluklarda dikkatle yönetilen kehanet, ihtişamı artıran, politikayı onaylayan, moral oluşturan, halkın dikkatini ve fikrini belli bir noktaya odaklayan temel bir siyasî araçtı. Cengizliler bunun bir istisnası değildi, her türden “fütüroloğu” istihdam ettiler ve bu en değerli keşiflerini, yani Çin ve İran’ın astronomlarını/astrologlarını, imparatorluğun her yerinde öne çıkardılar. Gökbilimciler bilimsel fikirlerini veya bilgilerini uzaktaki meslektaşlarıyla paylaşmak istedikleri için değil, Moğol hanlarının çeşitli politik nedenlerden dolayı hizmetlerine ihtiyaç duyduklarından Çin ve İran arasında değiş-tokuş edildiler (Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 247). 1040 Erken dönem Moğol İran’ında astronomların merkezî idare, hatta bizzat hükümdarlar tarafından desteklendiği pek çok örnekle sabittir. Aşağıda detaylarıyla işlenecek olan Merâgâ Rasathânesi ve burada çalışan ilim adamları, bu husus açısından örnek teşkil etmektedir. Aynı zamanda tabiplerin de ilk İlhanlı hükümdarları tarafından destek görmesi söz konusudur. Hülâgû Han’la birlikte İran’a gelen Çinli tabipler ile Abaka’nın hususî tabiplerini burada hatırlatmak gerekmektedir. 1041 Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, I, s. 310. 1042 Vassâf’ın Abaka Han’la muasır olarak saydığı diğer üç fâzıl kimse ise idarede Sâhib-i Divân Şemsu’ddîn Muhammed Cüveynî, mûsıkîde Safîu’d-dîn Abdu’l-mü’min Urmevî ve hattatlıkta Cemâlu’d-dîn Yâkut’tur (Vassâf/Tahrîr, s. 32). 275 arasında yer almayı başarmıştır. Hatta onun için İlhanlı döneminin fikrî kurucusu yakıştırması yapılmıştır.1043 İlhanlıların erken dönem devlet düzeninin tesisinde Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî’nin önemli bir yeri olduğu muhakkaktır.1044 Âlim bir ailenin evlâdı olarak dünyaya gelen Nasîru’d-dîn Tûsî, ilme yönelik ilgisi ve mahareti ile dikkat çeken bir kişi olarak devrin en birikimli hocalarının yanında yetişmiştir. Bu sayede iyi bir dinî eğitim alan Tûsî’nin, İran’a ulaşan Hülâgû Han’ı etkileyen iki önemli ilim adamından biri olduğu malumdur.1045 Yetişme çağından başlayarak ilim çevrelerinde şöhret bulan ve devrin mühim âlimlerinden biri olan Tûsî, dönemin Kûhistân hâkimi Nâsıru’d-dîn Muhteşem’in daveti üzerine 1257 yılında buraya giderek onun hizmetinde bulunmuştur. Şiî ve İsmailî zümreye mensup bir âlim olmasına rağmen fikrî açıdan Sünnî dünyaya uzak olmayan Tûsi, burada bulunduğu sırada devrin Abbasî halifesi Musta’sım-billâh’a yazdığı bir mektupta Kûhistân’dan ayrılarak Bağdat’a gelmek isteğinde olduğunu belirtmiştir. Ancak bu mektuplaşmanın farkına varan Kûhistân hâkimi, kendi hizmetinde ve egemenliğinde olan bu âlimin Sünnî halifeye sığınma talebinden haberdar olarak onu önce zindana attırmış, bir süre sonra ise Alamut kalesine göndermiştir.1046 Hülâgû’nun Alamut kalesini kuşattığı 1256 yılı sonlarında Nasîru’d-dîn Tûsî başta olmak üzere halen bu kalede İsmailîlerin hizmetinde bulunmakta olan bazı âlimler, Rükneddin Hürşah’ı kaleyi teslim etmeye ve Hülâgû’ya itaat etmeye teşvik etmişlerdir. Bu tavsiyeyi dinleyen Hürşah’ın kaleyi tesliminden sonra, bu işte katkısı bulunan Tûsî, Hülâgû tarafından taltif görmüştür. Böylece önceki dönemlere nazaran daha güçlü bir hâmi ile karşılaşan Tûsî, bu hadiseden sonra Hülâgû’nun baş danışmanı olmakla kalmamış, ömrünün sonuna kadar İlhanlıların hizmetinde olmaya devam etmiştir.1047 Bağdat’ın zaptından evvel Hülâgû Han tarafından 1043 İlhan Erdem, “Olcaytû Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın Doğu’ya Etkileri”, s. 7; Kemal Ramazan Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu: İlhanlı Hâkimiyeti Altında İran, Azerbaycan ve Türkiye’de Dini, İlmi, Fikri Edebi ve Mimari Hayat, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 147, 155. 1044 Dayı, Moğolların Teşkilat ve İdarî Tarihi, s. 76-77. 1045 Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 147-148. 1046 Daiber’e göre Tûsî’nin Alamut’a gidiş sebebi yeterince açık değilse de onun 1246’da bu ünlü İsmailî kalesinde bulunduğu kesindir (s. 746.) Nasîru’d-dîn Tûsî’nin Alamut kalesinde bulunma sebebi tartışmalıdır. Bu konu hakkındaki görüşler için bkz. Hanifi Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2010, s. 92. 1047 Tûsî Moğolların Bağdat muhasarasına katkıda bulunmuştur. Hülâgû’yü, müneccimi Hüsâmu’d-dîn’in aksine Bağdat kuşatmasına teşvik eden Tûsî (Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1006-1007; Reşîdu’d- 276 ayrıca İslâmî vakıflardan sorumlu görevli olarak tayin edilen Tûsî, bu sayede vakıflar aracılığıyla mevcut medreselerdeki ilim faaliyetlerinin devamını sağlamanın yanı sıra yeni medreseler inşa edilmesini sağlamıştır.1048 Abaka Han döneminde devletin resmî filozofu, veziri, tabibi, astronomu ve muvakkiti olan Tûsî, ölümünden yaklaşık otuz yıl sonra Reşîdu’d-dîn tarafından “dünyanın en mükemmel ve bilge kişisi” olarak anılmıştır.1049 Onun İlhanlı ilim ve kültürüne en mühim katkısı Merâgâ Rasathânesi’dir. Bağdat, Musul ve Diyâr-ı Bekr gibi kentleri istila etmesinin ardından Merâgâ’ya yerleşen Hülâgû Han’ın teşvik ve desteğiyle1050 inşasına başlanan yapı kompleksi kapsamında bir tepe üzerinde dîn/Thackston, II, s. 492-493), bu sayede hükümdarın gözüne girmeyi başarmıştır. Bu hadise çerçevesinde bir anlamda sadakati test edilen Tûsî, muhasara neticesindeki Moğol zaferiyle hem İlhanlı aristokrasisi içerisindeki konumunu pekiştirmiş, hem de ileride yapacağı faaliyetler için Hülâgû Han’ın desteğini kazanmıştır. (George E. Lane, “Ṭusi, Naṣır-Al-Din”, (i. Biography), EIr, https://www.iranicaonline.org/articles/tusi-nasir-al-din-bio, Erişim Tarihi 12.03.2021); George Saliba, “Horoscopes and Planetary Theory: Ilkhanid Patronage of Astronomers”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, ed. L. Komaroff, Brill, Leiden-Boston 2006, s. 359-360; A. Bausani, “Religion Under the Mongols”, CHIr, V, The Saljuq and Mongol Periods, Cambridge University Press, Cambridge 1968, s. 538-539; Sayılı, The Observatory in Islam, s. 202; Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 149-150; Lane, Daily Life in the Mongol Empire, s. 86). Bu yüzden bilhassa Sünnî ve bazı Şiî müellifler Bağdat’ın düşüşü hususunda Tûsî’yi suçlamaktan geri durmamışlardır (Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, s. 93-99). Möngke Kağan’ın kardeşi Hülâgû’yü İran’a gitmekle görevlendirdiği sırada, daha önce methini duyduğu Nasîru’ddîn Tûsî’yi bularak kendisine göndermesini istediğini, ancak Hülâgû’nun onu Karakorum’a göndermeyerek kendi hizmetinde tuttuğunu kaydedilmiştir (Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 896-897; Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, I, s. 310; Sayılı, The Observatory in Islam, s. 188, 190-191). Möngke Kağan’ın Tûsî’nin kendisine gönderilmesini istemesinin sebebi, hizmetinde bulunan astrolog/astronom Cemâlu’d-dîn Muhammed b. Tâhir b. Muhammed Zeydî Buhârî’den memnun olmaması idi. Ancak kendisini astronom olarak adlandıran Tûsi (Lane, “Ṭusi, Naṣır-Al-Din”), sonunda Hülâgû Han’ın himayesinde kalarak astronomi çalışmalarını sürdürmüştür (Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, I, s. 311; Saliba, “Horoscopes and Planetary Theory: Ilkhanid Patronage of Astronomers”, s. 358-361). Cemâlu’d-dîn Buhârî’nin astronomi çalışmaları hakkında bk. Starr, Lost Enlightenment, s. 452-453. 1048 Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 150. İslâmî vakıflardan elde edilen gelirler, medreselerdeki eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra Merâgâ Rasathanesi’ndeki ilmî faaliyetlerin yapılmasına da olanak tanımış olmalıdır. Tûsî’nin 662/1263-1264 yılındaki Bağdat seyahati vakıfları teftiş, rasathane için ihtiyaç duyulan kitap ve aletlerden başka belki de paranın bir kısmını tedarik etmek içindi (Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 215, n. 9, 10). Tûsî’nin vakıfların başına getirilmesinin, en büyük projesinin hayata geçirilmesi bakımından Tûsî için, İlhanlı hazinesinden para harcanmadan hayata geçirilerek söz konusu bilim adamının sadakatinin garanti altına alınması bakımından da Hülâgû Han için olmak üzere, tam bir kazan-kazan uygulaması olduğunu belirten Saliba’nın tespiti oldukça yerindedir (Saliba, “Horoscopes and Planetary Theory”, s. 361). 1049 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 985; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 483; Lane, Early Mongol Rule, s. 213. 1050 Reşîdu’d-dîn, rasathânenin Hülâgû’nun emriyle inşa edilmeye başlandığını bildirmektedir. Buna mukabil Vassâf, Tûsî’nin Hülâgû’yu rasathânenin inşasına ikna etmek için hükümdarın astrolojiye olan ilgisini göz önünde bulundurarak “Gelecekteki hadiseleri evvelden öğrenerek ona göre tedbirler alma mecburiyetinin bilhassa hükümdarlar için önemli olduğunu, bunun için de müneccimlerin kullandıkları cetvellerin yeterli gelmediğini ve bunların her zaman kontrole ve tashihe muhtaç olduğunu” söyleyerek 277 büyük bir rasathâne, medrese ve kütüphane kurmaya muvaffak olan Tûsî, talebelerinin yanı sıra Moğol istilâsı sebebiyle etrafa dağılmış pek çok âlimin İlhanlı hanlarının himayesinde ilmî çalışmalar yapmasına olanak tanımıştır. Bu cümleden Nâsıru’d-dîn Tûsî’nin talebi ve Hülâgû Han’ın emriyle Şam’dan Mü‘eyyedu’-dîn ‘Urzî, Kazvin’den Necmu’d-dîn Kâtib, Musul’dan Fahru’d-dîn Meragî ve Tiflis’ten Fahru’d-dîn Ahlatî gibi pek çok bilgin Merâgâ’ya getirildi. 1051 657/1259 yılında şehrin batısında bulunan bir tepe üzerinde rasathane inşasına başlandı ve bu yapı dâhilinde ihtiyaç duyulabilecek tüm cetvellerin, kitapların ve aletlerin teminine çalışıldı. Bilhassa Bağdat, Suriye, Musul ve Horâsân’dan rasat için gereken pek çok kitap getirildi. Tüm gayretlere rağmen Hülâgû Han’ın vefat ettiği 663/1265 yılında rasathânenin yapımı henüz tamamlanmamıştı.1052 Abaka Han da babasının Tûsî’ye ve rasathaneye yönelik himaye ve iltifatını sürdürerek Tezkîre-i Devletşâh’taki kayda göre yapının tamamlanabilmesi için 30 tümen bağışlamış,1053 bu sayede rasathane inşası 12 yılda tamamlanmıştır. Ayrıca Abaka Han, tahta çıkışı için en uğurlu gün ve saatin hangisi olduğunu belirleyen Nâsıru’d-dîn Tûsî’yi taltif etmek için onun talebelerinden olan sayısı yüze yakın âlime ihsanlarda bulunmuştur.1054 Merâgâ Rasathânesi’nde dönemin en gelişmiş rasat aletleri ile astronomiye ait her türlü araçlar, zicler, takvimler, usturlaplar, irtifa alma aletleri, yıldızların ve burçların durumlarını gösteren aletler, bütün arz ve tul daireleriyle beraber bütün şehirleri gösteren onun hükümdara meselenin daha ziyade astrolojik boyutundan bahsettiğini belirtmekte; bu sayede Tûsî’nin teklifi ve Hülâgû’nun onayıyla rasathanenin inşasına başlandığını aktarmaktadır. (Vassâf/Tahrîr, s. 29; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 896-897; Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 213-214; Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 189, 190-191). 1051 Vassâf/Tahrîr, s. 29; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 897. Merâgâ Rasathânesi’nde adı geçen âlimlerin yanı sıra etnik ve dinî ayrımı gözetmeksizin pek çok bilgin görev almıştır. Bu durum, rasathanenin idarecisi konumundaki Tûsî’nin İslâm dünyasının ve Çin dâhil Doğu medeniyetinin astronomiye dair o güne kadarki tüm müktesebatına erişmesini sağlamıştır. Mesela Reşîdu’d-dîn’in Möngke Kağan tarafından Hülâgû’yla birlikte batıya gönderildiklerini belirttiği bazı Çinli astronomi uzmanlarının şüphesiz Nasîru’d-dîn Tûsî’ye ve Merâgâ Rasathanesi’nin gelişimine önemli katkıları olmuştur (J. A. Boyle, “The Longer Introduction to the “Zij-i Ilkhani” of Nasır-ad-din Tusi”, Journal of Semitic Studies, VIII/2 (1963), s. 253). Isahaya, bunlardan biri olan Fu Mengchi’nin astronomi birikimini Nasîru’d-dîn Tûsî’ye aktarması dolayısıyla bu âlimin eseri Zic-i İlhânî’yi hazırlarken “Çin” takviminden oldukça etkilendiğini iddia etmektedir (Yoichi Isahaya, “History and Provenance of the “Chinese” Calendar in the Zīj-i Īlkhānī”, Tarikh-e Elm, 8 (2009), s. 19-44). 1052 Vassâf/Tahrîr, s. 29-30; Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 897; Boyle, “The Longer Introduction to the “Zij-i Ilkhani” of Nasır-ad-din Tusi”, s. 247. 1053 Semerkandî, Tezkîretü’ş-Şu‘arâ’, s. 170. 1054 Mîrhv ând, Ravzatu’s-safâ, V, s. 907. 278 bir küre bulunmaktaydı. Tûsî, bu aletlerin büyük bir kısmını Bağdâd’dan temin etmiş, bir kısmını çevredeki diğer ilim mevkilerinden toplamış; bununla kalmayarak bazı yeni aletler icat etmişti.1055 Diğer yandan Godard, yaptığı araştırma kapsamında Merâgâ Rasathânesi kalıntılarını gezmiş, bu sırada incelediği bir mağaranın yukarıdaki kabataslak planını da çizmiştir. Köprülü, Godard’ın mihrap olarak mütalaa ettiği, toprak seviyesinin altında bulunan mağara biçimindeki mahallin, rasathânenin tesisatından bir parça olmadığını, bilakis buranın rasat yapılan esas kısım olduğunu savunmuş ve görüşünü Takıyü’d-dîn’in İstanbul Tophane’de yaptırdığı rasathanedeki benzer yapıyı misal vererek desteklemiştir. 1056 Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî’nin kaydına göre XIV. yüzyılın ortalarına doğru harap halde olan1057 rasathânede Abaka Han döneminde astronomi alanında önemli ilmî faaliyetler yapıldığı muhakkaktır. Bu rasathâne vesilesiyle İlhanlı hâkimiyetinin ilk merkezi konumundaki Merâgâ şehri, Yakın Doğu’nun en mühim ilim merkezlerinden biri haline gelmiştir. 1058 Merâgâ Rasathânesi’nde yapılan gözlemlerin sadece o döneme değil, Rönesans’a kadar olan süreçte yapılan astronomi araştırmalarına önemli katkılarda bulunduğu özellikle belirtilmelidir.1059 Ünlü Moğol ve Avrasya tarihçisi Allsen bu rasathanenin önemini şöyle açıklamaktadır: Merâgâ Rasathânesi birçok konuda ve dilde yazılmış bilimsel kitapların büyük bir hazinesi durumundaydı. Yuan hanedanlığındaki İmparatorluk Kütüphanesi Riyaseti’ne (Mishu jian) benzer şekilde burada da çok uluslu bir ekip işbaşındaydı. 1055 Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 216. Merâgâ Rasathânesi ile burada bulunan rasat aletleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Sayılı, Observatory in Islam, s. 193-201; Lane, Early Mongol Rule, s. 215-217. 1056 Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 208-211, 224. Godard’ın Merâgâ Rasathânesi hakkındaki tetkiki için bk. André Godard, Les monuments de Merāgha, Ernest Leroux, Paris 1934. 1057 Hamd-allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, s. 88. 1058 Beyânî, Din ve Devlet der-İrân ‘ahd-i Mogûl, I, s. 347. Bunda, bu şehirde inşa edilen rasathanenin Hülâgû, Abaka, Ahmed Teküder, Argun, Geyhatu, Baydu, Gazan Mahmud, Olcaytu gibi İlhanlı hükümdarları zamanında faaliyette olmasının büyük payı vardır. Tûsî’nin 672/1274’teki ölümünün ardından rasathânenin idaresi sırasıyla oğulları Sadru’d-dîn ve Asîlu’d-dîn’e tevdi edilmiştir (Sayılı, The Observatory in Islam, s. 211, 218, 223). Bilhassa Gazan Mahmud Han’ın rasathaneyi pek çok kez ziyaret ederek yapıya büyük ilgi gösterdiği ifade edilmelidir (Reşîdu’d-dîn/Jahn, s. 104, 131, 173-174). 1059 Saliba, “Horoscopes and Planetary Theory”, s. 367-368. 279 Tûsî en az bir Çinli gökbilimciye sahip bir ekiple çalışarak 1270’lerin başında Zic-i İlhanî’yi hazırladı. Zic içerisindeki takvimler Yunanlar, Araplar, Farslar, Yahudiler, Hıristiyanlar, Çinliler ve Moğollar arasında tarihleri dönüştürmek için bir dizi çizelgeyi içeriyordu. İlk başta idarî gerekçelerle ihtiyaç duyulan bu çizelgelerden farklı zaman hesaplama yöntemlerini kullanan Reşîdu’d-dîn gibi tarihçiler için de büyük değer taşıyordu. 1060 Reşîdu’d-dîn, Abaka Han’ın tahta çıktığı sırada üstadü’l-beşer (insanlığın hocası) olarak andığı Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî’nin talebelerinden yüze yakın kişinin onun tarafından tüm nimetlerden faydalandırıldığını aktarmaktadır.1061 Onun bu ifadelerinden, Tûsî’nin pek çok talebesinin Abaka Han’ın himayesi ve patronajı altında ilmî çalışmalar yaparak astronomi başta olmak üzere pek çok ilmî sahada gelişmeler meydana getirdikleri anlaşılmaktadır. Ayrıca Tûsî’nin Hülâgû Han döneminde İslâmî vakıfların sorumlusu olmasına ilişkin görevini Abaka Han döneminde de sürdürdüğünü ifade etmek gerekmektedir. Onun Hülâgû Han döneminde 662/1263-1264’te; Abaka Han zamanında ise 672/1273-1274’te bu vakıfları denetlemek amacıyla Bağdat’a gitmesi, bu konuda önemli bir delildir.1062 Diğer yandan Reşîdu’d-dîn’in aktardığı bir hadise, müellif tarafından “Dünya hâcesi” telâkki edilen Nasîru’d-dîn Tûsî’nin Tıp ilmine olan ilgisini1063 ve etrafındaki insanlarda yarattığı saygınlık ve güven duygusunun boyutunu ortaya koyması bakımından önemli bir misaldir. Buna göre Abaka Han, Herât Savaşı’nda Çağataylıların mağlup edilmesinin ardından Merâgâ’ya dönmüş ve burada Kubilay Kağan’ın elçileri tarafından gönderilen yarlıg ve hükümdarlık alâmetlerini alarak Çagâtû’da ikinci kez İlhanlı tahtına çıkmıştı. Cülus merasiminden bir süre sonra ise avla meşgul olmuş1064 ve 23 Safer 669/11 Ekim 1060 Allsen, “Kültürel Aktarımın Taşıyıcısı Olarak Moğollar”, s. 233. 1061 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, C. II, s. 1061; Reşîdu’d-dîn/Thackston, C. III, s. 518; Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 148-149. 1062 Söz konusu vazife Tûsî’nin çocuklarına intikal etmiştir (Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 215, n. 9). 1063 Tûsî’nin Tıbba olan ilgisi hakkında bk. Muhammed Muderrisî, Sergozeşt ve ‘Akâid-i Felsefî-yi Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, s. 144-146. 1064 Av, tarihin en eski dönemlerinden beri yalnızca halktan kişiler tarafından değil, hükümdarlar ve onlara yakın kişiler tarafından da vazgeçilmez bir eylem olmuştur. Moğol/İlhanlı hükümdarlarının da ava meraklı 280 1270 günü Çagâtu’da yabani boğa avında iken tesadüfen av hayvanının boynuzundan dolayı gırtlağından yaralanmıştı. Hatta gırtlağında oluşan tahribattan ötürü damarın açılması sebebiyle epey kan kaybetmişti. Bu durumda, adından yaşça büyük, ulu bir kimse olarak tanındığı anlaşılan Kurçan Aka, bir yay alarak ilaç sürdü ve kan duruncaya ve yara şişinceye kadar yayın kirişini Abaka Han’ın gırtlağına sardı. Bu ilk tedavi sonrasında Kurçan Aka’yı ödüllendirdiği anlaşılan İlhanlı hükümdarı, bir süre sonra yaranın şişerek kan toplaması sebebiyle güçten düşerek bitkin hâle geldi. Onun yanında bulunarak sıhhatiyle ilgilenen tecrübeli hekimlerin hiçbiri yarayı deşmeye cesaret edemiyordu. Zira yaranın deşilmesi sonrasında ilhanın sağlığı açısından daha kötü bir senaryoyla karşılaşılabilirdi. Bu sırada yine onun yakınında bulunan Nasîru’d-dîn Tûsî, yaranın deşilmesi halinde Abaka Han’ın sağlığının daha iyi bir noktaya geleceğini söyledi. Dahası bu konuda tüm emirleri teskin ve ikna ettikten sonra Cerrah Ebu’l-İzz’den yarayı deşmesini ve temizlemesini istedi. Hakikaten Abaka Han yaranın adı geçen cerrah tarafından deşilip temizlenmesinden sonra tedricen iyileşti. İlhanlı hükümdarı bu operasyondan takriben bir hafta sonra eski sağlığına kavuştu.1065 Bu misalde görüldüğü üzere Nasîru’d-dîn Tûsî, sadece İlhanlı hükümdarının emrinde bulunan hekimler tarafından değil, bunun yanı sıra önde gelen emirler tarafından da saygı ve teveccüh duyulan bir karakterdi. Sadece İlhanlı döneminin değil bütün İslâm medeniyetinin en önemli âlimlerinden biri olan Nasîru’d-dîn Tûsî, matematik, geometri, astronomi, felsefe ve teoloji gibi alanlarda önemli çalışmalar yapmıştır. Bununla beraber bilhassa astronomi alanında yaptığı ilmî faaliyetlerinin onu günümüze kadar ulaşan şöhrete kavuşturduğunu söylemek oldukları pek çok örnekle sabittir. Bilhassa Türkler ve Moğollar gibi göçebe ve yarı göçebe kavimlerin liderlerinin av merakı, tüm Avrasya stepleri boyunca gelenek haline gelerek kurumsallaşmış ve tarihte önemli izler bırakmıştır. Avrasya steplerinin hâkimlerinin av merakı ve bunun tarihteki yeri hakkında şu önemli eserden istifade edilebilir: Thomas T. Allsen, Royal Hunt in Eurasian History, University of Pennsilvania Press, Phiadelphia 2006. Moğollarda avlanma eyleminin aynı zamanda bir savaş pratiği olması hakkında bk. Mustafa Uyar, “Vahşi Hayvanlar Üzerinde Savaş Pratiği: Ortaçağ Moğol Ordularının Sürek Avları”, Timurlu Tarihine Adanmış Bir Ömür: 75. Doğum Yılında Prof. Dr. İsmail Aka’ya Armağan, ed. M. Ş. Yüksel, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2017, s. 77-83. 1065 Reşîdu’d-dîn/Rûşen-Mûsevî, II, s. 1097-1098; Reşîdu’d-dîn/Abaġa, s. 28-29; Reşîdu’d-dîn/Thackston, III, s. 535; Rezevî, Ahvâl ve Âsâr-ı Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, s. 58; Muderrisî, Sergozeşt ve ‘Akâid-i Felsefîyi Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, s. 144. 281 mümkündür.1066 Onun astronomiye dair en mühim çalışması şüphesiz Hülâgû Han’ın emriyle hazırlamaya başladığı1067 ancak onun ölümünden sonra halefi Abaka Han’a sunduğu1068 rasat cetveli hüviyetindeki Zic-i Hânî yahut bir diğer ismiyle Zic-i İlhânî’dir. Eserine Kûşîyâr, Fâhir, ‘Âlâ-yi Şâhî ve Battânî gibi muhtelif ziclerde bulunmayan birtakım cetveller de ilave eden Tûsî, bunların tashihine de çalışmıştır.1069 Muasır pek çok astronomi bilgininin hazırladığı zicleri ihtiva etmesinin ötesinde, Nâsıru’d-dîn Tûsi başta olmak üzere Muhyî‘u’d-dîn-i Mağribî, ‘Ali b. Ömer-i Kazvînî, Fahru’d-dîn-i Ahlâtî, Kutbu’d-dîn Şîrâzî ve diğer pek çok astronomi âliminin emeğiyle meydana gelen Zic-i İlhânî, Merâgâ Rasathanesi’nin ortaya koyduğu en mühim eser olarak dikkat çekmektedir.1070 Nâsıru’d-dîn Tûsî, geçmişte olduğu gibi bugün de önemli İslâm âlimleri arasında yer almasını muhtelif sahalarda telif ettiği eserlere borçludur. Bunlar arasında yukarıda anılan Zic-i İlhanî’den başka Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî’ye ithaf ettiği Ahlâk-ı Nasırî olarak da anılan Evsâfü’l-eşrâf, İlhanlı yönetim anlayışına katkı sunmak amacıyla kaleme aldığı Risâle-yi der-resm-i ‘ayn-i İlhânî başta gelmek üzere pek çok eser bulunmaktadır.1071 Zilhicce 672/1274’e kadar Merâgâ’da kalan ve ilmî faaliyetlerine devam eden Tûsî, bilinmeyen bir sebeple pek çok talebesi ve takipçisiyle birlikte buradan ayrılarak Bağdâd’a gitmiş ve bundan kısa bir süre sonra vefat etmiştir (18 Zilhicce 672/25 Haziran 1274). Vasiyeti gereği Bağdâd’daki İmam Musa Kâzım’ın türbesinin yanına, daha önce Abbasî halifesi Nasır li-dinillah için yapılan ancak halifenin çeşitli sebeplerle 1066 Moğolların/İlhanlıların astronomiye olan ilgisi göz önüne alınırsa, astronominin İlhanlı hâkimiyetiyle birlikte Yakın Doğu’da en çok ivme kaydeden bilim dalı olması gayet doğal bir sonuçtur. Aynı şekilde Nasîru’d-dîn Tûsî’nin günümüzde dahi en çok astronomi alanındaki eserleriyle tanınması ve bu eserleri İlhanlı himayesi ve desteği altında telif etmiş olması bu gerçekle doğrudan alakalıdır. 1067 Vassâf/Tahrîr, s. 30; Lane, Early Mongol Rule, s. 218. 1068 Tûsî, Zic-i İlhânî mukaddimesinde bunu şu sözlerle anlatmaktadır: “Hülâgû Han’ın yerine geçen oğlu Abaka Han’ın muktedir idaresinde, onun talimatları sayesinde yıldızları gözlemleme işi tamamlandı. Yapılan gözlemlerin temelinde ben, kölelerin en hakiri Nasîru’d-dîn Tûsî, bu Zic-i İlhânî’yi hazırladım ve şimdi onu cihan hükümdarı Abaka Kağan’ın hizmetine, onun tasdik ile tanışmayı umarak sunuyorum, ki böylece bundan sonra onun himayesindeki astronomlar almanaklarını bu zic’den faydalanarak hazırlayabilecekler ve onun [Abaka Han] ismi binlerce yıl boyunca bu dünyada kalacak [anılacak]” (Boyle, The Longer Introduction to the “Zij-i Ilkhani” of Nasır-ad-din Tusi”, s. 247). 1069 Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 216. 1070 Sayılı, The Observatory in Islam, s. 204-207. 1071 En üretken Müslüman âlimlerden biri olan Tûsî’nin tüm ilmî sahalarda verdiği eserleri hakkında detaylı bilgi için bk. Rezevî, Ahvâl ve Âsâr-i Hâce Nasîru’d-dîn Tûsî, s. 339-557. 282 gömülmediği kabre defnedilmiştir.1072 Astronomi başta olmak üzere aklî ilimlerde ve yine bilhassa kelâm ve fıkıh sahalarındaki ilmî çalışmaları dolayısıyla dinî ilimlerde yetkinliğini kanıtlayan Tûsî, Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Rüşd ve İbn Tufeyl gibi âlimlerden sonra aklî ilimlerin zirve isimlerinden biri olmakla kalmamış, aynı zamanda XIII. yüzyılda oluşmaya başlayan İmâmîye’nin felsefî kelâm geleneğinin de kurucusu olmuştur.1073 Tûsi, eserleri ve ilmî sahalardaki maharetiyle, İslâm coğrafyasının muhtelif medreselerinde kitapları okutulan bir âlidir. Tûsî’nin ilmî etkileri aynı coğrafyanın farklı bölgelerinde uzun bir süre devam etmiştir. Bu kapsamda onun matematik, geometri, astronomi, felsefe ve teoloji gibi alanlarda en önemli ve etkili Şiî bilim adamı olarak kabul edildiği, hatta kendi çağından sonra Aristo ve Fârâbî’nin ardından “üçüncü muallim” olarak isimlendirildiği bilinmektedir.1074 Nasîru’d-dîn Tûsî’nin çağdaşı olan, tarihçiliği1075 dışında Merâgâ’da geometri ve astronomi dersleri vermesiyle de tanınan1076 Ebu’l-Ferec, onun hakkında şu satırları kaydetmiştir: “Bu yıl [1274] içinde İranlı filozof Hâce Nâsır vefat etti. Şanlı ve şöhretli, ilmin her sahasında mümtaz ve bilhassa Matematikte bilgin bir adamdı. Yıldızları gözlemlemek için aletler yaptı, İskenderiye’de Batlamyus tarafından yapılan büyük pirinç küreden daha harika küreler imal etti, yıldızların rotalarını gözlemledi ve tanımladı. Azerbaycan şehirlerinden olan Merâgâ’da muhtelif ülkelerden akıllı adamlar onun yanında toplandı. Bağdâd ve Asur’daki medreselere ve eğitim binalarına ait bütün vakıflar onun yönetiminde olduğu için, onunla birlikte olan hocalara ve öğrencilere ücretler tahsis ederdi. Bu sıralarda birçok yeri ziyaret emek üzere yol çıktığı Bağdâd’da öldü. Bazı kimseler onun kör olduğunu bildirmişlerdir. O, retorik, tabiî ve ilâhî ilimler üzerine pek çok açıklama (yahut şerh) yazmıştı. Öklid ve Magistî’yi [?] büyük bir titizlikle aranje etmişti. Ayrıca, ona [atfedilen] Platon ve 1072 H. Daiber, “Al-Tusi, Nasır al-Din”, (Life; As theologian and philosopher), EI2 , X (2000), s. 747. 1073 Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 152-156. 1074 Daiber, “Al-Tusi, Nasır al-Din”, (Life; As theologian and philosopher), s. 746-750. Tûsî’nin ilmî karakterinin gelişimi ve etkileri hususunda bk. F. J. Ragep, a.y., (As scientist), s. 750-752. 1075 Denise Aigle, “The Historiographical Works of Barhebraeus on the Mongol Period”, The Mongol Empire between Myth and Reality: Studies in Anthropological History, Brill, Leiden-Boston 2015, s. 66- 89. 1076 Sayılı, The Observatory in Islam, s. 219-222. 283 Aristo’nun pratik felsefede kullandıkları kelimelerin anlamlarını öğrettiği Farsça sözlükbilimsel bir eser vardır. Zira o ilk filozofların düşüncelerine sıkıca bağlıydı ve yazılarında onlarla çelişenlere karşı şiddetle savaşmıştı.”1077 Nasîru’d-dîn Tûsî’nin devlet idaresi ve bilhassa malî idare hakkında, Abaka Han’a sunmuş olması kuvvetle muhtemel,1078 bir nevi siyasetnâme olan küçük bir risâlesi konumuz açısından oldukça önemlidir.1079 Tûsî risâlesine “cihan padişahı, emniyet ve 1077 Ebu’l-Ferec/Budge, I, s. 451-452; Ebu’l-Ferec/Doğrul, II, s. 592-593. 1078 Köprülü, “XIII. Asırda Marâga Rasathanesi Hakkında Bâzı Notlar”, s. 219, n. 15. Tûsî’nin bu risalesinin günümüze ulaşan örneklerinin başlangıç kısmında yer alan “Emn ü emânın dayanağı olan cihan padişahı, büyük efendimiz, yeryüzündeki tüm insanların üstadı, geçmişte yaşayan ve sonradan yetişen tüm âlimlerin âlimi, İslâm’ın ve Müslümanların hücceti [Nasîru’d-dîn] Muhammed b. Muhammed et-Tûsî’den, bu vilayetlerde asker ve ahaliyi huzurlu, âlemi ise mamur ve bayındır kılmak için eski padişahların hangi yol ve usûl üzere ilerlediklerini yazarak kendilerine takdim eylemesini istemiş idi. Üstat bu emir ve işaret doğrultusunda bu risaleyi yazmış idi” ifadesinden anlaşıldığına göre, risalenin hangi hükümdara sunulduğu açıkça belirtilmemiştir. (Müctebâ Minovi-Vladimir Minorsky, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, V/3 (1940), s. 755-756; Şerefeddin Yaltkaya, “İlhanîler Devri İdarî Teşkilâtına Dair Nasîr-ed-dini Tûsî’nin Bir Eseri”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, II, 1939, s.  . Minorsky tarafından “Moğolistan’dan gelerek İran ülkesinin idaresini eline alan Hülâgû Han için çok yararlı” olabileceği belirtilen bu risalenin pekâlâ onun emriyle yazılmış olması ihtimal dâhilindedir. Ancak yine ona göre, Tûsî’nin bu risaleyi tahta yeni çıkan ve idare hakkında ilim sahiplerinin desteğine ihtiyaç duyan Abaka Han’a sunması daha yüksek bir ihtimaldir (Minovi-Minorsky, Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, s. 767) İlhanlı aristokrasisiyle yakın ilişkiler içerisinde olan ve İslâmî vâkıfların denetimi vazifesini uhdesinde bulundurarak malî idare konusunda birikimli durumda bulunan Tûsî, bu küçük risalesine geçmiş zaman hükümdarlarının uygulamalarını esas alarak devlet idaresindeki ve özellikle malî idaredeki usuller ve doğru uygulamalar hakkında hükümdarın kendisinden istediği önemli bilgileri ve bu hususlardaki görüşlerini kaleme almıştır. Bu sebeple Abaka Han’ın, Hülâgû Han’a nazaran, tam da bu meselelerde profesyonel görüşlere ihtiyaç duymuş olması kuvvetle muhtemeldir. Bu yüzden bizim kanaatimiz de eserin Abaka Han’a sunulmuş olduğu yönündedir. 1079 Özel bir başlık taşımayan söz konusu risalenin üç farklı elyazması nüshasının bulunduğunu belirten Bayrakdar’a göre, Yaltkaya’nın İstanbul Beyazıt Kütüphanesi’nde bulunan Veliyûddin nüshasına dayanarak yaptığı tercüme (Yaltkaya, “İlhanîler Devri İdarî Teşkilâtına Dair Nasîr-ed-dini Tûsî’nin Bir Eseri”, s. 7-19) hatalı ve anlaşılmaz durumdadır. Yine o, “Şemsü’l-ulemâ” lakabıyla anılan Muhammed Hüseyin-i Garakanî’nin kişisel kütüphanesinde bulunan IX/XV. yüzyıla tarihlenen nüshayı ve Garakanî’nin buna dayanarak kendi el yazısıyla meydana getirdiği nüshayı esas alan M. Minovi ve V. Minosrky’nin çalışmasının [Minovi- Minorsky, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, 755-789] bazı hatalar ihtiva ettiğini ifade etmiş ve yeri geldiğinde bu çalışmaları tashih etmiştir (Nâsiru’d-dîn et-Tûsî, Risâle der Resm vo Âyîn-e Îlkhanî: Devlet Finansı Üzerine Düşünceler, çev. ve yay. haz. M. Bayrakdar, y.y., t. yok, s. 10). Bahsedilen risale, ayrıca Nasîru’d-dîn Tûsî’nin risalelerinin toplandığı bir çalışmanın üçüncü kısmı olarak “Risâle derresm ve a’yîn-i padişâhân-ı kadîm râci’ be ahz-i mâliyyât ve herâc ve mesârif-i ân” (Eski hükümdarların vergi ve haraç toplamalarına ve masraflarına ilişkin usûl ve âdet[ler]i üzerine risâle) başlığıyla neşredilmiştir: Hâce Nasirü’d-dîn (Muhammed b. Muhammed b. el-Hasenü’t-Tûsî), Mecmua‘-i resâil – Şâmil-i Risâlât-ı Zeyl, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, 1335/1956, 28-35. Bu neşir aslında eserin bir başka nüshasına istinat etmektedir. Buna göre eserin, Nizâmeddin Yahya b. Sâid b. Ahmed tarafından Şevvâl 757/Ekim 1356’da istinsah edildiği anlaşılan, aynı müellifin Kitâbhâne-yi Medrese-i Âlî-yi Sipehsâlâr’da bulunan Kitâb-ı Hadâiki’s-siyer fî Âdâbi’l-mülûk adlı eserine derç edilmiş bir nüshası daha mevcuttur. Bu yüzden bu neşirdeki Farsça metnin son kısmı, söz konusu risaleyle ilgili yapılan, MinoviMinorsky’nin esas aldığı nüshadan farklılık arz etmekle birlikte Yaltkaya’nın esas aldığı nüshayla, istinsah tarihinin yazılı olması müstesna, aynıdır. Öte yandan, risaleye göre bu dönemde İlhanlı gelirlerinin türleri hakkında bir değerlendirme için bk. Arsenio Peter Martinez, “Kurumsal Gelişme, Gelirler ve Ticaret”, çev. 284 huzurun dayanağı” İlhanlı hükümdarının kendisinden eski hükümdarların âlemi mâmur, asker ve ahâliyi ise memnun kılma konusunda uyguladıkları metotları yazıp sunmasını istediğini, eseri bunun üzerine kaleme aldığını yazmakla başlamaktadır. Acem vilâyeti padişahlarının Hıtay (Çin) hükümdarlarına kıyasla sıkça değiştiğinden bahseden Tûsî, bunu Acem’in küçük vilâyetlerden oluştuğuna ve bunlardan her birinin ayrı adetlere sahip olduğuna bağlamaktadır. Bölgenin eski hükümdarlarının, devletin temelinin birini askerlere, diğerini ise yazıcılara, yani kılıç ve kalem ehline dayandırdığının rivayet edildiğini söylemesinin ardından, ideal askerin özelliklerini, askere karşı hükümdarın vazifelerini, askerlerin faydalarını anlatmış; hükümdarın hasımlarına karşı hangi durumda hangi politikayı uygulaması gerektiğinin altını çizmiştir. Kalem ehline karşılık gelen taifeleri sıralayan Tûsî, devletin dayanaklarından biri olarak gördüğü bu topluluğun faydalarını aktarmayı da ihmal etmemiştir. Bunun ardından hükümdarın, dolayısıyla devletin gelirleri konusuna eğilmiş; ziraat ehlinden alınması gereken verginin arazinin ve çiftçinin durumuna göre adaletli bir şekilde alınmasını öngören bir ziraî vergi sistemi önermiştir. Tâbi vilayetlerden alınacak haracın vilayetin şartlarına uygun biçimde alınması gerektiğini ifade etmiş, sermaye sahipleri ve tüccarlardan alınacak vergiler konusunda görüşler bildirdikten sonra hayvanlar üzerinden alınan vergilerin dışında eyalet valilerinin, idareleri altındaki bölgeler halkından alacakları hâsılat türlerini yazmıştır. Bu çerçevede hükümdarın vergi toplama alanlarını tek tek sıralayan Tûsî, Cengiz Han’a ve dönemine telmihte bulunmaktadır ki bu durum Cengiz Han yasası ve uygulamalarının Moğollar için olduğu kadar İlhanlı devlet ricâli için de ne kadar kıymetli olduğunu ve idarede esas alınması gereken kaynak olarak görüldüğünü ortaya koymaktadır. Tamga ve kobcur gibi vergiler hakkında da kanaatlerini ve bunlara dair geçmiş dönemlerdeki uygulamaları sıralayan Tûsî, tarhanlar, ihtiyarlar, hastalar, dervişler ve çocuklar olmak üzere beş farklı grubun o dönemde İlhanlı idarecileri tarafından vergiden muaf tutulduğundan bahsetmektedir. Tebaanın muhtelif iş kollarında istihdam edilmesi gerektiğini söyledikten sonra hükümdarın giderlerinden bahsetmeye koyulmuştur. Ona göre padişahın biri hususî, diğeriyse devletle ilgili harcaması mevcuttur ki hükümdar hususî harcamalarını yaptığı kişisel malları ile devletin malını birbirine karıştırmaması gerekmektedir. Tûsî, risalesinin son kısmında vakıflara ve M. Uyar, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 175. 285 gayelerine, yani vakıflar yoluyla hâsıl olan hayır işlerine özellikle vurgu yapmakta, eski hükümdarların döneminde bu husustaki uygulamalara atıfta bulunmaktadır. Eğer ihtiyaç duyulursa masraflar konusunda ayrıca detaylı bir izahat yapabileceğini belirten âlim, daha önceki padişahların uygulamalarını özetlemesinin ardından risalesini İlhanlı hükümdarına dua ederek sonlandırmaktadır.1080 Abaka Han ve babası Hülâgû Han’ın yakınlarında bulunan ilim adamlarından bir diğeri Kutbu’d-dîn Şîrâzî’dir. 634/1236 yılında Şîrâz’da hekimleriyle meşhur bir ailede dünyaya gelen Kutbu’d-dîn, iyi bir din, tıp ve tasavvuf eğitimi aldı. 658/1260 yılında Merâgâ Rasathânesi’ne giderek Nâsıru’d-dîn Tûsî’nin talebesi oldu1081 ve Zic-i İlhânî’nin hazırlanmasına katkıda bulundu. Bir süre Horâsân ve Bağdâd’da bulunan Şîrâzî, daha sonra Anadolu’ya geçerek burada Mevlânâ Celâlu’d-dîn-i Rûmî ile tanıştı ve Sadru’d-dîn Konevî’nin hadis derslerine iştirak etti. Burada bulunduğu zaman zarfında Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’nin takdiriyle sırasıyla Sivas ve Malatya kâdılığı görevini yürüten Şîrâzi, bir süre yaşadığı Mısır ve Şâm’ın ardından Tebriz’e gelerek 710/1311 yılında burada vefat etti. Felsefe, tıp, astronomi, matematik ve bazı dinî ilimlerde varlık gösteren Kutbu’d-dîn-i Şîrâzî, Nihâyetü’l-idrâk fî dirâyeti’l-eflâk, Şerh ‘alâ Tezkiretü’n-Nâsıriyye, et-Tuhfetu’s-Sa‘diyye başta olmak üzere pek çok eserin müellifidir.1082 Abaka Han döneminde ilmî sahalarda boy gösteren bir diğer isim meşhur Şiî tefsir, kelâm ve fıkıh âlimi Kâdı Nâsıru’d-dîn Abdullah b. Ömer Beyzâvî’dir. Şîrâz yakınlarındaki Beyzâ kasabasında dünyaya gelen, babasının Şîrâz kâdı’l-kudâtlığına tayininden sonra ailesiyle birlikte bu şehre yerleşen ve iyi bir eğitim hayatı geçiren müellif, babasının 1080 Hâce Nasirü’d-dîn, Mecmua‘-i resâil – Şâmil-i Risâlât-ı Zeyl, 28-35; Minovi- Minorsky, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, 755-766, 769-778, Yaltkaya, “İlhanîler Devri İdarî Teşkilâtına Dair Nasîr-ed-dini Tûsî’nin Bir Eseri”, 8-16; Nâsiru’d-dîn et-Tûsî, Risâle der Resm vo Âyîn-e Îlkhanî: Devlet Finansı Üzerine Düşünceler, s. 19-25. 1081 Sayılı, The Observatory in Islam, s. 205-206. 1082 Kutbu’d-dîn-i Şîrâzî’nin hayatı ve eserleri hakkında detaylı bilgi için bk. Azmi Şerbetçi, “Kutbüddîn-i Şîrâzî”, DİA, XXVI (2002), s. 487-489; E. Wiedemann, “Ḳuṭb āl-dīn Shīrāzī”, EI2 , V/2 (1986), s. 547-548; Sayyed ‘Abd-Allāh Anwâr, “Qoṭb-al-din Širāzi”, EIr, 2005, https://www.iranicaonline.org/articles/qotb-aldin-sirazi, (Erişim Tarihi: 20.07.2022); Kaveh Niazi, Quṭb al-Dīn Shīrāzī and the Configuration of the Heavens: A Configuration of the Heavens: A Comparioson of Texts and Models, Springer, Dordrecht 2014, s. 7-9, 61-84; Sayılı, The Observatory in Islam, s. 216-218. 286 ölümünden sonra Suğuncak Noyan’ın himayesiyle Fars kâdılığı görevine getirilmiştir. Umumiyetle 685/1286 yılında Tebriz’de vefat ettiği kabul edilen müellif Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, Minhâcü’l-vüsûl ilâ ilm’l-usûl ve Havâssü’l-Kur’an gibi pek çok eser kaleme almıştır. Daha çok tefsir, kelâm, fıkıh, fıkıh usûlü ve gramer sahalarında eser vermişse de münhasıran tarihçiliğine de değinmek gerekir. Tarafından yazılan, Hz. Âdem’den başlayarak müellifin zamanına kadar gelen önemli olayları ihtiva eden Nizâmu’t-tevârîh, özellikle peygamberler tarihi; Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Deylemliler, Selçuklular ve Moğollar hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.1083 Eserinde Abaka Han’la çağdaş bazı âlim ve fazıl kimselere ve eserlerine yer veren H v andemîr, ünlü sûfî Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rûmî’yi bu listenin başına yazmıştır.1084 Sultânü’l-ulemâ unvanı ile şöhret bulan Bahâu’d-dîn Veled gibi ünlü bir mutasavvıfın oğlu olarak dünyaya gelen Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rumî, XIII. yüzyıl Anadolu’sunun en önemli simalarından biridir. Bahâu’d-dîn Veled, bölgenin Moğol istilasından evvel Horâsân’ı terk edip1085 beş yıl kadar ailesiyle birlikte önemli tasavvuf merkezlerinde zamanın ünlü mutasavvıflarıyla görüşüp konuşarak dolaştıktan sonra Anadolu’ya gelerek Türkiye Selçuklu Devleti’nin merkezi Konya’ya yerleşmiştir. Henüz çocuk yaşta iken yola çıkarak Anadolu’ya gelen Celâlu’d-dîn, yeni vatanında bir yandan tahsilini sürdürürken diğer yandan evvela babası, sonra onun halifesi Burhânu’d-dîn Muhakkık-i Tirmîzî’den ilk tasavvuf eğitimini almıştır. Yüksek tahsilini Halep’te, dönemin en ünlü medreselerinde ve en meşhur hocalarının rahle-i tedrisinde tamamlamış, İslâm hukuku sahasının genç bir uzmanı olarak Konya’ya dönerek Karatay medresesinde eğitim 1083 Kâdı Nâsıru’d-dîn Beyzâvî’nin hayatı ve Nizamu’t-tevârîh başta olmak üzere eserleri hakkında bk. Yavuz, “Beyzâvî”, s. 100-103; J. Robson, “Al-Bayḍāwī, s. 1129; Melville, “From Adam to Abaqa”, s. 67- 86; Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 204. 1084 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 115; Hv ândemîr/Thackston, s. 65. 1085 Bahâu’d-dîn Veled ve ailesinin Moğol istilası sebebiyle Horâsân’dan ayrıldıklarını ileri süren tüm kurgulamalar oldukça zorlama görünmektedir. Zira Eflâkî’nin Bahaeddin Veled ve ailesinin göç yoluyla ilgili anlatılarında verdiği tarihler, onların Moğol istilasından önce Horâsân’dan ayrıldıklarına işaret etmektedir. Nitekim Mevlânâ’nın 603-604/1207 yılında doğduğu ve beş yaşındayken babasıyla birlikte yola çıktığı dikkate alındığında bu hadisenin 609/1212 sonrasına tarihlendirilmesi mümkün görünmemektedir. Cengiz Han, Belh’i 1221’de ele geçirdiğine göre Bahâu’d-ddîn Veled Horâsân’ı bölgeye yönelik Moğol tehdidinden çok daha önce terk etmiştir. Bu hususta bkz. Franklin Lewis, Mevlânâ – Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, çev. G. Ç. Güven-H. Koyukan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2010, s. 79-98; B. Fürüzanfer, Mevlâna Celâleddin, çev.F. N. Uzluk, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2004, s. 78- 91. 287 faaliyetlerine başlamıştır.1086 Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rumî, 1273’teki ölümüne kadar yaşadığı Konya şehrinde, daha sonraki dönemlerde “Mevlevîyye” olarak anılacak olan tasavvufî ekolün temelini atmıştır. Konya’da yaşadığı dönemde çevresinde toplanan kitlelerle oluşan önemli bir toplumsal gruba liderlik eden, bunun yanında Selçuklu saray çevresiyle ve Moğol idarecilerle yakın ilişkiler kuran Mevlânâ Celâlu’d-dîn-i Rumî’nin Moğollarla ilişkileri devrin siyasî ve sosyal ortamı açısından da önem taşımaktadır. Zira Rumî’nin ilişkiler ağı sebebiyle Moğol yanlısı olma sorunsalı ve bunun ilgili sürece etkileri uzun süredir tartışılagelen bir meseledir. Bu husustaki birinci görüş Moğol idarecilerle kurduğu yakın ilişkiler sebebiyle onun Moğol idaresini Anadolu’da hâkim kılmaya hizmet eden bir mutasavvıf olduğu yönündedir. Buna göre Mevlânâ sürekli Moğol yöneticilerini desteklemiş, onlarla birlikte hareket etmese yahut onlarla bir araya gelmese bile Moğol otoritesinin Anadolu’da yerleşmesine çalışmıştır. Mevlânâ bu sayede bölgede henüz tanzim edilen Moğol hâkimiyeti karşısında halkı teskin etmeye gayret etmiştir. Bu görüşün temel argümanı Mevlânâ’nın eserlerinde ve Ahmed Eflâkî’nin Menakıbü’l-Arifîn adlı eserinde bulunan, Mevlânâ’nın Moğollara ilişkin düşüncelerini içeren pasajlardır.1087 Mevlânâ’nın Moğol yanlısı olduğu görüşünün bir diğer yönü ise dönemin önde gelen Kalenderî şeyhi Şems-i Tebrizî’nin Moğollar tarafından siyasî amaçlarla Anadolu’ya gönderildiği teorisidir. Mikâil Bayram’a göre Moğollar tarafından iş başına getirilen Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Tacu’d-dîn Mu’tez, Nure’d-dîn Caca, Atabeg Mecdu’ddîn ve Fahru’d-dîn ‘Ali gibi devrin önde gelen devlet adamlarının Mevlânâ ile yakın ilişkiler geliştirdikleri, Mevlânâ’nın bu kişilere yazdığı mektuplardan anlaşılmaktadır. Buna göre o, Moğol destekli devlet adamlarıyla ortak bir siyasî anlayış içerisinde olmuş, onlar da Mevlânâ’yı muteber olarak telakki etmişlerdir.1088 Bir diğer görüş Mevlana’nın 1086 Ahmet Yaşar Ocak, “Mevlânâ Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanıdır Yahut Mevlânâ’yı Doğru Anlamak Üzerine”, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016, s. 195. 1087 Söz konusu örnekler hakkında bkz. Kemal Ramazan Haykıran, Moğollar ve Mevlana, Sentez Yayınları, İstanbul 2015, s. 126-146. 1088 Mikâil Bayram, Sosyal ve Siyasî Boyutlarıyla Ahi Evren - Mevlânâ Mücadelesi, Konya 2006, s. 204- 288 elden geldiğince Moğol yönetim çevrelerine yaklaşarak onların yumuşak bir tutum içine girmelerini sağlamaya çalıştığı yönündedir.1089 Buna göre Mevlânâ’nın Moğol otoritelerine yakınlık göstermesi, onun Moğol zulmünü durdurarak bölgede huzur ve sükûn ortamını temin etmek ve Moğolları İslâmlaştırmak amacıyla geliştirdiği bir politikadan ibarettir. 1090 Ardında Dîvân-ı Kebîr, Mesnevî, Fîhî Mâ Fîh, Mecâlis-i Seb’a ve Mektûbât gibi eserler bırakan Mevlânâ’nın ölümünden sonra, Moğolların Anadolu’da hâkim güç olduğu dönemde, “Celâlîlik” olarak anılan Mevlevîliğin Moğol idaresine yakın tavrı devam etmiştir. Mevlânâ’nın ölümünün ardından Mevlevîliğe önderlik eden şahsiyetlerden Hüsâmu’d-dîn Çelebi, Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled ve yine Mevlânâ’nın torunu Ulu Arif Çelebi, Moğol idarecileriyle iyi ilişkiler geliştirmişlerdir.1091 Öte yandan Hv andemîr, Abaka Han’la muasır tasavvuf erbâbı bahsinde, Mevlânâ Celâlu’d-dîn’den sonra Şeyh Sadru’d-dîn Konevî, Şeyh Muhammed Kacûcânî, Şeyh Evhâdu’d-dîn Kirmânî ve İzzu’d-dîn Nazarî’yi saymakta; Hâfız ‘Ali b. Ebheb b. Osman el-Bağdâdî’nin (ö. 674/1275-1276) dönemin tarihçilerinden biri olarak anmaktadır. Ayrıca onunla muasır şairler arasında Kâdı Nizâmu’d-dîn İsfahânî, Cemâlu’d-dîn Reşike’l-kutnî, Seyyid Cemâlu’d-dîn-i Kâşî, Melik Razîu’d-dîn, İmâdu’d-dîn-i Fuzûlî, Mecd-i Hamgâr, ve İmâmî-yi Herevî gibi şahsiyetlerden bahsetmektedir.1092 Bununla beraber, Abaka Han’la muasır olmak üzere özellikle şiir alanında öne çıkan en büyük edip Sa‘dî-yi Şîrâzî’dir. Eğitimine dönemin Fars atabegi Sa’d b. Zengî’nin mülazımı olan babasının gözetiminde başlayan Sa‘dî-yi Şîrâzî, Bağdâd’daki Nizâmiye Medresesi’nde ders gördü. Buradaki tahsilinden sonra 655/1257 yılında Şîrâz’a döndü ve Fars Atabegliği hanedan ailesine hizmetlerde bulundu. Tüm zamanların en büyük şairlerinden biri olarak anılan Sâ‘dî, bilhassa Atabeg Ebû Bekir b. Sâ‘d adına kaleme aldığı Bostân ve onun oğlu Sa’d b. Ebû Bekir’e adadığı Gülistân adlı eserleriyle şöhret 205. 1089 Ocak, “Mevlânâ Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanıdır”, s. 198. 1090 Haykıran, Moğollar ve Mevlana, ss. 137-138. 1091 Bayram, Ahi Evren - Mevlânâ Mücadelesi, s. 205-206; Haykıran, Moğollar ve Mevlana, s. 170-174. 1092 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 116-118; Hv ândemîr/Thackston, s. 65-67. 289 buldu.1093 Fars Atabegliği hanedan ailesi fertlerinin yanı sıra Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî ve kardeşi Alâu’d-dîn Ata Melik Cüveynî gibi dönemin önde gelen İlhanlı devlet adamlarını öven şiirler yazdı. Hac vazifesini ifa etmesinin ardından geri dönüş yolu üzerinde uğradığı Tebriz’de İlhanlı hükümdarı Abaka Han ile görüştü ve ondan büyük saygı gördü.1094 Manzum ve mensur olarak kaleme aldığı eserler arasında, yakınlarından birinin isteği üzerine mevcut ve müstakbel hükümdarlara öğüt vermek amacıyla yazdığı Nasihâtü’lmülûk1095 ve Hülâgû ve Abaka Hanlar devrinde bir dönem Fârs idareciliği yapan Engyânû’ya verdiği öğütleri içeren Risâle-yi Engyânû bulunmaktadır. Onun yazdığı risaleler arasında Risâle-yi Sultan Abaka adıyla bilinen, yazmalarda Risâle-yi Melik Abâkâ veya Risâle-yi Sultan Abâkâ isimleriyle anılan1096 risâle konumuz açısından önemlidir. Bazı yazmalarda ise der-Nasihât-i Engyânû veya Risâle-yi Engyânû olarak yer almakta olan bu risâle, Nasihat’l-Mülûk ile hemen hemen aynı konulardan bahsetmektedir.1097 Hatta bazen Nasihatü’l-Mülûk’ta yer alan ibareler aynen bu risalede de yer almaktadır.1098 Sâ‘dî bu eserinde “eğitilebilir ve nasihat dinleme hususunda istidat sahibi olduğu bilinen adil sultan” olarak andığı hükümdara devlet ve kamu idaresinin incelikleri ve iyi hükümdarın özellikleri hakkında nasihatlerde bulunmuştur.1099 1093 R. Davis, “Sa‘dī”, EI2 , VIII (1995), s. 719-720; Mustafa Çiçekler, “Sa‘dî-i Şîrâzî”, DİA, XXXV (2008), s. 405-406. 1094 Kendi anlatısına göre, hac yolculuğundan dönüşünde Tebriz’e varan Sâ‘dî, aralarında hukuk bulunan Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî ve kardeşi Alâu’d-dîn Ata Melik Cüveynî’yi ziyaret etmek üzere yanlarına gittiğinde onlarla birlikte Abaka Han’ı at üzerinde görmüştür. Ona gösterilen teveccühe şaşırarak Sâ‘dî’yi huzuruna çağıran Abaka Han, ondan kendisine nasihat etmesini istemiş ve şairin manzum olarak söylediği sözlerden oldukça etkilenmiştir (Muslihu’d-dîn Sâ‘dî-yi Şîrâzî, Külliyât-ı Sa‘dî, nşr. Muhammed ‘Ali Furuğî, İntişârât-ı Hermes, Tahran 1385/2006, s. 1209-1211; Türkçe terc. Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler - Nasihatü’l-Mülûk, çev. ve yay. haz. Y. Şafak, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul 2016, s. 95-98). 1095 Şîrâzî, Külliyât-ı Sa‘dî, s. 1157-1176; Nasihatü’l-Mülûk’un Türkçe tercümeleri için bk. “Nasîhatü’lMülûk”, çev. A. Hatip, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX/20 (2018), s. 496-511; Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 39-78; Alireza Shomali-Mehrzad Boroujerdi, “Sadi’nin Hükümdarlara Öğütler Risalesi Hakkında”, Siyasetname: İslami Bir Devlet İdaresi Teorisi, ed. M. Boroujerdi, çev. Salim Korkmaz, Albaraka Yayınları, İstanbul 2021, s. 61-76. 1096 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 81, n. 2. 1097 Shomali-Boroujerdi, “Sadi’nin Hükümdarlara Öğütler Risalesi Hakkında”, s. 60. 1098 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, “Giriş”, s. 12. 1099 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 81-86. 290 SONUÇ XIII. yüzyıl ortalarında Yakın Doğu’ya tekrar, ancak bu kez belki de kalıcı olmak amacıyla gelen Moğollar, Hülâgû’nun önderliği ve yüksek disipline sahip orduları vasıtasıyla hâkimiyetlerini bölgenin geneline yaymaya çalışmışlardır. İran ve çevresine yerleşen Hülâgû, aynı yıllarda devletin teşekkülünü sağlamaya da gayret etmiştir. Dokuz yılı bulan hükümdarlığında hızlı bir istilâ harekâtına girişen ilk ilhan Hülâgû, tasarladıklarının bir kısmını hayata geçiremeden vefat etmiş ve yerini oğlu Abaka’ya bırakmıştır. Kaynaklarda ilk defa Hülâgû Han’ın en büyük ve en mümtaz oğlu olarak isminden söz edilen Abaka, çocukluğundan itibaren Moğol örfü ve yaşayış tarzı çerçevesinde şehzadelerin öğrenmesi gereken birtakım bilgilerle donatılmıştır. Abaka’nın Moğolistan’da geçen çocukluk ve ilk gençlik yıllarında bu tür esaslara dayanan bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. İlhan Hülâgû’nun hayli fırtınalı ve hararetli geçen saltanat yıllarında oğlu Abaka, bir yandan devletin kuruluşuna ve idarî organizasyonun işleyişine şahit olmuş, diğer yandan atalarının kahramanlık hikâyelerini dinleyerek ve harp sanatının inceliklerini öğrenerek yetişmiştir. Gençlik yıllarında Altın Orda Hanlığı’na karşı girişilen seferde ona verilen görev, babası ve çevresindeki İlhanlı emirlerinin onda gördükleri askerî yeteneği ortaya koymaktadır. Bundan bir süre sonra şehzadelerin yetişmesine uygun ortamı sağlama adına yapılan görevlendirmeyle ülkenin doğu sınırını oluşturması bakımından önem taşıyan Horâsân’a gönderilmiştir. Buradaki faaliyetleri kaynaklar tarafından çok sarih şekilde açıklanmamış olsa da onun burada beraberindeki Argun Aka’nın engin tecrübesinin de katkısıyla hükümdarlığa namzet bir şehzade olarak yetiştiği anlaşılmaktadır. Çok geçmeden babasının ölümüyle tahta geçen Abaka Han’ın hükümdarlığı kendisine yönelik dâhilî ve haricî tehditlerle uğraşmakla geçmiştir. İlk olarak kendisine miras kalan sorunların bir parçası olarak Altın Orda Hanlığı ile gerginlikler yaşamıştır. Bu kapsamda henüz genç bir hükümdarken Berke Han’ın seferine karşı zorlu bir sınav veren Abaka Han, bu kez karşısında daha sıkı bir rakip bulmuştur. İlhanlıların Fırat Nehri kenarından 291 ilerleyerek Mısır topraklarına ulaşma idealleri, her seferinde Memlûk askerî yapısının sağlamlığı ve tedbirliliği karşısında suya düşmüştür. Diğer yandan, İlhanlılarla Altın Orda Hanlığı arasında gerilen ilişkilerden de anlaşılacağı gibi, bu yıllarda Moğol saltanat ailesi içerisinde duyulan aykırı seslerin ve anlaşmazlıkların artışı söz konusudur. Çağataylı hükümdarı Barak’ın Horâsân’da hak talep etmesi ve bu yöreyi çiğnemesi üzerine harekete geçen Abaka Han’ın Herât civarındaki zaferiyle, devletinin doğu sınırlarını nispeten emniyet altına aldığı görülmektedir. Bu arada çevresiyle diplomatik ilişkiler geliştirmeyi de ihmal etmeyen Abaka Han’ın, gönderdiği mektuplarda bilhassa Memlûk sultanına karşı klasik bir Moğol hükümdarı portresi çizdiğini ifade etmek gerekmektedir. Doğudaki Moğol kağanlık merkezine tâbî şekilde kurulan İlhanlı Devleti, bu dönemde Kubilay Kağan’a bağlı ve onunla etkileşimli bir görüntü arz etmektedir. Öte yandan Abaka Han’ın temelde Memlûklere karşı müşterek organizasyonlar tasarlamak ve bunları hayata geçirmek amacıyla Papa başta olmak üzere batı dünyasıyla, aynı zamanda damadı olduğu Bizans imparatoruyla gittikçe daha sık elçi teatisinde bulunduğu gözlemlenmektedir. Memlûklere karşı ancak Hıristiyan dünyasının yardımıyla yapılacak topyekûn bir saldırıyla galip gelinebileceğini düşünen İlhanlı hükümdarının tasarladığı fikirlerin gerçekleşmesi mümkün olmamıştır. Aradaki coğrafî uzaklıkların boyutu ve her batılı hükümdarın öncelikli meselelerine odaklı olması, ilhanın gayretlerinden bir sonuç alamamasına yol açmıştır. Buna mukabil Abaka Han’ın gönderdiği mektupların batı dünyasının Moğol algısı üzerinde müspet etkilerde bulunduğunu vurgulamak gerekmektedir. Hâkimiyeti altında bulunan yörelerde sıkı bir idare disiplini gözettiği anlaşılan Abaka Han, Moğolların uzun süreden beri uyguladıkları şekilde kendi otoritesini tanıdıkları sürece tâbî devletlere ve mahallî hâkimiyetlere müdahalede bulunmamıştır. Hatta onlarla iyi ilişkiler geliştirmiş, evlilik bağları kurmuş ve zaman zaman ziyaretlerde bulunmuştur. Ancak yerel idarelerde zafiyetlerin ortaya çıktığı zamanlarda oldukça gaddar bir tavır sergilemesi, yine onun tipik bir Moğol hükümdarı olduğunu ortaya koymaktadır. Elbette sert önlem ve fiilleri, onun korumacı yapısını ve atalarından ona miras kalan toprakları 292 muhafaza etme dürtüsüyle ilintilidir. Her ne kadar genç yaşta Yakın Doğu’ya gelmiş olsa da Moğol gelenek ve görenekleriyle saltanat ailesi şemsiyesi altında yetişmiş olan Abaka Han’ın göçebe hükümdarlara has karakter özellikleri gösterdiğini söylemek gerekmektedir. Hayatının her aşamasındaki detaylarda bu durumu müşahede etmek mümkündür. Bu durum bilhassa onun dinî ve ilmî yönünde kendini ele vermektedir. Moğollar öteden beri tebaalarına dinî serbestiyet tanımış olsalar da Abaka Han’ın Moğolların eski dinine uyacak şekilde Budist eğilimde bir hükümdar olduğu; ayrıca idareci sıfatıyla yakın ilişkiler kurduğu Hıristiyanları koruyup kolladığı, buna karşın Müslümanlara karşı pek de olumlu düşünceler beslemediği anlaşılmaktadır. Bozkır geleneğine uygun bir hükümdar gibi ilme de ancak yararı ölçeğinde değer vererek hizmet eden Abaka Han’ın saltanat yıllarının yine de ilmî çalışmalar anlamında mümbit bir sürece karşılık geldiği ifade edilmelidir. Nitekim bu dönemde Abaka Han’ın hâkimiyeti altındaki topraklarda yaşayan âlim, şair, edip ve zanaatkârların ortaya koyduğu eserler günümüzde dahi sitayişle anılmaktadır. Abaka Han, XIII. yüzyılın ikinci yarısında hem İlhanlıların Yakın Doğu’daki siyasî faaliyetleri, hem de çevresiyle kurduğu diplomasi trafiği bağlamında bir dönemi ve bölgeyi anlamak açısından mümtaz bir yaşamöyküsüne sahiptir. Onun idaresinde nisbî sükûnet dönemi geçiren İlhanlılar, ölümüyle beraber büyük bir kargaşa içine düşmüştür. Bu durum onun uyguladığı sıkı idarî disiplinin yanı sıra ülkesini koruma içgüdüsünün dayanaklarını ve gerekçelerini ortaya koymaktadır.
YAKINDOĞU TARİHİ ÜZERİNDEKİ MOĞOL TESİRLERİ (XIII. Y.Y.) Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir YUVALI* Tarih boyunca devletlerin kurulmalarına veya yıkılmalarına paralel olarak yeni güç merkezleri oluşmuştur. Bu merkezler etrafında yeni şehirlerin doğması veyahut da mevcutların önem kazanması sözkonusudur. Nitekim, İslâmiyetin başlangıcında, o güne kadar dünya tarihi içersinde dikkatlerden uzak kalmış olan Hicaz bölgesi, İslâmiyetin zuhuru, Hz. Muhammed ve ilk halifeler döneminde önemli bir güç merkezi haline gelmiş, yöredeki şehirler de buna paralel olarak gelişme göstermişlerdir. Bu değişme ve dolayısıyla da gelişmede esas faktör İslâmiyet olmuştur. Zira, VII. yüzyılda İslâm medeniyetinin ağırlık merkezi Hicaz ve kısmen Suriye olmuştur. Gelişmeleri kronolojik sıraya göre ele alacak olursak, bahsi geçen yüzyılın sonları ve VIII. yüzyılda İslâm medeniyetinin ağırlık merkezi Suriye, VIII. yüzyılın sonları ve IX. yüzyılda ise ağırlık merkezi Irak yönünde gelişecektir. Bu dönemde Bağdad devrin en büyük kültür, ilim ve siyaset merkezi haline gelmiştir. Bu değişmeler, İslâmiyetin zuhuru, Emeviler ve Abbasiler'in dönemlerinde oluşan güç merkezleri ile izah edilebilir. Türkler'in İslâmiyete girmeleri ile İran ve Batı Türkistan şehirleri ön plâna geçmiş, dinî ve pozitif ilimlerdeki buluş ve araştırmaları ile dünya literatürüne geçmiş olan ilim adamlarının yetiştiği şehirler arasında; Merv, Nişabur, Rey, İsfahan, Semerkant, Buhara, Taşkent ve diğer Batı Türkistan şehirleri yeralmıştır. Bu gelişmelerin temelinde de Türkler'in İslâmiyete geçişi yat: maktadır. Bahsi geçen yüzyılda İslâmiyet batıda Endülüs, doğuda Türkistan olmak üzere iki yönlü bir gelişme içerisindeydi. XIII. yüzyılda İse, Moğol hadisesi yüzyıla damgasını vurmuştur. Çünkü bu olay hemen bütün Asya'yı ilgilendirdiği gibi bilhassa Batı Türkistan ve Yakındoğu şehirlerinin kaderleri üzerinde de etkili olmuştur. Çünkü daha Cengiz Han'ın batı seferi ile başlayan göç, sadece atlı-göçebe unsuru ilgilendirmemiş, en az onlar ka- (*) P. Ü. Fen-Ed. Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 83- dar yerleşik hayata geçmiş olan insanları da etkilendirmiştir. Bahsi geçen yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren başlayan bu göçler, Yakındoğu ve dolayısıyla da Anadolu tarihi bakımından üzerinde durulması gereken önemli bir husustur. Öyle ki bu olay, Yakındoğu'nun etnik, siyasi, kültür ve ekonomik hayatını alt-üst etmiş ise de netice Türk-İslâm medeniyetinin lehinde sonuçlanmıştır. Batılıların «Moğol Barışı» diye adlandırmış oldukları dönem aynı yüzyılın ortalarında başlayarak XIV. yüzyıl boyunca devam etmiştir. Batı Türkistan'daki ilim merkezlerinin simetriğini Yakındoğu ve Anadolu şehirlerinde görmekteyiz. Anadolu Selçuklular'ı dönemindeki Konya, Sivas, Kayseri vb. şehirler ile Osmanlılar döneminde (XVI. yüzyılda) İstanbul, Bursa, Edirne bu gelişme çizgisi üzerindeki şehirlerdir. O halde, şehirlerin siyasi, ekonomik ve kültür bakımından gelişmeleri siyasi otoriteler ile paralellik göstermektedir. XIII. yüzyıldaki hadiselerin Yakındoğu üzerindeki tesirlerine gelince; Hunlar'dan itibaren Orta Asya'da tarih sahnesine çıkan Türk devletlerinin hemen hepsinde görülen ortak özellik, mevcut siyasî kuruluşun dağılmasından sonra, dayandığı etnik unsur ile devletçi kabile mensuplarından bir bölümünün batı istikametinde yer değiştirmesiyle bir müddet sonra aynı veya benzeri bir ad altında yeni bir devlet olarak karşımıza çıkmalarıdır (Hunlar, Göktürkler, Avarlar vb.). Bu hadiseler, Orta Asya'da siyasi hâkimiyetin Moğollar lehine değişmesine yol açmıştır. İşte, merkez Ötügen olmak üzere Orta Asya'da Moğollar'ın ön plâna geçmesine paralel olarak Yakındoğu'da da etnik yapı ve siyasî hâkimiyet Türkler'in lehine bir değişme göstermiştir. Moğol İmparatorluğu, XIII. yüzyıl başlarında hemen bütün Asya ile Orta Avrupa'ya kadar uzanan topraklar üzerinde kurulmuş, Orta Asya kavimlerini son defa olarak siyasî bir birlik etrafında toplamıştır. Tarihî Türk göçleri sırasında genellikle atlı-göçebe unsurların göç hareketi sözkonusu iken, bahsi geçen yüzyılda yapılan göçler sırasında atlı-göçebe unsur yanında Batı Türkistan şehirlerinde yaşamakta olan şehir hayatım benimsemiş insanlar da oturmakta oldukları şehirleri terk ederek, Azerbaycan ve Anadolu'ya sığınmışlardır. Böylece, Yakındoğu'ya atlı-göçebe çevresinde yaşamış insanlar yanında, X. yüzyıldan itibaren herbiri birer canlı kültür ve ticaret merkezi durumunda olan Semerkand, Buhara ve Merv gibi şehirlerden Yakındoğu'ya önemli ölçüde göç sözkonsu olmuştur. Moğol İmparatorluğu'nda hakim unsur Moğollar olmakla birlikte yerli halkın büyük bir kısmı ile bilhassa sivil idareciler arasında Türkler büyük yekûn teşkil etmişlerdir('). Moğollar'ın batıdaki temsilcileri, Altınordu, İlhanlı ve Çağatay devletlerinin temelini bu kavimler yani Orta Asya Türk Kavimleri oluşturduğu için, sözkonusu devletler kuruluşlarından hemen sonra karşımıza birer Türk devletleri olarak çıkmışlardır. Türkleşme ve İslâmlaşmanın Altınordu devletinde önce, İlhanlı devletinde ise gecikmesi de devletlerin kurulduğu sahanın etnik ve kültürel yapıları ile yakından ilgili olmalıdır. Bahsi geçen dönemde Altınordu ve Çağatay devletlerinin hakim oldukları Karadeniz'in kuzeyi ile Batı Türkistan'ın İlhanlı Devleti'nin kurul' duğu Yakındoğu'ya nazaran farklı olması ile ilgilidirt2 ). Cengiz Han, Çin'e karşı başlatmış olduğu seferi devam ettiği sırada, batı yönünde de Harezmşahlar devletine karşı bizzat kendisinin idare ettiği meşhur «Batı Seferi» ni başlatmıştı. Selçuklu Devleti'nin hakim olduğu topraklar üzerinde hüküm süren Harezmşahlar devletinin hükümdarı Alaeddin Muhammed kendisinden beklenen direnci gösteremediği için kısa zamanda Hazar Denizi'ne kadar uzanan topraklar Moğol kontrolü altına girmiştir. Cengiz Han daha önce Orta Asya'da kurulmuş olan Türk devletlerinde gördüğümüz doğu-batı siyasetini devam ettirmiştir. Batı seferinin devamı niteliğindeki Cebe ve Söbütey noyanların kumandasındaki Birinci Kıpçak Seferini takiben Cengiz Han'ın oğlu Cöçi Moğol geleneğine göre batıda fethedilen toprakların hakimi olarak gönderilmiş ve böylece Cengiz Han İmparatorluğumun batıdaki ilk temsilcisi olan Altınordu devleti kurulmuştur^). Bahsi geçen yüzyılda Yakındoğu, siyasi bakımdan olduğu kadar iktisadi yönden de istikrarsız bir manzara arzetmekteydi. Şöyle ki, merkezi Bağdad olan Abbasi halifeliği siyasi niteliği yanında dinî bakımdan hemen bütün müslümanların bağlı oldukları merkez durumundaydı. Mâverâünnehr ve Batı Türkistan'da ise, Harezmşahlar, buradan halifelik topraklarına kadar uzanan geniş sahada ise, Musul, Halep ve Şam Atabeği eri, Diyarbakır'da Artukoğullar'ı, Azerbaycan ve Erran'da Şeddadoğullar'ı ile Şirvanşahlar, güneyde ildenizoğullar'ı, İsmâililer, Fars bölgesinde Salgurlular, Anadolu'da, Anadolu Selçuklular devleti bulunuyordu. Bahsi geçen bu siyasi kuruluşların hemen tamamı müslüman olup, Bağdad Abbasi halifeliğine dinî bakımdan bağlı olmalarına rağmen biraraya gelmeleri şöyle dursun aralarında sonu gelmeyen mücadeleler sözkonusudur. Bu yüzden olmalı ki, yaklaşan Moğol tehlikesine karşı o sırada Halife olan Müstansir'in birlik çağırışı beklenen sonucu vermemiştir(4 ). Bu siyasi parçalanma Yakındoğu'nun ekonomik hayatında da görülmektedir. Şöyle ki, bölgedeki siyasi kuruluşların hemen herbirinde ayrı gümrük işlemlerinin bulunması ticarî hayatı menfi yönde etkilemiştir. Cengiz Han 1206 yılında toplamış olduğu kurultaydan hemen sonra ticarî hayatı geliştirmek için komşularına elçiler göndermiştir(5 ). Cengiz Han, komşusu Harzemşah Alaeddin Muhammed'e göndermiş olduğu elçi aracılığıyla, iki devlet arasında ticaretin canlı tutulması, tacir65 lerin güvenlik içerisinde karşılıklı gidip gelmelerinin teminini istemiştir(fi). Bu düşüncesinin sonucu olmalı ki, devletin genişlemesine paralel olarak ticarî hayat da o oranda gelişmiş, nakliyat ve haberleşme için her türlü kolaylıklar sağlanmıştır. Oysaki,- Cengiz Han'dan önce gerek Orta Asya ve gerekse Yakındoğu'daki siyasî parçalanma sebebiyle tacirlerin can ve mal güvenliği yanında ödemiş oldukları gümrük vergileri ticarî hayatı menfi yönde etkilemiştir. Nitekim, Moğollar Yakındoğu'ya gelmeden önce Bağdad'dan yola çıkan bir tacir, Buhara'ya varıncaya kadar 28 ayrı yerde gümrük vergisi ödemek zorundaydıf). Böyle olunca da ticarî malların fiyatı birkaç kat artmış oluyordu. Moğol İmparatorluğumun zuhuru ile Asyanın hemen tamamında ve Yakındoğu'da bir tek gümrük işlemi sözkonusu olduğu için ticari hayat canlanmıştır. Yakındoğu'da görülen bu istikrarsızlık Moğol harekatından sonra önemli ölçüde değişecek ve bazı batılı araştırmacıların «Moğol Barışı» adını verdikleri dönem başlamıştırf8 ). Bahsi geçen yüzyılın ortalarına doğru Anadolu'dan Çin denizine, Hindistan'dan Orta Avrupa'ya kadar uzanan geniş sahada ticarî ve siyasi bakımdan birlik dönemi başlamış, Moğol idaresi altındaki kavimler dil ve din bakımından geniş bir imtiyaza sahip oldukları için kendi kültürlerini serbestçe geliştirebilmişlerdir. Ancak, Cengiz Han'ın ölümü ve mirasının oğulları arasında paylaşılması ve bilhassa doğuda ve batıda bu devletin yeni varislerinin tarih sahnesine çıkmasından sonra yani XIII. yüzyılın ortalarına ve bilhassa son çeyreğine doğru aralarında anlaşmazlıklar başgösterecek ve yer yer mücadeleler görülecektir. Bu mücadeleler sırasında kendi aralarında veyahut da düşmanları ile politik ve ekonomik ağırlıklı menfaatlar doğrultusunda bloklaşmalar sözkonusu olmuşturC). Yakındoğu'daki siyasi teşekküllerden İlhanlı, Altınordu, Anadolu Selçukluları ve Bizans ikili, üçlü gruplar halinde mücadele etmişlerdir. Bu maksatla karşılıklı elçiler göndermişler, yazışmalar ve hatta siyasî maksatlı evlilikler yapmışlardı^10). Sözünü ettiğimiz bu devletlerin dayandıkları etnik unsurlar dikkate alınırsa, aralarında büyük ölçüde bir benzerlik vardır. Çünkü İlhanlı, Altınordu ve Memlûk devletlerinin dayandığı unsur genellikle Türk kavimleriydi. Denilebilir ki, ayrı siyasî kuruluşların yönetimi altında da olsa, Türk kavimleri Yakındoğu'nun etnik bakımdan yapı değiştirmesinde esas unsur olmuşlardır. Bahsi geçen yüzyıldaki siyasi hadiseler bu değişmeyi hızlandırmışlardır. Cengiz İmparatorluğumun batıdaki ilk temsilcisi Altınordu devletinde esas kitleyi başta kıpçaklar olmak üzere diğer Türk Kavimleri'nin oluşturduğuna dair çağdaş tarihçilerin vermiş oldukları bilgiler görüşümüzü doğrulamaktadır. Bu konuda el-Ömerî'nin (Altınordu ile Kıpçak Türkler'i arasındaki ilişkiyi açıklarken) şu ifadeleri bizi aydınlatmaktadır; «Altınordu devletinin 66 kurulduğu yerler eskiden Kıpçaklar'ın yurdu idi. Burası Tatarlar (Moğollar) tarafından işgal edilince, Kıpçaklar onlara tabi oldular. Sonra Tatarlar, Kıpçaklar ile karıştılar ve akraba oldular. Toprak onların tabiat ve soylarına galip geldi ve Tatarlar tamamen kıpçaklaştılar, onlardan kız aldılar (kız verdiler) ve onların yurtlarında kaldılar»(n ). Altınordu'daki bu değişmede şüphesiz İslâmiyetin de büyük rolü olmuştur. Cengiz Han'ın torunları arasında ilk olarak islâmiyeti seçen ve devletinin resmî dinî olarak kabul eden Altınordu hükümdarı Berke olmuştur.(12) Cengiz Han'ın batıdaki varislerinden Altınordu ile İlhanlı devletleri arasındaki mücadelenin bir sebebi de, İlhanlı devletinin kurucusu Hülegü'nün Bağdad Abbasi Halifesine karşı tutumu ve İslâm ülkelerinde yapmış olduğu tahribat olmuştur. Altınordu ile İlhanlı, devleti arasında yapılmış olan Terek savaşı öncesi Memlûk Sultanı Baybars'ın dostu ve müttefiki Altınordu hükümdarı Berke'ye göndermiş olduğu mektuplardaki ifadeler görüşümüzü doğrulamaktadır^3 ) XIII. yüzyılın başlarında Yakındoğu'daki güç merkezlerinden birisi olarak bilhassa Haçlı Seferleri sırasında kendisinden ve üzerinde yaşadığı topraklardan sık sık bahsettiren Anadolu Selçuklu devleti yüzyılın ortalarına doğru Moğollar'a karşı aynı başarıyı gösterememiştir. Anadolu Selçuklu Devleti'nin Moğollar karşısındaki başarısızlığına rağmen, Anadolu adeta Türkmenler'in istilasına uğramıştı. Çünkü, daha Cengiz Han'ın batı seferinden itibaren başlayan «Türkmen Göçü» hadisesi Harezmşahlar devletinin dağılması ve Celaleddin Harzemşah'ın Moğollar'ın önünden kaçarak Batı İran ve Azerbaycan'da yerleşmesinden sonra her geçen gün yoğunlaşan bir göç hadisesi ile karşı karşıya kalmıştır. Bu göçlerin daha öncekilerden farklı yönü, yüzyılın başlarına kadar Türkistan'dan Anadolu'ya yapılan göçler sırasında Anadolu'ya gelen insanlar atlı-göçebe unsurundan oluştuğu halde, Moğol tehlikesi karşısında göçe mecbur olan insanlar arasında Batı Türkistan'ın yerleşik halkının da bulunmasıdır. Böylece Batı Türkistan'da başlamış olan ilmî, edebî ve dinî faaliyetler Anadolu'da devm etmiştir. Yine Anadolu Selçuklu Devleti'nin muhtemel bir Moğol saldırısına karşı almış olduğu tedbirler arasında bu dönemde Anadolu'ya gelen Türkmenler'i Batı Anadolu yani Bizans sınırı yerine daha ziyade Güneydoğu ve Doğu Anadolu'da barınmaları için yer göstermesi yörenin etnik yapısı üzerine etkili olmuştur. Anadolu Selçuklu sultanları arasında mümtaz bir yere sahip olan I. Alaeddin Keykubad 1234 yılında Ögedey Kağan'ın teklifi üzerine Moğol tâbiliğini kabul etmiş ise de bu sembolik bir bağlılıktan öteye gitmemiştir(14). Selçuklu sultanı bir yandan bu teklifi kabul etmiş, diğer yandan da, Doğu Anadolu'da gerekli savunma tedbirlerini almıştır. Bunlar arasında, yörede bulunan kaleler onarılmış, Anadolu'ya gelen Türkmenleri batıya göndermeyip, doğuda yurt vermiştir. Ayrıca, 1230 yılında Yassı-Çimen sava67 şında mağlup ettiği Celaleddin Harezmşah'ın bazı kumandan ve askerlerini hizmetine almış, Moğollar ile mücadele konusunda tecrübesi bulunan bu kumandanları bazı önemli görevlere getirmek suretiyle muhtemel bir Moğol saldırısında onların tecrübelerinden istifade etmeyi plânlamış olmalıdır(15). Ancak onun ölümünden sonra tahta geçen II. Gıyaseddin Keyhüsrev, babasının takip etmiş olduğu politikadan vazgeçmekle kalmamış, babasının döneminde devlet hizmetine alınmış olan Harezm emirlerinin haksız yere öldürülmeleri veya hapsedilmeleri yüzünden Selçuklu ordusundaki Harezm askerleri isyan ederek, orduyu terk ederek, Malatya, Harput ve Elbistan'ın dağlık yörelerine çekilerek yağma ve çapullarda bulunmuşlardır. Celaleddin Harezmşah'ın olduğu söylenen iki mezarı bulunmaktadır. Celaleddin Harezmşah'ın mezarları ve yöre halkı ile olan tarihî bağları hakkında iki mahallî araştırma XIII. yüzyıl kaynaklarındaki bilgileri doğrulamaktadır. Nitekim, Yassı-Çimen savaşını kaybeden Celaleddin bir yandan Selçukiu ye diğer yandan da Moğol generali Curmağun Noyan'ın takibinden kurtulabilmek için kumandanlarından Saruhan'ı Karacadağ taraflarına gönderir, kendisi de Tunceli-Ovacık'da bir çadıra sığınarak, canını kurtarmak istemiş ve çadır sahibine «ben Harezmşah Celâleddin'im, beni İran Melik'i Muzaffer'e götürebilirsen sana istediğin herşeyi veririm» demiş. Çadır sahibi at getirmek için uzaklaşınca çadıra gelen iki kişi Celâleddin'e hitaben «siz Harezmliler kardeşlerimizi öldürdünüz» diyerek, onu bıçakla ağır yaralarlar. Çadır sahibi geldiği zaman ölmek üzere olan Celaleddin, «benim kurtulmam imkânsız, beni öyle bir yere göm ki, Moğollar mezarımı bulamasın, çünkü kemiklerimi çıkarır hakaret ederler» der ve ölür. Çadır sahibi önce şimdiki adı «Sultan Baba» olan «Tujik» dağına defnederse de bir rivayete göre cesedi buradan çıkarmış ve Hozat ile Pertek arasındaki «Hıdırdamı» olarak bilinen ziyaret köyüne götürüp gömdüğü söylenmektedir. Civarda yaşayan ahali ve bilhassa «izolli» aşireti arasında Sultan Celâleddin'e ait olduğu söylenen her iki mezar da ziyaret olarak kabul edilmiştir. Hıdırbaba köyündeki mezara halk arasında «Oğlanveren» denilmekte ve çocuğu olmayan hatunların türbeden medet bekledikleri söylenmektedir.(16) Yöre halkı tarafından bir efsane şeklinde de olsa Celaleddin Harezmşah hakkında bilinen bu hususlar tarihî kaynakların verdiği bilgilerle de doğrulanmaktadır. Anadolu Selçuklu devletinin başta sultan olmak üzere devlet adamlarının tutumları ile Anadolu'ya yapılan Türkmen akınları (göçleri) yüzünden yaylak-kışlak sıkıntısı çekmekte olan Türkmenler'in Baba İshak isyanına katılmış olmaları ve Malya savaşında Baba İshak ve taraftarlarının uğradığı felaketden sonra geride kalan taraftarların sığınmaları için elverişli yer olan Tunceli ve yöresinin etnik yapısının oluşması yukarıda zikrettiğimiz hadiselerle yakından ilgili olmalıdır. 68" Yakındoğu'daki etnik yapının Türkler lehinde oluşmasında Memlûk devletinin ayrı bir yeri vardır. Daha VIII. yüzyıldan itibaren Yakındoğu'dan siyasî teşekküller hassa ordularını Türkler'den seçmeğe özen göstermiş lerdir(17). Memlûk ordusunun hemen tamamı ve kumandanlarının çoğunluğı Kıpçak Türkleri'nin oluşturduğu «Gulam» lara dayanıyordu. Devletin bu özel ligi komşularınca da bilinmiş olmalı ki, İlhanlı hükümdarı Abaka, 1274 yı lında Memlûk Sultanı Baybars'a göndermiş olduğu mektubunda «Sen, S' vas'da satın alınmış bir kölesin» diye hitap etmek suertiyle Memlûk Su! tam'nın «Gulâm» menşeill olduğunu hatırlatmıştır. el-Ömerî de Memlûk Sultanlarının Kıpçak menşeili olduklarını söylemektedir^8 ). Bizans İmparatorluğunun bu sıradaki durumuna gelince, bulunduğu Jeopolitik mevkii sebebiyle her iki taraf için de aranılan bir müttefik durumunda olmuştur. Nitekim bir yandan İlhanlı devleti ile dost olmuş, Memlûk devleti ile Altınordu arasında elçilerin ve bilhassa karşılıklı olarak gönderilen hediyelerin zaman zaman İstanbul'da alıkoymuş böylece AltınorduMemlûk işbirliğinin gerçekleşmemesinde etkili olmuştur!19). Diğer yandan ekonomik hesaplar ve gerekse Altınordu hükümdarlarının Balkanlar üzerinden sıkıştırmasıyla Memlûk Devleti ile Bizans arasında bir andlaşma yapılmıştırC20). Altınordu devleti için boğazlar ve Mezopotamya topraklarının taşımış olduğu önem bugün için de geçerlidir. Bugün Altınordu toprakları üzerinde bulunan Sovyetler Birliği için de Boğazlar ve Mezopotamya ovası aynı önemi taşımakta olduğu için adıgeçen devletin Yakındoğu politikası aynı doğrultuda yoğunlaşmış bulunmaktadır. Boğazlar ve Mezopotamya'yı elinde bulunduran gücün sahip olduğu avantajlar yani Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Yakındoğu'daki yeri de anlaşılmış olmaktadır. Bahsi geçen yüzyılda Bizans, boğazları geçişe kapattığı zaman Anadolu, Suriye ve Mısır'daki «Gulâm» pazarları önemlerini yitirmişler, Memlûk Devleti'nin hayat damarları kurumuştur. Genellikle Kırım sahillerinden satın alınan bu «Gulam» lar, Sinop ve Samsun limanları aracılığıyla Sivas, Kayseri veya Halep şehirlerindeki pazarlarda Yakındoğu ve bilhassa Memlûk Devleti için «Gulâm» ticareti yapan tacirlere pazarlanıyordu. el-Ömerî, Kıpçaklar hakkında bilgi verirken, Kuzeyde yani Karadeniz'in kuzeyinde yaşayan kavimlerin zaman zaman birbirlerine baskınlar yaparak, elde etmiş oldukları savaş esirlerini satmak üzere Sudak'a getirdiklerinden bahsetmektedirf21). Kayseri-Suriye yolu üzerinde, bugünkü Pazarören yakınlarında kurulan «Yabanlu Panayır»ı her yıl milletlerarası tacirlerin biraraya geldikleri önemli bir merkez olmuşturf22). Cengiz Han'ın bizzat başında bulunduğu «Birinci Batı Seferi» ile Kafkasya'ya kadar uzanan topraklar Moğol hâkimiyeti altına girmiştir. Cengiz Han'ın ölümünden sonra, Moğol geleneği uyarınca bir müddet en küçük oğlu Toluy nâib olarak devleti idare etmiş, 1299 yılında toplanan kurul69 tayda Cengiz Han'ın ölmeden önce veliaht tayin etmiş olduğu Ögedey Kağan seçilmiştir. Ögeday Kağan ilk olarak daha babası zamanında Iran ve Azerbaycan topraklarının fethi için gönderilmesi düşünülmüş ve hatta hazırlıkları yapılmış olan sefer için Curmagun Noyan'ı görevlendirmiştirf23). Bu ünlü Moğol generalinin yönetiminde batıya gönderilen bu Moğol ordusunun bir özelliği de bir daha geri dönmemek üzere hazırlanmış olmasıdır. Şu halde Curmagun Noyan idaresinde Yakındoğu'ya gönderilen Moğol askerleri aile mensupları ve servetleri olan sürüleri ve diğer ağırlıkları ile birlikte yola çıkmışlardır. Reşidûddin hazırlanan bu ordunun dört tümen olduğunu ve bir daha Moğolistan'a dönmemek üzere yola çıktıklarını kaydetmekte, bu özelliğinden dolayı da bu orduyu diğerlerinden ayırmakta ve «Teme Çerisi» adını vermiştir. Bahsi geçen ordunun bir tümeninin Uygur, Karluk, Türkmen ve Kaşgar Türkler'inden oluştuğunu kaydetmektedir(24). Curmagun Noyan'ın Ögedey Kağan'ın tahta çıkışından hemen sonra gönderilmesinin bir sebebi de, Celâleddin Harezmşah'ın Hindistan'dan dönerek, Güney İran merkez olmak üzere İran ve Azerbaycan'da Harezmşahlar devletini yeniden kurmuş olmasıdır. Curmağun'un İran'a gelmesinden sonra Celâleddin Moğollar karşısında tutunamamış, Yakındoğu'da başta Anadolu Selçuklu Devleti olmak üzere hemen bütün siyasî kuruluşlar nezdinde itibarını kaybetmişti^25). Curmagun Noyan İran'a gelmiş ve Mugan'da karargâhını kurmuş, askerlerini de Erran bölgesine yerleştirmiştir. Burayı tercih etmesinin sebebi yörenin yaylak-kışlak hayatı için uygun olmasıdır. Çünkü, Curmagun'dan sonra İran'a gelecek olan diğer Moğol generalleri ile ilhanlı Devleti'nin kurucusu Hülegü de burayı tercih etmiştirf26). Curmağun'un Mugan'a yerleşmesinden sonra, Azerbaycan'da yaşamakta olan atlı-göçebe ve yerleşik Türk unsuru Anadolu'ya çekilmişlerdi^27). Ögedey Kağan döneminde batı yönünde gerçekleştirilen bir diğer sefer de «İkinci Kıpçak Seferi» dir. Bu sefer sonunda henüz yeni teşekkül etmekte olan «Göçi Ulus»una Batı Deşti-Kıpçak bozkırları açılmış, Moğol kuvvetleri Avrupa içlerine kadar uzanmıştır. Seferin kumandanı Batu olup, sefere Moğol geleneğine göre Cengiz Han'ın oğul ve torunları belirli miktardaki kuvvetleri ile katılmışlar veya temsil edilmişlerdiK28). Ögeday Kağan'dan sonra Büyük Kağan seçilmiş olan oğlu Güyük zamanında da batıya ünlü Moğol generali Elcigidey Noyan'ın idaresinde bir Moğol ordusu gönderilmiştir. Elcigidey Noyan'ın emrindeki bu ordunun hazırlanış biçimi de diğerlerinden farklı olmamıştır. Yani hanedan mensupları mevcut kuvvetlerinin beşte biri oranında bir kuvvetle sefere katılmışlardır. Ayrıca batıda MoğoJ hâkimiyetini tanımış olan siyasî kuruluşlar da mevcut kuvvetlerinin onda biri oranında bir kuvvetle Elcigidey'e iltihak etmiş!erdir(29). Altınordu Han'ı Batu Elcigidey'in gönderilmesine karşı, bu uy70 gulamanın kendi hâkimiyet sahasına müdahale olduğunu ileri sürerek Elcigidey'i tanımamış, Güyük Kağan ile Batu arasında çıkması muhtemel savaş, Güyük Kağan'ın beklenmedik ölümü ile son bulmuş ve Elcigidey bu görevden alınmış, böylece hazırlanan bu ordudan beklenen netice almamamı ştırC30). 1229 yılından beri aralıklarla İran ve Azerbaycan'da görevlendirilen Moğol generallerine rağmen batıda Moğol hâkimiyeti dışında kalmayı başaran üç siyasî kuruluş vardı. Merkezi Alamut olup, kalelerden kurulu bir teşekkül olarak XI. yüzyıldan beri Yakındoğu hâkimlerini tehdit altında tutmuş ve bir çeşit terör kuruluşu durumundaki İsmâililer, İslâm dünyasının dinî merkezi durumundaki Bağdad Abbasi Halifeliği, Suriye ve Mısır topraklarının hâkimi Memlûklar İran'daki Moğol generallerinin saldırılarına karşı varlıklarını koruyabilmişlerdir. Mengü, Büyük Kağan seçildikten hemen sonra, kardeşlerinden Kubilay'ı Çin'e, Hülegü'yü de aynı yetkilerle batıya göndermiştir. Yakındoğu'ya Hülegü'nün idaresinde gönderilecek olan ordunun hazırlanış biçimi tıpkı Curmağun ve Elcigidey Noyanlar'ın idaresindeki ordu ile İkinci Kıpçak Seferi sırasında gördüğümüz beşte bir sistemi esas alınmıştır. Şu halde Karakurum'daki Moğol ordusunun beşte biri Hülegü'nün yönetiminde batıya gönderilmiştir. Ayrıca hanedan mensupları da mevcut kuvvetlerinin beşte biri oranındaki bir kuvvetle Hülegü'ye refakat etmişler veyahut kumandanlarını göreviendirmişlerdirf31). Karakurum'da Büyük Kağanlar'a hizmet etmiş ve Hülegü ile birlikte İran'a gönderilmiş olan tarihçi Cüveyni, ordunun hazırlanış biçimi hakkında bilgi verdiği gibi Hülegü'nün idaresindeki ordunun sayısı hakkında da 280.000 rakamını vermektedir(32). Bu ordunun da hemen büyük bir bölümünün «Teme Çerisi» olması halinde bu rakam bir milyona ulaşmaktadır. Çünkü, Hülegü ve emrindeki Moğol ordusu tekrar Karakurum'a dönmemiş, Tebriz merkez olmak üzere Yakındoğu'da yeni bir Moğol devleti kurulmuştur. Yukarıda bahsettiğimiz Moğol Noyanları ve Hülegü'nün idaresinde Yakındoğu'ya gelen bu insanlar, bölgenin siyasî yapısını değiştirdikleri gibi etnik bakımdan da Yakındoğu'nun Orta Asya orjinli kavimler lehinde değişmesinde etkili olmuşlardır. Ayrıca, daha Cengiz Han'ın batı seferinden itibaren Orta Asya, Batı Türkistan, hatta İran ve Azerbaycan'da yaşayan topluluklar için iki tercih sözkonsu olmuştur; Moğollar'a itaat edip, onlara katılmak veya daha batıdaki topraklara yani Yakındoğu'ya sığınmak zorunda kalmışlardır. Şu halde Moğollar'ın yönetiminde ve onlarla birlikte asker veya halk olarak Yakındoğu'ya geldikleri gibi onların önünden kaçarak da gelmişler ve farkında olmadan Yakındoğu'nun etnik yapısını Türklüğün lehinde değiştirmişlerdir. 71 Moğol istilasının bahsi geçen yüzyılın ilk çeyreği ve ortalarında açmış olduğu yaralar kısa zamanda sarılmış ve yüzyılın sonlarına ve bilhassa XIV. yüzyıl başlarında Yakındoğu tarihinin en parlak dönemini yaşamıştır. Tarihçilerin Asya ve Doğu Avrupa için «Moğol Çağı» diye adlandırdıkları XIII. yüzyıl Yakındoğu için de geçerlidir. Hamdullah Oazvinî'nin 1339 tarihinde yazdığı Nuzhat al-qulûb adlı eserinde zikrettiği 1336 yılına ait İlhanlı Devlet bütçesi ile ilgili rakamlar görüşümüzü doğrulamaktadır. Oazvinî'nin kayıtlarına göre Anadolu'nun İlhanlı Devleti'ne 1336 yılında ödediği vergi toplamı 3.300.000 dinardırf33). Yakındoğu şehirlerinin 1336 tarihli vergi kayıtları da Yakındoğu'nun siyasî, kültür ve ekonomik durumunu göstermesi yanında bilhassa Anadolu şehirlerinin bahsi geçen dönemdeki durumlarını göstermesi bakımından da önemlidir. Çünkü, Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilayetleri Batı ve sahillerdeki şehirlerimize oranla daha ileri düzeyde oldukları görülmektedir. Anadolu ve bazı Yakındoğu şehirlerine ait 1336 tarihli yıllık vergi miktarları şöyledirf34): 1 — Tebriz 1.390.000 Dinar 2 — Erzurum 222.000 3 — Bayburt 21.000 4 — Harput 215.000 • 5 — Divriği 40.300 » 6 — Kırşehir 90.500 » 7 — Aksaray 51.000 » 8 — Niğde 41.500 m 9 — Akşehir 4.000 10 — Kastamonu 15.000 11 — Musul 328.000 » 12 — Hasankeyf (Hısn-ı Kayfa) 236.000 i» 13 — Silvan (Meyâfarîkin) 224.000 » 14 — Muş 69.500 » 15 — Mardin 236.000 » Yakındoğu, çağımızdaki bloklaşmalarda da dünya üzerindeki hassas bölgeler arasında ilk sırayı almaktadır. Açık veya gizli devm eden bu mücadeleler yanında bölgede yıllardan beri devam eden sıcak savaş bir tesadüf eseri değildir. Geçmiş yüzyıllarda da aynı özelliği taşıması sebebiyle güç merkezleri arasında sürdürülen mücadelelerde ağırlık merkezi olma özelliğini sürdürmüştür. Üzerinde durduğumuz XIII. yüzyıldaki ekonomik, kültür ve siyasi alandaki değişme ve gelişmelerin en önemli sonuçlarından birisi de şüphesiz yöredeki Türk nüfusunun artmış olmasıdır. Çün72 kü, bahsi geçen yüzyılda Yakındoğu'da mücadele eden ve bu uğurda aralarında karşılıklı işbirliği ve dostluğa dayalı bloklaşma yoluna giden devletlerin dayandıkları esas kütle ve bilhassa savaşan askerlerin çoğunluğu Orta Asya orjinli yani Türk idiler. Böylece Altınordu, Çağatay ve İlhanlı devletleri Moğol İmparatorluğumun batıdaki temsilcileri olarak yani birer Moğol Devleti olarak kurulmuş olmalarına rağmen, çeyrek yüzyıl sonra türkleşme ve islâmlaşmaları tesadüf olmayıp, yukarıda izah etmeğe çalıştığımız tarihî hadiselerin sonucu olmalıdır. NOTLAR : (1) Güveynİ, Târîh-i Cehângüşâ, yay., Mirza Muhammed Kazvinİ, I, London 1912, s. 184; Bahaeddin Ögel, Sino-Turcica, Taipei 1964, s. 44-122. (2) El-Ömerî, Tiesenh
TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ’NİN YIKILIŞINDAN SONRA ANADOLU’DA MOĞOL HÂKİMİYETİ (1308-1335) Züriye ORUÇ** Özet Türkiye Selçuklu Devleti, Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra kabul etmek zorunda kaldığı Moğol hâkimiyetinden kurtulamayarak II. Gıyâseddîn Mesud’un ölümü (1308) ile birlikte yıkılmıştır. Bu tarihten sonra devletin hâkim olduğu topraklar doğrudan doğruya Moğol idaresi altına alınmıştır. Bu dönem Anadolu’nun Moğol hâkimiyeti altındaki son dönemidir. Anadolu bu hâkimiyetten ancak İlhanlı Hanı Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ölümü (1335) ile birlikte devletlerinin yıkılış sürecine girmesi üzerine kurtulabilecektir. Moğol hâkimiyeti altındaki bu son dönemde Anadolu’da İrencin Noyan, Timurtaş Noyan ve Celâyirli Şeyh Hasan valilik yapmıştır. Bunlardan İrencin Noyan zulümleri ve haksız uygulamaları ile halkı sindirirken Timurtaş Noyan halk tarafından sevilmiş ve bu topraklarda bir hükümdar gibi hüküm sürmüştür. Celâyirli Şeyh Hasan ise Anadolu’yu, vekil atadığı Eretnâ Bey’in eliyle idare etmiştir. Bu çalışmada Anadolu’nun Moğol hâkimiyeti altındaki söz konusu son dönemi, Türkiye Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu topraklar merkez alınarak incelenmekte ve bu dönemde meydana gelen olaylar ile Anadolu’daki Moğol varlığının söz konusu dönemdeki seyri ortaya konulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Selçuklu, Anadolu, Moğol hâkimiyeti, el koyma. Bu çalışma 2014 yılında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'ne sunulan "Moğol İstilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti" başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. ** Dr. Züriye ORUÇ, Necmettin Erbakan Üniversitesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı, Konya, eposta: zuriyeoruc@gmail.com Züriye Oruç [298] The Mongol Domination in Anatolia after Collapse of Turkey Seljuk State (1308-1335) Abstract Turkey Seljuk State could not get rid of the Mongol sovereignty which it had to accept after the battle of Kösedag (1243) and eventually collapsed after death of Giyaseddin Mesud II (1308). After this date, the lands under the control of the state were taken over completely by Mongols. This period is the last period of Anatolia under Mongolian sovereignty. Anatolia was only able to get rid of this sovereignty after death of Ilkhanid khan Abu Said Bahadur which eventually led to the collapse of the state (1335). In this last period under Mongolian sovereignty, Irencin Noyan, Timurtas Noyan and Shaykh Hasan of Jalayir acted as governors in Anatolia. While Irencin Noyan suppressed the community with violence and unfair applications, Timurtas Noyan was appreciated by the community and ruled in this land as an emperor. On the other hand Shaykh Hasan of Jalayir ruled Anatolia via Eretna Beg whom he assigned as representative. In this study, the final period of Anatolia under Mongolian sovereignty is examined by taking Turkey Seljuk State as a basis while the events occurred and the progress of Mongolian existence in Anatolia in this period are presented. Keywords: Seljuk, Anatolia, Mongol domination, usurpation. Giriş Moğollar Türkiye Selçuklu Devleti’ni II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde, Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra tabiiyetleri altına almışlardır. Bu tarihten önce onların Anadolu’ya Çormoğan Noyan idaresinde 1231 ve 1232 yıllarında iki defa giriş yaptıkları, keşif amaçlı bu girişlerde Anadolu’nun bazı şehirlerini ele geçirdikleri ve ardından yakıp yıktıkları bölgelerden hızla geri çekildikleri bilinmektedir1 . I. Alâeddîn Keykubâd dönemine rast gelen bu keşif hareketlerine karşı Türkiye Selçuklu Devleti herhangi bir karşı saldırıda bulunmamıştır. Çünkü I. Alâeddîn Keykubâd Moğollara karşı koymanın değil onlar ile iyi anlaşma yoluna gitmenin, devletinin bekası için daha iyi olacağını düşünmekteydi2 . Onun saltanatındaki siyasî, askerî ve iktisadî bazı tedbir ve 1 Moğol ordusu Anadolu’ya ilk girişinde Ahlat, Amid (Diyarbekir), Malatya, Harput, Meyyafârikin (Silvan) gibi yerleri ele geçirmiştir. Ertesi sene ise Sivas yakınlarına kadar bir saldırı düzenleyerek kıyım, yıkım ve yağmada bulunmuştur. Bkz.: El Evâmirü’l-Alâiyye fi’lUmuru’l-Alâiyye (Selçuknâme), I, Haz.: Mürsel Öztürk, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1996, s. 420. 2 İbn Bîbî: 1996, I, s. 382-384; Selçuknâme (Muhtasar İbn Bîbî), Çev.: Mükrimin Halil Yınanç, Kitabevi Yay., Ankara 2007, s. 118-120. Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [299] girişimler ile de Anadolu topraklarının herhangi bir istilâya karşı korunmasının mümkün olabilmesine çaba gösterilmişti. Komşu devletler ile ittifak kurmak da bu çabalardan biri idi. Ancak ne Eyyubîler ile ne de Harezmşahlar ile beklenen ittifak gerçekleşmemiştir. Harezmşah Hükümdarı Celâleddîn Harezmşah’ın stratejik bir konumdaki Ahlat’ı kuşatması devletleri karşı karşıya getirmiştir3 . I. Alâeddîn Keykubâd hiç arzu etmediği halde Moğollar ile arasında tampon devlet olarak kalmasını umut ettiği Harezmşah Devleti’ne karşı Eyyubi desteğini de sağlayarak Erzincan yakınlarında Yassıçemen Ovası’nda savaşmış (10 Ağustos 1230-Yassıçemen Savaşı) ve mağlup etmiştir. Moğollar ise I. Alâeddîn Keykubâd döneminde keşif ve yakından izleme politikası yürütüyor, Türkiye Selçuklu Devleti’nin kendilerinin il’i4 olmasını bir süre için bile olsa yeterli görüyorlardı5 . Ancak bu başarılı ve zeki hükümdarın ölümü Moğolların takip ettikleri Anadolu politikasını değiştirmelerine yol açacak bir takım gelişmeleri ortaya çıkarmıştır. Şöyle ki, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, babası gibi bir Moğol politikası takip etmediği gibi zayıf bir iktidar ortaya koymuştu. Babaî isyanı da (1240) halktan pek çok kişinin onu desteklemediğini ortaya [Selçuklu Tarihi], Haz.: Abdullah Bakır, Çamlıca Yay., İstanbul 2009, s. 525-529. I. Alâeddîn Keykubâd, Moğolların karşı konulamaz bir güç olduğuna inandığı için onlar ile savaşmanın bir fayda vermeyeceğini anlamıştır. Onun bu düşüncesine Moğollar ile savaşan milletlerin acı sonları da etki etmiş olmalıdır. Bununla birlikte Moğollara karşı izlenecek politikanın barış olması gerektiği bir tek onun tarafından fark edilmiş değildir. Batı milletleri de Moğollar ile barış içinde olmanın izlenecek en doğru yol olacağını biliyorlardı. Moğol hanının papa tarafından Hıristiyanlığa davet edilmesi ve akrabalık tesis etmeye çalışmaları bunu göstermektedir. Bkz.: Georges Pachymèrès, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev.: İlcan Bihter Barlas, İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul 2009, s. 39, 100, 105; Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, s. 284-285. Wilhelm Von Rubruk ve Di Plano Carpini gibi kişiler batı milletlerinden Moğol hanlarına gönderilen elçiler içerisinde yer almışlardır. Onlar yaptıkları yolculukları, edindikleri bilgileri ve izlenimlerini anlattıkları seyahatnâmeler kaleme almışlardır. Bkz.: Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Çev.: Ergin Ayan, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2001; Di Plano Carpini, The Story of The Mongols Whom We Call The Tartars, Trans.: Erik Hildinger, Branden Publishing Campany, Boston 1996. 3 İbn Bîbî: 1996, I, s. 382; Nesevî, Celâlüttin Harezemşah, Çev.: Necip Asım, Devlet Matbaası, İstanbul 1934, s. 115-116; Aydın Taneri, Harezmşahlar, TDV. Yay., Ankara 1993, s. 77. 4 İl (ایل ;(uyum, ulus, dost ulus, vilayet ve eyalet anlamlarına gelen Türkçe bir kelimedir. Bkz.: Ferdinand D. Lessing, Moğolca-Türkçe Sözlük, I, Çev.: Günay Karaağaç, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2003, s. 487; Gerhard Doerfer, Türkische Und Mongolische Elemente Im Neupersischen, II, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1965, s. 194; Salim Koca, “Moğol İstilâsına Karşı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Güvenlik Politikası”, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yay., Ankara 2011, s. 371-372. 5 İbn Bîbî: 1996, I, s. 450. Züriye Oruç [300] çıkarmıştı6 . Moğollar ise saltanat değiştiğinde ve yeni saltanatın zayıf olduğunu gördüklerinde bu durumu Anadolu’ya giriş için bir işaret olarak kabul etmişlerdir. Ayrıca Ön Asya Moğol ordusunun başına Baycu Noyan’ın getirilmesi gibi bazı artı koşullar bu durumu desteklemekteydi7 . Nitekim Moğol ordusu, 1242 sonbaharında bu sefer Baycu Noyan komutasında ve işgal niyeti ile Anadolu’ya girmişti. Bu Moğol hareketi Anadolu istilâsındaki ilk adımdır. Baycu Noyan, Erzurum’u aldıktan ve şehri yakıp yıkarak halkını da kılıçtan geçirdikten sonra 40 bin kişilik bir kuvvet ile Kösedağ mevkiinde Selçuklu ordusunun öncü birliği ile karşılaşmıştır8 . Ancak öncü birliğin mağlup edilmesi, Selçuklu ordusunun geri kalan kısmının kaçarak savaş alanını terk etmesine yetmiş; Moğollar dahi bu duruma şaşırmışlardı9 . Türkiye Selçuklu Devleti Kösedağ Savaşı’nı kazanamayınca Moğol tabiiyetini kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu tarihten sonra II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in oğlu II. İzzeddîn Keykâvus’un 1246’da başa geçmesine kadar geçen süre boyunca, imzalanan barışın da etkisi ile geçici bir sükûnet dönemi yaşandıysa da Türkiye Selçuklu Devleti Moğol tabiiyeti altına artık geri dönülemeyecek bir şekilde girmiştir. Bu tabiiyet dönemi Mengü Han’ın (1251-1259) ölümüne kadar devam etmiştir. Türkiye Selçuklu Devleti söz konusu dönemde Moğolların asıl merkezleri olan Karakurum’a bağlı idiler. Bununla birlikte Ermeni Krallığı ve Trabzon Rum İmparatorluğu da Kösedağ Savaşı’ndan sonra Moğol hanına bağlılıklarını 6 Anonim Selçuknâme’ye göre, Baycu Noyan ile Kösedağ Savaşı’ndan sonra görüşen Selçuklu devlet adamları, Baycu Noyan’a, babasını öldürdüğü için Selçuklu askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’den nefret ettiklerini ve bu sebeple savaşta ondan yüz çevirdiklerini söylemiştir. Bu durum askerlerin de hükümdarı desteklemediğini gösterir. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, Neşr.: Feridun Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 32. 7 Baycu Noyan’ın Anadolu’yu alma isteği oldukça fazlaydı. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; İbn Bîbî: 1996: II, s. 143; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750. Daha önce Kıpçak ve Orta Avrupa bölgelerinde fetihler ile meşgul olan Moğollar, yeni iktidarın halkın genelinin desteğini ve sevgisini kazanamadığını çıkan isyandan sonra iyice anlamış olduklarından ve Anadolu’ya girişlerinde bu bölgede kendilerine mani olacak yeterli askerî gücün olmadığını fark ettiklerinde bunu istilâyı başlatmada bir işaret olarak kabul etmişlerdir. Erzurum’daki askerlerin sayıca azlığına ilişkin bkz.: İbn Bîbî: 1996: II, s. 52, 64; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., İstanbul 2005, s. 449. 8 İbn Bîbî: 1996, II, s. 68. 9 Müneccimbaşı, Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi II: Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001, s. 89; Gregory Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, II, Çev.: Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1999, II, s. 542. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [301] bildirmişlerdi10. Moğollar, kendilerine tabi hale getirdikleri Anadolu’yu sıkı takip ve kontrol altında tutmuşlardır. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Moğollara tabiiyeti Mengü Han’ın ölümünden sonra da devam etmiştir. Mengü Han’ın 1256’da devletin batı topraklarında görevlendirdiği kardeşi Hülegü Han İlhanlı Devleti’ni kurduğunda, Anadolu da bu devletin kontrolü ve hâkimiyeti altına girmiştir. Bu yeni dönem Türkiye Selçuklu Devleti’nin son bulduğu 1308 tarihine kadar devam etmiştir. II. İzzeddîn Keykâvus’un ikinci saltanatı ile birlikte bütün Selçuklu hükümdarları Moğol hanlarının yarlıg11 ve hükmü ile tahta çıkarılmış veya tahttan indirilmişlerdi12. Ancak Moğollar II. Mesud’dan sonra Selçuklu tahtına bir hükümdar çıkmasına müsaade etmemiştir. Böylece II. Mesud’un ölümüyle Türkiye Selçuklu Devleti son bulmuştur. Moğollar Mengü Han’ın ölümü ile başlayan dönemde Türkiye Selçuklu Devleti’ni fiilî olarak idareleri altına almışlardı. 1308’den sonra ise Anadolu’da bir Selçuklu otoritesinin olmadığı görülmektedir. Selçuklu iktidarının bıraktığı boşluğu İlhanlılar doldurmuştur. Anadolu Moğol valileri tarafından yönetilen bir eyalet haline getirilmiştir13 . 10 Kral Hetum, kardeşi ve Ermeni başkumandanı olan Simbat’ı, Moğol hanının huzuruna göndererek tabiiyetini sunmuştur. Bkz.: Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, Çev.: Hrand D. Andreasyan, Osman Yalçın Matbaası, İstanbul 1954, s. 18-19; Simbat Sparapet, “Simpat Sparapet’in Vekayinamesinden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: İlyas Kamalov, Yeditepe Yay., İstanbul 2005, s. 95-96; “Mönge Han İle Kral Hetum Arasında İmzalanan Anlaşmanın Metni”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: İlyas Kamalov, Yeditepe Yay., İstanbul 2005, s. 127-128. Güyük Han (1246-1248) tahta çıktığında huzuruna kabul edilen elçiler içinde Frenkler de vardı. Bkz.: Abû’l-Farac Tarihi: 1999, II, s. 546. 11 “Yarlıg”; “imparatorluk kararnamesi, ferman, kararname, berat, vekâletname” gibi anlamlara gelir. Bkz.: Doerfer: 1963, I, s. 153. Kaşgarlı Mahmud ise bu kelimeyi, “Hakanın hükmü ya da buğruğu” şeklinde izah etmiştir. Bkz.: Mahmûd el-Kâşgarî, Dîvânü Lugâti’t Türk, Haz.: Serap Tuba Yurtsever-Seçkin Erdi, Kabalcı Yay., İstanbul 2007, s. 667. Yarlıglar, Moğol hanlarının emir ve buyruklarını içeren belgelerdir. Bkz.: Paul D. Buell, “Jarlıq”, Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Lanham, Maryland and Oxford, 2003, s. 215. Diğer devletlere gönderilen diplomatik yazılar da yarlıg adını taşırdı. Bu konu hakkında bkz.: Hasan Abdullahoğlu, “Temir-Kutluğ Yarlığı”, Türkiyat Mecmuası, III, 1935, s. 209; Abdullah Battal Taymas, Kazan Yurdu’nda Bulunmuş Tarihî Bir Vesika: Sahib Giray Han Yarlığı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Çev.: Serkan Acar, XXVII/I, 2012, s. 185-186. 12 İbn Bîbî: 1996, II, s. 117; 127-128. 13 Aksarayî, Müsameretül-Ahbâr, Çev.: Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2000, s. 242-252; 252-265; Peter Jackson, “Abû Sa’îd Bahâdor Khan”, Encyclopaedia Iranica, I/IV, online versiyon, http://www.iranicaonline.org/articles/abu-said-bahador-khan(10 Temmuz 2013); İbn Battûta, İbn Battûta Seyahatnâmesi, I, Yapı Kredi Yay., Çev.: A. Sait Aykut, Züriye Oruç [302] İrencin Noyan’ın Anadolu Valiliği ve Ortaya Çıkan Karışıklıklar İrencin Noyan, Olcaytu Han’ın dayısı ve Hülegü Han’ın (1256-1265) eşi Dokuz Hatun’un yeğeni idi14. Olcaytu Han tarafından 1305’de Anadolu’ya genel vali olarak gönderilmişti15. Sebep olduğu karışıklıkları ortadan kaldırmak ve düzeni tekrar sağlamak üzere Emir Çoban’ın Anadolu’ya gönderilmesine kadar genel valilik yapmıştır. Onun hakkında Aksarayî geniş bilgi verir. Aksarayî’ye göre Yabanlu’yu16 yaylak ve Niksar’ı17 kışlak olarak kullanan İrencin Noyan, kalabalık bir maiyet ile Anadolu’ya gelmişti18. Hem kendi hem de maiyetinden pek çok kişi keyfî ve adil olmaktan uzak uygulamaları ile halkın sıkıntı içine düşmesine sebep olmuşlardı19. Üstelik pek çok kişi zulme uğrayarak canından olmuştu. Aksarayî, Olcâytû Han’ın Anadolu vezirliğine atadığı Fahreddîn Lakuşî ile İrencin Noyan’ın Anadolu gelirlerini paylaştıklarını söyler. Ayrıca İrencin Noyan Niksar’ın vergi gelirlerine de el koymuştur20 . Haksız uygulamalar ve zulümlerde bulunanlar sadece İrencin Noyan ve maiyeti değildi. Aksarayî’ye göre ondan güç alan bazı kişiler de servetleri uğruna peşine İstanbul 2000, s. 325; Bertold Spuler, İran Moğolları. Siyaset, İdare ve Kültür. İlhanlılar Devri. 1220-1350, Çev.: Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1957, s. 143; Kemal Ramazan Haykıran, “Anadolu’da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan (1314-1328)”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), XXIII, Muğla 2009, s. 173; Charles Melville, The Fall of Amir Chupan and The Decline of The İlkhanate, 1327-37: A decade of discord in Mongol Iran, Indiana Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 1999, s. 19- 20. 14 Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Dergisi, I, Ankara 1969, s. 74; Haykıran: 2009, s. 162; Aksarayî: 2000, s. 249-250. 15 Aksarayî: 2000, s. 245. 16 Aksarayî’nin “yaylak” İbn Bîbî’nin “pazar” ve “otlak yeri” olarak nitelendirdiği Yabanlu, Kazvînî’nin verdiği bilgiye göre her yıl bahar başında kurulan ve 40 gün boyunca devam eden bir pazardır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 232; İbn Bîbî: 1996, I, s. 183, 204, Zekeriya Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-‘İbad, I, Çev.: Cihangir Mirza, Âmir Kabir Yayınları Enstitüsü, Tahran 1373, s. 612. Bu pazarın yeri Faruk Sümer tarafından tespit edilmiştir. Buna göre Yabanlu Pazarı, Kayseri-Pınarbaşı İlçesi’nin Pazarören beldesindedir. Bkz.: Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı. Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1985, s. 20-21. 17 Niksar, bugün Tokat iline bağlı bir ilçedir. 18 Bu kişiler arasında; Fahreddîn Lakûşî ve onun yanında gelen Ağaçeri adında birisi, vergileri ve gelirleri hesaplamakla görevlendirilen Sadeddîn Savecî’nin yeğeni Şerefeddîn Müsafir, onun hacib ve naibleri (Taberî, Kirmanî, Horasanî, Razî, Şirazî, Bedreddîn Baru ve Hulerudî. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 242-247) ve Aksaray incülerini (İncü ya da has incü: hanın emlâk ve arazisi. Bkz.: Spuler: 1957, s. 357) hesap etmeye gelen Şektur oğlu Okta vardı. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 245; Hamdullah Kazvînî, Tarih-i Güzîde, Tahran 1341, s. 486. 19 Aksarayî: 2000, s. 250. 20 Aksarayî: 2000, s. 250. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [303] düştükleri kişileri öldürmekten korkmamışlardı. Örneğin Aksaraylı Şengit-oğlu adlı kişi, Aksaray’ın ileri gelenlerinden Şeyh Hacı Hamuş, Ali Paşa ve Ahi Ahmed gibi kişileri öldürerek servetlerine el koymuştu21. Eyüphisar Kalesi’ne sığınmış Memreş adlı bir Türk beyini de aynı sebeple öldürmüştü. Aksaray’da yaşananlar o hadde varmıştı ki halk dayanamayarak 100 kadar ileri geleni Yabanlu’ya, İrencin Noyan’ın huzuruna göndermiş; ancak İrencin Noyan anlatılanlara itibar etmemişti22 . Aksarayî, yaşananları anlatırken İrencin Noyan’a karşı husumetinin nedenini de açıklar. Aksarayî, Alâiyye Hanı’na sığınan İlyas adlı Türk beyini ele geçiremeyen İrencin Noyan’ın bunun sorumlusu olarak kendisini gösterdiğini ve kuşatmada ölen her Moğol askeri için kan bedeli vermeye mecbur bırakıldığını anlatır23. İrencin Noyan, Gâzân Han tarafından vakıfların yönetimine getirilen Aksarayî’nin, söz konusu hanın Karamanlılar tarafından yıkılmış olan iki burcunu tamir ettirdiği için bu Türk beyinin ele geçirilemediğini söyleyerek Aksarayî’yi suçlamıştır24. İrencin Noyan’ın valiliği döneminde Karamanoğulları, Eşrefoğulları ve Hamidoğulları gibi Türk beyliklerinin işgal hareketlerinden ve yerel ayaklanmalardan ötürü de Anadolu’daki karışıklıklar giderek artmaktaydı25. Nihayetinde hanedan üyesi bu Moğol noyanının sebep olduğu karışıklık dolayısıyla Olcaytu Han zamanında devletin güçlü emirlerinden olan Emir Çoban26 1314’de Anadolu’ya 21 Aksarayî’ye göre, Şengit-oğlu’nun sebep olduğu Aksaray’da öldürülen tanınmış bazı kişiler şunlardı: Şerefeddîn Hoca Ömer, Hoca Yakut, El-Hac Yusuf, Ferhad Tir-başı, Katib Leyla’nın oğlu ve Saruca Müşrif gibi kâtiplerden pek çoğu. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 248. 22 Aksarayî: 2000, s. 248-250. 23 Aksarayî: 2000, s. 247. 24 Aksarayî: 2000, s. 246. 25 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 67-68; Aksarayî: 2000, s. 251. 26 Soldos (سولدوس (kabilesine mensup olan Emir Çoban’ın dip dedesi Surgan Şira ( هسورغان شیر‘(dır. Surgan Şira, Cengiz Han’ın yapılan bir savaşta hayatını kurtarmıştı. Bu durum onun itibarını artırmış ve Cengiz Han’ın hizmetine girmiştir. Bkz.: Reşidüddîn Fazlullah, Câmiu’tTevârih, Çev.: Abdulbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Basımevi, (Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi yayımlanmamış çeviri), s. 160-161. Emir Çoban ise Argun Han zamanından itibaren öne çıkmaya başlamış; en önemli emir haline Ebû Sâîd Bahadır Han döneminde ulaşmıştır. Hatta Moğol hanını gölgede bırakacak güce erişmiştir. Bkz.: İ. H. Uzunçarşılı, “Emîr Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, XXXI/CXXIV, Ekim 1967, s. 601-602. Bu durumu, Ebû Sâîd Han’ın henüz 12 yaşında iken tahta çıkışı ve hanedan ile evlilik yoluyla bağ kurması da önemli ölçüde etkilemiştir. Nitekim Emir Çoban Olcaytu Han’ın iki kızı-önce Dolandı Hatun sonra Satıbey Hatun- ile evlenmişti. Bkz.: Charles Melville, “Čobān”, Encyclopaedia Iranica, V/8, 1992, s. 875-878, online versiyon, http://www.iranicaonline. org/articles/coban-cupan-ar(10 Kasım 2013). Askalânî, yaptığı hayırlardan bahsederek onu över. Emir Çoban, Ebû Sâîd Bahadır Han’ın Çoban ailesini tasfiye etme hareketi sonrası kaçmak zorunda kalınca Herat Meliki Züriye Oruç [304] gönderilmiştir27. Karanbük Ovası’nı28 kendisine kışlak yapan bu Moğol emiri, önce huzuruna gelen Türk emirlerini ve Ermeni tekfurunun itaatlerini kabul etmiştir29. Huzura gelenler içerisinde Eşrefoğulları, Germiyanoğulları, Candaroğulları, Hamidoğulları ve Sahip Ataoğulları vardı30. Karamanoğulları ise huzura gelmemişti. Bunun üzerine, Emir Çoban, bu sırada Konya’yı işgal etmiş olan Karamanoğullarına karşı harekete geçmiştir. Konya’yı Karamanoğulları’ndan geri alarak kısa zaman içinde karışıklığa son vermiş ve Anadolu’ya yeniden bir düzen getirmiştir31. Karışıklıklardan sorumlu tutulan İrencin Noyan ise görevden alınarak Diyarbekir’e gönderilmiştir32. İrencin Noyan atandığı Diyarbekir valiliğinden sadece bir yıl içinde Emir Çoban tarafından azlettirilecektir. Bu durum onun Emir Çoban’a karşı girişilen isyanda yer almasına ve isyanın bastırılmasından (1319) sonra öldürülmesine yol açacaktır33. İrencin Noyan’a karşı nefret duyan Aksarayî, İrencin Noyan’ın görevden alınmasına son derece sevinmiş ve “Mazlumların bedduaları, o zalimin yok olmasına yöneldiği için onun yönetiminin zamanı da Padişah Gıyâseddîn’e sığınmış; ancak burada yay kirişi ile boğdurulmuştur (Ekim 1327). Bkz.: Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu Attila_Cengiz Han_Timur, Çev.: M. Reşat Uzmen, Ötüken Yay., İstanbul 1999, s. 367. Askalânî, Emir Çoban’ın öldürüldüğünde 60 yaşında olduğunu söyler. Bkz.: Askalânî, Ed-Dürerü’l-Kamine fî A’yani’l-Mieti’s-Samine, I, Beyrut, s. 541- 542. 27 Aksarayî: 2000, s. 251; Turan: 2005, s. 653. 28 Sivas ile Erzincan arasındadır. 29 Aksarayî: 2000, s. 251. 30Aksarayî’ye göre Emir Çoban’a itaat sunanlar içerisinde Karahisar-ı Devle’den (Afyonkarahisar) gelen Fahreddîn Ali’nin torunları, Kastamonu’dan gelen Süleyman Paşa ve Uluborlu’dan (Borgulu) gelen Felekeddîn Dündar vardı. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 252. 31 Aksarayî: 2000, s. 252. 32 Hâfız Ebrû, zeyl-i câmiu’t-tevarih-i reşîdî, Neşr.: Hanbaba Beyanî, Tahran 1317, s. 73; J. A. Boyle, “Dynastic and Political History of The Īl-khāns”, The Cambridge of Iran. The Saljuq And Mongol Periods, V, Edited by: J. A. Boyle, CU. Press, Cambridge 1968, s. 408-409. 33 Muammer Gül, Ortaçağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihî Arka Plan ve XIIIXIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2010, s. 157-158. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [305] Olcaytu’nun devleti ile birlikte son buldu” demiştir34. Aksarayî Emir Çoban için ise onun “Türklerin kalbine” yerleştiğini söyler35 . Emir Çoban Anadolu’daki karışıklıklara son verdikten sonra, merkezden çağrılması üzerine oğlu Timurtaş Noyan’ı Anadolu’ya genel vali olarak atayarak geri dönmüştür36. Timurtaş Noyan ise ordugâhını Kayseri’ye kurarak işe başlamıştır37 . Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması Emir Çoban’a 1314’de Karanbük kışlağında itaatini sunanlar içerisinde bir Selçuklu hükümdarının olmadığını görüyoruz. Bu dönemde Selçuklu gücü ve otoritesinin varlığına dair bir işaret yoktur. Türkiye Selçuklu Devleti II. Mesud’un ölümünden sonra Anadolu’da varlık gösterememiştir. Aslında devlet çok daha önce sahip olduğu güç ve otoriteyi kaybetmişti. II. İzzeddîn Keykâvus’tan sonraki Selçuklu hükümdarlarının birer hükümdar olmaktan ziyade birer sembol olduklarını söylemek mümkündür. Nitekim Türkiye Selçuklu Devleti’nin adım adım sona yaklaşmasını hükümdarlardan ziyade devlet adamları geciktirmiştir. Muineddîn Süleyman Pervâne’nin ölümü (1277) ile devletin yıkılış sürecine girmesi; Vezir Sâhip Ata Fahreddîn Ali’nin ölümüyle de (1288) Moğolların Selçuklu idaresinde tam anlamıyla söz sahibi olmaları bunu gösterir38. Devleti ayakta tutan güçlü devlet adamlarının ölümleri, Anadolu’ya gönderilen Moğol idarecilerinin devletin sahip olduğu güç ve otoriteyi zaman içinde bütünüyle ele geçirmelerine fırsat vermiştir. Bu sebeple Timurtaş Noyan Anadolu’ya geldiğinde burada kendi hükümdarlığına müsait bir zemin bulmuştur. 34 Aksarayî: 2000, s. 250. Aksarayî, Ebû Sâîd Bahadır Han tahta çıkınca Emir Çoban’ın Anadolu’ya geldiğini söyler. Ancak Emir Çoban çok daha önce 1314 Haziranında ve Ebû Sâîd Bahadır Han’dan önce tahtta bulunan Olcaytu Han döneminde Anadolu’ya gelmiştir. Bkz.: Sümer: 1969, s. 81. Vassâf da eserinde verdiği bilgiler ile bunu doğrular. Ona göre, Olcaytu Han öldüğü zaman Emir Çoban Anadolu’da idi ve bu ölüm sebebiyle elçi gönderilerek merkeze gelmesi sağlanmıştı. Yine aynı eserde Ebû Sâîd Bahadır Han’ın tahta cülusunda bulunan Emir Çoban için daha yeni “Rum seferinden” döndü denmektedir. Bkz.: Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vâssâf, Neşr.: M. Ayeti, Tahran 1346, s. 355, 359. 35 Aksarayî: 2000, s. 251. 36 Vâssâf: 1346, s. 355, 359; Aksarayî: 2000, s. 252. 37 Aksarayî: 2000, s. 252; Hâfız Ebrû: 1317, s. 73. 38 Abûl-Farac: 1999, II, s. 600; Aksarayî: 2000, s. 118. Vezir Fahreddîn Ali’nin ölümünden sonra devlet toprakları önce iki daha sonra dört malî bölgeye ayrılarak yönetilmiştir. Bkz. Aksarayî: 2000, s. 174. Züriye Oruç [306] Timurtaş Noyan’ın Anadolu’ya Hâkim Olması Timurtaş Noyan güçlü İlhanlı emirlerinden Emir Çoban’ın ikinci doğan oğludur39. 1315’den 1327’ye kadar on iki sene Anadolu genel valiliği görevinde bulunmuştur40. Ancak sadece bir vali olarak kalmamış, valiliği boyunca bir hükümdar gibi hüküm sürmüştür. Anadolu’da babasının getirdiği düzeni devam ettirmekle birlikte, seleflerinden farklı bir tutum içine girerek halka kendisini sevdirmiş ve bir hükümdar gibi görülmesini de sağlamıştır. Bundan başka Müslümanların kıyafetleri ile Hıristiyan ve Yahudilerin kıyafetlerinin birbirine benzemesini önlemiştir41. Âdil yönetimi ve getirdiği düzen sebebiyle Aksarayî onu “padişah”, “hükümdar”, “âdil hükümdar” ve “dindar hükümdar” gibi unvanlar ve sıfatlar kullanarak övmektedir42. Timurtaş Noyan iyi idaresi ve halk tarafından sevilmesi sebebiyle Anadolu’da valilik yapan kişiler arasında farklı bir yere sahiptir43. Hatta bu Moğol noyanı, Anadolu halkı için tüm o karışık dönemlerden sonra o denli bir kurtarıcı olarak gelmiştir ki bir süre sonra kendisini gerçekten bir kurtarıcı olarak görmeye başlamış ve mehdî olduğunu ilan etmiştir44. 1322’deki bu mehdî hadisesini İbn Hacer “aklını yitirmesi” olarak görür ve onu bu iddiasından babası Emir Çoban’ın vazgeçirdiğini yazar45. Aksarayî ise Timurtaş Noyan’ın mehdîliğine gerçekten inanmış 39 Emir Çoban’ın diğer oğulları da çeşitli vilayetlerde devlet hizmetinde çalışmaktaydı. En büyük oğlu; Horasan, Mazenderan ve şark bölgeleri kendisine bağlı olan Emir Hasan idi. Diğer oğulları ise; Dımışk, Mahmud, Cilav, Siyürgal, Siyükşâh, Yağıbastı ve Nevruz idi. Bkz.: Hâfız Ebrû: 1317, s. 135; Uzunçarşılı: 1967, s. 603, 618-620. 40 Uzunçarşılı: 1967, s. 622. 41 Aksarayî: 2000, s. 264. 42 Aksarayî: 2000, s. 260, 261, 262, 264, 265. 43 Aksarayî: 2000, s. 260-264. Ömerî, Timurtaş Noyan’ın gücü hakkında şöyle demektedir: “Timurtaş, bazen kılıç gücünün verdiği kuvvetle sertleşir bazen de hile ve aldatma yoluyla idare etmekle yetinirdi. Bu yolda bir takım şehir ve ülkeleri istilâ etmiş ve bir takım kaleleri fethetmiş etraflarına kadar uzamış ve idaresi altındaki yerleri bir hayli genişletmiştir. İş sahalarını çoğaltmış, halkı da çok olduğundan onlardan aldığı vergiler artmış ve gayri Müslimlerden alınan arazi vergisi de fazlalaşmıştır. Bu ülkede kudret ve şevketi artmıştır. Kendi adına sikke döktürmüştür. Aynen Selçukluların yaptığı gibi hüküm ve saltanat usulunu tatbik etmiştir. Tam müstakil bir ülke haline getirmiş Moğollardan dokuz tümen almış Türkmenlerden de o kadar hatta daha ziyade elde etmiştir. Artık çok kuvvetlenmiş ona kimse karşı gelememiş, onunla kimse savaşamamıştır”. Bkz.: Ömerî, “Mesalikü’l-ebsâr’a Göre Anadolu Beylikleri”, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar. Çoban-Oğulları Candar-Oğulları Mesalikü’l- Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri, I, Haz.: F. Taeschner, Çev.: Yaşar Yücel, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1991, s. 190. 44 Askalânî, I, Beyrut, s. 518; Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Henry H. Howorth, History of the Mongols, 1890, s. 601; Boyle: 1968, s. 409. 45 Askalânî, I, Beyrut, s. 518. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [307] görünür. Öyle ki, şarabı yasaklamasını mehdî oluşunun bir kanıtı olarak gösterir46 . Timurtaş Noyan Anadolu’da her ne kadar düzeni sağlamak adına bazı adımlar atsa da önce kendi sorunlarını çözmeye mecbur kalmıştır. İlhanlı Hanı Ebû Sâîd Bahadır Han’ın emri ile içinde İrencin Noyan’ın da olduğu bazı emirler merkezde babası Emir Çoban’a karşı bir mücadele başlatmıştı47. Ne var ki bu mücadeleyi Emir Çoban kazanmış ve bu sebeple İlhanlı hanı verdiği emri inkâr etmiştir. Dolayısıyla Emir Çoban’ı ortadan kaldırmak isteyen emirler idam edilmiş, zafer Emir Çoban’ın olmuştur48. Merkezde tüm bunlar devam ederken fırsattan yararlanmak isteyen İçil, Baranbay, Bulargu, Kür Buğa ve Buğa adlı noyanlar da Anadolu’da Timurtaş Noyan’a karşı isyan etmişlerdi49. Emir Çoban’ın merkezde kazandığı zaferden sonra Timurtaş Noyan da kendisine isyan edenleri ortadan kaldırmıştır. Bütün bunlardan sonra ise Konya’yı tekrar işgal etmiş bulunan Karamanoğulları üzerine yürümüş ve genel bir sindirme hareketine girişmiştir50 . Timurtaş Noyan kendisine karşı çıkanları ortadan kaldırdığında ve gücünü ortaya koyduğunda istiklalini ilan etmiş, adına hutbe okutarak para bastırmıştır51. Hatta bununla da yetinmeyerek Mısır’a ve Şam’a elçiler göndermiş ve onlardan, Irak, Acem ve Horasan topraklarının ele geçirilmesi konusunda yardım talep etmiştir52. Emir Çoban, olayı haber aldığında Ebû Sâîd Bahadır Han’dan izin alarak oğlunun isyanına son vermek üzere tekrar Anadolu’ya hareket etmiştir53. Her ne kadar Timurtaş Noyan, babası ile savaşmak konusunda kararlı olsa da araya giren devlet adamlarının etkisi ile Ebû Sâîd Bahadır Han’ın huzuruna çıkarak affını dilemek zorunda kalmış ve tekrar eski görevine iade edilmiştir. Ona destek veren emirlerden Emir Sürkâci ve Kadı Necmeddîn Tabesî ise Emir Çoban tarafından öldürülmüştür54 . Timurtaş Noyan hükümdar olma arzusunu tamamen bir kenara bırakmamıştır. Onun göreve iade edildikten ve Anadolu’ya döndükten sonra da mücadelesine devam ettiğini görüyoruz. Anadolu’ya geldiğinde yokluğundan 46 Aksarayî: 2000, s. 262-263. 47 Uzunçarşılı: 1967, s. 606-607. 48 Uzunçarşılı: 1967, s. 606. 49 Aksarayî: 2000, s. 260. 50 Aksarayî: 2000, s. 253. 51 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Howorth: 1890, s. 601; Uzunçarşılı: 1967, s. 625. 52 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Uzunçarşılı: 1967, s. 626. 53 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Howorth: 1890, s. 601. 54 Hâfız Ebrû: 1317, s. 115; Uzunçarşılı: 1967, s. 562. Züriye Oruç [308] istifade etmeye çalışmış beyliklere karşı harekete geçmiş ve katı bir sindirme hareketine girişmiştir. Öyle ki Eşrefoğulları Beyliği ile yaptığı mücadeleyi kazandığında beyliğin hükümdarı Süleyman Bey’in burun, kulak ve hayâlarını kestirerek gözünü oydurmuş ve onu Beyşehir Gölü’ne attırmıştır55 . Timurtaş Noyan’ın Selçuklu Hanedanını Yok Etme Hareketi Timurtaş Noyan Anadolu’ya genel vali olarak atandığında daha önce ifade edildiği üzere Anadolu’da Selçuklu iktidarı son bulmuş durumdaydı. Ancak Selçuklu hanedanı varlığını devam ettiriyordu. Hanedan üyelerinden herhangi birinin devleti tekrar kurabilme olasılığı vardı. Bu tehlikeyi gören Timurtaş Noyan Türkiye Selçuklu hanedanına ait bütün erkek çocukları tespit ettirmiş ve öldürtmüştür56. Böylelikle bir zamanlar Anadolu’ya hâkim olan devletin son umutlarını da ortadan kaldırmış, kendisi için tehdit olmaktan çıkarmış ve meşruiyetini sağlamlaştırmıştır. Yazıcızâde Ali’de geçen kayda göre Timurtaş Noyan babası Emir Çoban tarafından Anadolu’ya düzeni sağlamak ve düşman güçleri ortadan kaldırmak üzere gönderilmiş, o da Anadolu’ya geldiğinde Konya ve Akşehir’deki Selçuklu şehzadelerini ortadan kaldırmıştı57. Sadece Konya’da bir günde öldürülen erkek şehzade sayısı 29’du58. Bununla birlikte Akşehir, Simre ve Sivas’da Selçuklu ailesinden bazı kişiler vardı ve kıyım başladığında bu kişiler üzerine de gidilmiş ve bunlardan bazıları kaçarak saklanabilmişlerdi59. Müneccimbaşı, eserinde Yazıcızâde’nin verdiği bilgiyi aktarırken kaçanlardan bazılarının Karamanoğulları’na sığındıklarını söyler60. Karamanoğulları bu durumu ileride kullanabilmek için Selçuklu ailesinden bazı kadınlar ile evlilik kurma yoluna gitmişlerdir61 . Hamdullah Kazvinî de Selçuklu saltanatının tamamen son bulmasından sonra hanedandan bazılarının sahil ve uç bölgelere gittiğini yazar62. Öyle görünüyor ki uç bölgelere giden bu kişiler kıyımdan kurtulabilmişler ve burada bir süre gizlenmeyi başarabilmişlerdir. Ne var ki hayatlarını devam ettirebilmek belki de 55 Ömerî: 1991, s. 189; Uzunçarşılı: 1967, s. 562. 56 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142; Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, Birleşik Yay., Ankara 2010, s. 165-166. 57 Yazıcızâde: 2009, s. 907. 58 Yazıcızâde: 2009, s. 907; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 59 Yazıcızâde: 2009, s. 908. 60 Yazıcızâde: 2009, s. 908. 61 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 142. 62 Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [309] yeniden güç kazanarak ortaya çıkabilmek umuduyla gizlenen bu kişiler bir zamanlar sahip oldukları iktidar hakkını bir daha elde edememişlerdir63 . Timurtaş Noyan’ın Öldürülmesi Timurtaş Noyan Anadolu’da on iki sene boyunca genel valilik yapmış; ancak bir hükümdar gibi hüküm sürdüğü bu topraklardan 1327’de Mısır’a kaçmak zorunda kalmış ve burada öldürülmüştür64. Selçuklu hanedanının peşine düşen ve beylikleri sindiren Timurtaş Noyan’ın Anadolu’dan kaçmasına sebep olan olayların temelinde babası Emir Çoban ile İlhanlı Hanı Ebû Sâîd Bahadır Han arasındaki çatışma yatar. Ebû Sâîd Bahadır Han on iki yaşında tahta çıkmıştır65. İbn Battûta onun tahta çıktığında çok genç olduğunu söylerken “henüz tüy bile yoktu yüzünde” demektedir66. Dolayısıyla Ebû Sâîd Bahadır Han tahta çıktığında güçlü Emir Çoban’ın vesayeti altında hüküm sürmek zorunda kalmıştır. Bu durum Emir Çoban’ın gücünü artırmasına, Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ise zaman içinde Emir Çoban’a diş bilemesine yol açmıştır. Üstelik Ebû Sâîd Bahadır Han Emir Çoban’ın kızı Bağdad Hatun’a âşık olmuştu ve Emir Çoban’dan kızını istemesine rağmen Emir Çoban bu isteğe olumlu yanıt vermemişti67. Bağdad Hatun bu sırada Celâyirli Şeyh Hasan ile evli idi68. Ancak Cengiz yasasına göre Moğol hanının isteği kişi ile evlenebilme hakkı vardı69 . Ne var ki Emir Çoban bu hakkı gözetmemişti. Bağdad Hatun’a kavuşamayan Ebû Sâîd Bahadır Han Emir Çoban’ın kendi üzerindeki vesayetinden de giderek 63 Müneccimbaşı, Karamanoğulları’na sığınan Selçuklu erkeklerinin de daha sonra onlar tarafından ortadan kaldırıldığını yazar. Bkz.: Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 142. Ancak tüm bu kıyıma ve yaşananlara rağmen Selçuklu hanedanına bağlı bütün erkek çocukların ortadan kaldırılamadığı anlaşılıyor. Zerrin G. Öden, Esterâbâdî’nin Bezm u Rezm adlı eserinden yola çıkarak, Eretnâ Beyi Alâeddîn Ali döneminde (1365-1380), beyliğe bağlı emirlerden olan Emir Kılıç Arslan’dan ve amcası Keyhüsrev’den bahseder. Buna göre, Esterabâdî, “Alaaddin Ali Bey’in yardımcısı” olduğunu söylediği Emir Kılıç Arslan için, “emirlikten dem vuran ve kendisini ülkenin vârisi gören” demektedir. Bkz.: Zerrin G. Öden, “Kadı Burhaneddin Karşısında Bir Selçuklu Şehzadesi Kılıç Arslan”, Belleten, LXIV/CCXLI, Ankara 2001, s. 847- 842; Esterabâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş), Çev.: Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1990, s. 137, 149, 175. 64 Askalânî: I, Beyrut, s. 518. 65 Ebû Sâîd Bahadır Han, 2 Haziran 1305’de doğmuş ve 1317’de tahta çıkmıştır. Tahta çıktığında henüz on iki yaşındadır. Bkz.: Jean-Paul Roux: 2001, s. 433; P. Jackson: (10 Temmuz 2013). 66İbn Battûta: 2000, I, s. 322. 67 Hâfız Ebrû: 1317, s. 117; Pedro Teixeira -Mîr Khvând-Tûrân Shah ibn Qutb al-Dîn, The History of Persia, Printed for Jonas Brown, Londra 1715, s. 313. 68 Hâfız Ebrû: 1317, s. 117; Melville: 1999, s. 12. 69 Boyle: 1968, s. 410. Züriye Oruç [310] daha da rahatsız olmaya başlamıştı. Bunun yanında İlhanlı hanı ile Emir Çoban arasındaki gerginliğe Timurtaş Noyan’ın Anadolu’daki istiklâl girişimleri de etki etmiş olmalıdır. Ebû Sâîd Bahadır Han tahta çıktıktan iki sene sonra Emir Çoban’ı ortadan kaldırmak istemişse de başarılı olamamıştır. 1319’daki bu ilk mücadelede Timurtaş Noyan da babasına yardım etmek üzere Tebriz’e kadar ilerlemiş ve Memlûklerden yardım istemişti70. Daha sonra sular durulmuşsa da Ebû Sâîd Bahadır Han, Emir Çoban’dan kurtulma arzusundan vazgeçmemiştir. Nitekim 1327’de beklediği fırsat eline geçmiştir. Emir Çoban’ın oğlu Dımışk Hoca’nın haremindeki bir kadın ile münasebeti olduğunu öğrenince derhal öldürülmesi emrini vermiştir71. Ebû Sâîd Bahadır Han bu olayı bahane ederek Emir Çoban ve diğer oğullarının da ortadan kaldırılmasını emretmiştir. Hatta kendisine karşı bir zamanlar istiklâlini ilan etmiş olan Timurtaş Noyan’ın kaçmasına mani olmak için Anadolu’ya birtakım gizli ve açık mektuplar göndermiştir. Timurtaş Noyan’a gönderdiği açık mektubunda onu özlediğini söyleyerek yanına gelmesini istiyordu72. Anadolu’daki emirlerine gönderdiği gizli mektuplarda ise Timurtaş Noyan’ın yakalanmasını emrediyordu. Ne var ki mektupları getiren elçiler Timurtaş Noyan’ın adamları tarafından yakalanınca bu gizli mektuplar da ortaya çıkmıştır73. Kendisine karşı girişilen oyunu fark eden Timurtaş Noyan önce emirleri ile bir toplantı yaparak durumu istişare etmiştir. Bu toplantıdan takip edilecek iki yol çıkmıştır. İlkine göre Anadolu’da kalarak mücadele edecekti. İkincisi ise Mısır’a sığınacak ve Memlûklerden yardım isteyecekti74 . Timurtaş Noyan mücadele etme kararı vererek savaş hazırlığı yapmaya başlamıştır. Emirlerini çeşitli kalelere yerleştirmiş; kendisi de Larende Kalesi’ne ailesi ile birlikte yerleşmiştir75 . Ancak daha sonra savaşmaktan vazgeçerek Memlûk sultanına yardım isteğini içeren bir mektup göndermiştir76 . Memlûk Devleti, Sultan Baybars’ın Ayn-ı Câlût zaferinden (1260) sonra Moğol askerî gücüne ve zalimliğine karşı durabilen tek güç olarak İslam dünyasında şöhret kazanmıştı. Hatta Muineddîn Süleyman Pervâne’nin daveti ile 70 Haykıran: 2009, s. 166. 71 Dımışk Hoca, Ebû Sâîd Bahadır Han’ın hareminden olan Kotoktay Hatun ile ilişkisi vardı ve bu sebeple bazı zamanlar hareme girmekte idi. Onun haremde olduğu Ebû Sâîd Bahadır Han tarafından öğrenilince derhal öldürülmesi emri verilmiştir. Bkz.: Spuler: 1957, s. 139. 72 Uzunçarşılı: 1967, s. 630. 73 Uzunçarşılı: 1967, s. 631. 74 Uzunçarşılı: 1967, s. 631. 75 Uzunçarşılı: 1967, s. 632. 76 Uzunçarşılı: 1967, s. 632; Boyle: 1968, s. 411. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [311] Anadolu’ya dahi girmişler ve Moğol askerlerini Elbistan Ovası’nda (1277) büyük bir yenilgiye uğratmışlardı77. Bu devletin sultanından şimdi ise bir Moğol valisi yardım istiyordu78 . Timurtaş Noyan Anadolu’dan hareket etmeden önce kurduğu düzeni devam ettirmesi için yerine kayınbiraderi Eretnâ Bey’i bırakmıştır. Ailesini Larende Kalesi’nde bırakarak 300 süvari ile Şam’a hareket etmiştir79. Memlûk sultanı, Timurtaş Noyan’ı iyi bir şekilde karşılayarak emir ilan etmiştir80. Ancak bu ilişki bir süre sonra Timurtaş Noyan’ın hiç de beklemediği bir şekilde bozulmuştur. Memlûk sultanı, Timurtaş Noyan’ın ailesinin de Mısır’a getirilmesi için Karamanoğlu İbrahim Bey’e bir mektup göndermişti. İbrahim Bey’den gelen cevabî mektupta ise Timurtaş Noyan’ın oğlunun Mısır’a gelmek istemediği ve babası ile aralarında bir şifre olduğunu söylediği yazıyordu. Üstelik İbrahim Bey mektupta Timurtaş Noyan’ın Müslüman kanı akıttığını ve Mısır’a Memlûk tahtını ele geçirmek amacıyla gitmiş olabileceğini yazmıştı81 . Memlûk sultanı mektupta yazılanların doğru olma ihtimalini düşünerek Timurtaş Noyan’ı hapsettirmiştir82. Bu sırada Ebû Sâîd Bahadır Han da Timurtaş Noyan’ın Mısır’a kaçtığı haberini almış ve Memlûk sultanından Timurtaş Noyan’ın kendisine teslim edilmesini istemiştir. Bahadır Han eğer teslim edilirse kendilerine sığınan Kara Sungur’un83 karşılık olarak verileceğini 77 İbn Şeddâd, Baypars Tarihi. al-Melik-al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi, Çev.: M. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2000, s. 88. 78 Memlûk Sultanı Melik en-Nâsır ile Timurtaş Noyan’ın arası 1325 senesinde Timurtaş Noyan’ın Anadolu üzerinden Mısır’a götürülen ve satılan kölelerin geçişine izin vermemesi üzerine bozulmuştu. Ancak Emir Çoban yine araya girerek ilişkilerin düzelmesini sağlamıştır. Bkz.: Uzunçarşılı: 1967, s. 629. 79 Uzunçarşılı: 1967, s. 632-633; Haykıran: 2009, s. 173. 80 Haykıran: 2009, s. 174. 81 Uzunçarşılı: 1967, s. 637; Haykıran: 2009, s. 175. İbrahim Bey söz konusu mektubunu, Timurtaş Noyan’ın öldürttüğü Dündar Bey’in oğlu Necmeddîn İshak Bey ile Mısır’a göndermiştir. Dündar Bey, Hamitoğulları Beyliği’nin kurucusu olarak bilinen Hamit Bey’in torunudur. Bkz.: Bahriye Üçok, “Hamitoğulları Beyliği”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV/I, 1955, s. 75, 78. Necmeddîn İshak Bey, mektubu teslim ettikten sonra Memlûk sultanından babasının kanını da istemiştir. Bkz.: Uzunçarşılı: 1967, s. 637. Anonim Selçuknâme, Necmeddîn İshak Bey’in Mısır’dan Anadolu’ya dönüşünü 1328 senesi olarak gösterir. Bkz.: Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 68. 82 Uzunçarşılı: 1967, s. 637. 83 Melik en-Nâsır’ın kardeşi Melik Eşref öldürülmüştü. Melik en-Nâsır ise tahta çıkınca kardeşinin ölümüne karışan emirleri öldürtmüştü. Ancak bu emirlerden biri olan Kara Sungur kaçarak İlhanlılara sığınmıştı. Bu sebeple Melik en-Nâsır için onu ele geçirmek büyük önem arz ediyordu. Bkz.: İbn Battûta: 2000, I, s. 117. Züriye Oruç [312] söylemiştir84. Memlûk sultanı, Timurtaş Noyan’ı canlı teslim etmemiştir. İki ay kadar bir süre hapsedilen Timurtaş Noyan85, İlhanlı hanının gönderdiği elçilerin de izleyeceği şekilde boğdurulmuştur. Başı kesilmiş, derisi yüzdürülüp içi doldurulmuştur86. Timurtaş Noyan’ı canlı teslim almak üzere gelen elçiler bu şekilde Timurtaş Noyan’ı teslim almak ve götürmek istememişlerdir. Bunun üzerine hazırlanan beden Memlûk elçileri ile İlhanlı hanına gönderilmiştir 87 . Emir Çoban ise sığındığı Herat Meliki Gıyâseddîn’in emriyle öldürülmüştür88 . Anadolu’da Moğol Hâkimiyetinin Sona Ermesi Daha önce ifade edildiği üzere, Timurtaş Noyan 1327’de Mısır’a sığınmadan önce Anadolu’da düzeni devam ettirmesi için yerine kayınbiraderi Eretnâ Bey’i vekil olarak bırakmıştı89. Timurtaş Noyan’ın ölümüne kadar İlhanlılar adına Sivas merkez idarenin başında kalan Eretnâ Bey onun ölümünden sonra da bu görevi devam ettirmiştir. Nitekim Ebû Sâîd Bahadır Han’ın Anadolu’ya atadığı yeni genel vali Celâyir kabilesinden90 Şeyh Hasan91 da vekili olarak Eretnâ Bey’i görevlendirmiştir92. İbn Battûta İlhanlılara ait olan Amasya, Niğde, Kayseri ve Sivas’ı Eretnâ Bey’in idare ettiğini söyler. Hatta Kayseri’ye gelen İbn Battûta’yı Eretnâ Bey’in eşi Togay Hatun karşılamıştır93 . 84 Askalânî: I, Beyrut, s. 518-519. 85 Timurtaş Noyan, 18 Haziran 1328’de hapsedilmiş 12 Ağustos 1328’de (4 Şevval 728) boğdurulmuştur. Bkz.: Haykıran: 2009, s. 175-176. 86 Uzunçarşılı: 1967, s. 638-639. 87 Memlûk Sultanı Melik en-Nâsır, Timurtaş Noyan’ın içi doldurulmuş bedenini Ebû Sâîd Bahadır Han’a gönderdiğinde, “Sana düşmanının kafasını gönderdim sen de bana düşmanımın kafasını gönder” demiş ve Kara Sungur’un başını istemiştir. Ancak, mektup daha ulaşmadan Kara Sungur eceli ile ölmüştür. Bkz.: Askalânî: I, Beyrut, s. 518. 88 Grousset: 1999, s. 367. Emir Çoban’ın, ölmeden önce Herat melikinden üç isteği olmuştur. Bunlardan ilki, bedeninin Medine’deki imaretinin yanına defnedilmesi idi. Bağdad Hatun bunun üzerine Emir Çoban ve kardeşi Timurtaş Noyan’ın defnedilmek üzere babasının Medine’de Mescid-i Nebevî’nin yanına yaptırdığı medreseye götürülmesini sağlamıştır. Ancak Memlûk sultanı buraya defnedilmelerine izin vermemiştir. Bu sebeple naaşlar Baki’deki mezarlığa gömülmüştür. Bkz.: Uzunçarşılı: 1967, s. 615; Askalânî: I, Beyrut, s. 542; İbn Battûta: 2000, I, s. 324. 89 Kemal Göde, “Eretnaoğulları”, DİA., XI, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1995, s. 295. 90 Büyük Moğol kabilelerinden biri olan Celâyirliler Cengiz Han’ın seferlerine yardımcı kuvvet olarak katılmakta idi. Bkz.: Muzaffer Ürekli, “Celayirliler”, DİA., VII, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul 1993, s. 264. 91 “Celayirli Şeyh Hasan”, “Emir Hasan bin Hüseynî” ya da “Büyük Hasan” olarak da bilinmektedir. Bu kişi Bağdad Hatun’un ilk kocası idi. Bkz.: Spuler: 1957, s. 145. 92 Göde, 1995, XI, s. 295. 93 İbn Battûta: 2000, I, s. 415. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [313] Timurtaş Noyan’ın ölümü Anadolu’da büyük bir değişikliğe ve karışıklığa sebep olmamıştır. Aksine Timurtaş Noyan gibi bir gücün ortadan kaldırılması Anadolu’nun İlhanlılar ile olan mukadderatını olumlu yönde etkilemiştir. Öyle ki Timurtaş Noyan’ın idamından sonra Anadolu topraklarına geri dönen Türk beyleri vardır94. Anadolu’daki Türk beyleri ise kendileri ile kıyasıya mücadele eden bu Moğol emirinin yokluğunu lehlerinde kullanmışlardır. Bunun yanında Emir Çoban ve ailesinin tasfiye edilmesi Ebû Sâîd Bahadır Han için büyük önem taşımaktaydı. İlhanlı hanı Emir Çoban’a karşı giriştiği bu ikinci büyük mücadelesinden başarıyla çıkmış ve otoritesini kuvvetlendirmişti. Ardından Emir Çoban ve oğullarının idaresindeki bölgelere yeni atamalar yapılmıştı. Anadolu’ya gönderilen Celâyirli Şeyh Hasan’dan başka Emir Çoban’ın yerine de Emir Gıyâseddîn Muhammed getirilmişti. Tüm bunlardan başka Ebû Sâîd Bahadır Han nihayet Bağdad Hatun’u boşattırarak onunla evlenebilmiştir95 . Bağdad Hatun, babası ve erkek kardeşleri gibi Ebû Sâîd Bahadır Han tarafından idamı emredilmemişti. Ancak ilginçtir ki o da kendisine âşık olan Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ölümünden sorumlu tutularak nihayetinde idam ettirilmiştir. Ebû Sâîd Bahadır Han 30 Kasım 1335 senesinde Altınordu Devleti Hükümdarı Özbek Han (1313-1341) ile yaptığı savaş sırasında aniden rahatsızlanarak ölünce96 Bağdad Hatun bu ani ölümün sorumlusu olarak görülmüştür. İbn Battûta Ebû Sâîd Bahadır Han’ın, Bağdad Hatun ile evliliğinden sonra tekrar evlilik yaptığı için Bağdad Hatun’un kıskançlığa kapılarak eşini zehirli mendil ile öldürdüğünü yazar97. Bağdad Hatun Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ölümünden sonra tahta çıkan Arpa Han tarafından Özbek Han ile iletişim kurmak ve eşini zehirlemek suçuyla idam ettirilmiştir98 . Ebû Sâîd Bahadır Han’ın kendisinden sonra tahta çıkacak bir vârisi yoktu. Hamile olan eşi Dilşad Hatun onun ölünden sonra bir kız çocuk dünyaya getirmişti99. Bu sebeple İlhanlı merkezinde anlaşmazlıklar baş göstermiştir. 94 Ömerî: 1991, s. 184. 95 İbn Battûta: 2000, I, s. 324. 96 Melville: 1999, s. 43; Spuler: 1957, s. 143. 97 İbn Battûta: 2000, I, s. 325. Ebû Sâîd Bahadır Han, Bağdad Hatun’dan sonra, Emir Çoban’ın oğlu Dımışk Hoca’nın kızı olan Dilşad Hatun ile evlenmiştir. Dilşad Hatun ise, Bahadır Han’dan sonra Bağdad Hatun’un eski eşi Celâyirli Şeyh Hasan ile evlenmiştir. Bkz.: Charles Melville, “Delšâd Kâtûn”, Encyclopaedia Iranica, VII/III, online versiyon, http://www.iranicaonline.org/articles/delsad-katun(10 Temmuz 2013). 98 Melville: 1999, s. 45; Spuler: 1957, s. 143. 99 Spuler: 1957, s. 144. Züriye Oruç [314] Bunun yanında merkeze bağlı İlhanlı topraklarda kopuşlar yaşanmıştır. Bu durum İlhanlı Devleti’nin kısa süre içinde ayrı yönetimlere bölünmesine sebep olmuştur100 . Türkiye Selçuklu Devleti’nin Moğol hâkimiyetinden kurtulması hiçbir zaman mümkün olamamış ve 1243’den bu yana işgal altında bulunan devlet, bu hâkimiyet altında yavaş yavaş çözülerek yıkılmıştır. Anadolu toprakları ise Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ölümünden sonra İlhanlı Devleti’nin yıkılış sürecine girmesi ile birlikte kurtulabilmiştir. Nitekim İlhanlı hanının ölümünden sonra Eretnâ Bey, Celâyirli Şeyh Hasan’a olan bağlılığını bırakarak Memlûklere bağlanmıştır101. Kayseri Kadısı Siraceddîn’i birkaç defa Mısır’a elçi göndermiş ve Memlûk sultanına bağlanma isteğini iletmiştir. Memlûk Sultanı Melik enNâsır ise bu isteği kabul ederek Eretnâ Bey’e bir ferman göndermiştir (1337)102 . Eretnâ Bey, böylece Memlûk sultanının tabiiyetine girerek sultan adına hutbe okutmuş ve sikke kestirmiştir. Ayrıca, kestirdiği sikkelerden bir kısmını bağlılığını göstermesi için Mısır’a göndermiştir103. Böylece İlhanlıların Anadolu’daki hâkimiyetleri kesin şekilde son bulmuş; Eretnâ Bey ise İlhanlıların Anadolu’daki son vekili ve temsilcisi olmuştur. Eretnâ Bey, 1337-1341 seneleri boyunca Memlûk Devleti’ne bağlı kalmıştır. Memlûk Sultanı Melik en-Nâsır’ın ölümü (1341) üzerine ise istiklâlini ilan ederek Alâeddîn unvanını almıştır104. Kendi adına sikke bastırarak hutbe okutan Alâeddîn Eretnâ, 1341-1343 senelerinde Emir Çoban’ın oğlu Şeyh Hasan tehlikesi sebebiyle, Memlûklere tekrar bağlılığını bildirmek 100 Celâyirli Şeyh Hasan’ın vekili Eretnâ Bey’in idaresindeki topraklardan başka Anadolu on ayrı idareye ayrılmıştı. İbn Battûta’ya göre bu bölgeler ve yöneticileri söyle idi: Musul ve Diyarbekir'de Sutay Noyan’ın oğlu İbrahim Şah; Tebriz, Sultaniye, Hemedan, Kum, Kaşan, Rey, Rameyn, Fergan ve Kerec'de Timurtaş Noyan’ın oğlu Küçük Şey Hasan; Horasan diyarının bir bölümünde Emir Togaytimur; Herat ile Horasan diyarının büyük bir kısmında Emir Hüseyin b. Gıyâseddîn; Mekran ve K'ic'de Melik Dinar; Yezd, Kirman ve Varku'da Muhammed b. Muzaffer; Hürmüz, Kiş, Kadf, Bahreyn ve Kallıat'da Melik Kutbeddin; Şiraz, İsfahan ve Faris arazisinde Sultan Ebû İshak. Bkz.: İbn Battûta: 2000, I, s. 325. 101 Ömerî: 1991, s. 187; Göde: 1995, XI, s. 295. 102 Eretnâ Bey’den başka Karamanoğulları gibi başka beylikler de Melik en-Nâsır’dan nâiblik talebinde bulunmuşlardı. Bkz.: Ömerî: 1991, s. 187. 103 Ömerî: 1991, s. 187. 104 Ömerî: 1991, s. 187; Mehmet Özkarcı, “Niğde-Bor'da Eratnaoğulları'na Ait İki Kitabe”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, II, 1996, s. 105; Spuler: 1957, s. 151. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [315] zorunda kalmışsa da Şeyh Hasan ile yaptığı Karanbük Savaşı’nı kazanınca bağımsızlığını tekrar ilan etmiştir (1343)105 . Moğol Hâkimiyetinden Sonra Anadolu’nun Durumu V. V. Barthold’a göre genel itibariyle İslâm dünyası da dâhil olmak üzere istilâ altında kalan topraklarda kültürel hayat gelişme göstermiştir. Hatta Barthold Moğol istilâsından sonra siyasî istikrarın dahi arttığını yazar106 . İstilânın, Asya ve Yakındoğu’daki pek çok din ve ırktan milleti bir tek Moğol çatısı altına alması dolayısıyla bütünlüğü sağlamış gözükse de Türkiye Selçuklu Devleti için, henüz istilâya maruz kalmadığı dönem, özellikle I. Alâeddîn Keykubâd saltanatı göz önüne alındığında, siyasî istikrarın istilâ ile birlikte arttığını söylemek oldukça zordur. İstilâ, I. Alâeddîn Keykubâd’ın güçlü ve zengin devletinin ortadan kalkmasına, Türk beyleri eliyle Anadolu’daki otoritenin tekrar paylaşılmasına sebep olmuştur. Selçuklu memleketi hakkında Emir Şemseddîn Ömer-i Kazvînî’den bilgi alan Ögedey Han, onu Anadolu’ya elçi olarak göndererek I. Alâeddîn Keykubâd’a “Böyle vasıflarla vasıflanmış ve yetenekle süslenmiş bir padişahı sevgimizden ve dostluğumuzdan mahrum bırakmak yazık olur. Onu uyaralım da padişahlığımıza il (barış halinde) olsun. Ülkesi ve halkı mamur ve müreffeh kalsın! Yönetimimiz sırasında göndereceğimiz Süyürgamişi (ihsan) ve hediyelerle onu sevindirelim” derken aynı zamanda memleketin “mamur ve müreffeh” halini övmekteydi. Moğol istilâsı Selçuklu iktidarını zaman içinde yok ederken ülkenin ekonomisini ve halkın sosyal yaşamını da zora sokmuştur. Halka adil davranmayan, zulmeden veya zulme göz yuman Moğol memurlarının uygulamaları nedeniyle de halk uzun süre sıkıntı ve karışıklık içinde yaşamaya mecbur kalmıştır. Aksarayî bu dönemde halkın çektiği sıkıntıyı tarif ederken ellerinde “yakacak bir mum bile” yoktu demektedir107. Halkın ağır vergiler altında bırakılması zaman zaman ayaklanmalarına sebep olmaktaydı. Anadolu iki idarî kısma ayrıldığında Anadolu vezirliğine atanan Fahreddîn Kazvînî, sorumlu olduğu Kayseri’nin batısındaki topraklarda yaşayan halktan fazla vergi almaya kalkınca halk ayaklanmıştı. Onların sıkıntılarını izah etmek üzere Kazvînî’nin yanına giden Konya ahilerinin başı Ahi Ahmed şöyle diyordu: 105 Eretnâ Bey’in bağımsızlık savaşı için Bkz.: Kemal Göde, “Eratnalı Devleti Tarihine Genel Bir Bakış”, Türkler, VI, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 797-808. 106 Barthold: 2006, s. 160. 107 Aksarayî: 2000, s. 115. Züriye Oruç [316] “Bunlar fakir, biçare kimselerdir, tahammüllerinin üstünde kedilerine yük yükletilmiştir, bu hali arz etmek için gelmişlerdir”108 . Her ne kadar Moğollar Türkiye Selçuklu hanedanını iktidarda bırakmış olsa da özellikle II. İzzeddîn Keykâvus döneminden itibaren giderek artan siyasî ve ekonomik baskı, Türkiye Selçuklu hükümdarlarını birer kukladan ibaret kılmıştır. Argun Han zamanında devlet hazinesi Moğollara karşı yükümlülükleri karşılayamaz hale gelince Vezir Sahip Ata Fahreddîn Ali kendi mal ve mülkünün gelirlerini bu uğurda harcamaya başlamıştı109. Üstelik devletin bekasına, sosyal ve ekonomik hayata zarar veren bir tek Moğollar değildi. Selçuklu hükümdarları da bu zararda pay sahibi idi. IV. Rükneddîn Kılıç Arslan devlete ait mirî arazilerin pek çoğunun mülk haline getirmiş; böylelikle Anadolu’da kurulu Selçuklu iktâ sistemi büyük darbe almış ve hazine bu arazilerin gelirinden mahrum bırakılmıştı110. İbn Bîbî’deki bu kayıttan başka Aksarayî de III. Alâeddîn Keykubâd’ın suçsuz pek çok kişiye zulm ettiği ve Müslümanların can ve malına el uzattığını anlatmaktadır. III. Alâeddîn Keykubâd ve yanındaki bazı devlet adamları işledikleri suçlardan ötürü Abışga’ya şikâyet edilmişlerdi. Kaçarak Ürgüp mağaralarından birine sığınan hükümdar yakalanmış ve tahttan indirilmişti. Hatta öldürülmek istenmişse de Hülacu’nun kızı ile evli olması onu ölümden kurtarmıştı111 . Moğollar, mevcut düzenin devamı için Anadolu’ya memur ve idarecilerini göndermişti. Bu memurlar sadece idarî ve askerî görevler ile gönderilmiyorlardı. Onlar Anadolu’ya temelde ekonomik amaçlarla gönderiliyorlardı. Vezir Fahreddîn Ali’nin ölümünden sonraki iki ve dört parçalı yönetimler malî esaslara dayanarak kurulmuştu112 . Bu memurlar Anadolu’da vergi toplanmasını kolaylaştırmak ve mevcut sıkıntıları gidermek için Anadolu’yu çeşitli vergi bölgelerine ayırmışlardı. Hatta Ömerî, 1332- 108 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 109 Aksarayî: 2000, s. 115. 110 İbn Bîbî: 1996: II, s. 163-164; Osman Turan, “İktâ”, Prof. Dr. Osman Turan, Makaleler, Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 390-391; Ersan: 2010, s. 129; Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklularında Iktâ’” S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (Güz 2009), s. 149. 111 Aksarayî: 2000, s. 225-236. 112 Aksarayî: 2000, s. 174. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [317] 1333’e (H.733) kadar faaliyete devam etmiş olan üç gümüş madeninin de Moğolların tasarrufunda olduğunu anlatır113 . Moğol istilâsı Anadolu’daki kültürel rengi çeşitlendirmiştir. Moğollar önünden kaçarak Anadolu’yu dolduran veya Moğollar ile birlikte gelenler buranın kültürel çeşitliliğini artırmışlardır. Semerkand, Buhara ve Merv gibi kültür merkezlerinden gelen kişiler göç ettikleri topraklardaki birikimlerini Anadolu’ya taşımışlardır. Bu durum Anadolu’nun ilmî ve kültürel hayatına katkı sağlamıştır114. Ayrıca göçlerle birlikte Anadolu’nun nüfusu artmış ve özellikle Anadolu’nun batısında yoğun Türkmen nüfusunun oluşmasına yol açmıştır. Yoğun Türkmen göçü ise Anadolu’nun Türkleşmesine katkıda bulunmuştur115. Moğol istilâsı döneminde, mimarî yapılar ise inşa edilmeye devam etmiş; Konya, Afyon, Sivrihisar, Ankara, Beyşehir, Sivas, Erzurum gibi şehirlerde çeşitli eserler yaptırılmıştır116 . İbn Fazlullah Ömerî’nin Sivrihisarlı Şeyh Haydar el-Uryân’dan aldığı rivayete göre Moğol hâkimiyeti altında Anadolu’da Türklerin elinde olan on bir; Cenevizli Balaban’dan (Domenichino Doria) aldığı rivayete göre ise on altı ayrı yönetim mevcuttu117. Söz konusu on bir yönetim şöyle idi: Dündaroğulları, Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları, Karesioğulları, Osmanoğulları, Germiyanoğulları, Karamanoğulları ve Candaroğulları beylikleri ile Gerede ve Göynük’de müstakil beylikler. Bu yönetimlerden Menteşeoğullarının 3 bin atlı askeri, Saruhanoğullarının yaklaşık 8 bin askeri, Karesioğullarının 200 atlı askeri, Germiyanoğullarının 40 bin atlıya yakın 113 Ömerî: 1991, s. 184; Simon, Türkiye Selçuklu Devleti’ne ait 6 veya 10 gümüş maden ocağının bulunduğunu kaydeder. Ona göre, gümüşten başka 3 bakır ocağı ve pek çok da demir ocağı vardı. Bkz. Simon: 2006, s. 50. 114 Abdulkadir Yuvalı, “"Yakındoğu Tarihi Üzerindeki Moğol Tesirleri", Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi, III, 1988, s. 64. 115 Şakir Turan, “Moğolların Anadolu’yu İstilası Sonrası Batı Anadolu’da Türkmen Tarzında Şekillenme”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 29, Nisan 2011, s. 185- 193. 116 Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: İlyas Kamalov, “Moğol İstilası ve Anadolu Kültürüne Tesirleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, CXL, 2002, s. 6-8; Nermin Şaman Doğan, “Bezemeye Bakış: Anadolu’da İlhanlı İzleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, XX/I, 2003, s. 150-154; Kenneth Hayes, The Wooden Hypostyle Mosques of Anatolia Mosque-And State- Building Under Mongol Suzerainty, Middle East Technical University, (Doctorate Thesis), 2010, s. 2; Ülkü U. Bates, “The Impact of The Mongol Invasion on Turkish Architecture”, International Journal of Middle East Studies, IX/I, Cambridge 1978, 23-26; M. Sami Bayraktar, “Samsun’da Anadolu Selçuklu ve İlhanlı Döneminden Kalan Tarihi Yapılar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, II/VII, 2009, s. 102-104. 117 Ömerî: 1991, s. 184, 190. Züriye Oruç [318] askeri, Candaroğullarının 30 bin civarında askeri, Osmanlı Beyliği’nin 25 bin atlısı vardı118. Bunlardan Karamanoğulları Ermeniler ile Osmanlılar ise Bizans ile devamlı bir savaş halinde idi119. Karamanoğullarının askerî kuvveti ise 25 bin atlı ve bir o kadar da piyadeden oluşmaktaydı. Memleketinde 14 şehir ve 150 kale vardı120. Bu listede olmayan Eşrefoğulları toprakları ise Ömerî tarafından Timurtaş’ın ele geçirdiği memleketler içine alınmıştır. Bu bahiste Eşrefoğulları Beyliği’nin askerî kuvvetinin 70 bin atlı civarında olduğu yazılmıştır121. Ömerî, Türklerin elindeki on bir yönetimi saydıktan sonra ise şöyle demiştir: “Selçukluların hükmettiği yerlerin ova kısımlarını Hülagu ailesi, dağ kısımlarını da bu Türk beyleri zapdetmiştir” 122. Anadolu, Türk beyleri ve Moğollar tarafından adeta paylaşılmış ve I. Alâeddîn Keykubâd dönemindeki siyasî birlik ortadan kalkmıştır. Ancak Anadolu’nun bu görünümü Ebû Sâîd Bahadır Han’ın ölümünden sonra Türkler lehinde değişim gösterecektir. Moğol istilâsı Anadolu fütuhatını geciktirmiştir. Ancak Anadolu’daki Türk beylikleri Moğollar ile mücadeleyi hiçbir zaman bırakmamışlardı. Özellikle Karahanlılar ardı arkası kesilmeyen bir mücadele içinde olmuşlardı. Hatta her fırsatta Konya’ya yürüyen Karamanlılar bir seferinde Konya’ya’da iken Ulu Arif Çelebi’ye “Biz sizinle komşu ve sizi sevenlerden olduğumuz halde, bizi istemiyorsunuz da yabancı Moğolları istiyorsunuz” demişlerdir. Ulu Arif Çelebi ise, “Biz dervişleriz ve gözümüz Tanrı’nın iradesine bağlıdır. O kimi ister ve ülkeyi kime verirse, biz de onun tarafında olur ve onu isteriz. Şimdi tanrı sizi değil Moğol askerlerini istiyor. Ülkeyi Selçukluların elinden alıp Cengizhanlılara verdi. ‘Tanrı mülkünü dilediğine verir’ (Bakara, 2:247) Biz de Tanrı’nın istediğini istiyoruz.” demişlerdi123 . Türk beyliklerinin mücadeleyi bırakmaması, istilâ sona erdiğinde güçlerini kısa süre içinde artırabilmelerine ve Anadolu’da yeniden oluşan otorite boşluğunu doldurabilmelerine fırsat vermiştir. 118 Ömerî: 1991, s. 184-186; Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981, s. 317-318. 119 Ömerî: 1991, s. 185-186. 120 Ömerî: 1991, s. 203. 121 Ömerî: 1991, s. 189. 122 Ömerî: 1991, s. 189. 123 Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Çev.: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yay., İstanbul 2006, s. 675. Türkiye Selçuklu Devleti’nin Sonu ve Moğolların Selçuklu İdaresine El Koyması [319] Kaynakça ABDULLAHOĞLU, Hasan (1935), “Temir-Kutluğ Yarlığı”, Türkiyat Mecmuası, III, s. 207-227. ABÛ’L-FARAC, Gregory (Bar Hebraeus) (1999), Abû’l-Farac Tarihi, II, Çev.: Ömer Rıza Doğru
SAKARYA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TASAVVUF’UN ANADOLU’YA YAYILMASINDA MOĞOL ĠSTĠLÂSI’NIN ETKĠSĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Eyyüp YILMAZ Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Ortaçağ Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Mahmut KIRKPINAR ARALIK - 2015 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitede başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Eyyüp YILMAZ 23.12.2015 ÖNSÖZ İslâm kültür ve medeniyetinin önemli bir bölümünü oluşturan Selçuklular dönemi, siyasî, içtimaî, iktisadî, hukukî, ilmî ve tasavvufî hayatın birlikte gelişme gösterdiği önemli bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde meydana gelen dinî ve kültürel hareketler daha sonraki gelişmelerin temelini de oluşturması bakımından farklı bir öneme sahiptir. Nitekim devlet kurumları, mezhep anlayışları, medreseler ve benzeri hususlarda olduğu gibi tasavvufî hareketler bakımından da Selçuklular dönemindeki gelişmeler yol gösterici bir özelliğe sahip olmuştur. Bilindiği üzere hiçbir hareket veya düşünce birdenbire ortaya çıkmış değildir. Nasıl ki İslâm toplumunda tasavvufun ortaya çıkışı ve yayılmasında siyasî, sosyal ve kültürel bazı etkenler önemli rol oynamışsa aynı şekilde Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsı, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, tasavvufun Anadolu’da yayılması noktasında son derece önemli bir rol oynamıştır. Gerek Selçuklular dönemi tasavvuf hareketleri gerekse de Moğol istilâsı ile ilgili müstakil çalışmalar yapılmıştır. Ancak tasavvufun Anadolu’ya yayılmasında Moğol istilâsının etkisine dair müstakil bir çalışmanın olmaması bizi bu çalışmaya sevk etmiştir. Çalışmanın tesbiti ve tamamlanması sürecinde, yakın ilgi ve yardımlarıyla çalışmamı titizlikle takip eden danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Mahmut Kırkpınar’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Ayrıca çalışmamdaki değerli katkılarından dolayı hocam Doç. Dr. Mehmet Çoğ’a, Cihan Piyadeoğlu’na ve bana Ortaçağ kültür ve düşünce hayatını sevdiren hocam Doç. Dr. Haşim Şahin’e saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Bu günlere ulaşmamda emeklerini hiçbir zaman ödeyemeyeceğim anneme, babama ve aileme şükranlarımı sunarım.Yine çalışmamla ilgili çeşitli hususlarda bana desteklerini esirgemeyen tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. Eyyüp YILMAZ 23.12.2015 i İÇİNDEKİLER KISALTMALAR......................................................................................................... iii ÖZET............................................................................................................................. iv SUMMARY.................................................................................................................. v GİRİŞ............................................................................................................................ 1 BÖLÜM 1: MOĞOLLAR’DAN ÖNCE SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE TASAVVUF HAREKETLERİ................................................................................... 14 1.1. İslâm Toplumunda Tasavvufun Ortaya Çıkışı ve Gelişimi..................................... 15 1.2. Selçuklular Döneminde Tasavvuf Hareketleri ........................................................ 22 1.3. Selçuklu Sultanlarının Mutasavvıflara Karşı Tutumu............................................. 25 BÖLÜM 2: MOĞOL İSTİLÂSIYLA BİRLİKTE ANADOLU’YA YAPILAN GÖÇLER ...................................................................................................................... 32 2.1.Moğol İstilâsından Önce Anadolu’ya Yapılan Göçler ............................................. 32 2.2.Moğol İstilâsı ile Birlikte Anadolu’ya Yapılan Göçler.................................................36 2.2.1. İslâm Dünyasını Savuran Moğol Kasırgası ........................................................37 2.2.2. Kösedağ Savaşı’na Davet: Babaîler İsyanı.........................................................44 2.2.3. Sonun Başlangıcı: Kösedağ Savaşı ............................................................... 46 2.2.4. Moğolları Durduran Savaş: Ayn Câlût................................................................46 2.2.5. Anadolu’nun Yeni Misafirleri: Şeyhler ve Dervişler .................................... 48 BÖLÜM 3: TASAVVUF’UN ANADOLU’YA YAYILMASINDA MOĞOL İSTİLÂSI’NIN ETKİSİ......................................................................................................................50 3.1.Tasavvuf’un Yayılmasında Tarihî Şartların Uygunluğu...............................................50 3.2. Moğol İstilâsıyla Birlikte Anadolu’ya Gelen Bazı Tarikat Zümreleri .......................52 3.2.1. Ahmed Yesevî ve Yesevîlik ......................................................................... 53 ii 3.2.1.1. Ahmed Yesevî’den Önce Türkistan’da Tasavvuf ................................ 53 3.2.1.2. Türkistan ve Rum Erenleri’nin Kaynağı: Horasan Melâmîliği ............ 55 3.2.1.3. Ahmed Yesevî ve Anadolu Sûfîliğine Etkisi ....................................... 59 3.2.1.4. Yesevîlik’in Anadolu Serüveni ............................................................ 61 3.2.2. Hacı Bektaş-ı Velî ve Bektaşîlik ....................................................................... 63 3.2.3. Kutbeddin Haydar ve Haydarîlik ...................................................................... 68 3.2.4. Seyyid Ebu’l-Vefâ el-Bağdâdî ve Vefâîlik ....................................................... 71 3.2.5. Kalenderîlik veya Kalenderlik .......................................................................... 73 3.2.6. Necmeddîn-i Kübrâ ve Kübreviye .................................................................... 78 3.2.6.1. Necmeddin Râzî (ö.1256)..................................................................... 79 3.2.6.2. Bahâeddin Veled (ö.1228).................................................................... 80 3.2.7. Mevlânâ Celâleddin Rûmî ve Mevlevîlik ......................................................... 82 3.7.1. Muhyiddîn-i Arabî ve Vahdet-i Vücûd Düşüncesi ................................. 84 3.7.2. Şems-i Tebrizî ve Mevlânâ’ya Tesiri...................................................... 86 3.7.3. Mevlânâ’nın Devlet Adamlarıyla Münasebetleri.................................... 89 3.7.4. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîliğin Teşekkülü ......................................... 92 BÖLÜM 4: MOĞOL TAHAKKÜMÜNE KARŞI TASAVVUFÎ ZÜMRELERİNİN TUTUMU...................................................................................................................... 94 4.1. Moğol Tahakkümüne Karşı Mücadele Eden Bazı Sosyal ve Tasavvufî Zümreler . 95 4.2. Moğol Tahakkümüne Karşı Kalenderî Zümrelerin Tutumu.................................... 102 4.3. Moğol Tahakkümüne Karşı Mevlevîlerin Tutumu.................................................. 106 SONUÇ.......................................................................................................................... 109 KAYNAKÇA ................................................................................................................ 114 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................. 134 iii KISALTMALAR (ty) : Tarik Yok AKM : Atatürk Kültür Merkezi AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Ayr : Ayrıca Bkz : Bakınız C : Cilt çev : Çeviren CÜİFD : Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi Ed : Editör EÜİFD : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi haz : Hazırlayan İSAM : İslam Araştırma Merkezi İSAV : İslam Araştırma Vakfı OGÜİFD : Osman Gazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi s : Sayfa S : Sayı TCKB : Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı TDV : Türkiye Diyanet Ansiklopedisi Terc : Tercüme Eden TİB : Türkiye İş Bankası TTK : Türk Tarih Kurumu iv Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Tasavvuf’un Anadolu’ya Yayılmasında Moğol İstilâsı’nın Etkisi Tezin Yazarı: Eyyüp YILMAZ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Mahmut KIRKPINAR Kabul Tarihi: 23 Aralık 2015 Sayfa Sayısı: v (önkısım)+133 (tez) Anabilimdalı: Tarih Bilimdalı: Ortaçağ Tarihi Selçuklular döneminde meydana gelen göçleri üç dönem şeklinde inceleyebiliriz. Bu göç dönemlerinden birincisi arayış, ikincisi yurt tutuş, üçüncüsü de entelektüel göçlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması olarak isimlendirilebilir. Entelektüel göçlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması daha çok Moğol istilâsı ile birlikte meydana gelen göçlerle olduğunu söylemek mümkündür. Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsı, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, tasavvufun Anadolu’da yayılması noktasında son derece önemli bir rol oynamıştır. Moğolların önünden kaçmak üzere başlayan bu göçler, Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinden batı yönüne doğru sürekli bir biçimde devam etmiştir. Ayrıca Moğolların sebep olduğu ve XIII. yüzyılda Anadolu’ya doğru meydana gelen bu göçler, o ana kadar bu topraklara yapılan göçlerin en yoğun ve en önemlilerindendir. Nitekim Anadolu’ya gelen Türkmen kitleleri içinde çeşitli mesleklere ve statülere sahip insanlar bulunmakla birlikte bunlar arasında zengin tacirler, fikir ve sanat adamları, şeyhler ve dervişler de bulunmaktaydı. XIII. yüzyıl Anadolusu’nun siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısı ve özellikle Alaaddin Keykubat’ın din adamlarına, alimlere ve mutasavvıflara karşı büyük bir saygı göstermesi tasavvufun gelişip kurumsallaşmasına uygun bir ortam hazırlamıştır. Bu nedenle Anadolu, Moğollar’dan dolayı evlerini barklarını bırakıp kaçan mutasavvıf şeyh ve dervişlerin, ilim ve fikir adamlarının bir sığınma merkezi haline gelmiştir. Anahtar Kelimeler: Anadolu, Selçuklular, Tasavvuf, Mutasavvıf, Moğol İstilâsı v Sakarya University Institute of Social Sciences Abstractof Master’s Thesis Title of the Thesis: The Role Of Mongol Invasıon In The Spread Of Sufizm In Anatolıa Author: Eyyüp YILMAZ Supervisor: Assist. Prof. Mahmut KIRKPINAR Date: 23 December 2015 Nu.ofpages: v (pretext)+133 (mainbody) Department: History Subfield: Middle Age History The migration movements during the Seljukid Era can be analysed in three periods. In the first period the immigrants sought for suitable lands to setle in. The second period corresponds to the completion of the settling process whereas the third period led to the Turkification and Islamization of Anatolia. Happening concurrently, it would not be wrong to argue that the Turkification and Islamization of Anatolia through the help of the immigration of intellectuals was a result of the immigrations caused by the Mongol invasion from the east. When the Mongols started to conquer all the territories from Central Asia deep into Mesopotamia, this forcible push terrified all of the Muslim world and indirectly caused the spread of sufism in Anatolia. The tribes escaping the Mongol wrath began to migrate westwards from the territories of Transoxiana and Khrosan. This continuous influx of people into the Middle East and Anatolia lasted for over half a century. This migration movement was one of the most significant and large scale mass movements of all times. Therefore, among the large masses of immigrants composed of Turcoman people, there were men of all trades including rich merchants, intellectuals, artists, sheiks and dervishes. The political, social, economic and cultural structure of Anatolia in the 13th century and the reigning Seljukid sultan of the time, Alaeddin Keykubad’s patronage of scholars and sufis in particular, laid the grounds for the development and institutionalization of Sufism in Anatolia. Hence, Anatolia became a safe haven for religious scholars, sufis and dervishes alike who escaped their homes under the threat of the Mongols. Keywords: Anatolia, Seljukid, Sufizm, Sufis, Mongol Invasıon 1 GİRİŞ Çalışmanın Konusu Selçuklular döneminde Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasını anlayabilmek için bu dönemde meydana gelen göçleri ve bu göçlerin etkilerini iyi tahlil etmek gerekmektedir. Nitekim Anadolu’ya yapılan göçler, bu bölgenin siyasî, sosyal, dinî ve kültürel yapısını derinden etkilemiştir. Çünkü bu göçmen unsur daha önce benimsedikleri din, düşünce ve kültürel unsurları gittikleri yerlere de götürmüşlerdir. Ayrıca yerleştikleri yerin özelliklerini de alarak bir senkretizm (bağdaştırmacılık) oluşturdukları söylenebilir. Selçuklular döneminde meydana gelen göçleri üç dönem şeklinde inceleyebiliriz. Bu göç dönemlerinden birincisi Arayış, ikincisi Yurt Tutuş, üçüncüsü de Entelektüel Göçlerle Anadolu’nun Kültürel Bakımdan Türkleşmesi/İslâmlaşması olarak isimlendirilebilir. Entelektüel göçlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması daha çok Moğol istilâsı ile birlikte meydana gelen göçlerle olduğunu söylemek mümkündür. Moğolların önünden kaçmak üzere farklı bölgelerden batıya doğru Türkmen göçleri başlamıştır. Türkistan bölgelerinden başlayan bu göçler Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinden batı yönüne doğru sürekli bir biçimde devam etmiştir. İşte Moğolların sebep olduğu ve XIII. yüzyılda Anadolu’ya doğru meydana gelen bu göçler, o ana kadar bu topraklara yapılan göçlerin en yoğun ve en önemlilerindendir. Çünkü bu göçler Küçük Asya’da önemli etnik ve dinî değişmelere sebep olmuştur. Bu istilâ sebebiyle gerek Harezm gerekse diğer Türk bölgelerinden göç eden insanların istikameti Hindistan, Azerbaycan, Irak ve Suriye de dâhil olmak üzere özellikle Anadolu bölgesi olmuştur. Moğol istilâsı ile birlikte Anadolu’ya gelen Türkmen kitleleri içinde çeşitli mesleklere ve statülere sahip insanlar bulunmakla birlikte bunlar arasında zengin tacirler, fikir ve sanat adamları, şeyhler ve dervişler de bulunmaktaydı. Moğol istilâsı, siyasal açıdan yol açtığı anarşi ortamının yanında, insanları korku ve yıkıcı şiddetle karşı karşıya bırakmasıyla da sosyal ve psikolojik açılardan bir çöküşe 2 neden olmuştur. Şartların insanlar üzerinde bu şekilde etkide bulunması tasavvufun gelişmesine uygun bir zemin hazırlamıştır. Sürekli savaşmak zorunda kalan, hep tedirginlik içerisinde bekleyen, vahşice yapılan katliamlara tanık olan insanların topluma, hayata ve geleceğe bakış açısında umutsuzluk ve karamsarlık olduğunu söylemek mümkündür. Tasavvuf bu anlamda çağın umutsuz ve huzursuz insanına bir huzur yolu sunmuştur. Çalışmanın İçeriği İslâm kültür ve medeniyetinin önemli bir bölümünü oluşturan Selçuklular dönemi, siyasî, içtimaî, iktisadî, hukukî, ilmî ve tasavvufî hayatın birlikte gelişme gösterdiği önemli bir dönemi kapsamaktadır. Bu dönemde meydana gelen dinî ve kültürel hareketler daha sonraki gelişmelerin temelini de oluşturması bakımından farklı bir öneme sahiptir. Nitekim devlet kurumları, mezhep anlayışları, medreseler ve benzeri hususlarda olduğu gibi tasavvufî hareketler bakımından da Selçuklular dönemindeki gelişmeler yol gösterici bir özelliğe sahip olmuştur. Bu bakımdan bahsedilen zamandaki tasavvufî hareketleri ve bunların temsilcilerini tanımak, sonraki gelişmeleri anlamak bakımından önemlidir. Biz de bu çalışmamızda; Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsının, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, Anadolu’nun Türkleşmesi/İslâmlaşması ve Tasavvuf’un Anadolu’da yayılması noktasında nasıl bir tarihi öneme sahip olduğunu ortaya koymaya çalıştık. Çalışmanın Önemi Moğol istilâsı ile birlikte Anadolu’ya gelen tasavvuf zümrelerine toplu bir bakış açısı sunabilmek ve Moğol istilâsının Anadolu’da tasavvufun gelişmesi ve kurumsallaşması üzerindeki etkisini ortaya koyabilmek amaçlanmıştır. Selçuklular dönemi tasavvuf hareketleri üzerine yapılan araştırmalara bakıldığında kısmen Moğol istilâsının etkisine değilmişse de müstakil bir çalışmanın olmayışı bizi bu konuya sevk etmiştir. Çalışmanın Metodolojisi Çalışmanın konusu ve içeriğinden de anlaşılacağı üzere, bu çalışma geniş bir coğrafyayı ve uzun bir tarihsel süreci kapsamaktadır. Ancak bu çalışmanın amacı tasavvufun 3 Anadolu’ya yayılmasında Moğol istilâsının etkisini tespit etmek olduğundan, yukarıda ismi geçen coğrafyalarda meydana gelen olaylar olabildiğince anahatlarıyla verilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde, Moğollar’dan önce Selçuklular döneminde tasavvuf hareketleri incelenmiş; İslâm toplumunda tasavvufun ortaya çıkışı ve gelişimi kısaca ele alınarak konunun daha iyi anlaşılması ve bir bütünlük arz etmesi amaçlanmıştır. Akabinde, Selçuklular döneminde tasavvufun nasıl bir tarihi seyir içerisinde gelişme gösterdiği ele alınmıştır. Bölümün sonunda da bazı Selçuklu sultanlarının ve bazı devlet adamlarının mutasavvıflar ile olan münasebetlerine temas edilerek, bu durumun tasavvufun gelişmesi üzerindeki etkisine değinilmiştir. İkinci bölümde, Moğol istilâsıyla birlikte Anadolu’ya yapılan göçler üzerinde durulmuş ve bu göçlerin bölgenin siyasî, sosyal, dinî ve kültürel yapısı üzerindeki etkisi incelenmiştir. Ayrıca Moğol istilâsının ortaya çıkışı ve İslâm dünyasında meydana getirdiği sonuçlar da ihmal edilmemiştir. Üçüncü bölüm ise, diğer bölümlere nazaran biraz daha uzun olmuştur. Bu bölümde, Tasavvufun Anadolu’da yayılmasında Moğol istilâsının etkisi, Moğol istilâsıyla birlikte Anadolu’ya gelen bazı tarikat zümreleri ve tasavvufun Anadolu’da yayılmasında tarihî şartların uygunluğu gibi konular ele alınmıştır. Son bölümde de, Moğol tahakkümüne karşı bazı sosyal ve dinî/tasavvufî zümrelerin tutumu değerlendirilerek sonuç bölümüne geçilmiştir. Kaynaklar ve Araştırmalar Selçuklular dönemi üzerine araştırma yapmak son derece meşakkatli bir iştir. Bu dönem üzerine araştırma yapmayı meşakkatli kılan en önemli unsurlardan biri hiç şüphesiz kaynakların yetersiz olmasıdır. Nitekim Fuad Köprülü yıllar önce yazmış olduğu bir makalesinde bu dönemin kaynak sıkıntısına dikkatlerimizi çekmektedir. Köprülü’nün ifade ettiği gibi, Selçuklular tarihi, farklı açıdan Türk tarihinin çok önemli bir safhasını teşkil etmesine rağmen, henüz pek meçhûl bulunuyor. Daha doğru bir ifade ile XI. asırdan XV. asra kadar Anadolu Türkleri’nin siyasî ve içtimaî tarihi, henüz, kendisini örten karanlıklardan tam anlamıyla kurtulmuş değildir. XI. ve XII. asırlar Anadolu’sunu örten karanlık, XIII. asırda bir parça aydınlanmaya başlar ve XIV. asırda, yani Selçukluların tarih sahnesindeki yerini almasından sonra, Anadolu’nun hiç olmazsa bazı sahalarında, bu aydınlık biraz artar. Bu devir tarihine ait mahdut bazı kaynaklar ve 4 çalışmalar olmasına rağmen meçhul kalmasının sebebi, Selçuklular ve onların vârislerine ait olarak doğrudan doğruya Anadolu’da yazılmış yerli kaynakların azlığı ve kifayetsizliğidir.1 Söz konusu Selçukluların din, düşünce ve tasavvuf hayatı olunca takdir edileceği üzere bu meşakkat daha da artacaktır. Nitekim Selçuklular döneminde tasavvuf hareketlerini ve temsilcilerini anlatan eserler de çoğunlukla XIV. yüzyıl başlarından itibaren kaleme alınmaya başlamıştır. Bu kısaca açıklamadan sonra yararlandığımız bazı kaynak eserler hakkında özlü bilgiler vermek istiyoruz. İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ali b. Muhammed (1160-1233) Cizre’de doğan İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih adlı eseriyle büyük bir üne kavuşmuştur. Eser, hem cihan tarihi hem de büyük bir İslâm tarihidir; insanın yaratılışı ile başlayıp 1230’a kadar devam eden olayları ihtiva eder. 2 Ahmet Ağırakça ve Abdülkerim Özaydın tarafından çevrilen eserin 12. cildinde Moğol istilâsına geniş yer ayrılmıştır. Biz çalışmamızda, bu ansiklopedik eserin konumuzu ilgilendiren 12. cildinden yararlandık.3 İbn Bîbî, Nasıreddîn Hüseyin b. Muhammed (ö. 1282) Babası, Cürcan’ın (Gürgan) ileri gelen ailelerinden olan Mecdeddîn Muhammed Tercüman, annesi ise Nişabur’da şâfiî cemaatinin reisi Kemaleddîn Simnanî’nin kızı idi. Babası Harezmşah Devleti’nde münşi olarak çalışmaktaydı. Yassıçemen Savaşı’nı (1230) müteakip, ailece önce Dımaşk’a (Şam) ardından da I. Alâeddîn Keykûbâd’ın daveti ile Konya’ya gelmişler ve devlet hizmetine girmişlerdi. 1 Selçuklular dönemi yerli kaynakları ve müellifleri hakkında geniş bilgi için bkz: M. Fuad Köprülü, “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakları” , Belleten, Cilt: VII, Sayı: 25, 26, 27, TTK, Ankara, Temmuz 1943; Muhammet Kemaloğlu, “Türkiye Selçuklu Tarihi Birinci Elden Kaynakları”, Türk Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi (ISSN: 2147-0626), Vol. 2, No. 3, September, 2013. 2 M. Şemseddin Günaltay, İslam Tarihinin Kaynakları -Tarih ve Müverrihler-, haz: Yüksel Kanar, Endülüs Yayınları, İstanbul, 1991, s. 104; Sabri Hizmetli, İslâm Tarihi -İlk Dönem-, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2009, s. 98-99. 3 İbnü’l-Esîr, İslâm TarihiEl-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, C. 12, çev: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Damar Yayınları, İstanbul, 1987. 5 Türkiye Selçuklu Devleti’nin tarihine ilişkin en önemli kaynaklardan biri, İbn Bîbî’nin kaleme aldığı el-Evâmirü’l-‘Alâiyye fî’l-umûri’l’Alâiyye adlı eseridir. Eserdeki ilk Alâiyye, Alâeddîn Ata Melik Cüveynî’ye, ikinci Alâiyye ise I. Alâeddîn Keykubâd’a nisbeten yazılmıştır. Kendisi ise eserin önsözünde, kitap I. Alâeddin Keykubaddöneminden bahsettiği için bu adı koyduğunu belirtmiştir. Alâeddîn Ata Melik Cüveynî’nin isteği üzerine yazılan ve ona sunulan eser, II. İzzeddîn Kılıç Arslan’ın, oğlu I. Gıyâseddîn Keyhüsrev’i veliaht tayin etmesi ve ölümü ile başlar. II. Gıyâseddîn Mesud’un Anadolu’ya geçişi ve Abaka Han’ın huzuruna çıkışı ile biter. Eser, Adnan Sadık Erzi tarafından tıpkıbasım olarak neşredilmiş ve daha sonra Mürsel Öztürk tarafından iki cilt halinde tercümesi yapılmıştır.4 İbn Bîbî’nin eseri, özellikle I. Alâeddîn Keykûbâd dönemi için oldukça ayrıntılı bilgiler içermekle birlikte kronolojik bazı hataların olduğu, olaylar karşısında taraflı bir tutum içine girdiği ve eksik bilgi verdiği bilinmektedir. İbn Bîbî’nin eseri, II. Murat zamanında tercüme edilmiştir. Bu dönemde yaşamış bir tarihçi olduğunu bildiğimiz Yazıcızâde Ali, hükümdarın isteği üzerine yaptığı bu tercüme sırasında eserin bazı yerlerini çevirmemiş, ayrıca esere bazı ek bilgiler ilave etmiştir. 5 Bundan başka İbn Bîbî’nin eseri, Mükrimin Halil Yinanç tarafından Selçuknâme adıyla muhtasar olarak çevrilmiştir.6 Hollandalı Şarkiyatçı M. T. Houtsma tarafından, 1902’de Tevarih-i Âli Selçuk adıyla bir muhtasar daha neşredilmiştir. Onun bu muhtasarı ise 1941’de M. Nuri Gençosman tarafından Anadolu Selçukî Devleti Tarihi adıyla dilimize tercüme edilmiştir.7 Biz çalışmamızda, Mürsel Öztürk, Abdullah Bakır ve M. Nuri Gençosman tarafından yapılan tercümelerden yararlandık. 4 İbn Bibi, El Evâmirü’l-Alâ’iye Fil Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I-II, Haz: Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996. 5 Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk [Selçuklu Tarihi], Haz: Abdullah Bakır, Çamlıca Yayınları, İstanbul, 2009. 6 İbn Bîbî, Selçuknâme, çev: Mükrimin Halil Yinanç, Haz: Refet Yinanç-Ömer Özkan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2007. 7 İbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev: M. Nuri Gençosman, Notlar İlave Eden: F. N. Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara, 1941; Züriye Çelik, Moğol İstilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya, 2014, s. XVİİ-XVİİİ. 6 Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik (1226-1283) Cüveynî, İran’ın köklü ailelerinden birine mensup önemli Moğol devlet adamlarındandır. Moğol sarayında çeşitli devlet kademelerinde çalışmış, zamanla idareciliğe kadar yükselmiştir.8 En önemli eseri Tarih-i Cihan-Güşa (Cihan Fatihinin Tarihi)’dır.9 Üç cilt olan eser, Cengiz Han’ın ortaya çıkışı ile başlar ve Hülagu Han’ın İran ve Ön Asya harekâtları anlatılarak bitirilir. Biz çalışmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik.10 Abû’l-Farac, Gregory (XIII. yy.) Malatya’da İbranî bir doktorun oğlu olarak dünyaya gelen (1225/1226) Abû’l-Farac (Bar Hebraeus); din, astronomi, fizik, mantık ile ilgili ve çeşitli eserlerin tercümeleri başta olmak üzere ondan fazla kitap kaleme almıştır. Abû’l-Farac Tarihi adıyla dilimize çevrilen eserinin asıl adı Kethabha Dhe-Makhtebhanuth Zabhne’dir. Üç ciltten oluşur.11 Eserin tercümesini, Ömer Rıza Doğrul iki cilt halinde hazırlamıştır. Türkiye Selçuklu Devleti ve Moğollarla ilgili içerdiği bilgiler bakımından önemlidir. Biz araştırmamızda, eserin söz konusu tercümesinden faydalandık.12 Ayrıca, aynı eser Şerefüddin Yaltkaya tarafından muhtasar olarak ve Tarihi Muhtasarüddüvel adıyla dilimize çevrilmiştir. Aksarayî, Kerimüddîn Mahmud (13.yy-14.yy) Aksarayî, nisbesinden de anlaşılacağı üzere Aksaraylı’dır. Bu sebeple, eserinde Aksaray ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Hatîroğlu isyanı sırasında divan kâtibi olan Aksarayî, daha sonra İlhanlıların Anadolu’ya gönderdiği Mücireddîn Emir Şah’ın yanında çalışmış ve Gazan Han döneminde evkaf nazırlığı görevinde bulunmuştur. Emir Çoban’ın oğlu Anadolu valisi Demirtaş Noyan adına kaleme aldığı Müsâmeretü’lAhbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr adlı eseri dört bölümden oluşur.13 Genel bir tarih kitabı niteliğinde olan eser, Demirtaş Noyan’ın Anadolu valiliği anlatılarak bitirilir. İbn 8 Günaltay, s. 219. 9 Fazlı Konuş, Selçuklular Bibliyografyası, Çizgi Kitabevi, Konya, 2006, s. 72-73. 10 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev: Mürsel Öztürk, TCKB Yayınları, Ankara 1999. 11 Çelik,s. XXVİİİ. 12 Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, C: I-II, çev: Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara, 1999. 13 Kerimüddîn Mahmud Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev: Mürsel Öztürk, TTK, Ankara, 2000, s. XIIIXVI. 7 Bîbî’den sonraki en önemli kaynaktır. Moğol istilâsı altındaki Anadolu hakkında, özellikle malî hususlarda önemli bilgiler ihtiva etmektedir. 14 Biz çalışmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanmış tercümesinden istifade ettik. Ayrıca Osman Turan esere mukaddime ve haşiyeler ekleyerek Müsâmeretü’l-Ahbâr Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi adıyla yayınlamıştır. 15 Reşidüddîn Fazlullah, el-Hemedanî (1248-1318) Hekimlikle uğraşan Yahudi bir ailenin çocuğu olarak Hemedan’da dünyaya gelen Reşidüddîn Fazlullah, otuz yaşlarındayken İslâmiyeti benimsemiştir.16 Önemli Moğol devlet adamlarından olan Reşidüddîn Fazlullah, çeşitli devlet kademlerinde görev almış ve Gazan Han döneminde vezirliğe yükselmiştir.17 Ancak Olcaytu Han’a ilaç yerine zehir verdiği iddia edilerek 1318’de idam edilmiştir. 18 Reşidüddîn’in en önemli eseri Câmiu’t-Tevârih’tir. Câmiu’t-Tevârih, genel nitelikli bir eserdir. Çeşitli Türk ve Moğol kavimleri hakkında verdiği bilgiler oldukça kıymetlidir. Eserin ilk cildini Gazan Han’a ithaf ettiğinden bu cilt Tarih-i Mübarek-i Gazan Han olarak anılmaktadır.19 Biz çalışmamızda, İsmail Aka, Mehmet Ersan ve Ahmad Hesamipour Khelejani tarafından hazırlanan çevirisinden yararlandık. Moğolların Gizli Tarihi Kim tarafından kaleme alındığı bilinmeyen bu eserin 1240 yılında yazıldığı kabul edilmektedir. Moğolların Gizli Tarihi’nin günümüze ulaşan nüshaları, Moğolca metnin Çince işaretler ile yazılmış halidir. Orijinalinin Uygur harfleri ile yazıldığı tahmin edilmektedir. 12 bölümden oluşan bu eser, Moğolların ilk tarihi ve Cengiz Han dönemi hakkında önemli bilgiler içermektedir. 20 Biz çalışmamızda, bu eserin Ahmet Temir 14 Çelik, s. XVİİ-XVİİİ. 15Kerimüddîn Mahmud Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, TTK, Ankara, 1999. 16 Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev: İsmail Aka vd, TTK, Ankara, 2013, s. XIV. 17 Günaltay, s. 263. 18 Konuş, s. 74-75. 19 Çelik, s. XİX. 20 Çelik, s. XXVİİ. 8 tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik.21 Eserin girişinde Moğol devrine ait bilgiler sunması eserin kıymetini daha da arttırmaktadır. Derviş Ahmed Âşıkî (1392/1293-1481) Amasya’ya bağlı Ulvan Çelebi köyünde doğan Âşıkpaşazâde, önemli Osmanlı tarihçilerindendir. 1476’da yazmaya başladığı eseri Âşıkpaşazâde Tarihi’nde kendisini “Derviş Ahmed Âşıkî” olarak tanıtmaktadır.22 Eserin bizi ilgilendiren kısmı, yazarın giriş kısmında ailesine ait soy kütüğü ve Baba İlyas hakkında verdiği bilgilerdir. 23 Ahmed b. Mahmûd, el-Mevlâ (ö. 1569-1570) Ahmed bin Mahmûd, XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden biridir. Babası, Bursa Yeşil Camii’nin imamı idi. Bu sebeple lakabı İmamzade’dir. Eseri Selçuk-nâme’yi, Türkçe olarak II. Selim döneminde yazmıştır.24 Çeşitli kaynaklar kullanılarak hazırlanan eser, Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan başlar ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılışı anlatılarak bitirilir. Biz çalışmamızda, bu eserin Erdoğan Merçil tarafından hazırlanan çevirisinden istifade ettik.25 Şemseddin Ahmed Eflâkî Ahmed Eflâkî hakkında bildiklerimiz oldukça azdır. Onun, Ahi Nâtur’un oğlu ve Bedreddîn Tebrizî’nin öğrencisi olduğu, yıldızlar ilminde şöhret kazandığı için Eflâkî mahlasıyla tanındığı bilinmektedir. Menakıbü’l-Arifîn (Ariflerin Menkıbeleri) adlı eserinde, Mevlânâ Celâleddîn ve haleflerinin menkıbelerine ve o dönemde yaşananlara dair hikâyelere yer verir. Bu eserin tercümesi, Tahsin Yazıcı tarafından yapılmıştır.26 Eflâkî’nin eseri, III. Murad döneminde (1574-1595) de Derviş Mahmûd-ı Mesnevîhan tarafından, önce muhtasar hale getirilmiş daha sonra Türkçe’ye çevrilerek III. Murad’a 21 Moğolların Gizli Tarihi, çev: Ahmet Temir, TTK, Ankara, 2010. 22 Çelik, s. XXVİİ. 23 Derviş Ahmed Âşıkî, Âşıkpaşazâde Tarihi, Mostar, İstanbul, 2008. 24 Çelik, s. XXVİİİ. 25 Ahmed bin Mahmud, Selçuk-name, haz: Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2011. 26 Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, çev: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2011. 9 sunulmuştur. Bu eser, Hüseyin Ayan, Gönül Ayan ve Erdoğan Erol tarafından yayınlanmıştır. 27 Elvan Çelebi Elvan Çelebi, Moğol istilâsından kaçarak XIII. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’ya gelmiş büyük bir şeyh ailesine mensuptur. Eseri Menâkubu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’lÜnsiyye’de de atalarının menkıbevi hayatlarını anlatmaktadır.28 Bu eser, özellikle Babaî İsyanı (1240) ve Türkmenlerle ilgili verdiği bilgiler açısından önemlidir. Eserin tercümesi, İsmail E. Erünsal ve A. Yaşar Ocak tarafından yapılmıştır. Biz çalışmamızda, bu eserin söz konusu tercümesinden istifade ettik.29 Ferîdûn b. Ahmed Sipehsâlâr Hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmayan ve Sipehsâlâr (kumandan) unvanıyla tanınan yazar; muhtemelen 1213 veya 1218 yılları arasında doğmuş, 1312’de vefat etmiştir. 1233-1234 yıllarında Mevlânâ’ya intisâb eden Sipehsâlâr; kırk yıl onun hizmetinde bulunmuştur. Risâle-i Sipehsâlâr der-Menâkıb-ı Hazret-i Hudâvendigâr ismiyle Farsça olarak kaleme aldığı bu eser; Mevlânâ’nın hayatı, menkıbeleri, yolu, irşad faaliyetleri ve Mevlevîlerin diğer tasavvufî çevrelerle münasebetleri hakkında kısa, ancak hemen hemen ilk ve abartısız haberleri vermesi bakımından konumuz için önemli bir kaynaktır. Üç bölümden meydana gelen eserin son kısmı; müellifin ölümünden sonra oğlu veya başka biri tarafindan tamamlanmıştır. 30 Eser, Tahsin Yazıcı tarafından Mevlânâ ve Etrafındakiler adıyla Türkçe’ye çevrilerek yayınlanmıştır. 31 27 Çelik, s. XXXİV. 28 Konuş, s. 106. 29 Elvan Çelebi, Menâkubu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba İlyas Horasânî ve Sülalesinin Menkabevî Tarihi), haz: İsmail E. Erünsal ve A. Yaşar Ocak, TTK, Ankara, 2014. 30 Ali Üremiş, Türkiye Selçuklularında Tasavvuf Hareketleri, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamamış Yüksek Lisans Tezi), Malatya, 1996, s. VIII. 31 Ferîdûn bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi), çev: Tahsin Yazıcı, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2011. 10 Çalışmamız esnasında yukarıda zikredilen kaynaklardan başka: Kuşeyrî Risâlesi 32 , Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi)33 , -Ta’arruf 34 , Makalat 35, Tezkire-i Devletşah 36 vb. gibi kaynaklardan da yararlanılmıştır. Bütün bunlardan başka; Fuad Köprülü, Abdülbaki Gölpınarlı, Ömer Lütfi Barkan, Irêne Mêlikoff, Ahmet Yaşar Ocak, Raynold A. Nicholson, Ahmet T. Karamustafa, Süleyman Uludağ, Mustafa Kara, Haşim Şahin, Mikail Bayram; Jean Paul Roux, V.V. Barthold, Claude Cahen, Zeli Velidî Togan, Osman Turan, İbrahim Kafesoğlu, Erdoğan Merçil, Mustafa Demir, vb. gibi modern araştırmacıların da çalışmalarından istifade edilmiştir. Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eseri bu çalışmada oldukça yararlanılan eserlerden biridir. Bu eserde Ahmet Yesevi ile Yunus Emre’nin hayatı ve eserleri çevresinde XII. yüzyılın dinî, lisanî, edebî ve siyasî özellikleri dikkatlere sunulmuştur. Ancak bizim için eserin en önemli özelliği rehber niteliği taşımasıdır. Kendinden sonraki araştırmacılar için kaynak bilgisi sunması,Fuad Köprülü ve eserinin kıymetini daha da arttırmıştır. Müellifin bu eserinden başka Anadolu’da İslâmiyet, Türk Tarih-i Dinîsi, İslâm Medeniyeti Tarihi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu gibi eserlerinde de istifade edilmiştir. Tasavvuf tarihi alanında gerek yazmış olduğu eserler gerekse de tercüme ettiği eserler ile kendisinden oldukça istifade edilen bir diğer şahsiyet de Abdülbaki Gölpınarlı’dır. Fuad Köprülü’nün nezaretinde hazırladığı Melâmîlik ve Melâmîler adlı tezi ile bu alanda önemli bir boşluğu doldurmuştur.Akabinde yazmış olduğu Mevlânâ Celâleddin; Hayatı, Eserleri, Felsefesi, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, Tasavvuf gibi eserleri ile bu alanda çalışma yapmak isteyenler için başvuru kaynağı olmuştur. Bu çalışmada ismi geçen eserlerin yanında Hacı Bektâş-ı Velî hakkında önemli bilgiler ihtiva eden Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî -Vilâye-Nâme- adlı 32 Abdulkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2003. 33 Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 1996. 34 Kelâbâzî, et-Ta’arruf: Doğuş Devrinde Tasavvuf, haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2013. 35 Şems-i Tebrîzî, Makalat, çev: Osman Nuri Gençosman, Ataç Yayınları, İstanbul, 2006. 36 Devletşah, Devletşah Tezkiresi, çev: Necati Lugal, Kervan Yayın ve Kitapçılık Neşriyat, 1977. 11 eserinden de istifade edilmiştir. Abdülbaki Gölpınarlı tıpkı hocası Fuad Köprülü gibi bakir konular üzerinde araştırmalar yapmış ve yararlandığı kaynaklar hakkında önemli bilgiler vermeyi de ihmal etmemiştir. Ayrıca belli bir tasavvufî zümreye sahip müelliflerden naklettiği bilgileri diğer kaynaklarla karşılaştırarak bilginin ne derece doğru olduğu hakkında değerlendirmelerde bulunmuştur. Karşılaştığı sorun ve sorulara da çözüm önerileri sunmayı da ihmal etmemiştir. Ünlü İslam araştırmacısı Louis Massignon yönlendirmesiyle sûfîlik üzerine yoğunlaşan Irêne Mêlikoff’un Uyur İdik Uyardılar: Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları ve Efsaneden Gerçeğe: Hacı Bektaş adlı eserlerinden yararlanılmıştır. Uyur İdik Uyardılar adlı çalışmasında Alevîliğin temelleri, Bektaşî tarikatına bağlı zümreler, Anadolu sûfîliğinin Orta Asya kökenleri, Ahmed Yesevî ve Türk halk tasavvufu gibi konuları ele almıştır. Efsaneden Gerçeğe: Hacı Bektaş adlı eserinde ise Hacı Bektaş-ı Velî’nin tarihsel şahsiyeti hakkında verdiği bilgiler son derece önemlidir. Ahmet Yaşar Ocak, Irêne Mêlikoff yönetiminde doktora çalışmalarına 1974 yılında başlamış ve 1978’de “La Révolte des Babais: Un Mouvement Socio-religieux en Anatolie au XIIIe Siècle” adlı teziyle doktorasını tamamlamıştır. Bu çalışmasını Babaîler İsyanı; Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü adıyla yayınlamıştır. Eser çalışmamız için son derece önemlidir. Nitekim Babaîler isyanı Moğolların Anadolu’ya gelmesi noktasında tarihî bir rol oynamıştır. Ayrıca bu isyanda bazı dervişlerin yer alması eseri bizim çalışmamız için değerli kılmaktadır.Yazardan istifade ettiğimiz bir diğer eser de Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri’dir. Bu eserde yazar, Türklerin İslâm öncesi benimsediği din ve inanışları ele almış ve Türklerin İslâmiyeti benimsemesiyle bu din ve inaçların hangi motiflerle devam ettiğini bazı örnekler ile belirtmiştir. Bu eserde de görüleceği gibi tasavvufî zümreler içerisinde süregelen bazı adet ve ritüellerin temeli İslâm öncesi din ve inanışlardır.Yazarın Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler adlı çalışması ise Kalenderîler’in hangi yolla Anadolu’ya geldiğini ve Anadolu’da hangi tasavvufî zümreleri etkisi altına aldığını göstermesi bakımından önemlidir. Yazarın Selçuklu Anadolu’sunun din, düşünce ve kültür hayatını anlatan makalelerden oluşan Ortaçağ Anadolu’sunda İslamın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi, 12 Türk Sufîliğine Bakışlar, Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası Makalelerİncelemeler, Türkler, Türkiye ve İslâm gibi eserlerinden de istifade edilmiştir. Ayrıca menâkıbnâmelerin nasıl incelenmesi gerektiğini Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım) adlı çalışmasında belirtmiştir. Bütün bunlardan başka yazarın Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci/Kolonizatör Derviş: Dede Garkın ve Emîrci Sultan Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği,Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15. ve 17. Yüzyıllar), Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destanî Öyküsü çalışmalarından da istifade edilmiştir. Ahmet T. Karamustafa Tanrı’nın Kuraltanımaz Kulları; İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550) adlı çalışmasında Kalenderler, Haydarîler, Şems-i Tebrizîler, Cavlakîler vb. heterodoks zümrelerin geniş İslâm coğrafyasının farklı gölgelerinde ayrı özellikler taşıyan köklerinden başlayıp gelişimlerini irdelemektedir. Ayrıca bu toplulukların nasıl bir değişim geçirerek başka akımlara dönüşme sürecini özlü bir biçimde ve kendine has dönemlendirmeleriyle ifade etmektedir. İleri sürdüğü fikirlerinden dolayı tartışmaların odağında yer alan Mikail Bayram’ın Selçuklular Zamanında Konya’da Dinî ve Fikrî Hareketler,Sosyal ve Siyâsî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, Anadolu Selçuklular Hakkında Araştırmalar gibi eserlerinden istifade edilmiştir. Haşim Şahin’in Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402) adlı doktora çalışması her ne kadar daha sonraki dönemleri ele alsa da giriş bölümünde kaynaklara dair bilgiler sunması, tarikatların ortaya çıkışı, Selçuklu sahasındaki bazı zümreler hakkında bilgiler içermesi bakımından istifade edilen bir diğer kaynaktır. Selçukluların tarih sahnesine çıkışı, Oğuzlar ile olan münasebetleri, Cend bölgesinde İslâmiyeti benimsemeleri, Maveraünnehir ve Horasan bölgesinde var olma mücadeleleri, akabinde Anadolu akınları ve bölgeyi yurt edinme faliyetleri, Anadolu’ya yapılan göçler ile ilgili olarak Osman Turan, Zeli Velidî Togan, İbrahim Kafesoğlu, 13 Erdoğan Merçil, Osman Gazi Özgüdenli, Cihan Piyadeoğlu, Mustafa Demir gibi araştırmacıların eserlerinden de istifade edilmiştir. Ayrıca Jean Paul Roux’un, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Orta Asya Tarih ve Uygarlık vb. eserlerinin yanısıra V.V. Barthold’un özellikle Moğol İstilâsına Kadar Türkistan ve Orta Asya Türk Tarihi eserlerinden de oldukça istifade edilmiştir. Claude Cahen ise Moğol istilâsından önce Anadolu’nun genel durumu da ihtiva eden Osmanlılardan Önce Anadolu adlı çalışması bizim için önemli bir diğer kaynaktır. 14 BÖLÜM 1: MOĞOLLAR’DAN ÖNCE SELÇUKLULAR DÖNEMİNDE TASAVVUF HAREKETLERİ Anadolu tarihinin önemli bir bölümünü oluşturan Selçuklular dönemi, siyasî, içtimaî, iktisadî, hukukî, ilmî ve tasavvufî hayatın birlikte gelişme gösterdiği önemli bir dönemdir. 37 Bu dönemde meydana gelen dinî ve kültürel hareketler daha sonraki gelişmelerin temelini de oluşturması bakımından farklı bir öneme sahiptir. Nitekim devlet kurumları, mezhep anlayışları, medreseler ve benzeri hususlarda olduğu gibi tasavvufî hareketler bakımından da Selçuklular dönemindeki gelişmeler yol gösterici bir özelliğe sahip olmuştur. 38 Bu bakımdan bahsedilen zamandaki tasavvufî hareketleri ve bunların temsilcilerini tanımak, sonraki gelişmeleri anlamak bakımından önemlidir.39 Öyle ki, Moğol istilâsı ile birlikte tasavvufî akımların Anadolu’ya yayılmasını doğru anlayabilmek için Anadolu’daki tasavvuf hareketlerini ve Selçuklu sultanlarının bu mutasavvıflara karşı tutumu üzerinde de durmak gerekmektedir. Selçuklular döneminde siyasî, sosyal ve kültürel ortamın uygunluğunun yanı sıra sultanların mutasavvıfları himaye etmesi ve onları desteklemesi hem Anadolu’daki tasavvuf hareketlerini geliştirmiş hem de diğer bölgelerden de bazı mutasavvıfların Anadolu’ya gelmesini sağlamıştır. Bilindiği üzere hiçbir hareket veya düşünce birdenbire ortaya çıkmış değildir. Herhangi bir düşüncenin oluşmasında ve şekillenmesinde etkili olan tarihî, sosyal ve kültürel bazı etkenler önemli rol oynamıştır. 40 Bu noktadan hareketle, biz de Selçuklular dönemindeki tasavvufî hareketleri daha iyi anlayabilmek adına İslâm toplumunda tasavvufun ortaya çıkışı ve tarihi seyrini kısaca açıklamayı uygun gördük. 37 İbni Bîbî, Selçuknâne, çev: Mükrimin Halil Yinanç, Kitabevi, İstanbul, 2015, s. 11; Kadir Özköse, “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayatın Sosyo-Kültürel, Siyasal ve Dinî Sahaya Tesiri”, OGÜİFD, sayı: 1, Tokat, 2014, s. 11. 38 Mustafa Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013, s. 66. 39 Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092), Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul, 2002, s. 112. 40 Siyasî, sosyal, kültürel ve dinî ortamın bir mutasavvıfın yetişmesinde nasıl etkili olduğunu görmek ve bu ortamın tasavvufî ekollerin biçimlenmesindeki rolü için bkz: Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2014, s. 15-25. 15 1.1. İslâm Toplumunda Tasavvufun Ortaya Çıkışı ve Gelişimi İslâmiyet’ten önce Araplar doğudan Sasaniler’in, kuzeyden de Bizans’ın hâkimiyeti altında yaşıyor ve toprakları bu devletler tarafından sömürülüyordu. 41 İslâm onları sömürge olmaktan kurtarmış ve bir ümmet haline getirmiştir. 42 Zamanla bölgede egemen güç olan İslâm dini, Hz. Peygamber’in sağlığında Arabistan’ın belli bölgelerine yayılmıştır. İslâmiyet’in, Arap yarımadanın tamamına hâkim olması ve yarımadanın dışına yayılması ise Hulefâ-i Râşidîn döneminde olmuştur.43 Hulefâ-i Râşidîn döneminde büyük bir fetih harekâtı başlatılmış 44 , devletinin mali durumu bu fetihlerle birlikte gittikçe güçlenmiş ve toplumda zenginlik elle tutulur bir şekilde gerçekleşmiştir.45 Ancak bu durumuzun sürmemiş ve zamanla bazı karışıklıklar ortaya çıkmıştır. Nitekim Hz. Osman’ın hilafetinin özellikle ikinci yarısında üzücü olaylar meydana gelmiş, bir takım çevrelerin kışkırtması ve muhtelif nedenlerden dolayı daha hayatta iken ashaptan seçkin kişiler birbirlerine kılıç çekmek ve birbirinin kanını akıtmak durumunda kalmıştır. Yaşanan bu karışıklık ortamında bilindiği üzere Hz. Osman şehit edilmiş, yerine geçen Hz. Ali’ye karşı Emevî ailesi Hz. Osman’ın kan davasını güderek ayaklanmıştır. Müslümanlar arasında karışıklıklar baş göstermiş ve bilinen savaşlar meydana gelmiştir.46 Bu olayların yaşanması Müslümanları gruplara ayırmıştır: Mevcut İslâmî yönetimi korumak ve devam ettirmek için Hz. Ali tarafını tutanlar, Hz. Osman’ın kan davasını güderek başkaldırıp Muâviye tarafını tutanlar ve her iki tarafta da Müslümanların 41 İslâm öncesi Arabistan için bkz: P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, C. I, Kitabevi, İstanbul, 1997, s.19-43; Ph. K. Hitti, Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, çev: Salih Tuğ, İSAV, İstanbul, 2011, s.31-43; Bernard Lewis, Tarihte Araplar Tarih Olaylarının Tefsiri, çev: Hakkı Dursun Yıldız, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2015, s. 31-48; Bizans ile Sasaniler arasındaki mücadeleler için bkz: Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları Tarihi, C. I, çev: Necdet Gök, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 70-79. 42 İbrahim Sarmış, Teorik ve Pratik Açıdan Tasavvuf ve İslâm, Ekin Yayınları, İstanbul, 2014, s. 56; Arap yarımadasının siyasî ve idarî yapısı için bkn: Hizmetli, s. 115-119. 43 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 71-86. 44 Bu dönemde gerçekleştirilen fetih hareketleri için bkz: Ph. K. Hitti, s. 197-205. 45 Fazlur Rahman, İslâm, çev: Mehmed Dağ-Mehmet Aydın, Ankara Okulu, Ankara, 2004, s. 194. 46 Yaşanan olaylar ve savaşlar ile ilgili ayrıntılı bilgi için: P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 80-86; Ph. K. Hitti, s. 253-267; Abdülbâki Gölpınarlı, Sosyal Açıdan İslâm Tarihi Hz. Muhammed ve İslâm’ın İlk Devri, Derin Yayınları, İstanbul, 2012, s. 305-340. 16 bulunduğunu ve birbirleriyle çarpıştığını görenler ise tarafsızlığını ilan ederek farklı bir grup oluşturmuşlardır.47 İslâm devletinin birliği ve egemenliği sarsılmış, kutsal değerler ve yasaklar çiğnenmiş, aileler dağılmış ve kanlar dökülmüştür. Deyim yerinde ise, önceki emniyet yerine anarşi, kardeşlik yerine düşmanlık, kuvvet ve kudret yerine zayıflık ve bölünmüşlük, sevgi ve dayanışma yerine nefret ve saldırı egemen olmuştur. Haklı haksız arasında taht kavgaları ve nüfuz hesapları ön plana çıkmıştır. İslâm devletinde ayaklanmalar, bölücü propagandalar ve fırkalaşma toplumda derin yaralar açmış ve onarılması çok güç çatlaklar meydana gelmiştir.48 Hulefâ-i Râşidîn dönemi sona erip Emevîler iktidarı ele geçirince İslâm’ın özünde önemli bir yer tutan maneviyatın yerini dünyevî kaygılar almıştır. Muâviye’nin sert karakteri,49 oğlu Yezid’in devlet işlerini pek de umursamayan tavrı, 50 yine onun ve kendisinden sonra gelen bazı Emevî halifelerinin İslâm’da yasak olan içkiye olan aşırı düşkünlükleri, Hz. Peygamber ailesine yapılan saldırılar ve katliâmlar toplumda derin yaralar açmıştır.51 Emevîler dönemi, toplumun bütün kesimleri arasında fitne ve savaşlar, saltanat kavgası ve hizipleşmeler, baskı ve şiddet kullanma, Arap ve mevali çatışması, milliyetçilik ve grupçuluk, zulüm ve adaletsizlik yönünden çok tipik bir devir olarak tarihteki yerini almıştır.52 47 İslâm tarihinde oluşan bu gruplar ile ilgili ayrıntılı bilgi için: Halil İbrahim Bulut, Dünden Bugüne Siyasi-İtikâdi İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011. 48 Sarmış, s. 56-57. 49 Muâviye ile ilgili genel bilgi için bkn: İrfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muâviye b. Ebî Süfyan, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2010. 50 Yezîd b. Muâviye için bkz: Ünal Kılıç, Tartışmaların Odağındaki Halîfe Yezîd, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2014. 51 Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehit edilmesi ve akabinde yaşanan olaylar için bkz: Mustafa Âsım Köksal, Hz. Hüseyin ve Kerbelâ Faciası, Karaca Yayınevi, İstanbul, 2008; Haşim Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007, s. 6; Haşim Şahin, Orta Zaman Türkleri Orta Çağ İslâm Tarihine Dair Yazılar, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2011, s. 29-54; Abdülhüseyin-i Zerrînkûb, İslam Şafağı, çev: Hasan Almaz, Anka Yayınları, İstanbul, 2002, s. 182-188. 52 Ayr. bilgi için bkz: P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 87-91; Abulaziz Duri, İlk Dönem İslam Tarihi, terc: Hayrettin Yücesoy, Endülüs Yayınları, İstanbul, 1991, s. 101-129; Emevî Devleti’nin çöküşü ile ilgili geniş bilgi için bkz: Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu,çev: Fikret Işıltan, TTK, Ankara, 1963. 17 Emevî devleti yıkılıp yerine Abbasî devleti kurulduktan sonra da olaylar durmamıştır. Bu sefer Abbasî yönetimi, Emevîler’den ve taraftarlarından intikam alma yoluna gitmiş ve es-Saffah zamanında kan gövdeyi götürmüştür.53 Buraya kadar kısaca izah etmeye çalıştığımız bu üzücü olaylar fitneye bulaşmak istemeyen bazı insanlar üzerinde ne kadar olumsuz etki bıraktığı tahmin edilebilir. Böyle bir ortamda toplumdan soyutlanıp münzevi bir zühd hayatı yaşamayı tercih edenler olmuştur. 54 İnsanların mal, saltanat, kavmiyet mücadelesi içinde olduklarını gören, toplumda adalet ve eşitlikten bir ölçüde de olsa ümidini kesen kişilerin kabuklarına çekildikleri bilinmektedir. 55 Bir bakıma zühd hayatının, yaşanan politik, ekonomik ve sosyal uygulamalara bir tepki mahiyetinde olduğunu söylemek mümkündür.56 Ancak bu münzevi yaşamın oluşumunu sadece İslâm dünyasında meydana gelen bazı üzücü olaylara bağlamamak gerekir. Nitekim mensubu oldukları dinin bazı unsurlarına daha fazla ağırlık veren kişilere her toplumda rastlanır. Bunlar, genellikle tutku ve arzularından sıyrılma eğilimi taşıyan kişilerdir.57 Bu kişiler, mensubu oldukları inancın içerisinde ilgilerini belirli düşünceler ve hareketler üzerinde yoğunlaştırıp, diğer unsurların da görünüşün arkasındaki anlamını kavramaya ve ona göre inanıp, ona göre yaşamaya çalışırlar. Bu durum zamanla içe kapanma, toplumla ilişkiyi asgariye indirme, dünyayla ilişkileri azaltma vs. gibi sonuçlara yol açar.58 Batı dillerinde mistisizm59olarak ifade edilen bu durumun karşılığı İslâm dünyasında en genel anlamıyla tasavvuftur.60 53 Abbasîlerin kuruluş süreci için bkz: P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 113-116 vd; Sarmış, s. 57-58. 54 Ph. K. Hitti, s. 588-589; Hasan-ı Basrî (ö. 728) örneği için bkz: Annemarie Schimmel, İslamın Mistik Boyutları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001, s. 45-46. 55 Fazlur Rahman, s. 194-195. 56 De Lacy O’leary, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev: Yaşar Kutluay ve Hüseyin Yurdaydın Pınar Yayınları, İstanbul, 2003, s. 171-172; Abdülhüseyin Zerrinkub, Tarihsel Perspektifiyle İran Tasavvufu, çev: Nurcan Altun, Önsöz Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 34; Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin; Hayatı, Eserleri, Felsefesi, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1999, s. 17-18; Sarmış, s. 58. 57 Cabir ibn Hayyân (776) ve İbrahim ibn Edhem’in (777) böyle bir temayülde olduğu ifade edilir. Bkz: Ph. K. Hitti, s. 588-589. 58 Ayr. bkz: Sabri F. Ülgener, Zihniyet ve Din; İslâm, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlâkı, Derin Yayıncılık, İstanbul, 2006, s. 59. 59 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. IV, s. 145-146. 60 Celaleddin Vatandaş, Vahiyden Kültüre, Pınar Yayınları, İstanbul, 2009, s. 161-162. 18 Gerek ilâhî, gerekse beşerî dinlere bakıldığında hepsinin kendi inanç sistemlerine göre bir mistik hayatının olduğu görülmektedir.61 Her dinin olduğu gibi İslâm dininin de bir mistik ve derûnî yönü vardır ki, bunun özel adı tasavvuftur. 62 Tasavvuf, İslâmî kaynaklardan hareketle dinî prensiplerin konu ile ilgili yönlerini inceleyen, derinleştiren, yaşayan, başkalarına da aktarma yollarını gösteren bir faaliyettir. Bir başka ifade ile tasavvuf Kur’an-ı Kerim ve hadîslerde yer alan63, insanın mistik yönüne ve gönül terbiyesine işaret eden, maddenin ve dünyanın geçiciliğini işleyen, kalbî davranışları esas alan kaidelerin değişik yorumlarından ibaret bir ahlâk ve tefekkür sistemidir. 64 Tasavvuf hareketi her ne kadar erken dönemde bazı öncüleri olsa bile belli bir disiplin olarak İslâm toplumunda hicri II. yüzyılda oluşmaya başlamış ve zamanla gelişip yayılmıştır. Farklı kültürlerden de aldığı unsurlarla birleşerek başlı başına inanç ve yaşantı sistemi haline gelmiştir.65 İslâm toplumunda tasavvufun oluşum ve gelişiminde muhakkak birçok unsur rol oynamıştır. Bizce en önemli unsur, İslâmiyet’in farklı din ve medeniyetler arasında hızlı bir şekilde yayılması olmuştur. 66Fuat Köprülü’nün de ifadesiyle, dünyanın muhtelif bölgelerinde asırlardan beridir kendi kültür ve an’aneleri ile yaşayan çeşitli milletler İslâm dairesine girince, en esaslı noktalarda bile bazı farklılıklar meydana gelmiştir. İran gibi çok eski ve zengin medeniyetin İslâm dairesine girmesi bu farklıkları gözle görünür kılmıştır. Ayrıca İslâm dininin süratle yayılması İran’dan başka medeniyet ve dinlerle de karşılaşmayı zorunlu kılmıştır. Karşılaşılan bu din ve medeniyetler üzerine İslâm’ın etkisi olduğu gibi bu din ve medeniyetlerin de Müslümanlara tesiri olmuştur. Doğrudan olmasa bile Hint medeniyeti, Musevilik tesirleri, Suriye’yi baştan başa kaplamış olan Hristiyanlık nüfûzü, eski Yunan feylezoflarından çevrilmiş eserler ile 61 Diğer din ve medeniyetlerdeki mistik hayat ile ilgili bilgi için bkn: Schimmel, s. 19-20; Cavit Sunar, Tasavvuf Felsefesi veya Gerçek Felsefe, AÜİF Yayınları, Ankara, 1977, s. 13-24. 62 Henry Corbin, İslâm Felsefesi Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşt’un Ölümüne, C. I, çeviren ve notlandıran: Hüseyin Hatemi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 332-333; Annemarie Schimmel, s. 29. 63 Arthur John Arberry, Tasavvuf Müslüman Mistiklere Toplu Bir Bakış, çev : İbrahim Kapaklıkaya, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 13-21; Ayr. bkz: Annemarie Schimmel, s. 25-26. 64 Ahmet Ocak, s. 113. 65 Erol Güngör, İslâm Tasavvufunun Meseleleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1982, s. 70; Süleyman Ateş, İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 2004, s. 112; Ayr. bkz: Ira M. Lapıdus, İslâm Toplumları Tarihi, C. I, çev: Yasin Aktay, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, s. 244-250; Vatandaş,s. 162. 66 Ayr. bkz: Annemarie Schimmel, s. 48. 19 meydana gelen fikir cereyanları İslâm dini ya da daha doğru bir ifadeyle Müslümanların dinî anlayışları üzerinde etkili olmuştur.67 R. A. Nicholson, Tasavvufun Menşei Problemi adlı eserinde: “Hristiyan, İran, Hint düşüncelerinin, Gnostik, Yeni Platoncu, Hermetik düşüncelerin sûfî çevreye nasıl girdiğini; hangi bölgelerde bu düşüncelerle sûfîlerin düşünceleri arasında birleşme meydana geldiğini; bu düşüncelerin sûfîlere hangi şekilde ve ilk olarak hangi dilde ulaştığını; sûfilerin bu düşünceleri gerçek anlamıyla ne kadar bildiklerini; eski kültür merkezlerinin bu düşünceleri sûfîler arasında ne kadar yaydığını bilmiyoruz” demek süretiyle tasavvufun menşei konusunda hüküm vermede ihtiyâtlı davranmamız gerektiğini belirtmektedir. Aynı müellif tasavvufun kaynağı ve doğuşu ile ilgili olarak araştırmacıların birbiriyle çelişen ve birbirinden tamamen farklı bazı görüş ileri sürdüğünü belirtmektedir.68 Bazı araştırmacılar, tasavvufun, Müslümanlara İran’dan veya İran yoluyla Hint’ten geldiği ve dolayısıyla özü itibariyle İslâm’ın ruhundan uzak bir hareket olduğunu savunur.69 Bu araştırmacılara göre tasavvuf, Müslümanların kendilerine kabul ettirmeye çalıştıkları yeni bir dine karşı İranlıların bir reaksiyonudur.70 Diğer bazı araştırmacılara göre ise, tasavvuf, esaslarını, İslâm fetihleri esnasında Mısır ve Şam’da yaygın olan Yeni Platoncu, Gnostik, Stoacı ve Hermetik düşünceleri içinde barındıran Hristiyan ruhbanlığından almıştır.71 Bu ve benzeri düşüncelerin yanında tasavvufun tamamen İslâmî olduğunu ve onu bizzat İslâm’a ve İslâm Peygamberin sîretine dayandıranlar da olmuştur. 72 67 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2013, s. 46-47; Fuad Köprülü, Türk Tarih-i Dinîsi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, s. 144; Ayr. bkz: Ramazan Yazçicek, Milli Din Arayışı ve Türk Müslümanlığı, Ekin Yayınları, İstanbul, 2014, s. 64-54. 68 Reynold A. Nicholson, Tasavvufun Menşei Problemi, çev: Abdullah Kartal, İz Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 13-14. 69 Hindistan’da Tasavvuf ile ilgili bilgi için bkz: Mehmed Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, çev: Hüseyin Rahmi Yananlı, Kitabevi, İstanbul, 1992, s. 19-47. 70 Ayrıca bkz: Annemarie Schimmel, s.25; Ülgener, s. 91; Hülya Kılıç, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2011, s. 46-48. 71 Ayr. bilgi için bkz: Cavit Sunar, s. 13-37; ayrıca bkz: Reynold A. Nicholson, İslâm Sûfîleri, çev: Kemal Işık vd; Büyüyenay Yayınları, İstanbul, 2014, s. 37-63; Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, İFAV Yayınları, İstanbul, 2014, s. 45-50. 72 Ayr. bilgi için bkz: Annemarie Schimmel, s. 25; Ömer Rıza Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2008, s. 30-36; Süleyman Ateş, İslâm Tasavvufu, Yeni Ufuklar Neşriyat, 20 R. A. Nicholson yukarıda belirtilen nazariyeleri zikrettikten sonra tasavvuf ile ilgili kendi kanaatini de ifade etmektedir. Nicholson göre, bu görüş sahiplerinden her birisi, sûfî harekete dinî, kültürel, siyasî ve içtimaî İslâm tarihine bir bütün olarak değil de, tasavvufa özel bir açıdan bakmaktadır. Oysa bütün dinî hareketlerde olduğu gibi tasavvuf da, ilk üç asırda İslâm tarihine hâkim olan yaygın akımların gölgesi altında oluşmuş, doğmuş ve gelişmiştir; bu nedenle söz konusu akımların doğrudan bir sonucudur. Bu tarz hareketleri tek bir kaynağa dayandırmaya çalışmak, boş bir iştir. Tasavvuf bir kaynağa dayanmayacak veya doğuşunu ve hayatiyetini tek bir kaynaktan almayacak derecede karmaşık bir harekettir. İşte bu sebeple tasavvuf hakkında araştırma yapan müsteşrikler, hayatlarının sonlarında doğruluğuna inandıkları tezleri terkederek başka tezlere yönelmişlerdir. Araştırmacıların ekseriyeti, tasavvufun bu ve benzeri diğer pek çok meselesinde, henüz son sözü söyleme vaktinin gelmediği hususunda görüş birliğine varmışlardır.73 Tasavvufun ortaya çıkışı ve kaynağı ile ilgili bu tartışmalı nazariyelerden sonra, tasavvufun İslâm toplumunda nasıl şekillendiğini ve hangi aşamalardan geçtiğini de kısaca belirtmek gerekir. İslâm tasavvufunun ilk dönemi araştırmacılar tarafından genellikle “zühd dönemi” olarak adlandırılır.74 Bu dönemde mutasavvıflar, herhangi bir tarikat veya birliğe mensup değildir. Sadece Hazreti Peygamberin ve sahabelerinin yaşadıkları hakîkati yaşamayı kendilerine ana gaye edinmişlerdir. Zühd devri mutasavvıflarının önde gelen isimleri arasında Veysel Karanî (ö. 37/657), Hasan Basrî (ö. 110/728)75, Câfer-i Sâdık (ö. 148/765), Ebu Hâşim Kûfî (ö. 150/767), Süfyan-ı Sevrî (ö. 161/777), İbrahim b. Edhem (ö. 161/777), Davud Tâî (ö. 165/781), Şakik-i Belhî (ö. 164/780), Abdullah b. Mübârek (ö. 181/797), Fudayl b. İyaz (ö. 187/802) ve Rabiatü’l- İstanbul, 2004, s. 12-44; Kasım Şulul, İbn Haldun’a Göre İslâm Medeniyeti, İnsan Yayınları, İstanbul, 2015, s. 359-360. 73 Reynold A. Nicholson, Tasavvufun Menşei Problemi, s. 13-15; Tasavvufun ortaya çıkışı ve kaynakları ile ilgili farklı yaklaşımlar için bkn: Louis Massignon, Doğus Devrinde İslâm Tasavvufu, Fransızca’dan çev: Mehmed Ali Aynî, Ataç Yayınları, İstanbul, 2006; Muhammed Tancî, İslâm Tasavvufu Üzerine, çev: Bekir Topaloğlu, Damla Yayınevi, İstanbul, 2002; Mehmed Ali Aynî, Tasavvuf Tarihi, sadeleştiren: Hüseyin Rahmi Yamanlı, Akabe Yayınları, İstanbul, 1985; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2013; Osman Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013; ; İsmet Zeki Eyupoğlu, Bütün Yönleriyle Tasavvuf, Tarikatlar ve Mezhepler Tarihi, Derin Yayınları, İstanbul, 2012, s. 21-64. 74 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. IV, s. 147; Zühd döneminin genel özellikleri için bkz: Hülya Kılıç,s. 83-91. 75 Hasan-ı Basrî ile ilgili geniş bilgi için bkz: Feridüddin Attar, Tezkiretü’l-Evliya, terc: Süleyman Uludağ, Erdem Yayınları, İstanbul, 1991, s. 69-5-85. 21 Adeviyye (ö. 185/804) sayılabilir. Bunlar arasında Ebu Hâşim Kûfî adıyla bilinen Kûfe’li Ebu Osman b. Şerik’i ayrıca zikretmek gerekmektedir. Nitekim 150/767’de ölen ve Ebu Hâşim Kûfî’ye nispet edilen sûfî kelimesi, giymiş oldukları yün elbiseden kaynaklanmaktadır. Zamanla sûfî kelimesi bu hayatı benimseyen şahsiyetler için genel bir isim olacaktır.76 Zaman içerisinde olgunlaşarak gelişen zühd hareketi 815 tarihlerinden itibaren tasavvuf cereyanını doğurmuştur. 77 Bahsedilen şekilde gelişmesini sürdüren tasavvuf hareketi zaman içerisinde değişik anlayışlar tarafından temsil edilmiştir. Bâyezîd 78, Hallâc ve Sühreverdî gibi akla fazla önem vermeyen şahsiyetlerin oluşturduğu tasavvuf anlayışının yanında; Serrâc, Sülemî, Kuşeyrî, Hucvurî ve Gazzâlî gibi kelâma ve aklî düşünceye yakın olan dinin nasslarının zâhiri ile çelişmeyen bir tasavvuf hareketi geliştirenler de olmuştur.79 Ferdi züht hareketinden başlayarak devreler geçiren80 , her devrede yeni yorumlarla gelişen ve zenginleşen tasavvuf hareketi XII. yüzyıldan itibaren ekolleşmeye başlamış ve tasavvufun alt birimleri olan tarikatlar oluşmuştur.81 Tarikat kelimesi sözcük anlamı itibariyle “yol” demektir ve sûfî literatüründe, temel anlamına uygun şekilde, kalbi temizlemek ve Allah’a ulaşmak için takip edilen yollar manasında kullanılmıştır. Bu anlamını günümüze kadar sürdürmekle birlikte, tarikat kavramı V/XII. yüzyıldan itibaren, belli bir otorite önderliğinde, belli zikir metodları olan kurumsallaşmış yapıyı ifade etmektedir.82 Haris el-Muhâsibî’ye nisbet edilen Muhâsibiyye, Melâmiyye’nin çekirdeğini temsil eden ve Hamdun Kassâr’a nisbet edilen Kassâriyye, ünlü sufi Bâyezîd-i Bistâmî’ye 76 Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler, s. 6;Yukarıdaki zahidler ile ilgili genel bilgi için bkn: Abdulkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2014, s. 95-143; Hucvirî, Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi), haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2014, s. 155-222. 77 Tasavvufun yüzyıllara göre gelişimi ve hangi yüzyıllarda nasıl bir karakter arzettiği ile ilgili bilgi için bkz: Vatandaş, s. 165-229. 78 Bâyezîd-i Bistâmî hakkında geniş bilgi için bkz: Süleymen Uludağ, Bâyezîd-i Bistâmî;Hayatı, Menkıbeleri , Fikirleri, TDV Yayınları, Ankara, 2012. 79 Ahmet Ocak, s.114-115. 80 Erol Güngör, İslâm Tasavvufunun Meseleleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1982, s. 70. 81 Ateş, İslâm Tasavvufu, s. 112; Ahmet Ocak, s.115. 82 Osman Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç Yayınları, İstanbul, 2013, s. 90; Eyüp Öztürk, Velilik ve Delilik Arasında; İbnu’s- Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 63-64 22 nisbet edilen Teyfuriyye, Cüneyd-i Bağdâdî’ye nisbet edilen Cüneydiyye vb. daha pek çok ekol bunlar arasında gösterilebilir. Bu sufilerin tesiri ile yayılan tasavvuf hareketi, kısa süre içerisinde İslâm coğrafyasının tamamında boy göstermeye başlayan tarikatlar vasıtasıyla etki alanını daha da genişletmiştir.83 İslâm toplumunda sayıları giderek artan bu tarikatlar, yöntemleri itibarı ile iki büyük zümre halinde tasnif edilebilir: Birinci zümre, manevî ilerleme metodu olarak zikri temel alır. Namaz, oruç, hac gibi farz ibadetlere devamlılık, ayrıca nafile ibadetlere önem vermek bu yolun esas unsurlarındandır. Nefis terbiyesini sağlamak için az yemek, az uyumak, az konuşmak ve dünya nimetlerinden uzak durmak amacıyla riyazet bu yolun belirgin özelliklerindendir. Bilgi kaynakları olarak rüya, keşif ve keramet merkezî bir öneme sahiptir. Bu çerçevesini çizdiğimiz unsurları metod olarak benimseyen tarikatların yoluna “esma yolu” veya “zühd ve takva yolu” ismi verilmektedir.84 İkinci zümre ise, metod olarak birinci zümreye muhalif bir tavır içinde gözükmektedir. Bu yol esma yolunun benimsediği halvet, riyazet ve zikir gibi metodları reddeden, zâhirî ibadetlere çok fazla önem vermeyen, tasavvuf erbabına dair her tür özel giyim tarzını bir çeşit riya sayan, Tanrı’ya ulaşmanın bu yollarla değil aşk ve cezbeyle olacağını savunan, müzik ve raks gibi unsurları cezbe ve aşka ulaşmada önemli bir araç olması sebebiyle neredeyse ibadet merkezine çıkaran “aşk ve cezbe yolu”dur. Bu yol esas itibarı ile Horasan ve İran kökenli bir tasavvuf anlayışı olduğundan dolayı “Horasan Ekolü” olarak da isimlendirilmektedir.85 1.2. Selçuklular Döneminde Tasavvuf Hareketleri XI. asır, Bağdat’ta bulunan Abbasî hilafetinin siyasi nüfuzunun azaldığı, Mısır’da Fatımîlerin, Endülüs’te Emevîlerin, İslâm dünyasının doğu bölgelerinde Selçukluların hâkim olduğu dönemdir. Selçuklular İslâm dünyasında hâkim bir konuma gelmeden önce, İslâm toplumlarında siyasî, mezhebî ve fikrî bir parçalanmışlık söz konusuydu. Özellikle Şiî-Fâtımîler vasıtasıyla yürütülen ve Sünnî dünyayı tehdit eden siyasî ve fikrî faaliyetlerin86 yanı sıra tasavvufî hayatta da Kitabî İslâm anlayışıyla uyuşmayan bazı 83 Ateş, İslâm Tasavvufu, s. 112-115; Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler, s. 7. 84 Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 185; Türer, s. 91. 85 Türer, s. 91-92; Öztürk, s. 64-65. 86 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 157; Adam Mez, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti; İslâm’ın Rönesansı, çev: Salih Şaban, İnsan Yayınları, İstanbul, 2014, s. 79. 23 sûfîlik anlayışları ortaya çıkmıştır. Şiî kaynaklı fikirlerden etkilenen bazı sûfîler, İslâm’ın bâtınî yorumlarına yönelmiş olup, dinin zâhirî emirlerini pek önemsemiyorlardı. Ayrıca Hint düşüncesinden etkilenen bazı sûfi çevreler de hulûl ve tenasüh gibi düşüncelere itibar etmeye başlamışlardı. 87 Bu durum İslâm toplumunda sûfîler ile fukahâ arasında bazı fikrî tartışmaların yaşanmasına neden olmuştur. 88 Tasavvuf ilmi, fıkhın din olarak algılanmasına, ibadetlerin merasim boyutuna indirgenmesine ve dinin içselleştirilemeyişine tepki göstermekteydi. Ulema ve fukahânın yaklaşımlarından farklı olarak sûfîler, ibadetlerin ve dinî hükümlerin zahirî hükümleri yanında derunî, batinî ve hikemî hükümlerini gündeme taşımaya çalışmışlardır. 89 Kelâm, fıkıh ve hadis gibi ilimlerle uğraşanları zâhir uleması olarak niteleyen sûfîler, fukahanın şiddetli tepkilerine maruz kalmışlardır. Sûfîler fukahâyı ruhâniyetten yoksunlukla suçlarken, fukahâ da sûfîleri dinde yeni şeyler icat etmekle itham etmişlerdir.90 Keşfe, ilhama, ilm-i ledünne, batinî fıkha vurgu yapan sûfîlerden pek çoğu zındık, kâfir ve mülhid olmakla suçlanmıştır.91 Daha sonra kimi sûfîler mahkemelere sevk edilmiş ve bazıları idam cezasına çaptırılmıştır. 92 Örneğin, IX. asırda Zünnûn elMısrî (öl.859), akılcı Mu’tezile’ye karşı adeta savaş açmış olmasına karşın Halife elMütevekkil önünde zındıklıkla itham edilmiştir.93 Benzer bir kaderi paylaşan bir başka mutasavvıf da Hallâc-ı Mansûr’dur (öl.922).94 87 Ahmet Ocak, s. 120. 88 Fazlur Rahman, s. 196. 89 Ayr. bilgi için bkn: Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 18. 90 Ebu’l-Ala Afifi, Tasavvuf; İslâm’da Manevi Devrim, terc: H. İbrahim Kaçar-Murat Sülün, Risale Yayınları, İstanbul, 1996, s. 145. 91 İslâm toplumunda zındıklar ve mülhidler ile iligi geniş bilgi için bkz: Melhem Chokr, İslâm’ın Hicrî İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar, çev: Ayşe Meral, Anka Yayınları, İstanbul, 2002; Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15. Ve 17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2014. 92 Bu tartışmalar ile ilgili bkz: Süleyman Uludağ, “Siyasi, Kültürel ve Dinî Bakımdan Hucvirî’nin Yaşadığı Çağ”, Keşfu’l Mahçûb; Hakikat Bilgisi, s. 17-21; Annemarie Schimmel, s. 70-75; Özköse, “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayat…”, s. 13-14. 93 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. IV, s. 149. 94 Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İz Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 192; Hallâc-ı Mansûr ile ilgili geniş bilgi için bkn: Annemarie Schimmel, s. 75-88; Annemarie Schimmel, Hallac “Kurtarın Beni Tanrı’dan”, çev: G. Ahmetcan Asena, Pan Yayıncılık, İstanbul, 2009;Yaşar Nuri Öztürk, Hallac-ı Mansur: Darağacında Miraç, C: I-II, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul, 2011; Nuri Öztürk, Hak ve Aşk ŞehidiHallâc-ı Mansûr ve Eseri, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul, 1996; Niyâzî, Mansûr-Nâme (Hallâc-ı Mansû’un Manzûm Menâkıbnâmesi, haz: Mustafa Tatçı, MEB, İstanbul, 1994; 24 Yaşanan bu gelişmelerden ve özellikle Hallac-ı Mansur’dan sonra, sûfiler arasında bazı görüş farklılıkları ortaya çıkmaya başlamıştır. Nitekim bazı sûfiler, softan elbiseler giyerek dolaşmaya, dinî emirlere karşı lâkayt davranmaya ve halkın duygularına itibar etmemeye başladılar ki bunlara Kerrâmiyye denilmektedir. Bunlardan başka Melâmiyye adı verilen başka bir grup daha oluşmuştur. Kur’an ve Sünnete daha fazla bağlı olan mutasavvıflar da bunlara cevap vermekte gecikmediler.95 Ebû Saîd Ebi’l-Hayr (öl.911) gibi sûfiler bunların yollarının yanlışlığını ileri sürerek gerçek sûfiliğin farz ve sünnetleri yaşamakla mümkün olabileceğini belirttiler. Böylece çizgi dışı tasavvuf diyebileceğimiz hareketlerinin karşısına, onların görüşlerinin yanlışlığını ortaya koyan ve dinî emirler doğrultusunda tasavvufî görüşlerini açıklayan mutasavvıflar ortaya çıkmıştır. 96 Hallac’ın ölümünden sonra sûfîlik ile sünnî akîde arasında meydana gelen uçurum zaman içerisinde derinleşerek artmıştır. Ancak bu durumun yanlışlığını dile getirmeye çalışan âlimler de gecikmediler. Nitekim Buhâralı Türk âlimi Ebû Bekir Kelâbâzî (öl.990) Kitâbu’t-Ta’arrufli Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf adlı eserini kaleme alarak 97 tasavvuf ile sünnî akîde arasındaki uçurumu kapamayı amaçlamış ve tasavvufun Sünnî akîdeden ayrılamayacağını belirtmiştir. Kelâbâzî’nin açmış olduğu bu yolu zamanla Serrâc, Sülemî 98 ve Kuşeyrî takip etmiştir.99 Ebû Nasr es-Serrâc Abdullah et-Tûsî (öl.988) yazdığı el-Luma adlı eserinde, hata yapan mutasavvıfların usûl ve şeriati bilmedikleri için bu tür yanlış yollara saptıklarını zikreder. Onun öğrencisi es-Sülemî’nin belirttiğine göre, es-Serrâc; felsefî sûfîlikten ve hulûl görüşünden uzak durmuş, tamâmen dinî akideye bağlı bir zattı. Yine Sülemî’nin ifade ettiğine göre, Serrâc’ın tasavvufî görüşlerinde kesinlikle şetah ve hulûl yoktur.100 Louıs Massıgnon, İslâmın Mistik ŞehidiHallâc-ı Mansûr’un Çilesi, çev: İsmet Birkan, Ardıç Yayınları, Ankara, 2006. 95 Ayr. bkz: Fazlur Rahman, s. 201. 96 Ahmet Ocak, s. 117-118. 97 Bkz: Kelâbâzî, Doğuş Devrinde Tasavvuf, haz: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul, 2013, s. 45-47. 98 Bkz: Süleyman Ateş, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1969. 99 Ayr. bkz: Fazlur Rahman, s. 207; İbn Haldun, Şifâu’s-Sâil li-Tehzîbi’l-Mesâil ve Mukaddime’de Tasavvuf İlmi, haz: Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1998, s. 21-23. 100 Aktaran: Ahmet Ocak, s. 118. 25 Tasavvufun Sünnileşme süreci Sülemî ve arkasından öğrencisi el-Kuşeyrî, Ebû Ali Fâremedî ve Gazzâlî çizgisiyle devam etmiştir. Tasavvuf hareketi, özellikle İmam Gazzâlî’nin (öl.1111) tasavvufu Sünnîlik ile bağdaştırması sonucu daha da yayılmış 101 ve denilebilir ki bu süreçten sonra tasavvuf, İslâm dünyasında meşruiyetini kazanmıştır.102 1.3. Selçuklu Sultanlarının Mutasavvıflara Karşı Tutumu Selçuklular İslâm dünyasında etkin bir konuma gelmeden önce, İslâm toplumlarında siyasî, mezhebî ve fikrî bir parçalanmışlıktan söz etmiştik. Selçuklular zamanla İslâm âleminin liderliğini ele alıp, Şiî Fatımîlere karşı üstünlük kurmuşlardı. 103 Sünni dünyanın lideri konumuna gelen Selçuklular bu halin devamı için gereken gayretleri de göstermekteydiler. 104 Onların bu gayretlerine büyük bir destek de ulemâdan ve sûfilerden gelmiştir.105 Nitekim Selçuklu sultanları da bu âlim-sûfî kimliğini taşıyan şahsiyetlere gerekli desteği ve hürmeti göstermekten geri kalmamışlardır. 106 Bilindiği gibi, Selçuklu medeniyeti cami, medrese ve hankâh üçlüsünü ilmî hayatın merkezine alan bir medeniyettir.107 Öyle ki Selçuklu sultanları mutasavvıf ve ulemânın devleti koruyan manevi mimarlar olduğunu, ulemânın medeniyetin meşalesi ve öncüsü olduğunu idrak etmişlerdi. Bu sebepten ilmî müesseselerin yayılmasına yardımcı oldukları gibi, ilim ehline medrese, hankah ve ribât yaptırıp, ulemâya bol ikramlarda bulunmayı da ihmal etmemişlerdir.108 101 Seyfullah Kara, Selçukluların Dini Serüveni; Türkiye’nin Dini Yapısının Tarihsel Arka Plânı, Şema Yayınları, İstanbul, 2006, s. 170-171; Fazlur Rahman, s. 208. 102 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 192; P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. IV, s. 156-157; İmam Gazzâlî dönemi tasavvuf hareketleri ve Gazzâlî’nin hayatı için bkz: Abdülhüseyin Zerrinkub, Medreseden Kaçış; İmam Gazzâlî’nin Hayatı, Fikirleri ve Eserleri, çev: Hikmet Gök, Ağaç Yayınları, İstanbul, 2007; W. Montgomery Watt, Müslüman Aydın Gazâlî Hakkında Bir Araştırma, çev: Hanifi Özcan, Etüt Yayınları, Samsun, 2003. 103 Marshall G.S. Hodgson, İslâm’ın Serüveni; Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, C. II, haz: Metin Karabaşoğlu İz Yayıncılık, İstanbul, 1993, s. 44. 104 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 157. 105 B. Zahoder, “Selçuklu Devletinin Kuruluşu Sırasında Horasan”, çev: İsmail Kaynak, Belleten, XIX/76, 1955, s. 516. 106 Ahmet Ocak, s. 120. 107 Cahid Baltacı, İslâm Medeniyeti Tarihi, İSAV, İstanbul, 2014, s. 314; Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseleri Tarihi, İSAV, İstanbul, 2015, s. 295; Özköse, “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayat…”, s. 16. 108 Hodgson, İslâm’ın Serüveni, s. 48-54; Ahmet Ocak, Selçukluların Dinî Siyaseti, s. 121. 26 Selçuklular, hankâhların dini öğretme ve halkı etkileme merkezi olarak medreseler kadar önemli olduğunu anlamış ve bunların inşasını daima desteklemişlerdir. Bağdat Nizamiye Medresesi’nde ayrıca sufîler için bir hankâhın da yapıldığı bilinmektedir.109 Selçuklu ülkesinin hemen her yanında sufîlerin yetiştiği ribat ve hankâhlar kurulmuş, tasavvufî hayat daha önce de yaşanıyor olmasına karşın, Selçuklular döneminde gözle görülür derecede gelişerek yayılma göstermiştir. 110 Sultanların ve devlet adamların görev ve sorumluluklarını kaleme alan önemli şahsiyetler de eserlerinde bu konuya dikkat çekmiş ve onlara gereken desteğin verilmesini belirtmişlerdir. Nitekim XI. yüzyılın en önemli fakihlerinden biri olan elMâverdî, Nasîhatu’l-Mulûk (Yönetimin Esasları) adlı eserinde sultanların nasıl yaşamaları gereğinden bahsederken, tasavvufî hayat tarzını oluşturan konulara da değinmiş ve onların söz konusu hayatı yaşamaları gereğine vurgu yapmıştır. 111 Nizamü’l-Mülk ise Siyâset-nâme adlı eserinde, sûfîlere saygı göstermenin hükümdarlara vacip olduğundan söz ederek, onların devlet adamlarına yaptığı nasihatlardan örnekler vermektedir.112 Bu kısa açıklamalardan sonra Selçuklu sultanları ile mutasavvıflar arasındaki münasebetlere kısaca değinmek istiyoruz. Bilindiği gibi, Selçuk Bey ve oğullarının ölümlerinden sonra, Tuğrul Bey dönemi başlamıştır. 113 Tuğrul Bey döneminde Selçuklu topraklarında tasavvufî hareketler oldukça yayılmıştır. Nitekim Selçuklular bu bölgeye hâkim olmadan çok önce, bölgede oldukça canlı bir tasavvufî hayat söz konusuydu. Pek çok mutasavvıf, şimdi yavaş yavaş Selçuklu hâkimiyetine girmeye başlayan şehirlerde görüşlerini yayıyor, kendileri için yapılan ribatlarda faaliyetlerini sürdürüyorlardı. Özellikle, Nişabur, Tus gibi şehirler buralarda 109 Abdülhüseyin Zerrinkub, Medreseden Kaçış; İmam Gazzali’nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri, çev: Hikmet Gök, Ağaç Yayınları, 2005, s. 99. 110 Hodgson, C. II, s. 48-51; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 193. 111 Mâverdî, Yönetimin Esasları, İlke Yayıncılık, İstanbul, 2008, s. 16-21. 112 Nizamü’l-Mülk, Siyasetname, TİB Kültür Yayınları, İstanbul, 2009, s. 127-128; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 194. 113Tarîh-i Âl-i Selçuk; Anonim Selçuknâme, haz: Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşkuner, Atıf Yayınları, Ankara, 2014, s. 18; Tuğrul Bey dönemi siyasi olaylar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zaman Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, çev: Ali Sevim, TTK, Ankara, 2011, s. 11-111. 27 yaşayan şeyhlerle görüşmek veya onları ziyaret etmek isteyen insanlarla dolup taşıyordu.114 Tuğrul ve Çağrı Beyler gittikleri yerlerde sûfî şeyhlerini ziyaret etmişlerdir.115 Tuğrul Bey Hemedan’a girdiği zaman116 veziri Amîdülmülk el-Kündürî ile birlikte Baba Tahir, Baba Ca’fer ve Şeyh Hamşad adında üç sûfîyi ziyaret eder. Baba Tahir’in Tuğrul Bey’den Hemedan halkına ne yapacağını sorması üzerine sultan, "sen ne istersen onu yaparım" diye cevap verir. Baba Tahir ise "Allah’ın emrettiğini yap; O adalet ve ihsanla muamele etmeni emrediyor" telkininde bulunur. Tuğrul Bey ağlayarak, öyle yapacağını söyler. Uzun yıllar boyunca abdest aldığı ibriğin kırık başını yüzük yaparak kullanan Baba Tahir, onu parmağından çıkarıp Sultan Tuğrul’un parmağına takar ve “Âlem memleketini bunun gibi senin eline koydum, adaletli ol” der. Tuğrul Bey de bu yüzüğü ömrü boyunca saklar ve her savaşa gittiğinde onu parmağına takardı.117 Tuğrul Bey’in kardeşi Çağrı Bey ile birlikte Meyhene’ye giderek, Ebû Saîd Ebu’lHayr’ı da ziyaret ettikleri rivayet edilmektedir. 118 Tuğrul Bey’in dervişlere karşı göstermiş olduğu bu mütevazi davranışında onun dindar kişiliğinin yanı sıra yeni kurulmuş olan devletin gelişim aşamasında dinî zümrelerin desteğini sağlama amacının yattığı da tahmin edilebilir. 119 Adaletli, merhametli, akıllı, fakirlere karşı çok şefkatli hükümdar olarak tanınan Sultan Alparslan 120 da tasavvufî hayata uygun davranış ve uygulamalarıyla ön plana çıkmaktadır. 121 Nitekim bütün servetini mescitler, hankâhlar ve köprüler gibi hayır kurumlarına harcayarak tasavvuf yoluna giren Hassan b. Said b. Hassan’a büyük saygı gösterir, kendisinden dua talebinde bulunmak arzusuyla onu ziyaret ederdi. Ayrıca 114 Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler, s. 13-14. 115 B. Zahoder, s. 516; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 194. 116 Bu sefer ile ilgili geniş bilgi için bkz: İbnü’l Esir, el-Kamil Fi’t Tarih -Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (Siyasi, Ekonomik ve Sosyal)-, çev: Murat Temelli, Ark Kitapları, İstanbul, 2013, s. 173-174. 117 Muhammed b. Ali b. Süleyman Er-Râvendî, Râhatu’s-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti), çev: Ahmed Ateş, TTK, Ankara, 1999, s. 97-98. 118 B. Zahoder, s.516. 119 Şahin, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler, s.15. 120 Sultan Alparslan dönemi siyasi olaylar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’âtü’zZaman Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, s. 125-182. 121 Ayrıntılı bilgi için bkz: İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihaye Büyük İslâm Tarihi, C: XII, çev: Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1995, s. 228; Hasan İbrahim Hasan, Siyasî, Dinî, Kültürel ve Sosyal İslâm Tarihi, C: V, terc: İsmail Yiğit, Kayahan Yayınları, İstanbul, 1992, s. 36. 28 Bağdat Nizamiye Medresesi’nin hemen bitişiğinde sufîler için inşa edilen hankâhın onun emriyle yapılmış olması kuvvetle muhtemeldir.122 Tuğrul Bey ve Sultan Alparslan gibi Sultan Melikşah’ın da sûfîler ile yakın ilişki içerisinde olduğunu belirtilmektedir. Rivayete göre, Sultan Melikşah Bağdat’ı ilk ziyaretinde Hz. Ali, Hz. Hüseyin, İmam Musa Kâzım, Ahmed b. Hanbel ve Ebû Hanife gibi önemli kişilerin kabirlerini ziyaret etmiştir. Onun ziyaret ettiği makamlardan birisi de tasavvuf tarihinin önemli simalarından Ma’ruf el-Kerhî (ö. 200/816)’nin türbesidir.123 Melikşah’ın mutasavvıflar ile ilgili münasebetleri açısından Kazvinî’in rivayeti daha da ilginçtir. Nitekim Kazvinî, Sultan Melikşah’ın meşhur sûfî Ahmed el-Gazâlî (ö. 520/1129)’ye olan saygısını ve bağlılığını dile getirdikten sonra, Ahmed el-Gazâlî’nin oğlu Sencer’i yanağından öptüğü haberini alınca, Sencer’e bunun doğru olup olmadığını sormuş, doğru olduğu cevabını alınca da, “Yeryüzünün yarısına sahip oldun; eğer senin diğer yanağından da öpmüş olsaydı dünyanın tamamına sahip olacaktın” diyerek Ahmed Gazâlî’ye olan hayranlığını ifade etmiştir.124 Sûfîlere kapısını daima açık tutan Sultan Melikşah, önemli sûfîlerin kendisini ziyaret etmesini istemiş, ziyaretine gelmeyen sûfîlere sitemde bulunmuştur. Örneğin bir zamanlar vâiz olarak görev yaptıktan sonra tasavvuf yoluna sülûk eden Ebü’l-Hasan Ali b. el-Hasan es-Sandalî (ö. 484/1091), tasavvufî seyri gereği sultanlarla olan ilişkilerini kesmiştir. Bir gün Sultan Melikşah onu camide görünce, kendisini ziyaret etmediği için üzüldüğünü bildirerek sitemde bulunmuştur. 125 Sûfî dergâhların inşasına önem veren Sultan Muhammed Tapar, Bağdat Nizamiye Medresesi’nin yakınlarında bir yerde sufîler için hankâh yaptırmıştır.126 Aynı zamanda, dönemindeki Gazzâlî gibi mutasavvıfların kendisine dünyanın faniliğini ve ahiretin sonsuzluğunu hatırlatacak nasihatlarını da dinlemiştir. 127 Sultan Sencer ise bizzat kendisi tam bir tasavvuf ehli idi. Nitekim o, İmam Ali er-Rızâ, Bâyezîd-i Bistâmî, 122 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 195. 123 Hasan, C. V, s. 40; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 196. 124 Aktaran: Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 196. 125 Özköse, “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayat…”, s. 18. 126 Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTK, Ankara, 1990, s. 152. 127 Hasan, C. V, s. 65. 29 İbrahim Edhem, Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Saîd b. Ebîl-Hayr ve Mahmud Gaznevî ile birlikte tasavvuf tarihinde yedi sultandan biri olarak ün yapmıştır.128 Selçuklular döneminde sultanlar kadar vezirler de tasavvuf ehline karşı ilgi duymuş ve onlara gereken yardımı sağlamışlardır. Daha ilk dönemden itibaren vezirler, sûfîler için ribatlar inşa etmiş ve onları desteklemişlerdir. İlk Selçuklu vezirlerinden Amîdülmülk el-Kündûri ribatlar yaparak sûfîleri destekleyen vezirlerdendir.129 Büyük bir devlet adamı olan Nizamü’l-mülk de sûfîlere verdiği destekle tanınmıştır. Nizamü’l-mülk’ün yanına rahatça girip çıkabilen sûfîler, huzura varmak için herhangi bir izne gerek duymamışlardır. Bu durum kimi zaman Nizamü’l-mülk’ün resmi işlerinde zor durumda kalmasına yol açmıştır.130 Nizamü’l-mülk’ün sûfîlere olan bakışı ile ilgili Ahmed b. Mahmud’un Selçuk-name adlı eserinde güzel bir kayıt vardır. Sûfîleri kıramayan ve onlara istedikleri kadar zaman ayıran Nizamü’l-mülk’ün işlerini aksattığını gören danışmanları Nizamü’l-mülk’ü uyarıp “Bu kişilerin sürekli yanınıza gelmeleri devlet işlerinin aksamasına yol açmaktadır. Bundan sonra onları randevu ile huzurunuza kabul etmeniz daha uygun olur. Ancak bu şekilde yaşanan sıkıntıdan kurtulabilirsiniz.” dediklerinde, Nizamü’l-mülk danışmanlarının bu önerisini kabul etmemiş, onlara; “Bu insanlar İslâm’ın direkleridir; dünya ve ahiretin güzelikleridir. Eğer onlardan her birini başımın üzerine oturtsam bu bile az gelir” 131 ifadelerini kullanarak onlara karşı olan saygısını belirtmiştir. Yine aynı müellif Nizamü’l-mülk’ün, Cüveynî ve Kuşeyrî gibi devrin âlimlerine ve şeyhlerine karşı oldukça saygılı olduğunu ve onlar geldiklerinde ayağa kalktığını, Fârmedî geldiğinde ise onu kendi makamına oturttuğunu belirtir. Nizamü’l-mülk’e, Fârmedî’ye gösterdiği bu saygının sebebi sorulduğunda şu karşılığı vermiştir:“Diğer âlim ve şeyhler beni yüzüme karşı övüyorlar. Bu da nefsimin hoşuna gidiyor. Fârmedî ise beni yüzüme karşı övmediği gibi kusurlarımı, yanlışlık ve haksızlıklarımı da söylüyor 128 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 197. 129 Abdülkerim Özaydın, “Kündürî”, DİA, C. XXVI, Ankara, 2002, s. 555; Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 198. 130 Özköse, “Selçuklu Toplumunda Tasavvufî Hayat…”, s. 19. 131 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, haz: Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2011, s. 161- 162. 30 ve beni ikaz ederek irşad ediyor. Ben de onun bu söylediklerinde hayır görerek ona saygı göstermeye çalışıyorum.” 132 Nizamü’l-mülk’ün sûfîlere yapmış olduğu harcamalarla ilgili olarak, kaynaklar bize önemli bilgiler nakletmektedirler. Onun fakih ve sûfîlere yaptığı harcamalar dikkati çekecek kadar fazla olduğu için, dönemin maliye bakanı olan ve Nizamü’l-mülk’ü siyasî rakip olarak gören Tâcü’l-Mülk bunu siyasî istismar konusu yapmıştır. Tâcü’l-Mülk fakihlerle birlikte sufîlere de yapılan bu harcamaları veziri gözden düşürmek için Sultan Melikşah’a şikayet ederek şöyle demiştir: “Nizamü’l-mülk her yıl Kur’an okuyanlara, fakihlere ve sûfîlere sizin hazinenizden üç yüz bin dinar ödeme yapmaktadır. Eğer bu para ile ordunun ıslahına gidilse ve onunla ordu toplansa, Konstantiniyye bile fethedilir ve kafirlere boyun eğdirilir.” Bunun üzerine, “acaba vezirim, benim hazinemi saçıp savuruyor mu?” düşüncesine kapılan Sultan Melikşah bu duruma üzülmüş ve konuyu Nizamü’l-mülk’e sormuştur. Nizamü’l-mülk ise Sultana, sufîlere nasıl baktığını gösteren ve konumuz açısından fevkalade önemli olan şu cevabı vermiştir: “Ey alemin sultanı! Ben ihtiyar bir adamım, beni mezada versen, hiç kimse bana on dinardan fazla para vermez. Sen gençsin, seni mezada verseler, sen de yüz dinardan fazla etmezsin. Allah sana ve bana kullarından hiç kimseye nasip olmayan lütuf ve ihsanlarda bulunmuştur. Buna karşılık sen, Allah’ın dinini yücelten, onun aziz kitabını hamil olanlara üç yüz bin dinarı çok mu görürsün? Sen her yıl askerlere bunun iki katını sarfediyorsun. Halbuki bunların en kuvvetlisi ve en nişancısının attığı ok bir milden öteye gitmez; bunlar ellerindeki kılıçlarla yalnız yakınlarında bulunanları öldürebilirler. Ben ise sarf ettiğim o paralarla öyle bir ordu teçhiz ediyorum ki, onların duaları ok gibi ta arşa kadar gider ve Allah’a ulaşmasına hiçbir şey engel olamaz.” Bu sözler karşısında ağlamaya başlayan sultan: “Sen bu ordunun sayısını elinden geldiğince çoğalt. İstediğin kadar malı emrine veriyorum, dünyanın serveti senindir” diyerek vezirini onaylamış ve takdir etmiştir. Bu nakil, Nizamü’l-mülk’ün, alim ve sûfîleri dualarıyla devleti ayakta tutan manevî bir ordu olarak gördüğünün de delilini teşkil etmektedir.133 Mutasavvıflar ve din adamları o kadar rahat bir şekilde yanına yaklaşabiliyorlardı ki kaderin bir cilvesi olarak ölümü de yine sûfî kılığına girmiş bir batîninin eliyle 132 Ahmed b. Mahmud, s. 162. 133 Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, s. 199-200. 31 olmuştur. Ahmed bin Mahmud, vezirin ölümü ile ilgili bazı rivayetleri verdikten sonra şu kaydı düşmüştür: “Sûfi kılığında bir Deylemli134 gulâmın elinde bir kâse ile geldiğini gördüler. Nizâmü’l-mülk’e dua ve methetti. Fakirlik ve halinin durumunu bildirip para dilendi. Nizâmü’l-mülk de bir nesne vermek için yanına davet etti. O yanına geldiği zaman, Nizâmü’l-mülk’ün yakınında durdu. Elini uzattı, bıçağı ile Nizâmü’l-mülk’ü kalbi üzerinden vurdu. Nizâmü’l-mülk’ü çadırına götürdüler ancak dünyadan ahirete göç etti.”135 Büyük Selçuklular döneminde bazı örnekler verdiğimiz devlet adamları ile mutasavvıflar arasındaki yakın ilişkiler, Anadolu Selçuklu hükümdarları zamanında da devam etmiştir. İlerleyen bölümlerde yeri geldikçe bu münasebetlere temas edilecektir4 İran’ın kuzeyinde bugünkü Gilân eyaletinin bir kısmını teşkil eden dağlık arazide yaşayan kimse. 135 Ahmed b. Mahmud, s. 167-168; Nizâmü’l-mülk’ün öldürülmesi ile ilgili ayrıca bkz: Bernard Lewis, Haşhaşîler İslâm’da Radikal Bir Tarikat, çev: Kemal Sarısözen, Kapı Yayınları, İstanbul, 2014, s. 85-86. 32 BÖLÜM 2: MOĞOL İSTİLÂSIYLA BİRLİKTE ANADOLU’YA YAPILAN GÖÇLER Selçuklular döneminde Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasını anlayabilmek için bu dönemde meydana gelen göçleri ve bu göçlerin etkilerini iyi tahlil etmek gerekmektedir. Nitekim Anadolu’ya yapılan göçler, bu bölgenin siyasî, sosyal, dinî ve kültürel yapısını derinden etkilemiştir. Çünkü bu göçmen unsur daha önce benimsedikleri din, düşünce ve kültürel unsurları gittikleri yerlere de götürmüşlerdir. Ayrıca yerleştikleri yerin özelliklerini de alarak bir senkretizm (bağdaştırmacılık) oluşturdukları söylenebilir. Bilindiği gibi Selçuklular’dan önce de Anadolu’ya birçok akın yapılmış ve bazı göçler yaşanmıştır. 136 Ancak konumuzun dışına çıkmamak adına biz yapılan bu akın ve göçlere değinmeyip sadece Selçuklular döneminde meydana gelen göçleri ana hatlarıyla ele almaya çalışacağız. Akabinde Moğol istilâsı ile birlikte meydana gelen göçleri ve bu göçler ile birlikte Anadolu’ya yayılan tasavvuf akımlarına değineceğiz. Selçuklular döneminde meydana gelen göçleri üç dönem şeklinde inceleyebiliriz. Bu göç dönemlerinden birincisini Arayış, ikincisini Yurt Tutuş, üçüncüsünü de Entelektüel Göçlerle Anadolu’nun Kültürel Bakımdan Türkleşmesi olarak isimlendirmek mümkündür.137 Entelektüel göçlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması daha çok Moğol istilâsı ile birlikte meydana gelen göçlerle olduğunu söylenebilir. 2.1. Moğol İstilâsından Önce Anadolu’ya Yapılan Göçler Selçuk Bey, muhtelif sebeplerden dolayı Oğuz Yabgu Devleti’nden138 ayrılıp, Cend bölgesinde İslâmiyeti benimsemiş 139 ve müstakil bir beylik kurmuştur. 140 Ancak bu 136 Bu göçler ile ilgili geniş bilgi için bkz: Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişleri, TTK, Ankara, 1988; Ahmet Demir, İslâm’ın Anadolu’ya Gelişi (Doğu ve Güneydoğu İlleri), Kent Yayınları, İstanbul, 2008, s. 229-230; Mustafa Kafalı, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2013, s. 15-28. 137 Mehmet Şeker, Anadolu’nun Türkleşmesi ve Kültürel Hayat, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2011, s. 78. 138 Oğuz Yabgu Devleti ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Sergey Grigoreviç Agacanov, Oğuzlar, çev: Ekber N. Necef- Ahmet Annaberdiyev, Selenge Yayınları, İstanbul, 2002, s. 181-241; IX-XI yüzyıllarda Oğuzlar ve Oğuzların İslâmiyete girişi ile ilgili bkz: Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri, Boy Teşkilâtı ve Destanları, DTCF Yayınları, Ankara, 1935, s. 26-60. 139 Ebû’l Farac, Selçukluların müslüman olma kararı aldıkları mecliste Selçuk Bey’in; “biz içinde yaşamak istediğimiz bu memleket halkının dinini kabul etmez ve onların türelerine uymazsak hiç kimse 33 bölgede rahat bir hayat sürebilmeleri zor görünmekteydi. Nitekim yaşama arzusunda oldukları bu bölgede Karahanlılar, Gazneliler ve Sâmânîler olmak üzere üç büyük devlet vardı. 141 Üstelik Karahanlılar ve Sâmânîler, Mâverâünnehir’de üstünlüğü ele geçirmek için savaş hâlindeydiler.142 Böyle zorlu bir coğrafyada tarih sahnesine yeni çıkmış olan Selçukluların rakipleriyle baş edebilmesi çok zor görünüyordu. Nitekim Selçuk Bey’in ölümünden sonra devletin idaresini eline alan Tuğrul ve Çağrı Beyler de bu gerçeğin farkındaydılar. Durum böyle olunca rahat ve huzur içinde oturup yerleşecekleri bir yer arayışına başladılar.143 Tuğrul ve Çağrı Beyler 144 , Karahanlılar’ın ve Gazneliler’in baskısından oldukça bunalmışlardı. Tuğrul Bey, Selçuklu ailesiyle birlikte çöllere çekilirken ağabeyi Çağrı Bey daha önce soydaşları tarafından akınlar düzenlenen Anadolu coğrafyasına doğru harekete geçmiştir. Keşif ve ganimet için başlayan sefer çok geçmeden Selçuklulara bol ganimet kazandırmıştır. Ayrıca Bizans’ın o dönem için küçük sayılabilecek bir kuvvete karşı etkili bir karşılık verememesi daha sonra yapılacak seferlerin Anadolu’yu yurt etme amacıyla yapılmasına uygun zemin hazırlayacaktır.145 Çağrı Bey seferi tamamlayınca ordusu ve elde ettiği ganimetler ile birlikte kardeşi Tuğrul Bey’in yanına gelmiştir. Yapmış olduğu sefer hakkında geniş bilgi vermiş ve “Biz, buradaki güçlü devletler ile mücadele edemeyiz, ancak Horasan, Azerbaycan ve Doğu Anadolu’ya gidip oralarda hükümran olabiliriz, zira oralarda bize bize iltifat etmez ve biz tek başımıza yaşamağa mahkûm bir azlık halinde kalırız” itirafında bulunduğunu belirterek Selçukluların içinde bulundukları siyasî, sosyal, ekonomik ve kültürel unsurlara dikkat çekmiştir. Bkz: Gregory Ebû’l Farac, Ebû’l Farac Tarihi, C. I, çev: Ömer Rıza Doğrul, TTK, Ankara, 1999, s. 293 140 Bu muhtelif sebepler ile ilgili bkz: Osman Gazi Özgüdenli, Selçuklular (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi 1040-1157), C. I, İsam Yayınları, İstanbul, 2013, s. 19-25; Mustafa Demir, Selçuklular Tarihi, Değişim Yayınları, İstanbul, 2015, s. 31-33. 141 Selçukluların bölgeye geldiği sırada, bölgedeki siyasi durum ile ilgili geniş bilgi için bkz: Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Kuruluş Devri, C. I, Güven Matbaası, Ankara, 1979, s. 36-43. 142 Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2013, s. 53; Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, TTK, Ankara, 1989, s. 27; Wılhelm Barthold, İlk Müslüman Türkler, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 21; Osman Çetin, Türk-İslâm Devletleri Tarihi, Düşünce Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2012, s. 87-89. 143 Ebû’l Farac, C. I, s. 293. 144 Tuğrul ve Çağrı Beyler ile ilgili geniş bilgi için bkz: Cihan Piyadeoğlu, Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011; Mehmet Ersan-Mustafa Alican, Selçuklularu Yeniden Keşfetmek Büyük Selçuklular, Timaş Yayınları, İstanbul, 2014, s. 43-54. 145 Osman Turan, Selçuklu Tarihi Araştırmaları, haz: Altan Çetin-Bilal Koç, TTK, Ankara, 2014, s 11-13. 34 karşı koyabilecek hiçbir kuvvete rastlamadım” diyerek onu batı yönüne harekete teşvik etmiştir.146 Bu gelişmelerden sonra Tuğrul ve Çağrı Beyler devlet kurma sürecine adım atmakla birlikte147, hakimiyetleri altındaki Türkmen kitlelerini Anadolu’ya sevk etmişlerdir.148 Ancak şunu da belirmek gerekir ki, bu seferler ganimet yada sığınma amaçlı olmuş, Karahanlılar’ın ve Gazneliler’in baskısı azaldığında tekrar Maveraünnehir bölgesine çekilmişlerdi. Anadolu’ya Çağrı Bey ile başlayan ve 1040 yılına kadar devam eden Oğuz akınlarını bir keşif hareketi olarak değerlendirmek mümkündür. Ayrıca, Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan Malazgirt Savaşı’na kadar süren 30 yıllık gaza ve savaşlar, Anadolu’da Bizans’ın gücünü kırmak ve burada yerleşme imkânı hazırlamak bakımından büyük bir öneme sahiptir.149 Anadolu’ya yapılan seferler sadece Çağrı Bey’in yapmış olduğu seferler ile sınırlı kalmamış, daha sonraki yıllarda Tuğrul Bey de Anadolu seferlerine çıkmıştır. Hatta Malazgirt Kalesi’ni kuşatmış ancak alamamıştır. Akabinde Erzurum’u fethetmiş ve daha sonra tekrar Anadolu seferine geri dönmek niyeti ile 1054 yılında Azerbaycan’a geçmiştir.150 Buraya kadar ifade etmeye çalıştığımız seferler ve daha sonraki gelişmeler Bizans tarafından tepkiyle karşılanmış ve Malazgirt zaferine uygun zemini hazırlamıştır.151 26 Ağustos 1071’de Malazgirt152 ovasında meydana gelen savaşı kazanan Selçuklu ordusu, bu zaferle birlikte Bizans’ın Anadolu’yu savunmasına büyük bir darbe indirmiştir.153 Bu 146 Ali Sevim, Anadolunun Fethi Selçuklular Dönemi, TTK, Ankara, 2014, s. 33-35. 147 Tuğrul Beyin, devleti kurma süreci ile ilgili bkz: Azimî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler: H. 430-538), haz: Ali Sevim, TTK, Ankara, 1988, 430-432. 148 Bu akınlar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Mükremin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, C. I, TTK, Ankara, 2013, s. 31-35. 149 Osman Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012, s. 48. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2014, s. 46. 150 Abû’l Farac, C. I, s. 306; Osman Çetin, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslâmiyet’in Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul, 1981, s. 30-34. 151 Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev: Hrant D. Andreasyan, notlar: Edouard Dulaurer- Halil Yınanç, TTK , Ankara, 2000, s.140-141; Abû’l Farac, C. I, s. 321. 152 Malazgirt Savaşı ile ilgili geniş bilgi için bkz: Faruk Sümer-Ali Sevim, İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, TTK, Ankara, 1971; Osman Turan, Makaleler, haz: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Kitabevi, Ankara, 2010, s. 625-633. 153 Malazgirt savaşı ile ilgili farklı bir bakış açısı için bkz: Mıkhaıl Psellos’un Khronographıa’sı, çev: Fikret Işıltan, TTK, Ankara, 1992, S. 229; John Julıus Norwıch, Bizans; Yükseliş Dönemi (MS. 803- 35 zaferden sonra Anadolu coğrafyası Türklere tamamen açılmış ve Bizans, özellikle Doğu Anadolu’daki direnme gücünü kaybetmiştir.154 Danişmend Ahmed Gâzî, Saltuk, Artuk, Çavuldur ve Mengücek gibi Selçuklu komutanları kendilerine gösterilen yerleri fethetmişler, bu yerlerde Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı kalarak kendi yönetimlerini kurmuşlardır. Bu durum Anadolu’nun Türkleşmesini ve İslâmlaşmasını oldukça kolaylaştırmıştır.155 Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan’ın vefâtı ve oğlu Melikşâh’ın tahta oturmasından sonra Türkmenlerin Anadolu’ya girişleri ve yerleştirilmeleri daha planlı bir şekilde yürütülmeye başlanmıştır. Hatta Anadolu Türkiye Devleti’nin kurucusu olan Kutalmışoğlu Süleymanşah, İç ve Orta Anadolu’da Türk boylarını sistematik bir şekilde iskân edip yerleştirme siyaseti izlemiştir.156 Takip edilen bu iskân politikasında özellikle Türk boylarının parçalanarak iskân edilmesine büyük bir özen gösterilmiştir. Böylece, kısa zamanda yoğun bir Türkmen kitlesini kendine çekmiş olan İç Anadolu sahasının Türkleşmesi ve İslâmlaşması sağlanarak Anadolu bir vatan haline gelmeye başlamıştır.157 Malazgirt Savaşı sonrası yaşanan ve aralıksız olarak XIV. yüzyıla kadar devam eden bu göç dalgaları ile Anadolu’ya gelen Türklerin büyük çoğunluğunu Maveraünnehir, Horasan, Azerbaycan ve Erran bölgelerinden gelen topluluklar oluşturmuştur. 158 Türkistan’dan, önce İran, sonra Azerbaycan ve Doğu Anadolu topraklarına gelmiş olan Türkmenler, kaynakların ifade ettiği gibi, çok kalabalık olmaları nedeniyle yer bulma 1081), çev: Selen Hırçın Riegel, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 267-284; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, çev: Fikret Işıltan, TTK, Ankara, 2015, s. 318-320. 154 Özgüdenli, s. 151-159; Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, s. 50-51. 155 Ayr. bilgi için bkz: Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişleri, TTK, Ankara, 1988; Faruk Sümer, Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Devletleri, TTK, Ankara, 1998; Şeker, Anadolu’nun Türkleşmesi ve Kültürel Hayat, s. 83. 156 Abû’l Farac, C. I, s. 328. 157 Şeker, Anadolu’nun Türkleşmesi ve Kültürel Hayat, s. 83-84; Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasına etki eden faktörler için bkz: Mehmet Şeker, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması, DİB Yayınları, Ankara, 2007, s. 73-118; Kemâl Vehbi Gül, Anadolu’nun Türkleştirilmesi ve İslâmlaştırılması, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012, s. 124-127. 158 Metin Bozkuş, “Anadolu Selçuklularında Sosyal Dinî ve Mezhebî Yapı”, CÜİFD, C. V, sayı: 2, Sivas, 2001, s. 250. 36 sıkıntısı çekmişler ve neticede Anadolu’yu kendileri için kolayca fethedilebilecek ve daha iyi yaşama imkanları temin edilebilecek bir ülke olarak görmüşlerdir.159 Osman Turan’ın ifadesiyle bu göçmen unsur Müslüman ve Şâmânî iki kol halinde batıya doğru hareket ediyor ve İslâm ülkelerine girip Anadolu uc bölgelerine yığılıyorlardı.160 Anadolu uc bölgelerine yığılan bu göçmen unsur çoğunluğu itibariyle İslâmiyeti benimsemekle birlikte, onu kendi sosyal ve ekonomik imkanları ölçüsünde öğrenmeye ve yaşamaya çalışmışlardır. Şunu da belirtmek gerekir ki yerli Müslüman halk, birtakım inanç ve davranışlarından dolayı bu göçebe topluluklardan pek hoşlanmamıştır. Ağırlıklı olarak Arap-Fars kültür unsurları ile desteklenen devlet yönetimi de göçebelere karşı benzer bir bakış açısıyla yaklaşmış ve onları kazanmaktan çok başından savmaya çalışmıştır. Bu durum, Türkistan’da olduğu gibi, Anadolu’da da göçebelerin dillerini kolayca anlayabildikleri bazı derviş ve şeyhleri kendilerine önder olarak kabul etmelerini ve dini bilgilerini onlardan öğrenmelerini beraberinde getirmiştir.161 Onların bu derviş ve şeyhlere itibar etmeleri tesadüf değildir. Nitekim, İslâm’ın ince ve teorik yönünü pek bilmeyen, hatta pek çoğu okuma yazma dahi bilmeyen, İslâm’ın kitabî gereklerini yerine getiremeyen ve kendi anladıkları tarzda bir yorum geliştiren babalar, bu Türkmenler arasında faaliyet gösteriyorlardı. Sözü edilen Türkmen babalarının en tanınmışlarından birisi Ebu’l-Bakâ Baba İlyas b. Ali elHorasanî idi.162 2.2. Moğol İstilâsı ile Birlikte Anadolu’ya Yapılan Göçler Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsı, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, Anadolu’nun İslâmlaşması ve Tasavvuf’un Anadolu’da yayılması noktasında son derece önemli rol oynamıştır. Moğolların bu önemli rolü nasıl oynadıkları hususuna 159 Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, s. 50-51; Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981, s. 191-201. 160 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 45. 161 Bozkuş, s. 250-251; Bu Türkmen zümrelerin daha sonra Babaîler isyanında aktif rol oynadıkları görülmektedir. Ayr. bilgi için bkz: Ömer Lütfi Barkan, Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi(1585-1586), haz: Çoşkun Çakır, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2013, s. 49; M. Said Polat, Selçuklu Göçerlerin Dünyası, Karaçuk’tan Aziz George Kolu’na, Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2004. 162 Mustafa Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Konya, 2011, s. 232. 37 geçmeden önce, İslâmlaştırma fonksiyonuna zemin hazırlayan bu istilâlara kısaca değinmek yerinde olacaktır.163 2.2.1. İslâm Dünyasını Sarsan Moğol Kasırgası Moğollar, XIII. yüzyılın başlarında, İslâm dünyasını tehdit edecek yeni ve son derece dinamik bir askerî güç olarak ortaya çıkmışlardır.164 Moğolların askerî bir güç olarak ortaya çıkması Cengiz Han döneminde olmuştur.165 Nitekim, Cuveynî’nin ifade ettiğine göre, Cengiz Han’dan önce Moğolların belli bir yöneticisi yoktur. Ayrıca, Moğollar muhtelif kabilelere ayrılmış ve bu kabileler savaş halindeydiler.166 Cengiz Han tarih sahnesindeki yerini alınca 1206 kurultayında Moğolları kendi idaresi altında toplamış167 ve akabinde gerek İslâm tarihinin gerekse dünya tarihinin en önemli olaylarından biri olan Moğol istilâsını başlamıştır.168 Öncelikle bütün Asya’yı, Doğu ve Orta Avrupa’yı altüst eden bu istilâ hareketi daha sonra Türkistan, Hârizm, Horasan, İran, Irak ve nihayet Anadolu’da kendini göstermiştir.169 Cengiz Han yönetiminde harekete geçen Moğol orduları, 10-15 yıl gibi kısa bir süre içinde Orta Asya’daki bütün siyasî ve askerî güçleri ezip hükmü altına alarak, bu geniş coğrafyanın hemen hemen tamamına hâkim olmuştur.170 Fakat bu büyük başarı, Cengiz Han için yeterli olmamış; yenme ve hükmetme tutkusu ona gereğinden daha büyük bir fetih planı çizmiş ve yeni bir hedef göstermiştir. Bu yeni hedef Hârizm, Mâverâünnehir, Horasan ve İran gibi doğu İslâm ülkelerine sahip olan Hârizmşahlar Devleti idi.171 163 Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 159; Ayr. bkz: Abdulkadir Yuvalı, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul, Ekim 1985, s. 38. 164 Salim Koca, “Moğol İstilâsına Karşı Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın Güvenlik Politikası”, Gazi Türkiyat, Güz 2009, sayı: 5, s. 188. 165 Cengiz Han’dan önce Moğollar için bkn: Jean-Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev: Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2006, s. 291-292. 166 Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, çev: Mürsel Öztürk, TCKB Yayınları, Ankara, 1999, s. 84; Moğolların kökeni ve devlet olma süreci ile ilgili bkz: Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev: Osman Karatay, KaraM, Çorum, 2006, s. 335-345; Moğolların Dini ile ilgili bkz: Jean Paul Roux, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Çev: Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2011. 167 1206 Kurultayı için bkn: Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev: Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2001, s. 135; Cengiz Han’ın Moğol hanı seçilmesi ile ilgili bkn: Ahmet Temir, Moğolların Gizli Tarihi, TTK, Ankara, 2010, s. 43-60. 168 Corcî Zeydân, C. II, s. 539. 169 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 523; Nevzat Köseoğlu, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997, s. 87-88. 170 Ira M. Lapidus, C. I, s. 383. 171 Cengiz Han ile Harzemşahlar arasındaki mücadele için bkn: V. V Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz: Hakkı Dursun Yıldız, TTK, 1990, s. 418-422; Renê Grousset, Stepler İmparatorluğu- 38 Moğollar ile Hârizmşahlar arasındaki sorunun nedeni ile alakalı olarak araştırmacılar farklı iddialar ortaya koymuşlardır. Bazı araştımacılar, Moğollarla Hârizmliler arasındaki çekişmenin Orta Asya ticaret yollarının kontrol edilmesi isteğinden kaynaklandığını belirtmiştir. Diğer bazı araştırmacılara göre ise, Moğol istilâsı planlı bir sürecin ürünü değildir. İstila, birbirleriyle savaşmak niyetinde olmayan iki büyük gücün kontrolsüz gelişen birtakım olaylar neticesinde karşı karşıya gelmeleri üzerine başlamıştır. Moğollar başlangıçta, muhtemelen gücünü de göz önünde bulundurarak, Hârizmşahlar ile barışcıl ilişkiler kurmak istemiştir. Ancak olayların gelişimi iki devletin çok kısa sürede karşılıklı olarak savaş haline geçmesiyle sonuçlanmıştır.172 Cengiz Han, Moğol siyasî birliğini sağladıktan sonra devletini ekonomik olarak kalkındırmak istemiştir. Bu sebeple yanıbaşında siyasî ve ekonomik açıdan güçlü bir durumda bulunan Hârizmşahlılarla çatışmayı değil, dostluk tesis etmeyi hedeflemiştir. Hârizmşahlıların da Moğollarla çatışma hedefi yoktur. Karşılıklı bu iyi niyetlerin bir sonucu olarak Sultan Muhammed, Cengiz Han’a bir elçilik heyeti göndermiştir. Cengiz Han da kendisine gönderilen elçiye çok iyi mukabelede bulunmuş ve karşılıklı ticarî münasebetler kurma şeklinde bir karar almıştır. Yapılan antlaşma neticesinde, Moğol ülkesine giden ilk Hârizmli ticarî kervan ciddi bir sıkıntı ile karşılaşmadan mallarını satmış, buna mukabil olarak, Moğolların elçilik heyetini de içeren bir ticarî kervanı, Hârizm ülkesine doğru yola çıkmıştır.173 Cuveynî’nin naklettiği bilgilere göre, Otrar valisi İnalcuk’un casusluk iddiasıyla kervandakilerin mallarına el koyulmuş, kervandakiler tutuklanmış ve akabinde de kaçabilen bir kişi hariç hepsi öldürülmüştür.174 Aynı müellif, yaşanan bu olayın sultanın bilgisi dahilinde olduğunu zikretmiş ve bu durumun hem kendi ülkesine hem de İslâm dünyasına çok pahalıya mal olacağını da ifade etmiştir.175 Atillâ, Cengiz Han, Timur, terc: Halil İnalcık, TTK, Ankara, 2011, s. 246-254; Koca, s. 188; Maveraünnehir ve Harizm bölgeleri için bkz: Ramazan Şeşen, İbn Fadlan Seyahatnamesi ve Ekleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 4-9; Aydın Usta, Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 17-30. 172 Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 160-161; Öztürk, s. 41. 173 Corcî Zeydân, C. II, s. 540; Öztürk, s. 41-42. 174 Ayr. bkz: V. V. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, terc: Râgıp Hulusi Özdem, yayına haz: Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, TTK, Ankara, 2013, s. 131-132; Vasilij Vladimiroviç Barthold, İslâm’da İktidarın Serüveni Halife ve Sultan, çev: İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2012, s. 59-60. 175 Cüveynî, s. 116-118; W. Barthold-M. Fuad Köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012, s 79. 39 Cengiz Han’a tüccarların akıbeti haberi ulaştığında büyük bir öfkeye kapılarak gözlerinden yaşlar akmaya başlamış176; Sultan Muhammed’in kendisine reva gördüğü bu muameleyi şahsına ağır bir hakaret ve hükümranlığına bir darbe olarak yorumlamıştır. Cuveynî’nin ifadesine göre bu öfke ateşinin sönmesi için kanların dökülmesinden başka çare kalmamıştır. Nitekim, Cengiz Han’ın başını açıp yüzünü toprağa koyarak üç gün üç gece inlemesi ve intikam için ordularını hazırlaması, onun müthiş öfkesini ve intikam duygusunu göstermesi bakımından önemlidir.177 Cengiz Han, 1220 yılında bütün gücüyle Hârizmşahlar Devleti üzerine yürümüş, Hârizmşahlar hükümdarı Alâeddîn Muhammed ise bu büyük istilâ karşısında tutunamamıştır. Kısa sürede Hârizmşahlar Devleti ve teşkilâtı çökmüş, orduları da dağılmıştır. 178 Moğol orduları, önlerine çıkan kuvvetler üzerinde devamlı korku, ümitsizlik ve panik yaratabilmek için hiç kimseye aman vermemişlerdir. Doğu İslâm dünyasının en zengin şehirlerini tahrip ve yağma edip, sivil halktan da milyonlarca insan öldürmüşlerdir. 179 Moğollar Hârizm’de kelimenin tam anlamıyla bir katliam yapmışlardır. Bu istilalar önünden kitleler kaçışıyor, bir kısmı gizlenmeye çalışıyor, bir kısmı şehirlerden çıkarak başka yerlere gidiyor, hatta bazıları da ölüler arasında yatarak ölmüş taklidi yapmak suretiyle kendilerini kurtarmaya çalışıyorlardı. 180 Öyle ki Cüveynî Hârizm’de yaşanan olayları anlatırken “katliamdan sonra Moğol askerleri şehre girip yağma ettiler. Ayakta kalan evleri de yıktılar. Yiğitlerin yatağı, güzel kadınların kaynağı, refah ve mutluluğun eşiğine baş koyduğu ve devlet kuşunun yuva yaptığı yer olan Hârizm, çakalların gezindiği, baykuş ve kargaların yuva yaptığı bir yer oldu. Evler ve köşkler viraneye, gülbahçeleri çöplüğe, birer mimarî şaheseri olan saraylar taş ve toprak yığınına döndü.”181 demek süretiyle bu katliamın boyutuna dikkat çekmektedir. 176 Corcî Zeydân, C. II, s. 541. 177 Cüveynî, s. 119; Ayr. bkz: İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK, Ankara, 1956, s. 246; Osman Turan, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi; Türk Dünya Nizâmının Millî, İslâmî ve İnsanî Esasları, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2003, s. 74-75. 178 Ruysbroeckli Willem, Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk 1253-1255, ed: Peter Jackson-David Morgan, çev: Zülal Kılıç, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 29. 179 Koca, s. 188. 180 Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 161. 181 Cüveynî, s. 149. 40 Cengiz Han’ın başlattığı ve hanedanının devam ettirdiği bu kanlı süreci İbnü’l-Esîr ise şu cümlelerle kaydetmiştir: “Bu büyük ve dehşet verici olay, muazzam musibet, gün ve gecelerimizi kararttı, hayatımızı perişan etti. Bölgede yaşayan bütün insanları ve özellikle Müslümanları kökünden kazıdı. Şayet birisi çıkar da Cenâb-ı Allâh’ın Hazret-i Adem’i yarattığı günden bugüne kadar bu büyük felâketin benzeri görülmüş ve yaşanmış değildir derse, mutlaka doğru söylemiş olur.” 182 Moğolların istilaları genişledikçe İslâm memleketleri büyük bir tahribatlara uğramış ve Moğolların yapmış oldukları mezalim gün geçtikçe artmıştır. 183 Moğollar, sırasıyla Buhara, Semerkant, Hocend gibi şehirleri almış, kısa sürede Maveraünnehir bölgesi kontrol altına alınınca da Cengiz Han Horasan bölgesine yönelmiştir. Oğulları Ögedey ve Çağatay’ı da Hârezm üzerine göndermiştir. Moğol askerleri devrin kültür ve ticaret merkezi Ürgenç’i akabinde Irak-ı Acem, Meraga, Hemedan, Tebriz ve Erdebil’i ele geçirip büyük tahrib ve yağma hareketlerinde bulunmuştur.184 Kaynaklarımız, bu tahribatların yanında, Moğolların Kur’an ile birlikte birçok kitabın hendeklere atıldığını, câmilere sığınan insanların câmi ile birlikte yakıldığını da belirtir. Ayrıca Abu’l Farac’in rivayetine göre, Cengiz Han yangından önce câminin minberine çıkmış ve buranın sultanın evi olduğunu düşünerek hiddetini ifade eden bir nutuk vermiş 185 ve akabinde katliam başlamıştır. Osman Turan’ın ifadesine göre öldürmek için her bir Moğol askerine 24 kişinin düştüğü ve Harezm’de öldürülenler arasında zamanın büyük şeyhi Necmeddin Kübrâ da bulunmaktadır. Cengiz Han, şöhretini duyduğu ve manevî kudretinden çekindiği için şeyhe haber göndererek çıkıp kendisine gelmesini ve şehir halkını tamamıyla öldüreceğini bildirmiş; Necmeddin Kübrâ ise: "yetmiş yıl beraber yaşadığım hemşehrilerimden ayrılamam; belâ da müşterektir" demiş ve bizzat savaşırken aldığı ok yarası ile şehit edilmiştir. Onun bu felâketi daha önce haber verdiği de rivayet edilir.186 182 İbnü’l-Esîr, C. XII, s. 316. 183 Tahir Harimi Balcıoğlu, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitapevi, Ankara, 1940, s. 91. 184 İlyas Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2003, s. 15-16; Geniş bilgi için bkn: Cüveynî, s. 125-156; İbnü’l Esîr, C. XII ,s. 349-357. 185 Abû’l Farac, C. I, s. 505-506; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2013, s. 484. 186 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, s. 486. 41 Cengiz Han’ın ölümünden (1227) sonra yerine oğlu Ögedey’in geçmesi ile istila hareketi Ön Asya bölgesine yönelmiştir.187 Bu sırada Moğol istilâsına karşı koyması gereken İslâm dünyasının üç önemli gücü; Türkiye Selçukluları, Eyyûbîler ve Hârizmşahlılar yaklaşan Moğol tehlikesine karşı birbirleriyle dayanışma içine gireceği yerde, ne yazık ki, birbirinin elindeki topraklara göz dikmişler ve böylece Moğolların istilâsına adeta davetiye çıkarmışlardır.188 Celâleddin Hârezmşah, babası Sultan Muhammed’in ölümü üzerine onun yerini almış ve Moğollarla mücadele ede ede önce Gazne’ye oradan da Hindistan’a çekilmiştir. Üç yıl Hindistan’da kalan Celâleddin daha sonra İran’a dönmüş ve 1225 yılında Azerbaycan’a gelerek Meraga şehrini kendisine başkent yapmıştır. 189 Celâleddin’in Azerbaycan’a yerleşmesi, ister istemez onu bölgedeki diğer devletlerle ilgilenmeye şevketmiştir.190 Alâeddin Keykubad ile Celâleddin Hârezmşah arasında önceleri iyi başlayan ilişkiler daha sonra yerini bazı gerginliklere bırakmıştır.191 Nitekim, Alâeddin Keykubad, Sultan Celaleddin’e Moğollarla anlaşması için tavsiyede bulunmuş ancak Celâleddin Hârizmşah, bu teklife olumlu cevap vermemek ile birlikte Anadolu’yu istilâ etmeye kalkışmıştır. 192 Onun Ahlat’ı kuşatması hem Moğollara karşı Doğu Anadolu’da bir savunma hattı oluşturmaya çalışan Alâeddin Keykubad’ı hem de Eyyûbîler’i tedirgin etmiştir.193 Kaynakların ifadesine göre, iyi bir asker ve buna karşılık kötü bir siyaset adamı olan Celâleddin’in, Erzurum Meliki Cihanşah’ın tahriki 194 ile şiddetli bir muhasaradan sonra Ahlat’ı alması ve ağır bir biçimde tahrip etmesi (14 Mayıs 1230) üzerine ilişkiler 187 Wilhelm Barthold, Tarihte Türk Dünyası, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 371. 188 Bertold Spuler, İran Moğolları İlhanlılar Devri Siyaset, İdare ve Kültür (1220-1350), çev: Cemal Köprülü, TTK, Ankara, 2011, s. 29; Kamalov, s. 16-17; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 164. 189 Muammer Gül, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu; Tarihi Arka Plan ve XIII-XIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti,Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2010,s. 89. 190 Çetin, s. 111. 191 Alâeddin Keykûbad ile Celâleddin Hârezmşahar asındaki ilişkilerin tarihi seyri için bkn: Önder Kaya, Selahaddin Sonrası Anadolu’da Eyyûbiler, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2007, s. 203-207. 192 H. Ahmed Özdemir, Moğol İstîlâsı ve Abbâsî Devleti’nin Yıkılışı; Cengiz ve Hülâgü Dönemleri (612- 656/1216-1258), İz Yayıncılık, İstanbul, 2011, s .190-191. 193 Bu dönemde Anadolu’daki siyasi durum ile ilgili geniş bilgi için bkz: Aydın Taneri, Harzemşahlar, TDV Yayınları, Ankara, 1993, s. 74-75; Öztürk, s. 43; Eyyûbîler hakkında geniş bilgi için bkz: Ramazan Şeşen, Eyyûbîler (1169-1260), İSAM Yayınları, İstanbul, 2012. 194 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 386-87. 42 bozulmuştur. Türkiye Selçuklu Devleti ve müttefiki Eyyubîler, Hârizmşah ordusu ile kozlarını paylaşmak üzere Erzincan yakınında Yassı Çemen’de karşılaştılar.195 Neticede 10 Ağustos 1230’da Hârizm ordusu ağır kayıplar ve çok sayıda esir vererek kesin biçimde mağlup oldu. 196 Savaş sonunda Cihanşah bertaraf edilerek Erzurum tekrar Selçuklulara bağlandığı gibi Hârizmşahlar Devleti de 1231’de Celâleddin’in ölümü ile son bulmuştur.197 Yaşanan bu siyasî hatalar, Moğollara karşı kurulabilecek bir savunma hattını ortadan kaldırmıştır. Türkiye Selçukluları her ne kadar bu savaşı kazansalar da güçlerininin önemli bir kısmını harcadıkları için yaklaşan tehlikesiye karşı daha hazırlıksız yakalanmalarına neden olmuştur.198 Bu uygun ortamda, Moğollar birlikler halinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine girerek Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Meyyafâkirîn (Silvan), Bitlis, Mardin, Ahlat, Nusaybin, Habur gibi bölgenin belli başlı şehirlerini istila edip yağmalamış, bir Moğol birliği de Erbil önlerine kadar gelmiştir.199 Böylelikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Irak’ın kuzeyine kadar olan bölge Moğol istila alanına girmiştir.200 Moğollar istila hareketleri boyunca, çok acımasız davranmış; erkek, kadın, çocuk, yaşlı demeden yolları üzerindeki çok sayıda insanı katletmiş; ihtiyaçları olan malları yağmalamış; hastane, cami, medrese gibi bütün önemli binaları yakarak tahrib etmiş ve bölgeyi bir korku imparatorluğuna dönüştürmüşlerdir. 201 Moğollar bu kötü muameleyi sadece Müslüman halka karşı uygulamıyorlardı. Nitekim, dönemin Ermeni kaynakları, Moğolların Ermeni ve Gürcü topraklarını feth ettikleri zaman kadın, çocuk, yaşlı, rahib, papaz demeden herkesi kılıçtan geçirdiklerini, süt emen çocukların bile başlarını ezerek öldürdüklerini, genç kızların ırzlarını kirlettiklerini, anne-babaların daha Moğol askerleri ile karşılaşmadan korku ve 195 Alâeddin Keykûbad ile Eyyûbîler arasındaki ittifak ve Yassı Çemen Savaşı ile ilgili geniş bilgi için bkn: İbni Bibi, Muhtasar Selçuknâmesinden Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, çev: M. Nuri Gençosman ve F. N. Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara, 1941, 165-189; Kaya, s. 207-226. 196 Abdülkadir Yuvalı, İlhanlılar Tarihi Kuruluş Devri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 1994, s. 27. 197 Yazıcı, s. 289; Mehmet Ersan-Mustafa Alican, Osmanlı’dan Önce Onlar Vardı; Türkiye Selçukluları, Timaş Yayınları, İstanbul, 2013, s. 242. 198Gül,s. 93. 199 Osman Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2013, s. 195. 200 Öztürk, s. 43-44; Yukarıda ismi geçen bölgeler ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkn: Gül, s. 60-82. 201 Öztürk, s. 44. 43 şaşkınlıktan çocuklarıyla beraber kendilerini uçurumdan attıklarını kaydederek, onların şiddetinin gayrimüslimler için de aynı şekilde olduğuna işaret etmişlerdir.202 Yaşanan bu son gelişmeler Sultan’ın Moğollara karşı duyduğu endişelerinde ne kadar haklı olduğunu göstermiştir. Keykûbad’ın tahta çıktığı yıllarda başlayan Moğol istilâsı, sonunda, Selçuklu sınırlarına gelip dayanmıştı. Doğudan gelen bu istilâ selinin, yalnız askerî güçle durdurulmasının çok zor olacağını hisseden Sultan, Moğollarla siyasî temasları başlatarak onlarla dostâne ilişkiler kurmanın iyi olacağını düşünmüştür.203 Moğolları birkaç yıl Horasan bölgesinde durdurmayı başaran Celâleddin’i yenmiş olması Keykûbad’ın siyasî itibarını arttırmıştır. Bu durumu da değerlendirmek isteyen Sultan, 1232 yılında Moğol Han’ına bir elçi göndermiştir. Böylece Moğollarla Selçuklular arasında doğrudan siyasî münasebetler başlamış olmakla birlikte Keykûbad, her ihtimale karşı harbe hazırlanmaktan da geri durmamış ve bu maksatla ordusunu takviyeye, doğuda harap olan kaleleri tamir ve tahkime başlamıştır.204 Alâeddin Keykubad’ın elçi göndermesiyle başlayan Selçuklu-Moğol münasebetleri, 1235 yılında Ögedey’in, Alâeddin Keykubad’a yıllık bir miktar hediye göndermek suretiyle kendisine tabi olmasını teklif etmesiyle devam etmiştir.205 Alâeddin Keykubad, Moğol tehdidini önleyebilmek için bu teklifi kabul etmiş, ancak bu hamle geçici bir süre için çözüm olabilmiştir. Nitekim, Moğollar Alâeddin Keykubad hayatta iken saldırıya geçmemiş, fakat Alâeddin Keykubad vefat ettiği 206 ve yerine oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev geçtiğinde durum tamamen değişmiştir.207 202 Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yayınları, İstanbul, 2007, s. 34. 203 Moğollara karşı alınan tedbirler için bkz: İlhan Erden, “I. Alâeddin Keykubad’ın Doğu Politikası ve Moğollar”, II. Ulusal I. Alâeddin Keykubat ve Dönemi Sempozyumu Bidirileri (06-07 Kasım 2008 Konya), s. 87-91; Ali Öngül, Selçuklular Tarihi II; Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Çamlıca Yayınevi, İstanbul, 2014, s. 124; Çetin, s. 113. 204 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 408-409; Çetin,s. 114. 205 I. Alâeddin Keykubad’ın Moğollara gönderdiği elçiler ile ilgili geniş bilgi için bkz: İbn Bibi, C. I,s. 449-451; Ali Üremiş, Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası, Babil Yayıncılık, Ankara, 2005, s. 287-288. 206 I. Alâeddin Keykubad dönemi siyasi olaylar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK, Ankara, 2003; I. Alâeddin Keykubad’ın ölüm nedeni hakkında bkz: Salim Koca, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, haz: Selcen Koca-İsa Sarı, Berikan Yayınevi, Ankara, 2011, s. 379-402. 207 Öztürk, s. 45. 44 2.2.2. Kösedağ Savaşı’na Davet: Babaîler İsyanı Alâeddin Keykubad dönemi, Türkiye Selçuklularının siyasî, askerî ve iktisadî bakımlardan en parlak devresidir. Alâeddin Keykubad, yaptığı seferlerle ticaret yollarının güvenliğini sağlarken, inşa ettirdiği kervansaraylar ve geliştirdiği ticaret siyasetiyle de iktisadî kalkınmayı sağlamıştır. İlim ve kültürün gelişmesi için tedbirler almış, Moğollar önünden kaçan Türkistanlı ve İranlı âlim, şair, sanatkârlar ve mutasavvıflara kucak açmış ve onları korumuştur. Ülkeyi baştan başa çeşitli eserlerle donatmıştır. Bütün bu nedenlerle Abbasî halifesi ona yazdığı mektup ve menşurlarda “Sultanu’l Âzam” olarak hitap etmiştir.208 Alâeddin Keykubad öldüğü zaman geride üç oğlu kalmıştı. Bunlar 16 yaşlarında olan Gıyâseddin Keyhüsrev, 8-9 yaşlarında İzzeddîn Kılıç Arslan ve daha küçük yaştaki Rükneddîn idiler. 209 Alâeddin Keykubad’ın ölümü üzerine Selçuklu ileri gelenleri veliahd Kılıç Arslan yerine kardeşi II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246)’i tahta çıkardılar. Fakat onda babasının üstün özellikleri yoktu ve kifayetsiz bir hükümdar olarak devlet erkânı içerisinde birinci derecede rol oynamak isteyen Sadeddin Köpek’in tahakkümü altına girmişti.210 Nitekim onun tahrik ve telkinleriyle Hârizm Beyi Kayır Han, Atabeg Şemseddin Altunaba, Kemâleddin Kâmyâr, Tâceddin Pervane, Hüsameddin Kaymerî, sultanın Kılıç Arslan ve Rükneddin isimli kardeşleri, annesi vb. devlet ileri gelenleri ile kendi yakınlarını öldürtmüştü. 211 Sadeddin Köpek’in ihtirası Selçuklu tahtına oturmaya kadar uzanıyordıysa da, bu durum anlaşıldığında 1238 veya 1239’da öldürüldü.212 Tabiatıyla Köpek’in desiseleri devleti oldukça zayıflatmıştı.213 Bütün bunlar yaşanırken meydana gelen bir iç gelişme Türkiye Selçuklu Devleti’nin zaafiyetini ortaya koyması ve hatta daha da artırması yönüyle önemlidir. Moğol istilâları çok sayıda Türkmen’in Güneydoğu Anadolu’ya gelmelerine neden olmuştu. Selçuklu, Hârizmli ve Eyyubî güçlerinin sık sık faaliyet gösterdikleri bu bölge, iktisadî 208 İbni Bîbî, Selçuknâme, s. 151; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 410-411; Yazıcı, s. 289-290. 209 Merçil, s. 136. 210 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 257; Sadeddin Köpek hakkında geniş bilgi için bkz: Muharrem Kesik, Türkiye Selçuklular-Makaleler-, Kriter Yayınevi, Ankara, 2015, s. 135-138. 211 Yazıcı, s. 290; Merçil, s. 137. 212 İbni Bîbî, Selçuknâme, s. 160. 213 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 423-431; Yazıcı, s. 290. 45 ve sosyal şartları itibarıyla sıkıntı içerisindeki toplulukları barındırıyordu. 214 Siyasî ortamın bu olumsuz durumuna, İslâmiyet’in inceliklerinin tam olarak anlaşılamamış olması da eklenince, Baba Resul lakabıyla anılan Baba İlyas Horasanî’nin isyanı için gerekli şartlar oluşmuş bulunuyordu.215 Ahmet Yaşar Ocak’ın da belirttiği gibi, iktisadî ve içtimaî bir takım etkenler, buna ilave olarak Baba Resûl’ün propagandalarını tereddütsüz kabule yarayacak elverişli dînî ortam ve nihayet muhtemel bazı iç ve dış siyasî teşvik ve tahrikler, Türkmenleri mâruz bulundukları zorlukları değiştirmek veya siyasî iktidarı ele geçirerek devlete bizzat sahip olmak, yahut da onu zorlayarak istekleri doğrultusuna getirmek maksadıyla bir ayaklanmaya girişme konusunda cesaretlendirmiştir.216 Baba İlyas’ın başkaldırması çok geniş yankılar uyandırdı. Halifesi Baba İshak’ın da iştiraki ile çok sayıda Türkmen, isyan içerisinde yer aldı. Önce Samsat civarında başlayan başkaldırı, daha sonra Amasya çevresinde yayıldı. Baba İshak da Adıyaman’da isyan etmişti. İsyancılar tesir sahalarını genişletirken, kendilerine katılmayanlara karşı son derece de gaddar davranıyorlardı. Kendilerine Baba İlyas’tan dolayı Babaî denilen asîler Konya’ya doğru ilerlediklerinde Necmeddin Behramşah komutasındaki 60.000 kişilik Selçuklu ordusunca, Kırşehir’in Malya sahrasında karşılandılar.217 Babaîler, Selçuklu kuvvetlerini tam on iki defa yenilgiye uğratmışlardı. Sonunda ancak paralı Frank askerleri 218 kullanılarak ağır bir yenilgiye uğradılar ve katliama tabi tutuldular. Sağ kalıp yakalanabilenler ise Konya’ya götürüldü; kaçabilenler ise etrafa, uzak mıntıkalara dağılıp saklandılar. 219 1246 Moğol işgali ile beraber, baskı altında kalmadan, daha rahat bir ortamda yaşamak ümidiyle özellikle Bizans sınır mıntıkalarında ortaya çıkmaya başlayan Menteşeoğolları, Aydınoğlu ve Osmanlı 214 Merçil, s. 138. 215 Babaîler İsyanına zemin hazırlayan tarihsel süreç ile ilgili bkz: İbn Bibi, C. II,s. 49-53; Abu’l-Farac, C. II,s. 539-546; Fuad Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012, s. 49-52; Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı; Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergah Yayınları, İstanbul, 2014, s. 68; Ahmet Yaşar Ocak, “Baba İlyas”, İA, C. 4, s. 368; Şahin, Orta Zaman Türkleri, s. 163-174; Yazıcı, s. 290-91. 216 Ocak, Babaîler İsyanı, s. 68; Ahmet Yaşar Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2012, s. 261-264. 217 Merçil, s. 138; Yazıcı, s. 290-91; Ahmet Taşğın, Klasik Kaynaklarda Heteredoks Dervişler ve Heterodoksi, Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul, 2012, s. 23. 218 Abu’l-Farac, C. II, s. 540. 219 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 263. 46 beylikleri gibi uç beyliklerine gittiler ve oralarda hem fetih hareketlerine katıldılar hem de dinî görüşleri yaydılar.220 2.2.3. Sonun Başlangıcı: Kösedağ Savaşı Babaîler isyanı Moğollar için büyük bir fırsatın doğmasına neden olmuştur. Nitekim, Moğollar, Babaîler isyanı sırasında Selçukluların zayıf bir durumda olduğunu ve sultanın acizliğini anlamışlardı. Bu durum Moğolları harekete geçirmiş ve 1241’de Selçuklu sınırlarında dolaşan Moğol ordusunun başına Baycu Noyan komutan olarak tayin edilmiştir. 1242 sonbaharında Baycu Noyan Selçuklu ülkesine girdi ve şiddetli bir muhasaradan sonra Erzurum’u işgal ve tahrip etti.221 Akabinde 4 Temmuz 1243’teki Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu ordusu kesin bir mağlubiyete uğratıldı. Bu savaştan sonra devletin Moğollara bağlanması takip edecektir.222 Bu da Türkiye Selçuklu Devleti için siyasî düşüşün başlangıcını oluşturacaktı. Kösedağ Savaşı’ndan sonra II. Gıyaseddin Keyhüsrev Antalya’ya kadar kaçtı. Tam manasıyla bir başıboşluk içindeki vaziyet, vezir Mühezzebüddin Ali ve Amasya kadısının ustaca gayretleriyle ve Moğollara verilecek belirli bir vergiyle, geçici bir süre için de olsa, kısmen telâfi edilebildi.223 Ancak II. Gıyaseddin Keyhüsrev (ö. 1246)’den sonra Türkiye Selçuklu Devleti, tarihe karıştığı 1308’e kadar sözde sultanların, şehzadelerin birbirleriyle mücadeleleri; devlet adamları ve ileri gelenlerin ihtirasları, tahrikleriyle; suikastlar, isyanlar, Bizans’a ilticalar, Moğolların intikam seferleri, ekonomik çöküntü ve halkın perişanlığı içerisinde ömür sürdü.224 2.2.4. Moğolları Durduran Savaş: Ayn Câlût Moğolların İslâm dünyasındaki ilerleyişleri Anadolu’yu kontrolleri altına aldıktan sonra da devam etmiştir. 1258 yılında Hülagu komutasındaki Moğollar Abbasî hilafetini 220 Ocak, Ortaçağ Anadolu’sunda İslamın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011, s. 78; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 7-8. 221 Ayr. bilgi için bkn: Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ve Ziya Nur Aksun, İslâm Tarihi 2; Türkler ve İslâm (Selçuklular, Haçlı Seferleri, Moğollar ve Sonrası), Ötügen Neşriyat, İstanbul, 2011, s. 83-84. 222 Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, s. 53; Devletin Moğol hakimiyetine girme süreci ile alakalı geniş bilgi için bkz: Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, Birleşik Yayınevi, Ankara, 2010, s. 67-93. 223 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 4-5. 224 Yazıcı, s. 291-292; Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 70. 47 ortadan kaldırdılar 225 ve Suriye istikametine doğru devam ettiler. 226 Moğol orduları 1260 yılında Şam şehrini ele geçirdi ve Suriye bölgesi böylelikle Moğol istilâsı altına girmiş oldu. Suriye bu dönemde Eyyûbîlerin yönetimi altında idi.227 Moğol ordusunun Suriye’den sonraki ilerleme istikametinin Kahire olduğu açıktı. Mısır’da hâkimiyet sahibi olan Memlükler önce bir toplantı yaptılar ve yaklaşan tehlikeye karşı dirayetli bir şekilde koyabilmek için saltanat naibliği görevinde bulunan Kutuz’u oybirliği ile sultanlığa getirdiler. Hülagu, Kahire’de bulunan Kutuz’a elçi göndererek teslim olmasını istedi. Ancak gelen Moğol elçileri savaşma niyetinde olan Memlükler tarafından öldürüldü. Kutuz komutasındaki Memlük ile Moğol ordusu 1260 yılında Ayn Câlût 228 mevkiinde karşı karşıya geldi.229 Savaş Memlüklerin Moğolları mağlup etmesi ile sonuçlandı. Yapılan savaş tarihin akışını değiştirmiş ve uzun bir süredir durdurulamadan ilerleyen Moğol gücünün önü kesilmiştir. 230 Moğolları durduran güç olmaları Memlüklere İslâm dünyasının bütünün de büyük bir prestij sağlamıştır. Onlar bu zafer neticesinde İslâm dünyasının en büyük ve etkili gücü haline gelmiştir. 231 Devletin gerçek kurucusu sayılan Baybars, bu zaferin akabinde, İslâm dünyası nezdinde siyasal meşruiyetini güçlendiren bir adım daha atmış ve Moğollar tarafından ortadan kaldırılan Abbasî hilafetini, son halifeyi Kahire’ye getirtmek süretiyle tekrar canlandırmıştır. 232 Böylelikle hilafetin hâmîsi sıfatıyla Memlüklerin bütün İslâm dünyası nezdindeki nufüz ve prestijlerini artırmıştır. Onların İslâm dünyasındaki bu etkili konumu, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti tarafından ortadan kaldırılmalarına kadar devam etmiştir.233 225 Bağdat’ın zaptı ve Halifenin esir edilmesi ile ilgili geniş bilgi için bkz: Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yayınları, İstanbul, 2007, s. 135-136. 226 Geniş bilgi için bkz: Özdemir, Moğol İstîlâsı, s. 248-313. 227 Ayr. bilgi için bkz: Nadir Devlet, “İlhanlılar”, DGBİT, C: IX, İstanbul, 1987, s. 63; Abdülkadir Yuvalı, “İlhanlılar”, TDVİA, C: 22, Ankara, 2000, s. 102-103; Şahin, Orta Zaman Türkleri, s. 181-191; Gül, s. 109-110. 228 Ph. K. Hitti, s. 928-929 229 P. M. Holt- A. K. S. Lambton- B. Lewis, C. I, s. 258. 230 Ayr. bkz: Jean Paul Roux, Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl, çev: Aykut Kazancıgil-Lale Arslan-Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2015, s. 268; Çetin, “İlhanlı Hâkimiyeti Altında Anadolu’da Siyasetin Temel Dinamiği: Göçebe Moğol-Türkmen Çatışması”, s. 1208. 231 Hodgson, C. II, S. 458. 232 Ph. K. Hitti, s. 932-933. 233 Ph. K. Hitti, s. 932; Öztürk, s. 46-48. 48 2.2.5. Anadolu’nun Yeni Misafirleri: Şeyhler ve Dervişler Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsı, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, Anadolu’nun İslâmlaşması ve tasavvufun Anadolu’da yayılması noktasında son derece önemli bir rol oynamıştır. Nitekim Moğol istilâsı ile birlikte Anadolu’ya gelen bu kadar yoğun Türkmen kitleleri içinde çeşitli mesleklere ve statülere sahip insanlar bulunmakla birlikte bunlar arasında zengin tacirler, fikir ve sanat adamları, şeyhler ve dervişler de bulunmaktaydı. 234 Anadolu’da tasavvufun yayılması büyük oranda bölgenin Türkleşmesine paralel bir gelişmedir. Malazgirt zaferini takip eden dönemde başlayan ve XIII. yüzyılın başından itibaren de Moğol istilâsıyla yoğunluk kazanan göç hareketleri, beraberinde pek çok tarikatın Anadolu’ya girmesine yol açmıştı. Anadolu’nun yeni bir hayatı idame ettirmeye elverişli koşulları, yine Moğol istilâsı tehdidine karşı bir sığınak olarak görülmesi, Türkmenler kadar dervişler için de cezp edici unsurlardı. 235 Alâeddin Keykubad, din adamlarına, alimlere ve mutasavvıflara karşı büyük bir saygı göstermekteydi. Bu yüzden Moğolların önünden kaçarak gelen ve Anadolu’da kendisine bir sığınak bulmaya çalışan bu insanlan büyük bir memnuniyetle ülkesine kabul etmiş, onları samimiyetle karşılamıştır. Öyle ki Konya şehri 236, Moğollar’dan dolayı evlerini barklarını bırakıp kaçan bu mutasavvıf şeyh ve dervişlerin, ilim ve fikir adamlarının bir sığınma merkezi haline gelmiştir. 237 Türkistan ve Horasan bölgelerinde oturan ve katliamdan kurtulabilen ya da Moğolların kendi şehirlerine doğru gelmekte olduklarım haber alan müslüman halk kendileri için daha güvenli yerlere göç etmekteydi.238 Zaten yapacakları çok fazla da bir şey yoktu. Çünkü Barthold’un da belirttiği gibi, “işgal edilen bazı yerlerde Moğollar yerli halkı kovuyor, halk sadece sırtındaki elbiselerle şehri terk etmek zorunda kalıyordu.”239 234 Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 83-84; Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Akçağ Yayınları, Ankara, 2013, s. 72-73. 235 Resul Ay, Anadolu’da Derviş ve Toplum; 13-15. Yüzyıllar, Kitap Yayınevi , İstanbul, 2014, , s. 16. 236 Bu dönemde Konya’nın önemi için bkz: Tuncer Baykara, Türkiye Selçuklularının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 213-220; Yusuf Küçükdağ-Caner Arabacı, Selçuklular ve Konya, Selçuklu Belediyesi Yayınları, Konya, 1994. 237 Koca, agm, s. 188-189; Osman Çetin,”Sultan I. Alâaddin Keykubâd ve Selçuklu-Moğol Münasebetleri”, UÜİFD, S. IV, C. IV, yıl: 4, 1992, s. 109-110; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 167. 238 Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 164. 239 Barthold, Türkistan, s. 435. 49 Moğolların önünden kaçmak üzere bu bölgelerden adeta bir insan seli halinde batıya doğru Türkmen göçleri başlamıştır. Türkistan bölgelerinden başlayan bu göçler Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinde batı yönüne doğru sürekli bir biçimde devam etmiştir. İşte Moğolların sebep olduğu ve XIII. yüzyılda Anadolu’ya doğru meydana gelen bu göçler, o ana kadar bu topraklara yapılan göçlerin en yoğun ve en önemlilerindendir. Çünkü bu göçler Küçük Asya’da önemli etnik ve dinî değişmelere sebep olmuştur. Bu istila sebebiyle gerek Hârizm gerekse diğer Türk bölgelerinden göç eden insanların istikameti Hindistan, Azerbaycan, Irak ve Suriye de dahil olmak üzere özellikle Anadolu bölgesi olmuştur.240 240 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, s. 257-264; Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 291-292; Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, , s. 72-73; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 164-165; Ülgener, s. 91. 50 BÖLÜM 3: TASAVVUF’UN ANADOLU’YA YAYILMASINDA MOĞOL İSTİLÂSI’NIN ETKİSİ 3.1. Tasavvuf’un Yayılmasında Tarihî Şartların Uygunluğu Türkiye Devleti’nin Anadolu topraklarında XI. yüzyılda kurulmasından XIV. yüzyılın başında ortadan kalkmasına kadarki dönem; tam anlamıyla bir siyasal mücadele tarihi olarak tanımlanabilir. Bu genç devlet yeni topraklarda var olma savaşı verirken bir yandan çevresindeki devletler, Bizans ve Haçlılar; diğer yandan sultan adayı şehzade kavgaları, Türkmen göçleri ve son olarak da Moğol baskısı ile uğraşmak durumundaydı. Selçuklu sultanları Moğol hâkimiyetinde iş başında kalmaya devam ettilerse de yönetimi fiilen kaybetmeleri neticesinde muhtelif Türkmen aşiretleri XIII. yüzyılın sonunda bulundukları bölgelerde beylikler halinde teşkilatlanarak bağımsızlıklarını ilan ettiler.241 İşte Anadolu’da tasavvuf, bütün bu gelişmeler içinde oluşmuştur.242 İslâm dünyasında tasavvufun bu dönemde kurumsallaşıp yayılması tarihî ve sosyal şartların uygunluğuyla alakalıdır. Nitekim Mustafa Kara’nın da ifade ettiği gibi, ekol, mezhep ve tarikatların değişik sistem ve doktrinler olarak ortaya çıkması dönemin siyasî, fikrî, ekonomi ve sosyal şartlardan bağımsız değerlendirilmemelidir.243 XIII. yüzyıl tasavvufun gelişmesi ve kurumsallaşması için uygun sosyolojik ve psikolojik şartların oluştuğu bir dönemdir. Nitekim bu dönemde İslâm dünyası siyasal açıdan hiç olmadığı kadar zor şartlar altındaydı.244 Ayrıca bu dönemde İslâm dünyası, XI. yüzyıldan beri var olan Haçlı seferlerinin olumsuz etkileri ile karşı karşıya kalmaya devam etmekteydi.245 Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki coğrafyanın şartlarının 241 Moğolların gelişi ve karışıklık dönemi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev: Erol Üyepazarcı, Türk Vakfı Yurt Kurumları Yayınları, İstanbul, 2014, s. 235-310; Dönemin siyasi ve sosyal tarihi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 62-90. 242 Rüya Kılıç, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Sufi Çevreler: Toplu Bir Bakış Denemesi”, Bilig, 2005 Bahar, sayı: 33, s. 228; Kadir Özköse, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümre ve Akımlarının Rolü”, CÜİFD, C: VII/I, Sivas, Haziran 2003, s. 254-256; Ünver Günay-Harun Güngür, Başlangıçlardan Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2009, s. 400-412; Ahmet Yaşar Ocak, Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası Makaleler-İncelemeler, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s. 145-150. 243 Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2013, s. 145. 244 Bu devrin genel özellikleri için bkn: Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 3-22. 245Amin Maalouf, Haçlı seferlerinin Müslümanlar üzerindeki etkisini anlatırken genç kızların utanç içinde yüzlerini elleriyle kapatıp gizlenmek zorunda kaldıklarını belirtir. Bu durum, Haçlı seferlerinin bölge 51 olumsuz anlamda derinleşmesi esas itibarı ile Moğol istilâsı nedeniyle olmuştur. Nitekim Moğol istilâsı, siyasal açıdan yol açtığı anarşi ortamının yanında, insanları korku ve yıkıcı şiddetle karşı karşıya bırakmasıyla da sosyal ve psikolojik açılardan bir çöküşe neden olmuş; sürekli savaşmak zorunda kalan, hep tedirginlik içerisinde bekleyen, vahşice yapılan katliamlara tanık olan insanlar, topluma, hayata ve geleceğe karşı hep umutsuz ve karamsar kalmıştır. Tasavvuf bu anlamda çağın umutsuz ve huzursuz insanına bir huzur yolu sunmuştur. 246 Hasan Kayıklık, Tasavvuf Psikolojisi adlı çalışmasında bu duruma işaret ederek, insanları tasavvufa yönelten nedenler üzerinde durmuş ve tasavvufî yaşayışın psikolojik izahını yapmıştır. Yazarın ifadesine göre insan dışsal etkenler ile beraber kendi özünde kaynaklanan Hakikat arzusunun etkisinden kurtulamayarak bu yola girmektedir. Arayış içerisinde olan bu insan, bu uzun ve karmaşık yolculukta kendisine manevî bir önder seçer ve kendini onun himayesinde güvende hisseder.247 Gerçekten de bu dönemde insanların kendilerini güvende hissedebilecekleri ve huzur içerinde yaşayabilecekleri önemli kurumların başında tarikatlar gelmektedir. Nitekim tasavvufun örgütlenmiş biçimi olan tarikatlar, mensupları için sadece dinî kaidelerin öğrenildiği ve uygulandığı bir sistemi ifade etmemektedir. Aksine tarikatlar toplumsal anlamda çok daha derin bir fonksiyon icra etmektedir. Mustafa Kara, bu kurumların görev ve sorumlulukları üzerinde uzunca durmuş ve bunların sosyal hayattaki önemine vurgu yapmıştır. Tekkeler, insanların ruh hastalıklarına olduğu kadar beden sağlığına da çareler aramış, toplumda hor görülen insanlara yardım elini uzatmış ve huzur evleri gibi faaliyet göstermiştir.248 XIII. yüzyıl boyunca, İslâm dünyasında tasavvufun ve tasavvufî kurumların yaygınlaşmasının en önemli nedenlerinden biri de siyasî iktidarların bu kurumlara olan insanlarına siyasal ve ekonomik zarar verdiği gibi sosyolojik ve psikolojik açıdan da büyük bir buhranın yaşanmasına neden olduğunu gösterir bkz: Amin Maalouf, Arapların Gözünde Haçlı Seferleri, çev: Ali Berktay,Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012, s. 13; Haçlı seferleri ile ilgili geniş bilgi için bkn: Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, çev: Fikret Işıltan, TTK, Ankara, 2008; Carole Hillenbrand, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, çev: Nurettin Elhüseyni, Alfa Yayınları, İstanbul, 2015. 246 Titus Burckhardt, İslam Tasavvuf Doktrinine Giriş, çev: Fahreddin Aslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1995, s. 15; Hasan Kayıklık, Tasavvuf Psikolojisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 2011, s. 68-70; Öztürk, s. 51. 247 Kayıklık, s. 68-71; Tasavvuf ve psikoloji için ayrıca bkz: H. Kâmil Yılmaz, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2014, s. 65-66. 248 Mustafa Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zâviyeler, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013, s. 49-51; Ayr. bkz: Yılmaz, s. 238-239. 52 desteğidir. Siyasî iktidarlar hem tasavvuf mensuplarına büyük değer vermişler ve hem de tasavvufî kurumların yapımına destek olmuşlardır. Daha önce Büyük Selçuklular zamanında tasavvufî zümreler ile sultanlar arasındaki münasebetlere değinmiştik. Aynı ilişkiler Anadolu Selçuklular döneminde de devam etmiştir. Sultanlar mutasavvıflara karşı son derece iyi davranmış ve onlara gereken yardımı sağlamışlardır. Öyle ki, bu dönemde göçler sebebi ile Anadolu’ya çok sayıda derviş zümresi gelmiş ve I. İzzeddin Keykâvus, I. Alâeddin Keykubad gibi sultanlar bu dervişleri çok iyi karşılamış ve onların iskân faaliyetlerini desteklemişlerdir.249 3.2. Moğol İstilâsıyla Birlikte Anadolu’ya Gelen Bazı Tarikat Zümreleri Anadolu’da tarikat zümreleşmeleri büyük oranda bölgenin Türkleşmesiyle birlikte gerçekleşmiştir. XIII. yüzyıldan önce başlayan ve Moğol istilâsıyla hız kazanan göç hareketleri pek çok tarikatın Anadolu’ya girmesini sağlamıştır. XIII. yüzyılda Anadolu’nun sunduğu imkânlar ve Moğol tehdidine karşı güvenli bir yer olarak görülmesi pek çok mutasavvıfın dikkatini çekmiştir.250 Yine, iç bölgelerdeki Moğol baskısı ve siyasi çekişmeler bazı tarikat mensuplarının Osmanlı’nın da içinde bulunduğu yeni kurulan beylikleri tercih etmesine sebep olacaktır.251 Ahmet Yaşar Ocak’a göre, Moğol istilâsı sadece Maveraünnehir, Hârizm ve Horasan’daki mutasavvıfları yerinden etmekle kalmamış, aynı zamanda Irak’ın ve kısmen Suriye’nin istilâsıyla da bu bölgelerden Anadolu topraklarına muhtelif tarikatlara mensup sûfîler gelmeye başlamıştır.252 Bu durum Anadolu’yu Irâkîler ve Horasanîler olarak ifade edilebilecek iki büyük tasavvuf mektebinin temsil ettiği ve tarikatların buluştuğu bir bölge haline getirmiştir. İlki zühd ve takva anlayışının ağır bastığı ahlakçı mektep olup Kadirî, Rifaî ve Sühreverdî tarikatlarını bu grup içinde düşünmek mümkündür. İkincisi ise, Horasan dışında Maveraünnehir ve Hârizm bölgelerinden gelenleri de içeren melâmet prensibini benimsemiş, daha esnek, estetik 249 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, Ankara, 1958, s. 58; Öztürk, s. 59. 250 Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. I, Ankara, 1969, s. 3; Ay, s. 16. 251 Kılıç, s. 228; Bu beylikler için bkz: Mehmet Ersan-Mustafa Alican, Türklerin Kayıp Yüzyılı Beylikler Devri Türk Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2014. 252 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 217; Ayr. bkz: Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 3. 53 yanı ağır basan, aşk ve cezbeye önem veren mekteptir. Bunun temsilcileri arasında Kalenderiyye cereyanı, Vefâiyye, Haydariyye ve Yeseviyye gibi tarikatlar verilebilir. Bu iki mektebin sentezi ise, Mevlânâ Celâleddin Rûmî tarafından oluşturulacaktır.253 3.2.1. Ahmed Yesevî ve Yesevîlik 3.2.1.1. Ahmed Yesevî’den Önce Türkistan’da Tasavvuf Bu bölgede, tohumları Hz. Ali zamanında atılan mezhep mücadeleleri giderek artan bir seyir içerisinde, genellikle siyasî fırkaların oluşturduğu birçok şubelere ayrılmıştı. Çoğu kasıtlı olarak ortaya atılan fikirler etrafında yapılan sözlü veya fiilî mücadeleler sonucunda, çok çeşitli kültürlerin yoğun olarak temasa geldiği İslâm dünyasının - özellikle- Horasan bölgesi, şiddetli fikrî, hatta kanlı çarpışmaların yapıldığı bir mücadele ve muharebe sahası haline gelmiştir.254 Ayrıca Fuad Köprülü’nün ifade ettiği gibi, daha Sâmânoğulları saltanatı zamanından beri Müslüman Türkler için de yabancı bir saha olmayan Horasan bölgesi; uzun süre eski İran’ın tesiri altında da kalmıştı.255 İşte bu gibi sebeplerle burada her türlü fikrî, siyasî, felsefî veya dine uymayan aşırı cereyanlar taraftar bulabiliyordu.256 Eski İran kültür unsurlarını bünyesinde barındıran Horasan, İslâmiyet’ten sonra tasavvuf cereyanının başlıca merkezlerinden biri haline gelmiştir. 257 Nitekim Mâverâünnehir İslâmlaştıktan sonra, bu cereyanın İslâmiyet’in evvelce takip ettiği yollardan Türkistan’a girmesi gayet doğal bir gelişme olmuştur. Herat, Nişabur, Merv hicrî III. asırda mutasavvıflarla nasıl dolmaya başlamışsa, hicrî IV. asırda Buhara ve Fergana’da da şeyhlerle karşılaşmaya başlamıştır. Hatta Fergana’da Türkler kendi şeyhlerine "Bab", yani "Baba" ismini vermişlerdir. Horasan’a herhangi bir münasebetle gidip gelen Türkler arasından da mutasavvıflar yetişmiştir. Meşhur Ebû Said Ebu’lHayr’ın çok hürmet ettiği Muhammed Ma’şûk Tûsî ile Emîr Ali Ebû Halis Türk idiler. 253 Ocak, Zındıklar ve Mülhidler, s. 143-144; Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), TTK, Ankara, 2010, s. 15; Yukarıda ismi geçen tarikat zümrelerine toplu bir bakış için bkz: Hayrani Altıntaş, Tasavvuf Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, (ty), s. 81- 87. ve 131-141. 254 Üremiş, s. 18. 255 Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, s. 22; 23. nolu dipnot. 256 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 148-149. 257 Bekir Biçer, “Türklerin Müslüman Olmasında Sûfîlerin Rolü”, Selçuklu’dan Osmanlı’ya Bilim, Kültür ve Sanat; Prof. Dr. Mikâil Bayram’a Armağan, Kömen Yayınevi, Konya, 2009, s. 325; 54 İşte bu sayede, Türkler arasında tasavvuf cereyanı yavaş yavaş kuvvetlenmiş, Buhara, Semerkant gibi büyük İslâm merkezlerinden dervişler aracılığıyla göçebe Türklere de ulaşılmaya başlanmıştır.258 Emevîler devrinden itibaren İslâm propagandasının bozkırlarda yapıldığı halde pek başarı elde edilemediği anlaşılmaktadır.259 Barthold’un ifadesine göre, İslâm’ın fakihler tarafından ortaya konan şekli ise, göçebeler tarafından ihtiyaçlarına cevap verebilecek bir niteliğe sahip değildi. Bu durumda İslâmiyet bölgede daha çok şeyhler ile mutasavvıflar vasıtasıyla yayılmıştır.260 Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki, bölgede Türk-İslâm tarikatlarının doğuşunda, Türklerin Müslüman olmadan önce taşıdıkları dini düşüncelerin tesirli olacağı ve Türk tasavvufunda izler bırakacağı ne kadar doğal ise, İran sahasında İslâmî cilâya bürünmüş Zerdüştlük, Mani ve Mazdek dinleri gibi eski inançlarla hüviyet birliği kazanarak, bir nevi mezhep kisvesi altında meydana çıkan Şiîlik cereyanının Türk düşüncesinde yer etmesi de o kadar doğal olmuştur.261 Esaslarını Hz. Ebû Bekir veya Hz. Ali vasıtasıyla Hz. Peygamber’e kadar ulaştıran sûfiliğin yayılması, tekkelerin siyasi kuvvetler tarafından adeta resmen tanınması, birçok devlet adamı ve hatta sultanların şeyhlere riayetleri, onlara yüksek bir manevi nüfuz bahşetmiştir. Şarap içmeyecek kadar dini hükümlere bağlı olan Karahanlılar, İslâmiyet’i hararetle savunan ilk Selçuklular, âlimlere ve şeyhlere karşı büyük bir hürmet göstermişlerdir.262 Bu durum tasavvufun yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Ahmed Yesevî bölgesinde etkili olmaya başladığı zaman, Türk âlemi uzun bir zamandan beri (H. IV. asırdan) tasavvuf fikirlerine alışmış, mutasavvıfların menkıbe ve 258 Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 49; Bekir Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007, s. 65-66. 259 Chokr, Zındıklık ve Zındıklar, s. 61;Thomas Walker Arnold, İslâm’ın Tebliğ Tarihi, çev: Bekir Yıldırım ve Cenker İlhan Polat, İnkılâb Yayınevi, İstanbul, 2007, s. 283. 260 Barthold, Türkistan s. 274. 261 İslâm öncesi dini inanışların tasavvuf üzerindeki etkisi için bkz: Ahmet Yaşar Ocak, Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013; Ethem Ruhi Fığlalı, Geçmişten Günümüze Halk İnançları İtibariyle Alevilik ve Bektaşilik, Volkan Matbaacılık, Ankara, 1994; Eyüp Baş, “Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzleri”, AÜİFD, S. 52/2, Ankara, 2011, s. 23. 262 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 49; Ayr. bkz: İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2000, s. 381-384. 55 kerametleri yalnız şehirlerde değil, göçebe Türkler arasında bile az çok yayılmıştır. İlâhiler, şiirler okuyan, Allah rızası için halka birçok iyiliklerde bulunan, onlara cennet ve saadet yollarını gösteren dervişleri, Türkler eskiden dinî bir kutsiyet verdikleri ozanlara benzeterek hararetle kabul etmişler, dediklerine inanmışlardır. Bu suretle eski ozanların yerini, “ata” veya “bab” unvanlı birtakım dervişler almıştır. 263 Hz. Peygamber’in sahabelerinden olarak gösterilen Arslan Bab, menkıbeye göre İslâm dinini anlamak maksadıyla Türkistan’dan Arabistana gelmiş ve Hz. Ebu Bekir ile görüşerek İslâmiyet’i kabul etmiş olan ozanlar piri meşhur Korkut Ata,264 Çoban Ata, işte bunlardan kalmış birer hatırayı yaşatmışlardır. Ahmed Yesevî’nin zuhuru zamanında göçebe Türkler arasında, kolay anlaşılır Türkçe ile halka hitap ederek İslâm akidelerini ve an’anelerini onlar arasında yaymaya çalışan dervişlerin bulunduğu bilinen bir gerçektir. Ahmed Yesevî’nin, kendisinden önce gelen dervişlere daha üstün, daha güçlü bir şahsiyeti olduğunu kabul etmemek mümkün değildir, ancak kendisinden önce gelen nesiller onun başarısına zemin hazırlamışlardır denilebilir.265 3.2.1.2. Türkistan ve Rum Erenleri’nin Kaynağı: Horasan Melâmîliği Tasavvuf ile ilgili çalışmalara baktığımızda Horasan Erenleri, Türkistan Erenleri ve Rum Erenleri olarak ifade edilen üç evliyâ zümresinden bahsedilmektedir.266 Herşeyden önce bu zümreleri tanımak ve birbirleriyle olana münasebetlere kısaca değinmek gerekmektedir. Nitekim bu zümreler hakkında genel bir çerçeve çizmenin, Anadolu sûfîliğinin anlaşılmasına da katkı sağlayacağı kanaatindeyiz. Tasavvuf düşüncesinin oluşmaya ve tarikatların ortaya çıkmaya başladığı dönemde marjinal tavrıyla kendini belli eden ve dikkatleri üzerinde toplayan Melâmîlik, ağırlıklı olarak Horasan bölgesinde toplanmıştır. Melâmîlerin Horasan bölgesindeki yoğunlaşmasından dolayı onlara Horasan Erenleri de denilmektedir. 267 Bir tasavvuf 263 Fatih M. Şeker, İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru, TDV Yayınları, Ankara, 2012, s. 116; Mehmet Şeker, Türkistan’dan Anadolu’ya İnsan ve Toplum Hayatı, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007, s. 28. 264 Irêne Mêlikof, Korkut Ata’nın Türkler arasında İslâmiyeti yayması için bizzat Hz. Ebu Bekir tarafından görevlendirildiğini de rivayet etmektedir. Bkz: Irêne Mêlikof, Uyur İdik Uyardılar: AlevilikBektaşilik Araştırmaları, çev: Turan Alptekin, Demos Yayınları, İstanbul, 2006, s. 158. s. 158. 265 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 50; Mêlikof, s. 158. 266 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 51; Horasan Erenleri ile ilgili geniş bilgi için bkz: M. Hakan Alşan, Horasan Erenler; Melâmîler, Ahîler, Bacılar, Gazîler, Abdallar, Kurtuba Kitap, İstanbul, 2012. 267 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 148. 56 terimi olarak Melâmet, kınamak anlamındaki levm kökünden türeyen bir deyim olup kendini kınamak, kınamaya sebebiyet verecek tavırlar ortaya koymak anlamlarını taşır. 268 Melâmîler, ibadetini gizleyip günahlarını açığa vuran, her türlü riyadan ve kendini beğenmişlikten şiddetle sakınan, giyim kuşamlarında işaret maksadıyla hırka, taç gibi özel bir kıyafet kullanmayan, hatalarının ve günahlarının açığa çıkmasıyla insanların kınamasından hoşlanan, ayrıca kınamaların nefislerini ezeceğine ve sonuçta onu doğru yola getireceğine inanmaktadırlar.269 Bu noktada Cavit Sunar, Melâmîlik ve Bektaşîlik adlı kitabında insan ve Tanrı arasındaki ilişkiyi Melâmî anlayışı çerçevesinde değerlendirmiş ve Melâmîlerin amacını, Tanrı ahlakı ile ahlaklanmak ve Tanrı sıfatlarıyla sıfatlanmak olarak ifade etmiştir. Bu yolun yolcusu olabilmek için de her şeyden önce insanın kendisindeki gurur ve şehveti kırması gerektiğini de belirtmektedir.270 İslâm toplumunda Melâmetî anlayış, bazı sûfîlerin davranış ve yaşayışına bir tepki olarak doğmuştur. Nitekim, Hasan- Basrî, Rabia-i Adeviyye, Ebu Süleyman ed-Dârânî vb. gibi, mistik olmaktan çok zühd ve takva ehli olan bu ilk sûfîlerden271 sonra, yavaş yavaş halktan kopup hâkim zümreye, riya ve şekilciliğe kaymaya başlayan tasavvuf mensuplarına karşı tasavvuf içinden tasavvufçulara karşı bir zümre olan Melâmîlik düşüncesini doğurmuştur. Gölpınarlı Melâmîlik anlayışını, sûfîlerin taçlarına, hırkalarına, iktidarlara satılıp vakıftan geçinmelerine, büyüklerden saygı görmelerine, halka büyük görünmelerine karşı tasavvufun içinden patlayan bir reaksiyon272 olarak nitelendirmektedir. Melâmetiyye unvanı ile bilinen ilk devre Melâmîliğin, ilk temsilcisi Hamdûn Kassâr (ö.884) olarak kabul edilir.273 Ancak şunu da ifade edelim ki, Melâmîlik; baştan başa amelî mahiyette bir meslek, bir meşreb, insanın iç dünyasında doğan bir feyiz, 268 Abdülbâki Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1997, s. 242. 269 Bâki Yaşa Altıok, Hacı Bayram Veli Bayramilik Melâmîler ve Melâmîlik, Oba Yayınları, Ankara, 1995, s. 173. 270 Cavit Sunar, Melâmîlik ve Bektaşîlik, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1975, s. 19. 271 Reynold A. Nicholson, İslâm Sûfîleri, çev: Kemal Işık vd, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul, 2014, s. 39-40; yukarıda ismi geçen isimler hak. bkz: Kuşeyrî, s. 109 vd; Hücvirî, s. 178 vd. 272 Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 244; Abdülbâkî Gölpınarlı, Tasavvuf, Milenyum Yayınları, İstanbul, 2012, s. 141-142; Ayr. bilgi için bkz: Abdülbâkî Gölpınarlı, Melâmîlik ve Melâmîler, Milenyum Yayınları, İstanbul, 2013. 273 Gölpınarlı, Melâmîlik ve Melâmîler, s. 3; Hamdun Kassâr ile ilgili geniş bilgi için bkz: Kuşeyrî, s. 116; Hücvirî, s. 190. 57 kahramanlık, hidayet, inşirah ve zevk olup, teşkilat, hırka, aba, post veya tekkeleri de yoktur.274 Hamdûn Kassâr ve onu takip eden bir kısım sûfîlerin temsilciliğiyle "ilk devre Melâmiliği" şeklinde275 tarikat halinde teşkilatlanmaksızın bir neş’e, hal ve meşrep olarak bir çok tarikatı, Melâmetî meşreb mutasavvıflar vasıtasıyla etkilemişlerdir.XIXII. yüzyılda Harezm ülkesine ve Irak’a hatta Suriye’ye ve Mısır’a kadar yayılan ve XIII. yüzyılda muhtelif tarikatler içerisinde Anadolu’ya da giren Melâmîlik; artık merkezîliğini kaybetmiştir. İşte bu sıralarda, XI. yüzyıldan itibaren görülen ve bir müddet sonra Anadolu topraklarına girip, heterodoks tarikatler içerisinde çok önemli bir yeri bulunan Kalenderîliği de tesiri altına alıp zuhuruna sebep olmuş, hatta istismara müsait bazı prensipleri sebebiyle birbiriyle karışmıştır.276 Hayrı gizleme, şerri açıklama, bu suretle de kınanmayı kabul etme, hatta bazen şer işliyormuş gibi görünerek levmedilmeyi, nefsi aşağılatmak için en doğru yol ve kendisini herkesten, kâfirden bile aşağıda görme hususiyeti, geniş ve hudutsuz bir müsamahayla prensip haline getirilince; su gibi şekilsiz, her kabın rengini ve şeklini alan, zevke ait ve şeriata uymayan işleri Melâmet muktezası gibi gösterenlerin elinde meslek, herşeyi mubah gören ibâhî bir şekil almıştır. 277 Bu hale gelen Melâmîlik; mesleğin içinde yetişen kuvvetli erlerin etrafında toplanan şahısların Melâmet telâkkisi ve coğrafi muhitin genişlemesinin tesirleriyle bölünmeye, Kalenderîlerin de karışmalarıyla bozulmaya başlamıştır.278 Tasavvufun bozulmasından şikayetçi olan ve bu şikayetlerini et-Ta’arruz adlı eserinde dile getiren Kelâbazî (ö.995) bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Nihayet mânâ gitti, isim kaldı. Hakikat kayboldu, şekil zuhur etti. Sonuç olarak hakikati aramak bir süs, onu tasdik etmek, bir zinet haline geldi. Tasavvuftan anlamayanlar sûfîlik iddia etti; sûfilik vasfına haiz olmayanlar tasavvufla süslenmeye özendi. Onu dilleriyle kabul ettiklerini 274 Ömer Rıza Doğrul, İslâm Tarihinde İlk Melâmet, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1950, s. 3. 275 Sunar, Melâmîlik ve Bektaşîlik, s.11. 276 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 149. 277 Doğrul, Melâmet, s. 55; Balcıoğlu, s. 163-164. 278 Üremiş, s. 29-30. 58 söyleyenler davranışla bu yolu inkâr edip, tasavvuftan olmayan şeyleri ona soktu.”279 Molla Câmî(ö.1492) ise, öncelikle Melâmîliğin genel özellilkleri üzerinde durmuş ve akabinde Melâmîlik ile Kalenderîliğin farklarını şöyle ifade etmiştir: “Melâmetiyye’ye benzedikleri muhakkak olan Kalenderîler; îmar ve tahribe iltifat etmezler, ekseri çabaları toplumun âdab ve âdetlerine karşı olup kayıtlardan bağımsızdırlar. En büyük sermayeleri hallerden vazgeçmek ve kalb huzuru (temizliği)’dur. Zâhidlik, âbidlik merasimleri onlarda yoktur. Ekseriyetle nafile ibadetler -Melâmetîlerde olmasına rağmen- onlarda görülmez. Amellerle yücelmek hususunda fazla riayetkar değillerdir, farzdan gayrı vazifelerle uğraşmazlar. Melâmetîyye ile aralarında riyadan kaçınma hususunda benzerlik, ibadetlere riayet hususunda mezkûr farklılıklar vardır”280 Gölpınarlı, kılık-kıyafet, prensip vs. gibi pek çok hususta Kalenderiyye’yi etkilemesinden dolayı kâh Melâmetiyye; kâh Kalenderiyye diye zaman zaman aynı şey oldukları zannedilir veyahut her ikisi arasında çok az fark olduğundan bahsedildiğini ifade ettikten sonra aralarındaki farkı şöyle ifade etmektedir: Melâmiler; tabiatları icabı konuşmalarında iyiliğe, ihsana imkân ölçüsünde yer verip, davranışlarını sözleriyle çelişkiye düşürmemeye çalışmışlardır. Kalenderîler ise; onların tam tersine, örf ve âdetlerin icaplarına uymayan, ibadetleri bir yana bırakıp gününü gün eden dervişlerdir.281 Türkistan Erenleri olarak ifade edilen tasavvufî zümre ise, Orta Asya’da İslâm’ın yayılmasına önayak olan ve Ahmed Yesevî ile başlayan erken Türk sûfîlik geleneğini temsil etmektedir. Rum (Anadolu) Erenleri ise, ilk ikisinin oluşturduğu temelde yaratılmış, Mevlânâ, Hacı Bektaş ve Yunus Emre tarafından temsil edilen Anadolu sûfiliği sentezini oluşturmaktadır. Ocak’ın ifadesine göre, Horasan Melâmîliği, Türkistan Erenleri’ne kaynaklık ettiği gibi Rum Erenleri’ni de etkilemiştir. 282 279 Kelâbâzî, s. 48. 280 Molla Camî, Nefahat’ül-Üns Min Hazarat’il-Kudüs; Mukaddes Makamlardan Huzur Nefesleri, sadeleştiren: Abdülkadir Akçiçek, Sağlam Kitabevi, İstanbul, 1981, s. 40-41; Ayr. bkz: Abdurrahman Câmî, Evliya Menkıbeleri, Nefahâtü’l-Üns, terc. ve şerh: Lâmî Çelebi, haz: Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2011. 281 Gölpınarlı, Melâmîlik ve Melâmîler, s. 15-16; Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, TTK, Ankara, 1992,s.14-16. 282 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 33. 59 3.2.1.3. Ahmed Yesevî ve Anadolu Sûfîliğine Etkisi Yesevî tarikatı, Nakşbendîyye geleneğinde önemli bir yere sahip olan Şeyh Yusuf Hemedânî’nin (1148/49-1140)283 yetiştirdiği Pîr-i Türkistan284 sıfatıyla anılan Ahmed Yesevî tarafından kurulmuştur.285 Ahmed Yesevî hakkında yapılan en kapsamlı çalışma Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eseridir. Bu değerli eserde Ahmed Yesevî’nin menkıbevi ve tarihi hayatı ayrı ayrı ele alınarak ayrıntılı bir şekilde ortaya konmuştur. Bu esere göre Ahmed Yesevî, bugün Çin’in Doğu Türkistan bölgesinde Aksu sancağına bağlı Sayram kasabasında doğmuştur.286 Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber XI. asrın ikinci yarısında doğduğu tahmin edilmektedir.287Ahmed Yesevî’ye izafe edilen Fakr-nâme adlı risalede 288 yer alan 73 yıl yaşadığı ve 1166 yılında öldüğü şeklindeki bilgiler göz önüne alındığında 1093 yılında doğduğu kabul edilebilir.289 Ahmed Yesevî’nin yaşadığı döneme baktığımızda siyasi olarak devlet otoritesinin kaybolup taht kavgalarının yapıldığı, önemli iktisadi sıkıntıların bulunduğu, ferdî ve sosyal problemlerin yaşandığı bir kriz dönemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu coğrafyada yaşayan insanlar ve bilhassa Türk boyları İslâm’la tanışmış olmakla birlikte, henüz İslâmiyet’i ve onun kendileri için önemini tam manasıyla kavrayabilmiş değillerdi. 290 Farklılıklar ve düşünce ayrılıkları devam etmekteydi. Hatta önceki kültürlerin yani Şamanizm’in, Budizm’in ve paganizmin izleri hala bulunmaktaydı.291İşte tam da bu noktada Ahmed Yesevî’nin önemi ortaya çıkmaktadır. 283 Mahir İz, Tasavvuf Mâhiyeti, Büyükleri ve Tarikatler, haz: Ertuğrul Düzdağ, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1990, s. 187; Şeyh Yusuf Hemedânî için bkz: Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, İSAV, İstanbul, 2014, s. 323-324. 284 Hoca Ahmed Yesevi, Divan-ı Hikmet, haz: Hayati Bice, TDV Yayınları, Ankara, 2009, s. 9. 285 Annemarie Schimmel, s. 321; Altıntaş, s. 82; Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler, s. 29-32. 286 Ayr. bkz: Cemal Anadol, Pir-î Türkistan Hoca Ahmet Yesevî ve Yesevîlik, Kamer Yayınları, İstanbul, 1994, s. 17. 287 Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 85-86. 288 Bu eser ile ilgili bilgi için bkz: Kemal Eraslan, Yesevî’nin Fakr-nâme’si, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1977. 289 Yesevi, Divan-ı Hikmet, s. 9; Küçük, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihine Giriş, s. 147; Kazım Yoldaş, “Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmeti’nde Hz. Peygamber Sevgisi”, Hikmet Yurdu, yıl: 3, sayı: 5, 2010, s. 60-61. 290 Bu dönemde bölgenin genel özellikleri ile ilgili geniş bilgi için bkz: Hayati Bice, Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011, s. 18-20; Yesevîlik Bilgisi, haz: Cemâl Kurnaz vd, Ahmet Yesevi Vakfı, Ankara, 1998, s. 46-52. 291 Ahmet Yıldırım, “Hoca Ahmed Yesevi: Düşünce Sistemi, Kaynakları ve Tesirleri”, Türk Dünyası 60 Nitekim Ahmet Yaşar Ocak’ın da ifade ettiği gibi, Orta Asya Türkleri arasında İslâmiyetin yayılması için “İslâm’ı, İran sûfîliğinin süzgecinden geçirerek, Orta Asya’daki Budist, Şamanist292 ve Maniheist mistik kültürün içinden gelen göçebe ve yarı göçebe Türk boylarının anlayabileceği hale getirebilmiş” 293 ve onların idrak edebileceği bir İslâm anlayışı sunmuştur.294 Ahmed Yesevî ve Yesevîlik tarikatının etkisi sadece bulunmuş olduğu mıntıka ile sınırlı kalmamış, Hakim Ata, Mansur Ata, Said Ata gibi halifeler vasıtasıyla Orta Asya’da yayılmıştır.295 Maveraünnehir ve Fergana vadisinde de iyice tutunduktan sonra buradan Harezm sahasına; oradan İran’a geçmiştir. Burada bulunan Zave şehrinde 12. yüzyıl sonlarında Kalenderilik ile birleşerek Haydarîlik Tarikatını doğurdu ki, Anadolu için de son derece önemlidir. Ahmed-i Yesevî bu tarikat içinde de takdis edilen büyük pir sıfatıyla üstün yerini korumuştur.296 Yesevîlik’in Anadolu istikametinde daha batıya doğru yayılışını ise, 1218’lerde başlayan Moğol istilâsı hızlandırmıştır. Bu tarihten sonra Yesevî dervişleri, hızla gelişen istilânın önünden kaçarak çeşitli gruplar halinde, meslektaşları olan Haydarîler ile birlikte bir taraftan Harezm, Horasan ve Azerbaycan üzerinden Anadolu’ya girdiler, diğer taraftan da Hindistan’a sarktılar. O halde Ahmed Yesevî ve Yesevîlik kültürünün bugün için başlıca üç ana coğrafi bölgede yayıldığını ve günümüze kadar devam ettiğini söyleyebiliriz: 1-Bugünkü Kazakistan, Özbekistan, kısmen Türkmenistan ve Tacikistan’ı ve Volga boylarını içine alan Orta Asya ağırlıklı saha, Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması 26-28 Mayıs 2014, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı, Eskişehir, 2013, s. 437. 292 Şamanizm ile ilgili geniş bilgi içn bkz: Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm -Materyaller ve Araştırmalar-, TTK, Ankara, 1972; Mircia Eliade, Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri, çev: İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara, 1999. 293 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 32; Ayrıntılı bilgi için bkz: Ahmet Çetin Ertürk, “Türklerin İslâmı Anlayış ve Uygulayışında Hoca Ahmet Yesevî’nin Rolü”, Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mayıs 1993), Kayseri, 1993, s. 119-127. 294 V. V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi, çev: Hüseyin Dağ, yayına haz: Musa Çağlar, Divan Kitap, Ankara, 2011, s. 157; Ayr. bkz: Emel Esin, İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâmiyete Giriş, Edebiyet Fakültesi Matbaasıi İstanbul, 1978, s. 179-183. 295 Türer, s. 159; Ahmed Yesevî’nin halifeleri için bkz: Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 107-116; Hayati Develi, Ahmed Yesevî, Şule Yayınları, İstanbul, 1999, s. 37-40. 296 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 37-38. 61 2-Hindistan sahası, 3-Anadolu sahası.297 Ancak şunu belirtmek gerekir ki, Yesevî tarîkatının zikredilen bölgeler arasında asıl nüfuzu Orta Asya ağırlıklı sahada olduğu görülmektedir. Ahmed Yesevî ve halifeleri Orta Asya’da öyle güçlü bir etki göstermişlerdir ki, Yesevîlik’ten sonra gelen hiçbir tarîkat onun nüfuzunu kıramamış; aksine Ahmed Yesevî’nin nüfuzunu da koruyarak kendi öğretilerini Yesevîlik üzerine bina etmişlerdir. Böylelikle Yesevîlik, birden fazla tarîkat içinde eritilerek varlığını bu tarîkatlar içinde sürdürmüştür. Anılan sahalarda Yesevî tarîkatı bir taraftan Nakşibendîlik, diğer taraftan Kübrevîlik içine nüfuz etmiştir. İranlı sûfî Necmüddin-i Kübra’nın (ö.1221) kurduğu Kübrevîlik tarikatının bir kolu olan Zehebilik’in ileri gelen şeyhlerinden Abdülvahhab Hoca, kendisini Ahmed-i Yesevî’nin halifelerinden Zengi Ata’nın halifesi Sadr Ata’ya dayandırıyordu. Kübrevilik ve Nakşibendîlik’in silsilelerinin içinde Ahmed-i Yesevî ve halifelerinin yer alması, Ahmed-i Yesevî’nin Orta Asya sûfilik geleneğindeki köklü etkisinin bir başka göstergesidir.298 3.2.1.4. Yesevîlik’in Anadolu Serüveni Yesevîliğin Anadolu serüvenine geçmeden önce şunu ifade etmek gerekir ki; Yesevîlik, bir tarikat şeklinde hiçbir zaman Anadolu topraklarına gelememiştir. Ancak ilk Türk tarikatı ve dilinin de Türkçe oluşu gibi birtakım hususiyetleri sebebiyle; kuruluşundan kısa bir süre sonra Ahmed Yesevî halifeleri veya Yesevî dervişleri, diğer tarikatleri etkileyip birtakım karışmalarla Anadolu topraklarına gelebilmiş, Ocak’ın ifadesiyle Anadolu sûfîliğinde Yesevî geleneği devam etmiştir.299 Yesevîyye tarikatının konusu itibarıyla bu çalışmayı en fazla ilgilendiren kısmı Anadolu sahasıdır. Anadolu sahası, Yesevî etkisinin en fazla olduğu ve en uzun sürdüğü bölge olması ve Abdalân-ı Rum’un etki alanı olması hasebiyle önem taşır. Yesevî dervişlerinin Anadolu’ya XIII. yüzyılın ikinci yarısında, yani, Moğol istilası sonrasında 297 Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 178-179; Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 38. 298 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 39-40; Hicret Kiraz Toprak, Ahmed Yesevî, Yesevîlik ve XIII. Yüzyıl Anadolu’sundaki Yeri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008, s. 51. 299 Ahmet Yaşar Ocak, “Anadolu Sûfîliğinde Ahmed-i Yesevî ve Yesevîlîk”, Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu Bildirileri (26-29 Mayıs 1993), Kayseri, 1993, s. 582-583. 62 geldikleri ifade edilmektedir. 300 Yesevî dervişlerinin büyük kalabalıklar halinde Anadolu’ya gelerek, muhtelif yöreleri fethedip buralara yerleştiklerine dair bilgiler verilmektedir. Anadolu’ya Yesevî kimliğini temsilen gelen bu Yesevî ve Haydarî dervişleri, Yesevî’nin vefatından sonra geçen yarım yüzyıl zarfında bütün yazılı ve sözlü gelenekleri Anadolu’ya yaymışlardır. Anadolu’ya gelen Yesevî dervişleri bu dönemde Anadolu’da Vefaîlik ve Haydarîlik tarikatlarına yakınlaştıkları tahmin edilmektedir. Ahmed Yesevî’nin Anadolu’daki varisleri Selçuklu ve Osmanlı siyasî ve kültürel hayatında çok etkili olmuşlardır.301 Fuad Köprülü Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinde Anadolu’ya gelen Yesevî dervişlerinin Ehl-i Sünnet akîdesine sıkı sıkıya bağlı bulunduğunu ifade etmiştir. Yesevîlik’in Orta Asya’daki ilk halinden daha farklı, serbest ve felsefi bir şekil almasını da; Anadolu’da bir taraftan eski Yunan-Roma ve Hıristiyan geleneğinin kalıntılarını, bir taraftan vahdet-i vücûd başta olmak üzere geniş felsefi anlayışların etkilerinden kaynaklandığını belirtmiştir. Ancak daha sonra bu düşüncesinden vazgeçerek Yesevîlik’in aynı dönemde Anadolu’ya taşınan Haydarîlik ve Vefâîlik gibi heteredoks bir görünüm arz ettiğinden karar kılmıştır.302 Mêlikoff ise, bu bölgeler arasında bazı farkların bulunduğunu yani, Yesevîlik, Orta Asya ve Hindistan sahasında Nakşi geleneğinin etkisiyle Sünnî bir karaktere sahip iken, Anadolu ve Rumeli’de ise, heterodoks bir karaktere büründüğünü ifade etmektedir.303 Horasan ve Maveraünnehir bölgesinde ortaya çıkan ve Melâmetîlik etrafında gelişen Kalenderîlik, Haydarîlik, Yesevîlik gibi tarikatlar Orta Asya’nın islâmlaşmasında önemli bir rol oynadığı gibi Anadolu’nun bugün sahip olduğu dini görüntünün oluşmaya başladığı XIII. yüzyıla da damgasını vurmuş ve özellikle göçebe Türk toplulukları arasında İslâm dininin yayılmasında etkili olmuşlardır. 304 Ancak belirtmeliyiz ki, bu zümreler İslâm’ın esaslarına belirli ölçülerde sadık kalmakla birlikte daha ziyade geleneksel yaşantının belirlediği ve kısmen hurafelerle karışık bir 300 Develi, s. 41. 301 Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler, s. 41-42. 302 Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 204; Köprülü, “Ahmed Yesevî”, s. 211. 303 Mêlikoff, Uyur İdik Uyardılar, s. 163-164. 304 Köprülü, “Ahmed Yesevî”, s. 212; Muammer Gül, İslâm’ın Bâtınî Çehresi; Dağlar, Çöller, Bataklıklar, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2009, s. 125-126. 63 Müslümanlık anlayışı sunmuşlardır.305 Eski geleneklerini ellerinde kopuzlarıyla samimiyetle yaşatan bu dervişlerin Anadolu’da Türkçe’nin yayılmasına da öncülük ettiği belirtilmektedir. Köprülü, XIII. yüzyılda Selçuklu idaresi altındaki Anadolu’da Farsça ve Arapça’ya alternatif olarak gelişen Türk edebiyatının âmilleri arasında Ahmed Yesevî’nin takipçilerini de göstermektedir.306 Ahmed Yesevî’nin ortaya koyduğu anlayışın başta Hacı Bektaş-ı Velî olmak üzere halifeleri vasıtasıyla Rum ülkesine de taşındığı; hem Türkiye Selçuklu sahasında hem de Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde önemli rolleri olan dervişlerden bazıları üzerinde tesirli olduğu tahmin edilebilir. Ayrıca, Yesevî’nin Anadolu’ya gönderdiği halifeleri burada Babâîlik ve Bektaşîlik tarikatı gibi Anadolu’nun fikrî yapısına fazlaca tesir eden iki tarikatın kurulmasını sağlamışlardır. 307 3.2.2. Hacı Bektaş-ı Velî ve Bektaşîlik Hacı Bektaş-ı Velî, Anadolu’da Ahmed Yesevî geleneğini devam ettiren ve günümüze en fazla etki eden şahsiyetlerden biri olarak kabul edilmesi hasebiyle Türk tasavvuf tarihinde önemli bir yere sahiptir.308 Şeyhi bu önemli konumu sebebiyle Türkiye’de pek çok araştırmacı değişik maksatlarla da olsa bu konuya eğilme gereğini hissetmiş, Hacı Bektaş ve etkilerini konu alan ve birbirinden çok farklı yorumlar ihtiva eden çalışmalar ortaya koymuşlardır.309 Ancak itiraf etmek gerekirse; Türk tarihinin en tesirli düşünce, duygu, hatta bir nevi politik kurumlarından biri olan Bektaşîlik, esrarını büyük ölçüde hâlâ muhafaza etmektedir. 310 Buna paralel olarak, tarikatın pîri kabul edilen Hacı Bektaş’ınhayatını tetkik etmek de bir o kadar zordur. Bu durumun nedenini Yaşar Nuri 305 Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslâm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011, s. 52; Geniş bilgi için bkz: Mehmet Eröz, Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik-Bektaşîlik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992. 306 Köprülü, Türk Edebiyetında İlk Mutasavvıflar, s. 232-233; Ortaçağ Anadolusu’nda Din ve Edebiyat ilişkisi için bkz: Suraiya Faroqhi, Anadolu’da Bektaşilik, çev: Nasuh Barın, Simurg Yayıncılık, İstanbul, 2003, s. 16-18. 307 Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler, s. 42; Doğrul, İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf, s. 181. 308 Yesevîlik, Bektaşîlik ve Alevîlik arasındaki ilişki için bkz: Ali Yaman, “Yesevîlik- Bektaşîlik Bağlantıları ve Alevî-Bektaşî Kimliği’nin Oluşumunda Yesevîliğin Rolü”, Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu ( Nevşehir, 17-18 Ağustos 2009), AKM Yayınları, Ankara, 2009, s. 23-39. 309 Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler, s. 69. 310 Ayr. bkz: Annemarie Schimmel, s. 330; Alexander Knysh, Tasavvuf Tarihi, çev: İhsan Durdu, Ufuk Yayınları, İstanbul, 2011, s. 258. 64 Öztürk; kaynak kifayetsizliği, bulunan kaynakların ekserisinin menkabe türü olmasına binaen, kerametler ve abartılı haberlerin sis perdeleri arasında kaybolan şeyhin tarihî şahsiyeti, dolayısıyla ihtimaller arasında tercih yapma edütlerinin neticesinde, konunun oldukça çetrefil hale gelmesine bağlamaktadır.311 XVI. yüzyılın başlarında Balım Sultan312 tarafından resmen kurulan Bektaşîlik; adını XIII. yüzyılda yaşamış bir Türkmen şeyhi olan Hacı Bektaş-ı Velî’den almaktadır.313 Özellikle Bektaşî geleneğini yansıtan menkabevî kaynaklarda adını Ahmed Yesevî ile yanyana gördüğümüz Hacı Bektaş-ı Velî’nin tarihsel kimliği 314 hakkında bilgiler yukarıda kısmen ifade ettiğimiz nedenlerden dolayı son derece sınırlıdır. Bunlar arasında en eski tarihli olanları Elvan Çelebi’nin Menâkıb’ül-Kudsiye ve Ahmed Eflâkî’nin Menâkibu’l-Ârifîn isimli eserleridir. Bu ikisi dışında XVI. yüzyıldan itibaren teşekkül etmiş Âşıkpaşazâde Tarihi, Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr, Evliya Çelebi Seyahatnamesi ve Hacı Bektaş-ı Velî Vilâyetnâmesi adlı eserleri zikredebiliriz.315 Baba adı Seyyid Muhammed b. Musa es-Sani, ana adı Hâtem (Hatme) Hatun, asıl adı Muhammed, lâkabı Bektaş olan bu zat; çok sayıda âlim ve şâir yetiştirmiş, o zamanın en önemli ilim ve kültür merkezlerinden biri olan Horasan’ın Nişabur şehrinde, 1209-1210 yıllarında doğmuştur. 316 Bazı araştırmacılar bu tarihi 1248’e, Anadolu’ya gelişini 1281’e, vefatını 1337 tarihine alırlarsa da; bu ve buna yakın tarihler, Hacı Bektaş’ın Osmanlı Devleti’nin ve Yeniçeri Ocağı’nın kuruluşunda hissesinin bulunduğunu göstermek için ortaya atılmış iddialar olmalıdır. Nitekim, Aşık Paşazâde’nin; Hacı Bektaş, Osmanlı hanedanından kimse ile konuşmadı. Her kimse ki ona, Osmanlı hanedanından birisi ile konuştu derse yalandır317 şeklindeki kesin ve şiddetli itirazına 311 Yaşar Nuri Öztürk, Tarih Boyunca Bektaşilik, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul, 1992, s. 11. 312 Balım Sultan dönemi Bektaşîlik için bkz: Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990, s. 61-80. 313 F. W. Hasluck, Bektaşilik İncelemeleri, çev: Râgıp Hulûsî (Özden), haz: Mehmet Kanar, Say Yayınları, İstanbul, 2012, s. 23. 314 Hacı Bektaş Velî’nin tarihsel yaşamı için ayrıca bkz: John Kingsley Birge, Bektaşilik Tarihi, çev: Reha Çamuroğlu, Ant Yayınları, İstanbul, 1991, s. 44-57. 315 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 179; Toprak, s. 68. 316 Hacı Bektaş Velî, Makâlât, çev: Esat Coşan, sadeleştiren: Hüseyin Özbay, TC. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1996, s. 5; Abdülbâki Gölpınarlı, Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî -Vilâye-Nâme-, İnkılâb Kitabevi, İstanbul, 1958; s. 1-4; Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, s. 53-54; Şahin, age, s. 69. 317 Aşık Paşazâde, s. 164. 65 bakılırsa, zikredilen doğum tarihini ileri alma iddialarının, en azından şimdilik geçersiz olduğu anlaşılır.318 Vilâyetnâme’ye göre, Ahmed Yesevî, nefes evlâdı olan Kutbeddin Haydar’ı, Bedahşan kâfirlerini Müslüman etmek üzere görevlendirilmiş lakin esir düşmüştür. Ahmed Yesevî, Kutbeddin Haydar’ı esir düştüğü Bedahşan ilindeki kâfirlerin elinden kurtarması için Hacı Bektaş-ı Velî’yi görevlendirir. Görevini başarıyla tamamladığından kendisine halifelik vermek sûretiyle tahta kılıcını kuşatır ve Rum (Anadolu) diyarını irşad etmekle görevlendirir.319 Hacı Bektaş; Anadolu’ya gelmeden önce Mekke’ye giderek hac görevini de ifa etmiş, Hacı unvanını böyle almıştır. Dönüşte Necef’i ve Kerbelâ’yı ziyaret ettikten sonra Sulucakaraöyük’e (bugünkü Hacıbektaş kasabası) gelir.320 Çevredeki gayri müslimlerle yakın ilişkiler içine girer.321 Ayrıca Moğol otoriteleriyle tanışır. Onlardan bir kısmını Müslüman eder. Bu arada birçok da halife yetiştirir. Sonunda ölümünden az evvel onların her birine halifelik icâzetnâmesi vererek Anadolu’nun bir yanına yollar ve kendisi de kerâmetine yakışır bir ölümle vefat eder.322 Elvan Çelebi, Ahmed Eflâki ve Aşıkpaşazâde’nin eserleri ise, onun Baba Resül’ün, yani bir Vefâî şeyhi olan Baba İlyas-ı Horasanî’nin halifesi bulunduğunu açıkça gösteriyorlar.323 Kaynaklarımızdaki bu kayıtlara güvenmek gerekirse, onun sûfî kimliği konusunda şu sonucu ulaşmamız lâzım geliyor. Hacı Bektaş-ı Veli büyük bir ihtimalle, Haydarîlik tarikatının bir mensubu olarak Anadolu’ya gelmiş, daha sonra Baba İlyas-ı Horasânî çevresine girerek Vefâilik tarikatının da bir müntesibi olmuş olmalıdır. 324 318 Üremiş, s. 135-136. 319 Hacı Bektaş Veli, Vilayetnâme (Menakıb-ı Hacı Bektaş Veli), haz: Esat Korkmaz, Ant Yayınları, İstanbul, 1995, s. 5; Gölpınarlı, Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî -Vilâye-Nâme-, s. 11-13; Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 414-415. 320 Gölpınarlı, Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî -Vilâye-Nâme-, s. 17; Mêlikoff, Uyur İdik Uyardılar, s. 21; Hacı Bektâş-ı Velî’nin Anadolu’ya gelmeden gezdiği yerler için bkz: Abdülkadir Sezgin, Hacı Bektaş Velî ve Bektaşîlik, Akçağ Yayınları, Ankara, 2012, s. 55-56. 321 Geniş bilgi için bkz: F. W. Hasluck, s. 75-78. 322 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 178; Vefatı ile ilgili bkz: Velâyetnâme Hacı Bekâş-ı Veli, haz: Hamiye Duran, TDV Yayınları, Ankara, 2007, s. 33. 323 Ayr. bilgi için bkz: Derviş Ahmed Âşıkî, Âşıkpaşazâde Tarihi, Mostar, İstanbul, 2008, s. 17-19; Elvan Çelebî, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiye: Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz: İsmail E. Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak, TTK, Ankara, 2014, s. 39-47; Ocak, Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci/Kolonizatör Derviş: Dede Garkın ve Emîrci Sultan Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014, s. 49-60. 324 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 175; Ethem Ruhi Fığlalı-Mehmet Aydın, Milli Bütünlüğümüz ve Hacı 66 Hacı Bektaş-ı Velî muhtemelen başını çektiği bir Türkmen oymağı ile birlikte, yanında kardeşi Menteş olduğu halde Horasan’dan kalkıp Sivas’a gelmiştir.325 Sivas’ta Baba İlyas ile görüştükten sonra önce Kırşehir’e daha sonra da Kayseri’ye gitmiştir. Kardeşi Menteş Kayseri’den geri dönerek Babâîler isyanına katılmış ve isyan sırasında öldürülmüştür.326 Kardeşi katıldığı ve hatta bu uğurda savaşarak canını verdiği halde Hacı Bektaş-ı Velî’nin neden bu isyana katılmadığı konusu belirsizliğini korumaktadır. 327 Irêne Mêlikoff, Hacı Bektaş-ı Velî’nin de isyâna katıldığı kanaatindedir. Yazara göre, yaşadığı dönemde adını çok fazla duyurmayıp kendi kabuğuna çekilmesi şeyhin isyana katıldığına bir delildir.328 Hacı Bektaş-ı Velî’nin hayatı hakkındaki belirsizlik, yaşadığı dönemdeki etkisinin ne derecede olduğu konusunu da karmaşık hale getirir. Onun yaşadığı dönemde pek de kalabalık bir mürid kitlesine hitap etmediği, çevresinde çok popüler bir şahsiyet olmadığı anlaşılmaktadır. Hatta Hasluck daha da ileri giderek onu sadece bir söylentiden ibaret kabul etmektedir. Nitekim müridlerinin olup olmadığı konusundaki belirsizlik de aynı sebepten kaynaklanmaktadır. Hacı Bektaş’ın bilinen tek müridinin evinde misafir olduğu Kadıncık Ana olduğu ifade edilir.329 Irêne Mêlikoff, Hacı Bektâş Velî’nin karakterinde daha ziyade şamanist motiflerin ağır bastığı kanaatindedir.330Eflâkî’nin, Hacı Bektaş’ın Şamanist motiflerin ağırlıklı olduğu bir hayat sürdüğünü ve bu yüzden Mevlevî çevrelerinden tepki gördüğü ifadesi bu kanaati destekler mahiyettedir. Eflâkî, Hacı Bektaş’ı “marifetle dolu ve aydın bir kalbe sahip olmasına rağmen şeriata uymamakla” itham etmekte ve bu sebepten dolayı da Mevlânâ’nın Hacı Bektaş’ın doğru yolda olmadığını söylediği rivayet etmektedir. Mevlevî geleneğinin aksine Vilâyetnâme, Hacı Bektaş-Mevlânâ ilişkisinde daha müspet Bektaş Velî, AKM Yayınları, Ankara, 1997, s. 11. 325 Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, s. 54. 326 Mêlikoff, Uyur İdik Uyardılar, s. 21; Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 264; Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 171. 327 Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler, s. 70. 328 Irênê Melikoff, Efsaneden Gerçeğe: Hacı Bektaş, terc: Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 1999, s. 90-94; Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler ,s. 70. 329 Aktaran: Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler , s. 70-71; Kadıncık Ana ile ilgili geniş bilgi için bkz: Firdevsi-i Rûmi, Manzûm Hacı Bektâş Veli Vilâyetnâmesi, haz: Bedri Noyan, Doğuş Matbaacılık, Aydın, 1986, s. 20-27. 330 Melikoff, Efsaneden Gerçeğe: Hacı Bektaş, s. 101. 67 bir portre çizer. Vilâyetnâme yazarına göre, Mevlânâ ile Hacı Bektaş’ın araları çok iyidir ve Mevlânâ’nın Hacı Bektaş için övgü dolu sözler söylemektedir.331 Hacı Bektaş-ı Velî hakkında yukarıda ifade edilen bilgilerden ziyade bizim için asıl önemli olan yönü; Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması yönündeki katkısıdır. Hacı Bektaş-ı Velî ve halifeleri 332 ; evvelce başlatılmış olan Türkleştirme ve İslâmlâştırma faaliyetlerini, XIII. yy’da kurdukları dergâhlarda devam ettirmiştir.333 Bu mekânlar; o günlerde Moğol istilâsıyla zuhur eden dağılmayı ortadan kaldırarak, yeniden Anadolu’da Türk-İslâm birliğini sağlayan en kuvvetli manevî merkezlerden birisi olmuştur. Onun görüşlerinin özellikle, göçebe Türkmenlerarasında hızla yayılması ve yolunda yürünülmesi suretiyle birlik ve beraberliğin devamı temin edilmiştir.334 Ahmet Yaşar Ocak; Hacı Bektaş-ı Velî’nin sadece kendi cemaati içinde mürşidlik görevini sürdürmekle kalmayıp, ayrıca iki istikamette daha İslâm propagandası yaptığı ifade etmektedir. Hacı Bektaş-ı Velî, ilk önce bugünkü Ürgüp yöresindeki Hıristiyanlarla çok sıkı ilişkiler geliştirip onların ihtidasına zemin hazırlamanın yanı sıra, işgalci Şamanist Moğollar’ın da Müslümanlığı kabul etmeleri için yoğun faaliyetler göstermiş, halifelerini bu meyanda Anadolu’nun dört bir köşesine yollamıştır.335 Hacı Bektaş-ı Velî’nin tebliğ ettiği İslâm yorumu şöyle tarif edilebilir: Hacı Bektaş-ı Velî’nin İslâm propagandası, hiç şüphesiz İslâm fıkhının sıkı kurallarıyla sınırlandırılan Ortodoks bir anlayış değil, Horasan Melâmetiyyesi’nin kuru zühd (ascétisme) karşıtı cezbeci (extatique) karakterini yansıtmaktadır. 336 Bundan da öte, bu İslâm anlayışı, İslâm sûfîliğinin yapısından kaynaklanan geniş bir hoşgörüye dayanan, mühtedîleri birdenbire eski kültür çevrelerinden koparmadan, bu kültürden gelen eski inançlarını da 331 Aktaran: Şahin, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dinî Zümreler , s. 71. 332 Hacı Bektâş-ı Velî’nin halifeleri için bkz: Bedri Noyan (Dedebaba), Bütün Yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik, Ardıç Yayınları, 1998, s. 255-259. 333 Hacı Bektaş Veli, Makalât ve Müslümanlık, çev: Mehmet Yaman, Ayyıldız Yayınları, Ankara, 1994, s. 13. 334 Hacı Bektaş Veli, Vilayetnâme (Menakıb-ı Hacı Bektaş Veli), s. 6-7; Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, Türkistan’dan Türkiye’ye Alevîlik- Bektaşîlik, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009, s. 121- 126;Üremiş, s. 140. 335 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 173; Ayr. bkz: Taşğın, s. 45-46. 336 Ayr. bkz: Gölpınarlı, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 264; Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2014, s. 145. 68 kendi içerisinde değerlendiren bağdaştırmacı (syncrétique)337 , yani Heterodoks bir İslâm anlayışıydı. 338 Onun bu yönteminin, Anadolu’nun müslim ve gayri müslim toplumları arasında önemli bir yakınlaşma ortamının doğmasına yol açtığı söylenebilir.339O kadar ki, bölge Hıristiyanlarının da ona büyük bir yakınlık duyduğunu ve kendisini Aziz Charalambos adıyla takdis ettiklerini biliyoruz. Öyle görünüyor ki, zaman zaman bazı Moğol idari otoritelerine karşı çıkmak durumunda kalmış olsa da, Hacı Bektaş-ı Velî, Sulucakaraöyük’teki mütevazi zâviyesinde bu şekilde ömrünü tamamlamış olmalıdır (öl. 1271). İşte tarihsel Hacı Bektaş-ı Velî hakkında bugün müsbet bir yaklaşımla söyleyebileceklerimiz yalnızca bunlardan ibarettir.340 3.2.3. Kutbeddin Haydar ve Haydarîlik Haydarîliğin kurucusu Kutbeddin Haydar (ö. 1221’den sonra) Zâve’de büyük bir tekke kurarak şöhret kazanan ünlü bir Türkmen şeyhidir. 341Yesevî-Bektaşî an’anesine de girenŞeyh Kutbeddin Haydar, Köprülü’ye göre, Şiî-Batınî akidesinin etkisi altında kalmıştır.342 Daha önce ifade ettiğimiz gibi Yesevîlik Harezm sahasına, oradan İran’a geçmiş ve burada bulunan Zave şehrinde Kalenderîlik ile birleşerek Haydarîlik tarikatını doğurmuştur.343 Şeyh Kutbeddin Haydar, hayatının büyük bir kısmını, Zâve’de yaptırılan zaviyesinde geçirmiş ve ölünceye kadar etrafına geniş müridler toplamayı başarmıştır. Gerek Kutbeddin Haydar’ın kuvvetli şahsiyetinin etkisiyle gerekse de yetiştirmiş olduğu halifelerinin vasıtasıyla Haydarîlik;daha XIII. asrın ortalarından itibaren, bir yandan Türkistan içlerine, oradan Hindistan’a yayılırken diğer taraftan Anadolu, Irak, Suriye ve Mısır’a kadar yayılmıştır. 344 Ancak burada bizim için önem arz eden durum Haydarîliğin Anadolu’daki serüvenidir. 337 Alevî ve Bektaşî Senkretizminin (bağdaştırmacı) meydana getirdiği bazı ögeler için bkz: Mêlikoff, Uyur İdik Uyardılar, s. 109-129. 338 Ayr. bkz: Mêlikoff, Uyur İdik Uyardılar, s. 39-40; Mehmet Eröz, Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, s. 144-155; Bektaşî menkıbelerindeki İslâm öncesi motifler için bkz: Ocak, Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, s. 257-260. 339 Ayr. bkz: Yılmaz, s. 251-252. 340 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 172. 341 Toprak, s. 64. 342 Köprülü, “Ahmed Yesevî”, s. 211. 343 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 37-38. 344 Ocak, Kalenderîler, s. 40-41; Üremiş, s. 117-119. 69 Haydarîliğin Anadolu’daki serüvenine geçmeden önce de Ahmed Yesevî,Kutbeddin Haydar ve Hacı Bektaş-ı Velî arasındaki ilişkiyi gösteren Vilâyetnâme’deki bir rivayeti nakletmek istiyoruz. Vilâyetnâme’de geçen rivayete göre bölge halkı, Horasan’a akınlar düzenleyen kâfirlerin zulmünden kendilerini kurtarmaları için Ahmed Yesevî’ye müracaat etmiştir. Bu müracaat üzerine Ahmed Yesevî; oniki yaşındaki nefes evladı Kutbeddin Haydar’a tuğ ve alem vererek, başına erenlik tacını giydirdikten sonra, halkı kâfirlerin elinden kurtarmak üzere görevlendirmiş, fakat büyük gayretler göstermesine rağmen, kâfirlere esir düşerek yedi yıl hapsedilmiştir. Hem nefes evladının bu duruma düşmesi hem de halkın tekrar tekrar kendisine müraacat etmesinden bunalan Ahmed Yesevî’nin Allah’a münâcatı üzerine manen bu durumdan haberdar olan Hacı Bektaş, Türkistan’a gelir ve Hâce ile buluşur. Ahmed Yesevî meseleyi anlatınca hemen bunu emir telâkki eden Hacı Bektaş; şahin şeklinde uçarak Kutbeddin Haydar’ın bulunduğu yerden onu kurtarıp Ahmed Yesevî’ye getirip teslim eder. 345 Haydarîliğin Anadolu’daki serüveni, Anadolu’ya yayılan diğer tarikat mensupları gibi, XIII. asırdan itibaren bilhassa Moğol istilâsı sebebiyle başlamıştır. Ancak Haydarî dervişleri ile ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Ahmet Yaşar Ocak, kaynaklardaki bilgilerin sınırlı olmasını, bu tarikatın Kalenderîler ile karışmış olmalarına bağlamaktadır. Nitekim Haydarîler ile Kalenderîler arasında benzer inanç ve fikirler olduğu gibi, kılık-kıyafet ve görüntüleri ile de büyük benzerlik göstermektedir.346 Aynı yazar, Fakîrî ve Vâhidî’den Haydarîler ile ilgili dikkat çekici bilgiler nakletmektedir. Fakîrî, Haydarîleri esrar içmekten sarhoş bir şekilde, durmadan şiirler okuyarak şehir şehir dolaşan serseri dervişler olarak tasvir etmektedir. Vâhidî ise, bu zümre mensuplarının, saç, sakal ve kaşlarını kazıdığını sadece bıyıklarıyla birlikte tepeden bir tutam saç bıraktıklarını ifade ettikten sonra yarı çıplak dolaştıklarını nakleder. Ayrıca bekâret sembolü olarak da erkeklik organlarına halkalar taktıklarını, bekâret ve iffetlerine kendilerini adamış olmakla birlikte çoğu zaman buna uymadıklarını da ifade eder.347 345 Hacı Bektaş Veli, Vilayetnâme, s. 9. 346 Ocak, Kalenderîler, s. 113-117; Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 38. 347 Ocak, Kalenderîler, s. 113-114. 70 Kaynaklarımızda Haydarîler ile ilgili bilgiler farklılık arz etmektedir. Nitekim Ahmed Eflâkî’nin eserinde Haydarîlerin saygın halifeler oldukları ve yüceltildiklerine dair menkıbeler bulmak da mümkündür. Bunlardan birinde Şeyh Hacı Mübarek-i Haydarî ile Celaleddin-i Rumi’in Meram Mescidi’ne giderken karşılaştıkları ve Celaleddin-i Rumi’den dua aldığı nakledilmektedir. Başka bir menkıbede ise Hacı Mübarek’in Vezir Taceddin’in Darü’z-Zâkirîn adlı medresesine şeyh olarak tayin edilişi ve bu sebeple düzenlenen büyük bir posta oturma töreninden söz edilmektedir.348 Ahmed Eflâkî’nin bu rivayetlerini doğru kabul edersek; Mevlâna döneminde Konya da, müridleri ile birlikte Haydârî şeyhi ve temsilcisi bulunmakta ve Mevlevîlerle iyi ilişkiler içerisinde oldukları görülmektedir. Hacı Mübarek Haydârî, bir vezirin yaptırdığı medreseye, daha doğrusu zaviyeye devlet eliyle resmen tayin edilmekte ve Konya’nın bütün eşrafı ve ulemâsı bu törene katılmaktadır. Oğlu için verdiği ziyafete ise şehrin ileri gelenlerini davet etmekte ve Konya’daki yüksek seviyedeki insanlarla iyi geçinmektedir. Haydârî tarikatının şehirlerde, en azından Konya’da; ya devletin merkezi olduğundan ya da Mevlâna’nın veya diğer tasavvuf ehli ile ulemânın güçlü tesirinde kalmaları sebebiyle, diğer bölgelerdeki birçok müfrit hal ve hareketlerden uzak durdukları düşünülebilir.349 Ya da Tahsin Yazıcı’nın da ifade ettiği gibi; aynı tasavvufî zümreye bağlı, fakat birbirinden çok farklı özellikler gösteren Haydarî dervişleri ile XVI. yüzyıl kaynaklarına yansıyan Anadolu’daki Haydarîler; tarikatın Horasan’da teşekkülünden üç asır sonra onun ilk öğretilerinden oldukça uzaklaşmış bir akım meydana getirmiş olmalıdırlar. 350 Karamustafa ise olaya farklı bir açıdan yaklaşmış ve Haydarîlik ile Babaî ayaklanmasının arkasındaki ilişkiye temas etmiştir. Nitekim bir Vefâî şeyhi olan Baba Resûl’ün, Zâve’deki Haydarî zâviyesinde uzun bir süre kaldığını ifade etmektedir.351Öyle görülüyor ki bu dönemde tasavvuf zümrelerini birbirinden keskin çizgilerle ayırmak oldukça zor görünmektedir. 348 Eflâkî, s. 210 ve 375. 349 Üremiş, s. 120. 350 Tahsin Yazıcı, “Haydariye”, DİA, C. XVIII, Ankara, 1998, s. 35. 351 Ahmet T. Karamustafa, Tanrı’nın Kuraltanımaz Kulları; İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), çev: Ruşen Çakır, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 72. 71 3.2.4.Seyyid Ebu’l-Vefâ el-Bağdâdî ve Vefâîlik Türkiye Selçuklu ve erken Osmanlı devri tasavvuf düşüncesinin şekillenmesinde belirleyici tarikatlardan birisi olan Vefâiyye XI. asırda Irak’ta yaşadığı bilinen Tacü’lÂrifîn Seyyid Ebu’l-Vefâ el-Bağdâdî (ö.1107) tarafından kurulmuştur. Tarikat, ilerleyen dönemde Irak, Suriye ve Anadolu’yu içine alan geniş bir coğrafyada etkili olmuştur. Asıl adı Muhammed b. Muhammed olan ve soyu İmam Zeynelabidin’e dayanan Ebu’lVefâ, 1026’da Irak sınırları içinde doğmuştur. Aile başlangıçta Irak’taki Zabala bölgesinde yaşamakta iken, burada seyyidlerin uğradığı bir takibat yüzünden babası Seyyid Muhammed, Kusân bölgesine kaçarak Benû Nercis isimli Kürt kabilesine sığınmıştır. Kaynaklarda bu tâkibat hakkında bilgi verilmemektedir. Seyyid Muhammed, Kusan bölgesine yerleştikten sonra bu bölgede yaşayan Kürt ailelerinden birine mensup bir kız ile evlenmiş, bu izdivaçtan Seyyid Ebu’l-Vefâ dünyaya gelmiştir. Annesinin mensup olduğu millet dolayısıyla Seyyid Ebu’l-Vefâ’yı köken olarak yarı Arap yarı Kürt kabul etmek gerekir.352 Vefâîlik hakkında Köprülü de dâhil olmak üzere yakın zamana kadar kayda değer bir araştırma yapılmamıştır. Abdülbaki Gölpınarlı tarafından Baba İlyas ve Rum abdallarının Vefâî olduklarına ilişkin bir saptamada bulunulmuşsa da, bu konuda başka hiçbir bilgi vermemiş, dolayısıyla bu saptama ile yetinmiştir. 353 Son dönemde ise Vefâîliğin Anadolu din ve tasavvuf tarihindeki yeri hakkındaki bilgilerimiz artmıştır. Önce Ocak ve Erünsal tarafından XIII. yüzyılın en önemli Vefâî siması Baba İlyas-ı Horasanî’nin dip-torunu Elvan Çelebi’nin bu sülalenin tarihini anlatan kitabı neşredilmiş;354 daha sonra ise Ocak, XV. yüzyıldan başlamak üzere bazı Vefâî zaviyelerine ait icazet ve buyruldukları ortaya çıkararak yayınlamıştır. Böylelikle Vefâîliğin Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’da oynadığı tarihî rol 352 Haşim Şahin, “Selçuklu ve Erken Osmanlı Döneminde Vefâiyye Tarikatı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı: 70, 2014, s. 40-41; Ayrıca bkz: Ahmet Yaşar Ocak, “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâî Tarikatı (Vefâîyye)”, Belleten, LXX/257, Nisan 2006, s. 122-123. 353 Aktaran: Toprak, s. 77. 354 Elvan Çelebî, Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiye: Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi, haz: İsmail E. Erünsal ve Ahmet Yaşar Ocak , TTK, Ankara, 2014. 72 aydınlamaya başlamıştır.355 Tarikatın Anadolu sahasındaki etkisini Vefâî-Babâî şeyhi Baba İlyas Horasânî’nin soyundan gelen Elven Çelebi’nin kaleme aldığı Menâkıb-ı Kudsiyyefî Menâsibi’lÜnsiyye ve yine aynı soya mensup Aşıkpaşazâde’nin yazdığı Tevârih-i Al-i Osmân (Aşıkpaşazâde Tarihi) isimlerini taşıyan iki eser ve bazı arşiv belgeleri sayesinde nispeten daha kolay takip etmek mümkündür. 356 Nitekim Elvan Çelebi’nin verdiği bilgiler ışığında, Anadolu’ya Vefâîliği taşıyanın Dede Garkın adında bir Türkmen Şeyhi olduğu düşünülmektedir. Ahmet Yaşar Ocak, Elvan Çelebi’nin vermiş olduğu bilgilerden hareketle, Dede Garkın’ın, 1220 dolaylarında Moğol istilâsının önünden kaçan Harezmliler ile birlikte Elbistan civarına yerleşerek faaliyet gösteren bir Türkmen şeyhi olduğunu belirtmektedir. Elvan Çelebi’nin onu Baba İlyas’ın halifesi olarak göstermesinden hareketle Dede Garkın’ın bir Vefâî şeyhi olduğu sonucuna varılabilir.357 Elvan Çelebi’nin verdiği bilgiye göre Dede Garkın’ın halifeleri Şeyh Osman, Aynu’dDevle (Ayna Dola) Bağdın Hacı, Mihman Hacı ve Baba İlyas’tır. Baba İlyas bunların en genci olmakla birlikte hepsinin halifesi sıfatıyla Dede Garkın tarafından Rum diyarına gönderilir.358 Vefâîliğin Dede Garkın’dan sonra Anadolu’daki asıl temsilcisi ise Baba İlyas’tır. Baba İlyas’ın (ö. 1240) tarihi rolü, Selçuklu Anadolu’sunda 1239-1240’ta Heteredoks İslâm merkezli ilk toplumsal ayaklanma olarak Babaîler İsyanı’na adını veren kişi olmasıdır. Baba İlyas’ın bu hareketle birlikte, kırsal kesimlerde yaşayan ve Selçuklu idaresiyle ekonomik ve toplumsal düzeyde sıkıntıları bulunan Sünnî-İslam dışı kitleleri merkezî otorite karşısında birleştirmeyi başardığı düşünülmektedir. Anadolu Selçuklu Devleti’ni büyük ölçüde zayıflatan Babaîler İsyanı asıl fonksiyonunu bundan sonra icra etmiş; isyanın harekete geçirdiği kitleler bundan sonraki mezhebî ve tasavvufî bütün Sünnîİslam dışı propaganda hareketleri için en elverişli sosyal tabanı teşkil etmiştir.359 355 Toprak, s. 77. 356 Şahin, “Vefâiyye Tarikatı”, s. 43-44. 357 Elvan Çelebî, Menâkıbu’l-Kudsiyye, s. 35; Ocak, “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâî Tarikatı (Vefâîyye)”, s. 128-132. 358 Elvan Çelebî, Menâkıbu’l-Kudsiyye, s. 33. 359 Ocak, Türk Sufîliğin Bakışlar, s. 64. 73 Babailer İsyanı sonrasında, isyana katılan Vefâiyye mensuplarının Türkiye Selçuklu idaresi tarafından sıkı bir takibata uğratıldıkları görülmektedir. Vefâî şeyh ve dervişleri bu baskıdan kurtulabilmek amacıyla merkezî otoritenin daha zayıf olduğu uc bölgelerine göç etmişlerdir. Dervişler, 1243 yılındaki Kösedağ yenilgisi sonrasında Türkiye Selçukluları’nın yıkılma sürecine girmesiyle birlikte bağımsızlıklarını ilan eden beyliklere ait toprakları yurt edinmişler, faaliyetlerini bu bölgelerde sürdürmeye başlamışlardır.360 Görüldüğü gibi Vefâîlik, XIII. yüzyıl Anadolu’sunda heteredoks tarikatların merkezinde yer almış; özellikle bu tarikatın Anadolu’daki en büyük temsilcisi Baba İlyas-ı Horasanî vasıtasıyla, Babailer isyanının tabanını teşkil ederek tarihî bir rol oynamıştır. Ortaya çıkan yeni belgelere rağmen bugün Vefâîliğin Anadolu’daki durumuna ilişkin birçok konu hala karanlıktadır. Ancak önümüzdeki dönemde bu konu üzerinde yapılacak yeni çalışmaların Anadolu’nun dini ve sosyal tarihini bakımından büyük önem taşıyacağı muhakkaktır.361 3.2.6. Kalenderîlik veya Kalenderlik Menşe’lerini Horasan mektebi veya sadece Melâmetîyye’den alarak, Cemâlüddîn Sâvî (ö.1070-1071)’den sonra Suriye, Mısır, Irak, İran, Hindistan, Orta Asya, Anadolu sahalarında ortaya çıkan Kalenderîlik362; yalnız Anadolu’nun dini tarihi değil, tasavvuf tarihi bakımından da çok önemli derecede tesiri olan bir tarikattır.363 Ahmet Yaşar Ocak’ın ana hatlarıyla ifade ettiği gibi; yaşadığı toplumun nizamına karşı çıkarak dünyayı ehemmiyet vermeye lâyık bulmayan, bu düşünce tarzını günlük hayat ve davranışlarıyla da açığa vuran tasavvuf akımına, Kalenderlik veya Kalenderîlik denebilir.364 Ancak bu tarif, İslâm dünyasının çeşitli zaman ve mekânlarında yaşamış olup kendilerine çeşitli isimler verilen, fakat ekseriyetle Kalender veya Kalenderî olarak anılan bu akımın mensublarını, tam manâsıyla vasıflandırmaya yeterli değildir. Çünkü Kalenderîlik; tek parça halinde bir görünüm arzeden, hatta tek bir tarikat şeklinde 360 Şahin, “Vefâiyye Tarikatı”, s. 47. 361 Toprak, s. 79. 362 Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, s. 118. 363 Üremiş, s. 109. 364 Ayr. bkz: Nihat Azamat, “Kalenderîyye”, DİA, C. XXIV, Ankara, 2001, s. 253. 74 teşkilatlanmış bir tasavvuf akımı değildir.365 Daha önce de ifade edildiği gibi; Melâmîlik akımı zaman içinde birçok tarikatı etkilemişse de esas itibarıyla Kalenderîlik tarikatının fikirsel temelini oluşturmuştur. Kalenderîlik, Melâmîlik akımının fikirsel temeli üzerine kurulmuş, tarihî süreç içerisinde başka etkileşimlere maruz kalmış, kısmen farklılaşmış biçimidir.366 Tarikatın teşkilatlanma çabalarında Cemâleddîn Sâvî’nin adı öne çıkmaktadır. O ve onun etrafında toplanmış olan Muhammed Belhî, Celaleddin Dergezinî, Ömer Girîhî gibi şahsiyetler Kalenderîlik’in teşkilatlanmasında çok önemli roller üstlenmiştir. 367 Cemâleddîn Sâvî, XIII. yüzyılın başlarında Şam’a gelmiş, orada Osman Rûmî’nin zaviyesinde ikamet etmiştir. Bir süre sonra dünyadan el etek çekmiş ve zaviyeyi terk ederek mezarlıkta yatıp kalkmaya başlamıştır. Sonra Şeyh Dergezînî ve arkadaşları da ona katılmıştır. Cemâleddin saçını ve sakalını traş edip üzerine de delg (arpa) giyince, diğerleri de ona uyup aynı görünüşü benimsemişlerdir. Cemâleddîn Sâvî’nin Dimyat’ta yaklaşık 1232-1233 yılında vefat etmesi üzerine, Kalenderîler tekkesinin liderliğini önce Celaleddin Dergezinî sonra Muhammed Belhî üstlenmiştir.368 Temeli ilahî aşka dayanan ve bu aşka ulaşma dışındaki her şeyi değersiz gören Kalenderîlik, Melâmîlik dışında farklı kültürel ve mistik yapılardan da beslenmiştir. Ocak, Kalenderîlik’in kökeninin esas itibarı ile Hind-İran mistik çevrelerinde yani Budist, Zerdüştî ve Maniheist kültürlerde aranması gerektiğini belirtmektedir.369 Diğer bazı araştırmacılar ise, Kalenderîlik’in özü itibarı ile senkretik ve bağdaştırmacı bir karaktere sahip olduğunu ifade ederler. Nitekim onlara göre, Kalenderîlik’in her senkretik inanç gibi dinamik, geçirgen ve değişken bir yapısı vardır. Kültürel anlamda sınırları yerel olanla yetinmeyecek kadar geniştir. Farklı kültür çevrelerinden beslenmekten çekinmeyecek kadar değişikliğe açık ve esnek bir yapısı vardır.370 Ahmet Karamustafa ise, bu akıma “yeni zühd” adını vermekte ve akımın temel esasının toplumsal sapkınlık yoluyla gerçekleştirilen yeni bir zâhidlik anlayışına dayandığını 365 Ocak, Kalenderîler, s. 5. 366 Ocak, Kalenderîler, s. 11-15. 367 Tahsin Yazıcı, “Cemâleddin-i Sâvî”, DİA, C. VII, Ankara, 1993, s. 313-314; Öztürk, s. 88-89. 368 Öztürk, s. 89. 369 Ocak, Kalenderîler, s. 5-11; Öztürk, s. 89. 370 Süreyya Su, Hurafeler ve Mitler; Halk İslâmında Senkretizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011, s. 16; Öztürk, s. 90. 75 ifade etmektedir. Toplumsal sapkınlık yoluyla zâhidlik olarak tanımladığı bu akımı, toplumun reddi üzerine kurulu bir hareket olarak betimlemektedir. Nitekim araştırmacının ifadesine göre, anarşist dervişlere göre dinsel kurtuluş; toplumsal yaşamın insanları Tanrı’dan uzaklaştırdığı için, bu toplumsal kurallar içinde yaşamanın uygun olmadığı ve bu hatta bu kuralları açıktan ve toptan reddi ile mümkündür. Ayrıca bu dervişler bir yalnızlık yaşamı için bir köşeye çekilmiyor; aksine toplumun içinde kendilerine özel bir yer oluşturuyorlardı. Ahmet Karamustafa, bu durumu vahşi doğaya çekilmek yerine toplumun kalbinde toplumsal bir vahşilik yaratmak olarak ifade etmektedir.371 Kalenderîlik akımı, Melâmîlik’te olduğu gibi, mal-mülk edinme çabalarını red etme üzerine kuruludur. Topluma ekonomik olarak katkı yapmak yerine gönüllü yoksulluk tercih edilmiştir. Yerleşik hayat bütün kurumları ile reddedilmiş, çalışmak, ev-bark edinmek, gibi toplumsal yapıya adapte olmayı gerektirecek uygulamalar yerilmiş, gezgin ve başıboş şekilde yaşamak temel prensip haline getirilmiştir. Cinsel faaliyetleri de kutsal olana bağlılık açısından önemli bir engel olarak görülmüştür. Bundan dolayı evlenmemek tarikatın önemli bir prensibi olarak kabul edilmiştir.372 Fuad Köprülü, yukarıda zikredilen bölgelerde yayılan Kalenderîyye tarikatına mensup dervişlerin gruplar halinde Moğol istilâsı önünde kaçarak Anadolu’ya geldiklerini ifade etmektedir.373 Ayrıca Eflâkî’nin rivayetine göre, Cemâleddîn-i Sâvî’nin halifelerinden birisi olan Ebu Bekr-i Niksâri-i Cavlâkî’nin Mevlânâ’nın ölüm gününde, cenazenin önünden yedi öküz çekerek, hep birden gülbanklar okuyup hay-huy eden Kalenderî dervişleri için, tekkesinde kurban edilmek ve fakirlere dağıtılmak üzere bu öküzlerden birisinin gönderilmesi, o sıralarda Konya’da, dahi tekkeleri bulunacak kadar çoğaldıklarını ve en azından yine Konya’da, Mevlevîler ile iyi ilişkiler içerisinde bulunduklarını göstermektedir.374 Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki; Mevlânâ, bu tavrın bozulmuş ve kaba bir biçim almış şeklini yansıtan popüler Kalenderîliğe karşıdır. 371 Karamustafa, s. 23. 372 Karamustafa, s. 24-27; Ocak, Kalenderîler, s. 143-146; Öztürk, s. 91. 373 Köprülü, Anadolu’da İslâmiyet, s. 30-31; Fustâtü'l-Adale’nin yazarı İbnü'l Hatib, Cemaleddin Sâvî'nin dört halifesinden biriolan Ebu Bekir-i Niksari’nin 1206 yılında Dımeşk'ten ayrılarak Konya'ya gelip yerleştiğini ve orada bir zaviye açarak başına pek çok mürid topladığını haber vermektedir. Ebu Bekir-i Niksarî ve müritleri, Eflâkî tarafından Cavlâkî diye nitelendirilmektedir. Bkz: Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 288-289. 374 Üremiş, s. 111. 76 Cavlakiliğin kurucusu Ebu Bekr-i Niksâri-i ve Haydarî şeyhlerinden Hacı Mübarek-i Haydarî ile yakın ilişkilerine rağmen, bir başka Kalenderî şeyhi olan Buzağu Baba diye tanınan Şeyh Baba-yı Merendi’den kesinlikle hoşlanmadığı ifade edilmektedir.375 Bu durumda Kalenderîyye tarikatına mensup dervişlerin farklı düşünce yapılarına sahip olduğunu yada yaşamış oldukları bölgelere göre farklı tezahürlerinin olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Ahmet Yaşar Ocak’ın da ifade ettiği gibi; Anadolu’da Şems-i Tebrîzî, Evhadüddin-i Kirmânî ve Fahruddîn-i Irâkî ve benzeri büyük Kalenderî şeyhleriyle birlikte kendini gösteren bu doktrinin, XIII. yüzyılın sonlarına doğru Kalenderî zümrelerinin giderek yozlaştığını söylemek mümkündür.376 Kalenderî dervişleri namaz kılmadıkları ve oruç tutmadıkları için sıklıkla eleştirilmiştir. Nitekim farz olan ibadetlere ilgisiz olmalarına karşın semaya çok önem verdikleri belirtilir. Sema onlar için en önemli ibadet konumundadır. Semada temel amaç vecde ulaşmaktır. Kalenderî dervişlerin, bu amaca ulaşmak için esrar ve kenevir gibi uyuşturucu maddeler kullandıkları ifade edilmiştir.377 Her zaman yanlarında def, davul, nefir gibi müzik aletlerini taşırlar ve buldukları fırsatlarda toplum içinde bunları kullanarak sema gösterileri yaparlardı. Sema törenlerinde bu müzik aletleriyle ürkütücü sesler çıkararak ateş etrafında raks eder ve çılgınca hareketlerde bulunurlardı.378 Ahmet Karamustafa, Kalenderîlerin, hint keneviri çiğnediğini, yerde uyuduklarını ve bazı sapık davranışlarının olduğunu ifade eder. 379 Nitekim Ocak da, Kalenderîler’in büyük çoğunluğunun bekâr yaşamakla birlikte, evlilik şeklinde olmasa dahi bazı dervişlerin zaman zaman kadınlarla ilişki kurduklarını aktarır. Ayrıca kadınlarla teması tercih etmeyen Kalenderîler’in genç erkeklerle ilgilendikleri ve bunları kendi aralarına almaya çalıştıklarını da ilave etmektedir. Yine aynı müellife göre, Kalenderîler’de Allah’ın cemalini güzel delikanlıların yüzünde temaşa etme düşüncesinden kaynaklanan Mahbubperestlik (veya Cemâlperestlik) erkânı, sık sık sapık ilişkiler şekline 375 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 209. 376 Ocak, Kalenderîler, s. 146. 377 Bkz: Karamustafa, s. 17. 378 Öztürk, s. 91-92. 379 Karamustafa, s. 17. 77 dönüşebilmiştir.380 Bütün bu özelliklerinden dolayı, Kalenderî dervişlere karşı şiddetli tepkiler gittikçe artmıştır. Bu tepkiler toplumun her kesiminden olmakla birlikte, özellikle ulema tarafından dile getirilmiştir. Ulema onları şeriatın dışına çıkmakla itham etmiştir. Bu ithamdan dolayı çoklukla zındıklık ve mülhidlikle suçlanmışlardır.381 Nitekim Molla Câmî de, Kalenderîleri; (1492); “zamanımızda, Kalendîrilik adıyla isimlendirilen ve İslâm ribkasını boyunlarından çıkaran bu zümreye, bu ad âriyettir. Eğer onlara Haşviyye(müfsid, bozguncu) dense daha lâyıktır”382 diyerek, onlara karşı eleştirisini dile getirmiştir. Kalenderîlere karşı bir diğer eleştiri de Fustâtü’l Adale yazarı Muhammed bin elHatib’ten gelmektedir. Mikail Bayram’ın ve Mustafa Akkuş’un müelliften aktardığı bilgilere göre, Cavlâkîler yani Kalenderîler, helal veya mubah saymadıkları hiçbir haram yoktur. Ayrıca Kalenderîler, cahil ve ilimden mahrum insanlardır. Zira ilimleri olsaydı zındıklığa düşmezlerdi. İlm-i batın bilenleri varsa da yollarını şaşırmış olduklarından gönülleri hidayet yoluna kapanmıştır. İlim öğrenmez ve ulema ile ihtilat etmezler. Yalnız rind ve serserileri, fisk ve fücur erbabını bir otla tuzağa düşürürler.383 Kısaca özetlemeye çalıştığımız Kalenderîler ile ilgili son olarak şunları söyleyebiliriz: Pek az istisna ile, yüksek felsefî düşüncelere kabiliyetli olmayan, bekâr serserilerden oluşan bu zümrelerde, toplumu ve inançlarını dışlama ve nizamına muhalefet etme onların temel prensipleri olmuştur. Bir de müfrit Şiî temayülleri de bulaşınca, Kalenderîyye tarikatı içtimaî ve ahlâkî nizama isyankâr rollerin de merkezi durumuna gelmiştir. Bu sebeple, sık sık birtakım ayaklanmalarda yönetime karşı rol almak suretiyle, zikredilen karakterlerini de göstermişlerdir. Mesela; daha Türkiye Selçukluları devrinden itibaren Anadolu’da ortaya çıkan bazı siyasî, sosyal, iktisadî kargaşa ve buhran devirlerinde Kalenderî zümrelerinin, birtakım ayaklanmalara ve bunlan teşvik eden hareketlere iştirak ettiklerine rastlamaktayız. 1240 yılındaki Babaî isyanı, 380 Ocak, Kalenderîler, s. 171. 381 Öztürk, s. 91-92. 382 Abdurrahman Câmî, Evliya Menkıbeleri, s. 20;Üremiş, s. 113. 383 Aktaran: Bayram, Ahi Evren-Mevânâ Mücadelesi, s. 173; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 289-290. 78 Anadolu’da Kalenderi zümrelerinin katıldıkları ve hatta teşkilâtlanmasına öncülük ettikleri ilk ayaklanma ve isyan hareketidir.384 Bu isyandan sonra etrafa dağılan Kalenderî dervişleri; Bektaşîlik tarikatının doğuşunu hazırlamakta ve XIV. yüzyıl başlarından itibaren, Rûm Abdalları (Abdâlân-ı Rûm) adıyla Osmanlı Beyliği’nin teşekkülünde, diğer tasavvufî zümreler içinde önemli derecede yer almak suretiyle, mühim roller icra ettiler. Özellikle XIV. ve XV. yüzyılardaki Anadolu ve Rumeli fetihlerinde Kalenderîlerin, “Rûm Abdalı, Torlak, Işık vb.” yeni isimler altında katkıları bulunduğu da görülmektedir.385 3.2.6. Necmeddîn-i Kübrâ ve Kübreviye Necmeddin Kübrâ (1145-1221), Kübreviye tarikatının kurucusu olup XII-XIII. asır İranlı sûfîlerin en mühim şahsiyetlerinden biridir. Hem dini ilimlerde hem de tasavvuf konusunda meşhur bir şahsiyet olup, Harzemşahlar tarafından gördüğü yakın ilgi ve himaye sayesinde geniş bir çevreye hitap edebilmiş; ömrünün son yıllarını geçirdiği Semerkand’da 1221 yılında Moğollar tarafından öldürülmüştür.386 Necmeddin Kübrâ’nın asıl adı Ahmed b. Ömer olup, künyesi Ebû’l-Cenâb, lakabı ise Necmeddin Kübrâ’dır. O’na "Kübra" denilmesinin nedeni insanlar üzerindeki etkisinden kaynaklanmaktadır.387 Tacir bir ailenin çocuğu olan Necmeddin Kübrâ, dinî ilimlerde derinleşmek gayesiyle ilmî yolculuklara başlamış; Nişabur, Tebriz, Hemedan, İsfahan, Mekke, İskenderiye gibi o dönemin ilim ve irfan merkezlerinde tahsil görmüştür. Medrese ilimlerini tahsil ettikten sonra tekke atmosferiyle tanışmış, bir taraftan ikna ve tatmin edici sohbetlerine devam ederken, diğer taraftan tasavvuf kültüründen beslenerek yeni eserler kaleme almıştır.388 Tasavvufi hayata yöneldikten sonra şöhreti artan Şeyh Necmeddin Kübrâ’nın çok sayıda 384 Kalenderîlerin Babaîler isyanında oynadıkları rolleri için bkz: Ocak, Kalenderîler, s. 85-87; Ocak, Babaîler İsyanı, s. 81-84. 385 Osmalı Devletinin teşekkülünde etkili olan zümreler ile ilgili bilgi için bkz: Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, s. 106-120; Üremiş, s. 115-116. 386 Necmeddîn Kübrâ, Tasavvufta On Esas (Usûlü’l-Aşere Şerhleri), haz: Süleyman Gökbulut, İnsan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 9-10. 387 Seyfullah Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 203. 388 Mustafa Kara, “Türkistanın Işığı Necmeddin-i Kübrâ”, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması, 26-28 Mayıs 2014, Eskişehir, Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB), Eskişehir, 2013, ss. 99-122. 79 müridi olmuştur. Bunların çoğu, zamanının ileri gelen şahsiyetleriydi. Şeyh Mecdeddin Bağdadî (ö.1210 veya 1219), Şeyh Sadeddin Hamevî (ö.1252), Baba Kemal Hocendî, Şeyh Radıyuddin Ali Lala, Şeyh Seyfeddin Bâharzî (ö.1259), Şeyh Necmeddin Râzi, Şeyh Cemaleddin Kîlî gibi önemli simalar, hep onun müridiydiler. Hatta Bahâeddin Veled’in bile onun müridi olduğu söylenmektedir. Bu bakımdan Kübreviliğin, Mevleviliğin alt yapısını oluşturan tarikatlardan olduğu söylenmiştir.389 Moğolların bütün Orta Asya’yı istila etmeleri, bölgedeki diğer bütün sûfîler gibi, Necmeddin Kübrâ’nın kurduğu tarikata mensup olan Kübrevîleri de etkilemiştir. Birçok Kübrevî dervişleri Moğolların önünden kaçarak Anadolu’ya yönelmişlerdir. Moğolların istila haberleri Necmeddin Kübrâ’ya ulaştığında, o, önemli halifelerini bir araya toplayarak onları Moğollara karşı uyarmış ve her birine kendi memleketlerine giderek oralarda tasavvuf öğretilerini yaymalarını söylemiştir. Dostlarından ve öğrencilerinden bazıları kendisine Horasan’a kaçmalarını söylediyse de, o, şehit olmak istediği gerekçesiyle bunu kabul etmemiştir. Sonuçta Necmeddin Kübrâ Moğollara karşı mücadele ederken 1221 yılında şehit olmuştur390 Yukarıda zikredilen halifelerden farklı olarak Şeyh Necmeddin Razi (Daye) ve Mevlana’nın babası Bahaeddin Veled’i ayrıca zikretmek gerekir. Nitekim Anadolu’da Kübrevîlik asıl bunlar vasıtasıyla yayılmıştır.391 3.2.6.1. Necmeddin Râzî (ö.1256) Necmeddin Râzî (ö.1256), doğduğu yerden ayrılarak ilim tahsili için çeşitli İslâm şehirlerinde bulunmuş ve daha sonra Anadolu’ya gelmiştir. 392 Bir süre Kayseri’de ikamet eden Necmeddin Râzî daha sonra Sivas’a yerleşmiştir. Nitekim meşhur eseri Mirsâdu’l-ibâd’ı da burada tamamlamış ve I. Alaaddin Keykubad’a ithaf etmiştir. Ayrıca, bir ara Konya’da Mevlânâ Celâleddin ve Sadreddin Konevî ile görüştüğü 389 Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 204. 390 Necmeddin-i Kübrâ’nın yaşadığı dönem ile ilgili bkz: Süleyman Gökbulut, Necmeddîn Kübrâ-Hayatı, Eserleri ve Görüşleri, İnsan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 35-47; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 204- 205; Kara, “Türkistanın Işığı Necmeddin-i Kübrâ”, ss. 99-122 391 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 219. 392 Necmeddin Râzî’nin Anadolu yolculuğu için bkz: Halil Baltacı, Necmeddîn Dâye Râzî -Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri-, İnsan Yayınları, İstanbul, 2011, s. 61-71. 80 bilinmektedir. 393 Necmeddin Râzî’nin yaklaşık otuz beş yıl kaldığı Anadolu’da hatırı sayılır bir mürid çevresi edindikten sonra Bağdat’a giderek orada vefat etmiştir. 394 3.2.6.2. Bahâeddin Veled (ö.1228) Anadolu din ve tasavvuf tarihinin en önemli simalarından biri de Mevlana Celaleddin Rûmî’nin babası olan Bahâeddin Veled’dir.395 Gerçekten o, Anadolu’nun dini hayatında ve İslâm kültürünün burada yerleşmesinde ortaya koyduğu faaliyetlerle büyük katkıda bulunmuştur. Ne yazık ki, onun bu önemli icraatlarına ters orantılı bir biçimde, hakkında henüz yeterli araştırma yapılmamış, Anadolu’daki faaliyetleri kaynaklar arasından gün ışığına çıkarılmamıştır. Oysa oğlunun beslendiği ilk tasavvuf kaynağı bizzat Bahâeddin Veled olmuştur. Dolayısıyla Mevlana’nın yeterince anlaşılabilmesi için Bahâeddin Veled’in de daha geniş bir şekilde incelenmesi gerekmektedir.396 Eflâkî, Menâkıbu’l-Ârifîn adlı eserinin birinci bölümünü Bahâeddin Veled’e ayırmış ve kendisi hakkında detaylı bilgiler sunmuştur. Ayrıca Belh ve Horasan’dan ayrılma hikayelerini de bize aktarmaktadır. Müellife göre, Bahâeddin Veled, Harezmşahlar hanedanına mensup bir kadından dünyaya gelmiştir. Babası ise Belh şehrinin en büyük alimlerinden birisi olan Celaleddin Hüseyin Hâtibi’dir. Hüseyin Hâtibi, alimler arasında parmakla gösteriliyor ve daha otuz yaşında bir genç olmasına rağmen çok riyazet çekmiş, mücahedeler yapmış ve takva sahibi bir insan olmuştur.397 Bahâeddin Veled de babası gibi dini ilimlere son derece ilgi duymuş ve bu ilimleri tahsil ile meşgul olmuştur. Hatta onun bu ilimlere ilgi duymasının hikayesini Eflâkî ilginç bir bilgi ile nakletmektedir. Buna göre, Bahâeddin Veled bir gün babasının kitaplarını tetkik ederken, annesi ona, babasının bu ilimleri ve hikmetleri bildiği için kendisiyle evlendirildiğini söylemiş, işte bundan dolayı o, kendisini tamamen dini ilimlere vermiştir. Ayrıca o, tasavvufi ilimleri de ihmal etmemiş, her iki alanda da 393 Kılıç, “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Sufi Çevreler…”, s. 230. 394 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 219. 395 Mevlânâ’nın soyu ile ilgili bkz: Asaf Hâlet Çelebi, Mevlânâ ve Mevlevilik, Nurgök Matbaası, İstanbul, 1957, s. 11-15. 396 Asaf Hâlet Çelebi, s. 15-16; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 206. 397Eflâkî, s. 67-68. 81 kemal derecesine ulaşmıştır. Bundan dolayı kendisine rüyada Hz. Peygamber tarafından “Sultanu’l-Ulemâ” unvanı verildiği belirtilmektedir.398 Devletşah da bu bilgilere uygun olarak, onun, Belh bölgesinin en büyük alimlerinden olduğunu, zahiri ilimlerin yanı sıra tasavvufla ilgili sözler de söylediğini belirtmektedir. Nitekim kendisinin, tasavvufî ilimleri tahsilinin yanı sıra, daha önce işaret ettiğimiz gibi, Necmeddin Kübrâ’nın halifelerinden olduğu söylenmiştir.399 Bahâeddin Veled’in şöhretinin artması bazı karışıklığı beraberinde getirmiştir. 400 Nitekim yapmış olduğu dersler bölgede büyük yankılar uyandırmış; ne zaman vaaz etmeye başlarsa hemen etrafında alim ve cahil, her kesimden insan toplanmaya başlamıştır. Ayrıca her kesimden insan tarafından sevgi ve saygı görmesi, bazı alimlerin kıskançlığına neden olduğu gibi Muhammed Harezmşah’ın (1200-1220) kendisinden iktidarı alabileceği gibi bir kuşkuya kapılmasına da sebep olmuştur.401 Yaşanan bu olumsuz gelişmeler karşında Bahâeddin Veled, Harezmşah sultanına küserek, ama aslında baş gösteren Moğol tehdidinden uzaklaşmak gayesiyle, henüz çocuk yaştaki oğlu Celaleddin ve diğer aile efradı ve müritleriyle birlikte batıya göç etmiş402, beş yıl kadar değişik yerlerde dolaştıktan sonra Anadolu’ya gelmiştir.403 Fuad Köprülü bu serüveni kısaca özetledikten sonra nihâyet, Alâeddîn Keykubâd’ın daveti üzerine Konya’ya gelerek yerleştiklerini ifade etmektedir.404 Burada hükümdarın büyük iltifatlarına mazhar olan Sultânü’l-Ulemâ son günlerine kadar ilim ve tedris ile uğraşarak 1231’de vefat etmiş ve Mevlânâ, babasının makamına geçmiştir.405 398Eflâkî, s. 69;Ferîdûn Bin Ahmed-i Sipehsâlâr, Risâle -Mevlânâ ve Etrafındakiler-, çev: Tahsin Yazıcı, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 1977, s. 17;Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 34-35. 399 Devletşah, C. I, s. 301; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 208. 400 Bu karışıklıklar ve fikir ayrılıkları ile ilgili geniş bilgi için bkz: Mehmet Önder, Mevlâna ve Mevlevilik, Aksoy Yayıncılık, İstanbul, 1998, s. 11-14. 401 Ayr. bkz: Sipehsâlâr, Risâle, s. 20-21; Kara, Selçukluların Dini Serüveni, s. 209. 402 R. A. Nıcholson, Mevlâna Celâleddin Rûmî, çev: Ayten Lermioğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 1973, s. 16-17; Abdülhüseyin Zerrînkûb-Nasrullah Pûrcevadî, Mevlânâ’nın Dünyası, çev: Ertuğrul Ertekin, Birleşik Yayınevi, Ankara, 2007, s. 16. 403 Reşat Öngören, “Mevlânâ Celaleddin-i Rumi”, DİA, C. XXIX, Ankara, 2004, s. 441; Ay, s. 17-18. 404 Ayr. bkz: Sipehsâlâr, Risâle, s. 22-23. 405 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 213-214. 82 3.2.7. Mevlânâ Celâleddin Rûmî ve Mevlevîlik Yaşadığı çağı aşarak mesajını günümüz insanına kadar ulaştırabilen, dünya çapında yalnız bilim çevrelerinde değil, popüler seviyede tanınma bahtiyarlığına ermiş nâdir mutasavvıflardan, belki bunların en başında gelenlerden biri de Mevlânâ Celâleddin-i Rûmi’dir. Onun mesajını iyi anlayabilmek, şahsiyetini, fikirlerini, bir mutasavvıf olarak sürdüğü hayatı doğru kavrayabilmek, yalnız onun eserlerini okumakla mümkün değildir. Ahmet Yaşar Ocak’ın ifade ettiği gibi, bunun bir şartı da, yaşadığı dönemin ve mekânın siyâsi, sosyal, ekonomik, dîni ve kültürel yapısını çok iyi tanımak olacaktır. 406 Mevlânâ Celâleddin Rûmî (1207-1273), 30 Eylül 1207’de Horasan’ın Belh şehrinde doğmuş407, çocukluğu, Hanefî-Maturîdî anlayışının hâkim olduğu Harezm’de hür bir ortamda yapılan ilmî ve felsefî tartışmaların gölgesinde geçmiştir. Fıkıhta HanefîMâturîdî mezhebini, tasavvufta Ahmed Gazzâlî (ö.1126) ve Necmeddin Kübrâ (ö.1221) yolunu benimsemiştir. Babası Sultânü’l-Ulemâ Bahâeddin Veled (ö.1231), oğluna iyi bir ilim ve irfân yolunu miras bırakmak düşüncesiyle dini ilimleri bizzat kendisi öğretmiştir. Yukarıda da ifade edildiği gibi, meydana gelen çeşitli olaylardan sonra Belh’den ayrılan Bahâeddin Veled, Moğolların merhamet tanımayan, girdikleri yeri yakıp yıktığı haberleri üzerine 1212’de Anadolu’ya hareket etmiştir. 408 Bu yolculuk sırasında henüz beş yaşlarında olan Mevlânâ, Nişabur’da babasıyla birlikte Ferideddin Attâr (ö.1230)’ı ziyaret etmiş, Attâr Mevlânâ’ya Esrarnâme adlı kitabını hediye etmiştir. Daha sonra uğradıkları Bağdat’ta Avârifü’l-Maârif sahibi Şeyh Ebu Hafs Şehâbeddin Sühreverdî (ö.1235) ile sohbet etmişlerdir.409 Mevlânâ, babasının vefatından sonra onun müritleri tarafından pîr ve ulu tanınmıştır. Hepsi onun etrafında toplanmış, o da babası gibi doğunun ve batının müftüsü olarak halkı irşâd etmeye başlamıştır. Bir yıl sonra babasının halifelerinden Burhâneddin 406 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 88; Mevlânâ dönemi Anadolusu’nun dinî, ilmî ve siyasî durumuna genel bir bakış için bkz: Şefik Can, Mevlânâ; Hayatı, Şahsiyeti ve Fikirleri, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1995, s. 14-30. 407Sipehsâlâr, Risâle, s. 33-34; Can, s. 31. 408 Mevlânâ’nın doğumu Belh’den göç etmeleri ve yolculuk serüveni il ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Bediüzzaman Fûrûzanfer, Mevlânâ Celâleddin,çev: Feridun Nafiz Uzluk, Yayınlayan: TC. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Konya, s. 51-77. 409 Fûrûzanfer, s. 62-63; Devletşâh, C. II, s. 249; Mehmet Necmettin Bardakçı, “Mevlânâ’nın Tasavvufî Düşüncesinin Kaynakları”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8, sayı: 19, 2007, s. 55-56. 83 Muhakkık-ı Tirmizî (ö.1240)’nin Konya’ya gelmesiyle Mevlânâ’nın hayatı yeni bir dönemine girmiştir. 410 Nitekim, Sultan Veled İbtidâ-nâme adlı eserinde Burhâneddin’nin Mevlânâ’ya “bilgide eşin yok, seçkin bir ersin amma baban, hal sahibiydi, sen de sözü bırak da onun haline sahip olmaya bak. Buna çalış da tamamıyla ona varis ol, güneş gibi alemi aydınlat” dediğini ve akabinde Mevlânâ’nın kendisine mürid olduğunu belirtir. Mevlânâ, Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin ölümüne kadar geçen dokuz yıl boyunca tasavvufî eğitim görüp seyr-u sülûkunu tamamlamıştır.411 Eflâki’nin ifadesine göre, ilim açısından kendisini yeterli görmeyen Mevlânâ, ilmî eksikliğini gidermek düşüncesiyle, o sıralarda Moğol istilâsından kaçan doğunun âlimlerinin medreselerinde de eğitim almıştır. Halep’te Hanefî mezhebi mensuplarına vakfedilen Halaviyye Medresesinde Kemâleddin b. Adîm’den Hanefî fıkhı tahsil eden Mevlânâ, bir müddet sonra Şam’a giderek Mukaddemiyye Medresesinde kalmış ve Hanefî âlimlerinden Burhaneddin Ali Mergınânî (ö.1197)’nin Fıkıh usûlüne ait Hidâye adlı eserini okumuştur.412 İlim tahsilini tamamlayıp Konya’ya dönen Mevlânâ, Seyyid Burhâneddin’in vefatından sonra beş yıl medresede Hanefî-Maturîdi mezhebine uygun ders vermiştir.413 Bu kısa açıklamaladan sonra Mevlânâ üzerinde etkili olan bazı tasavvuf cerayanlarına kısaca temas etmek istiyoruz. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi gerek Moğol istilâsı sebebiyle gerekse başka sebeplerle birçok tasavvufî zümre bu toprakları tercih etmiştir. İşte Mevlânâ’nın ayak bastığı yıllarda, mazileri bir yirmi yıldan daha eskiye gitmeyen Anadolu’daki bu tasavvuf akımlarını Ahmet Yaşar Ocak, başlıca şu üç ana grupta incelemiştir. Bunlar; 1-Mağrip (Endülüs ve Kuzey Afrika): Mağrip tasavvufu Anadolu’da bütün zamanların en ünlü mutasavvıfı Muhyiddîn-i Arabî başta olmak üzere, Afîfeddin-i Tilemsânî ve müridleri tarafından temsil ediliyordu. 2-Orta-Doğu (Mısır, Suriye ve Irak): Bu mıntaka, birbirinden mâhiyet itibariyle hayli 410 Abdurrahman Câmî, Evliya Menkıbeleri, s.522. 411 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, çev: Abdülbâki Gölpınarlı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2014, s. 195-196; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 45. 412 Ahmed Eflâkî, s. 119-122; Mevlânâ’nın Halep ve Şam eğimi ile ilgili bkz: Fûrûzanfer, s. 82-87. 413 Bardakçı, s. 56. 84 farklı, Sühreverdîlik, Vefâîlik ve hattâ Cavlakilik (Kalenderîlik) gibi tasavvuf akımlarının yurdu olup, bunların ileri gelen temsilcileri Anadolu’da faaliyet gösteriyorlardı. 3-Orta Asya ve İran (özellikle Horasan ve Azerbaycan): Bu geniş mıntaka ise Anadolu’ya yine farklı nitelikler arzeden Kübrevîlik, Yesevîlik ve Haydarîlik gibi tarikat şeklinde teşkilatlanmış tasavvuf akımlarından başka, özellikle Melamet mektebine mensup bazı büyük sûfîleri kazandırmıştır ki bunların başında hiç şüphesiz Şems-i Tebrîzî gelmektedir.414 Yukarıda ifade edilen bazı tasavvuf zümrelerinden bahsedilmişti. Şimdi ise Mevlânâ’nın yaşam felsefesinde önemli rolleri bulunan Muhyiddîn-i Arabî ve Şems-i Tebrizî’yi ayrıca ele almak gerekmektedir. Muhyiddîn-i Arabî ve Şems-i Tebrizî’den başka Kübrevîlik’in de Mevlânâ üzerinde etkisi olmuştur. Bu etki Bahâeddin Veled ve onun halifesi Burhâneddin Muhakkık-ı Tirmizî’nin vasıtasıyla nasıl olduğunu yukarıda belirtmiştik. 3.2.7.1. Muhyiddîn-i Arabî ve Vahdet-i Vücûd Düşüncesi XII-XIII. yüzyılların ünlü mutasavvıfı olarak bilinen Muhyiddîn-i Arabî (ö.1240)415 1165 yılında İspanya’nın Mürsiye şehrinde doğmuş 416 ve yine doğduğu bölge olan Endülüs’ün belli başlı şehirlerinden Mürsiye, İşbiliye ve Kurtuba’da dönemin tanınmış alimlerinden ders almış ve kendini yetiştirmiştir. 417 1194 senesinde Muvahhidler’in saltanat merkezi olan Fas’a gelmiş, ardından 1200 senesinde tekrar Fas ve Tunus ziyaretlerinde bulunarak buradaki ulema ile görüşmüştür. Daha sonra İskenderiye ve Kahire üzerinden hac görevi için Mekke’ye gelmiş ve Futuhât-ı Mekkiyye adlı meşhur eserini de burada yazmaya başlamıştır. 1204’te Hicaz bölgesinden ayrılıp Bağdad, Musul ve Türkiye Selçuklu Devleti başkenti Konya’ya gelmiştir. Burada ünlü mutasavvıf Evhadüddîn Kirmani (ö.1237) ve dönemin kaynaklarında üvey oğlu olarak bahsedilen Sadreddin Konevî (ö.1274) ile görüşmüş ve onları etkilemiştir. Ardından 414 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 89-90. 415 İbn Arabî hakkında geniş bilgi için bkz: Süleyman Uludağ, İbn Arabî, TDV Yayınları, Ankara, 1995. 416 Seyyid Hüseyin Nasr, Üç Müslüman Bilge- İbn Sînâ, Suhreverdî, İbn Arabî-, çev: Ali Ünal, İnsan Yayınları, İstanbul, 2013, s. 119; Mahir İz, s. 196. 417 Ebü’l-Hasan Ali b. İbrahim el-Kari el-Bağdadi, Muhyiddin İbnu’l-Arabi’nin Menkıbeleri, çev: Abdülkadir Şener-M. Rami Ayas, AÜ Basımevi, Ankara, 1972, s. 7. 85 Kayseri, Malatya, Sivas, Erzurum ve Harran gibi Anadolu şehirlerini dolaşmıştır. Ömrünün son yıllarını eser telifine ve müritlerine yönelik derslere adayan İbn Arabi, 1240 yılında Şam’da vefat etmiştir.418 Muhyiddîn-i Arabî’nin Anadolu’ya gelişi, daha önce İran’dan gelerek burada çok sınırlı bir çevreye nüfuz edebilen ünlü İşrâki sûfî filozof Şihabeddin Sühreverdi (ö.1191) mektebinin büsbütün sonu olmuştur. İlk defa sistemsiz bir tarzda Muhasibî (ö. 857), Bâyezid-i Bistâmi (ö.874), Cüneyd-i Bağdadî (ö.910) ve Hallâc-ı Mansur (ö. 922) gibi mutasavvıflarda görülen Vahdet-i Vücûd telâkkisi419, felsefe, kelâm, fıkıh, hadis, tefsir, edebiyat ve gizli ilimlere vukûfu sâyesinde Muhyiddîn-i Arabî’nin de zengin ve engin bir terkibe ve sisteme kavuşarak bütün İslâm dünyasını etkilemiştir. 420 Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki, İslâm düşünürleri arasında vahdet-i vücûd ve onun en büyük temsilcisi olan İbn Arabî ile ilgili çok farklı görüşler söz konusudur. Bazı İslâm uleması ve bir kısım muhafazakâr mutasavvıflar tarafından zendeka ve ilhad (dinsizlik) ile itham olunmuş ve hatta eş-şeyhu’l-ekfer (en büyük kâfir) olarak anılmışsa da, genellikle eşşeyhu’l-ekber (en büyük şeyh) unvanını korumayı bilmiş ve her kesim halktan büyük saygıya mazhar olmuştur.421 Ocak’ın ifadesine göre, çoğu zaman panteizm ile karıştırılan Vahdet-i Vücûd düşüncesi422, aslında çok karışık ve izahı kolay olmayan bir düşünde olmakla birlikte, kabaca, “kâinattaki her şeyin, tek yaratıcı olan Allah’ın bir tecellisi olduğu, gerçek varlığın O olması dolayısıyla bütün varlıkların hakikatte O’nun varlığından başka bir şey olmadığı” şeklinde özetlenebilir.423 Vahdet-i Vücûd doktrinini benimseyenlerin başında üvey oğlu olan ve kendisinden ders 418 Hilmi Ziya Ülken, Türk Tefekkürü Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2014, s. 215-217; Ali Kozan, “İbnü’l-Arabî ve Osmanlı Felsefesî/Tasavvufî Düşüncesi Üzerindeki Etkileri: Şeyh Bedreddin Örneği”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or TurkicVolume 7/1 Winter 2012, Turkey, s. 1556. 419 Vahdet-i Vücûd, Vahdet-i Şühûd ve Panteizm kavramları için bkz: Mahmud Erol Kılıç, İbnü’l-Arabî, İsam Yayınları, İstanbul, 2015, s. 115-118. 420 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 91; H. Hüseyin Tunçbilek, “Muhyiddin İbn Arabî’de Vahdet-i Vücûd Telâkkisi”, HÜİFD, yıl: 13, sayı: 19, Ocak-Haziran, Şanlıurfa, 2008, s. 14. 421 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 222. 422 Vahdet-i Vücûd düşüncesi ile ilgili geniş bilgi için bkz: Henyr Corbin, Bir’le Bir Olmak İbn Arabî Tasavvufunda Yaratıcı Muhayyile, çev: Zeynep Oktay, Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2015. 423 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 222; Nurettin Topçu, İslâm ve İnsan Mevlana ve Tasavvuf, haz: Ezel Elverdi-İsmail Kara, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014, s. 122. 86 alan Sadreddin el-Konevî (1210-1274) gelmektedir. Hatta “Vahdet-i Vücûd” tabirini ilk kullananın Konevî olduğu söylenir. O, Vahdet-i Vücûd düşüncesinin İbn Arabî’den sonra Anadolu’daki en güçlü temsilcilerindendir. 424 Hatta İbn Arabî’ye Anadolu’da prestij sağlayan ve eserlerine yazdığı şerhlerle anlaşılır hale getirerek, Selçuklu dönemi Anadolu’sunda şehirli ve kırsal bütün sûfî çevrelere yayan Sadreddin el-Konevî olmuştur.425 Muhyiddîn-i Arabî’nin evlatlığı ve halifesi, Mevlânâ’nın da yakın dostu Sadreddîn-i Konevî ve diğer halifeleri sayesinde Vahdet-i Vücûd tam anlamıyla bir mektep haline gelerek yayıldı. Bu mektebin bizim için önemi Mevlânâ’nın tasavvuf telâkkinin oluşmasına olan katkısı olmuştur. Ayrıca bu telâkki, Mevlânâ ile aynı asırda yaşamış bulunan Yunus Emre (1238-1328)426 üzerinde de tesirli olmuştur.427 3.2.7.2. Şems-i Tebrizî ve Mevlânâ’ya Tesiri Asıl adı Muhammed b. Ali b. Melikdâd olan Şems-i Tebrizî (118?-1247), 428 1244 yılında Konya’ya gelişiyle429 Mevlânâ’nın yaşam felsefesinde belirgin bir değişime yol açmıştır. Bu esrârengiz ve coşkun zat, öğrencilerine ders veren, halkı irşâd ile meşgul, âlim ve temkinli bir sûfî olan Mevlânâ’yı, adeta kendinden geçirmiş ve onu coşkun bir Hak âşığı hâline getirmiştir.430 Kaynaklarda, Şems-i Tebrizî’in Konya’ya gelişinden önceki hayatına dair yeterince bilgi bulunmamaktadır. Ocak’ın ifadesine göre, seyahatleri esnasında, Bağdat ve Şam gibi önemli tasavvuf merkezlerini dolaştıktan sonra Konya’ya gelen Şems-i Tebrizî burada tacir kıyafetiyle dolaşmış ve nihayet Mevlânâ ile karşılaşmıştır.431 Sipehsâlâr, Şems-i Tebrizî’yi, hâl, söz ve keşif sahibi, mâşuklar kutbu olup ve Tanrı’ya 424 Tunçbilek, s. 314-316 425 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 222. 426 Yunus Emre hakkında geniş bilgi için bkz: Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre, Milenyum Yayınları, İstanbul, 2011. 427 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 91-92; Tunçbilek, s. 316-318 428 Eflâkî, s. 467. 429 Fûrûzanfer, s. 97; Abdurrahman Câmî, Evliya Menkıbeleri, s. 528-529. 430 Osman Nuri Küçük, “Şems-i Tebrîzî’nin Tasavvufî Meşrebi ve Mevlânâ'nın Düşüncelerine Tesiri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 24, 2009/2, s. 11. 431 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 223; Eflâkî, Mevlânâ ile Şems-i Tebrîzî’nin ilk kez Şam’da karşılaştıklarını belirtmektedir. s. 123. 87 yakınlıkta Musa, tanzihte ve halktan çekilişte İsa meşrebinde bulunduğunu ifade eder. Ayrıca ona göre, Mevlânâ’ya kadar kimse onun sırrına ermemiş ve Mevlânâ’dan sonra da kimse tarafından anlaşılamamıştır.432 Nitekim kendisi de bu durumu teyit etmektedir. Döneminde görüştüğü meşhur birçok şeyhin, kendisini tatmin edemediğini açıkça ifade eden Şems, Mevlânâ ile buluşmadan önceki serüvenine ilişkin şöyle der: “Şeyh bulma isteğiyle Tebriz’den çıktım ama bulamadım. Gerçi âlem boş değil, belki bir şeyh vardır. Hatta derler ki filan şeyh, müridinin haberi olmadan ona hırka giydirirmiş, saltanat ihsan edermiş. Böylesine de rastlamadım. Kaldı ki böyle şeyh denilen kimselerin durağıyla, şeyhlik arasında yüz bin yıllık yol vardır. Ancak sonunda Mevlânâ’yı bu sıfatta buldum.” 433 Ahmet Yaşar Ocak, 45 yaşındaki “nev’i şahsına münhasır” Şems-i Tebrizî’nin, Mevlânâ gibi entelektüel seviyesi yüksek bir insanı nasıl etkisi altına aldığını; onu ilim ve kitaplardan, yaşamakta olduğu züht ve takva hayatından alıkoyarak nasıl aşk ve cevbe sahibi bir sûfî şair yaptığı meselesini izaha muhtaç olarak ifade etmektedir. Akabinde Şems-i Tebrizî’nin, Mevlânâ’yı bu kadar derinden etkileyen yanı, onun dünya, insanlar, toplum ve nihayet o güne kadar hâkim olmuş bulunan klasik tasavvuf karşısındaki kendinden son derece emin, yukarıdan bakan, dış görünüşü boşlayan gerçek Kalenderane tavrı olarak belirtmektedir. Gölpınarlı ise, Şems-i Tebrizî’nin, kıyafetinden tavır ve hareketlerine, düşüncelerinden insan ilişkilerine varıncaya kadar tipik bir Kalenderi arındırdığını, şeyhi Ebubekr-i Selebaf’ın da bir Kalenderi olduğunu söylediği halde, Şems-i Tebrizî’ye Kalender demeye tereddüt etmiştir. Çünkü Gölpınarlı’ya göre, Kalenderler’in esrar içme âdeti onda olmadığı gibi bizzat buna karşı da çıkmıştır. Dolayısıyla Şems-i Tebrizî ancak bir Melameti olabilir.434 Eflâkî, Şems-i Tebrizî’nin 1244 yılında Konya’ya gelerek Şekerrîzân hanına yerleştiğini belirtmektedir. Mevlânâ ile karşılaştıklarında aralarında ilginç bir diyalog geçmiştir.435 Rivayete göre, Şems-i Tebrizî Mevlânâ’ya: “Ey Müslümanların imamı! BâyezîdBistâmî mi daha büyüktür, Muhammed mi?” diye sormuş, Mevlânâ da: “Tanrı’nın elçisi Muhammed hazretleri, bütün yaratıkların en büyüğüdür. Burada Bâyezîd’ın sözü mü 432 Sipehsâlâr, Mevlânâ ve Etrafındakiler, s. 164;Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 49-50. 433Şems-i Tebrîzî, Makalat, çev: Osman Nuri Gençosman, Ataç Yayınları, İstanbul, 2006, s. 271. 434 Ocak, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, s. 223-224; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 60-66. 435 Ayr. bkz: Mehmet Demirci, Mevlânâ’dan Düşünceler, Akademi Kitabevi, İzmir, 1997, s. 9-10. 88 olur” diye cevap vermiştir. Akabinde Şems-i Tebrizî: O halde Hz. Muhammed, “Ya Rabbi seni layık olduğu veçhiyle bilemedik.” Buyurur. Hâlbuki Bâyezîd: “Ben kendimi tenzih ederim, benim şanım ne kadar büyüktür. Cesedimin içimde Tanrı’dan başka varlık yok” diyor, dedi. Bunun üzerine Mevlânâ: “Bâyezîd hakka ulaştığı için kendini o nurla dolmuş gördü ve daha çok bakmadı. Halbuki Hz. Muhammed her gün onu daha çok görüyor, daha çok ilerliyordu. Günden güne saatten saate Tanrı’nın hikmet, kudret ve ululuk nurlarını daha çok görüyordu.” 436 Gölpınarlı, bu konuşmadan sonra Şems-i Tebrizî ile Mevlânâ’nın bir daha ayrılmadığını ve Salâhaddin Zerkûb’un hücresinde altı ay halvete çekildiklerini belirtmektedir. Şems-i Tebrizî ile buluştuktan sonra Mevlânâ’nın hayatında büyük bir değişim yaşanmış ve halk tarafından sevilen, eli öpülen, duası alınan, fetvası kabul edilen Mevlânâ gibi zâhid bir müderrisin, ârif bir sûfînin, Şems gibi kim olduğu bilinmeyen birisi tarafından avlanması, altı ay görünmemesi, dersi, vaazı, fetva vermeyi bırakması sonra kendisinin de “elimde daima mushaf vardı, aşkla çeganeye sarıldım. Daima Tanrı’yı tesbih eden ağzımda şiir var, rubai var nağmeler var” dediği gibi, değil şeriatçıların, sûfîlerin bile tahammül edemeyecekleri bir aşk ve cezbeyle meydana çıkması, herkesi birden bire şaşırtmıştır.437 Bu durum Şems-i Tebrizî’ye karşı büyük bir muhalefetin oluşmasına ve Konya’dan Şam’a gitmesine neden olmuştur.438 Mevlânâ oğlu Sultan Veled’i Şems’i aramaya göndermiş ve Şems yaklaşık onaltı ay sonra tekrar Konya’ya gelerek Mevlânâ’nın evlâtlığı Kimya Hatun ile evlendirilmiştir.439 Mevlânâ bu evlilikle Şems’i Konya’da tutmayı amaçlamış olabilir lakin daha önceki muhalefet tekrar baş göstermiş hatta bu muhalefette Mevlânâ’ın diğer oğlu Alâeddin de rol oynamıştır. Gölpınarlı’ya göre, Alâeddin’in bu muhalefetinde Kimya Hatun’a olan sevdası da rol oynamış olabilir. Nihayetinde Şems, bir rivayete göre Konya’dan ayrılmış, diğer rivayete göre ise öldürülerek bir kuyuya atılmıştır (1247).440 Adeta “iki bedende bir ruh” gibi olan bu iki dosttan Şems’in gidişini müteakip; Mevlânâ’nın rûhânî hayatında, sonraki vak’alar yani 1252-1261 yılları arası tamamen 436 Eflâkî, s. 472-473; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, 68; Yusuf Ziya İnan, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî; Hayatı, Şahsiyeti ve Fikirleri, Bahar Matbaası, 1978, s. 22-24. 437 Ayr. bkz: Demirci, s. 11-12. 438 Bkz: Yusuf Ziya İnan, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, s. 25; Süleyman Demir, Hz. Mevlânâ’nın Hayatı ve Menkıbeleri, Demir Kitabevi, İstanbul, 1982, s.18-19. 439 Fûrûzanfer, s. 107-114. 440 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 68-86; Fûrûzanfer, s. 114-121. 89 bir tekerrürdür. Şems’in kayboluşundan epey sonra, Mevlevî dervişlerini yetiştirme işinde, halîfe gibi vazife verdiği, Selâhaddin Zerkûbî’ye kendisini âdeta vakfetmiştir.441 Şems’den boşalan dünyasını onunla doldurmaya çalışmış, Selâhaddin’in vefatından (ö.1263) sonra da halifelik, Mesnevî’nin yazılmasına da vesile olan Çelebi Hüsameddin’e geçmiştir. Mevlâna yine aynı aşk ve cezbeyle, manevî olgunlukta da Zerkûbî’ye benzeyen müridi Çelebi ile on yıl tasavvufî sohbetlerde bulunmuştur.442 Ahmet Yaşar Ocak’ın ifadesine göre, Şems-i Tebrizî’nin Mevlânâ’ya olan tesirleri bugüne kadar çok tartışılmış, çok yazılıp çizilmiştir. Ancak bu tesirin sanıldığı kadar tek taraflı olmadığı bugün daha iyi ortaya çıkmakta ve anlaşılmaktadır. Hattâ bu kabına sığmayan mücessem cezbe âbidesini Mevlânâ kendine bağlayabilmiş ve Konya’ya yerleşmesine bile önayak olmuştur. Bu, hiç şüphesiz Şemsi Tebrîzî’nin Mevlânâ üzerindeki tesirinin küçümsendiği anlamına gelmemektedir. Aksine, Mevlânâ’daki derin cezbeyi açığa çıkaran, tasavvufun yalnız zühd demek olmadığını gösteren, bu konuda onu sınavlara çeken odur. Mevlânâ’da Kalenderliğe karşı sempati uyandıran ve eserlerinde bu sempatinin defalarca dile gelmesine sebep olan da odur. Ancak Ocak’a göre, Mevlânâ’yı Mevlânâ yapan üçüncü bir motiftir. Nitekim Mevlânâ’nın tasavvuf anlayışının temelinde Vahdet-i Vücûd telâkkisi yatmaktadır. Bu onun bütün mısrâlarında görülebilir. Mesnevî’nin ilk beyti bunun delillerinden yalnızca bir tânesidir. Babasından ve halifesi Burhâneddin Muhakkık’tan aldığı zühdî tasavvuf motifi de bütün hayatı boyunca sürmüştür.443 3.2.7.3. Mevlânâ’nın Devlet Adamlarıyla Münasebetleri Alâeddin Keykubâd’dan sonra siyasî merkeziyet tamamen bozulmuş; dahilî veraset kavgaları, Moğol istilâsı, Rumlar ve Ermeniler ile yapılan savaşlar, Anadolu’nun siyasî hakimiyetini, huzur ve asayişini mahvetmiştir. Köprülü’nün ifadesine göre, sosyal düzenin kaybolduğunu gören ve daimî karışıklıklardan bıkıp ezilmiş olan halk, bu dünyada nasip olmayan saadeti bari ahirette temin için, tekkelere ve şeyhlere koşmaktan başka çare bulamamıştır. Bu arada hâkimiyetlerini temine çalışan sultanlar da; halkın bu 441 R.A. Nıcholson, Mevlâna Celâleddin Rûmî, çev: Ayten Lermioğlu, Tercümen 1001 Temel Eser No: 53, İstanbul, (ty), s. 19; Ayr. bilgi için bkz: Eflâkî, s. 529-552; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 104- 113. 442 Eflâkî, s. 556; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 114-123. 443 Ocak, Türk Sufîliğine Bakışlar, s. 93-94. 90 genel temâyülüne uyarak, şeyhlerin maddî ve manevî nüfuzundan istifade için her tarafta yaptırdıkları ve zengin vakıflar ayırdıkları tekkelere, zaviyelere koşuyorlardı.444 Nitekim Mustafa Akdağ’ın da belirttiği gibi, ileri gelen zenginlerin, devlet ricalinin ve bizzat sultanın da birer tarikat şeyhine intisapları söz konusuydu. 445 Şahsî yüceliği, faziletleri ve babasının şöhretinin yanısıra; eskiden beri âlimlere, din büyüklerine, tarikat pirlerine sevgi ve saygı gösteren Selçuklu sultanlarından birkaçı ile çağdaş olan Mevlâna’ya da, onlar âdeta hürmeti borç bilerek, imkân dairesinde hizmetine koşuyorlardı.446 Bahâeddin Veledin Konya’ya gelmesini sağlayan Alâeddin Keykubâd’ın, O’na büyük hürmetler gösterdiğinden bahsedilmişti.447 Eflâkî’ye göre bu saygı ve bağlılık; Baha Veled’in ölümünden sonra da devam ettiğinden, Sultan sefere çıkacağında veya önemli bir hadise ile karşılaştığında şeyhin türbesine gidip Ondan manevî himmet ve destek diler, galip ve başarılı da olurdu. Alâeddin Keykubâd, babasına gösterdiği saygı ve hürmeti oğlu Mevlâna’dan da esirgememiş, devlet ricali ile beraber henüz pek genç olan Celâleddin-i Rûmî’nin katıldığı düğün ve merasimlere iştirak ederek saygı göstermiştir.448 Devlet erkânından gördüğü saygı günden güne artan Mevlâna’nın, II. Gıyâseddin Keyhusrev (1237-1246) ve II. İzzeddin Keykâvus (1246-1262) ile iyi ilişkiler içinde olduğu görülmektedir. Nitekim, Eflâki’nin ifadesine göre, II. İzzeddin Keykâvus, saltanatının başlangıcında her ne kadar Mevlâna’nın nüfuzunu kabullenmek istememişse de, kerametlerini gördükten sonra müridi olmuş, devlet adamları ile birlikte ziyaretine gitmiş, ancak görüşme isteği reddedilmiştir. Bir başka ziyaretinde de yine iltifat görmemiş, öğüt isteyince azarlanmış, 449 ancak daha sonra Mevlâna sultanın gönlünü alarak teselli etmiştir.450 444 Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 203-204; Fatih M. Şeker, Selçuklu Türklerinin İslam Tasavvuru, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2011, s. 272-273. 445 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010, s. 23. 446 Fûrûzanfer, s. 167. 447 Bahâeddin Veled ile yöneticiler arasındaki ilişkiler için bkz: O. Nuri Küçük, Mevlânâ ve İktidar: Yöneticilerle İlişkileri ve Moğol Casusluğu İddiaları, Rûmî Yayınları, Konya, 2007, s. 35-40. 448 Eflâkî, s. 262; Küçük, s. 40; Üremiş, s. 66. 449 Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 221-222. 450 Küçük, s. 68-69; Üremiş, s. 67. 91 Kardeşi II. İzzeddin Keykâvus ile taht mücadelesi veren sultan IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın da Mevlâna’nın semâ törenlerine katıldığı; yine katıldığı bir semâ töreninde Mevlâna’nın müridlerinden birinin semâ esnasında taşkınlık gösterip nara atması üzerine canı sıkılan bu dervişi uyardığı ifade edilmektedir. Bunun üzerine Mevlânâ dervişin hareketini “kişinin içindeki ejderha, onu yüce bir aleme çekmek isterken, kişi nasıl olur da rahat olabilir” diyerek izah ederek sultanın eleştirisine cevap vermiştir.451 Sipehsâlâr’ın rivayetine göre, aynı sultan, Moğollar’a karşı koymak için istişarede bulunmak üzere Aksaray’a davet edilmiştir. Yardım dileyip hayır duasını almak üzere Mevlâna’ya gelmiş; “gitmesen iyi olur” demesine rağmen, gitmeye mecbur kalarak orada şehîd edilince, Mevlâna üzüntüsünden naralar atarak, gıyaben cenaze namazını kıldırmış ve mağfireti için dualar etmiştir.452 Ayrıca şunu da ifade etmek gerekir ki, devlet erkânının bu iltifatı sadece Mevlânâ karşı değildi. Nitekim sultan Rükneddin’in Mevlânâ’nın yanında başka şeyhlere de iltifat ettiği ve Mevlânâ’nın yerine mürşid olarak Baba Merendi adında bir şeyh edindiği de rivayetler arasındadır.453 Mevlânâ’nın sadece sultanlar ile değil, üst düzey yöneticiler ve devrin önemli şahsiyetleri ile de arasının iyi olduğunu söylemek mümkündür. Bunlar arasında Emir Muîniddin Pervâne’yi ayrıca zikretmek gerekmektedir. Nitekim Pervâne, diğer devlet ricalini ve şehrin ileri gelenlerini sık sık evinde veya sarayda toplayarak, Mevlânâ’nın katıldığı semâ meclisleri tertiplemekte, hürmette ve hizmette canla başla çalışarak Mevlânâ’nın memnun olması için gayret etmekteydi. Buna rağmen, ileri gelen emirlerle beraber Mevlânâ’nın ziyaretine giden Pervâne, Sultana da yapıldığı gibi bazen görüşmeye alınmıyordu. Eflâki’ye göre bu durumun nedenini Mevlânâ şu ifadelerle açıklamaktaydı: “eğer onlara da bizim tarafımıza yol vermiş olsak, sohbetimize susamış olan dostlara yer kalmaz; hem de, çok defa benim çeşitli işlerim, hâllerim ve Cenab-ı Hak ile istiğraklarım olur. Emirler ve dostlar beni her zaman göremezler, onlar kendi halleri ve halkın işleriyle meşgul olsunlar, gerekirse biz gider kendilerini görürüz.” Yine Eflâki’den nakledilen bir rivayete göre, Mevlânâ, kendisine sığınan bir katilin yalvarması üzerine, Pervâne’ye mektup yazıp, kan parasını da bizzat Pervâne’nin 451 Küçük, , s. 69-70. 452 Sipehsâlâr, Risâle, s. 89; Üremiş, s. 67. 453 Küçük, s. 70. 92 kendisine ödeterek bağışlamasını sağlamıştır.454 Sultanlar ve üst düzey yöneticilerin hanımlarının da Mevlânâ’ya iltifat ettiğini söylemek mümkündür. Nitekim IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın hanımı Gumaç Hatun, Pervâne’nin hanımı Gürcî Hatun ve II. Keykâvus’un nâibi Emineddin Mikail’in hanımını bunlar arasında zikredebiliriz.455 3.2.7.4. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîliğin Teşekkülü Mevlânâ, kendi zamanında bir tarikat kurmamıştır. Ancak daha önce, Selçuklu emirlerinden Tâceddin Mûtez’in, Mevlânâ’yı sevenlere, Sultan Veled’in de araya girmesiyle, bir dâru’l-uşşâk (müridler evi) yaptırdığı bilinmektedir. Mevlânâ zamanında yapılan bu yapı, Mevlevî tekkesinin bir nüvesi sayılabilirse de, o sıralarda henüz Mevlevîliğin bir tarikat halinde teşekkül ettiğini söylemek biraz zordur. O halde her ne kadar Mevlevîlik Mevlânâ zamanında tarikat şeklinde teşkilatlanmamışsa da, sonradan onun adına kurulan Mevlevîlik; anahatlarıyla, Mevlânâ’nın düsturları ve yaşantısı örnek alınarak, teessüs ettirilmiştir.456 Mevlânâ’dan sonra Mevlevîliği temsil eden ilk kişi, babası Konya ve çevresindeki Ahilerin reisi olduğu için kendisine Ahî Türkoğlu unvanı verilen Hüsâmeddin Çelebi’dir. Henüz ergenlik çağına ulaşmadan yetim kalan Hüsâmeddin, Konya’daki fütüvvet ehli tarafından babasının makamına geçirilmek istenmesine rağmen adamlarıyla beraber Mevlânâ’ya bağlanarak onun en yakın müridi, Mesnevî’yi yazmasına vesile ve vefatından sonraki halifesi olmuştur.457 Daha Mevlâna hayatta iken, onun işaret ve inayetiyle velilik ve halifelik makamına geçen, Mesnevî’nin yazılmasına da vesile olup, büyük emeği geçen Hüsâmeddin Çelebi, yine Mevlâna’nın vasiyyeti üzerine on yıl kadar halifelik yapmış ve hizmetlerde bulunmuş, 1284’de vefat etmiştir.458 454 Aktaran: Üremiş, s. 68-69; Mevlânâ ile Pervâne arasındaki ilişkiler ile ilgili geniş bilgi için bkz: Küçük, s. 49-67. 455 Küçük, s. 86; Ayr. bilgi için bkz: Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 218-224. 456 Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, İnkılâp Kitapevi, İstanbul, 2006, s.63; Üremiş, s. 87. 457 Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 154-155; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 342; Hüsâmeddin Çelebi ile ilgili geniş bilgi içn bkz: Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 33-41. 458Eflâkî, s. 555. 93 Eflâki’nin ifadesine göre, Sultan Veled, onbir yıl boyunca Hüsâmeddin Çelebi’yi şefkatli bir baba ve irşad edici bir halife olarak bilmiştir. Hüsâmeddin Çelebi’den sonra babasının makamına geçen ve Mevlevîliği tam teşekküllü bir tarikat haline getiren Sultan Veled, aynı hanedan içerisindeki selefleri ve halefleri gibi devlet büyükleri ve ileri gelenleri ile çeşitli münasebetler tesis etmiştir. Teşkilatçı ve müteşebbis bir ruha sahip olan Veled’in faaliyetleri arasında en önemli mevkii Mevlevîliği sistemleştirmesi yani ona adap ve erkânıyla artık tam bir tarikat görünümü kazandırması almaktadır.459 Tarikatın merkezi olan Konya’daki Mevlânâ Türbesi ve Dergâhı da her ne kadar Hüsâmeddin Çelebi (1273-1284) zamanında inşa edilse de, söz konusu yapılanmayı Alâmeddin Kayser vasıtasıyla gerçekleştiren kişi yine Sultan Veled’dir.460 “Babasının sunduğu ilimden, feyzden ve velilikden başka Veled’in ne bilgisi var ne de veliliği” diyen Sultan Veled; bu samimiliği, babasına karşı beslediği derin hürmet ve bağlılığı sayesinde belki de; zamanında tam anlaşılamayan Mevlânâ’yı daha iyi anlatmış, yolunu sistemleştirmiştir. Mevlânâ’nın seviyesinde olamamasına rağmen, babasının fikirlerim benimsemiştir. Girişken, mantıklı, teşkilâtçı ve zamanının icaplarını gözeten bir kimse olan Sultan Veled; devrinde herkesle, bilhassa yönetciler ile meşgul olmuştur. Yalnız üzerinde hakkı olan ve Mevlânâ ile münasebeti bulunanlara değil, pek çok kimseye kasideler ve methiyeler yazıp övmüştür. Tabiîdir ki bu gibi faaliyetler neticesinde; hızla yayılan tarikatın müntesiplerinin, özellikle de merkezde oturup-kalkan insanların geçimlerini temin etmek kolay olmayacaktır. Fakat Sultan Veled, zenginlerden, Selçuklu devlet ricalinden, hatta Moğollar’dan bile aldığı maddî-manevî desteklerle sağlanan vakıflardan, çevresinde oluşan bu kalabalık müridler topluluğunu, yaşatmasını bilmiştir.461 Mevlânâ’ya hayatta iken saygı ve hürmette kusur etmeyen Selçuklu devlet ricalinden, Sultan Veled zamanında hayatta bulunanlar, aynı muameleyi kendisinden de esirgememişlerdir. Bunların başında da Pervane, ölümüne (ö.1277) kadar bu önceliği kimseye kaptırmamıştır. 459 Mevleviliğin teşekkül süreci için bkz: Sultan Veled, İbtidâ-nâme, s. 195-196; Barihüda Tanrıkorur, “Mevleviyye”, DİA, C. XXIX, Ankara, 2004, s. 468-474 460 Eflâkî, s. 586; Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s.36-40; Bayram, Ahi Evren-Mevânâ Mücadelesi, s. 158-159; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 343. 461 Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 42-43; Üremiş, s. 88-89. 94 BÖLÜM 4: MOĞOL TAHAKKÜMÜNE KARŞI TASAVVUFÎ ZÜMRELERİNİN TUTUMU Anadolu’nun Moğollara tâbiiyeti, hukukî olarak I. Alâeddin Keykubad’ın 1237’de vefatından hemen önce, Moğollara vergi vermeyi kabul etmesiyle; fiilî olarak ise, 1243’te Sivas yakınlarında Kösedağ’da Moğolların Türkiye Selçuklu ordusunu bozguna uğratmasından sonra tesis edilmiştir.462 Akabinde, Hülagü 1258’de Bağdad’ı463 işgal edip, rİlhanlı Devleti464 Ortadoğu’da liderliği ele geçirdiğinde, Moğollar Anadolu’da siyasetin aktörü haline gelmiştir.465 Moğollar Anadolu’yu istila ettiklerinde, Anadolu sosyal, dini ve tasavvufî zümreleşmeler bakımından oldukça zengin bir manzara arz etmekteydi. Nitekim Abdallar, Ahîler, Haydârîler, Kalenderîler (Cavlâkîler), Mevlevîler, Babaîler, Bektaşîler, Şemsîler, Evhadîler, Rufaîler, Ekberîler, Kübrevîler, vs. bu dönemde Anadolu’da faaliyet gösteren dini, siyasi ve fikri zümrelerdir. Bu dini grupların çoğu, Moğol istilâsı öncesinde Anadolu’ya dışarıdan geldiklerinden, daha çok köken farklılıkları sebebiyle ayrışıyorlardı. İçlerinde elbette bazıları da her ne kadar düşünce kökleri dışarıdan gelmişse de Anadolu’da gelişmiş yerli tasavvufi ve sosyal gruplar da vardı; Ahîlik, Mevlevîlik, Bektaşîlik ve Ekberîlik gibi.466 Bu dini/tasavvufî ve sosyal zümrelerin, zaman zaman iktidar rekabetlerine taraf olarak siyasallaştıkları görülmektedir. Ancak esas siyasallaşmaları Moğol istilâsı ile olduğunu 462 Faruk Sümer 1243-1256 tarihleri arasındaki döneme “Tâbilik Zamanı”, 1256’da İlhanlılar’ın Anadolu’ya gelişinden 1277’de Pervane’nin ölümüne kadar geçen döneme ise “İşgal Zamanı” adını vermektedir. Ayrıca İlhanlılar’ın Anadolu’ya hakim oluşundan Selçuklular’ın yıkılışına kadar geçen dönemi de “Son Zaman” veya “Gölge Sultanlık” olarak nitelemiştir. Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 75; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 457-463;I. Alâeddin Keykubad’ın Moğollara gönderdiği elçiler ile ilgili geniş bilgi için bkz: İbn Bibi, C. I,s. 449-451. 463 İlhanlıların Bağdat Seferi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Cüveynî, s. 581-591; Reşîdüddin Fazlullah, s. 28-38. 464 Devlet, Hülâgü’nün taşıdığı İlhan ünvanına nispeten İlhanlılar adını almıştır. İlhan bölge hükümdarı anlamında kullanılmaktadır. Bkz: Abdülkadir Yuvalı, “İlhanlılar”, TDVİA, C. XX, Ankara, 2000, s. 102. 465Ayr. bilgi için bkz: Nadir Devlet, “İlhanlılar”, DGBİT, C. IX, İstanbul, 1987, s. 63; Gül, s. 109-110; Moğolların Anadolu’da uyguladıkları politikalar ile ilgili bkz: V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, çev: Azer Yaran, Onur Yayınları, Ankara, 1988, s. 74. vd; Halil Çetin, “İlhanlı Hâkimiyeti Altında Anadolu’da Siyasetin Temel Dinamiği: Göçebe Moğol-Türkmen Çatışması”, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 1203-1216, Ankara-Turkey, s. 1203-1204. 466 Yukarıda ismi geçen zümreler ile ilgili toplu bir bakış için bkz: Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s. 215-244; Türer, Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi, s. 156-184; Yılmaz, Tasavvuf ve Tarîkatlar, s. 204-275. 95 söylemek mümkündür. Nitekim Moğol istilâsı karşısında Anadolu’daki dini/tasavvufi ve sosyal gruplar arasında farklı tavır alışlar olmuştur. Kalenderîler ve Mevlevîler gibi bir kısmı Moğollar ile iyi ilişkiler geliştirirken, Türkmenler, Ahîler, Ekberîler ve Kübrevîler gibi bazıları da açıkça mücadeleyi seçtikleri ve bu durumun da kendi aralarında bazı sürtüşmelere neden olduğu belirtilmektedir.467 4.1.Moğol Tahakkümüne Karşı Mücadele Eden Bazı Sosyal ve Tasavvufî Zümreler Anadolu’da Moğol istilâsına karşı çıkan en önemli askeri güç ve en aktif unsur Türkmenler’dir.468 Nitekim daha önce ifade ettiğimiz gibi, Babaîler isyanında, Anadolu Selçuklu devleti II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kötü yönetimi sonucu ordunun dayandığı bu gücü karşısına almış, kısa bir süre sonra Anadolu’da Moğol istilâsının başlamasını hızlandırmıştır. 469 II. Gıyaseddin’in saltanatı süresince Türkmenler ve bunlar içerisindeki tasavvufî zümreler haklarında yapılan takibatların da etkisiyle bu istilaya seyirci kalmışlar, bu da Kösedağ bozgunu ve sonrasında ki Moğolların Anadolu’yu istilâsını kolaylaştırmıştır.470 Türkmenlerin bu tutumu sultanın ölüp tahta II. İzzeddin Keykavus’un geçmesiyle değişmiştir. Türkmenler, II. İzzeddin Keykavus’un Moğollar ve Moğol yanlısı olan Selçuklulara karşı yürüttüğü bütün mücadelelerinde onun yanında olmuş, onunla beraber Moğollara karşı savaşmaktan çekinmemişlerdir. 471 Hatta bu Türkmen zümreler 14 Ekim 1256 yılında Aksaray yakınlarında Sultan Hanı savaşında II. İzzeddin’in yanında savaşıp öncü kuvvetler olarak büyük zayiat vermişler, tamamına yakını Moğollar tarafından katledilmişlerdir. 472 Ayrıca Faruk Sümer, Moğolların Sivas ve Kayseri bölgelerinde Türkmenlere ve ağaçerilere ağır darbeler indirdiğini; bu baskılara dayanamayan Türkmenlerin birçoğunun güneye inerek Memlûklulara sığındığını ifade etmektedir.473 467 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 229-230. 468 İlhanlıların Türkmen zümrelere karşı uyguladıkları politikalar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Abdullah Kaya, “İlhanlıların Anadolu Türkmen Beylerine Karşı Politikası”, EÜSBED, Kayseri, 2013 (VI) 2, s. 294- 326. 469 Ayr. bkz: Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 69. 470 Ayrıntılı bilgi için bkz: Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 456-463. 471 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 99-100. 472 İbn Bibi, C. II,s. 148; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 244-252; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 234-235; Moğolların Anadolu’daki Türkmenlere karşı tutumu ile ilgili ayrıca bkz: Abdülkadir Yuvalı, İlhanlılar Tarihi, s. 65-72. 473 Faruk Sümer, Oğuzlar, s. 180; Ayr. bkz: Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 100-101; Çetin, “Göçebe Moğol-Türkmen Çatışması”, s. 1205. 96 Moğollara karşı mücadele eden bir diğer zümre de Ahîler’dir. 474 Ahîlik hakkında bugüne kadar pek çok şey yazılmış; bazı araştırmacılar tasavvufî zümre olarak, bazıları ise sadece esnaf teşkilatı olarak nitelemiştir.475 Bu farklı nazariyelerden ziyade bizim için önemli olan Ahîlerin Moğollara karşı yürütmüş oldukları mücadeledir. Anadolu’da Ahîliğin kurulup gelişmesinde önemli bir rolü bulunan Ahî Evren’in asıl adı Şeyh Nasirüddin Ebu’l-Hakayık Mahmud b. Ahmed el-Hoyî olduğu ifade edilir. 476 Ahi Evren’in 1171 yılında Hoy’da doğduğu ve 93 yıl yaşadığı tahmin edilmektedir. Azerbaycan, Horasan ve Maveraünnehir bilginlerinden ders almış ve akabinde 1204 yılında Bağdad’a gidip Fahreddin er-Razi (öl. 1210)’den yararlanmıştır. Bağdad’da Abbasi Halifesi Nâsır li-Dinillâh’ın kurduğu Fütüvvet 477 teşkilatına girmiştir.478 Neşet Çağatay’ın ifade ettiği gibi; delikanlı, yiğit, eli açık, gözü pek, iyi huylu, olgun kişi gibi anlamlara gelen Arapça fetâ’dan türeyen fütüvvet, “içlerinde tasavvuf erbabının ve öteki tarikat birliklerinin de yer aldığı türlü kuruluşların ahlâkî kurallar ve yiğitlik nitelikleriyle donatılarak belirli zamanlarda ve belli amaçlar için bir araya toplanabilen bir örgütün adıdır”. 479 Ahi Evren Bağdad’da Evhadüddin Kirmanî (ö.1238) ile tanışmış ve ona bağlanmıştır. Kirmanî fütüvvet teşkilatı içinde bulunan bilgin, mutasavvıf şairlerden biri olarak Horasan ve Maveraünnehir’e gitmiş, mutasavvıflardan Necmeddin el-Kübra (öl.1226)’nin sohbetlerine katılmış bilge bir şeyh idi. Kirmanî de Ahmed Yesevî gibi Türkçe konuşan bir kimseydi ve bu yönüyle Anadolu Türkmen halk ve dervişleri 474 Ahîlik kavramı ve tarihçesi için bkz: Veysi Erken, Sivil Bir örgütlenme Modeli Ahîlik, Seba Yayınları, Ankara, 1998, s. 23-26; Ahî birliklerinin siyasi ve askeri faliyetleri ile ilgili bilgi için bkz: Yusuf Ekinci, Ahîlik, Sistem Ofset Yayıncılık, İstanbul, 1991, 127-134. 475 Ayr. bilgi için bkz: Ahmet Yaşar Ocak, “Türkiye’de Ahilik Araştırmalarına Eleştirel Bir Bakış”, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri (13-15 Ekim 1993 Ankara), s. 129-138; Ahilik ile tasavvuf arasındaki bağ için bkz: Kadir Özköse, “Ahiliğin Tasavvufî Boyutu” I. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu (12-13 Ekim 2004 Kırşehir) s. 739-749. 476 Mikail Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, TDV Yayınları, Ankara, 2006, s. 7;Mikail Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Damla Matbaacılık, Konya 1991, s. 73. 477 Fütüvvet kavramı, ortaya çıkışı ve yayılışı için bkz: Erken, Sivil Bir örgütlenme Modeli Ahîlik, s. 9-22. 478 Mikail Bayram, Sosyal ve Siyâsî Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, Konya, 2012, s. 51-52; Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, s. 73; Ahmet Vehbi Ecer, “Ahmed Yesevi Dervişi Ahi Evren ve Kayseri’de Ahilik”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , sayı: 11, 2001, s. 6-7. 479 Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, TTK, Ankara 1989, s. 5-6. 97 üzerinde derin etkiler bırakmış ve bu arada Ahi Evren’i de etkilemiştir. Hattâ onu kızı Fatma Bacı ile evlendirerek kendisine damat yapmıştır.480 Fityân teşkilatlarının dağınık bir yapı arz ettikleri dönemde, Abbasî Halifesi en-NâsırLidinillah (1225)481, siyasî ve sosyal durumu her geçen gün biraz daha bozulan devlet otoritesini yeniden tesis etmek için, bu birliklerden yararlanmayı düşünmüş; bu birliklere bir çekidüzen vermeye karar vermiş ve sistemli bir şekilde teşkilatlandırmış;482 elçiler veya mektuplar göndermek suretiyle fütüvveti her tarafta yaymaya çalışmıştır. 483 Bu konuda en büyük destekçisi ise, dönemin tanınmış mutasavvıfı Şeyh Şihâbeddin Ömer es-Sühreverdî olmuş ve onu siyasi elçi sıfatıyla Mısır ve Suriye gibi birçok İslâm ülkelerine göndermiştir.484 Fütüvvet teşkilatı Anadolu’ya I. İzzeddin Keykavus döneminde girmiştir.485 İzzeddin Keykavus, 1214’te Sinop’u ele geçirdikten sonra, fethi müjdelemek ve halifenin ihsanına mazhar olmak için hocası Şeyh Mecdüddin İshak’ı, pek çok hediye ile halifeye göndermiş ve halifeden fütüvvet şalvarı istemiştir. Şeyh Mecdüddin İshak, Bağdad’da çok iyi karşılanmış, Halife pek çok hediye ile birlikte, fütüvvet hırkası, fütüvvet şalvarı ve bir fütüvvet buyrultusu göndermiştir. Kısa bir süre sonra da Şeyh Sühreverdî’yi, İzzeddin Keykavus’un fütüvvet kabul töreni için Konya’ya göndermiştir. Şeyh Sühreverdî, başta İzzeddin Keykavus olmak üzere, bütün devlet büyükleri ve komutanların katıldığı bir törende, sultanın ve diğer devlet ileri gelenlerinin fütüvvete giriş törenlerini icra etmiş; törende, âdet gereğince, Keykavus’a fütüvvet elbisesi giydirilmiş ve ka’s-ı mürüvvet/ka’s-ı fütüvvet içirilmiştir.486 480 Ecer, s. 6-7. 481 Ziya Kazıcı, İslâm Kültürü ve Medeniyeti, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 111. 482 Ahîliğin kuruluşu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Fahri Solak, Ahîliğin Kuruluşu, İlkeleri ve Fonksiyonları, İstanbul Ticaret Odası, İstanbul, 2009, s. 1-5; Mikâil Bayram, Selçuklular Zamanında Konya’da Dinî ve Fikrî Hareketler, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, İstanbul, 2008, s. 48-50. 483 Ahî teşkilatının kurulmasında etkili olan hususlar için bkz: Adnam Gülerman-Sevda Taştekil, Ahi Teşkilatının Türk Toplumunun Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerindeki Etkileri, Feryal Matbaası, Ankara, 1993, s. 21-23. 484 Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 29-30; İsmet Kayaoğlu, "Halife en-Nasır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu", AÜİFD, sayı: 15, Ankara, 1981, s. 221; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 246. 485 Ayr. bilgi için bkz: Mehmet Ali Hacıgökbilgin, Ahiler Şehri Ankara, Kömen Yayınları, Konya, 2011, s. 18-20. 486 Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 29-30; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 247. 98 Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, Anadolu’da ahilik denildiği zaman adından en fazla söz ettiren şahsiyet, Anadolu’ya gelen ve burada ahilik teşkilatının kurulmasında ve yapılandırılmasında en fazla paya sahip olan ve ileriki dönemde de ahilerin piri olarak kabul edilen Şeyh Nâsırüddin Mahmud el-Hoyî’dir.487 Ahi Evren adıyla anılan ve aynı zamanda tanınmış bir Türkmen babası da olan Şeyh Nâsırüddin Mahmud el-Hoyî, adeta ahilikle özdeşleştirilmiştir.488 Ahi Evren 1225 yılında hocası Evhadüddin Kirmanî ile birlikte Kayseri’ye yerleşmiş ve burada ahî teşkilatını kurmuştur. 489 İki yıl sonra, I. Alâeddin Keykubad’ın isteğiyle Konya’ya gelmiş ve ahîlik başta başkent Konya olmak üzere bütün Anadolu’da hızla yayılması ve çok sayıda taraftar toplamıştır.490 Ancak Alâeddin Keykubad’ın ölümü ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta çıkmasıyla işler tersine dönmüştür. Zaten babasına muhalif bir şahsiyet olan yeni sultan, babasının her icraatına karşı olduğu gibi onun dostlarına da pekiyi gözle bakmamış, dolayısıyla her geçen gün biraz daha büyüyen ahilerin nüfuzunu da ortadan kaldırmaya çalışmıştır. II. Gıyaseddin Keyhüsrev bu amaçla tahkikat başlatmış ve Ahi Evren ile etrafındaki ahileri tutuklatmış, vezir Sadeddin Köpek’in etkisiyle, Türkmen zümreleri üzerinde yoğun bir baskı kurmaya çalıştığı, çok sayıda Ahi ve Türkmen’i öldürtmüştür.491 Dolayısıyla kendisi bir Türkmen olan Ahi Evren’in yine çoğunluğu Türkmenlerden oluşan ahilerle birlikte takibe uğrayıp tutuklanmıştır. Bu sıralarda ortaya çıkan Babaîler isyanına devletin içinde bulunduğu kargaşa ortamından son derece rahatsız olan ahilerin de katıldığını ve isyan bastırıldıktan sonra, yapılan takibat sırasında pek çok ahinin yakalanıp öldürüldüğü, bir kısmının hapse atıldığı ve birçoğunun da uzak bölgelere kaçarak buralarda faaliyet göstermeye başladıkları görülmektedir.492 Moğolların Anadolu’ya yaptığı saldırılar sırasında meydana gelen kargaşada pek çok ahi de öldürülmüş veya esir edilmiştir. Özellikle ahilerin merkezi olan Kayseri yapılan saldırılar sırasında yerle bir edilmiştir. Kayseri saldırısı sırasında esir edilenler arasında 487 Kazıcı, age, s. 118 488 Geniş bilgi için bkz: Bayram, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, s. 73-81; Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, s. 49-50; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 249-250. 489Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 18-19. 490 Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 54. 491 Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 21. 492 Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 54-55; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 251. 99 Ahi Evren’in karısı Fatma Bacı da bulunmaktadır. Fatma Bacı’nın esir olması Kayseri’deki ahi teşkilatının dağılmasına neden olmuştur.493 Anadolu’nun Moğollar tarafından istilâsı sırasında hapiste bulunan Ahi Evren, 1245’te II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra saltanat naipliğine getirilen Celaleddin Karatay’ın emriyle, diğer tutuklularla birlikte serbest bırakılmıştır. 494 Ahi Evren, hapisten çıktıktan sonra Denizli’ye gitmiş, ancak burada fazla kalmayarak, önce Konya’ya daha sonra da Hacı Bektaş-ı Velî’nin de yaşadığı Kırşehir’e yerleşmiş, burada “Ahiyân-ı Rum” adı verilen teşkilatın temellerini atmıştır. Kırşehir’de kurulan teşkilat Kayseri’de daha önce kurulmuş olan teşkilata daha sistemli bir yapı arz etmiş, yeni teşkilata biraz daha dinî ve tasavvufî bir yön kazandırmış ve bundan sonraki dönemde ahiliğin yönetim merkezi olarak Kırşehir, kurucu piri olarak da Ahi Evren kabul edilmiştir.495 Kösedağ’dan sonra Ahiler Moğollara karşı savaştıkları, askeri ve ekonomik güçleri bulunduğu için teşkilatları büyük ölçüde Moğollar tarafından dağıtılmıştır. Özellikle Moğolların Kayseri’ye girmeleri Ahilik için büyük bir felaket olmuş ve buradaki teşkilatı tamamen dağıtmışlardır. Belirtilen olumsuz siyasi şartlara rağmen Ahilerin Kırşehir’de güçlendiklerini görülmektedir. Ahi Evren’in 1261-1262 yılındaki ölümüne kadar ömrünün son yıllarını Kırşehir’de ahileri teşkilatlandırmak ve Moğollara karşı mücadelelerini organize etmekle geçirmiştir.496 Moğolların Anadolu’da uyguladıkları dini politikalarından biri muhalif olan dini zümre veya grupları kendilerine yakın gördükleri muhalif olmayan gruplar içerisinde sindirme siyasetidir. Bu asimilasyon siyasetini Moğol karşıtı olup onlarla hem fikri ve siyasi, hem de askeri mücadeleye giren Ahiler üzerinde uygulamışlardır. IV. Rükneddin Kılıçaslan 1260’da tek başına Konya’da tahta geçmesiyle bu dönemde Moğolların emrinde olan Pervane Süleyman, Sahip Ata Fahrü’d-din Ali ve Vezir Tacü’d-din Mu’tez üçlüsü ülkeyi yönetmeye başlamışlardır. Sultandan bir ferman alarak, bu ferman gereğince bütün ülkede Ahilerin ve Türkmenlerin ellerinde bulunan iş yerleri, medrese 493 Moğolların Kayseri’de yapmış olduğu katliam ile ilgili geniş bilgi için bkz: İbni Bibi, C. II, s. 73-75; Gül, s. 105-106; Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 23. 494 Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 55. 495 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 252. 496 Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 57. 100 ve zaviyeleri ellerinden alınıp Moğol yanlısı Kalenderî dervişlere, Moğol muhalifi olmayan Mevlânâ’ya veya Mevlânâ’ya yakın kişilere verilmesine karar alınmış ve bu karar uygulamaya geçirilmiştir. 497 Mikail Bayram’ın ifadesine göre, bu karara karşı çıkanların iş yerlerlerine, zaviyelerine, medreselerine ve kurdukları vakıflara el konulmuş; bazıları göçe zorlanmış bazıları da öldürülmüştür. Ahi Evren ve arkadaşlarının da Kırşehir’de çıkan bir isyan sonucunda öldürüldüğü belirtilmektedir.498 Ekberîler, Kübrevîler ve Bektaşîlerin de Moğollara karşı mücadele verdikleri belirtilmektedir. Mustafa Akkuş yapmış olduğu çalışmalarla bu zümrelerin Moğollara karşı mücadelelerini geniş bir şekilde ele almıştır. Biz burada bu zümrelerin Moğollara karşı mücadelesine kısaca temas edeceğiz. İbnü’l-Arabî’nin evlatlığı olan ve Anadolu’da Vahdet-i Vücud düşüncesini yayan Sadrü’d-din Konevî’nin de Moğollara karşı mücadele ettiğini söylemek mümkündür. Mikail Bayram’ın da ifade ettiği gibi, Konevî’nin yakın dostları Ahi Evren ile birlikte Kırşehir’de Moğollar tarafından öldürülmüştür.499 Hatta oğlu Sadü’d-din Çelebi’nin de bu katliamlar sonucu öldürülme ihtimali olduğu belirtilmektedir. 500 Daha önce Necmeddin Kübrâ’nın Moğollar tarafından şehit edildiğini belirtmiştik. Anadolu’da Kübrevîlerin de Moğollara karşı mücadele ettiğini düşünmek mümkündür. Kübrevîler daha çok Ahiler ile yakın ilişkilerde bulunmuş ve Moğollara karşı mücadelelerde onlara yardım etmişlerdir. Ancak şunu da ifade etmek gerekir ki, İlhanlı siyasetinde önemli etkileri olan Kübrevi şeyhleri de olmuştur. Bunların başında da Sadreddin Hammuye gelir. Nitekim Gâzân Han’ın Müslüman olmasında ve İslamiyeti onun huzurunda kabul etmesi bu açıdan önemlidir.501 Moğollara karşı mücadele eden bir diğer zümre de Bektaşîler olduğu ifade edilmektedir. Ancak dönemin kaynakları incelendiği zaman Hacı Bektaş Velî’nin Moğollarla ilişkileri hakkında doğrudan ve açık bilgiler bulunmamaktadır. Daha önce de ifade edildiği gibi, Velâyetnâmede Moğollarla ilgili bazı rivayetler olsa da bunlar daha ziyade Hacı Bektaş 497 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 255. 498 Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 61; Bu isyanlar ile ilgili geniş bilgi için bkz: Aksarayî, s. 77-104. 499 Bayram, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları, s. 97. 500 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 266. 501 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 284. 101 ve müritlerinin Moğollar arasında İslam’ı yaymaları ile ilgili menkıbeler olduğu görülmektedir. Gerek Hacı Bektaş’ın gerekse diğer şahsiyetlerin Moğol istilâsı karşısındaki tutum ve konumu ancak dönemin kaynakları bir bütün olarak ele alınıp dikkatli bir şekilde incelendiği zaman açıkça görülebilir. Ancak bu müstakil bir çalışma konusu olduğundan biz sadece kısaca temas edeceğiz. Hacı Bektaş Velî’nin Türkmenler, Ahiler, onların şeyhi Ahi Evren, dönemin ulemasından Sadreddin Konevî ve şehir eşrafı ile daima sohbet ve temaslarda bulunduğu, hem Eflâkî hem de Velâyetnâme’de anlatılmaktadır. Bazı araştırmacılar, Hacı Bektaş’ın Moğol muhalifi Türkmen dervişlerle ilişkisi nedeniyle onun da Moğol karşıtı olduğunu ifade etmişlerdir.502 Hacı Bektaş’ın Moğol tahakkümüne bakışını görebilmemiz için onun talebeleri, müritleri ve İlhanlı hâkimiyeti dönemindeki halifelerinin Moğollarla ilişkilerinin olup olmadığı noktasını da ele almak gerekmektedir. Velâyetnâme’de Hacı Bektaş’ın birçok halifesinin de ismi zikredilmekte ve onların bizzat Hünkâr tarafından belli bölgelere gönderildiklerinden bahsedilmektedir. Hacı Bektaş’ın Moğollarla mücadele eden halifelerinden biri Sarı Saltuk’tur.503 Sarı Saltuk’a bağlı olan Türkmen dervişler Moğollara karşı mücadelede Türkiye Selçuklu sultanı II. İzzeddin Keykavus’un (1246-1260) yanında yer almışlardır. Anadolu’dan Hacı Bektaş’ın halifelerinden Sarı Saltuk adlı aşiret şeyhinin liderliğinde Çepni boyuna mensup II. İzzeddin’e tâbi zümreler olduklarından şüphe olmayan bu Türkmenler, Moğollarla mücadelesinin ardından Bizans’a sığınan II. İzzeddin ile beraber hareket edip Moğol işgali altındaki Anadolu’yu terk ederek önce kendilerine tahsis edilen Dobruca bölgesine yerleştirilmişler, daha sonra Şeyhleriyle beraber Kırım’a geçmişlerdir.504 502 Mustafa Akkuş, “Hacı Bektaş Velî’nin Moğol Tahakkümüne Bakışı”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 2013/66, s. 153-155. 503 Sarı Saltık ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: Ahmet Yaşar Ocak, Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlardaki Destanî Öyküsü, TTK, Ankara, 2002. 504 Ayr. bilgi için bkz: İbn Bibi, C. II,s. 160; Ocak, Sarı Saltık, s. 27-31. 102 Hacı Bektaş’ın halifelerinden biri olan Tabduk Emre’nin de Moğollar ve Moğol yanlısı Selçuklu ümerası ile arası iyi olmadığı belirtilmektedir. Nitekim, Niğdeli Kadı Ahmed, Tabduklu dervişlerin İlhanlı hâkimiyeti döneminde katliama tabi tutulduklarını ifade etmektedir. Ayrıca Kadı Ahmed kendi zamanında Tabdukluların İbrahim Hacı’nın liderliğinde yeniden faaliyete geçtiklerini, devlet adamlarının bu Taptukluları yok ederlerse cennete gireceklerine kefil olacağını da yazmaktadır.505 Ayrıca Nureddin Caca’nın Kırşehir’de gerçekleştirdiği katliamdan sonra Hacı Bektaş’ın birçok halifesi gibi Geyüklü Baba ve Abdal Musa ile Osman Gazi’nin kayın pederi Edebali, oğlu Ahi Mahmud, yeğeni Ahi Hasan’ın da bu katliamdan kurtulup uç bölgelere göçtükleri görülmektedir. 506 Kırşehir’den göçenler, Kırşehir ve çevresinde kalanlarla ilgilerini kesmeyip Nureddin Caca ile mücadelelerini sürdürdükleri de anlaşılmaktadır. 507 4.2. Moğol Tahakkümüne Karşı Kalenderî Zümrelerin Tutumu Anadolu’da Moğollarla mücadele eden dini/tasavvufî ve sosyal zümrelerin yanında Moğol tahakkümüne karşı herhangi bir muhalefet göstermeyen, o dönemin siyasi ve askeri gücü olan Moğollarla beraber hareket eden tasavvufi zümreler de bulunuyordu. Anadolu’nun istilâsında askeri güç olarak Moğollara destek veren, Moğol kadrolarında bizzat görev alarak, istilaya katkı sağlayan veya Anadolu’yu istila eden Moğollara karşı itaati savunan tasavvufi zümreler ve topluluklar da vardı. Bir tarafta meşreplerini Anadolu’da yaymak ve hâkim zümre olarak söz sahibi olmak isteyen Kalenderîler gibi tasavvufi gruplar mevcutken, diğer tarafta istila ettikleri ülkeye tamamen hükmetmek isteyen, kendilerine muhalif dini zümrelere karşı destekçilere ihtiyaç duyan Moğollar duruyordu. Kalenderi gruplar olarak ele aldığımız Cavlakî, Haydârî ve Rufâîler Anadolu’yu hâkimiyetleri altına almaya çalışan Moğolların yanında yer alarak diğer dini zümrelere karşı üstünlük sağlıyorlardı. 508 505 Geniş bilgi için bkz: Niğdeli Kadı Ahmed, El-Velededü’ş-Şefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk, C. I, terc: Ali Ertuğrul, TTK, Ankara, 2015. 506 Hacı Bektaş Veli’nin yukarıda ismi geçen şahsiyetler ile münasebetleri için bkz: Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiye, s. 10, 41, 66, 67. 507 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 158-159. 508 Mustafa Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/7, Summer 2014, p. 117-134, Ankara-Turkey, s. 117. 103 Daha önce de ifade edildiği gibi, Moğolların Anadolu’da uyguladıkları politikalardan biri muhalif olan dini zümre veya grupları kendilerine yakın gördükleri muhalif olmayan gruplar içerisinde sindirme siyasetidir. 509 Moğollar dini siyasetleri gereği birçok din ve mezheplere siyasi ilişkiler içerisine girmekten kaçınmamışlardır. Katolik dünyasına karşı Nasturî Hıristiyanları destekledikleri gibi Sünni Abbasî halifesiyle mücadelesinde de Şiileri desteklemiş, Sünni İslâm dünyasına karşı Şiilerle ittifak kurmuşlardır.510 Anadolu’yu istilaları sırasında da Kalenderî zümreleri kullanmışlardır. Hatta defalarca darbe vurdukları Ermeni 511 ve Gürcüler, Moğol tehdidinin İslâm dünyası ve Anadolu üzerine çevrilmesiyle en güvenilir müttefikleri haline gelmişlerdir.512 İstilanın Abbasi ve Anadolu Selçuklular üzerine başlamasıyla Moğolların tek müttefiki Hristiyan milletler olmamış, İslâm dünyası içerisinde de kendilerine hizmet edecek mezhep mensupları ve tasavvufi zümreler bulmuşlardır. Anadolu’nun istilâsında Moğollara her alanda yardım eden bu zümrelerin başında Kalenderîler gelmektedir. Kalenderî dervişlerin Moğollarla ittifak kurdukları tarihte bilinen ilk olay Irak’ta ortaya çıkan Halil b. Bedr el-Kürdî isimli bir şeyhin Halifeye karşı isyanıdır. Osman Turan’ın ifadesiyle, bu şeyh kendisinin Rufaî tarikatına mensup olduğunu söylüyor, fakat Kalenderî kıyafet giyiniyor, şarap içip haşhaş kullanıyordu.513 Ahmet Yaşar Ocak da, bu şeyhin kısa süre içinde Moğollar arasında kendisine taraftar topladığına ve Moğollar ile birlikte Türkmenlere karşı mücadelelere katıldığını ifade etmektedir. Ancak sonunda Türkmenler tarafından yakalanarak, rivayete göre altı yüz Kalenderî ile birlikte idam edilmiştir.514 Mustafa Akkuş da, bu vak’adan yola çıkarak Kalenderî grupların her an Moğollarla işbirliği yapabilecek ve içeride tahribata sebep olabilecek bir kitle olduklarını ifade etmektedir.515 509 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 255. 510 Ayrıntılı gilgi için bkz: Hanefi Şahin, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2010. 511 İlhanlı siyesetinde Ermenilerin rolü ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz: “Mustafa Akkuş, Ermenilerin İlhanlı Dini Siyasetindeki Rolleri”, S.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 31, Konya, 2012, s. 205-221. 512 Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, s. 122. 513 Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, s. 242. 514 Ocak, Kalenderîler, s. 67. 515 Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, s. 122. 104 Moğollar Anadolu’ya geldiklerinde, Anadolu’daki Cavlâkîler ile siyasi bir ittifakın meydana geldiği görülmektedir. Baycu Noyan komutasındaki Moğol birliklerinin Anadolu’yu istilaya başladıkları zaman, Cavlâkî dervişlerin de Moğol ordusunda yer aldıkları ve Moğollarla birlikte savaşa katıldıkları ifade edilmektedir. Kösedağ Savaşı’nda Moğol ordusunun ön saflarında bu Cavlâkî dervişler de bulunuyordu. Keza Kösedağ yenilgisinden sonra Moğollar Kayseri’yi muhasara ettikleri zaman Cavlâkî dervişler Moğollarla birlikte şehrin surlarından gedik açmaya çalışıyorlar ve mancınıklarını kullanıyorlardı. Hatta İbn Bîbî, Kayseri’nin en muhkem surlarının halkın sağlamlığı ve geçilmez olduğuna kesin olarak güvendiği, güvenliğini Ahilerin sağladığı dericiler çarşısı tarafındaki bu surlara karşı Moğolların üç mancınık kurduğu ve bu mancınıkları Kalenderîlerin kullanıp 15 gün süreyle bu burçları dövdükleri ve yine Kalenderîlerin yoğun gayretiyle burçlarda büyük delikler açıldığını zikreder.516 Mikail Bayram bu olay sırasında Seyyid Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizî, Şemsü’d-din Muhammed b. Ali et-Tebrîzî ve Ebu Bekr-i Niksarî gibi birçok Kalenderî şeyhinin burada olduğunu ve müritleri ile birlikte Moğolların yanında savaşa katıldıklarını ifade etmektedir.517 Sultan Veled ve Eflâkî Şems-i Tebrîzî’yi bir Kalenderî şeyhi olarak kabul ederler. Kayseri’nin Moğollar tarafından istilâsından birkaç ay sonra Şems-i Tebrîzî’nin Konya’ya geldiği görülmektedir (23 Ekim 1244). Nitekim Kayseri’nin Moğol hâkimiyetine girmesinde aktif rol oynamış olmasından dolayı, Ahiler, ona karşı düşmanca bir duygu içindeydiler. Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled, Veled-name adı verilen eserinde Konya’da Şems-i Tebrîzî’ye muhalif bir çevrenin olduğunu ve bu çevrenin onu öldürdüklerini uzun uzun hikâye etmektedir.518 Moğollar askeri, dini, idari ve elçilik gibi birçok alanda kullandıkları Kalenderîler’den en çok faydalandıkları, yarar gördükleri nokta casusluk faaliyetleri olmuştur. 516 İbn Bibi, C. II,s. 73-74. 517 Ayr. bilgi için bkz: Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s.172-175; Mikail Bayram, Anadolu Selçuklular Hakkında Araştırmalar, Kömen Yayınları, Konya, 2003, s. 75-76; Mikail Bayram, “Selçuklulara Zamanında Kalenderler ve Ahiler Arasındaki İlişkiler” , III. Uluslararası Ahi Kültürü Sempozyumu, Kayseri, Ekim 2014, s. 5; Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, s. 124. 518Sultan Veled, Divan-ı Sultan Veled, nşr: F. Nafiz Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara, 1941, s.47; Şems’in öldürülme olayı ile ilgili farklı nazariyeler için bkz: Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 172-186; Gölpınarlı, Mevlânâ Celâleddin, s. 81-94; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 294-295. 105 Anadolu’nun istilâsı öncesinde başlayarak başta Baycu Noyan olmak üzere Hülâgu Han ve özelliklede Abaka Han dönemlerinde Kalenderî dervişler casusluk faaliyetlerinde yoğun olarak kullanılmışlardır. Böylece Baycu Noyan Anadolu hakkında ayrıntılı bilgi toplayarak istilaya karar vermiş, Hülâgu Han istiklali düşünen sultan ve emirlere karşı tedbir almış, Abaka Han defalarca denenen Selçuklu-Memlûklü ittifakını engellemiştir. Nitekim dervişlerin casusluk faaliyetlerinde devamlı kullanıldıklarını Abaka Han’dan sonra iktidara geçen Ahmed Tekûdâr, Memlûk sultanı Kalavun’a yazdığı mektupta açıkça dile getirmektedir. Böylece Anadolu’daki Moğol karşıtı faaliyetler ve istiklal mücadeleleri hakkında casus kalenderi dervişleri kanalıyla haberdar olan Moğollar, atadıkları valiler ve emirler vasıtasıyla erken müdahale imkânı bularak isyan ve istiklal mücadelelerini büyümeden önleyerek karşı tedbir alma fırsatı bulmuştur. 519 Yukarıda ifade edilen casusluk faaliyetine Aybek Baba güzel bir örnek teşkil etmektedir. Abâkâ Han döneminde Anadolu’da Moğol tahakkümünün artması ve yönetimin tamamen Moğol yöneticilerin eline geçmesinde büyük katkısı olan Kalenderî şeyhlerinden biri de Aybek Baba’dır.520Ahmet Yaşar Ocak’ın ifadesine göre, Aybek Baba, büyük bir ihtimalle Babaî çevreleriyle de ilişkili olup, 1256’dan sonra Moğollarla işbirliğinin faydalı olacağını düşünmüştür. Aybek Baba, hulûl ve ittihâd gibi Sünni düşünce yapısına uymayan görüşleri ve hayat biçimiyle yaşadığı dönemde ulemâ tarafından tepki çekmiştir. Bu nedenle 1271’de Amasya’dan Mısır’a gitmeye mecbur kalmıştır. Burada Mısır sultanı Baybars’ın da bulunduğu Sünni âlimlerin meclisinde, Sünni düşünceye aykırı görüşleri nedeniyle hesaba çekilip dövülmüş, daha sonra Mısır’dan sürülmüştür.521 Aybek Baba, bütün bu yaşadıklarından Selçuklu veziri Mu’îniddin Pervâne’yi sorumlu tutmuş, buradan doğruca Tebriz’e giderek, intikam amacıyla Moğol hükümdarı Abâkâ Han’ın hizmetine girmiştir. İlhanlı idarecilerinin ve önde gelen insanların güvenini kazandıktan sonra Aybek Baba, Abâkâ Han’ı sürekli Mu’îniddin Pervâne ve Baybars aleyhine kışkırtmış ve her ikisinin Moğollar aleyhine gizli ittifak içinde bulunduğunu ihbar etmiştir. Bunun üzerine Abâkâ Han, bu komployu açığa çıkarma görevini Aybek Baba’ya vererek onu Anadolu’ya yollamıştır. Bütün bunlardan habersiz olan Selçuklu 519 Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, s. 129. 520 Aybek Baba (Aybeği Şeyhi) ile ilgili bkz: Ocak, Babaîler İsyanı, s. 199, 200, 207, 210, 2011. 521 Ocak, Kalenderîler, s. 68. 106 veziri, Aybek Baba’nın kendine yaklaşma çabalarını ciddiye alarak ona beslediği itimadının kurbanı olmuş ve böylece intikam alma fırsatını bizzat kendisi sağlamıştır. Pervâne, Aybek’in kendisine yönelik düşüncelerinden habersiz, onu yanına almış, hemen görevine başlayan Aybek Baba, Baybars’la Pervâne’nin yazışmalarının birer suretini İlhanlı sarayına göndermeyi başararak, Baybars-Pervane işbirliğini ortaya çıkarmıştır.Pervane’nin ihanetini gören Abâkâ, onu sevip değer vermesine rağmen sorguya çekmiştir. Pervane, bütün suçlamaları inkâr etse de, Aybek Baba’nın sunduğu mektupları görünce suçunu kabul etmek zorunda kalmış, cezasını canıyla ödemiştir (1277). Böylece Aybek Baba, Pervane’den intikamını almıştır.522 4.3. Moğol Tahakkümüne Karşı Mevlevîlerin Tutumu Düşünceleri ve yaşam tarzıyla gerek yaşadığı dönemde gerekse daha sonra Beylikler ve Osmanlı coğrafyasında etkisi en fazla hissedilen tarikatlardan birisinin temelini atan Mevlânâ Celaleddin-i Rumî’nin bazı devlet adamlarıyla münasebetlerine değinmiştik. Burada da Mevlânâ ile Moğol idarecileri arasındaki münasebetlere kısaca temas edeceğiz. Akabinde Mevlânâ’dan sonra Mevlevîlerin Moğollara karşı nasıl bir politika takip ettiği üzerinde duracağız. Mevlânâ’nın Moğollar ile münasebetleri noktasında farklı nazariyeler ileri sürülmüş ve bu konu farklı boyutları ile bazı araştırmacılar tarafından ele alındığından biz burada sadece genel hatları ile değinmeyi uygun görüyoruz. Mevlânâ dönemi siyasi ve sosyal tarihine bakıldığında Selçuklu Anadolusu’nun Moğol istilâsına maruz kaldığı görülmektedir. Kalenderîler kısmında izah edildiği gibi Moğollar Anadolu’ya gelmeden önce bazı Kalenderî dervişlerle aralarında iyi ilişkiler kurulduğu ifade edilmektedir. Ayrıca Şems-i Tebrîzî’nin Makalat eserinde, Moğolları öven bazı sözlerinden, Moğol aleyhtarlığına karşı mücadele yürütmeyi ve halkı Moğollara itaat etmeye çağırdığı belirtilerek Şems-i Tebrîzî’nin de bir Kalenderî olarak Anadolu’ya gelmeden önce Moğollarla iyi ilişkiler içine girmiş olması ihtimali üzerinde 522 Ocak, Kalenderîler, s. 68; Ocak’ın Hüseyin Hüsameddin’den naklettiği rivayete göre; Aybek Baba’nın Pervane’ye olan düşmanlığın nedeni, Babaîlerin eski merkezi olan Amasya’da Vezir Pervane tarafından açılan Mevlevî tekkesiyle rekabet etme zorunda kalmasından kaynaklanmaktadır. s. 68; Akkuş, “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”, s. 125. 107 durulmuştur. 523 İstila dönemin de Mevlânâ’yı Moğollar ile tanıştıran ve onların saygısını kazanmasını sağlayan bir Kalenderî şeyhi olan Şems-i Tebrîzî olduğu ifade edilmektedir. 524 Ancak biz bu tartışmalı konuları bir kenara bırakarak, Mevlânâ’nın Moğollarla nasıl bir münasebet kurduğunu kısaca ifade etmek istiyoruz. Her şeyden önce şunu ifade etmek gerekir ki; yukarıda ifade edilen bazı sosyal ve dini/tasavvufî zümreler gibi Mevlânâ’nın da Moğollara karşı açıktan mücadele ettiğini söylemek zordur. Nitekim Mevlânâ gibi bir mutasavvıfın Moğollarla mücadeleye girişmesi de beklenemez. Sabır ve itaat kültürüyle yetişen bu mutasavvıfın her türlü bela ve musibetin yaratıcıdan geldiği düşüncesiyle böyle bir tutum takındığı düşünülebilir. Ayrıca gerek Mevlânâ’nın gerek Şems-i Tebrîzî’nin sohbet meclislerinde Moğolların zulmünü ortaya atanlar olmuş, her defasında Mevlânâ ve Şems-i Tebrîzî, Moğol aleyhtarlığı yapanlara öfkelenmiştir. Mevlânâ üzerine araştırmaları ile tanınan bazı araştırmacılar, Mevlânâ’nın Moğollar ve Moğol yanlısı yönetime yönelik bu tutumunu, Moğolları İslâmlaştırma gayesi ile sergilediğini ileri sürmüşlerdir. Abdülbâkî Gölpınarlı da bu kanaattedir.525 Mevlânâ ile Moğollar arası münasebetlere bakıldığında kısmen karşılıklı menfaat ilişkisine dayandığını söylemek mümkündür. Yukarıda Moğolların dini ve siyasi politikası gereği bazı zümreleri kendi saflarına almak yada kendisine karşı mücadele eden zümrelere karşı kullanmak için desteklediğine değinmiştik. Aynı politika gereği, Moğol yöneticilerin tamamen siyasi çıkarları için Mevlânâ’ya yakınlık gösterdiği ve muarızlarına karşı onlara destek verdiğini; Mevlânâ’nın da Moğol katliamlarını engellemek yada daha az hissedilir hale getirmek için onlarla iyi ilişkiler kurduğunu söyleyebiliriz. Moğolların Mevlânâ ile olan münasetleri noktasında son olarak şunu ifade edebiliriz: Hûlâgû Han, 1258’te Abbasi Halifeliğini ortadan kaldırınca Abbasilerin Anadolu’daki Fütüvvet Teşkilatı da kendiliğinden ortadan kalkmış oldu. Anadolu’daki siyasi çıkarları doğrultusunda Hûlâgû Han, bu kurumu da kullanmış, Moğollara karşı açıkça bir tavrı 523 Şems-i Tebrîzî’nin yukarıda ifade edilen sözleri için bkz: Şems-i Tebrîzî, s. 344, 362-363; Bayram, Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, s. 156, 172-175. 524 Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 332. 525 Şems-i Tebrîzî, s. 344, 362-363; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 335. 108 olmayan, Anadolu’da büyük nüfuz sahibi olan Mevlânâ’yı Şeyhü’ş-Şuyuhi’r-Rum olarak görevlendirmiştir. Anadolu’daki bütün şeyhlerin ve Ahilerin O’na bağlanmaları mecburiyeti getirilmiştir.526 Mevlânâ’dan sonra Mevlevîlere baktığımızda Moğollar ile olan münasebetlerin artarak devam ettiğini söylemek mümkündür. Bu konuda Sultan Veled’in gayretlerini ayrıca ele almak gerekse de biz sadece bir konuya temas ederek geçmek istiyoruz. Bu da Sultan Ahî-Mevlevî yakınlaşmasını sağlama teşebbüsüdür. Zira Mevlânâ’nın ilk halifesi Hüsâmeddin Çelebi’nin Ahi kökenli olması; ondan sonra halifeliğe getirilen Sultan Veled’in farklı iki zümre arasında kaynaştırıcı bir siyaset izleyerek onları aynı ocakta bir araya getirme düşüncesi Ahilerin ve tabii ki Türkmen zümrelerin kendi kültürel özellikleriyle birlikte Mevlevîliğe ısınmalarına vesile olmuştur. Sultan Veled’in Moğolların da desteğiyle gütmüş olduğu bu politika sonucu birçok bölgede ahiler vasıtasıyla Mevlevi dergâhları açmışlar babaları kendilerine muarız olan birçok Ahî’yi Mevlevî yapmışlardır.527 526 Ahmet Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri (Menakib al-Ârifin) II, çev: Tahsin Yazıcı, Hürriyet Yayınları, İstanbul, 1973, s. 169-171; Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 305-306; Bayram, Ahi EvrenMevlânâ Mücadelesi, s. 206-207; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 336-337. 527 Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, s. 46-53; Akkuş, İlhanlıların Anadolu’daki Dini Siyaseti, s. 346-347. 109 SONUÇ Selçuklular döneminde Anadolu’nun Türkleşmesini/İslâmlaşmasını ve tasavvufun Anadolu’ya yayılmasını anlayabilmek için bu dönemde meydana gelen göçleri ve bu göçlerin etkilerini iyi tahlil etmek gerekmektedir. Nitekim Anadolu’ya yapılan göçler, bu bölgenin siyasî, sosyal, dinî ve kültürel yapısını derinden etkilemiştir. Çünkü bu göçmen unsur daha önce benimsedikleri din, düşünce ve kültürel unsurları gittikleri yerlere de götürmüşlerdir. Ayrıca yerleştikleri yerin özelliklerini de alarak bir senkretizm (bağdaştırmacılık) oluşturdukları söylenebilir. Bilindiği gibi Selçuklulardan önce de Anadolu’ya birçok akın yapılmış ve bazı göçler yaşanmıştır. Ancak asıl kalıcı ve tesirli akınlar XI. yüzyılın başlarından itibaren gerçekleşmiştir. Selçuk Bey, muhtelif sebeplerden dolayı Oğuz Yabgu Devleti’nden ayrılıp, Cend bölgesinde İslâmiyeti benimsemiş ve müstakil bir beylik kurmuştur. Ancak bu bölgede rahat bir hayat sürebilmeleri zor görünmekteydi. Nitekim yaşama arzusunda oldukları bu bölgede Karahanlılar, Gazneliler ve Sâmânîler olmak üzere üç büyük devlet vardı. Üstelik Karahanlılar ve Sâmânîler, Mâverâünnehir’de üstünlüğü ele geçirmek için savaş hâlindeydiler. Böyle zorlu bir coğrafyada tarih sahnesine yeni çıkmış olan Selçukluların rakipleriyle baş edebilmesi çok zor görünüyordu. Durum böyle olunca, Selçuk Bey’in ölümünden sonra devletin idaresini eline alan Tuğrul ve Çağrı Beyler, rahat ve huzur içinde oturup yerleşecekleri bir yer arayışına başladılar. Tuğrul ve Çağrı Beyler, daha önce soydaşları tarafından akınlar düzenlenen Anadolu coğrafyasına doğru harekete geçmiş; keşif ve ganimet için başlayan seferler çok geçmeden Selçuklulara bol ganimet kazandırmıştır. Ayrıca Bizans’ın o dönem için küçük sayılabilecek bir kuvvete karşı etkili bir karşılık verememesi daha sonra yapılacak seferlerin Anadolu’yu yurt etme amacıyla yapılmasına uygun zemin hazırlayacaktır. Tuğrul ve Çağrı Beylerin sağladıkları bu uygun zemin, 26 Ağustos 1071’de Malazgirt Savaşı’nda meydana gelen zaferle birlikte Anadolu coğrafyası Türklere tamamen 110 açılmıştır. Danişmend Ahmed Gâzî, Saltuk, Artuk, Çavuldur ve Mengücek gibi Selçuklu komutanları kendilerine gösterilen yerleri fethetmişler, bu yerlerde Büyük Selçuklu Devleti’ne bağlı kalarak kendi yönetimlerini kurmuşlardır. Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurucusu Kutalmışoğlu Süleymanşah, İç ve Orta Anadolu’da Türk boylarını sistematik bir şekilde iskân edip yerleştirme siyaseti izlemiştir. Böylece, kısa zamanda yoğun bir Türkmen kitlesini kendine çekmiş olan İç Anadolu sahasının Türkleşmesi ve İslâmlaşması sağlanarak Anadolu bir vatan haline gelmeye başlamıştır. Anadolu’da sistematik bir şekilde Türkleşmesi ve İslâmlaşması yaşanırken XIII. yüzyılın başlarında, Moğollar, İslâm dünyasını tehdit edecek yeni ve son derece dinamik bir askerî güç olarak ortaya çıkmıştır. Cengiz Han yönetiminde harekete geçen Moğol orduları, 10-15 yıl gibi kısa bir süre içinde Orta Asya’daki bütün siyasî ve askerî güçleri ezip hükmü altına alarak, bu geniş coğrafyanın hemen hemen tamamına hâkim olmuştur. Fakat bu büyük başarı, Cengiz Han için yeterli olmamış; yenme ve hükmetme tutkusu ona gereğinden daha büyük bir fetih planı çizmiş ve yeni bir hedef göstermiştir. Bu yeni hedef Hârizm, Mâverâünnehir, Horasan ve İran gibi doğu İslâm ülkelerine sahip olan Harezmşahlar Devleti olmuştur. Cengiz Han, 1220 yılında bütün gücüyle Harezmşahlar Devleti üzerine yürümüş, Harezmşâhlar hükümdarı Alâeddîn Muhammed ise bu büyük istilâ karşısında tutunamamıştır. Kısa sürede Harezmşâhlar Devleti ve teşkilâtı çökmüş, orduları da dağılmıştır. Moğol orduları, önlerine çıkan kuvvetler üzerinde devamlı korku, ümitsizlik ve panik yaratabilmek için hiç kimseye aman vermemişlerdir. Doğu İslâm dünyasının en zengin şehirlerini tahrip ve yağma edip, sivil halktan da binlerce insan öldürmüşlerdir. Cengiz Han’ın ölümünden (1227) sonra yerine oğlu Ögedey geçmesi ile istila hareketi Ön Asya bölgesine yönelmiştir. Bu sırada Moğol istilâsına karşı koyması gereken İslâm dünyasının üç önemli gücü; Anadolu Selçukluları, Eyyûbîler ve Harizmşahlılar yaklaşan Moğol tehlikesine karşı birbirleriyle dayanışma içine gireceği yerde, ne yazık ki, birbirinin elindeki topraklara göz dikmişler ve böylece Moğolların istilâsına adeta davetiye çıkarmışlardır. 111 Orta Asya’da başlayan Moğol istilâsı, bütün bir İslâm dünyasına dehşet saçarken, Anadolu’nun İslâmlaşması ve tasavvufun Anadolu’da yayılması noktasında son derece önemli bir rol oynamıştır. Nitekim Moğol istilâsı ile birlikte Anadolu’ya gelen bu kadar yoğun Türkmen kitleleri içinde çok çeşitli mesleklere ve statülere sahip insanlar bulunmakla birlikte bunlar arasında zengin tacirler, fikir ve sanat adamları, şeyhler ve dervişler de bulunmaktaydı. Anadolu’da tasavvufun yayılması büyük oranda bölgenin Türkleşmesine paralel bir gelişmedir. Malazgirt zaferini takip eden dönemde başlayan ve XIII. yüzyılın başından itibaren de Moğol istilâsıyla yoğunluk kazanan göç hareketleri, beraberinde pek çok tarikatın Anadolu’ya girmesine yol açmıştır. Anadolu’nun yeni bir hayatı idame ettirmeye elverişli koşulları, yine Moğol istilâsı tehdidine karşı bir sığınak olarak görülmesi, Türkmenler kadar dervişler için de cezp edici unsurlardı. Alêddin Keykubad, din adamlarına, alimlere ve mutasavvıflara karşı büyük bir saygı göstermekteydi. Bu yüzden Moğolların önünden kaçarak gelen ve Anadolu’da kendisine bir sığınak bulmaya çalışan bu insanları büyük bir memnuniyetle ülkesinde kabul etmiş, onları samimiyetle karşılamıştır. Öyle ki Konya şehri, Moğollar’dan dolayı evlerini barklarını bırakıp kaçan bu mutasavvıf şeyh ve dervişlerin, ilim ve fikir adamlarının bir sığınma merkezi haline gelmiştir. Moğolların önünden kaçmak üzere bu bölgelerden adeta bir insan seli halinde batıya doğru Türkmen göçleri başlamıştır. Türkistan bölgelerinden başlayan bu göçler Maveraünnehir ve Horasan bölgelerinde batı yönüne doğru sürekli bir biçimde devam etmiştir. İşte Moğolların sebep olduğu ve XIII. yüzyılda Anadolu’ya doğru meydana gelen bu göçler, o ana kadar bu topraklara yapılan göçlerin en yoğun ve en önemlilerindendir. Çünkü bu göçler Küçük Asya’da önemli etnik ve dinî değişmelere sebep olmuştur. Bu istilâ sebebiyle gerek Harezm gerekse diğer Türk bölgelerinden göç eden insanların istikameti Hindistan, Azerbaycan, Irak ve Suriye de dahil olmak üzere özellikle Anadolu bölgesi olmuştur. Moğol istilâsı sadece Maveraünnehir, Hârezm ve Horasan’daki mutasavvıfları yerinden etmekle kalmamış, aynı zamanda Irak’ın ve kısmen Suriye’nin istilâsıyla da bu bölgelerden Anadolu topraklarına muhtelif tarikatlara mensup sûfîler gelmeye başlamıştır. 112 Bu durum Anadolu’yu Irâkîler ve Horasanîler olarak ifade edilebilecek iki büyük tasavvuf mektebinin temsil ettiği ve tarikatların buluştuğu bir bölge haline getirmiştir. İlki zühd ve takva anlayışının ağır bastığı ahlakçı mektep olan Sühreverdî tarikatı, ikincisi ise, Horasan dışında Maveraünnehir ve Harezm bölgelerinden gelenleri de içeren melâmet prensibini benimsemiş, daha esnek, estetik yanı ağır basan, aşk ve cezbeye önem veren mekteptir. Bunun temsilcileri arasında Kalenderiyye cereyanı, Vefâiyye, Haydariyye ve Yeseviyye gibi tarikatlar verilebilir. Bu iki mektebin sentezi ise, Mevlânâ Celâleddin Rûmî tarafından oluşturulmuştur. Bu tasavvufî zümrelerin Anadolu’yu tercih etmeleri tesadüfî bir karar değildir. Nitekim, Selçuklular kuruluş ve gelişme çağlarında Anadolu coğrafyasını tekke zâviyelerle donanmıştı. Selçuklu sultanları Anadolu’da yeni bir şehir ve bölgeyi fethettikleri zaman, ilk iş olarak orada cami, medrese ve hankâh inşa ediyor, tüccarları, din adamlarını ve dervişleri bu yerlerde yerleştiriyorlardı. Özellikle de uc bölgelerin Türkleşmesi ve İslâmlaşması bu dervişler vasıtasıyla gerçekleşiyordu. Gerek Selçuklu sultanları gerekse devlet adamları, sûfîlere ve sûfî kurumlara olan desteğini hiçbir zaman eksik etmemiş ve bunu kendilerine bir görev addetmişlerdi. Onların bu tutumu kendilerine büyük yarar sağlamıştır. Nitekim göçmen Türk boylarının teşkilatlanmasına katkı sağlayan bu kurumlar, ordularla birlikte memleket açma çabasında olmuşlar ve fütuhat hareketine girişmişlerdir. Ayrıca savaş, kargaşa ve isyan ortamlarında bozulan cemiyet nizamını tesis etmeye çalışmışlardır. Selçuklu Devleti, Alaaddin Keykûbat’tan sonra, saltanat kavgaları, Moğol istilâsı, komşu devletlerle yapılan harpler milleti son derece tedirgin etmiş, dünya zevklerinden mahrum olan halk, uhrevî hayatı kazanmak hevesiyle tekke ve şeyhlere koşmuştur. Mahallî hakimiyetler teminine uğraşan beyler de, halkın bu umumî temayülüne uyarak, şeyhlerin maddî ve manevî nüfuzundan istifade için her tarafta tekkeler ve zâviyeler yaptırmışlar. Son olarak şunu ifade edebiliriz. Bu dini/tasavvufî ve sosyal zümrelerin, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasına yaptıkları katkılar yanında Babaîler İsyanı gibi sosyal, siyasal ve ekonomik bazı toplumsal hareketlerde yer aldıkları ve zaman zaman iktidar rekabetlerine taraf olarak siyasallaştıkları görülmektedir. Ancak esas siyasallaşmaları 113 Moğol istilâsı ile olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim Moğol istilâsı karşısında Anadolu’daki dini/tasavvufi ve sosyal gruplar arasında farklı tavır alışlar olmuştur. Kalenderîler ve Mevleviler gibi bir kısmı Moğollar ile iyi ilişkiler geliştirirken, Türkmenler, Ahiler, Ekberiler ve Kübreviler gibi bazıları da açıkça mücadeleyi seçtikleri görülmüştürİSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH BİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ MOĞOL İSTÎLÂSI VE AYNİCÂLÛT SAVAŞI Muhammed Said GÜLER 2501110051 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN İSTANBUL – 2018 iii ÖZ Moğol İstîlâsı ve Aynicâlût Savaşı Muhammed Said GÜLER Ortaçağ’ın en büyük felaketlerinden sayılan Moğol istîlâsı İslâm ve Türk tarihi için olduğu kadar dünya tarihi için de büyük ehemmiyeti hâiz bir hadisedir. İki büyük safhada gerçekleşen istîlâ Orta Asya, İran, Anadolu, Irak ve Suriye’nin işgali ile neticelenmiş ve sayısız müslümanın can ve mal kaybına uğramasına sebep olmuştur. Moğol istîlâsı İslâm medeniyetine de ağır darbeler indirmiş, Asr-ı Sa‘âdet’ten XIII. asır ortalarına kadar büyük emeklerle ortaya konan ilmî ve kültürel birikimin muhafaza edildiği ve ilerletildiği merkezler olan İslâm beldelerinin istîlâ sırasında esaslı bir tahrip geçirmesi insanlık âlemi için her bakımdan menfi neticeler vermiştir. Başlangıçta Cengiz’in Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah ile siyâsî mücadelesi şeklinde kendisini gösteren istîlâ bununla kalmamış, İslâm coğrafyasının büyük bölümünün Moğol hâkimiyetine girmesine neden olarak Orta Asya ve Ortadoğu’daki müslüman idaresini neredeyse tamamen ortadan kaldırmıştır. Hârizmşahlar, Türkiye Selçukluları, Abbâsîler ve Eyyûbîler gibi İslâm devletleri istîlâya karşı koymaya çabalamış olsa da Moğollar durdurulamamış, bu devletlerden bir kısmı Moğollar tarafından tarih sahnesinden silinmiş, diğer bir kısmı da Moğol tâbiiyetini kabul etmekten başka çare görememişlerdir. İlhanlılar adıyla İran Azerbaycanı’nda bir devlet tesis eden Hülâgû’nun 656/1258’de İslâm hilâfetinin merkezi olan Bağdâd’ı işgal ve tahrip ederek müslümanların dinî riyâsetini temsil eden Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ı katlettirmesi ile İslâm dünyası büyük bir buhran yaşamış ve Suriye’nin de istîlâ edilmesi sonrasında artık Ortadoğu’da Moğollara karşı koyacak hiçbir beşerî kuvvet kalmamıştır. Ancak XIII. asrın ortalarında Mısır’da kurulmuş olan Bahrî Memlük Devleti Sultan el-Melikü’lMuzaffer Seyfeddîn Kutuz’un önderliğinde olarak Moğollarla savaşmak üzere kıyam iv etmiş, 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde Kuzey Filistin’deki Aynicâlût mevkiinde Ketboğa Noyan kumandasındaki Moğol ordusuyla Sultan Kutuz kumandasındaki Memlük İslâm ordusu arasında cereyan eden şiddetli muharebe müslümanların kesin galibiyetiyle sona ermiş ve Moğol istîlâsının en tahripkâr kolunun ilerleyişini durdurulmasına vesile olmuştur. Moğol istîlâsı ve bu istîlânın güneye inmesini engellemek suretiyle dünya tarihi açısından mühim neticeler hasıl eden Aynicâlût Savaşı hakkında etraflı çalışmalar yapmak mutlaka gereklidir. Esasen Moğol istîlâsı hakkında yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından birçok kez ilmî çalışmalar yapılmış, konuyla ilgili müstakil monografiler hazırlanmıştır. Ancak özellikle Aynicâlût Savaşı’na dair Arap dünyasındaki büyük ilgiye karşın Türkiye’de bu savaş hakkındaki çalışmalar yetersiz kalmış, mevzuyu muhtasar şekilde ve yüzeysel olarak inceleyen birkaç makale ve tez çalışmasından öteye gidememiştir. Bu çalışmamızda biz, Moğol istîlâsının öncesinden başlayarak Aynicâlût Savaşı’na kadar gelen süreci etraflıca ele almaya gayret ettik. Daha ziyade çağdaş kaynaklardan istifade ederek ve modern araştırmaları da bunları desteklemek maksadıyla kullanarak İslâm tarihinin en mühim meydan savaşları arasında bulunan Aynicâlût Savaşı’nı bütün teferruatıyla anlatmaya çalıştık. Savaşın öncesindeki ve sonrasındaki hadiseleri, ayrıca tarafların bu süreçteki vaziyetini inceleyerek siyâsî ve askerî tarihe dair tespitlerde bulunma çabasına girmemizin yanı sıra, savaşın neticelerine ve ehemmiyetine dair birtakım çıkarımlar yaptık. Tezimizin Memlük ve İlhanlı tarihlerine dair yapılacak olanlar başta olmak üzere Ortaçağ tarihi araştırmalarına katkıda bulunmasını, dolayısıyla Türk ilim âlemi için bir nebze olsun fayda sağlamasını temenni ederiz. Anahtar Kelimeler: Moğol istîlâsı, Cengiz, Hârizmşahlar, Hülâgû, İlhanlılar, Abbâsî Hilâfeti, Memlükler, Kutuz, Baybars, Aynicâlût Savaşı. v ABSTRACT The Mongol İnvasion and The Battle of ‘Ayn Jālūt Muhammed Said GÜLER The Mongol invasion that be counted amongst the biggest catastrophes of the Middle Ages is a very considerable incident for the history of the world as much as for Islamic history and Turkish history. The invasion which consisted of two huge stages ended up with occupations of Central Asia, Iran, Asia Minor, Iraq and Syria and it called forth lives and goods losts for innumerable muslims. It also struck Islamic civilization heavily, the deep distruction that Islamic towns -those had been centers which preserved and improved the scientific and cultural accumulation that had been producing with great effort from the era of Prophet (PBUH) to the thirteenth century- experienced during the invasion caused negative results in all respects for the humanity. The invasion, in first place, showed itself as a political conflict between Genghis Khān and Sultan ‘Alā ad-dīn Muhammad Khwārezmshāh but did not end with that, it caused submission of the best part of the Islamic world to Mongol sovereignty and it revoked the muslim administration in Central Asia and the Middle East almost completely. In spite of Islamic states like Khwārezmshāhs, Seljuks of Asia Minor, Abbāsids and Ayyūbids struggled to resist the invasion, Mongols could not be intercepted and part of these states were erased from the history by Mongols, as for another part of them could not find a remedy but the submission to Mongol hegemony. Islamic world experienced a huge crisis owing to occupation and ruination Baghdād and slaughtering of al-Musta‘sım-Billāh, the caliph of the muslims, in 656/1258 by Hūlāgū who had established a state in Azerbaijan of Iran named Ilkhānids, after invasion of Syria too almost no human power survived any more in the Middle East to resist Mongols. But Bahrī Mamlūk State which had founded in Egypt in the middle of the thirteenth century rised vi against the Mongols to fight them under Sultan Al-Malik al-Muzaffar Sayf ad-dīn Qutuz’s leadership, the violent pitched battle that happened between the Mongol army under the command of Ketbugha Noyin and the Mamlūk-Islām forces under the command of Sultan Qutuz in 25 Ramadān 658/3 September 1260 in ‘Ayn Jālūt location where falls within North Palestine finished with absolute muslim victory and this brought about the most destructive section of The Mongol invasion to be stopped. It is obvious that doing detailed researches about The Mongol invasion and The Battle of ‘Ayn Jālūt which gave important results for the world history by obstructing of southing this invasion, is necessary. Substantially, many academic researches have been done by native and foreign scholars about The Mongol invasion and separate monographs have been prepared about this subject. But especially in spite of paying attention to The Battle of ‘Ayn Jālūt throughout the Arabic science world, studies about this battle in Turkey have been not enough and these studies have not advanced beyond a few articles and thesis those have handled the subject briefly and superficially. In our thesis, we tried to analyze the course that had started before The Mongol invasion and come to The Battle of ‘Ayn Jālūt in detail. By utilizing the contemporary resources and using the modern studies to support them, we made an effort to describe The Battle of ‘Ayn Jālūt which have been amongst the most momentous pitched battles of the Islamic history with its all the details. In addition to endeavouring to make determinations about political and military history by analyzing the events those had happened before and after the battle and investigating the situations of both sides (Mamlūks and Mongols) in this course, we tried to make some inferences about results of the battle and significance of it. We wish that our thesis will contribute the researches mainly about Mamlūkid and Ilkhānid history and in general about the history of the Middle Ages, hereby we hope that it will be useful even a little bit for the Turkish academic world. Keywords: The Mongol invasion, Genghis Khān, Khwārezmshāhs, Hūlāgū, Ilkhānids, ‘Abbāsid Caliphate, Mamlūkids, Qutuz, Baibars, The Battle of ‘Ayn Jālūt. vii ÖNSÖZ Dünya tarihinin şimdiye kadar meydana gelmiş en mühim hadiselerini içinde bulunduran Ortaçağ, halihazırda mevcudiyetini devam ettiren hemen tüm medeniyetlerin teşekkül dönemi olması bakımından sürekli ehemmiyetle üzerinde durulan bir zaman dilimidir. Bu geniş zaman diliminin İslâm âleminin terakki devirlerini ve müslümanların her bakımdan en aydınlık dönemlerini kapsıyor oluşu bu çağı müslümanlar nezdinde müstesna bir mevkie koymakta; ayrıca Hz. Peygamber’e risâletin verilmesi ve onun Allah’tan aldığı mesajı insanlığa ulaştırması, Sâsânî İmparatorluğu’nun inkırazı, Türklerin İslâmiyeti kabul etmeleri, İslâm dünyası ile hristiyanlık âlemi arasında uzun asırlar sürüp gidecek olan din savaşlarının başlaması ve bunların en çarpıcı örneği olarak Haçlı Seferleri’nin zuhuru gibi tarihin akışına yön veren birçok hadisenin Ortaçağ’da cereyan etmesi bu dönemin ehemmiyetini büsbütün artırmaktadır. Bu hadiselerin en mühimlerinden biri olan Moğol istîlâsı da tüm dünyada büyük yankılar uyandırmış, ancak istîlânın en ciddi tesirleri İslâm âlemi üzerinde yoğunlaşmıştır. Yeryüzünde en fazla müslümanın yaşamakta olduğu Orta Asya ve Ortadoğu coğrafyaları Cengiz tarafından başlatılan ve onun halefleri tarafından devam ettirilen istîlâ sırasında tarümar edilmiş, bu sırada vuku bulan korkunç katliamlar, tecavüzler, yağmalar ve tahripler müslüman Asya’nın dimağında unutulmaz akisler bırakmıştır. Moğol istîlâsı kırk senelik süre zarfında doğuya, fakat daha ziyade batıya doğru sürekli ilerlemiş, her biri kendi zamanının en kuvvetli İslâm devleti olan siyâsî teşekküllerin Moğol egemenliği altına girmesine, hatta müslümanların dinî riyâset makamı olan hilâfetin ortadan kalkmasına sebep olmuş, nihayet 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde Türk Bahrî Memlük Devleti ile İlhanlılar arasında Kuzey Filistin’de cereyan eden Aynicâlût Savaşı’yla birlikte istîlânın İslâm dünyası üzerindeki ilerleyişi durdurulmuştur. Bu şekilde İslâm âlemi tamamen mahvolmaktan kurtulduğu gibi, Bilâd-ı Şâm misilli büyük ve jeopolitik açıdan mühim bir bölge Moğolların elinden kurtarılmıştır. İslâm tarihinin en mühim meydan savaşlarından olan Aynicâlût Savaşı hakkında yaptığımız bu tez çalışmasının giriş kısmında gerek devrin büyük İslâm viii devletlerinin, gerekse Moğolların istîlânın öncesindeki vaziyetlerini inceleyerek istîlâyı hazırlayan hadiseler ve ayrıca istîlâya karşı mezkûr İslâm devletlerinin aldıkları tedbirler hakkında malumat vermeye çalıştık. Birinci bölümde Moğol istîlâsını ve istîlâ sırasındaki vukuatı mümkün mertebe çağdaş ve birinci elden kaynakları kullanmak suretiyle derli toplu şekilde anlatmaya gayret ettik. Memlüklerin ve Moğolların Aynicâlût Savaşı arifesindeki durumlarını ele aldığımız ikinci bölümde tarafların siyâsî, askerî ve sosyo-psikolojik ahvalini detaylı bir incelemeye tâbi tuttuk. Tezimizin esas kısmını teşkil eden üçüncü bölümde ise Memlük ordusunun Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz idaresinde Kāhire’den ayrılışlarından Moğollara karşı Aynicâlût mevkiinde kazandıkları savaşın sonuna kadar gerçekleşen bütün olayları en ince teferruatıyla birlikte aktarmaya çabaladık. Bunu yaparken Memlük ve Moğol ordularının asker sayıları, hâletiruhiyeleri, fiziksel kondisyonları ve hatta savaşta kullandıkları binekleri ve silahları arasında mukayesede bulunarak askerî tarihe yönelik birtakım tespitler yapmaya çalıştık. Çalışmamızın bu bölümünde konu hakkında bizden önce kaleme alınmış bir kısım modern çalışmalardan da istifade ettik ve gerek çağdaş kaynaklardan, gerekse bu modern araştırmalardan hareketle savaşla ilgili bazı detaylı yorumlarda ve çıkarımlarda bulunduk. Muharebeyi tespit edebildiğimiz bütün sahneleri ve safhalarıyla birlikte aktardıktan sonra, muharebenin bir değerlendirmesini yaptık ve bu değerlendirme kısmında hadiseyi bizlere nakleden bazı İlhanlı ve Şark hristiyan kaynaklarına yer yer tenkitler yönelttik. Fakat söz konusu tenkitleri yaparken de devamlı olarak diğer çağdaş kaynakların rehberliğinde hareket ettik. Dördüncü bölümde Aynicâlût Savaşı’ndan Emîr Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına cülus etmesine kadar geçen süre içerisinde cereyan eden hadiseleri anlattık, ayrıca Memlük ve Moğol taraflarının savaştan sonraki vaziyetlerini değerlendirdik. Savaşın neticelerini ve ehemmiyetini de müstakil bir bölümde incelemeyi münasip gördük. Bu son bölümde Aynicâlût Savaşı’nın İslâm ve Türk tarihi bakımından ehemmiyetine dair bugüne kadar pek de dile getirilmemiş bazı noktalara temas ederek çalışmamıza nihayet verdik. Tezimizin en başından itibaren daha ziyade orijinal dilleriyle ilmî neşirleri yapılmış çağdaş kaynaklardan istifadeye gayret ettik, ilmî neşirleri bulunmayan eserlerin de yazma nüshalarını ve Osmanlı döneminde yapılmış tercümelerini kullandık. ix Tez konusunun tespiti aşamasından itibaren desteğini benden esirgemeyen, tezimin bütün hazırlık safhası boyunca kıymetli görüşleri ve değerli katkılarıyla bana yardımcı olan muhterem hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN’a, İslâm tarihinin en ehemmiyetli hadiselerinden olan Aynicâlût Savaşı’nı incelemem hususunda teşviklerini gördüğüm kıymetli hocam Prof. Dr. Ahmet AĞIRAKÇA’ya teşekkürü borç bilirim. Çalışmam sırasında karşılaştığım bir kısım ağdalı Arapça ve Farsça ibarelerin tercümesinde yardımlarına müracaat ettiğim biraderim Ömer Said GÜLER’e ve mesai arkadaşlarına, tez süreci boyunca bana tahammül eden ve maddi manevi desteklerini eksik etmeyen muhterem ebeveynime de ayrıca teşekkür ederim. Muhammed Said GÜLER İstanbul, 2018 x İÇİNDEKİLER ÖZ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT...................................................................................................................... v ÖNSÖZ.............................................................................................................................. vii İÇİNDEKİLER............................................................................................................... x KISALTMALAR LİSTESİ.................................................................................... xv KAYNAKLAR................................................................................................................ 1 A. İSLÂM KAYNAKLARI........................................................................................ 1 1. Husûsî Tarihler......................................................................................................... 1 2. Umûmî Tarihler ..................................................................................................... 16 3. Terâcim ve Vefeyât Kitapları................................................................................. 27 4. Şehir-Bölge Tarihleri ve Coğrafya Kitapları.......................................................... 29 5. Ansiklopedik Eserler.............................................................................................. 34 B. MOĞOL KAYNAKLARI...................................................................................... 37 C. DOĞU HRİSTİYAN KAYNAKLARI................................................................ 42 1. Ermeni Kaynakları................................................................................................. 43 2. Süryânî Kaynakları ................................................................................................ 45 D. BATI HRİSTİYAN KAYNAKLARI .................................................................. 47 E. ARAŞTIRMA ESERLERİ .................................................................................... 48 GİRİŞ................................................................................................................................. 52 BİRİNCİ BÖLÜM MOĞOL İSTÎLÂSI A. CENGİZ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI............................................................. 86 B. ÖGEDEY VE GÜYÜK DEVİRLERİNDE İSTÎLÂNIN SEYRİ.............. 97 C. MENGÜ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI............................................................ 102 1. Hülâgû’nun Batı Seferine Memur Edilmesi ve İsmâilî Seferi ............................. 104 2. Hülâgû’nun Bağdâd Seferi................................................................................... 110 2.1. Bağdâd’ın Muhasarası ve İşgali ...................................................................... 112 2.2. Bağdâd’ın Tahribi ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın Katli .................. 117 xi 3. Eyyûbîlerin Moğollara Karşı Tutumu.................................................................. 123 4. el-Cezîre ve Suriye’nin İşgali .............................................................................. 126 4.1. el-Cezîre’de Vuku Bulan İşgaller.................................................................... 127 4.2. Haleb’in Muhasarası ve İşgali......................................................................... 129 4.3. el-Melikü’n-Nâsır’ın Firarı.............................................................................. 131 4.4. Dımaşk’ın Teslim Olması ve Şehirdeki Hristiyanların Tavrı.......................... 133 İKİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI ARİFESİNDE MOĞOL VE MEMLÜK CEPHELERİNDE DURUM A. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM ................................................................. 139 1. Hülâgû’nun Suriye Seferinden Dönüşü ve Bu Sırada Vuku Bulan Hadiseler..... 139 1.1. Mengü’nün Ölümü ve Moğol Tahtı İçin Başlayan Mücadele......................... 139 1.2. Hülâgû’nun Ketboğa’yı Suriye’de Bırakarak İran Azerbaycan’ına Doğru Dönüş Yoluna Çıkması ....................................................................................................... 144 1.3. Meyyâfârıkîn’in Sukûtu ve Mardin’in Teslim Olması .................................... 147 2. Ketboğa’nın Suriye’deki Harekâtı ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Tutuklanması ......... 150 B. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM.............................................................. 153 1. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatına Kadar Mısır’da Durum..................................... 153 2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı ve İlk İcraatları..................................................... 158 2.1. Moğollarla Cihâd Meselesinin Görüşüldüğü Toplantı .................................... 158 2.2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı Ele Geçirmesi .................................................. 160 3. Hülâgû’nun Memlüklere Gönderdiği Tehdit Mektubu ve Memlüklerin Savaş Kararı ........................................................................................................................... 165 3.1. Hülâgû’nun Mektubunu Taşıyan Moğol Elçilerinin Kāhire’ye Gelişi ve Mektubun Muhtevası ............................................................................................... 165 3.2. Sultan Kutuz’un Bahriyye ile Musâlahası....................................................... 172 3.3. Ümerâ ile Yapılan Toplantı, Harp Kararı ve Cihâd İlanı................................ 174 4. Sultan Kutuz’un Cihâd Hazırlıkları ..................................................................... 178 xii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI A. MEMLÜK İSLÂM ORDUSUNUN MOĞOLLAR ÜZERİNE SEFERE ÇIKMASI...................................................................................................................... 182 1. Memlük İslâm Ordusunun Kāhire’den Sâlihiyye’ye Hareketi ve Ordunun Vaziyeti........................................................................................................................ 182 1.1. Moğol Elçilerinin Katli ................................................................................... 183 1.2. Memlük İslâm Ordusunun ve Moğol Kuvvetlerinin Vaziyeti......................... 185 1.2.1. Tarafların Asker Sayısı............................................................................... 185 1.2.2. Tarafların Savaş Gücü................................................................................ 194 1.3. Sultan Kutuz’un el-Melikü’s-Sa‘îd ve el-Melikü’l-Eşref ile Muhâberesi....... 200 2. Sâlihiyye’de Gerçekleşen Hadiseler ve Sultan Kutuz’un Emîrleri Cihâda Teşvik Eden Konuşması .......................................................................................................... 202 3. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût’a Varmasına Kadar Vuku Bulan Hadiseler ...................................................................................................................... 208 3.1. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Öncü Kuvvetinin Başında İleri Gönderilmesi ve Gazze’de Moğollarla İlk Karşılaşma ............................................ 208 3.2. Memlük İslâm Ordusunun Haçlı Topraklarından Geçmesi ve Haçlıların Moğollara Karşı Tavrı.............................................................................................. 212 3.3. Sultan Kutuz’un Memlük İslâm Ordusu Emîrlerini Gayrete Getiren İkinci Konuşması................................................................................................................ 220 3.4. Ketboğa’nın Memlük İslâm Ordusunun Hareketine Tepkisi ve Aldığı Tedbirler................................................................................................................... 222 3.5. Savaşın Mevkii ve Tarafların Savaş Mevkiine Ulaşması................................ 224 3.5.1. Aynicâlût Mevkii ....................................................................................... 224 3.5.2. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût Mevkiine Varması.......................... 228 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI...................................................................................... 233 1. Aynicâlût Savaşı (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260) .............................................. 233 2. Savaşa Dair Bazı Hususlar ve Kısa Bir Değerlendirme....................................... 247 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI SONRASINDA MEMLÜK VE MOĞOL CEPHELERİNDE DURUM A. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM.............................................................. 260 xiii 1. Suriye’nin Memlük Hâkimiyetine Girişi ve Bu Sırada Gerçekleşen Hadiseler... 260 1.1. Aynicâlût Savaşı’ndan Hemen Sonra Sultan Kutuz’un İcraatları ve Dımaşk’ta Vaziyet ..................................................................................................................... 260 1.2. Dımaşk Müslümanlarının Sevinci, Hristiyanlardan ve Diğer Moğol İşbirlikçilerinden Alınan İntikam............................................................................. 264 1.3. Sultan Kutuz’un Dımaşk’a Girişi ve Ümerâya Yaptığı Tevcihât.................... 267 1.4. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Firari Moğolları Takibi ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi ..................................................................................... 272 2. Sultan Kutuz’un Katli ve Rükneddîn Baybars’a Bîat Edilmesi ........................... 275 2.1. Sultan Kutuz’un Kusayr Mevkiinde Öldürülmesi........................................... 275 2.2. Memlük Emîrlerinin Baybars el-Bundukdârî’ye Bîat Etmeleri....................... 282 B. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM ..............................................................288 1. Moğol Hezimetine Dair Haberlerin Hülâgû’ya Ulaşması ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Hülâgû Tarafından Katledilmesi.................................................................................. 288 2. Hülâgû’nun Suriye Planları ve Aynicâlût’tan Sonraki Harekâtı............................. 296 BEŞİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ VE EHEMMİYETİ A. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ................................................ 300 1. Güneye Doğru Moğol İlerleyişinin Durdurulması ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi............................................................................................................... 300 2. Suriye’deki Eyyûbî Hâkimiyetinin Sona Ermesi ve Mısır ile Suriye’nin Birleştirilmesi............................................................................................................... 302 3. Bahrî Memlük Devleti’nin Yükselme Devrine Girmesi ve Memlük Sultanının İslâm Dünyâsının Siyâsî Lideri Haline Gelmesi.......................................................... 306 4. Moğolların İslâm’a Yaklaşımlarının Değişmesi ve Muhtemel Moğol-Haçlı İttifakının Önlenmesi ................................................................................................... 309 5. Müslümanların Müdafaa Siyasetini Terkederek Saldırı Pozisyonuna Geçmeleri ve Haçlı Devletlerinin İnkırazının Başlaması................................................................... 313 6. Kāhire’nin Siyâsî, İlmî ve Kültürel Manada Kıymetinin Artması ..................... 317 7. Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin İhyâsı ................................................................... 322 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN İSLÂM TARİHİ VE MÜSLÜMANLAR AÇISINDAN EHEMMİYETİ.................................................................................. 327 1. İslâm Âleminin Moğollara ve Moğol İstîlâsına Bakışı........................................ 327 1.1. Muâsır Tarihçilerin Eserlerine Göre İslâm Âlemindeki Moğol Algısı............ 328 xiv 1.2. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Kurtarıcı Hükümdar Beklentileri............................................................................................................... 332 1.3. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Uğradığı Felaketler ve Ortaya Çıkan Kıyâmet Beklentisi................................................................................................... 335 2. Aynicâlût Savaşı’nın İslâm Tarihi ve Müslümanlar Açısından Ehemmiyeti....... 356 SONUÇ............................................................................................................................ 366 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 370 A. KAYNAK ESERLER......................................................................................... 370 B. MODERN ARAŞTIRMALAR VE ANSİKLOPEDİ MADDELERİ...... 379 xv KISALTMALAR LİSTESİ a. mlf. : Aynı müellif a. yer : Aynı yer ae. : Aynı eser age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale/madde agt. : Adı geçen tez AS : Aleyhisselâm bkz. : Bakınız BSOAS : Bulletin of the School of Oriental and African Studies DGBİT : Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi DİA : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi ed. : Editör EI2 : The Encyclopaedia of Islam (Brill, New Edition) haz. : Hazırlayan İA : Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi İÜ : İstanbul Üniversitesi krş. : Karşılaştırınız no: : Numara not. : Notlandıran nşr. : Neşreden OMÜ : Ondokuz Mayız Üniversitesi ö. : Ölüm tarihi ra : Radıyallâhu Anh s. : Sayfa numarası Sa. : Sayı xvi SAV : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem t. y. : Tarih yok thk. : Tahkik eden trc. : Tercüme eden TTK : Türk Tarih Kurumu Vol. : Volume vr. : Varak numarası y. y. : Yayım yeri yok yay. : Yayınlayan 1 KAYNAKLAR Moğol istîlâsı’nın yahut Aynicâlût Savaşı’nın çağdaşı olan veya bu hadiselerden sonra yaşamış bulunan hemen bütün Ortaçağ tarihçileri eserlerinde söz konusu hadiseler hakkında malumata yer vermişlerdir. Dolayısıyla Ortaçağ tarihi bünyesindeki birçok mevzunun aksine bu iki hadise hakkında araştırma yapacak kimseler hiçbir şekilde kaynak sıkıntısı çekmemekte, başta Arapça ve ikinci sırada Farsça olarak kaleme alınmış çağdaş kaynaklar bu konular hakkında araştırmacılara yeterli bilgi vermektedir. Biz araştırmamız sırasında kullandığımız kaynakları; İslâm Kaynakları, Moğol Kaynakları, Doğu Hristiyan Kaynakları, Batı Hristiyan Kaynakları ve son olarak Araştırma Eserleri başlıkları altında tasnif edecek ve bu kaynakları müelliflerinin ölüm tarihlerine göre sıralayarak tezimizde hangi vesilelerle kendilerine müracaat ettiğimizi belirteceğiz. A. İSLÂM KAYNAKLARI 1. Husûsî Tarihler Önceleri Irak Selçuklu Devleti’nin hizmetinde bulunan tarihçi ve müzehhip Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî’nin (ö. 603/1207’den sonra) bu devletin 590/1194 senesinde yıkılmasından sonra kaleme aldığı ve Türkiye Selçuklu Sultanı I. Gıyâseddîn Keyhusrev’e (588-593/1192-1196, 601-607/1205-1211) ithaf ve takdim ettiği Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr adlı eser1 Irak Selçuklularının yanında Hârizmşahlar ve onların hilâfet makamıyla münasebetleri hakkında malumat vermektedir. Eser Türkçe’ye tercüme edilerek yayımlanmıştır.2 Biz Râvendî’nin bu eserini Hârizmşah Alâeddîn Tekiş’in (568- 596/1172-1200) Halîfe Nâsır-Lidînillâh (575-622/1180-1225) ile bir haberleşmesi münasebetiyle kullandık. 1 Râvendî ve Râhatü’s-Sudûr adlı eseri hakkında malumat için bkz. Abdülkerim Özaydın, “Râvendî, Muhammed b. Ali”, DİA, XXXIV, 471-472. 2 Ebû Bekr Necmüddîn Muhammed b. Alî b. Süleymân er-Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’sSürûr, (trc. Ahmet Ateş), TTK, Ankara 1960, II. 2 Eyyûbîler dönemi devlet adamı, ayrıca fakîh ve tarihçisi olan Ebü’l-Mehâsin Bahâüddîn Yûsuf b. Râfi‘ İbn Şeddâd’ın (ö. 632/1234)3 Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin hayatı ve mücadelesine dair telif ettiği en-Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’lYûsufiyye adlı eseri Aynicâlût mevkiinde evvelce müslümanlar ile Haçlılar arasında cereyan eden bir karşılaşmaya işaret etmek için kullandık. Eser tahkik edilerek yayımlanmış olup4 müellifin adı çalışmamızda “Bahâeddîn İbn Şeddâd” şeklinde gösterilmiştir. Aynı hadiseler hakkında Eyyûbîler döneminin meşhur edip ve tarihçisi Ebû İbrâhîm Kıvâmüddîn el-Feth b. Alî el-Bündârî’nin (ö. 643/1245)5 Sene’lBerki’ş-Şâmî adlı çalışmasını6 da kaynak olarak kullandık. Hârizmşahlar Devleti’nin meşhur tarihçi ve münşîsi olan Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî’nin (ö. 647/1249- 50)7 Hârizmşahlar, Cengiz devri Moğol istîlâsı ve bilhassa Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin (617-629/1220-1231) faaliyetleri hakkında çok kıymetli bilgiler ihtiva eden eseri Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî, İbnü’l-Esîr’in elKâmil’inde Sultan Celâleddîn’e dair yetersiz malumat verilmesi dolayısıyla kaleme alınmıştır. Eserin Arapça’dan Fransızca’ya yapılan tercümesi Necip Âsım Yazıksız tarafından Türkçe’ye aktarılmış olup biz de çalışmamızda bu tercümeden8 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Nesevî” şeklinde kısaltılmıştır. Eyyûbî veziri ve tarihçisi olan Ebü’l-Fezâil Muhammed b. Alî b. Abdilazîz b. Nazîf el-Ğassânî el-Hamevî’nin (ö. 651/1253’ten sonra)9 Hıms Eyyûbî hükümdarı elMelikü’l-Mansûr Nâsıreddîn İbrâhîm’e takdim ettiği et-Târîhu’l-Mansûrî adlı eseri Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerle münasebetleri, Celâleddîn’in Ahlat kuşatması ve Yassıçimen Savaşı, ayrıca Türkiye 3 Bahâeddîn İbn Şeddâd’ın hayatı ve eserleri hakkında malumat için bkz. Casim Avcı, “İbn Şeddâd, Bahâeddin”, DİA, XX, 373-374. 4 Ebü’l-Mehâsin Bahâüddîn Yûsuf b. Râfi‘ İbn Şeddâd, en-Nevâdirü’s-Sultâniyye ve’l-Mehâsinü’lYûsufiyye (Sîretü Salâhiddîn), (thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl), Mektebetü’l-Hâncî, Kāhire 1994. 5 Bündârî ve eserleri hakkında bkz. Özaydın, “Bündârî”, DİA, VI, 489-490. 6 Ebû İbrâhîm Kıvâmüddîn el-Feth b. Alî el-Bündârî, Sene’l-Berki’ş-Şâmî, (thk. Fethiyye enNebrâvî), Mektebetü’l-Hâncî, Kāhire 1979. 7 Nesevî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Özaydın, “Nesevî, Muhammed b. Ahmed”, DİA, XXXII, 577-578. 8 Şihâbüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hurendizî ez-Zeyderî en-Nesevî, Sîretü’s-Sultân Celâliddîn Mengübertî (Celâlüttin Harezemşah), (Fransızcadan trc. Necip Âsım Yazıksız), Maârif Vekâleti, İstanbul 1934. 9 İbn Nazîf el-Hamevî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Angelika Hartmann, “İbn Nazîf”, DİA, XX, 230-231. 3 Selçuklularının Moğollara karşı aldıkları bazı önlemler hakkında tezimize kaynaklık etmiştir. Eser tahkikli olarak neşredilmiştir.10 Müellifin adı çalışmamızda “İbn Nazîf” şeklinde kısaltılmıştır. Eyyûbî ve Memlük hâkimiyetleri altındaki Dımaşk’ta yaşamış bulunan, Moğolların Dımaşk’ı istîlâsı, hristiyanların şehirdeki taşkınlıkları, Aynicâlût Savaşı’ndan sonra şehrin Memlük hâkimiyetine girmesi gibi çok mühim hadiselerin görgü tanığı olan ve Ortaçağ’ın en büyük İslâm tarihçilerinden sayılan fakîh, hadîs hâfızı ve kırâat âlimi Ebû Şâme Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm elMakdisî’nin (ö. 665/1267)11 Zengîler ve Eyyûbîler hakkında yazdığı Kitâbü’rRavzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye adlı son derece değerli eserinde bu iki hanedanın tüm siyâsî faaliyetlerine ve Haçlılarla mücadelelerine dair geniş bilgi bulunmaktadır. Özellikle kendi kitabına Terâcimü Ricâli’l-Karneyni’sSâdis ve’s-Sâbi‘ adıyla yazmış olduğu zeyl, Eyyûbîlerin Suriye’deki son dönemleri, Suriye’deki Moğol hâkimiyeti ve aynı coğrafyada Memlük hâkimiyetinin başlangıç devirleri hakkında önemli bilgiler içermekte olup tezimizin başından sonuna kadar istifade ettiğimiz en önemli kaynaklardandır. Eserin zeyl kısmı Muhammed Zâhid elKevserî tarafından tahkik edilerek yayımlanmış,12 daha sonra Kitâbü’r-Ravzateyn’in tamamı zeyliyle birlikte beş cilt halinde tahkik edilerek neşredilmiştir. Biz ikinci neşrin çalışmamızla ilgili bazı bilgiler ihtiva eden üçüncü cildini de kullandık.13 Müellifin adı tezimizde “Ebû Şâme”, onun Kitâbü’r-Ravzateyn’e zeyl olarak yazdığı eseri ise “Terâcim” şeklinde kısaltılmıştır. Kâtiplik ve diplomatlık görevleriyle Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un (634-658/1236-1260), bilahare Memlük hükümdarları elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars (658-676/1260-1277) ve el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun’un (678-689/1279-1290) hizmetinde bulunan meşhur tarihçi Ebû 10 Ebü’l-Fezâil Muhammed b. Alî b. Abdilazîz b. Nazîf el-Ğassânî el-Hamevî, et-Târîhu’l-Mansûrî, (thk. Ebü’l-‘İyd Dudu), Matbû‘atü Mecma‘i’l-Luğati’l-Arabiyye, Dımaşk 1981. 11 Ebû Şâme el-Makdisî’nin hayatı ve eserlerine dair bkz. Tayyar Altıkulaç, “Ebû Şâme el-Makdisî”, DİA, X, 233-235. 12 Ebû Şâme Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Makdisî, Terâcimü Ricâli’lKarneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi‘ (Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn), (thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî), Dâru’lCîl, Beyrut 1974. 13 Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye, (thk. ve not. İbrâhîm Şemseddîn), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2002, III. 4 Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm İbn Şeddâd el-Ensârî el-Halebî de (ö. 684/1285)14 Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir (Sîretü’l-Meliki’z-Zâhir) adlı eserinde Sultan Baybars ve dönemi hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. Ne yazık ki bu eserin sadece 670/1271-676/1277 senelerini ihtiva eden ikinci cildi bize ulaşabilmiştir. Eserin elde bulunan kısmı Mehmed Şerefettin Yaltkaya tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.15 Çalışmamızda Bahâeddîn İbn Şeddâd ile karışmaması için adını “İzzeddîn İbn Şeddâd” şeklinde verdiğimiz bu müellifin eserini, Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı hazırlıkları sırasında ihdas ettiği vergilerin Baybars’ın saltanatı döneminde kaldırıldığından bahsettiğimiz yerde kullandık. Türkiye Selçuklularının her türlü faaliyeti hakkında teferruatlı malumat veren en mühim kaynak mevkiinde bulunan el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iyye, “İbn Bîbî” adıyla meşhur olmuş Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî (ö. 684/1285’ten sonra) adlı Fars edibi ve tarihçisi tarafından telif edilmiştir. Anadolu’nun Moğolların işgali altında olduğu yıllarda Alâeddîn Atâ’ Melik Cüveynî’nin İbn Bîbî’ye bir Selçuklu tarihi (Selçuknâme) yazımı vazifesi vermesi üzerine hazırlanmış ve adını Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın unvanından almış olan eser, müellifin yazılı kaynak kullanmaması ve sadece şifahî rivayetleri bir araya getirmesi yoluyla telif edilmiş olmasına rağmen Türkiye Selçuklularının Moğollara karşı aldıkları tedbirler, yine onların Abbâsîler, Eyyûbîler ve Hârizmşahlar ile münasebetleri hakkında güvenilir bilgi veren oldukça önemli, ayrıca dil ve edebiyat değeri yüksek bir çalışmadır.16 Bu konularda ve çalışmamız boyunca Türkiye Selçuklularının her türlü faaliyeti hakkında istifade ettiğimiz eserin müellifi için biz de “İbn Bîbî” kısaltmasını kullandık. Eser Mürsel Öztürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.17 Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluş dönemindeki en mühim hadiselere tanıklık eden ve bizzat Sultan Kutuz’un Moğollara karşı tertip ettiği Suriye seferine iştirak 14 İzzeddîn İbn Şeddâd’ın hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Avcı, “İbn Şeddâd, İzzeddin”, DİA, XX, 374-376. 15 Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm İbn Şeddâd el-Ensârî el-Halebî, Târîhu’lMeliki’z-Zâhir (Baypars Tarihi: Al-Melik-Az-Zahir Baypars Hakkındaki Tarihin İkinci Cildi), (trc. M. Şerefettin Yaltkaya), TTK, Ankara 2000. 16 İbn Bîbî ve Selçuknâme’si hakkında malumat için bkz. Özaydın, “İbn Bîbî”, DİA, XIX, 379-382. 17 Nâsırüddîn Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Rugadî İbn Bîbî, el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iyye, (Selçuknâme II), (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2014. 5 eden meşhur kadı, münşî, edip ve tarihçi Ebü’l-Fazl Muhyiddîn Abdullâh b. Abdizzâhir b. Neşvân es-Sa‘dî (ö. 692/1293), 18 çalışmamızın en önemli kaynaklarından birinin müellifidir. Onun Sultan Baybars dönemi olaylarını bütün teferruatıyla anlatan çok kıymetli eseri er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti Meliki’z-Zâhir Baybars’ın gerek saltanatından evvelki, gerek sonraki bütün icraatlarını muhtevi olup özellikle Aynicâlût Savaşı’nda Baybars’ın ve Bahrî Memlüklerin rolleri hakkında bizi aydınlatmaktadır. Müellifin Sultan Baybars döneminde Dîvân-ı İnşâ’nın riyâseti vazifesini yürütmüş ve dolayısıyla Sultan’ın en yakınları arasına girmiş olması erRavzu’z-Zâhir’i mezkûr dönem hakkında yapılacak araştırmalar için vazgeçilmez bir kaynak haline getirmektedir. er-Ravzu’z-Zâhir’in dili diğer Ortaçağ İslâm müelliflerinin eserlerinde kullandıkları dile nispetle ağırdır. Biz eserin bilhassa Aynicâlût Savaşı öncesinde Bahrî Memlüklerin ve Baybars’ın vaziyetini, Aynicâlût Savaşı sırasındaki bazı olayları, savaştan hemen sonraki vukuatı, Baybars’ın Kutuz’u öldürerek Memlük tahtına geçişini ve Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsını konu alan bölümlerinden istifade ettik. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup19 eserin müellifi hakkında kullandığımız kısaltma “İbn Abdüzzâhir”dir. Hama, Dımaşk ve Mısır Eyyûbî hükümdarlarının hizmetinde bulunmuş olan meşhur kadı, diplomat ve Eyyûbî tarihçisi Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî’nin yahut daha meşhur adıyla İbn Vâsıl’ın (ö. 697/1298)20 bütün Eyyûbî hanedanı ve Bahrî Memlük Devleti’nin ilk yılları hakkında önemli bilgiler içeren Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb adlı eseri, adı geçen hanedan ve devletler hakkındaki araştırmaların temel kaynaklarından biri konumundadır. Müellifin Eyyûbîlerin Türkiye Selçukluları, Hârizmşahlar, Haçlılar ve Moğollarla münasebetlerine, Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsına, bu sırada Eyyûbî ailesinin vaziyetine ve Aynicâlût Savaşı arifesindeki hadiselere dair verdiği malumat bilhassa kıymetlidir. Kendi dönemindeki bazı mühim olayların bizzat görgü tanığı olan İbn Vâsıl, çalışmamızın Aynicâlût Savaşı’ndan bahseden kısmında görüleceği üzere Moğollarla savaşmak üzere Kāhire’den ayrılan Memlük İslâm 18 Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir’in hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. Asri Çubukçu, “İbn Abdüzzâhir”, DİA, XIX, 289-291. 19 Ebü’l-Fazl Muhyiddîn Abdullâh b. Abdizzâhir b. Neşvân es-Sa‘dî, er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti Meliki’z-Zâhir, (thk. Abdülazîz el-Huvaytır), Riyâd 1976. 20 İbn Vâsıl’ın hayatı ve eserleri hakkında bkz. Cengiz Tomar, “İbn Vâsıl”, DİA, XX, 438-440. 6 ordusunu Sâlihiyye’ye kadar uğurlayan grubun içerisinde de yer almış, hatta Sâlihiyye’de kurulan ordugâhta Hama Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed ile birlikte iftar yemeği yemiştir. İbn Vâsıl’ın Eyyûbîler ve Bahrî Memlükler ile ilgili birçok hadisenin birinci elden kaynağı durumundaki bu eseri tahkikli şekilde neşredilmiş olup eserin neşrinin çalışmamızda incelediğimiz konuları ihtiva eden üçüncü ve dördüncü ciltleri21 ile yine eserin 646-659/1248-1261 yılları arasındaki olayları anlatan son kısmı22 tarafımızdan kullanılmıştır. Müellifin adı çalışmamızda “İbn Vâsıl” şeklinde verilmiştir. Iraklı Şiî tarihçi Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ elHasenî el-Alevî İbnü’t-Tıktakā (ö. 709/1309’dan sonra), İlhanlı hükümdarı Gāzân Han’ın (694-703/1295-1304) Musul valisi olan Fahreddîn Îsâ’ya ithaf ettiği tarih ve siyâsetnâme hususiyeti gösteren el-Fahrî adlı eserinin İslâm halîfelerine dair olan ikinci kısmında Hz. Ebûbekir’den (ra) Abbâsî hanedanının Bağdâd’daki hâkimiyetinin sona erdiği 656/1258 tarihine kadarki dönemi ele almıştır.23 Çalışmamızla alakalı olarak Hülâgû’nun Bağdâd seferi, Bağdâd’ın muhasarası ve işgali gibi konularda kısa fakat kıymetli malumat vermekte olan eser Ramazan Şeşen tarafından dilimize kazandırılmıştır.24 Müellifin adı tarafımızdan “İbnü’t-Tıktakā” şeklinde kısaltılmıştır. Iraklı muhaddis, tarihçi ve hattat Ebü’l-Fazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Bağdâdî İbnü’l-Fuvatî (ö. 723/1323), Moğolların Bağdâd’ı işgali sırasında kardeşi ile birlikte esir düşmüş, İlhanlı hâkimiyetindeki İran’da uzun bir süre kalmış, hatta Merâga Rasadhânesi’nin kütüphanesinde hâfız-ı kütüplük yapmıştır. İran’da bulunduğu sırada mühim tarih ve biyografi kitapları telif etmiş olan İbnü’l-Fuvatî’nin kıymetli eserlerinden biri de el- 21 Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim b. Nasrillâh et-Temîmî el-Hamevî İbn Vâsıl, Müferricü’l-Kürûb fî Ahbâri Benî Eyyûb, (thk. Cemâleddîn eş-Şeyyâl), Kāhire 1960, III; ae., (thk. Haseneyn Muhammed Rebî‘), Kāhire 1972, IV. 22 İbn Vâsıl, ae., (Die Chronik des İbn Wāsil), (thk. Mohamed Rahim), Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2010. 23 İbnü’t-Tıktakā ve eseri el-Fahrî hakkında malumat için bkz. Sabri Hizmetli, “İbnü’t-Tıktakā”, DİA, XXI, 232-233. 24 Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî İbnü’t-Tıktakā, el-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258), (trc. Ramazan Şeşen), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2016. 7 Havâdisü’l-Câmi‘a ve’t-Tecârübü’n-Nâfi‘a fi’l-Mi’eti’s-Sâbi‘a’dır.25 626- 700/1228-1301 yılları arasında cereyan eden hadiseleri yıl başlıkları altında ele alan eser, özellikle Ögedey döneminde Moğolların hilâfet topraklarına düzenledikleri yağma hareketleri, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın Güyük ve Hülâgû ile diplomatik münasebetleri, Hülâgû’nun Irak’ı istîlâsı ve Bağdâd’ı işgal etmesi gibi olaylar için önemli bir kaynaktır. Müellif çalışmamızda kısaca “İbnü’l-Fuvatî” şeklinde gösterilmiştir. Bahrî Memlükler döneminin meşhur tarihçi, fakih ve emîri olup Haçlılara ve Moğollara karşı yapılan seferlere iştirak etmiş, kendi dönemindeki birçok önemli hadiseye bizzat şahitlik etmiş olan Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî en-Nâsırî edDevâdâr el-Hıtâî (ö. 725/1325), yaratılıştan 724/1324 senesine kadar vukua gelmiş mühim hadiseleri ihtiva eden Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre adlı eserinin son kısmını Bahrî Memlük Devleti dönemine ayırmıştır. Esasen müellifin on bir cilt halinde telif ettiği bu eser, muhtevasından da anlaşılacağı üzere bir umûmî tarihtir;26 ancak günümüze sadece bir kısmı intikal etmiş olan Zübdetü’l-Fikre’nin27 çalışmamızı esas ilgilendiren kısmı, eserin Memlük Devleti’nin ilk yıllarından müellifin vefatına yakın bir döneme kadar gelen olayların kaydedildiği son bölümüdür. Hadiseleri sene başlıkları altında ele alan eser, Suriye’nin Moğollar tarafından işgalinden Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin cülusuna kadar cereyan eden olaylar ve bu arada Aynicâlût Savaşı hakkında tezimizin başta gelen kaynaklarındandır. Secili ve sanatlı bir üslupla kaleme alınmış olan Zübdetü’l- 25 Kâtib Çelebi bu eserin İbnü’l-Fuvatî’ye ait olduğunu belirtmesine rağmen (Keşfü’z-Zunûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, (yay. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge) Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1360/1941, I, 693) bu husus günümüz araştırmacıları arasında tartışma konusu olmuştur. elHavâdisü’l-Câmi‘a’yı ilk kez İbnü’l-Fuvatî’nin adıyla neşreden Mustafâ Cevâd daha sonra eserin Ebü’l-Abbâs Muhibbüddîn Ahmed el-Kerhî’ye ait olabileceğini söylemiş, eseri tekrar yayımlayan Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ve İmâd Abdüsselâm Raûf ise eserin İbnü’l-Fuvatî ile çağdaş olup ismi bilinmeyen bir müellif tarafından kaleme alındığını söylemişlerdir. Bu görüşler için, ayrıca İbnü’lFuvatî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Tomar, “İbnü’l-Fuvatî”, DİA, XXI, 47-49. Bununla birlikte eserin bizim kullandığımız neşri de yine İbnü’l-Fuvatî’ye nispet edilerek yayımlandığından ötürü biz de eseri aynı müellifin adıyla birlikte zikretmeyi uygun gördük. Eserin neşri için bkz. Ebü’lFazl Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Bağdâdî İbnü’l-Fuvatî, elHavâdisü’l-Câmi‘a ve’t-Tecârübü’n-Nâfi‘a fi’l-Mi’eti’s-Sâbi‘a, (thk. Mehdî en-Necm), Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. 26 Umûmî tarih eseri olduğu halde günümüze sadece bir kısmı intikal etmiş ve dolayısıyla sadece bazı hanedanlara dair malumat vermekte olan kaynaklar burada tarafımızdan husûsî tarihler başlığı altında ele alınmıştır. 27 Baybars el-Mansûrî ve onun en mühim eseri olan Zübdetü’l-Fikre hakkında bilgi için bkz. Çubukçu, “Baybars”, DİA, V, 220-221. 8 Fikre’nin çalışmamız sırasında istifade ettiğimiz son bölümü tahkikli olarak neşredilmiştir.28 Müellifin 650/1252 senesinden 711/1312 senesine kadarki Bahrî Memlük Devleti tarihini yine yıl başlıkları altında anlatan et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi’d-Devleti’t-Türkiyye adlı eseri29 ile Eyyûbî ve Bahrî Memlük hükümdarları hakkında kısa fakat derli toplu bilgi veren Muhtâru’l-Ahbâr’ı30 da tezimizin kaynakları arasındadır. Müellifin adı tezimizde “Baybars el-Mansûrî” şeklinde kısaltılmıştır. Bir sûfî-ulemâ ailesine mensup olup hayatının hiçbir devresinde resmî görev almamış olan din âlimi Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed b. Ahmed elBa‘lebekkî el-Yûnînî (ö. 726/1326), daha ziyade Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’zZamân adlı eserine yazmış olduğu zeyl ile şöhret bulmuştur. 654-711/1256-1312 arasında vukua gelen hadiseleri yıl başlıkları altında aktaran Zeylü Mir’âti’z-Zamân, Eyyûbîlerin son dönemine, Haçlılara, Moğollara ve Bahrî Memlük Devleti’nin ilk devirlerine ait son derece kıymetli malumat vermektedir. Özellikle Moğolların Suriye’yi istîlâsı ve Aynicâlût Savaşı hakkında orijinal bilgiler içeren ve Mısır ile Suriye’nin kültürel ortamına dair okurlarını aydınlatan eser sonraki birçok Memlük tarihçisi tarafından da kaynak olarak kullanılmıştır.31 Eser tahkikli şekilde neşredilmiş olup biz bu neşrin Moğolların Irak, el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı sırasında gerçekleşen olaylar, Dımaşk’taki hristiyanların taşkınlıkları, Sultan Kutuz’un cihâd hazırlıkları, Ketboğa’nın Suriye’deki faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki icraatları, yine Sultan Kutuz’un katli ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına cülusu gibi hadiseleri ihtiva eden birinci 28 Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî en-Nâsırî ed-Devâdâr el-Hıtâî, Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre, (thk. Donald S. Richards), Beyrut 1998. 29 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi’d-Devleti’t-Türkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, Kāhire 1987; ae. (Türk Devleti Konusunda Sultânlara Armağan (1252-1312)), (trc. Hüseyin Polat), TTK, Ankara 2016. Biz çalışmamızda ekseriyetle eserin Türkçe tercümesini kullandık. 30 Baybars el-Mansûrî, Muhtâru’l-Ahbâr (Târîhu’d-Devleti’l-Eyyûbiyye ve Devleti’l-Memâlîki’lBahriyye Hattâ Sene 702), (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), ed-Dâru’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, Kāhire 1993. 31 Yûnînî ve Zeylü Mir’âti’z-Zamân adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Yûnînî”, DİA, XLIII, 596-597. 9 ve ikinci ciltlerinden32 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Yûnînî” şeklinde kısaltılmıştır. Anadolu’nun İlhanlı Moğol işgali altında bulunduğu yıllarda Türkiye Selçuklu Devleti memurlarından olan, bir dönem Anadolu vakıflarının mütevelliliğinde ve Aksaray kalesi dizdarlığında bulunan, İbn Bîbî’nin el-Evâmiru’l- ‘Alâ’iyye’sinden sonra en mühim Türkiye Selçuklu tarihini telif etmiş olan Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî (ö. 733/1332-33), dört bölümden oluşan Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr adlı eserinin üçüncü bölümünü Büyük Selçukluların kuruluşundan Türkiye Selçuklu hükümdarı II. Gıyâseddîn Keyhusrev’e kadar gelen olaylara ve dördüncü bölümünü XIV. asrın ikinci yarısına kadar gerçekleşen hadiselere ayırmıştır.33 Eserin üçüncü ve dördüncü bölümleri Mürsel Öztürk tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.34 Eserin çalışmamızla doğrudan ilgisi ve dolayısıyla tezimiz için büyük bir kaynak değeri bulunmamaktadır. Bununla birlikte Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında Türkiye Selçuklu tahtının müşterek hükümdarlarının pozisyonu, Hülâgû’nun Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a gönderdiği mektuplar ve Nasîrüddîn Tûsî’nin hadiselerdeki konumu gibi araştırmamız için ikinci veya üçüncü derecede önemli bilgiler hususunda Müsâmeretü’l-Ahbâr’dan istifade ettik. Müellifin ismi çalışmamızda “Aksarâyî” şeklinde kısaltılmıştır. İslâm tarihinin en velûd müelliflerinden olup akâid, fıkıh, hadîs, tarih ve terâcim türlerinde 300 civarında eser kaleme almış olan Türk asıllı meşhur hadîs hâfızı, kırâat âlimi ve tarihçi Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârıkī ed-Dımaşkī’nin (ö. 748/1348) her biri kendi döneminde bir şekilde şöhret bulmuş 40.000 kimsenin hal tercümesini ihtiva eden hacimli eseri Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm da tezimizin önemli kaynaklarından biridir. Hz. Peygamber’in (SAV) Medîne’ye hicret ettiği tarihten başlayarak 700/1301 senesine kadarki süreci onar yıllık yetmiş tabakaya ayırmış olan 32 Ebü’l-Feth Kutbüddîn Mûsâ b. Muhammed b. Ahmed el-Ba‘lebekkî el-Yûnînî, Zeylü Mir’âti’zZamân, Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabad 1954-1955, I-II. 33 Aksarâyî ve eseri hakkında malumat için bkz. İsmail Aka, “Aksarâyî, Kerîmüddin”, DİA, II, 293. 34 Kerîmüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Aksarâyî, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2000. 10 müellif, her sene gerçekleşen mühim hadiselere de yer vermiştir.35 Târîhu’l-İslâm vefeyât tarzında bir eser gibi görünmekle birlikte, eserin İslâmî dönem siyâsî tarihine, özellikle Moğolların Ögedey döneminde hilâfet topraklarını tacizleri, Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali, Suriye’nin istîlâsı, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Moğollara karşı tutumu, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluş yıllarındaki olaylar, Sultan Kutuz’un tahta cülusu ve icraatları, Aynicâlût Savaşı, savaştan sonra Suriye’deki gelişmeler, Sultan Kutuz’un öldürülmesi ve Rükneddîn Baybars’ın Bahrî Memlük Devleti sultanı olması gibi çalışmamızı ilgilendiren hadiselere dair verdiği kıymetli malumat bu eserin aynı zamanda bir İslâm tarihi olduğunu göstermektedir. Müellifin özellikle Aynicâlût Savaşı’ndan hemen önce gerçekleşen bazı olaylara dair verdiği bilgiler başka hiçbir kaynakta bulunmamaktadır. Biz elli üç cilt halinde neşredilmiş olan eserin tezimizi doğrudan alakadar eden beş cildinden istifade ettik.36 Hâfız Zehebî’nin Târîhu’l-İslâm’daki hal tercümelerini ihtisar ederek hazırladığı Düvelü’l-İslâm’ın iki ciltlik tahkikli neşrinin ikinci cildi37 ile yine müellifin Târîhu’l-İslâm’ın bir muhtasarını çıkarmak ve buna bazı ilavelerde bulunmak suretiyle hazırladığı el-‘İber fî Haberi men Ğaber adlı eserinin dört ciltlik tahkikli neşrinin üçüncü cildi38 de çalışmamızın kaynakları arasında yer almaktadır. Müellifin adı çalışmamızda “Zehebî” şeklinde kısaltılmıştır. Selçukluların tarih sahnesine çıkışlarından 765/1363 senesine kadarki vukuatı anlatan Anonim Selçuknâme’nin çalışmamız için husûsî bir kıymeti bulunmamaktadır. İbn Bîbî ve Aksarâyî’nin eserleriyle mukayese edildiğinde yer yer bilgi yanlışları içeren eseri sadece Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı Konya ve Sivas’ta tahkimât yaptırması ile Kösedağ Savaşı mevzularında kullandık. İlk kez Feridun Nafiz Uzluk tarafından dilimize kazandırılan eser yakın bir tarihte tekrar Türkçe’ye tercüme edilmiş olup biz bu ikinci tercümeden istifade ettik.39 35 Hâfız Zehebî’nin hayatı, eserleri ve özellikle Târîhu’l-İslâm’ı hakkında bilgi için bkz. Tayyar Altıkulaç, “Zehebî”, DİA, XLIV, 180-188. 36 Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârıkī edDımaşkī, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A‘lâm, (thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1997-2000, XLIV, XLVI-XLVIII, LII. 37 Zehebî, Düvelü’l-İslâm, (thk. Hasan İsmâ‘îl Merve), Dâru Sâdır, Beyrut 1999, II. 38 Zehebî, el-‘İber fî Haberi men Ğaber, (thk. Ebû Hacer Muhammed es-Saîd Zağlûl), Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1985, III. 39 Bu bilgiler ve eserin bizim kullandığımız tercümesi için bkz. Anonim Selçuknâme (Târîh-i Âl-i Selçuk), (trc. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Atıf Yayınları, Ankara 2014, s. 8, 10. 11 Kādiriyye tarîkatı meşâyihinden olup aynı tarîkatın kendi nisbesiyle anılan Yâfi‘iyye kolunun da kurucusu olan Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfi‘î el-Yemenî’nin (ö. 768/1367) Mir’âtü’l-Cinân ve ‘İbretü’lYakzân fî Ma‘rifeti mâ Yu‘teberu min Havâdisi’z-Zamân adlı eseri de tezimize kaynaklık eden İslâm tarihlerindendir. Müellif Hicret’ten 750/1349 senesine kadar meydana gelen olayları anlatmakta; Hz. Peygamber’in (SAV), ashâb-ı kirâmın, tâbi‘înin ve diğer İslâm büyüklerinin hayatlarına ve ayrıca Yemen’e dair malumat vermektedir.40 Eserin bizim çalışmamıza katkısı ise müellifin Halîfe Müsta‘sımBillâh’ın katli, Moğolların Dımaşk’a girişlerinden sonra şehir hristiyanlarının müslümanlara karşı aldıkları tavır, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un savaştan sonraki faaliyetleri ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına çıkışı gibi mevzulara dair nakilleri dolayısıyladır. Şeyh Yâfi‘î mezkûr hadiseleri naklederken yer yer orijinal ve az bulunur bilgiler de vermektedir. Mesela Mir’âtü’l-Cinân, Şeyh Necmeddîn-i Kübrâ’nın Gürgenç’in Moğollar tarafından işgali sırasında şehid düşmesi hadisesinin teferruatını anlatan az sayıda kaynaktan biridir. Hadiseleri kısa fakat derli toplu olarak nakleden eser birkaç kez tahkik edilerek neşredilmiş olup biz Beyrut’ta son olarak dört cilt halinde yapılan neşrin dördüncü cildini41 kullandık. Müellifin adı tezimizde “Yâfi‘î” şeklinde kısaltılmıştır. Bahrî Memlük Devleti’nin hizmetinde bulunmuş köklü bir ailenin mensubu olan tarihçi Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî İbnü’l-Furât’ın (ö. 807/1405) aslında bir umûmî tarih eseri olarak kaleme aldığı ve daha çok Târîhu’dDüvel ve’l-Mülûk adıyla bilinen eseri kıymetli bir çalışma olmakla birlikte günümüze bu eserin ancak bir kısmı ulaşabilmiştir. Bunda muhtemelen müellifin yüz cüzden oluşan bu eserinin ancak bir beşte birini temize çekebilmiş olmasının payı bulunmaktadır. Birçok resmî belgenin de kullanımıyla hazırlanan, Memlükler ve Haçlılar hakkında önemli bilgiler veren Târîhu’d-Düvel’in 501-799/1107-1397 seneleri arasındaki vukuatı aktardığı bölümler kısmî eksiklerle bize ulaşmıştır.42 Bu 40 Şeyh Yâfi‘î, onun Mir’âtü’l-Cinân’ı ve diğer eserleri hakkında bilgi için bkz. Derya Baş, “Yâfi‘î”, DİA, XLIII, 175-177. 41 Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullâh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfi‘î el-Yemenî, Mir’âtü’lCinân ve ‘İbretü’l-Yakzân fî Ma‘rifeti mâ Yu‘teberu min Havâdisi’z-Zamân, (thk. Halîl elMansûr), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, IV. 42 İbnü’l-Furât ve Târîhu’d-Düvel adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Sadi S. Kucur, “İbnü’l-Furât, Nâsırüddin”, DİA, XXI, 45-46. 12 bölümlerin günümüze ulaşan ve halen Asya ve Avrupa’daki muhtelif yazma eser kütüphanelerinde bulunan kısımları neşredilmiş olup, biz eserin tezimizde incelediğimiz bazı konuları ihtiva eden bölümünün tahkik edilmiş Arapça hali ile aynı kısmın İngilizce tercümesinden oluşan iki ciltlik neşrini43 kullandık. Bu neşirde Haleb’in Moğollar tarafından işgali, Suriye’de bırakılan İlhanlı birliklerinin sayısı ve vaziyeti, Haçlıların Moğollarla münasebetleri, emrindeki Memlük İslâm ordusuyla birlikte Moğollarla karşılaşmak üzere Kāhire’den ayrılan Sultan Kutuz’un Akkâ’da Haçlılarla görüşmesi gibi bir kısım hadiseler yer almaktadır. Ancak bu neşirde ne yazık ki Aynicâlût Savaşı’nın anlatıldığı kısım bulunmamakta olduğundan, biz bu kısım hakkındaki bilgileri eserin Vatikan nüshasını görmüş ve kullanmış olan araştırmacı Reuven Amitai-Preiss’in Aynicâlût Savaşı’na dair hazırladığı makaleden44 istifade ile tamamladık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Furât” şeklinde gösterilmiştir. Bahrî Memlüklerin son ve Burcî Memlüklerin ilk dönemini idrak etmiş Türk asıllı Hanefî fakîhi ve tarihçi Sârimüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Aydemir el-Alâî el-Mısrî İbn Dokmak’ın (ö. 809/1407) hilkatten 799/1396-97 senesine kadar vuku bulan hadiseleri anlatması hasebiyle umûmî tarih özelliği gösteren, fakat sadece bir kısmı günümüze ulaşabilmiş olan eseri Nüzhetü’l-Enâm fî Târîhi’l-İslâm Moğol istîlâsı, Eyyûbîler ve Bahrî Memlükler hakkında önemli bilgiler vermektedir.45 Tarihçilerin bu sürece dair muhtasar şekilde naklettikleri bazı olaylara geniş yer vermiş olması ve yine tarihçiler tarafından aktarılmayan bazı diyalogları aktarması eseri çalışmamız için vazgeçilmez kılmaktadır. Hadiseleri sene başlıkları altında incelemiş olan eser Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, el-Cezîre ve Suriye’nin Moğollar tarafından işgali, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Hülâgû’nun Memlüklere gönderdiği mektup, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve diğer birçok hadise münasebetiyle tezimizin temel kaynaklarındandır. Nüzhetü’lEnâm, İlhanlılar ve Altın Orda devletleri hakkında da bize kıymetli malumat vermektedir. Eserin 628-659/1230-1261 seneleri arasındaki olayları ele alan ve 43 Nâsırüddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Alî el-Mısrî İbnü’l-Furât, Târîhu’d-Düvel ve’l-Mülûk (Ayyubids, Mamlukes and Crusaders Selections from the Tārīkh al-Duwal va’l-Mulūk), (thk. ve not. U. and M. C. Lyons-J. S. C. Riley Smith), W. Heffer and Sons Ltd., Cambridge 1971, I-II. 44 Bu makalenin tam künyesi araştırma eserlerine ayırdığımız kısımda verilecektir. 45 İbn Dokmak ve Nüzhetü’l-Enâm adlı eseri hakkında bilgi için bkz. Çubukçu, “İbn Dokmak”, DİA, XIX, 414-415. 13 dolayısıyla çalışmamız için en önemli hadiseleri ihtiva eden kısmı tahkikli olarak neşredilmiştir.46 Müellifin çalışmamıza kaynaklık eden diğer bir diğer eseri de elCevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefâ’ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn olup bu eser Hz. Ebûbekir’den (ra) 797/1395 senesinin sonuna kadar gelip geçmiş halîfe ve sultanlardan kısaca bahseden bir İslâm tarihidir. Eser tahkikli şekilde neşredilmiştir.47 Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbn Dokmak” şeklinde gösterilmiştir. Çalışmamızda kullandığımız kaynaklar arasında bir Selçuklu tarihi daha mevcuttur ki, bu eser kendisinden evvel telif edilen Selçuknâmelerin bir tercümesi ve kısmen de zeyli konumunda olup Râvendî, İbn Bîbî ve Aksarâyî’nin eserlerinden sonra bu sahanın en mühim eseridir. Yazıcızâde Ali’nin (ö. 827/1424’ten sonra) Sultan II. Murad’ın (824-848/1421-1444, 850-855/1446-1451) isteği üzerine kaleme aldığı Tevârîh-i Âl-i Selçuk, müellifin İbn Bîbî’nin el-Evâmiru’l-‘Alâ’iyye’sini Osmanlı Türkçesine tercüme etmesiyle ve bu tercümeye yaptığı ekleme-çıkarmalarla ortaya çıkmıştır. Eser Yazıcızâde’nin müdahaleleri sonucunda tercüme bir eser olmaktan çıkmış, sadece Türkiye Selçukluları dönemini değil; İslâmiyet öncesi Türk tarihini, Gazneliler, Hârizmşahlar, Moğollar ve Anadolu Türk Beylikleri dönemlerini, ayrıca Osmanlı Devleti’nin ilk devirlerini anlatan umûmî bir Türk tarihi şeklini almıştır. Eserin kaynakları arasında İbn Bîbî’nin eserinden başka Oğuznâme, Râvendî’nin Râhatü’s-Sudûr’u ve Reşîdüddîn Fazlullâh’ın Câmi‘u’t-Tevârîh’i bulunmaktadır. Eser, yazma nüshalarının edisyon kritiği yapılmak suretiyle tam transkripsiyonlu olarak yayıma hazırlanmıştır.48 Biz Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı aldığı tedbirler, onun Celâleddîn Mengübertî ile münasebetleri, Kösedağ Savaşı, İlhanlıların Suriye kumandanı olan Ketboğa Noyan’ın emrindeki Moğol askerinin sayısı gibi mevzularda bu eserden istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Yazıcızâde” şeklinde kısaltılmıştır. 46 Sârimüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Aydemir el-Alâî el-Mısrî İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm fî Târîhi’l-İslâm, (thk. Semîr Tabbâre), el-Mektebetü’l-Asriyye, Sayda 1999. 47 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn fî Siyeri’l-Hulefâ’ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, (thk. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, Mekke (t.y.). 48 Tevârîh-i Âl-i Selçuk hakkında yukarıda verdiğimiz bilgiler ve eserin neşri için bkz. Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Târihi, Giriş-Metin-Dizin), (haz. Abdullah Bakır), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2017, (Giriş bölümü), s. xxxv-xxxvı. Aynı eser hakkında yine bkz. Osman Gazi Özgüdenli, “Târîh-i Âl-i Selçûk”, DİA, XL, 72-73. 14 Mısır’ın İslâmî dönem tarihi hakkında çok değerli eserler telif etmiş olan, siyâsî, coğrâfî, iktisâdî, sosyal ve kültürel tarihe dair çalışmalarıyla ünlenen müderris ve tarihçi Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî (ö. 845/1442), İbn Haldûn’un Mısır’da teşkil ettiği tarih ekolünün en başta gelen temsilcisidir. O, tarihe dair kaleme aldığı eserlerinde hadiseleri kaynaklarına inerek incelemiş, ele aldığı olayları tarafsız şekilde aktarmaya gayret etmiştir. Bu bakımdan kendisi, Memlük dönemi tarihçileri arasında güvenilirlik bakımından birinci sırayı işgal etmektedir.49 Müellif Burcî Memlükler (784-923/1382-1517) devrinde yaşamış olmasına rağmen Bahrî Memlükler dönemine ait en kıymetli malumat da onun es-Sülûk li Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk adlı eserinde yer almaktadır. İslâmî dönemde Mısır’da hâkimiyet kuran hanedan ve hükümdarlar hakkında bilgi verdikten sonra 568/1172 senesinden başlayarak Mısır’ın tarihini anlatan müellif kendi dönemine kadarki olayları derli toplu şekilde kaydetmiş, anlaşıldığına göre bunu yaparken kendisinden evvel yaşamış İslâm tarihçilerinin rivayetlerini inceleyerek bu rivayetlerin en doğru ve muteber olanlarını dikkate almış, bazen de muhtelif rivayetleri birleştirmiş ve bu şekilde hadiseleri daha geniş ve detaylı olarak aktarmıştır. Naklettiği olayların tarihini gün cinsinden de vermeyi ihmal etmeyen müellifin adı geçen eseri tahkikli olarak neşredilmiş olup bu neşrin birinci cildi50 tezimizin Bahrî Memlük dönemiyle ilgili kısmının ve bu arada Aynicâlût Savaşı’na dair verdiğimiz bilgilerin de temel kaynağı konumundadır. Çalışmamızda müellif “Makrîzî”, eseri ise “es-Sülûk” kısaltmasıyla verilmiştir. Yukarıda kendisi hakkında kısa bilgi verdiğimiz Makrîzî’nin talebelerinden biri olan, İslâmî ve müspet ilimlerde derin bilgiye sahip bulunan Türk asıllı Burcî Memlük kumandanı Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî elYeşbuğavî ez-Zâhirî (ö. 874/1470) de bilhassa Mısır ve Memlük tarihi için çok mühim eserler vermiş tarihçilerdendir. Onun Mısır’ın müslümanlar tarafından fethinden kendi vefat tarihinin iki sene evveline kadar geçen hadiseleri teferruatıyla anlattığı en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kāhire adlı çalışması İslâmî 49 Makrîzî’nin hayatı, tarihçiliği ve eserleri hakkında malumat için bkz. Eymen Fuâd es-Seyyid, “Makrîzî”, DİA, XXVII, 448-451. 50 Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî, es-Sülûk li Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk, (thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, I. 15 dönem Mısır tarihininin en önemli kaynaklarındandır. Müellif bu eserinde hocası Makrîzî’nin üslubunu taklid etmesine rağmen ondan farklı olarak olayları her bir hükümdarın hâkimiyet devresine dair açtığı başlıklar altında incelemeyi tercih etmiştir. en-Nücûmu’z-Zâhire, Bahrî ve Burcî Memlük devirleri vukuatına dair verdiği bilgilerle Makrîzî ve Bedreddîn el-Aynî’nin eserlerinden sonra en mühim Memlük tarihi kaynağı kabul edilebilir.51 Eser tahkikli şekilde neşredilmiş olup biz daha ziyade bu neşrin Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Sultan Kutuz’un saltanat dönemi, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın Memlük tahtını ele geçirmesi gibi ehemmiyetli hadiseleri ihtiva eden yedinci cildinden52 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbn Tağrîberdî” şeklinde verilmiştir. İslâmî ilimlerin her sahasında çok kıymetli eserler vermiş olan meşhur imâm Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî (ö. 911/1505) İslâm ilim tarihine damgasını vurmuş mühim bir isimdir. Onun telifi olan 600’ü aşkın eserden53 çalışmamızı alakadar edenlerden birisi Târîhu’lHulefâ’sıdır. Müellif bu eserinde Hz. Ebûbekir’den (ra) kendi devrine kadar gelen halîfelerin hayatlarını, onların hilâfet dönemlerinde gerçekleşen mühim olayları ve yine devirlerinde vefat eden meşhur kimseleri konu edinmiş; bu arada Moğolların Bağdâd’ı işgali, Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Sultan Kutuz ve Memlük ümerâsının Moğollarla savaşmak üzere yaptığı hazırlık, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişi ve sefer dönüşünde öldürülmesi, Rükneddîn Baybars elBundukârî’nin Memlük sultanı olması, Abbâsî Hilâfeti’nin Mısır’da ihyası ve Baybars’ın saltanatı döneminde halîfelik yapan iki zâtın hayatları ve icraatları hakkında muhtasar bilgi vermiştir. İslâm halîfeleri hakkında yapılmış derli toplu bir monografik çalışma olan eser tahkikli olarak neşredilmiştir.54 Müelliften çalışmamızda kısaca “Süyûtî” şeklinde bahsedilmiştir. 51 İbn Tağrîberdî’nin tarihçiliği ve başta en-Nücûmu’z-Zâhire olmak üzere eserleri hakkında bilgi için bkz. Mustafa Çuhadar-İsmail Yiğit, “İbn Tağrîberdî”, DİA, XX, 385-388. 52 Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbuğavî ez-Zâhirî, en-Nücûmu’zZâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kāhire, (not. Muhammed Hüseyin Şemseddîn), Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1992, VII. 53 Bununla birlikte Süyûtî’nin eserlerinin 1000’den ziyade olduğunu söyleyen araştırmacılar da mevcuttur. İmâm Süyûtî’nin hayatı ve İslâmî ilimlerin muhtelif dallarında telif ettiği en mühim eserler hakkında bkz. Halit Özkan, “Süyûtî”, DİA, XXXVIII, 188-198. 54 Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî, Târîhu’lHulefâ, Dâru’l-Minhâc, Cidde 2012. 16 2. Umûmî Tarihler Çalışmamızda istifade ettiğimiz umûmî tarihlerin en başta geleni, Ortaçağ’ın en büyük İslâm tarihçisi kabul edilen büyük edip ve muhaddis Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî’nin, daha meşhur adıyla İbnü’l-Esîr’in (ö. 630/1233)55 el-Kâmil fi’t-Târîh adlı eseridir. Hilkatten 628/1230- 31 senesine kadar gelen hadiseleri büyük bir titizlikle kaydeden, kendisine ulaşan rivayetleri tahlil ve tenkit ederek eserine alan müellif, hadiseleri sene başlıkları altında incelemiş ve her sene vuku bulan olaylardan başka o sene vefat eden meşhur kimseler hakkında malumata da yer vermiştir. Eserinde Peygamberler tarihi, eski Fars hükümdarları, Selevkoslar, Câhiliye Arapları ve Hz. Peygamber’in (SAV) hayatı hakkında teferruatlı bilgi veren müellif 302/915 senesine kadarki olayları büyük ölçüde Taberî’nin Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk’ünden almış, bununla beraber adı geçen eserde bulunan ve kendisinin güvenilir görmediği rivayetleri çıkarmak ve bazı ilaveler yapmak suretiyle kendi eserinin ilgili kısmını şekillendirmiştir. Eserini hazırlarken ulaşabildiği tüm sözlü ve yazılı kaynakları kullanan ve rivayetleri tenkit süzgecinden geçirerek kaydeden müellif, İslâm tarihi kaynaklarının da başarılı bir sentezini ortaya koymuştur. el-Kâmil, birçok mevzuda olduğu gibi Haçlı Seferleri ve Moğol istîlâsı hakkında yapılacak araştırmaların en mühim kaynağı durumundadır. Bilhassa müellifin Moğol istîlâsına görgü tanıklığı yapan müslüman tüccarların, fakîhlerin ve diplomatların sözlü ifadelerinden istifade etmiş olması, eserin çalışmamız için ehemmiyetini artırmaktadır.56 Müellifin on büyük cilt halinde kaleme aldığı el-Kâmil bir komisyon tarafından on iki cilt halinde Türkçe’ye tercüme edilmiş olup biz bu neşrin İslâm devletlerinin Moğol istîlâsı arifesindeki vaziyetlerine dair bilgiler veren, yine Abbâsî-Hârizmşah mücadelesini, başladığı tarihten müellifin vefatına yakın bir döneme kadar Moğol istîlâsını, Hârizmşahların Moğollarla mücadelesini ve istîlâ sırasında cereyan eden çarpıcı hadiseleri ihtiva 55 İzzeddîn İbnü’l-Esîr’in hayatı, eserleri ve tarihçiliği hakkında bkz. Özaydın, “İbnü’l-Esîr, İzzeddin”, DİA, XXI, 26-27. 56 İzzeddîn İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târîh adlı eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “el-Kâmil”, DİA, XXIV, 281-283. 17 eden on ikinci cildinden57 yararlandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Esîr” şeklinde kısaltılmıştır. Türk bir baba ile ve meşhur Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin kızından dünyaya gelmiş olan meşhur âlim, vâiz ve tarihçi Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-‘Avnî el-Bağdâdî, daha meşhur adıyla Sıbt İbnü’l-Cevzî (ö. 654/1256) tarafından kırk cilt halinde telif edilmiş olan Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’lA‘yân adlı eser, yaratılıştan müellifin ölüm tarihine kadar geçen olayları yıl başlıkları altında anlatan mühim bir kaynaktır. Müellifin kendisinden evvel telif edilmiş olan kaynakları incelemek ve kendi şahit olduğu hadiseleri de bunlara ilave etmek suretiyle hazırladığı bu eser Selçuklulara dair başka kaynaklarda bulunmayan bilgiler içermesi, müellifin bazı mühim tarihî şahsiyetler ile bizzat görüşerek kaydettiği bilgileri ihtiva etmesi ve Eyyûbî hâkimiyetindeki Suriye hakkında verdiği önemli malumat ile asrının en değerli tarih eserleri arasında yer almıştır.58 Eserin muhtelif kısımları çeşitli tarihlerde neşredilmiş olmakla birlikte, biz tezimizde eserin tamamının bir heyet tarafından yirmi üç cilt halinde yapılmış tahkikli neşrinin incelediğimiz konularla alakalı yirmi ikinci cildini59 kullandık. Bu ciltte Abbâsîlerin Hârizmşahlarla anlaşmazlıkları, Eyyûbîlerin Moğol istîlâsı arifesinde Türkiye Selçukluları ve Hârizmşahlar ile münasebetleri, Eyyûbîlerin V. Haçlı Seferi’nde Mısır’a çıkarma yapan Haçlılara karşı verdikleri mücadeleler, Celâleddîn Mengübertî’nin bazı siyâsî ve askerî faaliyetleri, Moğolların Ögedey döneminde elCezîre’de ve hilâfet topraklarında yaptıkları katliam ve yağmalar, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu ve Bahrî Memlüklerin Eyyûbîlerle mücadeleleri gibi çalışmamızı doğrudan ve dolaylı yoldan alakadar eden hadiseler yer almaktadır. Müellifin adı çalışmamızda “Sıbt” şeklinde kısaltılmıştır. Gûrlu hükümdarlarının hizmetinde bulunmuş bir aileden gelen ve kendisi de Delhi Türk Sultanlığı’nın (602-932/1206-1526) hizmetinde bulunan âlim, edip ve tarihçi Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed yahut meşhur adıyla 57 Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, (trc. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın), Bahar Yayınları, İstanbul 1987, XII. 58 Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin hayatı, faaliyetleri ve eserleri hakkında malumat için bkz. Ali Sevim, “Sıbt İbnü’l-Cevzî”, DİA, XXXVII, 87-88. 59 Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-‘Avnî el-Bağdâdî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-A‘yân, (thk. İbrâhîm ez-Zeybek), er-Risâletü’l-Âlemiyye, Dımaşk 2013, XXII. 18 Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî (ö. 664/1266’dan sonra) tarafından Fars dilinde kaleme alınan Tabakāt-ı Nâsırî, asrının önemli umûmî tarihlerindendir. Eserini 658/1260 senesinde tamamlayarak Delhi Türk Sultanı I. Nâsırüddîn Mahmûd Şâh’a (644- 664/1246-1266) takdim eden ve eserine bu yüzden Tabakāt-ı Nâsırî adını veren müellif, yirmi üç tabakadan oluşan eserinde Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber’in (SAV) hayatı, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, İran ve Yemen hükümdarları, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Deylemîler, Gazneliler, Selçuklular, İldenizliler, Salgurlular, Eyyûbîler, Hârizmşahlar, Gûrlular, Delhi Sultanları, Karahıtaylar ve Moğollar hakkında geniş bilgi vermiştir. Tabakāt-ı Nâsırî gerek içerdiği orijinal bilgiler, gerekse zengin muhtevası ve hoş üslûbuyla sonraki tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.60 Müellif Moğol istîlâsının başladığı yıllarda Hindistan ve Afganistan’da cereyan eden hadiseleri mümkün mertebe teferruatıyla anlatmış ve başka kaynaklarda haklarında bilgiye ulaşamadığımız bölgelerin işgali hakkında malumat vermiştir. Dolayısıyla onun eseri istîlânın söz konusu coğrafyalardaki etkileri hakkında bilgi veren yegane kaynak konumundadır. Bundan başka, müellifin Hindistan gibi uzak bir coğrafyada bulunduğu halde İlhanlıların Irak ve elCezîre’deki işgalleri hakkında başka kaynaklarda bulunmayan enteresan bilgiler vermesi eserin ehemmiyetini bir kat daha artırmaktadır. Biz Cengiz devri Moğol istîlâsı, Hülâgû’nun İsmâilî seferi, Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdeti, Meyyâfârıkîn olayları ve daha başka mevzularda bu kıymetli eserden istifade ettik. Eserin biri Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârizmşahlar tabakalarını ihtiva eden,61 bir diğeri Moğol istîlâsına dair kayıtları içeren62 iki ayrı Türkçe tercümesi mevcut olup ikisi de tarafımızdan kullanılmıştır. Müellifin ismi çalışmamızda kısaca “Cûzcânî” şeklinde gösterilmiştir. Hama Eyyûbî hükümdarı olmakla birlikte bir tarih ve coğrafya âlimi olan Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî (ö. 732/1331) yine Hama Eyyûbî hükümdarlarından olup Aynicâlût Savaşı’na Memlük 60 Minhâc-ı Sirâc el-Cûzcânî ve Tabakāt-ı Nâsırî adlı eseri hakkında bilgi için bkz. A. S. Bazmee Ansari, “Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc”, DİA, VIII, 98-99. 61 Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed el-Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar), (trc. ve not. Erkan Göksu), TTK, Ankara 2015. 62 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), (trc. Mustafa Uyar), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016. 19 safında iştirak eden el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’in yeğeni ve yine bu savaşta onunla birlikte bulunan el-Melikü’l-Efdal Alî’nin oğludur. Ebü’l-Fidâ, İslâmî ve müspet ilimlerin birçok dalında icâzet alarak tahsilini tamamlamış, bunun yanı sıra Memlüklerin Moğollara, Haçlılara ve Ermenilere karşı tertip ettikleri seferlere katılarak büyük kahramanlıklar icra etmiştir. Ancak onu asıl şöhrete ulaştıran ise hiç şüphesiz umûmî tarih türündeki eseri el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer olmuştur. Hilkatten 729/1329 senesine kadar gelen hadiseleri ihtiva eden eser özellikle Eyyûbîlerin son ve Memlüklerin ilk dönemine ilişkin verdiği bilgiler dolayısıyla çalışmamızın önemli kaynaklarından biridir.63 Müellif mühim olayları bu olaylara ait başlıklar altında toplamış, yılları ise metnin içerisinde göstermiştir. Eyyûbîlerin Haçlılarla ve Moğollarla münasebetleri, Moğolların Irak, el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu ve Memlüklerin Eyyûbîlerle mücadeleleri, Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Rükneddîn Baybars’ın Memlük tahtına çıkışı gibi hadiseler hakkındaki birçok rivayet hususunda Ebü’l-Fidâ sonraki tarihçilere kaynaklık etmiş, birçok tarihçi onun ifadelerini büyük bir değişikliğe tâbi tutmaksızın eserlerine almışlardır. Bu da onun eserinin güvenilirliğinin ve üslubunun güzelliğinin bir delilidir. Eser birkaç defa tahkikli olarak neşredilmiş olup biz eserin Kāhire neşrinin tezimizle ilgili mevzuları ihtiva eden üçüncü ve dördüncü ciltlerini64 kullandık. Müellifin adı tezimizde “Ebü’l-Fidâ” kısaltmasıyla gösterilmiştir. Dedesi Eyyûbîlerin, babası ve kendisi ise Bahrî Memlük Devleti’nin hizmetinde bulunmuş olan Türk asıllı Memlük tarihçisi Seyfüddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî (ö. 736/1336’dan sonra) 709/1309 senesinde telifine başlayıp 736/1335-36’da itmam ettiği Kenzü’d-Dürer ve Câmi‘u’l-Ğurer adlı dokuz cüzlük umûmî tarihinin sekizinci cüzünü Memlük tarihine ayırmıştır. Eserinin her bir cüzüne bir felek ismi vermiş olan müellif, Zehrü’l-Mürûc min Kısmeti Feleki’l-Bürûc adını verdiği sekizinci cüzde Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşundan el-Melikü’nNâsır Muhammed b. Kalavun (693-694/1293-1294, 698-708/1299-1309, 709- 63 Ebü’l-Fidâ’nın hayatı ve tarihçiliği, yine onun tarih, coğrafya ve nahiv ilmine dair telif ettiği eserler hakkında bkz. Özaydın, “Ebü’l-Fidâ”, DİA, X, 320-321; a. mlf., “el-Muhtasar”, DİA, XXXI, 70-71. 64 Ebü’l-Fidâ el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, el-Matba‘atü’l-Hüseyniyyeti’l-Mısriyye, (y. y.), 1325/1907, III-IV. 20 741/1310-1341) devrine kadar Memlük tarihini anlatır.65 Eserin bu sekizinci cüzünde yer alan diğer hadiseler normal bir üslupla kaleme alınmış olduğu halde Aynicâlût Savaşı’nın anlatıldığı yerde ifadelerin heyecanlı, secili ve sanatlı bir hal alması enteresandır. Bir heyet tarafından tahkik edilen eserin her bir cüzü bir cilt halinde neşredilmiştir. Biz bu neşrin; Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdeti, Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâ edilmesi, Hülâgû’nun Memlüklere gönderdiği tehdit mektubu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un savaştan sonraki icraatları ve katli, Rükneddîn Baybars’ın tahta çıkışı gibi çalışmamızda incelediğimiz hadiseler hakkında bilgi içeren sekizinci cildini kullandık.66 Müellifin adı çalışmamızda kısaca “İbnü’d-Devâdârî” şeklinde gösterilmiştir. Fıkıh, Arap dili, şiir gibi sahalarda mühim bir âlim kabul edilen mutasavvıf ve şâir Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî elMa‘arrî yahut daha meşhur adıyla İbnü’l-Verdî (ö. 749/1349), daha ziyade Ebü’lFidâ’nın telif ettiği el-Muhtasar’a yazdığı zeyl ile bilinir. Müellif el-Muhtasar’ı özetlemek ve 729-749/1329-1349 seneleri arasında gerçekleşmiş hadiseleri de kendisi ilave etmek suretiyle Târîhu İbni’l-Verdî adıyla da meşhur olan Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer isimli eserini hazırlamıştır.67 Eser 729/1329 tarihinden evvelki diğer tüm hadiselerde olduğu gibi Moğol istîlâsı, Eyyûbîler, Memlükler ve Aynicâlût Savaşı hakkında da büyük ölçüde el-Muhtasar’ı esas almış olup söz konusu mevzular hakkında önemli bir ilavede bulunmamış olduğundan dolayı tezimizin en başta gelen kaynakları arasında yer almamaktadır. Eserin bizim incelediğimiz kısımlarında bulunan ifadeler ekseriyetle elMuhtasar’dan bire bir alınmıştır. Biz muhtelif zamanlarda birkaç defa tahkikli vaziyette neşredilmiş olan Tetimmetü’l-Muhtasar’ın iki ciltlik Beyrut baskısının 65 İbnü’d-Devâdârî ve eseri Kenzü’d-Dürer hakkında malumat için bkz. Cevat İzgi, “İbnü’dDevâdârî”, DİA, XXI, 11-13. 66 Seyfeddîn Ebû Bekr b. Abdillâh b. Aybek ed-Devâdârî, Kenzü’d-Dürer ve Câmi‘u’l-Ğurer (Die Chronik des İbn ad-Dawādārī-Die Bericht Über Die Frühen Mamluken), (thk. Ulrich Haarmann), Schwarz, Freiburg-Kāhire 1971, VIII. 67 İbnü’l-Verdî ve Tetimmetü’l-Muhtasar adlı eseri hakkında bkz. İsmail Durmuş-Ali Şakir Ergin, “İbnü’l-Verdî, Zeynüddin”, DİA, XXI, 239-240. 21 ikinci cildini68 kullandık. Müellifin adı tezimizde “İbnü’l-Verdî” kısaltmasıyla yer almaktadır. Bahrî Memlükler döneminin büyük müfessir, muhaddis, Şâfiî fakîhi ve tarihçisi olan Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî elKureşî yahut daha meşhur adıyla İbn Kesîr (ö. 774/1373), hazırladığı büyük Kur’ân tefsîrinden başka el-Bidâye ve’n-Nihâye adını verdiği umûmî tarih eseriyle meşhur olmuştur.69 Eser dünya tarihinin anlatıldığı el-Bidâye ve akâide dair olan en-Nihâye olmak üzere iki ana kısımdan teşekkül etmiştir. Yaratılıştan 767/1365-66 yılına kadar cereyan eden olayların anlatıldığı el-Bidâye’nin başlangıçtan Hz. Peygamber’in (SAV) irtihâline kadar olan bölümleri âyetler ve hadîslerle desteklenmiş olup bu bakımdan söz konusu bölümler son derece muteber bilgiler ihtiva etmektedir. Eserde Hz. Peygamber’in siyerine ayrılmış olan kısım da oldukça geniştir. Kendisinden önce telif edilmiş birçok önemli tarih eserini kaynak olarak kullanan müellif el-Bidâye’de hadiseleri yıl başlıkları altında anlatmış, her yılın hadiselerini naklettikten sonra o yıl vefat eden meşhur şahsiyetlere ait bilgilere de yer vermiştir.70 el-Bidâye ve’nNihâye’nin bizim çalışmamızı asıl ilgilendiren kısmı ise Moğol istîlâsından evvel İslâm âleminin vaziyeti, Moğolların Irak ve Suriye’yi istîlâsı, Eyyûbîlerin Moğollara karşı tavrı, Bahrî Memlük Devleti’nin kurulduğu yıllardaki bazı hadiseler, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın cülusuna kadar cereyan eden olaylar hakkındadır. Müellifin bilhassa Sultan Kutuz’a ve Aynicâlût Savaşı’na dair verdiği bilgiler orijinal ve kıymetlidir. Biz birkaç kez tahkikli olarak neşredilmiş olan bu mühim eserin Mehmet Keskin tarafından hazırlanmış Türkçe tercümesinin on üçüncü cildini71 kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbn Kesîr” şeklinde kısaltılmıştır. Meşhur sosyolog, filozof ve devlet adamı olup daha ziyâde İbn Haldûn adıyla bilinen Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed el- 68 Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer İbnü’l-Verdî el-Bekrî el-Kureşî el-Ma‘arrî, Tetimmetü’l-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer (Târîhu İbni’l-Verdî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996, II. 69 İbn Kesîr’in hayatı ve eserleri hakkında malumat için bkz. Özaydın, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, XX, 132-134. 70 İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “elBidâye ve’n-Nihâye”, DİA, VI, 131-132. 71 Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâ‘îl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî, el-Bidâye ve’nNihâye (Büyük İslam Tarihi), (trc. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 2000, XIII. 22 Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî (ö. 808/1406), telif ettiği eserler ve bu eserlerdeki görüşleriyle Ortaçağ’a damgasını vurmuş mühim bir isimdir. Kuzey Afrika ve Endülüs’te Hafsîlerin (625-982/1228-1574), Merînîlerin (592-869/1196-1465) ve Nasrîlerin (635-897/1238-1492) hizmetinde bulunarak önemli siyâsî ve diplomatik vazifeleri deruhte etmiş olan İbn Haldûn, daha sonra Burcî Memlüklerinin (784- 923/1382-1517) hizmetine girmiştir. O, bulunduğu yerlerde çok sayıda tarih eserini inceleme imkanı elde etmiş ve bu incelemeleri neticesinde Kitâbü’l-‘İber ve Dîvânü’l-Mübtede’i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve Men ‘Âsarahum min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber adlı umûmî tarih eserini ve bu eserin başında bulunmakta olup tarih ilmine dair birçok meseleyi ele alan meşhur Mukaddime’sini hazırlamıştır. Müellifin tarih ilmine dair ortaya koyduğu teori ve görüşleri içermesi ve onun geliştirdiği tarih metodolojisini gözler önüne sermesi dolayısıyla Mukaddime İbn Haldûn’un diğer eserlerinin önüne geçmiş olsa da, müellifin bizim çalışmamız için asıl ehemmiyet arzeden eseri onun Kitâbü’l- ‘İber’idir. Müellif bu eserinde Araplar, Nabatîler, Süryânîler, Farslar, eski Mısırlılar, Yunanlılar, Türkler ve Franklar gibi milletlerin tarihini anlattıktan sonra Hz. Peygamber (SAV), Hulefây-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler dönemlerine ve diğer İslâm hanedanlarının tarihlerine dair malumat vermektedir. Eserin Kuzey Afrika ve Berberîlere dair verdiği bilgiler bilhassa kıymetlidir. Kāhire’de bulunduğu süre içerisinde kendisine ait bir tarih ekolü oluşturan ve başta Makrîzî olmak üzere birçok tarihçiyi etkileyen İbn Haldûn, diğer tarihçilerden farklı olarak hadiseleri gerçekleşme sıralarına göre değil konularına ve dönemlere göre tasnif etmek suretiyle incelemiştir.72 Kitâbü’l-‘İber’in tezimiz için önemli olan kısmı ise Moğol istîlâsı sırasında Eyyûbîlerin ve Memlüklerin durumu, bunların istîlâya verdikleri tepki, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un öldürülmesi ve Baybars’ın tahta geçmesi gibi mevzulara dairdir. Çalışmamızda eserin Riyâd’da hazırlanan tahkikli neşri73 kullanılmıştır. Tezimizde müellif “İbn Haldûn” kısaltmasıyla gösterilmiştir. 72 İbn Haldûn’un hayatı, tarihe ve siyasete dair görüşleri, Kitâbü’l-‘İber’i ve diğer eserleri hakkında geniş malumat için bkz. Süleyman Uludağ-Tahsin Görgün, “İbn Haldûn”, DİA, XIX, 538-555. 73 Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî etTûnisî İbn Haldûn, Kitâbü’l-‘İber ve Dîvânü’l-Mübtede’i ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-‘Arab ve’l- ‘Acem ve’l-Berber ve Men ‘Âsarahum min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, (thk. Ebû Sahîb el-Keremî), Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, Riyâd, (t. y.). 23 Daha çok İmâm Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh’ine yazdığı ‘Umdetü’l-Kārî adlı şerh ile tanınan Türk asıllı muhaddis, Hanefî fakîhi, dil âlimi ve tarihçi Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî’nin (ö. 855/1451) başlangıçtan 850/1446 senesine kadarki olayları anlattığı umûmî tarih türündeki eseri ‘İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân özellikle Moğolların Suriye’yi istîlâsından itibaren gerçekleşen hadiselere dair verdiği bilgilerle tezimizin en başta gelen kaynaklarından biridir. İslâmî ilimlerin birçok sahasında vukûfiyetiyle bilinen Aynî eserini hazırlarken kendisinden evvel telif edilmiş İslâm tarihlerini büyük bir titizlikle incelemiş ve bir hadiseyi anlatırken o hadiseye dair en muteber gördüğü kaynakların nakillerini de tek tek sıralama ihtiyacı hissetmiştir. İki ana kısımdan oluşan eserin birinci kısmı dünyanın yaratılışı ve coğrafyası, Peygamberler tarihi ve muhtelif milletlerin tarihleri konularını ihtiva etmekte; ikinci kısım ise Hz. Peygamber (SAV), Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler ve bunlardan sonra İslâm dünyasının çeşitli coğrafyalarında devlet kurmuş hanedanların tarihlerini kapsamaktadır. Eserin son kısmı Memlük tarihine ait olup bu kısımda Memlüklerin İlhanlılarla mücadelelerine de geniş yer verilmiştir.74 Eserde -olayları yıl başlıkları altında nakleden umûmî tarihlerin birçoğunda olduğu gibi- her sene gerçekleşen hadiselerin anlatımından sonra bir vefeyât kısmı yer almaktadır. ‘İkdü’l-Cümân Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Eyyûbîlerin istîlâ sırasındaki vaziyetleri, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Baybars’ın Memlük tahtına oturması gibi hadiselerde ve daha birçok hadisede başvurduğumuz kıymetli bir kaynaktır. Eserin 565-707/1168-1307 yılları arasında cereyan eden olayları anlatan bölümü dokuz cilt halinde tahkik edilerek neşredilmiş olup biz bu neşrin yukarıda zikrettiğimiz hadiseleri ihtiva eden dördüncü ve beşinci ciltlerini75 kullandık. Hadîs, fıkıh, tarih ve tabakât türlerinde birçok eser vermiş olan müellifin76 adı tezimizde “Aynî” şeklinde kısaltılmıştır. 74 İmâm Bedreddîn el-Aynî’nin ‘İkdü’l-Cümân adlı eseri hakkında daha geniş malumat için bkz. Tomar, “İkdü’l-Cümân”, DİA, XXII, 25-26. 75 Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî, ‘İkdü’l-Cümân fî Târîhi Ehli’z-Zamân (‘Asru’l-Eyyûbî), (thk. Mahmûd Rızk Mahmûd), Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’lKavmiyye, Kāhire 2010, IV; ae. (‘Asru Selâtîni’l-Memâlîk), (thk. Muhammed Muhammed Emîn), Kāhire 2010, V. 76 Aynî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Ali Osman Koçkuzu, “Aynî, Bedreddin”, DİA, IV, 271- 272. 24 Timurlular (771-913/1370-1507) döneminin meşhur tarihçisi Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd elHerevî’nin (ö. 903/1498) Farsça telif ettiği Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’lMülûk ve’l-Hulefâ adlı eser, özellikle Abbâsîler, Hârizmşahlar ve İlhanlılarla ilgili olarak zaman zaman müracaat ettiğimiz kaynaklardan biridir. Müellifin Alî Şîr Nevâî’ye ithaf ettiği bu yedi ciltlik dünya tarihinde kâinâtın yaratılışından 899/1494 senesinden sonraki bir tarihe kadar vuku bulan mühim hadiseler anlatılmıştır. Eserde Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber (SAV) ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemleri, on iki imâm, Emevî ve Abbâsî halîfeleri, Abbâsîler ile muâsır olan Selçuklular ve Hârizmşahlar gibi hanedanlar, Cengiz ve ahfadının dönemleri, Timurlenk ve haleflerinin vukuatı yer almaktadır.77 Biz eserin on cilt halinde ve taş baskı olarak hazırlanmış neşrinin Abbâsîlerin Hârizmşahlarla münâzaasına, Hülâgû’nun İsmâilî seferine, yine Hülâgû’nun Bağdâd, Meyyâfârıkîn ve Mardin’i işgaline, Suriye’nin istîlâsına ve Aynicâlût Savaşı’na dair bilgiler veren dördüncü ve beşinci ciltlerini78 kullandık. Çalışmamız sırasında farkettiğimiz üzere Ravzatü’s-Safâ’nın özellikle İlhanlılara dair hadiseleri içerdiği bölümler müellif tarafından ekseriyetle Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî’nin Câmi‘u’t-Tevârîh’inden alıntılanmıştır. Müellifin adı tezimizde “Mirhând” şeklinde yer almaktadır. Mîrhând’ın torunu olup dedesi gibi Timurluların, daha sonra Bâbürlülerin (932-1274/1526-1858) hizmetinde bulunan İranlı tarihçi Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmiddîn Muhammed b. Celâliddîn Muhammed b. Burhâniddîn Muhammed-i Hüseynî Şîrâzî’nin (ö. 942/1535-36) Farsça kaleme aldığı üç ciltlik umûmî tarih eseri Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer yaratılıştan başlayarak Şâh İsmâîl’in ölümüne (930/1524) kadar gelen olayları anlatmaktadır. Hândmîr’in Habîbü’s-Siyer’de dedesi Mîrhând’ın Ravzatü’s-Safâ’da bahsetmediği bazı hanedanlardan bahsetmesi; Safevîler (907-1148/1501-1736), Timurlular, Bâbürlüler ve Şeybânîler (905-1007/1500-1599) hakkında bilhassa görgü tanıklığı yaptığı hadiseleri kaydetmiş olması eseri önemli kılmaktadır. Eserde anlatılan her devrin nihayetinde o devirde yaşamış önemli devlet adamları, seyyidler, şâirler ve fâzıl 77 Mîrhând ve eseri Ravzatü’s-Safâ hakkında bilgi için bkz. Aka, “Mîrhând”, DİA, XXX, 156-157. 78 Hamîdüddîn Muhammed Mîrhând b. Burhâniddîn Hâvendşâh b. Kemâliddîn Mahmûd el-Herevî, Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Tahran 1270/1854, IV-V. 25 kimseler hakkında bilgi verilmiştir.79 Biz eserin tahkikli neşrinin Hülâgû’nun İsmâilî kalelerini, Bağdâd’ı, Meyyâfârıkîn’i ve Mardin’i işgaline, Suriye’yi istîlâsına ve Aynicâlût Savaşı’na dair kısa bilgiler veren üçüncü cildini80 kullandık. Habîbü’sSiyer Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın teşkil ettiği bir heyet tarafından da Türkçe’ye tercüme ettirilmiş olup biz bu tercümenin de yazma bir nüshasından81 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda kısaca “Hândmîr” şeklinde gösterilmiştir. Anadolu seyyidlerinden olup muhtelif kadılık ve müderrisliklerde bulunmuş olan Osmanlı dönemi tarihçisi Cenâbî Mustafa Efendi (ö. 999/1590) Arapça olarak telif ettiği el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’ili ve’l-Evâhir adlı eseriyle umûmî tarih türünde eser vermiş ilk Osmanlı tarihçisi olma vasfını kazanmıştır. Peygamberler tarihine ve İslâm öncesinde kurulmuş devletlere ayırdığı bölümlerden sonra seksen iki adet devleti birer bâb başlığı altında incelemek suretiyle toplam seksen altı bölüm halinde hazırladığı eserinde müellif klasik Arap tarih yazıcılığı metodunu uygulamıştır. Eser günümüze ulaşmayan bazı kaynaklardaki bilgileri de nakletmesi, Hz. Peygamber (SAV) döneminden itibaren kurulmuş olan tüm İslâm devletleri hakkında müstakil başlıklar altında malumat vermesi, hangi kaynakları nerede kullandığını belirtmesi gibi açılardan ehemmiyetlidir. Eserin beşte biri 997/1588-89 yılına kadar gelen Osmanlı tarihine ayrılmıştır. Sultan III. Murad’a (982-1003/1574-1595) ithaf ve takdim edilen eserin muhtelif yazma eser kütüphanelerinde yazma nüshaları bulunmakta olup82 biz eserin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hamidiye koleksiyonunda mukayyet nüshasını83 kullandık. Eserin daha ziyade istifade ettiğimiz kısmı ise Sultan Kutuz’un cihâd hazırlığı, Aynicâlût Savaşı ve Baybars’ın saltanatına kadar cereyan eden hadiselere dairdir. Müellif tezimizde “Cenâbî” kısaltmasıyla gösterilmiştir. 79 Hândmîr’in hayatı, Habîbü’s-Siyer’i ve diğer eserleri hakkında malumat için bkz. Aka, “Hândmîr”, DİA, XV, 550-552. 80 Gıyâsüddîn Hândmîr b. Hâce Hümâmiddîn Muhammed b. Celâliddîn Muhammed b. Burhâniddîn Muhammed-i Hüseynî Şîrâzî, Habîbü’s-Siyer fî Ahbâri Efrâdi’l-Beşer (Târîh-i Habîbü’s-Siyer), (mkd. Cemâleddîn Hümâyî, ed. Muhammed Debîr-i Siyâkî), Kitâbhâne-i Hayyâm, Tahran 1333/1915, III. 81 Hândmîr, age. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3245. 82 Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü’z-Zâhir adlı eseri ve eserin bazı yazma nüshaları için bkz. Mehmet Canatar, “Cenâbî Mustafa Efendi”, DİA, VII, 352-353. 83 Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâ’ili ve’l-Evâhir, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no: 896. 26 Çalışmamız için büyük bir ehemmiyeti olmamakla birlikte belli hususlarda kendisine müracaat ettiğimiz kaynaklardan biri de meşhur müfessir, Eş‘arî kelamcısı ve Şâfiî fakîhi Kadı Beyzâvî’nin (ö. 685/1286) Nizâmü’t-Tevârîh adıyla Fars dilinde kaleme aldığı ve birçok İslâm hanedanı hakkında kısaca malumat veren umûmî tarihinin Sultan III. Mehmed’in (1003-1012/1595-1603) talimatıyla Mustafa b. Abdurrahmân (ö. ?) tarafından Enîsü’l-Mülûk adıyla yapılmış tercümesidir.84 Ancak birçok Osmanlı dönemi tercümesi örneğinde görüldüğü üzere mütercim Nizâmü’tTevârîh’i tercüme ederken kaynak esere tamamen sadık kalmamış ve bazı ilavelerde bulunmak suretiyle kendi eserini kurmuştur. Mütercim eserin başına kâinâtın yaratılışı hakkında bir bölüm ve eserin son kısmına Sultan III. Mehmed’den başlayarak Osmanlı hanedanının Hz. Âdem’e (AS) kadar uzanan şeceresini eklemiştir. Biz eserin Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Hüsrev Paşa koleksiyonunda kayıtlı nüshasının85 Abbâsîler, Hârizmşahlar, Bâtınîler, Moğollar ve Memlüklerle ilgili kısımlarından istifade ettik. Meşhur Osmanlı âlimi, mutasavvıfı, müneccimbaşısı ve tarihçisi olan Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullâh’ın (ö. 1113/1702) Câmi‘u’d-Düvel adıyla Arapça olarak telif ettiği umûmî tarih eseri de müslim ve gayrimüslim birçok hanedan hakkında önemli malumat veren kıymetli bir çalışmadır. Hilkatten 1081/1670 senesine kadarki vukuatı ihtiva eden eserin sistematiği diğer birçok umûmî tarih eserininkinden farklı ve daha karmaşıktır. Osmanlı tarihçileri arasında tenkitçi tarihçilik anlayışına yönelmiş ilk müelliflerden olan Müneccimbaşı eserinde kendisinden önceki kaynakları iyi tetkik etmiş, bu arada diğer tarih eserlerinde yer almayan bazı küçük kabilelerin ve hanedanların dahi isimlerini ve tarihlerini aktarmaya gayret etmiştir. Eserin müellifin bizzat şahit olduğu Sultan IV. Mehmed (1058-1099/1648-1687) devri olaylarına dair kısmı bilhassa önemlidir.86 Câmi‘u’dDüvel telifinden otuz sene sonra Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın emriyle meşhur müderris ve dîvân şâiri Nedîm Ahmed Efendi riyâsetindeki bir heyet tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiş ve daha sonraki dönemde Sahâ’ifü’l-Ahbâr fî Vekâyi‘i’lA‘sâr adıyla İstanbul’da basılmış olup biz bu tercümenin Abbâsî-Hârizmşah 84 Yusuf Şevki Yavuz, “Beyzâvî”, DİA, VI, 102. 85 Mustafa b. Abdurrahmân, Enîsü’l-Mülûk (Terceme-i Nizâmü’t-Tevârîh), Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, no: 293. 86 Ahmet Ağırakça, “Müneccimbaşı, Ahmed Dede”, DİA, XXXII, 4-5. 27 anlaşmazlığı, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı Halîfe NâsırLidînillâh’a askerî destek göndermesi, Hârizmşahların Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerle münasebetleri ve Aynicâlût Savaşı gibi mevzularda bilgiler içeren ikinci cildini87 kullandık. Câmi‘u’d-Düvel’de muhtelif hanedanlar hakkında bilgi veren kısımlar müstakil çalışmalara, tercüme ve neşirlere de konu olmuştur. Biz Câmi‘u’dDüvel’in Türkiye Selçuklularından bahseden kısmının günümüzde hazırlanmış bir Türkçe tercümesinden88 de istifade ettik. Müellifin adı tezimizde kısaca “Müneccimbaşı” şeklinde gösterilmiş, onun eserinin Osmanlıca matbû nüshası “Sahâ’ifü’l-Ahbâr” ve eserin Türkiye Selçukluları ile ilgili kısmının günümüz Türkçesine tercümesi “Câmi‘u’d-Düvel” kısaltmalarıyla verilmiştir. 3. Terâcim ve Vefeyât Kitapları Daha çok günümüze ulaşan tek eseri Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâ’i’zZamân ile meşhur olmuş fakîh, edip ve tarihçi Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî veya daha bilinen adıyla İbn Hallikân (ö. 681/1282), adı geçen eserinde çeşitli sahalarda şöhrete kavuşmuş 800 küsur kimsenin hal tercümesini vermiş ve bu şekilde vefeyât türünün İslâm tarihindeki bilinen ilk örneğini ortaya koymuştur. Müellifin İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren kendi dönemine kadar yaşamış sultan, vezîr, emîr, müctehid, müfessir, muhaddis, fakîh, kadı, zâhid, edip, tarihçi, astronom, filozof vs. şahsiyetleri alfabetik olarak sıraladığı eser bütün Ortaçağ tarihi araştırmaları için en kıymetli kaynaklardan biri durumundadır.89 Eyyûbîlerin son ve Bahrî Memlüklerin ilk dönemini idrak etmiş ve Memlük hizmetinde Suriye kādi’l-kudâtlığı yapmış olan müellifin birçok hadisenin görgü tanığı oluşu, ayrıca eserinde kendisinin ve hocalarının gözlemlerinden istifade etmiş olması Vefeyâtü’l-A‘yân’ı daha da kıymetli hale getirmektedir. Biz eserin tahkikli neşrinin Sultan Kutuz ve el-Melikü’n-Nâsır 87 Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullâh, Sahâ’ifü’l-Ahbâr fî Vekâyi‘i’l-A‘sâr (Terceme-i Câmi‘u’dDüvel), (trc. Nedîm Ahmed Efendi vd.), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1285/1868-69, II. 88 Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel (Selçuklular Tarihi II), (haz. Ali Öngül), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2017. 89 İbn Hallikân ve eseri Vefeyâtü’l-A‘yân hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, XX, 17-19. 28 Selâhaddîn Yûsuf’tan bahseden kısımlarının yer aldığı dördüncü cildinden90 istifade ettik. Tezimizde müellifin adı onun meşhur unvanı olan “İbn Hallîkân” şeklinde gösterilmiştir. Yukarıda Târîhu’l-İslâm, Düvelü’l-İslâm ve el-‘İber gibi eserleri münasebetiyle kendisinden bahsettiğimiz Hâfız Zehebî’nin tabakât türündeki eseri Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ söz konusu sahanın mühim örneklerindendir. Müellif Asr-ı Sa‘âdet’ten 700/1301 senesine kadar gelip geçmiş ve her biri kendi sahasında şöhret bulmuş 7000 civarında şahsiyetin hal tercümesini kırk tabakada anlatmıştır. Zehebî’nin 739/1338 tarihinde on cilt halinde tamamladığı eser91 farklı zamanlarda birkaç kez tahkikli olarak neşredilmiştir. Biz eserin üç büyük cilt halinde hazırlanmış olan Riyâd neşrinin Sultan Kutuz’un ve el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un biyografilerini içeren ikinci ve üçüncü ciltlerini92 kullandık. Eserin adı bizim çalışmamızda “Siyer” şeklinde kısaltılmıştır. Muhtelif sahalarda çok sayıda eser telif etmiş olan Türk asıllı Arap dili ve edebiyatı âlimi, edip, kâtip ve tarihçi Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî’nin (ö. 764/1363)93 din ve devlet adamlarından, ayrıca ilim, sanat ve tasavvuf erbabından 14.000 civarında şahsın hal tercümesini ihtiva eden elVâfî bi’l-Vefeyât adlı meşhur eseri temsil ettiği türe ait en önemli ikinci eser olup tezimizin de en önemli kaynakları arasındadır. İsminden de anlaşılacağı üzere İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-A‘yân’ının adeta bir zeyli şeklinde hazırlanan eser “Muhammed” adlı kimselerin biyografileriyle başlamakta, bundan sonra da alfabetik olarak devam etmektedir. Müellif el-Vâfî’yi hazırlarken hocası Hâfız Zehebî’nin Târîhu’l-İslâm’ı başta olmak üzere birçok kaynaktan yararlanmıştır. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup biz bu neşrin Kutuz, Baybars, Ketboğa Noyan, bazı Eyyûbî hükümdarları ve çok sayıda Bahrî Memlük emîrinin biyografilerinin yer aldığı birkaç 90 Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî elİrbilî, Vefeyâtü’l-A‘yân ve Enbâ’ü Ebnâ’i’z-Zamân, (thk. İhsân Abbâs), Dâru Sâdır, Beyrut 1978, IV. 91 Hâfız Zehebî’nin Siyer’i hakkında daha geniş malumat için bkz. Mehmet Efendioğlu, “Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ”, DİA, XXXVII, 326-327. 92 Zehebî, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, (thk. Hassân Abdülmennân), Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, Riyâd 2004, II-III. 93 Halîl b. Aybeg es-Safedî’nin hayatı ve eserleri hakkında bilgi için bkz. İsmail Durmuş, “Safedî”, DİA, XXXV, 447-450. 29 cildinden94 istifade ettik. Müellifin adı çalışmamızda “Safedî”, eserinin adı ise “elVâfî” şeklinde kısaltılmıştır.95 Osmanlı dönemi Suriye’sinin fakîh, edip ve tarihçilerinden olan Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî yahut meşhur adıyla İbnü’l-İmâd (ö. 1089/1679), Hicret’ten 1000/1592 senesine kadarki süreçte cereyan eden olayları ve bu aralıkta yaşamış âlimlerin ve devlet adamlarının biyografilerini Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb adlı eserinde toplamıştır. 10.000 civarında hal tercümesini ihtiva eden eser bir zümreye ve mekana hasredilmemiş olup bu bakımdan genel biyografik kaynaklar sınıfına girmektedir. 1080/1670’te tamamlanan eserde her sene gerçekleşen olaylar muhtasar şekilde anlatıldıkdan sonra o sene vefat eden kimselerin biyografileri verilmiştir.96 Eserin bizi asıl ilgilendiren kısmı ise bahsettiğimiz siyâsî tarih kısmıdır. Biz eserin tahkikli neşrinin Sultan Kutuz’un saltanatının başlangıcından Rükneddîn Baybars’ın saltanatına kadarki süreci de içeren yedinci cildini97 kullandık. Müellifin ismi tezimizde “İbnü’l-İmâd” şeklinde yer almaktadır. 4. Şehir-Bölge Tarihleri ve Coğrafya Kitapları Rum asıllı bir devşirme olup Ortaçağ’ın en büyük İslâm coğrafyacılarından ve seyyahlarından biri sayılan Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh elHamevî el-Bağdâdî er-Rûmî veya daha meşhur adıyla Yâkūt el-Hamevî’nin (ö. 626/1229) Mu‘cemü’l-Büldân adlı son derece kıymetli coğrafya lügati, Ortaçağ İslâm tarihine ve coğrafyasına dair yapılacak araştırmaların vazgeçilmez kaynaklarından biridir. Müellif Suriye şehirlerinden başka ticaret ve seyahat maksadıyla Âmid, Tebriz, Musul, Merv, Nîşâbur, Belh, Nesâ, Herat gibi merkezlerde bulunmuş ve Mu‘cemü’l-Büldân adlı çalışmasının temellerini bu merkezlerde 94 Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, (thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafâ), Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2000, VI-VII, IX-X, XII, XV, XXIV, XXIX. 95 el-Vâfî bi’l-Vefeyât’ın, Safedî’nin yine çalışmamızda kullandığımız fakat bizim konularımız için büyük bir öneme sahip olmayan Ümerâ’ü Dımaşk adlı eseriyle karıştırılmaması için bu yola gidilmiştir. 96 İbnü’l-İmâd ve Şezerâtü’z-Zeheb adlı vefeyât eseri hakkında bkz. Tomar, “İbnü’l-İmâd”, DİA, XXI, 95-96. 97 Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (thk. Abdülkādir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût), Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1991, VII. 30 topladığı malzeme ile atmıştır. Moğol istîlâsının başladığı sıralarda Gürgenç’te bulunan ve istîlânın dehşetine şahit olan Yâkūt el-Hamevî güçlükle Irak’a ve oradan Suriye’ye gelmiş, 621/1224’te Haleb’de tamamladığı eserine 625/1228 senesinde son halini vermiştir. Eser İslâm dünyasındaki şehir, kasaba, köy, ada, dağ, deniz, göl, ova, vadi, çöl vs. mevkilerin ve yeryüzü şekillerinin alfabetik şekilde sıralanmasından, isimlerinin okunuşlarından ve özellikle bunlar arasında meskûn mahal olan yerlerin kısa tarihinin aktarımından ibarettir. Müellif yeri geldiğinde bazı beldeler hakkında yazılmış şiirleri de iktibas ederek eserini zenginleştirmiştir. Eser 13.000 civarındaki madde başı ile İslâm dünyasındaki en geniş coğrâfî ansiklopedi olma özelliğini taşımaktadır.98 Biz birkaç kez tahkik edilerek neşredilmiş olan eserin beş ciltlik Beyrut neşrini99 tezimizin ilgili yerlerinde bazı mevkilerin adlarını ve bunların tam olarak bulundukları bölgeleri doğru şekilde tespit edebilmek için kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “Yâkūt” şeklinde kısaltılmıştır. Hayatının büyük bölümünü Haleb Eyyûbî hükümdarlarının hizmetinde geçirmiş meşhur muhaddis, fakîh, şâir ve diplomat Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî, daha bilinen adıyla İbnü’l-Adîm (ö. 660/1262), özellikle el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un vezîri ve elçisi olarak yerine getirdiği görevler ve Haleb tarihi hakkında kaleme aldığı eserler ile ünlenmiştir.100 Müellif evvelâ Haleb’in tarihine, coğrafyasına ve burada yaşamış meşhur kimselerin biyografilerine yer verdiği Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb adlı hacimli eserini101 telif etmiş, daha sonra bu eseri ihtisar ederek Haleb’in İslâm öncesi tarihinden 641/1243 senesine kadarki durumunu ve bu arada Haleb ve çevresinde vukua gelen mühim hadiseleri anlattığı Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb isimli 98 Yâkūt el-Hamevî ve Mu‘cemü’l-Büldân hakkında daha teferruatlı bilgi için bkz. Avcı, “Yâkūt elHamevî”, DİA, XLIII, 288-289. 99 Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî, Mu‘cemü’l-Büldân, Dâru Sâdır, Beyrut 1977, I-V. 100 Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’in diplomatik görevleri ve kaleme aldığı eserler hakkında derli toplu malumat için bkz. Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî İbnü’l-Adîm, Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb (Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri), (haz. Ali Sevim), TTK, Ankara 1976, (Giriş bölümü), s. 1-12; Sevim, “İbnü’l-Adîm”, DİA, XX, 478- 479. 101 Buğyetü’t-Taleb hakkında daha geniş bilgi için bkz. İbnü’l-Adîm, Buğye, s. 16-22; ayrıca bkz. Sevim, “Buğyetü’t-Taleb”, DİA, VI, 361-362. 31 Haleb tarihini hazırlamıştır. Zübdetü’l-Haleb tahkik edilerek neşredilmiş olup102 biz bu neşrin sadece Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un (608-616/1211-1220) Haleb Eyyûbîleri üzerine tertip ettiği seferle ilgili kısmını kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Adîm” kısaltmasıyla gösterilmiştir. Çalışmamızda müracaat ettiğimiz coğrafya ve tarihî coğrafya kaynaklarından biri de Ortaçağ’da Suriye ve el-Cezîre’nin durumu hakkında mühim bilgiler veren elA‘lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre’dir. Evvelce Târîhu’l-Meliki’zZâhir adlı eseriyle kendisini takdim ettiğimiz İzzeddîn İbn Şeddâd Suriye, Ürdün, Lübnân, Filistin, Diyâr-ı Mudâr, Diyâr-ı Rebî‘a ve Diyâr-ı Bekr bölgelerinin, yani bütün bir Bilâd-ı Şâm ve el-Cezîre ülkelerinin topoğrafyasına ve coğrâfî hususiyetlerine, buralarda bulunan beldelere ve bunların tarihlerine, mimarî yapılara, bu bölgelerin iktisâdî ve kültürel vaziyetine, buralardan gelip geçen devletlere ve hükümdarlara, ayrıca buralarda bulunmuş âlimlere dair elde ettiği malumatı elA‘lâku’l-Hatîre’de toplamıştır.103 Müellifin 680/1281’de tamamladığı eserin muhtelif yazmaları tahkikli olarak neşredilmiş olup biz eserin Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un Suriye seferi, Hülâgû’nun el-Cezîre ve Kuzey Suriye’deki bazı mevkileri işgali gibi hususlarda bilgiler veren bölümlerinin neşrinden104 istifade ettik. Eserin adı tezimizde “el-A‘lâku’l-Hatîre” şeklinde gösterilmiştir. Memlük devri tarihçilerinin en meşhuru olan ve evvelce Kitâbü’s-Sülûk adlı eseri münasebetiyle kendisinden bahsettiğimiz Takıyyüddîn Ahmed el-Makrîzî’nin bir diğer eseri olup el-Hıtatü’l-Makrîziyye adıyla da bilinen el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr, Mısır’ın tarihî coğrafyası ve topoğrafyası hakkında son derece ehemmiyetli bilgiler sunan bir kaynaktır. 840/1437 tarihinde tamamlanan eserde Mısır’ın arazisi, bu arazideki vergi taksimi, piramitler ve yeryüzü şekilleri, Nil nehri, mühim şehirlerin sokakları, caddeleri ve kapıları, Mısır’da dinî hayat ve mezhepler, ayrıca Fâtımî, Eyyûbî ve Memlük dönemlerinde Mısır’ın vaziyeti hakkında bilgiler bulunmaktadır. Hıtat türünün en mühim örneği olan bu eser 102 İbnü’l-Adîm, Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb, (thk. Halîl el-Mansûr), Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, Beyrut 1996. 103 el-A‘laku’l-Hatîre adlı eser hakkında bilgi için bkz. Avcı, “İbn Şeddâd, İzzeddin”, DİA, XX, 375. 104 İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’i’ş-Şâm ve’l-Cezîre, (thk. Yahyâ Zekeriyyâ Abbâre), Menşûrâtü Vezâreti’s-Sekâfe, Dımaşk 1978, III/I; 1991, I/I-I/II. 32 kendisinden sonra aynı türde yapılan çalışmalara kaynak teşkil etmiştir.105 İki cilt halinde tahkikli olarak neşredilmiş olan eserin her iki cildi106 Memlük askerlerinin eğitimleri ve iktâları ile alakalı birtakım hususlar, Mısır’daki bazı mevkiler ve Kāhire’nin kapıları gibi noktalarda bizim çalışmamıza da katkıda bulunmuştur. Eserin adı tezimizde “el-Hıtat” şeklinde kısaltılmıştır. Tezimizi hazırlarken istifade ettiğimiz kaynaklardan Târîhu’l-Hulefâ’nın müellifi olan Süyûtî’nin Mısır’ın tarihine dair telif ettiği önemli bir eser olan Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kāhire, Mısır’dan gelip geçen Peygamberler ve diğer bazı önemli kimseler, firavunlar döneminde Mısır’ın durumu, ülkenin İslâmlaşma süreci, Mısır’da hâkimiyet tesis etmiş devletler ve burada ikâmet etmiş sultanlar, yine aynı coğrafyada bulunmuş âlimler, şâirler, filozoflar ve Mısır’da cârî âdetler hakkında bizi bilgilendirmektedir.107 Biz eserin iki ciltlik tahkikli neşrinin Aynicâlût Savaşı’ndan, savaştan sonra Baybars’ın Memlük tahtına cülusuna kadar cereyan eden hadiselerden ve Mısır’da hilâfetin ihyâsından bahseden ikinci cildini108 kullandık. Eserin adı çalışmamızda “Hüsn” şeklinde kısaltılmıştır. Mısır’da Memlüklerin son ve Osmanlıların ilk dönemlerine tanıklık etmiş olan Mısır tarihçisi Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed yahut bilinen adıyla İbn İyâs’ın (ö. 930/1524) hilkatten 928/1522 yılına kadar Mısır’ın tarihi ve coğrafyası hakkında kaleme aldığı Bedâ’i‘u’z-Zühûr fî Vekā’i‘i’dDühûr adlı eseri çalışmamız için çok faydalı bilgileri ihtiva etmektedir. Başlangıçta Mısır’ın faziletinden ve bu coğrafyadan gelip geçen hanedanlardan bahseden müellif, Memlük tarihini ve özellikle Sultan Kayıtbay (872-901/1468-1496) dönemini daha teferruatlı şekilde anlatmıştır.109 Eserin Mısır’ın Osmanlı hâkimiyetine girişi ile ilgili verdiği bilgiler de oldukça değerlidir. Biz eserin tahkikli neşrinin bilhassa Sultan Kutuz’un saltanat dönemi hadiselerini, bu arada Aynicâlût Savaşı’na dair haberleri 105 Makrîzî’nin hıtat türündeki bu önemli eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mehmet İpşirli, “elHıtatü’l-Makrîziyye”, DİA, XVII, 402-404. 106 Makrîzî, el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-Zikri’l-Hıtati ve’l-Âsâr (el-Hıtatü’l-Makrîziyye), Dâru Sâdır, Beyrut (t.y.), I-II. 107 Özkan, agm., DİA, XXXVIII, 196. 108 Süyûtî, Hüsnü’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kāhire, (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm), Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, Kāhire 1968, II. 109 İbn İyâs ve eseri Bedâ’i‘u’z-Zühûr hakkında daha geniş bilgi için bkz. Muhammed Razûk, “İbn İyâs”, DİA, XX, 97-98; İzgi, “Bedâiu’z-Zühûr”, DİA, V, 294-295. 33 kapsayan ve eserin birinci cüzünün birinci kısmından ibaret olan ilk cildini110 kullandık. Müellif Aynicâlût Savaşı’na dair malumat verirken aynı konuya yer veren diğer bazı tarih eserleri ile çelişik ifadeler kullandığı gibi, mezkûr hadise hakkında kendisinden evvelki kaynaklarda bulunmayan bazı bilgileri de aktarmıştır. Müellifin adı tezimizde “İbn İyâs” şeklinde kısaltılmıştır. Ebü’l-Fazl Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkî (ö. 953/1546) Dımaşklı Türk bir aileye mensuptur. Birçok ilimde derinleşmesinin ve çok sayıda eser telif etmesinin yanı sıra kuvvetli bir şâir olan müellifin İ‘lâmü’l-Verâ bimen Vülliye Nâ’iben mine’l-Etrâk bi-Dımaşki’ş-Şâmi’l-Kübrâ adlı eseri Dımaşk’ta valilik yapmış olan Memlük ve Osmanlı idarecileri hakkında bilgi vermektedir. Müellifin Suriye’de hem Memlük hem de Osmanlı devirlerini idrak etmiş olması eserinin değerini artırmaktadır.111 Tezimizde incelediğimiz konular için büyük bir ehemmiyete sahip olmayan bu eserden Sultan Kutuz’un Ketboğa kumandasındaki Moğol ordusuna karşı yapmış olduğu hazırlık, Aynicâlût Savaşı ve Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişinden sonra buraya nâip olarak Alemeddîn Sencer el-Halebî’yi bırakması gibi birkaç mevzuda istifade ettik. Eser tahkikli şekilde neşredilmiştir.112 Müellife tezimizde “İbn Tolun” kısaltmasıyla işaret edilmiştir. Osmanlı dönemine ait Mısır tarihlerinden olup “İbnü’l-Vekîl” lakabıyla meşhur XVIII. asır Mısır tarihçisi Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed el-Mellevânî (ö. 1131/1719’dan sonra) 113 tarafından telif edilmiş olan Tuhfetü’l-Ahbâb bi-men Meleke Mısr mine’l-Mülûki ve’n-Nüvvâb da Bahrî Memlükler dönemini anlatan ve dolayısıyla Aynicâlût Savaşı’na değinen kaynaklardan biridir. Bölge tarihi hususiyeti gösteren bu eserini dört bölüme ayıran müellif bu bölümlerden ikincisinde Mısır’daki 110 Ebü’l-Berekât Zeynüddîn Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed İbn İyâs, Bedâ’i‘u’z-Zühûr fî Vekā’i‘i’d-Dühûr, (thk. Muhammed Mustafâ), el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, Kāhire 1982, I/I. 111 İbn Tolun’un hayatı ve tahsili, İ‘lâmü’l-Verâ adlı eseri ve yine onun telifi olan diğer eserler hakkında bkz. Ahmet Kavas, “İbn Tolun, Şemseddin”, DİA, XX, 415-416. 112 Ebü’l-Fazl Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Tolun ed-Dımaşkî, İ‘lâmü’l-Verâ bi-men Vülliye Nâ’iben mine’l-Etrâk bi-Dımaşki’ş-Şâmi’l-Kübrâ, (thk. Muhammed Ahmed Dehmân), Dâru’l-Fikr, Dımaşk 1984. 113 Müellifin hayatı hakkında hemen hiç bilgi bulunmamakta, sadece eserinin 1311/1719 senesi olayları ile son bulmasından hareketle onun bu tarihten sonra vefat ettiğini söylemek mümkün olmaktadır. Bu bilgi ve eserin tezimizde kullandığımız neşri için bkz. Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed el-Mellevânî İbnü’l-Vekîl, Tuhfetü’l-Ahbâb bi-men Meleke Mısr mine’l-Mülûki ve’nNüvvâb, (thk. Muhammed eş-Şeştâvî), Dâru’l-Âfâkı’l-Arabiyye, Kāhire 1999, (nâşirin mukaddimesi), s. 6. 34 Emevî ve Abbâsî halîfelerine dair malumat vermiş, üçüncü bölümde ise Eyyûbî ve Memlük dönemlerinde Mısır’da gerçekleşen hadiseleri anlatmıştır. Ancak müellifin Tuhfetü’l-Ahbâb’ın dördüncü ve asıl büyük bölümünü Mısır’da vazife yapmış olan Osmanlı valilerine ayırması ve bundan önceki bölümlerde yer alan olaylara çok kısa yer vermesi, bu eseri tezimiz için önemli bir kaynak olmaktan çıkarmaktadır. Bununla birlikte biz eserin, Hülâgû’nun elçilerinin Kāhire’ye gelişinden Baybars’ın cülusuna kadar cereyan eden olayları nakleden bölümlerini kullandık. Eser tahkikli olarak neşredilmiştir. Tezimizde müellifin adı “İbnü’l-Vekîl” şeklinde kısaltılmıştır. XVIII. asırda Bağdâd’da vazife yapmış Osmanlı memurlarından Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ Efendi’nin (ö. 1136/1723) Bağdâd Valisi Ömer Paşa’nın isteği üzerine Osmanlı Türkçesi ile kaleme aldığı Gülşen-i Hulefâ, Bağdâd’ın Abbâsîler tarafından kurulmaya başlamasından 1130/1718 senesine kadarki serüvenini anlatmaktadır. Abbâsî hanedanından olup Bağdâd’da halîfelik yapmış zevâtın müstakil başlıklar altında incelendiği eserin son ve en hacimli kısmı şehrin Osmanlı yönetimi altındaki yıllarına ve bu yıllarda şehirde valilik yapmış kimselerin icraatına ayrılmıştır. Özellikle Bağdâd’ın Osmanlı dönemindeki tarihi için en mühim çalışma konumunda olan Gülşen-i Hulefâ 1143/1730-31 senesinde İbrâhîm Müteferrika tarafından bir mukaddime ilavesiyle İstanbul’da basılmıştır.114 Biz çalışmamız sırasında bu eserin Bağdâd’daki Abbâsî Halîfeleri hakkında bilgi veren, Abbâsîler ve Hârizmşahlar arasındaki münâzaadan bahseden ve özellikle Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali esnasında cereyan eden hadiseleri nakleden kısımlarını kullandık. Tezimizde ismini “Nazmîzâde” kısaltmasıyla gösterdiğimiz Murtazâ Efendi’nin bu mühim eseri tam transkripsiyonlu olarak yayımlanmıştır.115 5. Ansiklopedik Eserler Bahrî Memlük Devleti hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun döneminde üst düzey memuriyetlerde bulunmuş olan edip ve tarihçi Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî enNüveyrî’nin (ö. 733/1333) otuz bir cilt halinde hazırlayarak adı geçen hükümdara 114 Nazmîzâde, eserleri ve Gülşen-i Hulefâ’sı hakkında malumat için bkz. Tahsin Özcan, “Nazmîzâde Murtaza Efendi”, DİA, XXXII, 461-463. 115 Nazmîzâde Hüseyin Murtazâ Efendi, Gülşen-i Hulefâ (Bağdat Tarihi 762-1717), (nşr. Mehmet Karataş), TTK, Ankara, 2014. 35 ithaf ettiği Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb adlı ansiklopedik eseri Memlük tarihine dair ehemmiyetli bilgiler veren kıymetli bir kaynaktır. Müellifin beş ana bölüme ayırdığı eserde tabiat olayları, Hz. Peygamber (SAV) ve Ashâb-ı Kirâm, güzel hasletler, hükümdarlığa dair hususlar ve hükümdarın halka, halkın hükümdara karşı vazifeleri, bütün cepheleri ile devlet yönetimi, hayvanlara, bitkilere ve güzel kokulara dair bahisler yer almakta, bunlardan sonra da Peygamberler tarihinden başlayarak muhtelif milletlerin ve hanedanların tarihleri kendilerine mahsus başlıkların altında ele alınmaktadır.116 Eserin Memlük ve Moğol tarihlerine ayrılmış kısmı bilhassa mühim olup biz de eserin tahkikli neşrinin Moğolların Ögedey döneminde Irak havalisini tacizleri, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Hülâgû’nun elCezîre ve Suriye’yi istîlâsı, İlhanlıların iç işlerine dair bazı hususlar, Suriye’deki Moğol işgalleri devam ettiği sırada Eyyûbî ailesinin durumu, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Sultan Kutuz’un saltanatı ele geçirmesi ve cihâd hazırlıkları, Aynicâlût Savaşı’nda hazır bulunan Memlük ve Moğol askeri sayısı, Aynicâlût Savaşı ve savaştan Baybars’ın saltanatına kadarki sürede gerçekleşen olaylar gibi mevzuları ihtiva eden ciltlerinden117 istifade ettik. Müellifin adı tezimizde “Nüveyrî” kısaltması ile gösterilmiştir. Tıpkı Nüveyrî gibi Sultan Muhammed b. Kalavun devrinde yüksek görevlerde bulunmuş edip, tarih ve coğrafya âlimi Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh yahut daha meşhur ismiyle İbn Fazlullâh el-Ömerî (ö. 749/1349) Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr adlı eserinde tarih, coğrafya ve içtimâiyâta dair değerli bilgiler vermektedir. Eser tarih ve coğrafyaya verdiği ağırlık sebebiyle Memlük devrinde hazırlanmış ansiklopedik çalışmaların en kıymetlisi konumundadır. Eserini birincisi yeryüzünden, ikincisi yeryüzündeki ülkelerden ve milletlerden bahseden iki temel kısma ayıran müellif verdiği bilgiler bakımından Nüveyrî’den daha zengin bir eser hazırlamaya muvaffak olmuştur. Birçok mühim şahsiyetten de bahseden ve çok çeşitli tarzda bilgiler veren Mesâlikü’l-Ebsâr 116 Nüveyrî ve Nihâyetü’l-Ereb hakkında geniş malumat için bkz. Mustafa Öz, “Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb”, DİA, XXXIII, 304-306. 117 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî enNüveyrî, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, (thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004, XXVII, XXIX-XXX. 36 Memlük tarihi araştırmacıları için de bir başucu kaynağıdır.118 Müellifin eserin Bahrî Memlük Devleti’nin ilk dönemlerine dair malumat veren kısmını genelde Ebü’lFidâ’nın ifadelerini tekrar ederek hazırladığı dikkat çekmektedir. Eser tahkikli olarak neşredilmiş olup biz bu neşrin bazı garip ıstılahları açıklayan, ayrıca Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsına, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un ve diğer Eyyûbî meliklerinin istîlâ sırasındaki durumuna, Aynicâlût Savaşı’na ve tezimizin sonuna kadar değindiğimiz birçok hadiseye dair bilgiler veren ciltlerini119 kullandık. Çalışmamızda müellifin adı “Ömerî” şeklinde kısaltılmıştır. Burcî Memlükler döneminin kadı, müderris, edip, münşî ve tarihçisi Ebü’lAbbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî (ö. 821/1418) uzun çalışmalar, kitap ve arşiv taramaları neticesinde ortaya koyduğu ve İslâm dünyasında inşâ sanatının en mükemmel ansiklopedik örneği olan Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ adlı eserinde muhtelif milletler, çeşitli ilim dalları, hayvanlar, bitkiler, yeryüzü şekilleri, kıymetli taşlar, güzel kokular, takvimler, harfler ve hat çeşitleri, askerlerin, memurların ve din adamlarının vazifeleri, devlet idarecilerine verilecek künye ve lakaplar, hükümdarların yazışma örnekleri, iktâlar, yeminler, mezhepler, mütâreke, emân ve anlaşmalar, icâzetnâmeler, haberleşme usulleri vs. birçok konuyu gayet muntazam bir sistematik içerisinde işlemiştir. Yirmi yıllık bir çalışmanın mahsulü olan ve 814/1412 senesinde tamamlanan Subhu’l-A‘şâ bir mukaddime, on bölüm ve bir hâtimeden müteşekkil olup Ortaçağ’daki İslâm devletlerinin bürokrasisine ait en değerli bilgileri içeren son derece kıymetli bir kaynaktır.120 Biz eserin tahkikli neşrinin işlediğimiz konularla ilgili bazı ıstılahlara ve anlamlarına yer veren, birtakım mühim yazışmaların metinlerini içeren, Kāhire şehrinin kapılarından bahseden, nihayet Memlük tarihine ve tezimizde adı geçen Bahrî Memlük hükümdarlarına 118 İbn Fazlullâh el-Ömerî ve ansiklopedik eseri Mesâlikü’l-Ebsâr hakkında daha geniş bilgi için bkz. Abdülazîz el-Alevî, “İbn Fazlullâh el-Ömerî”, DİA, XIX, 483-484; Eymen Fuâd es-Seyyid, “Mesâlikü’l-Ebsâr”, DİA, XXIX, 265-266. 119 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh el-Ömerî, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’lEmsâr, (thk. Kâmil Selmân el-Cübûrî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2010, III; ae., (thk. Kâmil Selmân el-Cübûrî-Mehdî en-Necm), Beyrut 2010, XXVII. 120 Kalkaşendî ve Subhu’l-A‘şâ adlı eseri hakkında geniş malumat için bkz. İpşirli, “Kalkaşendî”, DİA, XXIV, 263-264. 37 değinen ciltlerinden121 istifade ettik. Müellifin ismi tezimizde kısaca “Kalkaşendî” şeklinde gösterilmiştir. B. MOĞOL KAYNAKLARI Yukarıda görüldüğü üzere çalışmamızda incelediğimiz konular hakkında İslâm kaynakları çok zengin malumat ihtiva etmektedir. Bu mevzulara dair kayıtlar içeren Moğol kaynakları aynı zenginliğe sahip olmamakla birlikte İslâm kaynaklarının nakillerini tamamlamaları cihetiyle ayrı bir ehemmiyet taşımaktadır. Moğol istîlâsı ve Aynicâlût Savaşı’nın vuku bulduğu dönemde yahut daha sonra yaşamış olup Moğol hâkimiyetindeki İran’da tarih eserleri ortaya koymuş olan tarihçilerin her birinin İlhanlılar hizmetinde bulunan bürokratlar arasında yer almaları, bunların eserlerinde daha ziyade Moğolların olaylara bakış açısının yansıtılması ve yine bu eserlerde Moğol tarafgirliğinin kesâfetle kendisini hissettirmesi dolayısıyla biz bu tarihçilerin eserlerini Moğol kaynakları kapsamına dahil ettik. Moğollar ve Cengiz hakkında bilgi veren kaynakların en başta geleni, Moğolca Mangĥol-un Niuça Tobça’an ve Çince Yüan-Ch’ao Pi-Shi adı verilmiş olup Çin harfleriyle fakat Moğolca olarak istinsah edilmiş eserdir. Cengiz ve Ögedey devri hadiselerinin birçoğunun görgü tanığı olduğu anlaşılan meçhul bir müellif tarafından muhtemelen ilk olarak Uygur harfleriyle kaleme alınmış ve Moğolların efsânevî menşeinden mîlâdî 1240 senesine kadarki vukuatı kaydetmiş olan eser bütün Moğol tarihi araştırmalarının en temel kaynağı konumundadır. Cengiz’in ataları hakkında teşekkül etmiş efsânelerin nakli ile başlayan eser, onun gençlik dönemini, han oluşuna kadarki sergüzeştini ve muhtelif Moğol kabileleriyle mücadelesini bütün teferruatıyla anlatmaktadır. Eserin Uygur harfleriyle yazıldığı düşünülen müellif hattı nüshası halen kayıp olup eserin ilmî neşirleri elde mevcut Çin alfabesiyle yazılmış Moğolca nüshalara dayanılarak evvelâ Alman dilbilimci E. Haenisch tarafından Almanca, daha sonra Rus araştırmacı S. Kozin tarafından Rusça 121 Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ, Dâru’lKütübi’l-Mısriyye, Kāhire 1914-1915, III-IV, VII-VIII. 38 olarak hazırlanmıştır.122 Türk dilbilimci Ahmet Temir de eserin bu iki neşrini ve Moğolca aslını kullanmak suretiyle eseri Moğolların Gizli Tarihi adıyla Türkçe’ye tercüme etmiş, bu tercüme ilk kez 1948 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından basılmış, bundan sonra da eserin yine aynı kurum tarafından defaatle baskıları yapılmıştır.123 Eser Moğol istîlâsı hakkında bilgi veren kaynakların ilki olmasına rağmen eserde Moğolların Hârizmşahlar ile mücadelesine çok kısa yer verilmiş; Moğol elçilerinin Hârizmşahlar tarafından öldürülmesi, Cengiz’in müslümanlar üzerine sefere çıkması, bazı İslâm şehirlerinin işgali, Celâleddîn Mengübertî ve Herat hâkimi Emînülmülk’ün Moğollarla mücadelesi gibi mevzular genelde ihtisaren anlatılmıştır. Dolayısıyla eserin Moğol istîlâsından bahseden kısmı, eserin bütün kıymetine rağmen kifâyetsiz ve hatta kullanışsızdır. Bununla birlikte eser söz konusu süreçteki hadiselere dair kısmî teferruat da vererek İlhanlılar döneminde telif edilmiş Moğol tarihlerinin rivayetlerinde bulunan bazı eksikleri tamamlamaktadır. Çalışmamızda eserin adı “Gizli Tarih” şeklinde kısaltılmıştır. Hârizmşahların ve Moğolların hizmetinde bulunmuş son derece nüfuzlu ve kültürlü bir aileden gelmekte olup kendisi de İlhanlıların hizmetine girerek Irak-ı Arab ve Hûzistan valilikleri yapan devlet adamı, münşî ve tarihçi Ebü’l-Muzaffer Alâüddîn Atâ’ Melik b. Bahâiddîn Muhammed el-Cüveynî’nin (ö. 681/1283) Târîh-i Cihângüşâ adlı eseri bizim çalışmamıza en büyük katkıyı sağlayan Moğol kaynağıdır. Müellifin 650-658/1252-1260 yılları arasında üç cilt halinde Farsça olarak kaleme aldığı eser Moğollar ve Cengiz yasası, Cengiz’in han olması ve Moğolların Orta Asya’yı istîlâsı, Ögedey ve Güyük devirleri, Hârizmşahlar ve Karahıtaylar tarihi, Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah (596-617/1200-1220) ve oğlu Celâleddîn Mengübertî’nin faaliyetleri, Mengü dönemi, Hülâgû’nun İsmâilîler üzerine yürümek maksadıyla İran’a gelişinden itibaren İlhanlı tarihi, İsmâilî hükümdarları gibi konuları ihtiva etmektedir. Eserin sonuna meşhur Nasîrüddîn Tûsî’nin Bağdâd’ın Hülâgû tarafından işgaline dair hazırladığı zeyl ilave edilmiştir. Atâ’ Melik Cüveynî’nin muteber kaynaklara istinat etmesi, İlhanlılar Devleti’nin kuruluş döneminde yaşamış ve başta Alamut seferi olmak üzere birçok hadisenin 122 Mangĥol-un Niuça Tobça’an adlı eser, eserin nüshaları ve neşirleri hakkında detaylı bilgi için bkz. Moğolların Gizli Tarihi, (trc. Ahmet Temir), TTK, Ankara 2010, (Giriş bölümü), s. xıv-xxxıı. 123 Mustafa Erkan, “Temir, Ahmet”, DİA, XL, 426. 39 şahidi konumunda bulunmuş olması Târîh-i Cihângüşâ’yı Moğol tarihine dair yapılacak araştırmalar için vazgeçilmez bir kaynak haline getirmektedir. Eser bilhassa Cengiz ve Hülâgû dönemi Moğol istîlâsı ve müslümanların istîlâya karşı verdikleri mücadele hakkında teferruatlı bilgi veren en mühim yazılı kaynaktır. Târîh-i Cihângüşâ dilinin ağdalı, ifadelerinin secili ve sanatlı oluşu, üslubunun güzelliği, çok sayıda Arapça ve Farsça şiir, ayrıca birçok Türkçe ve Moğolca terim içermesi ile Fars nesrine ve özellikle tarih yazıcılığına yön veren eserler arasına girmiştir.124 Mürsel Öztürk’ün dilimize kazandırdığı bu eserdeki125 hemen bütün kayıtlar tarafımızdan tetebbu edilmiş ve çalışmamızın ilgili yerlerinde kullanmıştır. Müellifin adı tezimizde kısaca “Cüveynî” şeklinde gösterilmiştir. Meşhur İlhanlı vezîri olup tabipliği ve tarihçiliği ile de ünlenen Reşîdüddîn Fazlullâh b. İmâdiddevle Ebi’l-Hayr b. Muvaffakiddevle Âlî et-Tabîb elHemedânî’nin (ö. 718/1318) İlhanlı hükümdarı Gāzân Han’ın isteği üzerine telifine başladığı Câmi‘u’t-Tevârîh, modern manada ortaya konmuş ilk dünya tarihi olma hususiyetini taşımaktadır. Müellif evvelâ Gāzân hakkında bir eser yazmaya başlamış, Gāzân’ın ölümü üzerine eserini onun halefi Olcaytu’ya (703-716/1304-1316) ithaf etmek istemiş, ancak Olcaytu’nun müelliften onun hazırlamış olduğu eseri yine Gāzân’a ithaf etmesini ve kendisi için de bir dünya tarihi hazırlamasını istemesi üzerine müellif Câmi‘u’t-Tevârîh adını verdiği umûmî tarih eserini telife girişmiştir. Bununla birlikte Reşîdüddîn Fazlullâh bu eserin her bölümünü bizzat kaleme almamış, onun talebi doğrultusunda Çin, Moğol ve Avrupa tarihlerine ait kısımlar söz konusu milletlerin ve coğrafyaların tarihleri konusunda uzman konumundaki kimselere yazdırılmıştır. Eserin birinci cildi Reşîdüddîn’in ilk olarak telif etmiş olduğu ve Gāzân Han ile Türk-Moğol kabilelerine dair olan cilt olup ikinci ciltten itibaren eserin dünya tarihi kısmı başlamaktadır. İkinci ciltte Olcaytu’nun hayatı, Hz. Âdem’den (AS) itibaren Peygamberler tarihi, Hz. Peygamber (SAV), Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve Abbâsîler dönemleri, Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar, İsmâilîler, Türkler, Çinliler, yahûdîler, Avrupalı kavimler, Hintliler hakkında bilgiler yer almaktadır. Üçüncü cilt dünyadaki muhtelif ülkelerin iklim ve coğrafyalarını 124 Atâ’ Melik Cüveynî ve Târîh-i Cihângüşâ adlı eseri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Orhan Bilgin, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA, VIII, 140-141; Özgüdenli, “Târîh-i Cihângüşâ”, DİA, XL, 77-79. 125 Ebü’l-Muzaffer Alâüddîn Atâ’ Melik b. Bahâiddîn Muhammed el-Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, (trc. Mürsel Öztürk), TTK, Ankara 2013. 40 konu almaktadır. Fakat bu cilt bugün elde mevcut değildir. Eserin dördüncü cildi ise Arap, Türk, yahûdî, Frank ve Çinlilerden devlet idaresinde söz sahibi beş sülâlenin şecereleri, Türk ve Moğol hükümdarlarının aile fertleri ve ordu mevcutları hakkındadır. İlk nüshası Farsça ve kısmen Moğolca yazılmış olan Câmi‘u’tTevârîh’in bazı bölümleri daha sonra Arapça’ya da tercüme edilmiştir. Reşîdüddîn Fazlullâh eserin hazırlanması sırasında Farsça, Moğolca ve Çince belgelerden istifade etmiş, resmî yazışmaları ve tüccarlardan aldığı şifahî bilgileri de kaynak olarak kullanmıştır. Müellif sadece muhtelif devletlerin ve hanedanların başından geçen hadiseleri anlatmakla kalmamış, dünya üzerindeki milletlerin itikâdî, kültürel ve içtimâî durumlarını da incelemiştir. Câmi‘u’t-Tevârîh kendisinden sonraki birçok tarih eserini etkilemiş, İslâmî dönem tarih yazıcılığının çığır açıcı eserlerinden biri kabul edilmiştir. 126 Eserin bizim için en mühim kısmı ise Moğol tarihine dair bilgileri ihtiva eden kısımdır. Câmi‘u’t-Tevârîh’in muhtelif bölümleri farklı zaman ve mekanlarda tahkik yahut tercüme edilerek neşredilmiş olup biz eserin Moğol tarihine dair kısmının üç ciltlik İngilizce tercümesini,127 yine eserin İlhanlılar kısmının Türkçe tercümesini128 kullandık. Çalışmamızın Moğol tarihi ile doğrudan alakadar olan her meselesinde müracaat ettiğimiz Câmi‘u’t-Tevârîh’in müellifinin adı tezimizde “Reşîdüddîn” kısaltmasıyla gösterilmiştir. İlhanlıların Fars bölgesi âmillerinden olan ve bilahare dîvân hizmetinde de bulunan Şerefüddîn Abdullâh b. İzziddîn Fazlillâh b. Ebî Na‘îm-i Yezdî yahut daha meşhur adıyla Vassâfü’l-Hazret (ö. 730/1329-30), Atâ’ Melik Cüveynî’nin Târîh-i Cihângüşâ’sına zeyl olmak üzere Fars dilinde beş cilt halinde hazırladığı ve 728/1328 senesinde tamamladığı, Târîh-i Vassâf ismiyle de bilinen Tecziyetü’lEmsâr ve Tecziyetü’l-A‘sâr adlı eserinde Mengü’nün ölümünden başlayarak İlhanlı hükümdarı Ebû Sa‘îd Bahâdır Hân’ın (717-736/1317-1335) saltanatının ilk zamanlarına kadar Moğol tarihini, ayrıca Delhi Türk Sultanı Alâeddîn Halacî ve 126 Reşîdüddîn Fazlullâh ve Câmi‘u’t-Tevârîh adlı eseri hakkında teferruat için bkz. Özgüdenli, “Reşîdüddîn Fazlullāh-ı Hemedânî”, DİA, XXXV, 19-21; Ramazan Şeşen, “Câmiu’t-Tevârîh”, DİA, VII, 132-134. 127 Reşîdüddîn Fazlullâh b. İmâdiddevle Ebi’l-Hayr b. Muvaffakiddevle Âlî et-Tabîb el-Hemedânî, Câmi‘u’t-Tevârîh (Compendium of Chronicles-A History of the Mongols), (İngilizce trc. W. M. Thackston), (yay. Şinasi Tekin-Gönül Alpay Tekin), Harvard University, Cambridge 1998-1999, I-III. 128 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar Kısmı), (trc. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad H. Khelejani), TTK, Ankara 2013. 41 haleflerinin 723/1323 senesine kadarki tarihlerini anlatmaktadır. Müellif eserinde Moğolların Çin’deki faaliyetleri, Hârizmşahlar ve İsmâilîler, Gāzân Hân’ın reformları, Fars eyâletinin siyâsî ve iktisâdî durumu hakkında da bilgiler vermiştir. Hadiseleri Reşîdüddîn’e nazaran daha tarafsız şekilde incelemiş olan müellif, Câmi‘u’t-Tevârîh’in verdiği malumatın tashihi ve ikmali açısından da ehemmiyetli ve faydalı bir eser ortaya koymuştur. Eserinin ilk üç cildini Gāzan Hân’a, dördüncü cildini de Olcaytu’ya sunmuş olan Vassâf, daha evvel görülmemiş derecede sanatlı ve ağdalı bir üslupla kaleme aldığı eserinde çok sayıda Arapça, Farsça, Türkçe ve Moğolca ıstılah kullanmış ve bu durum eserin metninin anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Bununla birlikte Vassâf’ın aşırı süslü üslubu Osmanlı müelliflerince beğenilmiş ve taklit edilmeye çalışılmıştır.129 Biz Hülâgû’nun Irak’ı ve Suriye’yi istîlâsı, yine onun el-Melikü’n-Nâsır’a gönderdiği mektup, Ketboğa’nın faaliyetleri, Aynicâlût Savaşı gibi konularda Vassâf’ın bu eserinin Tahrîr-i Târîh-i Vassâf adıyla yapılmış Farsça tahkikli neşrinden,130 ayrıca eserin Osmanlı döneminde hazırlanmış ve yazma halinde bulunan Türkçe tercümelerinin birinden131 istifade ettik. Çalışmamızda müellifin adı kısaca “Vassâf” şeklinde verilmiştir. Arap asıllı Şiî bir aileden gelmekte olup İlhanlı hizmetinde müstevfîlik vazifesinde bulunmuş ve memuriyeti dolayısıyla “el-Müstevfî” lakabıyla meşhur olmuş tarihçi, coğrafyacı ve şâir Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr elKazvînî’nin (ö. 740/1340’tan sonra)132 kaleme aldığı Târîh-i Güzîde de çalışmamızın kaynakları arasındadır. Hilkatten 730/1330 senesine kadar gelen olayların anlatıldığı eser bu bakımdan umûmî tarih özelliği göstermektedir. İlhanlı vezîri Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî’nin teşvikiyle eserini hazırlamaya başlayan ve Reşîdüddîn’in katlinden sonra çalışmasını onun oğlu ve yine İlhanlı vezîri olan Gıyâseddîn Muhammed’e takdim eden müellif bir mukaddime, altı bölüm ve bir hâtimeden oluşan eserinde Peygamberler tarihi ve İslâm öncesi İran tarihinden, Hz. Peygamber 129 Vassâfü’l-Hazret ve kaleme aldığı Târîh-i Vassâf hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özgüdenli, “Vassâf”, DİA, XLII, 558-559; a. mlf., “İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i Vassâf’ın Müellif Nüshası”, Belleten, LXX/258, (Ağustos 2006), s. 501-503, 504-506. 130 Şerefüddîn Abdullâh b. İzziddîn Fazlillâh b. Ebî Na‘îm-i Yezdî Vassâf, Tecziyetü’l-Emsâr ve Tecziyetü’l-A‘sâr (Tahrîr-i Târîh-i Vassâf), (thk. Abdülmuhammed Âyetî), Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran 1346/1927. 131 Vassâf, ae. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa, no: 361. 132 Hamdullâh el-Müstevfî’nin hayatı ve eserleri hakkında bkz. Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfî”, DİA, XV, 454-455. 42 (SAV) ile onun ashâbı ve ahfâdından, Hulefâ-yi Râşidîn’den, Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Gûrlular, Selçuklular, Hârizmşahlar, Atabeglikler, İsmâilîler, İlhanlılar gibi devletlerden, müçtehidler, muhaddisler, şeyhler, şâirler gibi kimselerden, Kazvîn’in tarihinden ve coğrafyasından bahsetmiştir. Eser başka tarih kaynaklarında bulunmayan bazı orijinal bilgiler de vermektedir.133 Târîh-i Güzîde Hârizmşahların Abbâsîlerle ve Karahıtaylarla münasebetleri, Moğol istîlâsının başlamasına sebep olan Otrar hadisesi, Hârizmşahların Moğol istîlâsı karşısındaki vaziyetleri, Hülâgû’nun İsmâilî seferi ve Aynicâlût Savaşı gibi konularda tezimize kaynaklık etmiştir. Biz eserin Yâkub Paşa adlı Osmanlı devlet adamı tarafından tek cilt halinde hazırlanmış ve Kānûnî Sultan Süleymân’ın (926-974/1520-1566) oğlu Şehzâde Bayezid’e ithaf edilmiş Türkçe yazma tercümesini134 kullandık. Müellifin adı çalışmamızda “Hamdullâh el-Müstevfî” şeklinde gösterilmiştir. C. DOĞU HRİSTİYAN KAYNAKLARI Moğol istîlâsı’nın ve Aynicâlût Savaşı’nın gerçekleştiği dönemde yaşamış ve telif ettikleri tarih eserlerinde mezkûr hadiseler hakkında kayıtlara yer vermiş bir kısım Ermeni ve Süryânî müellifler de mevcuttur. Ancak özellikle Ermeni tarihçiler İslâm tarihçilerinin yaptığı gibi istîlâ yahut istîlânın durdurulmasını sağlamış olan Aynicâlût Savaşı ile doğrudan alakadar olmamışlar, daha ziyade meselenin Ermeni milletine taalluk eden kısmı ile ilgilenmişlerdir. Bahsettiğimiz dönemde eserler kaleme almış Ermeni müelliflerinin neredeyse tamamı din adamı olup bunlar eserlerinde hristiyanlık ve Ermenilik gayretiyle kendi inanç ve milliyetlerini yüceltme çabası içerisine girmişler, hatta bazen Moğolların müslümanlara karşı yürüttükleri askerî harekâtı konu alan kayıtlarının merkezine bazı Ermeni şahsiyetleri alma garabetine düşmüşlerdir. Söz konusu tarihçiler kendi eserlerinde İslâmiyeti ve müslümanları tahkir tarzında ifadeler kullanmakta oldukları gibi Moğolları müslümanlara karşı hristiyanlığın kurtarıcıları addetmekte ve bariz şekilde Moğol taraftarlığı yapmaktadırlar. Bu taraftarlık onların birçok noktada yanlış bilgi vermelerine ve hatalı yorumlar yapmalarına sebebiyet vermiştir. Dolayısıyla şunu belirtmek gerekir ki, Ermeni tarihlerinin incelediğimiz konular hakkındaki 133 Târîh-i Güzîde hakkında malumat için bkz. Özaydın, “Târîh-i Güzîde”, DİA, XL, 82-83. 134 Hamdullâh b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Nasr el-Müstevfî el-Kazvînî, Târîh-i Güzîde, (Osmanlıca trc. Yâkub Paşa), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3213. 43 rivayetlerinin güvenilirliği çok şüpheli ve bu eserlerin çalışmamıza katkıları da pek azdır. Öte yandan müslümanlarla daha iç içe bulunan ve hatta bazıları Ortadoğu’daki İslâm devletlerinin hizmetinde memuriyet ifa eden Süryânî müellifleri nakil ve yorumlarında daha insaflı davranmışlar, hadiseleri bütün cepheleriyle ele almaya çalışmışlar, dolayısıyla daha güvenilir kaynaklardan sayılmışlardır. Aşağıda bu Ermeni ve Süryânî kaynakları hakkında daha geniş bilgi verilecektir. 1. Ermeni Kaynakları Bir Ermeni vardapeti (rahip) olup Moğol istîlâsının Ortadoğu’yu ciddi manada tehdit etmeye başladığı 1240’ların başında Ermeni Tarihi adlı bir eser yazmaya başlayan Genceli Kiragos (ö. 1272) 1265 senesinde tamamladığı eserinde Ermeni kilisesinin kuruluşundan itibaren geçirdiği merhaleleri konu edinmiş ve bu arada Moğolların Ermeni ve Gürcü ülkelerine, ayrıca Anadolu’ya ve Suriye’ye yaptıkları taarruzlar hakkında da bilgiler vermiştir. Kiragos’un Ermeniler, Gürcüler, Bizanslılar, Selçuklular, Haçlı Seferleri ve Moğollar hakkında malumata yer verdiği eserinin135 Moğol istîlâsı ile alakalı kısmı M. Edvar Dulaurier tarafından Ermenice orijinal metinden Fransızca’ya çevrilmiş, bu tercüme de Türkçe’ye çevrilerek 1928 senesinde Türkiyat Mecmuası’nda “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar” adıyla Osmanlıca hurûf ile neşredilmiştir.136 Biz bu neşrin Bağdâd’ın Hülâgû tarafından işgali, bu işgal sırasında gerçekleştirilen katliamda Ermeni ve Gürcü askerlerinin rolü, Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Suriye’nin istîlâsı, Moğolların Şark hristiyanlarını himayesi, Hülâgû tarafından Suriye’de bırakılan Moğol kuvvetlerinin asker sayısı, Meyyâfârıkîn’in işgali, Aynicâlût Savaşı ve bu savaşta Ermeni ve Gürcü askerlerinin durumu gibi mevzulardaki bazı nakillerini kullandık. Bu mevzulara diğer Ermeni tarihçilerine nazaran daha geniş yer vermiş olan müellifin adı çalışmamızda “Kiragos” şeklinde kısaltılmıştır. XIII. asır Ermeni tarihçilerinin belki de en meşhuru Müverrih Vardan adıyla da bilinen ve Genceli Kiragos’un da ders arkadaşı olan Vardapet Vardan’dır (ö. 135 Genceli Kiragos ve kaleme aldığı tarih eseri hakkında geniş malumat için bkz. Hrand D. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, I/I, (İstanbul 1949), s. 112-118. 136 Genceli Kiragos, “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, (M. Edvar Dulaurier’in Fransızca tercümesinden Türkçeye trc.), Türkiyat Mecmuası, II, (İstanbul 1928), s. 139-217. 44 1271-72). Telif ettiği Cihan Tarihi ile ünlenen Vardan, yaratılıştan başlayarak 6000 senelik tarihi ele aldığı bu eserinde İslâmiyet’in doğuşu, Irak, Suriye, İran ve Doğu Anadolu’daki İslâm fetihleri, Bizanslılar, Selçuklular, Haçlı Seferleri ve Moğol istîlâsı gibi konuları da işlemiştir. Eserinin Moğollara dair kısmında hocası olan Vardapet Vanagan Hovannes’in (ö. 1251) kayıp tarih eserinden yararlanmış olan müellifin bizzat Hülâgû ile ve onun ölümünden sonra karısı Tokuz Hatun ile görüşmüş ve bazı noktalarda onların danışmanlığını da yapmış olması eserin kaynak değerini bir miktar artırmaktadır.137 Vardan’ın eserinin Moğollarla ilgili kısımları M. Edvar Dulaurier tarafından Ermenice’den Fransızca’ya aktarılmış, bu tercüme de Mahmud Kemal Ayas tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.138 Eserin 889-1269 yılları arasındaki hadiseleri anlattığı kısım da Hrand D. Andreasyan tarafından Türk Fütuhatı Tarihi adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.139 Biz çalışmamız sırasında her iki neşrin Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın katli, Moğolların Suriye’yi istîlâsı, Suriye’de bırakılan Moğol askerlerinin sayısı, Meyyâfârıkîn’in sukûtu, Aynicâlût Savaşı, bu savaşta Ermeni-Gürcü kuvvetlerinin vaziyeti ve savaş meydanından firar edenlerin Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum tarafından ağırlanması gibi mevzuları ihtiva eden bölümlerini kullandık. Müellifin adı tezimizde kısaca “Vardan” şeklinde yer almaktadır. Yine XIII. asır Ermeni tarihçilerinden Aknerli Grigor’un (ö. 1273’ten sonra) Moğollar hakkında kaleme aldığı Okçu Milletin Tarihi isimli eser tezimizde başvurduğumuz kaynaklardandır. Müellif aslında eserini Süryânî Mihail Vekâyinâmesi’ne zeyl olarak hazırlamış, bununla birlikte zuhûrundan itibaren Moğol milletinin tarihini ve onların 1229-30 ile 1272-73 seneleri arasındaki faaliyetlerini anlatmıştır. Eser Moğolların Şark eyâletlerindeki ve Doğu Anadolu’daki işgal ve tahribatına, Kilikya Krallığı’nın Moğollarla uzlaşmasına, Sultan Baybars’ın Ermeni seferlerine dair malumat da vermektedir.140 Türkçe’ye tercüme edilen eser Moğol 137 Vardan ve eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Andreasyan, “Türk Tarihine Aid Ermeni Kaynakları (II)”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, I/I-II, (İstanbul 1950), s. 401-407. 138 Vardapet Vardan, “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar (Vartan’ın Umumî Tarihinden Müstahreç)”, (M. Edvar Dulaurier’in Fransızca tercümesinden Türkçe’ye trc. Mahmud Kemal Ayas), Türkiyat Mecmuası, V, (İstanbul 1936), s. 27-48. 139 Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (trc. Hrand. D. Andreasyan), İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1937. 140 Okçu Milletin Tarihi adlı eser hakkında bkz. Andreasyan, “Ermeni Kaynakları (II)”, s. 418-419. 45 Tarihi adıyla yayımlanmıştır.141 Biz tezimizde bu neşrin Kösedağ Savaşı, Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali, Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın öldürülmesi, yine Hülâgû’nun Suriye’yi istîlâsı, Moğolların hristiyanları himayesi, Meyyâfârıkîn’in işgali ve Aynicâlût Savaşı hakkında bilgi veren bölümlerini kullandık. Ancak içerisinde olaylara dair çok kısa rivayetlerin nakledildiği, birçok yanlış bilginin ve asılsız rivayetin yer aldığı eser çalışmamız için kıymetli bir kaynak olmaktan uzaktır. 2. Süryânî Kaynakları Fâtımîlerin ve Eyyûbîlerin hizmetinde bulunmuş bir aileye mensup olan ve Mekîn yahut İbnü’l-Amîd adları ile de tanınan Süryânî tarihçisi ve devlet adamı Ebü’l-Mekârim el-Mekîn Circîs b. el-Amîd Ebi’l-Yâsir b. İlyâs (ö. 672/1273-74) elMecmû‘u’l-Mübârek adlı Arapça umûmî tarihi ile ünlenmiştir. Hilkatten Sultan elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın saltanatına kadarki süreci işleyen müellif, iki ana kısma ayırdığı bu umûmî tarihin ilk kısmında kâinâta, muhtelif ülkelere ve milletlere, Peygamberler tarihine, Roma, Bizans ve Sâsânî imparatorluklarına dair malumat vermiş, “Târîhu’l-Müslimîn” ismini verdiği ikinci kısımda ise İslâmiyet’in doğuşundan 658/1260 senesine kadarki olayları sırasıyla anlatmıştır. Eserin 602- 658/1205-1260 yılları arasını kapsayan bölümü Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn adıyla neşredilmiştir.142 Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn özellikle Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsı, bu sırada el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf başta olmak üzere Eyyûbî ailesi fertlerinin vaziyeti, Bahrî Memlük Devleti’nin kuruluşu, Aynicâlût Savaşı, Sultan Kutuz’un katli ve Baybars’ın Memlük tahtına cülusu gibi tezimizde ele aldığımız mühim mevzuların anlatımında başvurduğumuz temel kaynaklardan biridir. Müellifin Eyyûbî hizmetinde Dîvânü’l-Ceyş’te vazife yapmış olması ve Moğolların Suriye’de bulunduğu dönemde cereyan eden birçok olayın görgü tanığı konumunda bulunması eserin kıymetini artırmaktadır.143 Müellifin adı çalışmamızda “İbnü’l-Amîd” şeklinde kısaltılmıştır. 141 Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, (trc. Hrand D. Andreasyan), İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1954. 142 Ebü’l-Mekârim el-Mekîn Circîs b. el-Amîd Ebi’l-Yâsir b. İlyâs, Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kāhire, (t.y.). 143 İbnü’l-Amîd ve Ahbâru’l-Eyyûbiyyîn adlı eseri hakkında malumat için bkz. Özaydın, “Mekîn”, DİA, XXVIII, 553-554. 46 Ortaçağ’ın Süryânî Mihail (ö. 595/1199) ile birlikte en meşhur Süryânî tarihçisi olup filozof, tabip ve ilâhiyatçı kimliği ile de şöhrete kavuşmuş olan, müslümanlar tarafından Ebü’l-Ferec yahut İbnü’l-İbrî ve batılılarca Bar-hebraeus adlarıyla bilinen ve bir dönem Haleb metropolitliği yapmış Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorus b. Tâciddîn Ehrûn el-Malatî’nin (ö. 685/1286) Makhtebhanūth Zabhne (Târîhu’z-Zamân) adlı umûmî tarih eseri Ortaçağ tarihi araştırmacılarının her daim başvurduğu önemli bir kaynaktır. Süryânîce olarak telif edilen ve iki bölümden oluşan eserin “Chronicon Syriacum” adlı ilk bölümü hilkatten 685/1286 senesine kadarki hadiseleri ihtiva etmektedir. Bu bölümde tarih sırası gözetilerek Peygamberler tarihi, Benî İsrâîl hükümdarları, İbrânîler, Keldânîler, Persler, Romalılar, Grekler, Bizanslılar ve Hz. Peygamber’den (SAV) Abbâsî Hilâfeti’nin inkırazına kadar İslâm tarihi anlatılmakta; Selçuklular, Haçlılar, Eyyûbîler, Hârizmşahlar ve Moğollar hakkında mühim bilgiler verilmektedir. Müellifin kendi döneminde Suriye’de vukua gelen önemli hadiselerin şahidi olması, Moğolların Haleb’i işgali sırasında şehirde bulunması ve Hülâgû ile görüşmesi gibi hususlar söz konusu eserin kaynak olarak değerini artırmıştır. Eserini hazırlarken İslâm tarihlerini de kaynak olarak kullanmış ve hadiseleri genelde tarafsız olarak kaydetmiş olan müellifin bu eseri muahhar araştırmacılar tarafından muteber kabul edilmiştir. Müellif eserin ikinci bölümünü ise kilise tarihine ayırmış, burada Antakya kilisesi, Süryânî kilisesinin doğu kısmı, monofizitler ve Nestûrî patrikleri hakkında malumat vermiştir. Eserin muhtelif bölümleri farklı zamanlarda farklı dillere tercüme edilerek neşredilmiştir. “Chronicon Syriacum” kısmı Ernest A. Wallis Budge tarafından Süryânîce’den İngilizce’ye çevrilmiş, bu çeviri de Ömer Rıza Doğrul tarafından Abu’l-Farac Tarihi adıyla iki cilt halinde Türkçe’ye aktarılmıştır. Biz bu Türkçe tercümenin Selçuklular, Eyyûbîler, Hârizmşahlar, İsmâilîler ve Moğollarla ilgili olayları kapsayan ikinci cildini144 kullandık. Müellifin tezimizin kaynakları arasında bulunan bir eseri daha vardır ki, o da Makhtebhanūth Zabhne’nin bizzat müellif tarafından hazırlanmış Arapça muhtasarı olan Târîhu Muhtasari’d-Düvel’dir. Müellif bu eserinde de Hz. Âdem’den (AS) itibaren belli başlı on büyük devlet hakkında bilgi vermiştir. Bu eserin Moğollarla alakalı bölümü M. Şerefettin Yaltkaya 144 Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorus b. Tâciddîn Ehrûn el-Malatî, Abu’l-Farac Tarihi, (trc. Ömer Rıza Doğrul), TTK, Ankara 1999, II. 47 tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.145 Biz müellifin her iki eserinin Moğollarla alakalı bütün kayıtlarını inceleyerek tezimizin ilgili yerlerinde kaynak olarak kullandık. Çalışmamızda müellifin ismi “Ebü’l-Ferec”, müellifin adı geçen ikinci eseri ise “Muhtasar” kısaltmasıyla gösterilmiştir. D. BATI HRİSTİYAN KAYNAKLARI Doğu hristiyan kaynaklarının Moğollar ve onların İslâm memleketlerini istîlâsı hakkında az çok bilgi vermelerine mukabil batı hristiyan müelliflerinin daha ziyade seyahatnâme ve hatırat türlerinde kendisini gösteren eserlerinin aynı mevzularda verdikleri bilgiler son derece yetersiz ve aynı zamanda hatalıdır. Buna mukabil bu kaynaklar Moğolların inançları, âdetleri, yaşayış tarzları, kılık kıyafetleri, askerî düzenleri ve silahları, yaşadıkları coğrafya, kullandıkları binekler, yemek kültürleri vs. birçok mevzuda bizi aydınlatmaktadır. Daha çok Moğolların karakterleri ve onlara dair zikrettiğimiz diğer hususlar hakkında birinci elden malumat veren Katolik hristiyan kaynakları aşağıda sıralanmıştır. İtalyan asıllı Fransisken rahibi ve vâizi olan Johann de Plano Carpini (ö. 1248’den sonra) Papa IV. Innocentus tarafından Moğollara barış elçisi olarak gönderilmiş, Papa’nın Moğolları hristiyanlığa davet eden ve onlardan Doğu Avrupa’da hristiyanları katletmeyi durdurmalarını talep eden mektubunu Karakurum’a ulaştırmıştır. Güyük’ün (644-645/1246-1248) han seçildiği kurultayda da hazır bulunan ve onun mukabil cevabını alarak dönüş yoluna çıkan Carpini, 1245- 1247 yılları arasında yaptığı bu seyahati sırasında gördüklerini Latince olarak kaleme almış, kendi şahit olduğu hadiselere ilaveten işittiği bazı asılsız haberleri ve bu haberlere dayanarak yazdığı kısa Moğol tarihini de kaydederek bir eser hazırlamıştır. Biz Moğol Tarihi ve Seyahatnâme adıyla dilimize çevrilmiş olan eserin146 Moğolların geleneklerine, silahlarına ve harp usullerine dair verdiği bilgilerden yararlandık. 145 Ebü’l-Ferec, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, (trc. Şerafeddin Yaltkaya), TTK, Ankara 2011. Ebü’lFerec ve adı geçen iki eseri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Özaydın, “İbnü’l-İbrî”, DİA, XXI, 92- 93. 146 Carpini’nin Moğolistan’a yaptığı yolculuk ve hazırladığı eser hakkında bkz. Johann de Plano Carpini, Moğol Tarihi ve Seyahatnâme (1245-1247), (trc. Ergin Ayan), Derya Kitapevi, Trabzon 2003, s. 6-9, 14-17. 48 Carpini’nin seyahatinden bir süre sonra bu kez Batu’nun hristiyanlığı kabul ettiği işitilmiş olan oğlu Sartak’a Fransa kralı IX. Louis, Flaman Fransisken rahibi ve misyoneri Wilhelm von Rubruk’u (ö. 1293) göndermiş, ancak Sartak tarafından Batu’ya, oradan da Mengü’ye gönderilen Wilhelm Karakurum’a kadar gitmişti. 1253-1255 yılları arasında Moğol hâkimiyetindeki ülkelerde bulunan ve seyahatini tıpkı Carpini’nin yaptığı gibi Latince olarak kaydeden Wilhelm von Rubruk’un Moğolların âdetlerine, siyasetlerine ve hristiyanlığa bakış açılarına dair verdiği bilgiler çalışmamızda kullanılmıştır. Eser Moğolların Büyük Hanına Seyahat adıyla dilimize çevrilerek neşredilmiştir.147 Son olarak yine Fransa kralı IX. Louis’in yanında Mısır üzerine tertip edilen VII. Haçlı Seferi’ne (1248-1252) katılmış olan Lord Jean de Joinville’in (ö. 1317) kendisinin ve Haçlıların sefer sırasında yaşadıklarını Fransızca olarak kaydettiği eserinin Bir Haçlının Hatıraları adıyla hazırlanmış Türkçe çevirisi,148 tezimizin VII. Haçlı Seferi’ne ve bu sefer sırasında Eyyûbî ordusunun ve Bahrî Memlüklerin Haçlılara karşı verilen mücadeledeki rollerine değinen kısmına kaynaklık etmiştir. E. ARAŞTIRMA ESERLERİ Dünya tarihinde derin izler bırakmış olan Moğol istîlâsı ve bu istîlânın Ortadoğu’ya uzanan kolunun ilerleyişinin durdurulduğu Aynicâlût Savaşı yerli ve yabancı günümüz tetkikçileri tarafından defaatle incelenmiş olup bu hadiseler hakkında hem müstakil monografiler, hem de bu hadiselere geniş yer veren başka araştırma eserleri ortaya konmuştur. Evvelâ Moğol istîlâsı hakkında kaleme alınan muahhar araştırmalardan bahsedelim. XVIII. asır araştırma eserleri arasında Moğollar ve Moğol istîlâsı hakkında çalışmamıza katkı sağlayan eserler Deguignes149 ve D’ohsson’a150 aittir. Dilimize de tercüme edilmiş olan bu eserler sadece Moğol tarihini anlatmakla kalmamışlar, 147 Wilhelm von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, (trc. Ergin Ayan), Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012. 148 Jean de Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, (trc. Cüneyt Kanat), Vadi Yayınları, Ankara 2002. 149 Sekiz cilt halinde Türkçe’ye çevrilen eserin beşinci ve altıncı ciltleri tarafımızdan kullanılmıştır. Neşir için bkz. Joseph Deguignes, Hunların Türklerin Moğolların ve Daha Sâir Tatarların Târîhi Umûmîsi, (trc. Hüseyin Cahid Yalçın), Tanin Matbaası, İstanbul 1924, V-VI. 150 A. Constantin D’ohsson, Moğol Tarihi (Denizler İmparatoru Cengiz), (trc. Mustafa Rahmi Balaban; günümüz Türkçesine aktaran: Bahadır Apaydın), Nesnel Yayınlar, İstanbul 2008. 49 Moğollara dair birçok hususta kendilerinden sonraki çalışmalara kaynaklık etmişlerdir. Ancak bu iki müellifin kendi eserlerini hazırlarken bizim tezimizle alakalı kısımlarda Eyyûbî ve Memlük kaynaklarına neredeyse hiç müracaat etmemeleri ve sadece İlhanlı, Ermeni ve Süryânî müelliflerinin eserlerini kullanmaları söz konusu iki çalışmayı ilmî araştırmalar için gerekli olan hususiyetlerden genelde mahrum kılmaktadır. Rus ilim adamı Barthold’un çalışması151 ise çalışmamızın özellikle Moğol istîlâsına ilişkin kısmına büyük ölçüde katkıda bulunmuştur. Objektiflikten büyük ölçüde uzaklaşmalarına ve hatta Moğollarla doğrudan alakalı birçok mevzuda açıkça Moğol tarafını tutmalarına mukabil verdikleri bazı bilgileri ve yaptıkları yorumları tezimizde değerlendirdiğimiz Fransız şarkiyatçılar Grousset152 ve Roux’un153 eserlerini de burada zikretmemiz gerekir. Ancak tezimizin Moğol istîlâsı ve Moğolların Hârizmşahlar ile münasebetleriyle ilgili kısımları için en esaslı araştırma kaynakları İbrahim Kafesoğlu154 ile Hacı Ahmet Özdemir’in155 çalışmalarıdır. Adı geçen araştırmacılar istîlânın safhalarını adım adım incelemişler, çağdaş kaynakların konu hakkındaki rivayetlerinden başka modern araştırmacıların görüşlerini de titizlikle değerlendirmişler, ele aldıkları konularda son derece isabetli tespitlerde bulunarak aynı konularda kendilerinden sonraki çalışmaların mühim başvuru kaynakları arasında yer almışlardır. Müstakilen İlhanlılar hakkında birer eser kaleme almış Bertold Spuler156 ve Abdülkadir Yuvalı157 da bilhassa Hülâgû dönemi olayları ve bu dönemden itibaren İlhanlıların Memlük siyaseti hakkında eserlerinden ve ansiklopedi maddelerinden yararlandığımız araştırmacılar arasındadır. Çalışmamızın el-Cezîre ve Suriye’nin Moğollar tarafından istîlâsı, Eyyûbîlerin istîlâ sırasındaki vaziyetleri, Mısır’da Bahrî Memlük Devleti’nin teşekkülü, Sultan Kutuz’un saltanat dönemi ve Aynicâlût Savaşı gibi mevzuları 151 V. Vladimiroviç Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (haz. Hakkı Dursun Yıldız), Kervan Yayınları, İstanbul 1981. 152 Rene Grousset, Stepler İmparatorluğu, (trc. Halil İnalcık), TTK, Ankara 2011. 153 Jean-Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, (trc. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001. 154 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK, Ankara 2000. 155 H. Ahmet Özdemir, Moğol İstilâsı (Cengiz ve Hülâgû Dönemleri), İz Yayıncılık, İstanbul 2011. 156 Bertold Spuler, İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür, İlhanlılar Devri 1220-1350), (trc. Cemal Köprülü), TTK, Ankara 1987. 157 Abdülkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2017. 50 kapsayan bölümleri için de tarafımızdan çok sayıda araştırma eseri kullanılmıştır. Bunlar arasında Ahmed Muhtar el-Abbâdî,158 Fâyid Hammâd Âşûr,159 Saîd Abdülfettâh Âşûr,160 Abdullâh Saîd el-Ğāmidî,161 Muhammed Süheyl Takkūş162 gibi Arap kökenli önemli isimlerin eserlerinin yanı sıra, Kâzım Yaşar Kopraman,163 Ramazan Şeşen164 ve İsmail Yiğit165 gibi Türk araştırmacıların hazırladıkları çalışmalar tezimizde sıklıkla müracaat ettiğimiz kaynaklardandır. Râğıb es-Sercânî’nin166 ve Alî es-Sallâbî’nin167 müstakil olarak Sultan elMelikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’a ve Aynicâlût Savaşı’na dair hazırladıkları kitaplar bilhassa mühimdir. Savaşı hazırlayan ortam, savaş arifesinde, sırasında ve sonrasında Ortadoğu’nun ve müslümanların durumu, Aynicâlût muzafferiyetinin sebepleri, sonuçları ve ehemmiyeti hakkında önemli bilgiler aktaran ve görüşler beyan eden bu eserler daha ziyade tezimizin son bölümünde istifade ettiğimiz çalışmalar arasındadır. Bunlardan başka, tezimizde yaptığımız birçok tespitte yabancı Ortaçağ tarihi araştırmacılarından Reuven Amitai-Preiss’in168 ve John Masson Smith’in169 Aynicâlût Savaşı’nın muhtelif yönlerini ele alan ve savaşı derinlemesine tetkik eden çalışmalarından istifade ettik. Yine Nuray Ergun’un Aynicâlût Savaşı 158 Ahmed Muhtâr el-Abbâdî, Kıyâmu Devleti’l-Memâlîki’l-Ûlâ fî Mısr ve’ş-Şâm, Dâru’nNehdati’l-Arabiyye, Beyrut 1986. 159 Fâyid Hammâd Âşûr, el-‘Alâkātü’s-Siyâsiyye Beyne’l-Memâlîk ve’l-Moğūl fi’d-Devleti’lMemlûkiyyeti’l-Ûlâ, Dâru’l-Maârif bi-Mısr, Kāhire 1976. 160 Saîd Abdülfettâh Âşûr, el-Eyyûbiyyûn ve’l-Memâlîk fî Mısr ve’ş-Şâm, Dâru’n-Nehdati’lArabiyye, Kāhire 1996. 161 Abdullâh Saîd Muhammed Sâfir el-Ğāmidî, Cihâdü’l-Memâlîk Zıdde’l-Moğūl ve’s-Salîbiyyîn, (y.y.), (t.y.). 162 Muhammed Süheyl Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 1997; a. mlf., Târîhu’l-Eyyûbiyyîn fî Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm ve İklîmi’l-Cezîre, Dâru’n-Nefâis, Beyrut 2008. 163 Kâzım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, DGBİT, Çağ Yayınları, İstanbul 1987, VI. 164 Ramazan Şeşen, Eyyûbîler (1169-1260), İsam Yayınları, İstanbul 2012; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013; a. mlf., Salahaddin’den Baybars’a EyyubilerMemluklar (1193-1260), İSAR, İstanbul 2007. 165 İsmail Yiğit, Memlûkler (648-923/1250-1517), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2015. 166 Râğıb es-Sercânî, Kıssatü’t-Tatâr mine’l-Bidâye ilâ ‘Ayni Câlût, Müessesetü İkra’, Kāhire 2006. 167 Alî Muhammed Muhammed es-Sallâbî, es-Sultân Seyfüddîn Kutuz ve Ma‘reketü ‘Ayni Câlût, Müessesetü İkra’, Kāhire 2009. 168 Reuven Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks (Mamluk-İlkhānid War 1260-1281), Cambridge University Press, Cambridge 1996; a. mlf., “‘Ayn Jālūt Revisited”, Tārīh (Papers in Near Eastern Studies), (ed. William Brinner), Vol. 2, (Philadelhpia 1992), s. 119-150. 169 John Masson Smith Jr., “‘Ayn Jālūt: Mamlūk Success or Mongol Failure”, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 44/2, (December 1984), s. 307-345. 51 hakkında hazırladığı yüksek lisans tezi mahiyetindeki çalışmasından170 büyük ölçüde yararlandık. Zikredilen çalışmalar haricindeki bazı araştırma eserleri de tezimize dolaylı yoldan katkı sağlamıştır. Bunlar arasında Ortaçağ’da Haçlıların ve Moğolların İslâm hükümdarları ile yazışmalarını derlemiş olan Hammâde’nin,171 Dımaşk Eyyûbîleri hakkında bir monografi hazırlamış olan Humphreys’in,172 Türkiye Selçukluları hakkında aşılamaz kıymette bir eser kaleme almış olan Osman Turan’ın,173 Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a dair doktora tezi hazırlamış olan Mustafa Kılıç’ın174 ve Memlük Devleti’nin kuruluşunu konu alan bir yüksek lisans tez çalışması yapmış olan Cengiz Tomar’ın175 çalışmaları, katkılarıyla tezimizi zenginleştirmiştir. Nihayet muhtelif araştırmacılar tarafından kaleme alınan makaleler, ayrıca The Encyclopaedia of Islam, Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi ve Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde yer alan çok sayıda ansiklopedi maddesi tezimizin şekillenmesinde rol oynamıştır. 170 Nuray Ergun, Ayn Câlût Savaşı ve Neticeleri (658/1260), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1999. 171 Muhammed Mâhir Hammâde, Vesâ’iku’l-Hurûbi’s-Salîbiyye ve’l-Ğazvi’l-Muğūlî li’l-Âlemi’lİslâmî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1982. 172 R. Stephen Humphreys, From Saladin to the Mongols the Ayyubids of Damascus (1193- 1260), State University of New York Press, Albany 1977. 173 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011. 174 Mustafa Kılıç, Melik Nâsır II. Salahaddin Yusuf Devrinde Eyyûbîler Devleti (Hicri 634- 659/Miladi 1246-1261), (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2001. 175 Cengiz Tomar, Memluk Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Enstitüsü-Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996. 52 GİRİŞ Haçlı Seferleri ile birlikte bütün Ortaçağ’ın şüphesiz en büyük yıkımlarına sebep olan Moğol istîlâsı; özelde İslâm tarihi ve Türk tarihi, genelde ise dünya tarihi için büyük ehemmiyeti hâiz bir hadisedir. Esasen Moğol istîlâsının neticelerinin ve uyandırdığı yankıların Haçlı Seferleri’ninkilere nispetle daha mühim olduğunu kabul etmek lazımdır. Zira Haçlılar yeryüzünde Müslümanların çoğunlukta yaşadığı Ortadoğu’yu istîlâ etmekle beraber, iki asır boyunca -bazı mühim muvaffakiyetler müstesna olmak üzere- belli engelleri aşamamışlar, en nihayetinde evvelce işgal ettikleri mevkileri ve bu mevkilerde tesis ettikleri devletleri muhafazaya çalışmaktan öteye gidememişlerdir. Moğol istîlâsı ise Haçlı Seferleri’nden çok daha kısa sürede ve kesin olarak hedeflerine ulaşmış, Ortadoğu’dan evvel hemen bütün bir Asya’yı dehşetli yıkımlara uğratmıştır. Haçlılar iki asırlık sürede sadece Urfa, Antakya, Kudüs ve Trablusşâm gibi merkezleri ve bunların havalisindeki bölgeleri işgal ve istîlâ edebildikleri halde, Moğollar daha pek çok İslâm şehrini zapta ve yağmaya muvaffak olmuşlardır. İslâm ilim merkezlerine ve bu merkezlerde teşekkül etmiş ilmî müktesebata en büyük zararı veren Moğollar olduğu gibi, İslâm hilâfetinin pâyitahtı olan Bağdâd’ı da onlar işgal ve tahrip etmişlerdir. Yine 690/1291’de Akkâ’nın Memlük Sultanı el-Melikü’l-Eşref Halîl b. Kalavun (689-693/1290-1293) tarafından fethi ile şarkta iki asra yakın devam eden Haçlı varlığı nihayete ermiş olduğu halde, Moğol istîlâsı sırasında işgal edilen birçok coğrafyada Cengiz evladının tesis ettikleri devletlerin hükümranlığının Haçlıların Ortadoğu’da kaldıkları süreden daha uzun müddet devam ettiği görülmektedir. Bütün bunlardan Moğol istîlâsının, Haçlı Seferleri gibi Ortaçağ’a damgasını vurmuş bir hadiseler silsilesi ile mukayese edildiğinde dahi ne denli önemli olduğu anlaşılacaktır. Hadiseleri Aynicâlût Savaşı’na kadar götürecek süreç incelenirken ilk Moğol istîlâsının evveline giderek gerek İslâm dünyasının, gerekse Moğolların istîlânın başladığı senelerdeki vaziyetlerine kısaca göz atmak, ondan sonra ise birinci ve ikinci Moğol istîlâları hakkında malumat vermek yerinde olacaktır. 53 A. MOĞOL İSTÎLÂSININ BAŞLADIĞI YILLARDA İSLÂM DÜNYASININ UMÛMÎ VAZİYETİ XIII. asrın ilk çeyreğinde Müslümanlarla meskûn geniş coğrafyada hüküm süren büyük devletlerin başında Abbâsîler, Türkiye Selçukluları, Eyyûbîler ve Hârizmşahlar gelmekteydi. Aşağıda bu devletlerin Moğol istîlâsının başladığı yıllardaki siyâsî vaziyetleri ve bu sıralarda istîlâya karşı aldıkları tedbirler hakkında malumat verilecektir. 1. Abbâsîler Abbâsîlerin Moğol istîlâsı arifesindeki siyâsî faaliyetleri, onların ekseriyetle Hârizmşahlarla mücadeleleri ve siyâsî polemikleri şeklinde tebarüz etmektedir. Moğolların istîlâ maksadıyla İslâm âlemine teveccüh ettiği senelerde hilâfet makamında Nâsır-Lidînillâh b. Müstazî Biemrillâh (575-622/1180-1225) bulunmaktaydı. Nâsır-Lidînillâh halîfeliğin dünyevî hükümranlığını diriltmek gayesini güdüyor, bu yüzden de diğer İslâm devletleriyle siyâsî mücadelelerde bulunmaktan çekinmiyordu. 176 Bu cümleden olarak Nâsır-Lidînillâh, kendi siyâsî emellerinin gerçekleşmesine engel telakki ettiği Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul’a karşı, onun en güçlü düşmanı olan Hârizmşah Alâeddîn Muhammed Tekiş’i desteklemiş, neticede 590/1194 senesinde Irak Selçuklularının tarih sahnesinden silinmesinde etkili olmuştu.177 Fakat sonra Irak Selçukluları’nın mirası hususunda Hârizmşahlarla da bozuşmuş, Tekiş’i kendi emri altına almak istemiş, bu mümkün olmayınca bu kez Tekiş’e karşı Gûrlu hükümdarı Gıyâseddîn Muhammed ile anlaşarak onu Gûrlular’la karşı karşıya getirmişti.178 Bununla birlikte Abbâsî-Hârizmşah kavgasının zirveye çıktığı devre, Tekiş’in oğlu ve halefi Alâeddîn Muhammed dönemi olmuştur. 596/1200 senesinden itibaren Abbâsî halîfesinin takip ettiği siyaset, yeni Hârizmşah sultanı Alâeddîn Muhammed’in hasımları ile ona karşı ittifak etme şeklindeydi. 179 608/1212 senesinde Isfahan, Hemedan ve Rey bölgelerini Halîfe’ye tâbi Emîr Aydoğmuş’un elinden alan ve 610/1213’te de Aydoğmuş’u ortadan 176 F. Taeschner, “Al-Nāsır li-Dīn Allāh”, İA, IX, 92. 177 İbnü’l-Esîr, age., XII, 97; Cüveynî, age., s. 273-274; F. Taeschner, agm., İA, IX, 92. 178 İbnü’l-Esîr, age., XII, 97-98, 120-121; Kafesoğlu, age., s. 126-128. 179 Taeschner, agm., İA, IX, 92. 54 kaldıran Nâsırüddîn Mengli180 Halîfe’nin tepkisini çekmişti. 612/1215 senesinde Halîfe Nâsır ona karşı İldenizli Atabegi Özbek, Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve İsmâilîlerin (Bâtınîler/Haşîşîler/Melâhide) reisi Celâleddîn Hasan181 ile ittifak etti ve bu müttefik grup Mengli’yi mağlup edip ortadan kaldırdı. 182 Bu vesileyle Irak-ı Acem’in büyük kısmını elde etmiş olan Özbek, Mengli’nin elinden aldığı bölgeleri Oglımış adlı kumandanının emrine bırakmıştı. Ancak Oglımış’ın hutbeyi Sultan Muhammed Hârizmşah adına okutması, Hârizmşahlarla Abbâsîler arasında yeni bir gerginlik husule getirdi.183 Nâsır-Lidînillâh döneminin Moğol istîlâsı arifesindeki devresine ait en dikkat çeken hadiselerden biri, Sultan Muhammed Hârizmşah’ın seyyidlerden birini Nâsır’a alternatif halîfe ilan etmesidir ki; bu hadise gerek Nâsır döneminde Abbâsîler ile Hârizmşahlar arasındaki münazaanın şiddetini göstermesi, gerekse Moğol istîlâsının başlamasından hemen önce İslâm devletleri arasındaki anlaşmazlığın bariz bir misali olması bakımından önemlidir. Artık devleti büyük bir imparatorluk mahiyeti arz eden Sultan Muhammed, 1210’ların başından beri Bağdâd’da hutbenin kendi adına okunması için Halîfe’ye müracaat etmekte, fakat talebi her defasında geri çevrilmekte, hatta zaman zaman hilâfeti kendi tahakkümüne alma yönündeki ihtirası yüzüne vurulmaktaydı. 184 Sultan’ın talep ve rica yoluyla istediğini elde edemeyeceğini fark etmesi, onun Nâsır-Lidînillâh’ın karşısına halîfe olarak Şiî 180 İbnü’l-Esîr, age., XII, 253, 257. Mengli, İldenizli (Azerbaycan) Atabegi Özbek’in pederi Muhammed Cihân Pehlevân’ın kölelerindendi. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 181. 181 Sultan Muhammed Hârizmşah ile Nâsır-Lidînillâh arasındaki husumetin sebeplerinden biri olan Celâleddîn Hasan 608/1211-1212 senesinde müslüman olup imâmlık iddialarından vazgeçmiş, İslâm şerî‘atının emirlerine uyacağını ve yasaklarından kaçınacağını ilan etmişti. Bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 78; Abu’l-Farac Tarihi, II, 494. Hatta Hasan aynı sene annesini hacca da göndermişti. Ancak Nâsır-Lidînillâh onun hacca gönderdiği kafileyi Bağdâd’da ağırlayarak kafiledekilere yakın alaka gösterdiği ve onlara sancak verdiği halde Sultan Muhammed’in gönderdiği Hârizm hacılarına soğuk davranmış, bu da Sultan Muhammed’i rencide etmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 254-255; Nesevî, age., s. 15-16; Cüveynî, age., s. 314-315, 334, 573-574. Nâsır-Lidînillâh, Celâleddîn Hasan’ın müslüman olduğunu duyurarak onunla dostluk ve ittifak kurmuştu. Hasan’a, sünnî bir müslüman gibi yaşamaya başlaması dolayısıyla “Nev-Müslümân (Yeni Müslüman)” unvanı verilmişti. Bununla birlikte Cüveynî (age., s. 334, 574), Celâleddîn Hasan’ın müslümanlığında samimi olmadığını ve çıkarları için müslüman olduğunu söylemektedir. Herhalde Nâsır-Lidînillâh bunu önemsememekteydi. O, bu ittifaktan muhtemelen son derece memnun vaziyette olarak Hasan’ın emrindeki fedaileri kendi muhaliflerini ortadan kaldırmakta kullanmaktaydı. Bu hususta bkz. Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 74a; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 233b. 182 İbnü’l-Esîr, age., XII, 262-264. 183 İbnü’l-Esîr, age., XII, 263, 272; Nesevî, age., s. 16. 184 Nesevî, age., s. 15; Kafesoğlu, age., s. 216. 55 seyyidlerden185 Alâülmülk-i Tirmîzî’yi çıkarmasına sebep oldu. Sultan bunu yaparken de hareketine meşrûiyet kazandırmak için ulemâya; Abbâsîlerin gazâyı terk ettikleri ve sapıkların kökünü kurutmadıkları gibi gerekçelerle, özelde NâsırLidînillâh’ın ve genelde de “Hz. Hüseyin’in (ra) ahfadının hilâfet hakkını gasbetmiş olan” bütün bir Abbâsî hanedanının hilâfetinin sahih olmadığı yönünde fetvâlar verdirmeyi de ihmal etmedi. 186 Bu sıralarda Sultan Muhammed adına hutbe okutan Irak-ı Acem hâkimi Oglımış’ın, Halîfe Nâsır’ın müttefiki olan Celâleddîn Hasan’ın fedaileri tarafından öldürülmesi, Sultan’a Bağdâd’a yürümek hususunda istediği fırsatı verdi. Sultan 614/1217’de ordusuyla Irak-ı Acem üzerine yürüyüp bu bölgeyi ele geçirdi ve bundan sonra Bağdâd’ı zapt için harekete geçti.187 Böylesine nazik bir vaziyette Halîfe, meşhur âlim ve sûfî Ebû Hafs Şehâbeddîn Ömer es-Sühreverdî’yi o sırada Hemedan’da bulunan Sultan Muhammed’in nezdine göndererek ondan Bağdâd üzerine yapacağı yürüyüşü durdurmasını istedi. Şeyh Şehâbeddîn’i huzuruna kabul eden Sultan, 188 onun nasihatlerine rağmen ikna olmadı ve harekâtını sürdürdü.189 Ancak Sultan’ın gönderdiği askerî birlikler henüz ciddi bir harekâta 185 Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 671. 186 Cüveynî, age., s. 315, 335; Reşîdüddîn, age., I, 232-233; Angelika Hartmann, “Nâsır-Lidînillâh”, DİA, XXXII, 399. 187 İbnü’l-Esîr, age., XII, 272-273; Nesevî, age., s. 16-19; Cüveynî, age., s. 315-316. Bu harekâttaki Hârizmşah ordusunun mevcudu hakkında Nesevî (age., s. 15) ve Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 216) 400.000, Mîrhând (age., IV, 938; ayrıca bkz. Balatîzâde Mehmed Kemâlî Çelebi, Tercemânü’dDüstûr fî Havâdisi’l-Ezmân ve’d-Dühûr (Terceme-i Ravzatü’s-Safâ), Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu, no: 715, vr. 440b) ve Nazmîzâde Murtazâ (age., s. 104) 300.000 rakamlarını vermektedirler. İbnü’l-Esîr (age., XII, 273) Sultan Muhammed’in ordusunun toplam mevcudu hakkında bilgi vermezken onun 15.000 kişilik bir birliği emîrlerinden birinin kumandasında Bağdâd üzerine sevkettiğini, akabinde bir emîrini daha yola çıkardığını belirtmektedir. İbnü’l-Esîr haricindeki müelliflerin verdikleri rakamların mübalağalı olduğu açıktır. Ancak Sultan’ın tüm ordusunun İbnü’lEsîr’in verdiği bu 15.000 rakamından ibaret olmadığı da muhakkaktır. Şu halde Sultan asker sayısı 15.000’den fazla olan, ancak yüz binleri bulmayan bir orduyla Irak üzerine yürümüş olmalıdır. 188 Nesevî’nin (age., s. 16) “Kadı Mücîrüddîn’den işittim” şeklinde başlayarak aktardığı rivayet, Sultan Muhammed’in Şeyh Şehâbeddîn’e hüsnüzannı bulunduğu ve kendisine Sultan’ın ordugâhında mutadın aksine fazlaca hürmet gösterildiği şeklindedir. Şeyh Şehâbeddîn Sultan’a Âl-i Abbâs’ın faziletlerinden bahsedip bu hususta bir hadîs-i şerîf de nakletmiş, Sultan ise kendisinin Âl-i Abbâs’a fenalık etmediğini, Halîfe’nin hapishanelerinde Abbâsoğullarından birçok kimsenin mazlumen bulunduğunu ve asıl Halîfe’nin bu konuda nasihate muhtaç olduğunu söylemiştir. Bundan sonra Şeyh Şehâbeddîn ile Sultan arasında bazı münakaşalar olmuşsa da Nesevî bunları nakletmenin doğru olmayacağını düşünerek bunları kaydetmekten çekinmiştir. Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin (age., XXII, 216- 217) ise bizzat Şeyh Şehâbeddîn’den naklettiğine göre Sultan tarafından Şeyh’in oturmasına müsaade edilmemiş, Şeyh o vaziyette Sultan’la konuşmuş ve Sultan’dan bir cevap alamadan geri dönmek durumunda kalmıştır. Mîrhând (age., IV, 939) da Şeyh’in ayakta durarak Arapça bir hutbe irat ettiğini söylemektedir. Bu konuda ayrıca bkz. Balatîzâde, age., vr. 440b-441a; Nazmîzâde, age., s. 104. 189 Nesevî, age., s. 15-16; Kafesoğlu, age., s. 217-219; ayrıca bkz. Hasan Kamil Yılmaz, “Sühreverdî, Şehâbeddin”, DİA, XXXVIII, 41; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 56 kalkışamadan Esedâbâd civarında gerek ağır kış şartları sebebiyle, 190 gerekse bölgedeki Türkmenlerin ve Kürtlerin taarruzlarıyla mahvoldu.191 Bu başarısız harekât akabinde 615/1218 baharında ülkesine dönen Sultan, Hârizmşah ülkesinin bazı şehirlerinde Halîfe Nâsır-Lidînillâh adına hutbe okunmasını yasakladı.192 Abbâsîlerin Moğol istîlâsının başladığı senelere tekabül eden dönemi incelenecekse, Nâsır-Lidînillâh hakkındaki en büyük itham olan, onun Moğolları Hârizmşahlar üzerine saldırttığı iddiası üzerinde de durmak lazımdır. Bu rivayetler gerek çağdaş tarihçiler, gerekse günümüz tetkikçileri tarafından defaatle tartışılmıştır. Esasen Halîfe’nin Moğolları davet ettiğini düşündürecek hadiseler mevcuttur. Bir kere Halîfe, Abbâsîleri siyâsî olarak güçlendirmek ve eski ihtişamlı günlerine döndürmeye çalışmak adına her türlü çareye başvurmaktaydı. Daha önceleri de bir devlete karşı bir diğerini desteklediğini, hatta birini öbürüne taarruza teşvik ettiğini görmüştük. Nâsır-Lidînillâh Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul’a karşı Hârizmşah Tekiş ile, sonra Tekiş’e karşı Gûr hükümdarı Gıyâseddîn Muhammed ile anlaşmıştı. Yine Nâsır, Sultan Muhammed Hârizmşah’a karşı Gûrlular ve Karahıtaylarla ittifak etmişti.193 İkinci olarak Sultan Muhammed adına hutbe okutmaması sebebiyle Sultan’ın ona alternatif bir halîfe getirmesi ve Bağdâd üzerine yürümesi gibi hadiseler, Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davet ederek Hârizmşahlardan kurtulmaya çalışmış olabileceğini akla getirmektedir.194 Bununla birlikte İbnü’lEsîr, 195 İbn Vâsıl,196 İbn Kesîr197 gibi muteber tarihçilerin, ayrıca sonraki dönemde Mîrhând198 ve Nazmîzâde Murtazâ199 gibi tarihçilerin kaydettikleri ve Nâsır- 190 Nesevî, age., s. 20-21; Sıbt, age., XXII, 217; Cüveynî, age., s. 316; Reşîdüddîn, age., I, 233; Mîrhând, age., IV, 939; Balatîzâde, age., vr. 441b. 191 İbnü’l-Esîr, age., XII, 273-274. 192 Sultan Muhammed, Nîşâbur halkına halîfenin öldüğünü söylemiş ve bu şekilde onun isminin hutbelerde okunmamasını sağlamıştı. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 274. 193 Cüveynî, age., s. 308, 333-334. 194 Özdemir, age., s. 114-115. 195 İbnü’l-Esîr, age., XII, 401. 196 İbn Vâsıl (age., IV, 39) bu husustaki rivayet için İbnü’l-Esîr’i kaynak göstermektedir. 197 İbn Kesîr (age., XIII, 226-227) de Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davetiyle ilgili rivayeti İbnü’lEsîr’den almış ve “Acemlerin iddiasına göre” ve “eğer doğruysa” ifadelerini kullanmak suretiyle aslında bu rivayetlerin hakikati yansıtıp yansıtmadığını kesin olarak bilmediğini ima etmiştir. 198 Mîrhând (age., V, 1062-1063) Nâsır-Lidînillâh’ın Seyyid Alâülmülk-i Tirmîzî’ye bîat edildiğini işiterek son derece huzursuz olduğunu, hilâfet merkezinde bulunan ricâl-i devlet ile meşverette bulunduğunu ve neticede Cengiz’i Hârizmşahlara karşı davet ettiğini iddia etmektedir. 199 Nazmîzâde (age., s. 104) Nâsır-Lidînillâh’ın Cengiz’e mektup yazarak onu davet ettiği ile ilgili malumatı şeyhulislâm ve tarihçi Karaçelebizâde Abdülazîz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr adlı eserinden aldığını söylemiştir. 57 Lidînillâh’ı Moğolları davet etme hususunda itham etmeye yönelik rivayetler kesin olarak delillendirilmiş değildir.200 Müneccimbaşı da Nâsır-Lidînillâh’ın Moğolları davetini ihtimal dahilinde görmemektedir.201 Son dönem tetkikçilerine gelince; bunlar kendilerinden evvelki tarihçilerin konu hakkındaki rivayet ve yorumlarını değerlendirerek görüş belirtmişler ve kendi görüşlerine mâkul izahlar getirmeye çalışmışlardır.202 Kanaatimizce Moğolların Nâsır-Lidînillâh tarafından davet edilmesi rivayetinin hakikatini kesin olarak tespit etmek güç olup, bu mevzuda söylenecek şeyler spekülatif kalacak, belki tahminden öteye gidemeyecektir. Abbâsîlerin Moğol istîlâsı münasebetiyle zikredilmeye değer diğer faaliyetleri, onların istîlâya karşı aldıkları önlemlerden ibarettir. 618 Safer/1221 Nisan’ında Merâga’yı işgal edip halkını katleden Moğolların Erbil’e yaklaşmakta oldukları haberi alınınca Bağdâd başta olmak üzere Irak’taki birçok kentte panik havası hâkim olmuştu.203 Bu haberler üzerine Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’den asker istemiş, ayrıca Moğolların geleceğini düşündüğü istikametteki sarp geçitleri tutmaya hazırlanmıştı. Ancak Moğolların Erbil ile Bağdâd arasındaki Dakūka istikametinden gelmeleri ihtimalini düşünen Halîfe Nâsır, Lü’lü’ ve Kökböri’ye gönderdiği mektuplarla Musul ve Erbil askerlerinin Dakūka’da toplanmasını istedi. Musul’dan ve Erbil’den aldığı birliklerle 200 Özdemir, age., s. 118-121. Zaten Cengiz’e gönderildiği iddia edilen mektubun sureti de elde bulunmamaktadır. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 245. 201 Öyle görünüyor ki Müneccimbaşı (Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 192; yine bkz. 671) eserini telif ederken kullandığı bazı kaynaklardan menkul olarak Nâsır-Lidînillâh’ın Cengiz’e böyle bir çağrıda bulunduğunu, bununla birlikte Cengiz’in bu çağrıya icabet edip Hârizmşahlarla arasında bulunan sulhü bozmak niyetinde olmadığını kaydetmiş; ancak eserinin bir başka yerinde “Hattâ derler ki 617 senesinde Sultân Muhammed Hârizmşâh’ın tekebbürü ziyâde olub Halîfe’ye muhâlefet semtin tutmağla Nâsır, Cengiz tarafına haber gönderüb Hârizmşâh’ın bilâdına ıtmâ‘ eyledi. Lâkin bu sözün aslı olmamak gerek. Zîrâ İslâm’dan behresi olan kimse dünyâ garazı içün kefereyi ehl-i İslâm üzerine nice taslît ider?” demek suretiyle bu haberleri tenkit etmiştir. 202 Mesela Barthold, Cengiz’in gönderdiği tüccarların Sultan’ın Otrar valisi tarafından katlinin Moğollara savaş sebebi vermeye kifâyet ettiğini, Moğolların Hârizmşahlar üzerine yürümek için Halîfe’nin çağrısına ihtiyaç duymayacağını, Moğolları Nâsır-Lidînillâh’ın davet ettiği yönündeki rivayetlerin müphem olduğunu ve dikkate alınmaya değmeyeceğini söylemiştir. Bkz. Barthold, age., s. 493. İbrahim Kafesoğlu (age., s. 244-245) ise Nâsır-Lidînillâh’ın karakterine dair tahlilde bulunmak suretiyle ve belki de onu bu konuda itham eden kaynakların fazlalığı sebebiyle onu tebriye etmemektedir. Mezkûr ithamlar ve bu konudaki diğer tartışmalar için bkz. Özdemir, age., s. 114-124; ayrıca bkz. Hartmann, “Al-Nāsır Li-Dīn Allāh”, EI2 , VII, 997-998; Taeschner, agm., İA, IX, 93. 203 Bazı kaynaklar Moğolların Bağdâd’a yaklaşmaları dolayısıyla Nâsır-Lidînillâh’ın endişelendiğini, halka kunût dualarıyla Allâh’a yalvarmalarını emrettiğini ve şehri tahkim ederek asker hazırladığını kaydetmektedirler. Bkz. Sıbt, age., XXII, 256; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLIV, 55; İbn Kesîr, age., XIII, 208. 58 Dakūka’ya gelen Kökböri’ye destek olmak üzere Halîfe de Emîr Kuştemür 204 kumandasında 800 kişilik bir askerî birlik göndermişti. Ancak Kökböri, emrindeki askerin azlığı sebebiyle ve kazanamayacağı bir savaşa girerek Müslümanların hayatlarını tehlikeye atma endişesiyle harekete geçmedi. Müslümanların Dakūka’dan kendi üzerlerine saldıracaklarını düşünen Moğol birlikleri geri çekilerek Hemedan taraflarına gitmişler, fakat kimsenin kendilerini takip etmediklerini müşahede ile bulundukları yerde beklemeye başlamışlardı. Dakūka’da bulunan Kökböri ise düşmanın taarruza geçmediğini, kendilerine yardımcı bir kuvvetin de gelmediğini görerek burada beklemekten vazgeçip emri altındaki askerleri dağıttı.205 Bundan sonra mezkûr Moğol birlikleri de Hemedan’ı işgal ve halkını katlettiler.206 Nâsır-Lidînillâh’ın aldığı bir diğer tedbir, Türkiye Selçukluları’ndan Moğollara karşı yardım talep etmesiydi. Yukarıda belirttiğimiz üzere Moğolların Bağdâd istikametinde yürüdükleri207 haberi Halîfe Nâsır’ı ciddi manada endişelendirmişti. Bu yüzden Halîfe, yardım talep etmek üzere elçi olarak Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’yi -Hârizmşahların inkırazı münasebetiyle- en güçlü İslâm hükümdarı mevkiine yükselmiş bulunan Türkiye Selçuklu Sultanı Alâeddîn Keykubâd’a gönderdi. Konya’da Sultan ile görüşen hilâfet elçisi, Bağdâd’a yaklaşmakta olan Moğollara karşı Halîfe’nin 2000 süvariden müteşekkil bir imdat kuvveti istediğini bildirdi. Bu isteği kabul eden Sultan Keykubâd Türkiye Selçuklu ordusunun tam teçhizatlı 5000 seçme askerini, yanlarına bir senelik erzak da vererek Melikü’lÜmerâ olan ve ayrıca Malatya sübaşısı bulunan Bahâeddîn Kutluğca’nın emrinde hilâfet merkezine doğru yola çıkardı. Musul’da Bedreddîn Lü’lü’ ve Erbil’de Muzafferüddîn Kökböri tarafından misafir edilen Emîr Kutluğca ve ordusu, hilâfet merkezinden gelen bir elçilik heyetinin Moğol birliklerinin Irak’tan uzaklaştığını ve 204 İbnü’l-Esîr’e (age., XII, 338) göre Taşdemir. 205 İbnü’l-Esîr, age., XII, 337-338; İbn Vâsıl, age., IV, 49-50; Gülay Öğün Bezer, Begteginliler (Erbil’de bir Türk Beyliği, 526-630/1132-1233), Türk Gençlik Vakfı, İstanbul 2000, s. 111-112; Adnan Eskikurt, Musul Atabegliği (Zengîlerin Son Devri ve Lü’lü’ Ailesi), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2014, s. 104-105. 206 İbnü’l-Esîr, age., XII, 341; Cüveynî, age., s. 162-163. 207 Bahsedilen Moğol birlikleri, Cengiz tarafından Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ı yakalamak için gönderilen ve sürekli batıya doğru seyrettikleri için “el-Muğarribe” adını alan Cebe Noyan ve Subutay Noyan kuvvetleridir. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 327-328; Cüveynî, age., s. 144. 59 ihtiyaten davet edilmiş olan askerlerin memleketlerine dönmelerine izin verildiğini bildirmesi üzerine Malatya’ya avdet ettiler.208 Belirttiğimiz üzere Moğolların İslâm ülkelerine teveccüh ettiği yıllarda Abbâsî Hilâfeti ile Hârizmşahlar Devleti arasında şiddetli bir münazaa mevcuttu. Bu çatışmada taraflardan birinin Müslümanların dinî riyâsetini temsil etmesi, diğerinin ise kendi zamanının en büyük İslâm devleti olma hususiyeti göstermesi ve dolayısıyla çatışmanın İslâm âleminin dinî-siyâsî otoriteleri arasında gerçekleşiyor oluşu, Moğol istîlâsı arifesinde İslâm âleminin içinde bulunduğu durumu göstermeye kâfidir sanıyoruz. Kökleri geçmişe dayanan söz konusu münazaa, istîlâ sırasında Abbâsî-Hârizmşah işbirliğini engellemekle kalmayacak, Halîfe’nin Moğollara karşı ve Hârizmşahlar lehine Müslümanları harekete geçirmek için herhangi bir faaliyette bulunmasını da engelleyecektir. 209 Ancak Halîfe Nâsır, kendi bölgesi olan Bağdâd tehlikeye girdiği anda birçok önlem almış, Moğollara karşı Musul ve Erbil Atabegliklerinden, ayrıca Eyyûbîlerden imdat kuvvetleri talep etmiştir.210 Yine Halîfe, Türkiye Selçuklularına müracaat ederek askerî yardım talebinde bulunmuş, ancak yardıma gelen Selçuklu birliklerini tehlikenin uzaklaşması sebebiyle geri göndermiştir.211 Abbâsîleri asıl tehdit eden Moğol taarruzları ise Nâsır-Lidînillâh’ın hilâfetinden sonraki yıllarda, Müstansır-Billâh ile Müsta‘sım-Billâh devirlerinde gerçekleşecektir. 208 İbn Bîbî, age., s. 278-286; Yazıcızâde Ali, age., s. 315-322; Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel, s. 60; Turan, Türkiye, s. 355-356; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 647; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK, Ankara 2003, s. 81-83; Bezer, age., s. 112-113. 209 Sultan Muhammed Hârizmşah’ın vefatından sonra 622/1225 başlarında bu kez oğlu Celâleddîn Mengübertî Irak bölgesine gelecek, Nâsır-Lidînillâh’tan Moğollara karşı yardım isteyecek, ancak Halîfe ona yardım etmediği gibi onun üzerine bir ordu gönderecek ve Celâleddîn bu orduyu mağlup ederek Bağdâd’ı tehdide başlayacaktır. Moğol istîlâsı henüz devam etmekte iken Halîfe ile Hârizmşahlar arasındaki münazaa bu derece şiddetlidir. Nâsır-Lidînillâh ile Celâleddîn arasındaki anlaşmazlık hakkında malumat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-387; Nesevî, age., s. 68-69; Cüveynî, age., s. 356-357; Aydın Taneri, Celâluddin Hârizmşâh ve Zamanı, Kültür Bakanlığı, Ankara 1977, s. 52-54; a. mlf., “Celâleddin Hârizmşah”, DİA, VII, 250. 210 Halîfe diğer İslâm hükümdarları ile beraber el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’dan da askerî yardım talebinde bulunmuştu. Hadisenin tafsilatı Eyyûbîlerin Moğol istîlâsı arifesindeki vaziyetini anlattığımız kısımda gelecektir. 211 Tahminimizce Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın Moğol tehlikesinin uzaklaştığı anda Selçuklu imdat kuvvetlerini derhal geri göndermesinin bir sebebi harp ile meşgul olmayacak ve boşta kalmış, üstelik hariçten gelmiş mücehhez bir ordunun -velev ki hilâfet merkezi bile olsa- şehirler için tehlikeli olabileceğini düşünmesidir. Halîfe ile Selçuklu kumandanı yahut yabancı asker ile yerli halk arasındaki en küçük sürtüşme korkunç sonuçlara yol açabilirdi. Mühim bir siyâsî olan Nâsır-Lidînillâh yardım kuvvetlerini geri gönderirken bunları düşünmüş olmalıdır. 60 2. Türkiye Selçukluları Moğol istîlâsı başladığı sıralarda Türkiye Selçuklu tahtında bulunan Sultan I. İzzeddîn Keykâvus (608-616/1211-1220) saltanatının son zamanlarını yaşıyordu. Haleb Eyyûbîleri üzerine yaptığı başarısız seferden212 kısa süre sonra vefat eden Keykâvus’un yerine, evvelce taht mücadelesinde bulunduğu biraderi Alâeddîn Keykubâd geçti.213 Sultan Keykubâd, gayet temkinli bir hükümdar ve tedbirli bir siyâsî sıfatıyla, kısa süre önce başlayarak hızla ilerleyen Moğol istîlâsının diğer İslâm ülkelerindeki tesirlerini takip etmekte ve istikbalde kendi ülkesine de uğraması muhtemel olan bu tehlikeye karşı önlemler almaktaydı. Bu maksatla ilk olarak Konya ve Sivas şehirlerini muhkem surlarla çevirmeyi planlayan Sultan Keykubâd, kendisine sunulan projelere birtakım teknik müdahalelerde de bulundu ve Konya surlarının inşaatı için ümerânın büyüklerine emirler vererek, her bir burcun inşaatını bir emîre ısmarladı. Bu emîrler de kendi keselerinden harcama yapmak suretiyle ameliyenin kendi üstlerine düşen kısmını tamamladılar. Benzer bir buyruk da Sivas’ta bulunan Emîr-i Meclis Mübârizüddîn Behramşah’a yollanarak Sivas’ta da sur inşaatı başlatıldı. Büyük uğraşlar neticesinde Konya surları 618/1221’de, Sivas surları da 621/1224’te ikmal edildi.214 Yine Sultan Keykubâd Kayseri’de kale ve surlar inşa ettirdiği gibi Erzincan, Amasya ve Malatya gibi merkezlere de surlar ve tahkimat yaptırdı.215 Abbâsîler kısmında bahsettiğimiz Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın Sultan Alâeddîn Keykubâd’dan askerî yardım talebinde bulunması hadisesi, Konya surlarının itmamından hemen sonra gerçekleşmiştir. Bu yardım meselesinde dikkate şayan bir nokta, Sultan Keykubâd’ın Moğollara karşı tutumudur. Sultan, henüz doğrudan 212 Sultan I. İzzeddîn Keykâvus’un 615/1218’deki Suriye seferi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 305-308, 312; İbn Bîbî, age., s. 207-222; Sıbt, age., XXII, 227-228; İbnü’l-Adîm, Zübde, s. 457-462; Ebû Şâme, Terâcim, s. 109; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/II, 433, 469; İbn Vâsıl, age., III, 263-264, 267-268; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 500-501, 504-505; Turan, Türkiye, s. 337-340; Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK, Ankara 1997, s. 47-59. 213 Sultan Alâeddîn Keykubâd Konya’da tahta çıktığı vakit (617 Zilhicce/1220 Ocak-Şubat), Moğol orduları bir süredir Otrar’ı kuşatmış, yani Moğol istîlâsı fiilen başlamış bulunuyordu. Bkz. Barthold, age., s. 500-501; Uyumaz, age., s. 21. 214 İbn Bîbî, age., s. 275-278; Anonim Selçuknâme, s. 41; Yazıcızâde, age., s. 384-391; Turan, Türkiye, s. 353-354; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 647; Uyumaz, age., s. 26-27. 215 Turan, Türkiye, s. 355; Halil Edhem, Kayseriyye Şehri: Mebânî-i İslâmiyye ve Kitâbeleri, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1334, s. 42-43; İsmet Miroğlu, “Erzincan”, DİA, XI, 319. 61 karşılaşmadığı fakat hakkında çok şey duyduğu bu amansız düşmana karşı silahlı mücadeleden ziyade sulh yolunu tercih etmekteydi. Hilâfet elçisi Muhyiddîn İbnü’lCevzî vasıtasıyla yapılan yardım talebini dinledikten sonra halvet odasına giden Sultan, ileri gelen ümerâyı çağırtarak onlarla istişarede bulunmuştu. Bu toplantıda Sultan; Moğollarla uzlaşma yoluna gitmek gerektiği, Halîfe’nin İslâm hükümdarlarının işbilir murahhaslarından oluşan bir heyeti, bu heyetin başına hilâfet elçisini getirmek suretiyle Moğol hanına göndermesi ve bu elçilerin ağır hediyelerle birlikte giderek kendi hükümdarları adına Moğollara tâbiiyet arz etmeleri lazım geldiği, ancak bu şekilde İslâm beldelerinin istîlâdan korunabileceği yönünde görüş bildirmişti. Fakat Halîfe’nin Selçukluları zayıf yahut hilâfet makamına yardım hususunda isteksiz zannetmemesi için bu görüşünü Halîfe’ye bildirmeden evvel ona istediği desteği göndermeyi münasip görmüş, Halîfe’nin çağrısına onun talebinden daha fazla asker göndererek cevap vermişti.216 Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın Moğollara karşı bu tutumu ömrünün sonuna dek değişmeyecek, kendisi onlarla harp yerine sulhü tercih edecektir. Sultan Keykubâd, artık inkıraz vaziyetinde bulunan Hârizmşahların yeni idarecisi Celâleddîn Mengübertî ile de münasebet halindeydi. Babası Sultan Alâeddîn Muhammed’in Şevvâl 617/Aralık 1220’deki vefatından sonra Moğollara şiddetle mukavemet etmiş, fakat mağlup olarak Hindistan’a gitmiş olan Celâleddîn; 622/1225 senesinde Hûzistan ve Irak’a gelmiş, bu bölgelerde yağmalarda bulunduktan sonra Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ile sulh yapmış, Merâga’yı ve Tebriz’i ele geçirmiş, Gürcülerle cihâda başlamıştı.217 Aynı sene Celâleddîn, Kâdi’l-Kudât Mücîrüddîn Tâhir b. Ömer el-Hârizmî’yi218 bir mektupla birlikte elçi olarak Alâeddîn Keykubâd’a gönderdi. Bu mektupta Sultan Keykubâd’a övgülerde bulunduktan başka, iki devlet arasında din ve milliyet birliği bulunduğunu, biri batıda ve biri doğuda olmak üzere her iki devletin de cihâdın bayrağını taşıdıklarını belirtmekte ve iyi dileklerini bildirerek Türkiye Selçukluları ile dostluk ve komşuluk yapmak 216 İbn Bîbî, age., s. 281-282; Turan, Türkiye, s. 355-356; Uyumaz, age., s. 81-82. 217 İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-388, 391-396; Nesevî, age., s. 68-69; Sıbt, age., XXII, 273; İbn Vâsıl, age., IV, 145-148. 218 Nesevî’de (age., s. 69) bu isim Mücîrüddîn Ömer b. Sa‘d şeklindedir. 62 istediğini bütün samimiyetiyle beyan etmekteydi. 219 Kayseri’de huzuruna çıkan Kadı Mücîrüddîn’i iyi karşılayan Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in dostluk ve ittifak teklifini kabul etti. Hatta Keykubâd’ın oğlu Gıyâseddîn ile Celâleddîn’in Fars Atabegi Sa‘d’ın hemşiresi Melike Hâtun’dan olan kızının izdivacı planlandı.220 Sultan Keykubâd Kadı Mücîrüddîn’den gerek Celâleddîn Hârizmşah, gerekse Moğollar hakkında geniş malumat da almıştı.221 Bundan sonra da Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in mektubuna mukabil bir mektup yazarak Emîr Sipehsâlâr Selâhaddîn vasıtasıyla ona ulaştırdı. Mektubunda Sultan Keykubâd; Celâleddîn’in gazâlarını elçi Mücîrüddîn’den dinlediğini, kendisinin şecaat ve metanetine hayran olduğunu, kendisi de batıda kâfirlerle uğraştığından ötürü mektup yollama fırsatı bulamadığını bildirdikten sonra dostâne ilişkilerin sürüp gideceğini ve elçi teatisinin devam edeceğini belirtti.222 Bu mektup Sultan Keykubâd’ın samimi hislerini aksettirmekle beraber, şüphe yok ki haberleri alınan ve Hârizmşah elçisi tarafından da teferruatıyla bildirilen Moğol tehlikesine karşı Türkiye Selçuklu hükümdarının bir ittifak fırsatını değerlendirme isteğinin de göstergesiydi. Bundan sonra da elçi teatisi devam edecek, ancak 626/1229 senesiyle beraber her iki hükümdarın arzuları hilafına gelişen olaylar bu iki İslâm devleti arasındaki münasebetleri zedeleyecek, bu da Moğollar karşısında bütün bir Ortadoğu’nun vaziyetine menfi yönde tesir edecektir. Sultan Alâeddîn Keykubâd ülkesinin menfaatlerini daima önde tutmuş, Moğollara karşı siyasetini de buna göre tayin etmiştir. Daha saltanatının ilk senelerinden itibaren komşu Müslüman devletler ile iyi geçinme ve ülkesindeki mühim şehirleri surlarla çevirtme gibi faaliyetlerinden anlaşıldığı üzere İslâm hükümdarları arasında Moğol tehdidini en iyi o kavramıştır. Yine o, er ya da geç 219 Nesevî, age., s. 69; İbn Bîbî, age., s. 369-372; Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK, Ankara 1988, s. 82-83. 220 Yazıcızâde, age., s. 425; Taneri, age., s. 63. Nesevî (age., s. 125) ise Celâleddîn’in 626/1229’daki Ahlat muhasarası sırasında Alâeddîn Keykubâd’ın elçilerinin gelerek Türkiye Selçuklu şehzâdesine Celâleddîn’in kızını istediklerini, ancak buna iyi cevap verilmediğini kaydetmiştir. 221 İbn Bîbî, age., s. 372; Yazıcızâde, age., s. 424-425; Turan, Türkiye, s. 385. 222 İbn Bîbî, age., s. 372-374; Turan, Vesikalar, s. 83-84. Nesevî (age., s. 96-97), İmâdüddîn adlı bir Selçuklu elçisinin Keykubâd’ın vezirinin imzası bulunan bir mektubu o sıralarda Hoy taraflarında bulunan Hârizmşah veziri Şerefülmülk’e getirdiğini kaydetmektedir. Bu elçi şifahen, Sultan Keykubâd’ın Hârizmşahlar için her türlü askerî yardıma hazır olduğu ve iki devleti hiçbir şeyin ayırmaması gerektiği şeklindeki mesajı da iletmiştir. Osman Turan (Vesikalar, s. 89) ise elçilerin isim farklılıklarına rağmen Nesevî ve İbn Bîbî’deki mektupların gerek muhtevasından ve gerekse elçi teatisindeki zaman aralığından hareketle, farklı mektuplar gibi görünen bu iki mektubun aslında aynı mektup olduğu tespitini yapmıştır. 63 Türkiye hudutlarına da ulaşacağından emin olduğu bu taze ve güçlü devlete karşı İslâm devletlerinin ittihadına çalışmış, ancak Eyyûbî ve Hârizmşah idarecilerinin kendisiyle aynı basirete sahip olmayışı sebebiyle bu ittihat gerçekleşmemiştir.223 Gerek Celâleddîn’in gönderdiği mektuba ve ittifak teklifine verdiği tepki, gerekse iki hükümdar arasında daha sonra gerçekleşen elçi teatileri ve mektuplaşmalar, Türkiye Selçuklu Devleti’nin ve genelde tüm İslâm âleminin menfaatini düşünerek hareket ettiğini anladığımız Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın, Moğol tehlikesi karşısında izlediği geniş görüşlü ve tedbirli siyasetin açık bir misalidir.224 1230’ların başından itibaren Sultan Keykubâd, dikkatini Moğol meselesi üzerine teksif edecek ve bu tarihlerde alacağı tedbirler sayesinde de kendi saltanatı müddetince Moğolları Türkiye sınırlarından uzak tutmaya muvaffak olacaktır. 223 Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev ve Devri, TTK, Ankara 2009, s. 21. Daha sonra 626/1229’da Celâleddîn’in Eyyûbilere ait Ahlat’ı kuşatması sırasında ona elçi göndererek kuşatmayı kaldırmasını isteyen Sultan Keykubâd, elçi vasıtasıyla Celâleddîn’e; Moğolların merhum Sultan Muhammed Hârizmşah’ın günahları dolayısıyla Allâh tarafından müslümanlar üzerine musallat edildiğini söyledikten sonra, Eyyûbîlerin mübarek bir sülale olduğunu ve onlara kılıç çekmenin hayır getirmeyeceğini, kendisinin de onların düşmanı değil dostu ve akrabası olduğunu, eğer Ahlat kuşatmasını kaldırırsa kendisinin Eyyûbîlerle birlikte Hârizmşahların düşmanlarına karşı harekete geçebileceğini söylemiştir. Bkz. İbn Nazîf, age., s. 197-198; İbn Bîbî, age., s. 376-379, 381-382; Cüveynî, age., s. 372; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 527; Turan, Türkiye, s. 389; a. mlf., Vesikalar, s. 99-100; Taneri, age., s. 68-70. Buna rağmen, ileride de değineceğimiz gibi, Celâleddîn Ahlat’ı zaptedecek, bu olay Türkiye Selçukluları ve Eyyûbîlerin Hârizmşahlar ile savaşmasına ve Hârizmşahların tarih sahnesinden tamamen silinmesine yol açacak, dolayısıyla Anadolu’nun Moğol istîlâsı ile karşı karşıya kalmasını netice verecektir. 224 Turan, Vesikalar, s. 99. Celâleddîn Hârizmşah’ın Türkiye Selçuklularının şark sınırlarında mütemadiyen hareket halinde olması, Gürcüler ve Moğollarla harbe devam etmesi gibi hususlar da ülkesinin istikrarını ve ticaret yollarının emniyetini düşünen Alâeddîn Keykubâd’ı endişelendirmekteydi. Bkz. Uyumaz, age., s. 51. Dolayısıyla Türkiye hükümdarının, mümkünse Celâleddîn’i zapturapt altına alma, bölgede sükuneti ve istikrarı temin etme adına onunla iyi ilişkiler kurmaya çalıştığı da söylenebilir. Ayrıca Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in faaliyet sahasının Moğollarla Türkiye Selçukluları arasında bulunduğunu da dikkate almaktaydı. Celâleddîn Moğollarla savaşa devam ettiği ve mağlup olarak aradan çekildiği takdirde Türkiye Selçuklu Devleti Moğollarla yüz yüze gelebilirdi. Nitekim bu durum Celâleddîn’in vefatından sonra el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ tarafından da “Celâleddîn bizimle Tatarlar arasına bir set olarak girmişti.” şeklinde dile getirilmiştir. Bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 264. İşte Sultan Keykubâd bu sebeple Celâleddîn’in mağlubiyetini asla temenni etmiyor, bilakis onunla ittifaka gayret ediyordu. Böylece Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti’ni tehdit etmesi durumunda Sultan Keykubâd Celâleddîn Hârizmşah gibi Moğolları tanıyan, onlarla savaşta tecrübe kazanmış, aynı zamanda cesur ve gâzi bir hükümdarı müttefik olarak yanında bulacaktı. Bu yüzden o, Celâleddîn’in ittifak teklifini kabul etmekte hiçbir beis görmemiş, bu ittifakı da kendisi bozmamıştır. Bütün bunlarla birlikte İslâm kaynaklarının ifade ettiği üzere Sultan Keykubâd’ın Celâleddîn Hârizmşah’ın cihâdından etkilendiği, onun şecaatine hayran olduğu ve onu şarkta İslâm’ın bekçisi sayarak onun ittifak teklifine olumlu yaklaştığı hakikatini de göz ardı etmemek lazımdır. 64 3. Eyyûbîler Moğolların İslâm diyarına girmelerine az bir süre kala Eyyûbî ailesi V. Haçlı Seferi ordularıyla uğraşmaktaydı. Macar, Avusturyalı ve Akkâlı Haçlılardan müteşekkil Haçlı ordusu kuvvetli bir filo ile 615/1218 yazında Dimyât’ı sıkıştırmaya başlamışlardı. Bu sıralarda Eyyûbî Sultanı el-Melikü’l-Âdil vefat etmiş, Mısır’ın idaresi büyük oğlu el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’e geçmişti. el-Melikü’l-Kâmil bir yandan Haçlılarla savaşmakta, bir yandan da onlarla müzakerelerde bulunmaktaydı. Ne var ki Dimyât şehri uzun süren bir muhasaradan sonra Şâbân 616/Kasım 1219’da Haçlıların eline geçti.225 el-Melikü’l-Kâmil, Dımaşk ve el-Cezîre hâkimleri bulunan kardeşleri el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ve el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’dan Haçlılara karşı mütemadiyen imdat istemekteydi. Öte yandan Moğollar önlerine çıkan şehir ve kasabaları yağma ve tahrip etmek suretiyle garba ilerleyerek Azerbaycan’a ulaşmışlardı. Buranın hâkimi olan İldenizli Atabegi Özbek b. Pehlivân Moğollardan emân almış, Moğollara karşı koymaya çalışan bir Gürcü ordusu ise 617 Zilkâde/1221 Ocak ayında ağır bir mağlubiyet alıp geri çekilmişti. Bundan sonra Moğollara karşı ittifak eden Özbek ve Gürcüler, bu ittifaka el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’lEşref’in de dahil olmasını arzu etmişlerdi. Gürcüler bu maksatla el-Melikü’l-Eşref’e elçiler göndererek, onun bu birliğe katılmaması halinde kendilerinin Moğollara tâbi olup onlarla beraber İslâm memleketlerini tahrip edecekleri haberini ulaştırmışlardı. el-Melikü’l-Eşref’in niyeti ise ağabeyinin çağrısına uyarak onun Haçlıları Mısır’dan uzaklaştırmasına yardımcı olmaktı. Dimyât meselesi, onun için Moğolların Ortadoğu’ya girmelerinden daha mühimdi; Mısır’ın kaybı, İslâm ümmetinin kıyamete kadar zilleti olabilir, Haçlıların oraya yerleşmeleri Bilâd-ı Şâm’ın da elden çıkmasına sebep olabilirdi. Haçlıların yerleşimci, Moğolların ise yağmacı ve gelip geçici olduğunu düşünen el-Melikü’l-Eşref kısa vadede Moğolları büyük bir tehdit olarak görmüyordu, bu yüzden Mısır’a hareket etme yönündeki kararını değiştirmedi. Bununla birlikte Gürcülere, kendisinin Haçlılarla savaşmak için Mısır’a gideceğini, 225 İbnü’l-Esîr, age., XII, 276-282, 309; Ebû Şâme, Terâcim, s. 108-109, 111, 116-117; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 498-499, 501-502; İbn Vâsıl, age., III, 254-261, 270-271; ae., IV, 15-19, 32- 33; Steven Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, (trc. Fikret Işıltan), TTK, Ankara 2008, III, 133-142; Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 187-191; Şeşen, Eyyûbîler, s. 101-107; a. mlf., “el-Melikü’l-Âdil”, DİA, XXIX, 59. Moğolların Otrar’ı muhasarasının başladığı tarih için Barthold’un (age., s. 500) verdiği 1219 Eylül’ünü kabul edersek, Dimyât düştüğü sırada Otrar kuşatmasının devam ettiğini söyleyebiliriz. 65 Ahlat’ı biraderi el-Melikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî’ye verdiğini ve Özbek-Gürcü ittifakının ihtiyacı olduğunda Şehâbeddîn’in onlara askerî destek vereceğini söyledi, 618/1221 senesi başlarında da Şehâbeddîn’i Ahlat’a gönderdi.226 Bu elçilik hadisesinden kısa süre sonra bu kez Abbâsî Halîfesi NâsırLidînillâh, el-Melikü’l-Eşref’ten Moğollara karşı yardım talebinde bulundu. Abbâsîlerin Moğollara karşı almış oldukları tedbirlerden bahsederken Erbil istikametinde ilerledikleri haber alınan Moğollara karşı Halîfe Nâsır’ın, Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ve Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ye Moğolları Dakūka’da karşılamalarını emrettiğini söylemiştik. Halîfe bu sırada el-Melikü’lEşref’e de bir mektup göndererek ondan bizzat askerlerinin başında Moğollara karşı harekete geçmesini ve diğer emîrlerle birleşmesini istemişti. Ancak tam da bu sıralarda el-Melikü’l-Mu‘azzam Harran’da bulunan el-Melikü’l-Eşref’in yanına gelerek Dimyât’ı işgal etmiş olan Haçlılarla savaşmak üzere birlikte Mısır’a hareket etme hususunda ona baskıda bulunmuştu. el-Melikü’l-Eşref, Halîfe Nâsır’a da Gürcülere verdiği cevabı vererek mutlaka Mısır’ı Haçlılardan kurtarmak gerektiğini ve kendisinin de ağabeyi el-Melikü’l-Kâmil’in cihâdına yardım etmek üzere Mısır’a gideceğini söyleyerek Halîfe’den özür diledi. Neticede el-Melikü’l-Eşref Moğollarla savaşmak yerine Dimyât’ı kurtarmayı tercih etti ve biraderi el-Melikü’l-Mu‘azzam ile beraber yola koyuldu.227 el-Melikü’l-Eşref’in gerek Gürcülere, gerekse Halîfe’ye verdiği cevapta haklılık payı olmakla birlikte, söz konusu tavırlardan Eyyûbîlerin henüz Moğol tehlikesinin boyutlarını kavrayamamış oldukları anlaşılmaktadır. Öte yandan elMelikü’l-Eşref’in -muhtemelen kendi hâkimiyetinde bulunan el-Cezîre bölgesinin Moğolların saldırdığı İran ve Azerbaycan gibi mevkilere coğrafî yakınlığı münasebetiyle- Moğolları kendi toprakları için bir tehdit olarak algıladığı, ancak 226 İbnü’l-Esîr, age., XII, 333-334, 357-359; İbn Vâsıl, age., IV, 47-48, 89-91; Önder Kaya, Selahaddin Sonrası Dönemde Anadolu’da Eyyûbiler, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007, s. 129- 132. 227 İbnü’l-Esîr, age., XII, 337-338; Sıbt, age., XXII, 257; İbn Vâsıl, age., IV, 49; İbn Kesîr, age., XIII, 201; Şeşen, Eyyûbîler, s. 107-108; Kaya, age., s. 134-136; a. mlf., “el-Melikü’l-Eşref Mûsâ”, DİA, XXIX, 65. Filhakika el-Melikü’l-Kâmil’e destek için Mısır’a giden kardeşleri, Dimyât’ın Receb 618/Eylül 1221’deki istirdadında ve V. Haçlı Seferi’nin başarısızlığında mühim rol oynamışlardır. Tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 282-288; Ebû Şâme, Terâcim, s. 128-130; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 509-510; İbn Vâsıl, age., IV, 92-100, 105; Ebü’l-Fidâ, age., III, 129-130; Demirkent, age., s. 191-194; Şeşen, Eyyûbîler, s. 107-109. 66 Dimyât meselesi ve kardeşlerinin ısrarı dolayısıyla bölgeyi terke mecbur kaldığı da düşünülebilir.228 Eyyûbîlerin Celâleddîn Mengübertî ile münasebetleri de Moğolların Ortadoğu’da ilk kez göründüğü sıralarda başlamıştır. Yassıçimen Savaşı’na kadarki süreçte Celâleddîn Eyyûbîlerle iyi geçinememiş, ancak el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ bunlar arasında istisna olmuştur. Babasının vefatından sonra Moğollarla çetin mücadelelerde bulunan, akabinde Hindistan’a giden, 622/1225 senesinde de Hûzistan ve Irak’a gelerek hilâfet topraklarındaki bazı bölgeleri ele geçiren Celâleddîn bir yandan Bağdâd üzerine yürümeye hazırlanmakta, diğer yandan kendisine Halîfe Nâsır ile mücadelesinde destek verecek müttefikler aramaktaydı. Bu maksatla Dımaşk Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ’ya bir mektup göndererek; Halîfe’nin kâfirleri Hârizmşahlar üzerine musallat ettiğini, kendilerinin onun “Hıtaylar”a yazdığı mektupları bulduklarını ve yine Halîfe’nin, babası Sultan Muhammed’in sonunu hazırladığını söyleyerek229 Halîfe’ye karşı el-Melikü’lMu‘azzam’ın desteğini istemişti. el-Melikü’l-Mu‘azzam ise mü’minlerin emîrine kılıç çekmeyeceğini, ancak Halîfe haricinde herkese karşı Celâleddîn’in yanında olduğunu söylemiş; neticede el-Melikü’l-Mu‘azzam, Celâleddîn ve Muzafferüddîn Kökböri arasında bir ittifak kurulmuştu.230 el-Melikü’l-Mu‘azzam bu ittifakı, o sıralarda kendileriyle arasının açık olduğu kardeşlerine karşı yapmıştı. Böylelikle Celâleddîn, Eyyûbî melikleri arasındaki nüfuz mücadelelerine dahil olmuş oluyordu.231 Eyyûbîler, Hülâgû’nun el-Cezîre ve Suriye’yi işgal ettiği tarihe dek Moğollarla doğrudan münasebette olmayacaklardır. Eyyûbî ailesinin o tarihlere 228 Humphreys, age., s. 168. 229 Sıbt İbnü’l-Cevzî (Sıbt, age., XXII, 273) ve ondan naklen Ebû Şâme (Terâcim, s. 144) bu hadiseyi anlattıkları yerlerde Tatar değil, “küffâr” ve “Hıtâ” kelimelerini kullanmışlardır. Bu yüzden Celâleddîn’in nakledilen ifadelerinden Halîfe’nin, Moğolları mı yoksa Karahıtayları mı Hârizmşahlar üzerine saldırmaya teşvik ettiği tam olarak belli değildir. Celâleddîn’in, babasının helakine sebep olan bir hareketten bahsetmesi, kışkırtılanların Moğollar olduğunu düşündürmekte ise de; varlığı iddia edilen mektuplarda kastedilenin Moğollar olup olmadığı net olarak anlaşılamadığından ötürü bu rivayeti Halîfe’nin Moğolları daveti tezine malzeme olarak kullanmamak ve Celâleddîn’in ifadelerinin sıhhatine şüpheyle yaklaşmak lazımdır. Zira ona bu cümleleri kurduran, Abbâsîler ve Hârizmşahlar arasında üç kuşaktan beri devam eden münazaa olabilir. Bu konuda görüşler için bkz. Özdemir, age., s. 120-121. 230 Sıbt, age., XXII, 273; Ebû Şâme, Terâcim, s. 144; İbn Vâsıl, age., IV, 145-146; Şeşen, Eyyûbîler, s. 112. 231 İbn Vâsıl, age., IV, 146; Humphreys, age., s. 176-178. 67 kadarki faaliyetleri, Haçlılarla savaşmaktan ve el-Cezîre’den Mısır’a kadar uzanan hat üzerinde hâkimiyet tesis etmiş olan Eyyûbî teşekkülleri arasındaki nüfuz mücadelelerinden ibarettir. Mezkûr Eyyûbî teşekkülleri diğer İslâm devletlerinin aksine Moğollarla geç karşılaşacaklar, fakat Moğol istîlâsının tahripkarlığını derinden hissedeceklerdi. 4. Hârizmşahlar Moğollara coğrafî bakımdan en yakın devlet olmaları ve Moğol istîlâsının İslâm âlemine indirdiği darbeleri en derinden duymaları hasebiyle, Hârizmşahların Moğollarla münasebetleri Moğol istîlâsının tüm devreleri içerisinde hususi bir mevkie sahiptir. Büyük Selçuklu Devleti’nin inhitatından sonra gitgide genişleyerek kuvvetlenmiş olan Hârizmşahlar Devleti, Sultan Alâeddîn Tekiş b. İl Arslan (568- 596/1172-1200) devrinde artık büyük bir imparatorluk mahiyeti arz etmekteydi. Tekiş’in arkasında bıraktığı devlet; ordusu İslâm âleminin en seçkin askerî gücü olan, sınırları ise Bağdâd havalisinden Talas’a kadar uzanan muazzam bir siyâsî teşekkül vaziyetindeydi. 232 Hârizmşahlara komşu olan Gûrlular, Tekiş’in vefatı akabinde Hârizmşah topraklarına girerek bazı bölgeleri zaptetmişlerdi. Tekiş’in oğlu ve halefi olan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah, Hârizmşahlardaki taht değişikliğinden istifade ile Horasan’ı bütünüyle ele geçirmiş olan Gûrlulara karşı harekete geçerek Merv’i ve Nîşâbur’u istirdat ettiği gibi; Herat, Belh ve Tirmiz’i de zaptetti.233 Sultan Muhammed, Karahıtaylar ile de mücadele halindeydi. Bu mücadelelerde zaman zaman Karahıtaylara mağlup olduysa da, 234 606/1210 tarihinde İlamış mevkiinde 232 Kafesoğlu, age., s. 146; a. mlf., “Tekiş”, İA, XII/I, 138; Meryem Gürbüz, “Tekiş, Alâeddin”, DİA, XL, 365. 233 Sultan Alâeddîn Muhammed’in 597-603/1201-1206 yılları arasında Gûrlularla mücadelesi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 142-145, 149-152, 158-159, 173, 189-193, 204-205; Cüveynî, age., s. 283-296; Cûzcânî, age., s. 131-132; Reşîdüddîn, age., I, 195-197; Kafesoğlu, age., s. 148-160, 162-166. 234 Sultan Muhammed, 604/1207 yılında Karahıtaylarla yaptığı muharebeyi kaybederek onlara esir düşmüş, bir kumandanının hilesi sayesinde kurtularak Hârizm’e dönebilmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 219-221. Hamdullâh el-Müstevfî (age., vr. 221b) de Sultan’ın Karahıtaylarla yaptığı savaşlardan birinde esir olduğunu, ancak Karahıtay askerinin içinde bulunmasına rağmen kendisinin Sultan olduğunu kimsenin anlamadığını nakletmektedir. 68 Karahıtayları ağır bir bozguna uğrattı ve Mâverâünnehr’e hâkim oldu. 235 Bundan iki sene sonra Semerkand sultanı Osmân Han’ı öldürtmek ve Semerkand’ı ele geçirmek suretiyle Batı Karahanlıları ortadan kaldıran Sultan Muhammed,236 612/1215’te Gazne’yi zaptederek Gûrlu devletine son verdi,237 Kirmân ve Sicistân’ı ilhak etti,238 614/1217-1218’de Irâk-ı Acem’i zaptetti, Salgurlu (Fars) Atabegi Sa‘d ve İldenizli Atabegi Özbek ile harbederek onları taht-ı itaatine aldı.239 Böylelikle Moğol istîlâsı arifesinde Sultan Muhammed Hârizmşah’ın hâkimiyetinde olan yerler Bağdâd civarından Hindistan’a, Hazar Denizi’nin şarkındaki Mangışlak’tan Umman Denizi’ne kadar uzanır hale gelmişti.240 Sultan Alâeddîn Muhammed’in üst üste elde ettiği muvaffakiyetler Hârizmşahlar Devleti’ni hızla genişlettiği gibi, Sultan’ı da büyük bir gurura sevketmişti; Sultan hiçbir devlet reisini kendisine denk kabul etmez bir vaziyetteydi. 241 Öte yandan Sultan’ın vehmi de gururu ile aynı derecede olup, kendisinden şüphelendiği yahut nüfuz sahibi olduğunu fark ettiği kimseleri ya nefyetmekte yahut ortadan kaldırmaktaydı. 242 Sultan bu kadar debdebesine ve zahirdeki azametine rağmen validesi Terken Hatun karşısında gayet zavallı durumdaydı. Terken Hatun’un salâhiyetlerine bakılacak olursa onun devletin idaresinde oğlu ile neredeyse eşit mevkide bulunduğu, bir müşterek imparator sıfatını 235 İbnü’l-Esîr, age., XII, 223-224; Cüveynî, age., s. 299-302, ayrıca bkz. s. 305-307. Bu İlamış muharebesiyle bir manada Karahıtayların sonu gelmiştir. Zira bu yenilgi ile ağır darbe almış olan Karahıtay hükümdarı Gürhan, 1211’de de Nayman Moğollarının reisi Güçlük’e de mağlup olduktan sonra Karahıtaylar tarih sahnesinden çekileceklerdir. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 226-228; Cüveynî, age., s. 311-312; Kafesoğlu, age., s. 189-193. 236 İbnü’l-Esîr, age., XII, 224-226; Cüveynî, age., s. 337-338; Kafesoğlu, age., s. 188-189; Özaydın, “Karahanlılar”, DİA, XXIV, 410. 237 İbnü’l-Esîr, age., XII, 265-266; Cüveynî, age., s. 307-308; Cûzcânî, age., s. 134; Kafesoğlu, age., s. 193-196. 238 İbnü’l-Esîr, age., XII, 259-260; Kafesoğlu, age., s. 196-199. 239 İbnü’l-Esîr, age., XII, 272-273, 274-275; Nesevî, age., s. 15-19; Cüveynî, age., s. 315-316; Kafesoğlu, age., s. 199-205; Erdoğan Merçil, Fars Atabegleri Salgurlular, TTK, Ankara 1991, s. 76- 79. 240 Kafesoğlu, age., s. 205. 241 Sultan Muhammed Karahıtay muzafferiyeti akabinde kendisine verilen “İskender-i Sânî” unvanını beğenmemiş, Büyük Selçuklu Sultanı Sencer’in saltanat süresinin uzunluğu münasebetiyle onun adını kendisine unvan yapmıştı. Bkz. Cüveynî, age., s. 302; Kafesoğlu, age., s. 186-187; ayrıca bkz. s. 206. 242 Sultan’ın Gûrlularla mücadelesinde büyük yararlık göstermiş olan ve son Karahanlı hükümdarı Osmân Han’ın da akrabasından olan Otrar hâkimi Tâceddîn Bilge Han bu şekilde öldürülen bigünahlardandı. Bkz. Nesevî, age., s. 21-22; Kafesoğlu, age., s. 207-208. 69 hâiz olduğu anlaşılır. Sultan gibi Terken Hatunun da ayrı bir payitahtı,243 sarayı ve ricâl-i devleti bulunuyordu. Terken Hatun devlet hazinesinden dilediği kadar masrafta bulunabiliyor, Sultan’ın kararlarına müdahale edebiliyordu. Onun bu nüfuzunun ardında, mensubu bulunduğu Kanklı kabilesinin Hârizmşahlar Devleti’ndeki mevkii rol oynamaktaydı. Onun Tekiş’e zevce olduğu zamandan itibaren Kanklılar idarede ve orduda mühim vazifeler almaya başlamışlardı. Hârizmşah ordusu ekseriyetle Kanklılardan müteşekkil olup, bunlar Terken Hatun’un destekçileriydiler.244 Sultan, kazandığı zaferleri validesi vasıtasıyla devlet hizmetine girmiş olan Kanklılar vesilesi ile kazanmıştı, dolayısıyla bu hususta validesine borçlu bulunuyordu. Hârizmşah tahtının otoritesi askerî aristokrasinin nüfuzu ile sarsılmıştı. Annesinin taraftarları olan bu gruplara herhangi bir mevzuda muhalefet etmek de Sultan için kolay değildi. Sultan Muhammed bu şekilde validesinin arzusu hilafına hareket etme hürriyetinden mahrumdu. 245 Terken Hatun’un baskısını en çok hissettirdiği mevzu, Sultan Muhammed’in veliahtının kim olacağı meselesiydi. Terken Hatun, annesi kendisiyle aynı kabileden olduğu için torunlarından Kutbüddîn Uzlagşah’ın veliaht olmasını istemekteydi. Sultan da, büyük oğlu ve idareciliğe daha liyakatli olan Celâleddîn Mengübertî ve hatta diğer bir oğlu Rükneddîn Gûrsançtı dururken validesinin arzusu üzerine küçük oğlu Uzlagşah’ı veliaht edinmişti. Böylelikle Terken Hatun devletin başında KanklıKıpçak soyunun ibkasını arzuluyor, bu maksatla saltanat meselelerine doğrudan müdahalelerde bulunuyordu.246 Sultan’ın validesi karşısındaki acziyetinin bariz bir nümunesi olması bakımından Vezir Nizâmülmülk Nâsırüddîn Muhammed’in azli hadisesi de zikre değer. Sultan, bu veziri birçok usulsüzlüğünden dolayı azletmiş, uygunsuz hareketlerinin devamı üzerine onun katlini emretmiş, ancak Terken Hatun’un himayesindeki bu şahıs ölümden halâs olmuştu. Nesevî’nin deyişiyle, 243 Sultan Muhammed Karahanlı Osmân Han’ı katlettirdikten ve Karahanlı Devleti’ne son verdikten sonra Semerkand’ı kendisine merkez yapmıştı. Öyle anlaşılıyor ki, Hârizmşahların asıl payitahtı olan Gürgenç’i de vâlidesine bırakmıştır. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 209, 266 no’lu dipnot; Özaydın “Karahanlılar”, DİA, XXIV, 410. 244 Kafesoğlu, age., s. 130-131; a. mlf., “Tekiş”, İA, XII/I, 138; Gürbüz, Hârizmşahlar (Devlet Teşkilâtı-Ekonomi-Kültür), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2014, s. 158-159. 245 Nesevî, age., s. 25; Cüveynî, age., s. 388; Barthold, age., s. 433; Kafesoğlu, age., s. 208-210. 246 Nesevî, age., s. 23; Cüveynî, age., s. 342; Cûzcânî, age., s. 139; Kafesoğlu, age., s. 206-210. 70 dünyayı titreten Sultan bu şahsa karşı duyduğu öfkeye rağmen bir şey yapamamıştı.247 Abbâsîler kısmında Sultan Alâeddîn Muhammed’in Nâsır-Lidînillâh ile münasebetlerine genişçe yer vermiş olduğumuzdan, o mevzuya burada tekrar girmeyeceğiz. Ancak burada değinilmesi gereken husus, Sultan’ın Bağdâd üzerine gönderdiği ordunun mahvından sonra bunun Hârizmşahlar ve genelde Müslümanlar tarafından nasıl karşılandığıdır. Sultan bu hadise ile Müslümanlar nezdinde büyük prestij kaybına uğramış, Esedâbâd civarındaki bozgun Müslümanlarca haklı olarak “Âl-i Abbâs’a yapılan hürmetsizliğe verilen ilâhî bir cezâ” telakki edilmiştir.248 Yine Sultan’ın, Halîfe Nâsır’ın ismini hutbelerden kaldırma emri verdiğinden bahsetmiştik. İbnü’l-Esîr’in kaydına göre Merv, Belh, Nîşâbur, Buhara ve Serahs’ta uygulanan bu emir Hârizm, Semerkand ve Herat’ta uygulanmamıştı.249 Sultan, Büyük Selçuklu hükümdarı Sencer’in varisi sıfatı ile hareket etmek ve bütün bir İslâm âleminin sultanı olmak emelinde olmasına rağmen gerek Halîfe’ye karşı giriştiği böyle faydasız mücadelelerle, gerekse Kübreviyye tarikatı büyüklerinden ve Terken Hatun’un riayet ettiği zevattan Şeyh Mecdüddîn-i Bağdâdî’yi öldürtmesi gibi hareketleriyle validesinin ve kendi tâbiiyetindeki memleketlerde bulunan ulemânın nefretini celbetmişti. 250 Sultan Muhammed devrinde Hârizmşahlar Devleti bütün ihtişamıyla beraber - Karahıtaylarla yapılan gazâlar istisna edilirse- ülküden yoksun hale gelmişti. Terken Hatun nüfuzunu artırmak maksadıyla, Sultan otoritesini zayıflatmamak ve Abbâsî Halîfesi’ne galebe çalmak hırsı ile, ordu ise yağma ve çapul amacıyla hareket etmekteydi. Halk, farklı mevkiler tarafından neşredilen ve birbirini nakzeden 247 Nesevî, age., s. 25-27; Kafesoğlu, age., s. 211-213. 248 Barthold, age., s. 463; M. Fuad Köprülü, “Hârizmşâhlar”, İA, V/I, 273; Kafesoğlu, age., s. 219- 220. Hadiselere muasır olan bazı İslâm kaynakları da bu görüştedirler. Mesela İbnü’l-Esîr (age., XII, 274) Abbâsoğulları gibi necib bir hanedana kastetmenin felaketle neticeleneceğini, böyle bir harekette bulunan Sultan Muhammed’in başına hiçbir hükümdarın başına gelmeyen kötü hadiselerin geldiğini söylemektedir. Cüveynî (age., s. 316), bu olaydan sonra Sultan’ın talihinin bozulduğunu ve Hz. Peygamber’in (SAV) mucizesinin onun üzerinden kalktığını belirtir. Hamdullâh el-Müstevfî (age., vr. 222b) de Sultan’ın Dâru’l-Hilâfe’ye kasdının onun için mübarek olmadığını ifade etmiştir. 249 İbnü’l-Esîr, age., XII, 274. Barthold (age., s. 463) Sultan’a ve validesine sadık şehirler arasındaki itaat farkını düşünerek bu emrin bazı bölgelerde tatbik edilmemesini Sultan ile validesi arasındaki münazaaya bağlamaktadır. Ancak Sultan’ın bu emrinin uygulanmadığı yerlerden olan Semerkand’ın Sultan’ın payitahtı olduğu ve bu şehrin Terken Hatun’a değil Sultan’a sadık olduğu düşünüldüğünde Barthold’un bu görüşü bizce tartışmaya açıktır. 250 Bartold, age., s. 464-465; Grousset, age., s. 247; Kafesoğlu, age., s. 220-221. 71 fermanlar ile şaşkındı. Ordu, Atsız zamanından beri ekseriyetle bozkır kabilelerinden temin edilen paralı askerlerden oluşuyordu; halk ile hiçbir münasebeti bulunmayan Kıpçaklar, Karluklar, Uğraklar, Halaçlar vesair unsurlardan müteşekkildi. Fars ve Hârizmli Müslümanların oluşturduğu halk ile, orduyu teşkil eden mezkûr Türk kabileleri arasında görüş ve hedef bakımından uçurum bulunuyordu. Vakıa Hârizmşah ordusu kalabalık ve harp gücü yüksek, kuvvetli bir orduydu;251 ancak bu paralı Türk askerlerinin Sultan’a sadakatleri tam değildi. Hususan Kanklı-Kıpçak askerleri, kabile bağları münasebetiyle Sultan’dan ziyade Terken Hatun’a bağlıydılar. Ordunun ve ulemânın desteğini arkasına almış olan Terken Hatun ise Sultan’ın en işbilir oğlu olarak tebarüz eden ve aslında tahtın en mâkul adayı olan Celâleddîn’in şiddetle aleyhinde bulunuyor ve bu şekilde Hârizmşahlar Devleti için hiç de hayırlı olmayacak bir siyaset izliyordu. Sultan Muhammed hem ulemânın, hem de askerin sadakatini kaybetmiş vaziyetteydi. Bu şekilde devletin zahirindeki ihtişama mukabil, batınındaki durum inhitat alâmetleri gösterir bir mahiyet arz etmekteydi. 252 Şimdi de Sultan Muhammed’in Moğollarla münasebâtını inceleyelim. Bu münasebât Cengiz Han’ın emrindeki Moğol ordusunun 610/1214 senesinde Çin’i istîlâ etmesinden hemen sonra, henüz Çin’de bulunan Cengiz’e Sultan’ın bir elçilik heyeti göndermesi ile başlamıştır. Cûzcânî’nin, bu elçilik heyetine reislik eden Seyyid Bahâeddîn-i Râzî’den naklettiğine göre; Sultan Çin’in Moğollar tarafından istîlâsını işitmiş ve kendisinin de bir zamandır fethini tasarladığı bu ülkenin hakikaten işgal edilip edilmediğini öğrenmek, Moğolların silahları ve asker mevcudu hakkında da istihbarat toplamak maksadıyla bu elçileri göndermişti. Bu heyette bulunanlar yol boyunca Moğolların Çin’deki mezalimini müşahede ettikten sonra Cengiz’in nezdine gitmişler ve onun tarafından iyi karşılandıktan sonra Cengiz’in Hârizmşahlar ve Moğollar arasında ticârî faaliyetler yapılması ve iki devlet arasında 251 Hârizmşah hükümdarları, en başından beri sahip oldukları askerî kuvvete istinat ediyorlardı. Atsız istiklal mücadelesinde ordusuna güveniyordu; İl Arslan’ın da Büyük Selçuklu Devleti’nin inkırazından sonra Selçuklu bakiyesi toprakların en kuvvetli hükümdarı haline gelmesinin mühim bir sebebi, kuvvetli ordusuydu. Bkz. M. Fuad Köprülü, “Hârizmşâhlar”, İA, V/I, 268; Gürbüz, age., s. 146-147. Askerinin ihtiyaçlarını temin için Halîfe Nâsır’dan Hûzistân bölgesini talep eden Tekiş de Hârizmşah ordusunun kalabalıklığı ile övünüyordu. Bkz. Râvendî, age., II, 355; Gürbüz, age., s. 149. 252 Grousset, age., s. 246-247; Kafesoğlu, age., s. 221. 72 barışın hüküm sürmesi şeklindeki iyi dilekleriyle uğurlanmışlardı.253 Sultan’ın murahhaslarına mukabil Cengiz de Hârizmşahlar ile akdetmeyi tasarladığı anlaşmanın şartlarını tam olara tespit etmek ve ikili münasebetleri geliştirmek amacıyla Mahmûd-ı Hârizmî, Alî Hâce-i Buhârî ve Yûsuf Kenka-i Otrarî adlı elçilerini ağır hediyelerle birlikte Sultan’ın nezdine göndermişti. Sultan’ın Bağdâd üzerine yaptığı başarısız seferden sonra Mâverâünnehr’e avdeti akabinde Sultan’ın huzuruna çıkan elçiler; 254 Cengiz’in Hârizmşahların kuvvetini bildiği, onun da şarkta Çin’i zaptederek ülkesini genişlettiği, iki devlet arasında ticârî faaliyetlerin geliştirilmesini arzu ettiği ve Sultan’ı en sevgili bir oğul addettiği yönündeki mesajını Sultan’a tebliğ ettiler.255 Cengiz’in “en sevgili bir oğul” şeklindeki ifadesine haklı olarak öfkelenen Sultan,256 bilahare bu elçilerden Mahmûd-ı Hârizmî ile yalnız görüşerek ona Cengiz’in hakikaten Çin’i istîlâ edip etmediğini ve Moğolların asker mevcudunu sorunca Mahmûd-ı Hârizmî Çin’in istîlâsı gibi büyük bir olayı saklamanın imkansız olduğunu ve Sultan’ın bunu yakında kesin olarak öğreneceğini söylemiş, ancak Sultan’ın öfkelendiğini anladığı anda Moğolların Hârizmşahlara nispetle çok güçsüz olduğunu söyleyerek Sultan’ı teskin etmiş, bu cevaptan memnun olan Sultan da Cengiz’in talep ettiği anlaşmaya rıza göstermiştir.257 Moğol istîlâsı öncesinde Hârizmşah-Moğol münasebetlerinin mühim bir cüzü, bizzat Sultan Muhammed’in idare ettiği Hârizmşah kuvvetlerinin Moğollarla ilk silahlı mücadelesidir. Muasır tarihçilerin nakillerinde bu muharebenin Otrar faciasından evvel mi, yoksa sonra mı olduğu hususunda birlik bulunmamaktadır. Ancak biz günümüz araştırmacıları tarafından defaatle tartışılmış olan258 bu mevzuya burada girmeyip, Cûzcânî’nin bu muharebeyi Otrar hadisesinden önce gösteren 253 Cûzcânî, age., s. 136; ae. (Moğol İstilası), s. 51-53. Cengiz bu görüşme sırasında Hârizm elçilerine kendisinin şarkın, Sultan Muhammed’in de garbın efendisi olduğunu söylemiş ve o zaman için samimi olan dostluk teklifini bu Hârizmşah elçileri vasıtasıyla iletmiştir. Bkz. Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 52-53. 254 Sultan, Irak’tan dönüşünde Nîşâbur’a, Merv’e ve oradan da Buhara’ya gelmiş ve Cengiz’in murahhasları ile burada görüşmüştü. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 274; D’ohsson, age., s. 92. 255 Nesevî, age., s. 28; Reşîdüddîn, age., I, 234. 256 Sultan, başbaşa görüştüğü Mahmûd-ı Hârizmî’ye hitaben “Nasıl olur da bu mel‘ûn bana böyle hitap eder?” demişti. Bkz. Nesevî, age., s. 29. Filhakika bu tarz hitap, o dönemin beynelmilel diplomasi literatüründe bir çeşit tâbiiyet ve hatta tahkir ifade etmekteydi. Bkz. D’ohsson, age., s. 93; Özdemir, age., s. 135. 257 Nesevî, age., s. 28-29. 258 Bu husustaki tartışmalar için bkz. Barthold, age., s. 456-457; Kafesoğlu, age., s. 236-238; Özdemir, age., s. 149. 73 kaydını esas almak259 ve hadisenin teferruatı için de diğer kaynaklardan istifade etmek suretiyle bu ilk karşılaşmayı anlatacağız. Nayman Moğollarının hükümdarı olan Güçlük, 614/1218 senesinde Cengiz’in Cebe Noyan kumandasında gönderdiği Moğol ordusu tarafından ortadan kaldırılmış, 260 bundan sonra da Cengiz Kıpçak memleketine doğru firar etmiş olan Merkitler üzerine, başlarında büyük oğlu Çoçi olduğu halde Tohuçar Noyan ile Subutay’ı göndererek Merkitleri cezalandırmıştı. 261 Bu Moğol birlikleri kaçan Merkitleri takip etmekte iken Sultan Muhammed’in idaresindeki kalabalık Hârizmşah ordusunun takibine uğradılar.262 Sultan, Kıpçak ülkesinde görünen Merkit reisi Tohtoa Beki üzerine yürüyüp onu ortadan kaldırmak niyetiyle Semerkand ordusuyla birlikte Cend’e hareket etmiş, ancak bir Moğol ordusunun Merkitleri mağlup ederek takibe aldığını ve bu Moğolların Hârizmşah sınırları yakınından geçmekte olduğunu işitmiş, mümkünse hem firari Merkitleri, hem de takipçi Moğolları imha etmek üzere bu iki grubu takibe başlamıştı. Hârizmşah kuvvetleri Moğollar ile Merkitlerin harbettiği bir sahradaki yaralılardan Moğolların Merkitlere galip geldiğini ve ülkelerine dönmekte olduklarını öğrendikten sonra takibe devam ederek Moğollara yetiştiler. Sultan’ın ordusunun kendilerini takip etmekte olduğunu farkeden Moğollar, zaten bir seferden dönmekte olduklarından bitkin ve savaşa isteksizdiler.263 Çoçi, kendilerinin sadece Merkitler üzerine gönderildiklerini ve Hârizmşahlarla savaşma emri almadıklarını Sultan’a bildirerek264 Merkitlerden aldıkları ganimetlerin tasarrufu hususunda Sultan’a teklif dahi verdi. Ancak Sultan; “Cengiz sana benimle savaşmamanı söylediyse Allâh Teâlâ da bize sizinle savaşmayı emretti, hem de sevap vadetti. Sen, Güçlük ve diğerleri birsiniz, hepiniz müşrik olduğunuz için aranızda benim nazarımda fark yoktur. Mızraklar çarpışıp kılıçlar 259 Kafesoğlu (age., s. 238) da bu hususta Cûzcânî’nin kaydını esas almaktadır. 260 Gizli Tarih, s. 159; Cüveynî, age., s. 109; Reşîdüddîn, age., I, 231. 261 Cüveynî, age., s. 110; Reşîdüddîn, age., I, 226. 262 Nesevî (age., s. 14) İslâm tarafının 60.000, Moğol ordusunun da 20.000’den ziyade askerden müteşekkil olduğunu söylemekte, bu ibarenin biraz aşağısında ise Sultan’ın askerinin Çoçi’nin askerinin iki katı olduğunu ifade etmektedir. 263 Cüveynî, age., s. 110, 318-319; Reşîdüddîn, age., I, 235; Barthold, age., s. 457-458; Kafesoğlu, age., s. 238-239; Özdemir, age., s. 150. 264 Cüveynî, age., s. 319; Reşîdüddîn, age., I, 235. 74 birbirine girecek, vaktine hazır ol!” demek suretiyle harpte ısrar etti.265 Çoçi ve ordusu çaresiz muharebeye giriştiler. İslâm kaynaklarının dehşet verici bir savaş olarak nitelendirdiği bu ilk karşılaşmada taraflar var güçleriyle birbirlerine karşı koyarak harp meydanını kan gölüne çevirdiler. Her iki tarafın sağ cenah kuvvetleri birbirlerinin sol cenahına hücum ve galebe etmek suretiyle harbi kızıştırmaktaydılar. 266 Bundan sonra Çoçi, İslâm ordusunun bizzat Sultan’ın da yer aldığı noktasına, yani kalbine saldırarak Sultan’a endişeli anlar yaşattıysa da, Sultan’ın büyük oğlu ve şecaati bütün tarihçilerce müsellem olan Celâleddîn Mengübertî bu taarruzu başarılı bir şekilde püskürtmek suretiyle Çoçi’nin hamlesini boşa çıkardı.267 Sabahtan akşam namazı vaktine kadar süren muharebede galip yoktu, her iki taraf da birbirinin harp gücünden etkilenmiş ve haddinden fazla yorulmuş oldukları halde muharebeye fasıla verdiler. Moğollar ordugâhlarının bulunduğu mevkide ateşler yakarak süratle ülkelerine doğru çekildiler.268 Hârizmşahlar ile Moğollar arasındaki bu ilk karşılaşma her iki tarafı, fakat daha ziyade Sultan Muhammed’i tedirgin etmişti.269 Zira kuvvetler arasında gerek asker mevcudu ve gerek fizikî durum bakımından büyük farklılık bulunduğu halde270 Hârizmşah ordusu Moğollara galip gelememişti. Sultan, ömrünün nihayetine dek bu karşılaşmayı ve Moğolların askerî gücünü unutamayacak, hatta bu hadise dolayısıyla 265 Nesevî, age., s. 14. Bu ısrarda hiç şüphesiz Sultan’ın hamiyet-i dîniyyesi kadar, Moğol ordusunun yorgunluğu ve sayıca azlığı da müessirdi. Sultan biraz da buna güvenerek vuku bulacak bir muharebeden muhakkak zaferle çıkacağını ümit etmekteydi. Bkz. Kafesoğlu, age., s. 239; Özdemir, age., s. 150-151. 266 Nesevî, age., s. 14; Cûzcânî, age., s. 135; Cüveynî, age., s. 110. 267 Cüveynî, age., s. 110, 320; Reşîdüddîn, age., I, 235; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 268 Nesevî, age., s. 14; Cûzcânî, age., s. 135; Reşîdüddîn, age., I, 235-236. İbnü’l-Esîr (age., XII, 322- 323) bu muharebenin üç gün üç gece devam ettiğini ve 20.000 şehide mukabil sayısız kâfir öldürüldüğünü kaydettikten sonra dördüncü gün tarafların savaşa ara verdiklerini ve Hârizmşah ordusunun da Moğollar gibi ateşler yakarak geri çekildiğini söylemektedir. Bu hareket, bir ordunun gece karanlığından istifade ile muharebe meydanını terkederken düşmanın halen kendilerini harp meydanındaki ordugâhlarında zannetmeleri için başvurulan bir taktikti. Cüveynî (age., s. 320) ise Moğolların ellerinde meşaleler olduğu halde atlarıyla hızla savaş meydanından uzaklaştıklarını ve Hârizmşahlar tarafından farkedilmediklerini kaydetmektedir. 269 Kaynaklar Moğolların da Hârizmşah ordusunun kuvvetinden müteessir olduğunu yazmaktadır. Cüveynî’ye (age., s. 110-111) göre Çoçi geri dönünce babasına Hârizmşah ordusunun kalabalık ve kuvvetli bir ordu olduğunu, ancak Moğolların yine de onları yenebileceğini söylemiştir. Reşîdüddîn (age., I, 236) de Çoçi ile beraber bu savaşta bulunan Moğol kumandanlarının Cengiz’e, bilhassa Celâleddîn Mengübertî’nin kahramanlığından bahsettiklerini nakletmektedir. 270 Moğol ordusunun sayıca daha az ve ayrıca daha yorgun olduğunu söylemiştik. 75 bir daha Moğollarla bizzat karşılaşma cesaretini gösteremeyecekti.271 Sultan’ın, istîlânın hiçbir safhasında ülkesinin ve ordusunun başında bulunmamasına ve firara başlamasına en mühim sebep işte bu olaydır. Yukarıda zikrettiğimiz gibi bu muharebenin Otrar hadisesinden önce veya sonra olduğu hususunda kaynaklardaki rivayetler muhteliftir. Ancak bizce bu hadisenin Otrar hadisesinden önce gerçekleşmiş olması ihtimali daha kuvvetlidir. Buna dair sağlam bir karine, Cengiz’in Otrar’a gönderdiği kafilede bulunan ve Gizli Tarih’e göre Uhuna adındaki272 Moğol elçisinin taşıdığı mektubun muhtevasında gizlidir. Cüveynî’nin bir kısmını naklettiği bu mektupta yer alan “Ülkenizin tüccarlarından buraya gelenler oldu. Onları memnun edip sağ salim gönderirken, onlarla birlikte ülkenizde alışveriş yapıp güzel ve nadide şeylerle geri dönsünler diye adamlar gönderiyoruz. Böylece ticârî ilişkiler, aramızdaki anlaşmazlıkları ve düşmanlıkları kaldırıp yerine sevgi ve dostluk getirmeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önlemeye vesile olacak.”273 şeklindeki ibareler, açıkça aradan kaldırılması lüzumlu olan bir “düşmanlıktan” ve “kinden” bahsetmektedir. Cengiz’in aynı mektubunun Ebü’l-Ferec tarafından nakledilen versiyonunda da “Tacirler buraya geldiler, kendilerini sağ salim yerlerine döndürdük. O tarafların zarif ve nefis eşyasından satın almak için kölelerimizden bir kısmını onlar ile beraber oraya gönderdik. Ortadan nifak kalkmak ve her iki taraftan ittifak muhkemleşmek için bunların da sağ ve salim olarak dönmeleri gerekir”274 ifadeleri bulunmaktadır. Burada da ortadan kaldırılmasına çaba sarfedilen bir “nifak” söz konusudur. Mektubun iki versiyonunda da aslında evvelce vuku bulmuş olan ve iki devlet arasına düşmanlık tohumu atan bir hadiseye gönderme bulunmaktadır. Aksi takdirde aradan düşmanlığın ve kinin kaldırılması ihtiyacını hissetmek abes olurdu. Bu durum Otrar hadisesinden önce iki devlet arasında vukua gelen bir çatışmaya delalet eder ki, kaynaklarımızda Sultan Muhammed ve Çoçi arasındaki mezkûr karşılaşmadan başka bu hususiyeti taşıyan bir hadise yoktur. Yine mektubun iki versiyonunun ortak bir hususiyeti, Hârizmli Müslüman tüccarların Moğol ülkesine giderek “sağ salim ülkelerine dönmüş” olmalarının Cengiz tarafından özellikle vurgulanmasıdır. 271 Barthold, age., s. 460. 272 Gizli Tarih, s. 174. 273 Cüveynî, age., s. 117. 274 Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 8. 76 Buradan da iki taraf arasında bulunan evvelki bir husumete zımnen işaret edildiği anlaşılmaktadır. Zira Moğol ülkesinde bu Hârizmli tüccarların başlarına bir şey gelmediğini vurgulamak, ayrıca Moğol ülkesinden Hârizm ülkesine giden tüccarların aynı şekilde sağ salim geri gönderilmelerini istemek, ancak iki hasım devlet arasında gerçekleşen bir protokol olabilir. Aralarında problem olmayan iki devletin kendi elçilerinin yahut tüccarlarının sağ salim iadesini istemelerinin söz konusu olmayacağı, taraflar arasında böyle ifadelere ihtiyaç duyulmayacağı malumdur. Burada ise durum tam aksidir; aslında Cengiz, “Aramızdaki husumete rağmen Hârizm tüccarları bizim ülkemizde alışverişlerini yaptılar ve kendilerine eziyet edilmedi. Biz de aynı şeyi sizden bekliyoruz.” demek istemektedir. Hulâsa Cengiz tarafından Sultan’a gönderilen mektubu dikkatli okumak; evvelâ Sultan ile Çoçi’nin harbettiğini, sonrasında Otrar hadisesinin gerçekleştiğini tespit etmeye yardımcı olacaktır. Hatta belki Sultan’ın Otrar hadisesine kayıtsız kalmasının ve Cengiz’in gönderdiği kervanın Otrar’da imhasına yeterince ciddi yaklaşmamasının altında bile Sultan’ın bu ilk muharebede Moğollara galebe edememesinin verdiği öfkenin bulunduğu söylenebilir. Cengiz tarafından gönderilen ve Mahmûd-ı Hârizmî, Alî Hâce-i Buhârî ve Yûsuf Kenka-i Otrarî’den oluşan elçilik heyetinin Sultan Muhammed tarafından kabulünden ve taraflar arasında bir anlaşma akdedilmesinden bir süre sonra yukarıdaki muharebe gerçekleşmiş olmasına rağmen, akdedilen anlaşmanın gereği olarak275 Cengiz’in gönderdiği ve altın, gümüş külçeleri ile çok miktarda kıymetli ticârî emtia taşımakta olan büyük ticaret kafilesi Hârizmşahlar Devleti’nin mühim sınır şehirlerinden Otrar’a geldi. 450 kişiden müteşekkil olan bu kafilenin276 başında Otrarlı Ömer Hoca, Hammâl-ı Merâğî, Fahreddîn Dîzekî-i Buhârî ve Emînüddîn-i 275 Cengiz’in taraflar arasındaki ticârî ilişkilerin sekteye uğramamasını bilhassa kendisinin arzuladığı, bu yolda Sultan’ın Çoçi ile karşılaşmasının üzerinde fazlaca durmamış olduğu ve adı geçen murahhaslar vasıtasıyla evvelce yapılan anlaşmayı hayata geçirmeye çalıştığı anlaşılıyor. Söz konusu muharebeye rağmen Cengiz’in barıştan taraf olması, bu savaşta bulunan Moğol kumandanlarının Hârizmşahların kuvveti hakkında verdiği bilgilerden ve dolayısıyla Cengiz’in Sultan’ın kuvvetinden az da olsa çekinmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Moğol tebası olan tüccarların kıymettar mallarla dolu Hârizm pazarlarında alışverişten mahrum olmaları Cengiz’in asla işine gelmezdi. 276 Cüveynî, age., s. 117. Ebü’l-Ferec; Tarih’inde (II, 482) kervanın 400 tacirden, Muhtasar’ında (s. müslüman, hristiyan ve Türk toplam 150 kişiden müteşekkil olduğunu söylemektedir. Hamdullâh elMüstevfî (age., vr. 222b) ise 500 tacirden bahsediyor. 77 Herevî adlı Müslüman tüccarlar bulunuyordu.277 Kervanda tacirlerden başka Cengiz’in Sultan’a yazdığı bir mektubu taşıyan Moğol elçileri de yer almaktaydı. 278 Cengiz bu mektubunda; evvelce bazı Hârizm tüccarlarının Moğol ülkesine geldiklerini ve alışveriş yaparak salimen geri döndüklerini, kendisinin de bir tüccar kafilesini alışveriş yapmaları ve nadide emtia alıp salimen geri dönmeleri için Hârizm ülkesine gönderdiğini, böylece iki ülke arasında düşmanlıkların kalkıp dostluğun başlayacağını bildirmekteydi.279 Ancak Hârizmşahların Otrar valisi ve Terken Hatun’un da akrabası olan Gayır Han İnalcuk,280 bu kervanın mallarına tamah ederek Sultan’a bu kafilenin casusluk için Otrar’a gelmiş olduğunu ve kafiledekilerin bazı tehditlerle halkı korkuttuklarını söyleyerek Sultan’dan bunları cezalandırmak için izin isteyince Sultan, kendisi bunlar hakkında bir karar verinceye dek kafiledekilerin hapsini emretti. Ne var ki İnalcuk’un emriyle bu tüccarlar kâmilen katledildiler, mallarına da el konuldu.281 Katliamdan tek bir kişi kaçıp kurtuldu ve Cengiz’e hadiseyi haber verdi.282 277 Nesevî, age., s. 29. Cüveynî (age., s. 317) ve Reşîdüddîn (age., I, 145, 233) bu kafiledeki tüccarların tamamının müslüman olduğunu söylemektedirler. İbnü’l-Esîr (age., XII, 320), bu kafilenin Türklerden ve bilhassa tüccarlardan teşekkül ettiğini kaydetmiştir. 278 Gizli Tarih (s. 174), Uhuna adlı elçinin ve 100 kişilik maiyetinin Cengiz tarafından müslümanlara gönderildiğini kaydetmektedir. Bu kafileyi oluşturan mezkûr 450 kişiden 100’ünün Moğol elçilik heyeti olması muhtemeldir. Bkz. Özdemir, age., s. 140. Ebü’l-Ferec her iki eserinde (Abu’l-Farac Tarihi, II, 482; a. mlf., Muhtasar, s. kafilenin mevcudunu farklı vermiş olduğu halde, her iki naklinde de bir Moğol elçisinin varlığından söz etmektedir. 279 Cüveynî, age., s. 117. 280 Cüveynî, age., s. 117. Nesevî (age., s. 29) bu zatın Sultan’ın dayısının oğlu, Reşîdüddîn (age., I, 145) ise Sultan’ın dayısı olduğunu söylemektedir. 281 Hadisenin sebebini bu şekilde veren Nesevî (age., s. 29), tüccarlardan bir daha haber alınamadığını belirtir. Cüveynî (age., s. 117-118), İnalcuk’un bu kafilede bulunan ve kendisinin daha evvelden tanıdığı bir Hintli’ye kötü davrandığını, fakat adamın İnalcuk’tan korkmayarak ona saygı göstermediğini ve buna öfkelenen İnalcuk’un tüccarları hapsettikten sonra Sultan’a elçi göndererek bunları cezalandırmak için izin istediğini, Sultan’ın ise hiçbir tetkikat yapmaksızın tüccarların katline ve mallarına el konulmasına izin verdiğini kaydetmiştir. Reşîdüddîn (age., I, 234) de bu Hintli’nin eski tanışıklıkları münasebetiyle İnalcuk’a ismiyle hitap ederek ve ayrıca ona hiç ehemmiyet vermeyerek İnalcuk’u kızdırdığını ve bu yüzden diğer tüccarlarla beraber İnalcuk tarafından tevkif edildiğini söylemektedir. İnalcuk vaziyeti Sultan’a bildirmiş, Sultan da bu tüccarlarının kanlarının dökülmesini emretmiştir. 282 Cûzcânî (age., s. 136; ae. (Moğol İstilası), s. 53) bu kişinin; kafilede yer alan ve kafile tevkif edildiği sırada hamamda bulunan bir deve çobanı olduğunu, Cüveynî (age., s. 118) diğer tüccarlarla birlikte İnalcuk tarafından hapsedildikten sonra bir yolunu bulup zindandan kaçan ve bir yerde saklanan bir tüccar olduğunu söylemektedir. Reşîdüddîn (age., I, 234) de kafiledeki bir kişinin hapisten firar ederek bir delikte saklandığını, arkadaşlarının katlinden sonra Cengiz’in yanına gelerek ona hadiseyi haber verdiğini kaydetmiştir. Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 482; a. mlf., Muhtasar, s. 9) ise kimliğini vermeksizin yalnızca bir kişinin kaçıp kurtulduğunu ve Cengiz’i olaydan haberdar ettiğini belirtir. 78 Bu faciadan haberdar olan Cengiz, evvelce Sultan Tekiş’in hizmetinde bulunmuş bir şahsın oğlu olan İbn Kefrec Buğra’yı iki Moğol ile birlikte Sultan’a göndererek Otrar valisinin teslimini istedi; aksi takdirde Hârizmşahların harbe hazır olması gerektiğini bildirdi. Sultan, Cengiz’den çekinmekteydi; ancak İnalcuk, Terken Hatun’un akrabası olduğundan ve Hârizmşah ordusunun da ekserisi İnalcuk ile aynı kabileden olduğundan dolayı onu Moğollara teslim edemezdi. Sultan ikinci büyük hatasını yaptı; İnalcuk’u Moğollara teslim etmediği gibi İbn Kefrec’i ve diğer elçileri öldürttü.283 Kaynakların ifadesinden Cengiz’in, Hârizmşah’ın bu tavırlarına çok öfkelendiği ve bu son hadiseyi harp sebebi saydığı açıkça anlaşılmaktadır.284 İşte bütün Ortaçağ’ın en yıkıcı istîlâsı bu elim hadise neticesinde başlamıştır. Hadiseyi bize nakleden kaynaklardan bazısı Sultan’ı tebriye etmekte,285 bazıları da asıl kabahatli olarak Sultan’ı görmektedir.286 İhtimal ki söz konusu tüccarlar, Otrar valisinin hırsının ve Sultan’ın vehminin kurbanı olmuşlardı. Sultan Muhammed, evvelce Çin’in istîlâsı ve Moğolların kuvveti hakkında casusluk yapması için elçilik kisvesi altında Seyyid Bahâeddîn-i Râzî’yi Cengiz’in yanına göndermişti. Dolayısıyla kendisi de Otrar’a gelen kafilenin mensuplarının kendi ülkesinde istihbarat toplamak üzere gönderilmiş tüccar kılıklı bir grup Moğol casusu olmaları 283 İbnü’l-Esîr, age., XII, 322; Nesevî, age., s. 29-30. Ancak İbnü’l-Esîr Sultan’ın Moğol elçilik heyetinin reisini öldürttüğünü, diğer elçileri de sakallarını kazıttıktan sonra geri gönderdiğini kaydetmiştir. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, a. yer) ve Cüveynî’nin (age., s. 119) rivayetlerinde Cengiz’in bu elçiler vasıtasıyla mutlaka Hârizmşah üzerine yürüyeceği şeklinde daha tehditkar bir mesaj gönderdiği de ifade edilmektedir. Cüveynî’ye göre Cengiz, Sultan’a onun üzerine yürüyeceğini bu şekilde haber vererek, onun Moğollara habersiz yakalanma şeklinde bir bahane öne sürmesine meydan vermemeye çalışmıştı. Reşîdüddîn (age., II, 241) de Cengiz’in sefere çıkma kararı aldıktan sonra son defa Sultan’a elçi gönderdiğini ve tüccarların intikamı için üzerine yürüyeceğini ona bildirdiğini söylemektedir. 284 Gizli Tarih’e (s. 174) göre Cengiz, “Altın dizginlerimin müslümanlar tarafından koparılmasına nasıl müsaade edebilirim?” demek suretiyle hadiselere ilk tepkisini vermiştir. Diğer kaynakların rivayetlerine göre ise haberi alınca öfke ve üzüntüden ağlayan Cengiz, başını açmış ve kemerini omuzuna asmış vaziyette bir tepeye çıkarak üç gün üç gece burada aç susuz durmuş, gökyüzüne bakarak intikam için dua etmiştir. Bkz. Cüveynî, age., s. 118-119; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 482-483; a. mlf., Muhtasar, s. 9; Reşîdüddîn, age., I, 234-235. Elbette Cengiz’in bu şamanist ritüeli, onun son kez gönderdiği elçisi İbn Kefrec’in katlinden ve artık sulh ihtimali ortadan kalktıktan sonra gerçekleştirdiği düşünülmelidir. 285 Nesevî (age., s. 29) Sultan’ı söz konusu hadisede suçlu görmemekte, asıl suçlunun Sultan’ın tüccarların hapsedilmesi yönündeki emrini adeta farklı biçimde tevil eden İnalcuk olduğunu ima etmektedir. 286 İbnü’l-Esîr (age., XII, 320), Sultan’ın bu mallara tamah ederek tüccarların öldürülmelerini ve mallarının da tarafına gönderilmesini emrettiğini söylemektedir. Cûzcânî’ye (age., s. 136) göre kervandaki emtiayı Sultan’a haber veren İnalcuk, kafileyi ortadan kaldırmak için Sultan’dan izin alarak hareket etmiştir. Cüveynî (age., s. 117-118, 316-317) ve Reşîdüddîn (age., I, 234) ise tüccarların cezalandırılması hususunda Sultan’ı düşüncesizlikle suçlamaktadırlar. 79 ihtimalini düşünmüş ve bu vehimle hareket etmiş olmalıdır.287 Katliam emrini bizzat Sultan’ın verip vermediğini tespit güçtür; bununla beraber -tacirlerin casusluğuna ihtimal verdiyse bile- Sultan’ın, tamamının Müslüman olduğunu anladığımız bu tüccarların hakikî kimliklerini soruşturma zahmetine girmemesi kabahat addolunabilir.288 Her şeye rağmen bu hatanın düzeltilmesi imkan dahilindeydi, belki İnalcuk’u Moğollara teslim etmeye dahi lüzum yoktu; Sultan’ın emriyle İnalcuk ortadan kaldırılabilir, Moğolların zararı tazmin edilebilir, öldürülen tüccarların kanları için diyet ödenebilir ve bu şekilde meselenin halli mümkün olabilirdi. Ancak belirttiğimiz üzere, Otrar valisinin Terken Hatun’un akrabası olması ve Hârizm askerleriyle aynı kabileden oluşu Sultan’ı istese dahi ona ceza veremeyecek durumda bırakmaktaydı. Sultan’ın hakikî kabahati ise bizce onun son defa kendisine gönderilen elçiyi katlinde aranmalıdır. Sultan, Moğol elçilerine yumuşak davranması halinde zayıf görüneceği fikrindeydi. İbn Kefrec’i katlettirmesinin altında da muhtemelen Moğollardan duyduğu çekinceyi bastırma ve kendini kuvvetli gösterme düşüncesi yatıyordu.289 Ne olursa olsun bu son hareket bütün sulh ümitlerini ortadan kaldırmaya yetmiştir.290 Bu bahsi kapatmadan evvel Sultan Muhammed Hârizmşah’ın Moğollara karşı aldığı tedbirlerinden bahsedelim. Sultan, Çoçi ile yaptığı muharebede Moğolların kuvvetini ölçme imkanına sahip olmuştu. Moğol ordularının küçük bir kısmına galebe etmek bu denli zor ise, Sultan’a göre, topyekûn harekete geçecek Moğol kitlelerine karşı koymak imkan dahilinde değildi. Bu yüzden Otrar hadisesi akabinde ortaya çıkan savaş durumu, Sultan’ı ciddi manada endişeye sevketmiş olmalıdır. Cengiz’in harp ilanından sonra Sultan, Buhara ve Semerkand gibi mühim şehirlere harp aletleri ve zahîre takviyesi yaptırdı, Semerkand’ın etrafına yeni surlar çektirip 287 Barthold, age., s. 492. 288 Kafesoğlu (age., s. 242), Sultan’ın bu tüccarların durumuna ve kimliklerine olan kayıtsızlığı sebebiyle onun ne olursa olsun Otrar hadisesinde birinci derecede mesul olmaktan kurtulamayacağını söylemektedir. 289 Nesevî, age., s. 29-30; Kafesoğlu, age., s. 243. 290 Sultan’ın elçi İbn Kefrec’i öldürttükten sonra diğer Moğol elçilerine Cengiz’e iletmeleri için; “Dünyanın öbür ucunda da olsan yanına gelir, adamlarını katleder ve senden intikam almadıkça seni rahat bırakmam” (bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 322) şeklinde sözler söylemesi, Sultan’ın, her türlü sulh kapısının kapandığının farkında olduğunu göstermektedir. Zira Sultan’ın sözleri, telafi edilemez bir kabahat işledikten ve geri dönülmez bir yola girdikten sonra artık düşmanına karşı kuvvetli görünme ihtiyacı hisseden bir hükümdarın sözleri gibidir. 80 kaleyi tamir ettirdi, hendekleri yeniletti.291 Ayrıca 615/1218-1219 senesi vergilerini peşinen toplattığı gibi, okçu birliklerini ve tüm orduları teçhizatlarıyla beraber silah başına çağırdı. Toplanan para her bir askere binek, silah ve zahîre temininde kullanılacaktı.292 Böylelikle şehirler daha muhkem hale getirildiği gibi, istimal edilecek asker ve para hususunda da sıkıntı bulunmuyordu. Ancak Sultan’ın kendisi psikolojik olarak harbe hazır değildi; Moğollarla yaptığı ilk ve tek silahlı karşılaşma dimağında korkunç akisler bırakmıştı.293 Sultan bu tedbirleri aldıktan sonra, Hârizmşah ülkesine doğru yola çıkmış olan Moğol ordusuna karşı tatbik olunacak harp stratejisi hakkında fikir alışverişinde bulunmak üzere bir meclis topladı. Bu mecliste bulunan ve Sultan’ın yanında çok muteber olan büyük Şâfiî fakîhi İmâm Şehâbeddîn-i Hîvakî diğer İslâm ülkelerinden Moğollara karşı yardım talebinde bulunmak, Hârizmşah ordusuyla birlikte muazzam bir yekûna ulaşacak olan bu İslâm ordularını Seyhun ötesine geçirmek ve uzun yol katederek yorgun vaziyette Hârizmşah ülkesi hududuna gelecek olan Moğolları orada karşılamak yönünde tavsiyede bulundu. Ancak ricâl-i devletten bir kısmı buna karşı çıkarak, Moğolların Seyhun’u geçmesine müsaade etme ve onların Hârizmşah ülkesine girmelerinden sonra onları dağ geçitlerinde imha etmeyi teklif ettiler.294 Mâverâünnehr’i elde tutmanın imkansızlığını savunan bir görüş de, en azından Horasan ve Irak’ı elde tutmak için Ceyhun’u set yaparak Moğollara mukabeleye çalışma taraftarıydı. Yine Sultan’ın Gazne’ye giderek Moğollara burada karşı koyması, bu mümkün olmazsa Hindistan’a çekilmesi yönünde fikirler ortaya atıldı.295 Ancak bu fikirlerin hepsi mahzurluydu. Bir kere Sultan’ın gerek Abbâsî Hilâfeti ile, gerekse diğer İslâm devletleri ile arası iyi değildi, dolayısıyla onlardan imdat bekleyemezdi. Sonra, Moğolları bilmedikleri geçitlerde kırma fikrini öne sürenler Cengiz’in Hârizmşahlar ülkesinde casuslarının bulunduğunu ve ordusunu emniyetli yollardan ülkeye sokacak rehberler bulmakta güçlük çekmeyeceğini hesap 291 İbnü’l-Esîr, age., XII, 323; Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 322. 292 Nesevî (age., s. 30) toplanan bu paraların istîlânın çok seri şekilde ilerlemesinden ötürü lazım olan mahallere sarfedilemediğini söylemektedir. 293 Kaynaklardan bazıları Sultan’ın bu bozuk ruh halini etrafındakilere de yansıttığını, tedbir almak üzere bizzat bulunduğu mevkilerde Moğolların kalabalıklığından ve yenilmezliğinden bahsetmek ve herkesin kendi canını kurtarmaya bakması gerektiğini söylemek suretiyle askerin ve halkın moralini bozduğunu belirtmektedirler. Bkz. Cüveynî, age., s. 322; Reşîdüddîn, age., I, 236. 294 İbnü’l-Esîr, age., XII, 321. 295 Cüveynî, age., s. 322-323. 81 etmiyorlardı. Ceyhun’u set yapma yahut mücadeleyi Gazne’de, olmazsa Hindistan’da verme fikri ise Mâverâünnehr’i yani Hârizm ülkesinin en mühim kısmını Moğollara savaşsız terketmek demekti.296 Neticede Sultan Muhammed, ileri sürülen fikirlerin haricinde bambaşka bir taktiği uygulamaya karar verdi; hatalarına bir yenisini ilave ederek bütün bir Hârizmşah ordusunu Mâverâünnehr’deki şehirlere taksim etti. Ona göre yapılması gereken, meydan savaşı vermek yerine her bir şehrin kendi garnizonu ile müdafaada bulunmasıydı. Bu da belki bir defada mahvedilmesi mümkün olan Moğol ordusuna karşı savunmaya geçerek savaşın süresini uzatmak, kalabalık Hârizmşah ordularını şehirlere hapsetmek demekti.297 Sultan, Moğolların evvelâ taarruz edecekleri tahmin edilen ve Gayır Han İnalcuk kumandasında 20.000 askere sahip bulunan Otrar’a298 50.000 askerden başka Hâcib Karaca kumandasında 10.000 süvariden oluşan bir takviye kuvveti bıraktı, ayrıca surları tahkim edip müdafaa için teçhizat ve zahîre takviyesi yaptı.299 Benâket’e Kutluğ Han kumandasında 10.000 asker; 300 Buhara’ya Emîr-i Âhûr İhtiyârüddîn Güçlü, İnanç Oğul Hâcib, Gök Han, Hâmid Pûr, Tayangu ve Sevinç Han kumandasında 30.000 kişilik bir kuvvet yerleştirildi.301 En esaslı hazırlık ise Mâverâünnehr’in payitahtı konumundaki Semerkand’da yapıldı. Sultan’ın dayısı Toganşah’tan başka Alp Er Han, Şeyh Han, Arslan Han ve yine İzzeddîn Kert, Husâmeddîn Mes‘ûd gibi Gûrlu kumandanlar idaresinde olmak üzere 40.000 askerle takviye edilen şehirde biriken Hârizmşah askerlerinin sayısı 110.000’e baliğ olmuştu.302 Ayrıca 20 harp fili303 bulunan şehrin kalesi de tam bir 296 Kafesoğlu, age., s. 249-250; Özdemir, age., s. 155-158. 297 Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 339; Reşîdüddîn, age., I, 236. 298 Reşîdüddîn, age., I, 236. 299 Cüveynî, age., s. 120; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 496; Reşîdüddîn, age., II, 241. Bu 60.000 kişilik takviye kuvveti, sonraki dönemde İbn Battûta tarafından da zikredilmektedir. Bkz. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tancî İbn Battûta, Tuhfetü’n-Nuzzâr fî Garâ’ibi’lEmsâr ve ‘Acâ’ibi’l-Esfâr (Rıhletü İbn Battûta), (thk. Muhammed Abdülmün‘im el-Uryân-Mustafa el-Kassâs), Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut 1987, s. 374. 300 Reşîdüddîn, age., I, 236. 301 Nesevî, age., s. 30; Reşîdüddîn, age., I, 236. İbnü’l-Esîr (age., XII, 323) ve Cüveynî (age., s. 134) ise 20.000 rakamını vermektedirler. Kafesoğlu (age., s. 250) muhtemelen bu rivayetleri birleştirmek suretiyle Buhara’da bulunan 20.000 muharibin, adı geçen kumandanların komutasında 30.000 askerle takviye edildiğini söylemektedir. Muasır kaynaklarımızdan Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 56) de Emîr-i Âhûr İhtiyârüddîn Güçlü’nün 12.000 askeriyle Buhara’da bulunduğunu kaydetmiştir. Ancak bu rakama Emîr-i Âhûr’un birlikleri haricindeki Hârizmşah kuvvetleri dahil olmasa gerektir. 302 Nesevî, age., s. 30; Cüveynî, age., s. 143, 145; Reşîdüddîn, age., I, 236; ae., II, 247. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, 323) Semerkand’a yapılan asker takviyesi için verdiği rakam 50.000’dir. Cûzcânî (age. 82 müstahkem mevki haline getirilmiş, kalenin etrafına çekilen yüksek surların çevresi içi su dolu hendeklerle çevrilmişti.304 Fahreddîn-i Habeşî’yi Sicistan ordusuyla beraber Tirmiz’e, kendi dayılarından Ebû Muhammed’i Belh’e yerleştiren Sultan; yine Cend’e, Toharistan’a, Bâmiyân’a, Gazne’ye kumandanlar tayin etti, Hârizmşahlar Devleti sınırları dahilindeki sayısız kaleye Türk veya Gûrlu emîrler yerleştirerek her bir müstahkem mevkiye de asker takviyesinde bulundu.305 Özellikle Seyhun’un her iki yakasında bulunan şehirler birer ileri müdafaa hattı olduğundan buralara külliyetli miktarda asker bırakmış olan Sultan, Hârizm bölgesinin merkezi olan Gürgenç’e de kuvvetli bir garnizon yerleştirmişti.306 Bu şekilde kalabalık Hârizmşah ordusu307 şehirlere hapsedilmiş ve taarruz ile düşmanı dağıtması mümkün iken müdafaaya mecbur edilmiş oldu.308 Moğol istîlâsı arifesinde Hârizmşahlar Devleti’nin siyâsî ve askerî durumu böyleydi. İleride istîlânın seyrinden de anlaşılacağı gibi Moğol ordusunda hüküm süren intizam, maalesef Hârizmşah ordusunda bulunmuyordu. Ordunun büyük kısmı Sultan’dan ziyade onun annesine sadıktı, Sultan büyük bir harpte orduya tam olarak itimat etmiyordu. Esasen Hârizmşah ordusu bu harbe çok iştiyaklı değildi, ordudaki gayr-ı Türk unsurlar da halk veya Sultan için savaşmıyorlardı.309 Farklı Müslüman milletlerin efradından oluşan bir ordu ancak gazâ ve cihâd mefkûreleriyle tek bir amaca kanalize edilebilirdi. Fakat Sultan’ın bunu bizzat ordusunun başında bulunarak yapması icap ediyordu. O ise Moğollarla ilk karşılaşmasının kendisinde (Moğol İstilası), s. 58) de Semerkand’da Türk, Gûrlu, Halaç, Karluk ve Fars toplam 60.000 asker bulunduğunu belirtir. 303 Cüveynî, age., s. 143-144. Reşîdüddîn (age., II, 247) 60 filden bahsetmektedir. 304 Cüveynî, age., s. 144; Reşîdüddîn, age., II, 247. 305 Nesevî, age., s. 30; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 61-62; Reşîdüddîn, age., I, 236. 306 Kafesoğlu, age., s. 250. 307 Kaynaklarımız şehirlere yerleştirilen garnizonlar için verdikleri rakamlarda kısmen mübalağa etmişler, fakat bu şekilde Hârizmşah ordusunun kalabalıklığına işaret etmişlerdir. Reşîdüddîn’in (age., I, 236) Hârizmşah ordusunun toplam asker sayısı olarak verdiği “takriben 400.000” rakamı da mübalağalı olmakla beraber, geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Hârizmşahlar Devleti’nin yüzlerce kalesindeki garnizonlar dikkate alındığı takdirde Sultan’ın elinin altında bulunan Kanklı-Kıpçak, Uran, Karluk, Halaç, Fars, Gûrlu vs. askerlerin toplam yekûnunun bu sayıya yaklaştığını söylemek yanlış olmaz. Sultan’ın çağdaşı olan Nesevî’nin (age., s. 30) silah başına çağrılan Hârizmşah birliklerinin içtima mahallerine gidişlerini “insanlar sel gibi akıyorlardı” şeklinde ifade etmesi, yine ona ait olan “eğer Sultan, mevkiinde kalmış olsaydı en kalabalık bir ordu başında bulunacaktı” cümlesi bizce bir hakikati ifade etmektedir. En nihayetinde Sultan’ın emrindeki askerin, Cengiz’in idaresindekinden daha kalabalık olduğu muhakkaktır. Bu konuda görüşler için bkz. D’ohsson, age., s. 96; Barthold, age., s. 498; Grousset, age., s. 248; Kafesoğlu, age., s. 248. 308 Nesevî (age., s. 30) bu hareketi uğursuz bir tedbir ve büyük bir hata olarak görmektedir. 309 D’ohsson, age., s. 96; Kafesoğlu, age., s. 252. 83 uyandırdığı endişeden bir türlü kurtulamayacak, mezkûr tedbirleri aldıktan sonra ordusunun başında durmayacak ve garba doğru meşhur firarına başlayacaktı. Vakıa silah başına çağırdığı ordusu kuvvetliydi; ancak başsız kalabalıkların -ne kadar kuvvetli olurlarsa olsunlar- büyük zaferler kazandığını tarih görmüş değildi. İstîlânın hemen her safhasında, Moğolların aksine, Hârizmşahlar tarafında bulunan mücâhid ruhlu kimselerin gösterdiği harikulade kahramanlık örnekleri müşahede edilecekti; ancak ne yazık ki bunlar münferit hadiseler olmaktan öte gidemeyecek, buna mukabil Moğollar katı disiplinleri ve her daim riayet ettikleri “emre tam itaat” prensibi sayesinde Hârizmşahları mağlup edeceklerdi.310 En nihayetinde Hârizmşahlar, evvelini anlatmaya çalıştığımız bu istîlâ ile inkıraza uğrayacaklar, böylelikle XIII. asrın ilk çeyreğinde hemen bütün bir Müslüman Asya’yı hâkimiyetinde bulunduran Şark’ın bu en büyük İslâm imparatorluğu tarihe karışacaktı. B. MOĞOLLARIN ZUHURU VE İSTÎLÂNIN BAŞLANGICINA KADAR VAZİYETLERİ Gobi Çölü’nün kuzeyindeki Onan ve Kelüren Irmakları ile Baykal Gölü kıyılarında ikamet etmekte olan Moğollar; doğuda Hıtay (Kuzey Çin), kuzeyde Kırgız toprakları ve Selenge Nehri ile hudut idiler. Ülkelerinin batısında Uygur toprakları bulunmakta, güneyde ise Tangutların ve Tibetlerin ülkeleri yer almaktaydı.311 Moğolların umumiyetle orman kabileleri ve bozkır kabileleri olmak üzere iki çeşit içtimaî gruplanmaları söz konusuydu. Ormanlarda yaşayan Moğol kabileleri daha ziyade Baykal Gölü kenarında, Yenisey Irmağı yukarısında yahut İrtiş boylarında ikamet etmekteydiler. Bozkır Moğolları ise Altay Dağları’nın güney yamaçlarına uzanan bozkır arazisinde ve yaylalarda göçer vaziyette hayatlarını sürdürmekteydiler. Bozkır Moğolları çok kalabalıktı ve Cengiz’in başına geçeceği gruplar bunlardı. 312 310 Barthold, age., s. 514. 311 Özdemir, age., s. 35. Cüveynî (age., s. 82-83) Moğol ülkesini de kapsayan bozkır için “ülkelerinin eninin boyunun uzunluğu yedi sekiz aydan fazladır” demekte, Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 476) de “boyu ve eni sekiz aylık seyahatti” ifadesini kullanmaktadır. 312 Boris Y. Vladimirtsov, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı, (trc. Abdülkadir İnan), TTK, Ankara 1944, s. 57, 60. 84 Asıl adı Temuçin olan Cengiz, Yesügey Bahadır ile Hö’elin-Ücin’in çocuğu olarak 549/1155313 senesinde doğmuştu. 314 Zorlu bir gençlik dönemi geçiren ve babasının suikast sonucu ölümü sonrasında aile efradı ile birlikte hayatta kalmaya çalışan Temuçin, Merkitler tarafından kaçırılmış olan karısı Borte’yi kardeşliği Camuka ve Karayit hanı Tuğrul’un yardımı ile Merkitlerin elinden kurtardı.315 Moğollar kabilecilik usulü ile yaşamaktaydılar ve başlarında bir han bulunmamaktaydı. Temuçin, Moğol ileri gelenleri tarafından “Çinggis”316 unvanı ile han ilan edildi. 317 Ancak kısa süre sonra gerek Tuğrul, gerekse Camuka ile arası bozuldu ve her ikisi ile de savaşarak onlara galip geldi.318 Bundan sonra da emri altındaki kimselerle birlikte muhtelif Moğol kabileleri ile savaşarak onları kendi tahakkümüne almaya muvaffak oldu. 319 602/1206’da Onan Nehri’nin doğduğu yerdeki büyük kurultayda Moğol kabile reisleri toplanarak Cengiz’i “büyük han” ilan ettiler ve Cengiz, Moğollar üzerine birtakım yasaları geçerli kıldı. Ordusunu binlik gruplara taksim eden ve “ulusun kuruluşunda birlikte çalışmış olanları” binbaşı tayin eden Cengiz, daha birçok askerî düzenleme yaptı.320 607/1211 senesinde de Karluklar ve Uygurlar henüz kurulmakta olan büyük Moğol İmparatorluğu’na kendi 313 12 hayvanlı takvime göre bu tarih domuz yılıdır. Cengiz’in doğumu da, ölümü de domuz yılına tekabül etmiştir. Bkz. Reşîdüddîn, age., II, 285. 314 Reşîdüddîn, ae., II, a. yer; Roux, age., s. 43; Mustafa Kafalı, “Cengiz Han”, DİA, VII, 367. Cengiz’in soyu hakkında bkz. Gizli Tarih, s. 3-15; Tuncer Gülensoy, “Moğolların Gizli Tarihi, Altan Topçi, Defter-i Çingiz-Nâme, Cengiz-Nâme ve Anonim Şibanî-Nâme’ye Göre Cengiz-Han’ın Soy Kütüğü”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Dergisi (Osman Nedim Tuna Armağanı), Vol. 2/2, (Spring 2007), s. 257-275. 315 Gizli Tarih, s. 21-22, 43-49. 316 Temuçin adı ve Çinggis telkibi hakkında malumat için bkz. Gizli Tarih, s. 19, yine bkz. s. 215- 216; Turan, “Çingiz Adı Hakkında”, Belleten, V/19, (Temmuz 1941), s. 267-276; İlyas Kemaloğlu, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, Avrasya’nın Sekiz Asrı (Çengizoğulları), (haz. Hayrunnisa Alanİlyas Kemaloğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 31, 8 no’lu dipnot. 317 Gizli Tarih, s. 56-58. Temuçin’in “Çinggis” unvanıyla han ilan edildiği tarih, -şüpheli olmakla birlikte- Ahmet Temir (Gizli Tarih, s. 280) tarafından 1196 olarak ortaya konmuştur. 318 Roux, age., s. 131; Özdemir, age., s. 47. 319 Özdemir, age., s. 46-47; Kemaloğlu, “Büyük Moğol İmparatorluğu”, age., s. 32-33; Osman Gazi Özgüdenli, “Moğollar”, DİA, XXX, 225. 320 Gizli Tarih, s. 133-134; Barthold, age., s. 407-411. Gizli Tarih’teki malumattan anladığımız üzere Cengiz’in ordusu ile ilgili muahhar kaynaklarda verilen rakamların birçoğu mübalağalıdır. Zira Gizli Tarih’te Cengiz’in, orman halkları hariç Moğol milleti içerisinden 95 binbaşı nasbettiği bilgisi verilmekte ve bunlardan 89’unun ismi de zikredilmektedir. Zaten Cengiz öldüğü vakit Moğol ordusunun 129.000 kişiden müteşekkil olduğu bilinmektedir. Bkz. Reşîdüddîn, age., II, 272-284; D’ohsson, age., s. 160-161. Ancak istîlâ sırasında Moğollara esir düşen ve diğer müslümanlara karşı savaşmaya mecbur edilen müslümanlar ile, Moğollara tâbi milletlerin askerleri bu rakama dahil değildir. Moğol ordusu, Hülâgû döneminde Ermeni, Gürcü ve diğer tâbi milletlerin askerleri ile daha kalabalık hale gelecektir. Bkz. Roux, age., s. 243. 85 rızaları ile itaat arz ettiler.321 Böylece Cengiz Moğolları bir araya topladığı gibi, hariçten de tâbiler ve müttefikler edinmiş oldu. 607/1211 yılı aynı zamanda Cengiz’in Çin seferinin başladığı yıldı. Yeni Çin imparatoru Çung-hay’ın (Altan Han) Cengiz’e elçi göndererek vergi istemesi, 322 Cengiz’i Kuzey Çin’e sefer yapmaya teşvik etti. Gobi Çölü’nü aşarak Çin Seddi’ne yaklaşan Moğol ordusu, Ye Hu Ling adlı mevkide Çin ordusunu büyük bir mağlubiyete uğrattı. Moğollar bu galibiyetten ziyadesiyle istifade edemediler ise de 609/1213 senesinde Çin Seddi’ni birçok noktadan aşmaya muvaffak oldular. Cengiz Pekin’i muhasara etme emelindeydi, ancak nüfusu çok kalabalık olan Çin ülkesini tamamen işgal edemeyeceği ve kuvvetlerini zayi edeceği fikri ile 610/1214 baharında Çin ile mütareke yaptı. Mütareke akabinde Çinliler, payitahtlarını Pekin’den Sarı Irmak civarındaki Kaifeng’e taşımaya karar vermişlerdi. Pekin’in boşaltılmış olduğu haberi Cengiz’e ulaştığı vakit, Cengiz derhal geri döndü ve anlaşmayı bozarak eski Çin başkentini işgale hazırlandı. Pekin’i kurtarmak ve Moğolları durdurmak maksadıyla gönderilen 40.000 kişilik Çin ordusu Pekin’in güneyinde bulunan Pa-çeu mevkiinde Moğollar tarafından dağıtıldı ve Pekin Moğolların eline geçti. Ancak şehirdeki cesetler sebebiyle yayılan hastalıktan çekinerek burayı terkeden Cengiz, tüm muharebe ve muhasaralara rağmen Çin seferinden kesin sonuç alamayacağı fikri ile 614/1217 sonbaharında bir miktar askerini kumandanlarından Mugali’ye bırakarak Moğolistan’a döndü. Böylece yedi sene müddetle Çin’i zor durumda bırakan seferler sona ermiş oldu.323 Cengiz, Moğolları tek bir bayrak ve ülkü altında birleştirmişti. Bu ülkünün tezahürü olan yayılmacı siyaset neticesinde de Moğollar, Hârizmşahlar Devleti’nin sınırlarına dayanmışlardı. 615/1218 yılından itibaren Cengiz idaresindeki Moğolların, Asya’daki en kuvvetli İslâm devleti olan Hârizmşahlar ile münasebetleri artacak ve iki devlet arasında ciddi manada anlaşmazlığa sebebiyet verecek olan Otrar hadisesi ile birlikte Ortaçağ’ın en büyük istîlâsı başlayacaktı. 321 Gizli Tarih, s. 159-160; Reşîdüddîn, age., II, 290; Deguignes, age., V, 53. 322 Cengiz, Çin’e sefer yapıncaya kadar Moğollar Çin’e vergi vermekteydiler. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 476; Deguignes, age., V, 51. 323 Cengiz’in Kuzey Çin’i istilası hakkında daha geniş malumat için bkz. Gizli Tarih, s. 169-174; Reşîdüddîn, age., I, 213-228; Deguignes, age., V, 51-74; D’ohsson, age., s. 59-75; Grousset, age., s. 237-243; Roux, age., s. 160-169. 86 BİRİNCİ BÖLÜM MOĞOL İSTÎLÂSI Girişte hem İslâm âleminin, hem de Moğolların istîlâya kadarki vaziyetlerini anlattık. Şimdi de istîlânın başladığı tarihten 658/1260 tarihine kadarki seyri hakkında malumat vereceğiz. Ancak Moğol istîlâsı hakkında gerek yerli, gerek yabancı günümüz araştırmacıları tarafından birçok monografi hazırlanmış olduğundan, biz teferruatı o çalışmalara havale ederek istîlâyı ihtisaren, ana hatlarıyla ve mümkün mertebe çağdaş kaynakları kullanmak suretiyle anlatmaya gayret edeceğiz. Moğolların Hârizmşahlar üzerine yürümeleri, önceden de belirttiğimiz gibi, Otrar faciası dolayısıyla başlamıştır. Ancak bazı araştırmacılar istîlânın bu hadise olmasaydı da vuku bulacağı kanaatindedirler. Bu kanaate göre; iklimi mutedil, toprakları ziyadesiyle verimli ve madence zengin, üstelik pazarları kıymetli emtia ile dolup taşan zengin Mâverâünnehr, Horasan ve Hârizm diyarlarını ele geçirme fikri de Cengiz’i istîlâya teşvik etmiştir. Yine Cengiz’in cihangirlik iddiası ve Moğollara telkin edilen “seçkin millet” düşüncesi, istîlânın sebepleri arasında zikredilmektedir.324 Sebepler her ne olursa olsun Otrar hadisesi Cengiz’e İslâm ülkelerini istîlâ hususunda bahane vermiş ve Cengiz’in garp seferi, dolayısıyla Moğol istîlâsı bu olay dolayısıyla başlamıştır. A. CENGİZ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI 615 Zilkâde/1219 Ocak ayında toplanan Moğol kurultayından harp kararı çıktıktan325 kısa süre sonra harekete geçen, Karluklar ve Uygurlar gibi kendisine tâbi kavimlerden aldığı askerlerle ordusu 150.000 ile 200.000 arası bir mevcuda ulaşan326 Cengiz Han, aynı yılın sonbaharında İnalcuk’un idaresindeki Otrar önlerine ulaştı. Burayı muhasaraya başlayan Cengiz, vaktini Otrar önünde zayi etmemek adına 324 Moğol istîlâsının sebepleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Özdemir, age., s. 53-77. 325 Reşîdüddîn, age., II, 241. 326 Barthold, age., s. 498; a. mlf., “Cengiz Han”, İA, III, 96; Kafesoğlu, age., s. 248. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 55) Moğol ordusu için 800.000 rakamını verir. 87 ordusunu kısımlara ayırdı; Çağatay ve Ögedey adlı oğullarını Otrar kuşatmasına memur etti, kendisi Buhara üzerine yürürken diğer bir kısım kumandanlarını da birkaç tümen ile başka mevkileri işgale gönderdi. Böylece Hârizmşah şehirlerinin birbirine yardımının önüne geçilmiş olacaktı.327 Beş ay devam eden Otrar muhasarası, müdafaadan vazgeçerek askerleriyle beraber teslim olan Hâcib Karaca’nın çıktığı kapıdan şehre giren Moğollar tarafından sona erdirildi. Cansiperâne müdafaasına rağmen sağ ele geçirilen İnalcuk, Cengiz’e gönderilerek işkence ile şehid edildi. Şehir tahrip edildiği gibi, Otrar Müslümanlarının bir kısmı cebren Moğol ordusuna dahil edilip geri kalanlar kâmilen katledildiler. 328 Cengiz’in Otrar önünde yaptığı taksim ile Sığnak, Barçınlıg-kend, Cend ve Yeni-kend üzerine gönderdiği büyük oğlu Çoçi ve kumandan Ulus-İdi de mezkûr şehirleri 616/1219 ilkbaharında işgal ettiler. Özellikle Moğollara mukavemet eden Sığnak’ta korkunç bir katliam vuku buldu.329 Bu arada Cengiz, yanında küçük oğlu Tuluy, ayrıca Cebe Noyan ile Subutay Noyan adlı kumandanları olduğu halde Moğol ordusunun külliyetli kısmı ile birlikte Buhara üzerine yürümüştü. Sırasıyla Zernûk ve Nûr kentlerini işgal eden Cengiz,330 616 Zilhicce/1220 Şubat ayında Buhara önlerine vardı. Kısa süren bir müdafaa akabinde Horasan’a gitmek üzere şehirden huruç eden Buhara’daki Hârizmşah kuvvetleri, Ceyhun ırmağına yetişemeden kendilerini takip eden Moğol birlikleri tarafından katledildiler, ancak bir kısım Hârizmşah askerleri iç kaleye kapanarak savunmayı sürdürdüler. Şehre girmeyi başarmış olan Moğollara 12 gün müddetince büyük zayiat verdiren bu gâziler, son ferdin şehâdetine dek mücadeleye devam ettiler. Bu harp müddetince iç kaleye ateş yağdıran Moğol askerleri şehrin büyük kısmının yanarak harabeye dönmesine sebep oldukları gibi, Kur’ân-ı Kerîm’e, mâbedlere ve müslüman kadınların namusuna büyük hakaretlerde bulunmuşlardı.331 327 Cüveynî, age., s. 121; Reşîdüddîn, age., II, 241; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 495-496; a. mlf., Muhtasar, s. 9; Kafesoğlu, age., s. 253. 328 Nesevî, age., s. 30; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 55; Cüveynî, age., s. 121-122; Reşîdüddîn, age., II, 241-242; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 496-497; a. mlf., Muhtasar, s. 9-10. 329 Cüveynî, age., s. 123-125; Reşîdüddîn, age., II, 242-243. 330 Cüveynî, age., s. 131-134; Reşîdüddîn, age., II, 245-246. 331 İbnü’l-Esîr, age., XII, 323-326; Nesevî, age., s. 34-35; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 56-57; Cüveynî, age., s. 134-136; Reşîdüddîn, age., II, 246-247; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 505- 506; a. mlf., Muhtasar, s. 10-11. Buhara’da mukaddesâta yapılan hakaretlerin müslümanların 88 Bundan sonra Cengiz, Hârizmşahlar Devleti’nin ikinci payitahtı olan Semerkand’a yürüdü. Otrar’ın işgalini tamamlayan Çağatay ve Ögedey de kuvvetleriyle birlikte Semerkand önlerinde bulunan babalarına katılmışlardı. Cengiz evvelâ çevresindeki şehirleri işgal ile Semerkand’ın imdat yolunu kesmiş, Moğol ordusunun esas kalabalık kısmını Mâverâünnehr’in bu en müstahkem mevkiinin işgaline tahsis etmişti. Cengiz, Semerkand önlerinde iken şehre çok yakın bir mevzie küçük bir Moğol birliği gönderdi. Şehirdeki Hârizmşah askerlerini ve halktan bazı gönüllüleri dışarıda kurduğu pusuya çekerek imha eden Cengiz,332 aralarında kılıç zoruyla kendi dindaşlarına karşı yürümeye teşvik edilen çok sayıda müslüman esirin de bulunduğu Moğol ordusunu -diğer şehirlerin kuşatmalarında olduğu gibi- art arda gelen ve birbirini ihata eden birkaç halka şeklinde konuşlandırmak suretiyle Semerkand’ı ablukaya aldı. Şiddetli vuruşmalar neticesinde şehri teslime karar veren şehir ileri gelenlerinin kapıları Moğollara açmasıyla Semerkand işgal edildi; müdafaaya Câmi-i Kebîr’de devam edenler dahil bütün Kanklı askerleri ve sivil müslümanlar merhametsizce katledildiği gibi, çarpışmalar sırasında mahvolmuş olan şehir günlerce yağma edildi (Muharrem 617/Mart-Nisan 1220). 333 Sultan Muhammed Semerkand’ın imdadına iki ordu göndermişti, ancak bunlar da şehrin düştüğünü öğrenip geri dönmüşlerdi.334 Ulak Noyan, Süketü Çerbi ve Tugai’nin emrindeki 5000 kişilik Moğol birliği de Otrar’ın güneyinde olup Seyhun’un her iki yakasında bulunan şehirleri işgale memur edilmişlerdi. Bu kuvvet Benâket’i işgal ve buradaki Kanklı askerlerini katletti.335 Yine Seyhun sahilinde bulunan şehirlerden Hocend’in muhasarası için ise 20.000 Moğol’dan başka Buhara, Semerkand ve istîlânın uğradığı diğer Hârizm şehirlerinden cebren sürüp getirilen 50.000 müslüman esir sevk edilmişti. Şecaati ve harpteki mahareti ile meşhur Temür Melik kumandasındaki Hocend müdafileri kahramanca bir savunmadan sonra Hocend bölgesini terk ederek teknelerle Seyhun’u Aral Gölü’ne doğru takip etmek suretiyle direnişe devam dimağında uyandırdığı teessürün en hisli ifadeleri İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’inde (age., XII, 324-325) mevcuttur. 332 İbnü’l-Esîr, age., XII, 326; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 57. Cüveynî (age., s. 145) ve Ebü’lFerec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 512; a. mlf., Muhtasar, s. 12) ise Hârizmşah askerlerinin hurucunun başarılı olduğunu ve onların düşmandan esirler alarak şehre döndüklerini söylemektedirler. 333 İbnü’l-Esîr, age., XII, 326-327; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 57-58; Cüveynî, age., s. 143-147; Reşîdüddîn, age., II, 247-249; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 512-513; a. mlf., Muhtasar, s. 11-12. 334 İbnü’l-Esîr, age., XII, 327. 335 Cüveynî, age., s. 125-126; Reşîdüddîn, age., II, 243. 89 ettilerse de, firara muvaffak olan Temür Melik haricinde son ferde kadar şehid oldular, Hocend ise Moğolların eline geçti.336 Bütün bunlar olurken Sultan Alâeddîn Muhammed, garba doğru firara başlamış bulunuyordu. O, daha Cengiz’in Buhara’ya yürüdüğü 1220 başlarında Semerkand’dan Horasan bölgesine, Belh’e hareket etmişti. Sultan’ın oğlu ve Hârizmşahların Irak idarecisi olan Rükneddîn Gûrsançtı’nın veziri İmâdülmülk-i Sâvî tam bu sıralarda Belh’e gelerek, Sultan’a Irak’tan asker toplamak ve bu askerle Moğolların üzerine yürümek gerektiğini söyledi. Sultan’ın bütün firarı boyunca yanında bulunan oğlu Celâleddîn buna kati surette karşı çıkarak; Sultan’ın dilerse Irak’a gidebileceğini, fakat Hârizmşah ordularının kumandasını kendisine bırakması gerektiğini, bu şekilde en azından Moğolların karşısına çıkarak müslümanlar nezdinde korkaklıktan ve rezillikten kurtulacaklarını söyledi. Ancak Sultan buna rıza vermediği gibi Celâleddîn’in kendisinden ayrılıp gitmesine de müsaade etmedi.337 Bu sıralarda Buhara’nın ve az sonra da Semerkand’ın düştüğü haberinin gelmesi yüzünden Sultan korkuya kapılarak Irak’a yöneldi.338 Bu sıralarda ne pahasına olursa olsun Sultan’ı ele geçirmek emelinde olan Cengiz’in Sultan’ı aramak vazifesiyle garba gönderdiği Cebe, Subutay ve kendi damadı Tohuçar’ın idaresindeki 30.000 kişilik Moğol kuvveti Ceyhun’u geçerek her yerde Sultan’ı aramaya başlamışlardı. 339 Sultan Nîşâbur’a, oradan İsferâyîn’e gitti, Hemedan’a kadar yola devam ettikten sonra kuzeye yönelerek peşindeki Moğol kuvvetlerine izini kaybettirdi, Mâzenderân’a ve nihayet Hazar Denizi’ndeki Âbeskûn adalarından birine vasıl oldu. Yanında bulunan büyük oğlu Celâleddîn’i veliahtı tayin eden Sultan Muhammed, bundan kısa süre sonra gerek akciğer rahatsızlığından, gerekse ailesinin ve ülkesinin 336 Cüveynî, age., s. 126-127; Reşîdüddîn, age., II, 243-244. Temür Melik’in akıbeti hakkında bkz. Cüveynî, age., s. 127-128; Reşîdüddîn, age., II, 244-245. 337 Nesevî, age., s. 35; Cüveynî, age., s. 323-324, 339-340; Reşîdüddîn, age., I, 237; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 513-514. 338 Cüveynî, age., s. 324. Sultan bu sıralarda validesi Terken Hatun’un akrabalarından Uranların suikastına da uğramıştı. Bkz. Cüveynî, ae., a. yer; Reşîdüddîn, age., II, 250; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 223a. 339 Nesevî, age., s. 35; Cüveynî, age., s. 160-163; Reşîdüddîn, age., II, 248, 250-252. İbnü’l-Esîr (age., XII, 327-328) bu kuvvetler için 20.000, Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 58-59) 60.000 rakamını vermektedirler. 90 Moğollar elinde telef olmasından duyduğu ıstıraptan dolayı 617 Şevvâl/1220 Aralık tarihinde vefat etti.340 Sultan’ın vefatından bir süre önce, oğulları Çağatay ve Ögedey’i bütün bir Hârizmşah ülkesinin payitahtı olan Gürgenç’e yollayan ve Çoçi’ye de onlara iltihak etme emri veren Cengiz,341 bir yandan da Sultan Muhammed ile Terken Hatun arasındaki anlaşmazlığı Hârizm ülkesinin işgali için kullanmak üzere Sultan’a, Terken Hatun’un emrindeki kumandanların ağzından Moğollara tâbiiyet arz eden sahte mektuplar göndermişti. Akabinde Cengiz, Gürgenç’te bulunan Terken Hatun’a; Sultan’ın kendi annesine karşı nankörlük ettiğini ve Moğolların sadece Sultan ile harp halinde olduğunu söyleyerek, Terken Hatun’un güvenilir bir adamını kendisine göndermesi halinde Hârizm, Horasan ve Ceyhun’un garbındaki bölgelerin idaresini Terken Hatun’a bırakma hususunda ona teminat vereceğini bildirdi. Ancak Terken Hatun hazineyi, ayrıca Sultan’ın hanımlarını ve çocuklarını yanına alarak Horasan’a gitmek üzere Gürgenç’i terk etti.342 Başsız kalan Gürgenç’te bir süre kargaşa hüküm sürdü ise de, Sultan Muhammed’in Şevvâl 617/Aralık 1220’de vefatından sonra Gürgenç’e gelen ve babası tarafından yeni veliaht ilan edilmiş olan Celâleddîn Mengübertî duruma hâkim oldu. Bununla birlikte Terken Hatun’a sadık kimselerin kendisine suikastta bulunacaklarını haber alan Celâleddîn, eski Hocend muhafızı Temür Melik ile birlikte bölgeden ayrılarak Horasan’a hareket etti.343 Gürgenç ileri gelenleri ise Terken Hatun’un akrabasından Humar-tigin’i Hârizmşah ilan ettiler.344 Kısa süre sonra Gürgenç önlerine gelen Çağatay ve Ögedey’in kuvvetleri Semerkand’da olduğu gibi Kanklı askerlerinin çoğunu dışarı çekerek pusuya düşürüp imha ettiler. Çoçi’nin de iltihakıyla kuvvetlenen Moğol ordusu, Ögedey’in kumandasında muhasarayı sürdürdü. Aylarca devam eden muhasara sonunda, şehrin muhakkak düşeceği fikriyle Humar-tigin ve bazı ileri gelenler Moğollara teslim 340 İbnü’l-Esîr, age., XII, 329; Nesevî, age., s. 35-37, 40-41; Cüveynî, age., s. 324-330; Reşîdüddîn, age., II, 250-252; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514; Özaydın, “Muhammed b. Tekiş”, DİA, XXX, 582. 341 Cüveynî, age., s. 148; Reşîdüddîn, age., II, 253. 342 Nesevî, age., s. 31; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 222b-223a. Terken Hatun’un ve Sultan’ın kadınları ile çocuklarının hazin akıbeti hakkında malumat için bkz. Nesevî, age., s. 32-33; Cüveynî, age., s. 388-390. 343 Nesevî, age., s. 41-42; Cüveynî, age., s. 342; Reşîdüddîn, age., II, 253. Celâleddîn’in ayrılmasından kısa süre sonra Gürgenç’teki biraderleri Uzlakşah ile Akşah da şehri terkettilerse de Moğollar tarafından yakalanıp şehid edildiler. Bkz. Nesevî, age., s. 44-45; Cüveynî, age., s. 343. 344 Cüveynî, age., s. 148; Reşîdüddîn, age., II, 253-254. 91 oldular. Fakat asker ile ahali direniyordu; Moğollar metanet ve şecaatle şehri savunan Kanklı askerleri ve bütün bir Gürgenç ahalisi ile sokak sokak savaşmak zorunda kaldılar. Daha sonra binaları ateşe verdiler, Ceyhun’un bendlerini yıkarak şehri sular altında bıraktılar, böylece şehri tamamen tahrip etmek suretiyle Hârizmşahların merkezini işgal edebildiler. Kadın ve çocuklar esir alındı, erkekler ise tamamen katledildi (Rebîülevvel 618/Mayıs 1221). 345 618/1221 ilkbaharını dinlenerek geçiren Cengiz, sonbaharın gelmesiyle Tirmiz’i muhasara edip zaptettikten sonra korkunç bir katliam gerçekleştirdi,346 sonra Ceyhun’u geçip Belh’i işgal ederek aynı şenaati burada da tatbik etti, 347 küçük oğlu Tuluy’u Horasan’ın diğer şehirlerini işgal ile görevlendirerek kendisi Talekan’a yöneldi, burada bulunan ve çok cesur muhariplerce müdafaa edilen Nasr-kûh kalesini zorlu uğraşlar sonunda ele geçirerek kale halkını katletti.348 Tuluy ise Merv’i muhasara ediyordu. Kısa süren mukavemetten sonra Moğollardan eman isteyen müslüman halk, Moğol askerlerinin şehre girişiyle birlikte şehir dışına çıkarılarak evvelkilerden çok daha büyük bir katliama ve tecavüze maruz kaldı, şehir yağmalandı (Ramazân 618/Kasım 1221).349 Sonra Tuluy tarafından Nîşâbur üzerine öncü olarak gönderilen ve Cengiz’in damadı olan Tohuçar’ın ölümü üzerine şehri işgal eden Moğollar intikam hissiyle hayvanlar dahil her canlıyı katledip şehri tamamen tahrip ettiler. 350 Benzer bir katliamdan Sebzevâr ve Tûs’taki müslümanlar da kurtulamadı, Tûs şehri tamamen tahrip edildi.351 Horasan’ın diğer bir müstahkem şehri olan Herat’ı da işgal eden Tuluy, buradaki Hârizmşah askerlerini şehid ettikten 345 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353-355; Nesevî, age., s. 60-61; Cüveynî, age., s. 149-151; Reşîdüddîn, age., II, 254-255; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 513. Büyük muhaddis ve sûfî, “Şeyh-i Hârizm” diye maruf Şeyh Necmeddîn-i Kübrâ’nın müridleri de Gürgenç dahilindeki şiddetli çarpışmalara iştirak ederek şehid olmuşlar, Şeyh’in kendisi ise göğsüne aldığı ok darbesiyle şehid düşmüştü. Bkz. Yâfi‘î, age., IV, 34; Hândmîr, age., III, 37; Hamid Algar, “Necmeddîn-i Kübrâ”, DİA, XXXII, 499. 346 İbnü’l-Esîr, age., XII, 349; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 63; Cüveynî, age., s. 152; Reşîdüddîn, age., II, 255. 347 Cüveynî, age., s. 153-154; Reşîdüddîn, age., II, 254. 348 İbnü’l-Esîr, age., XII, 350; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 66-67; Cüveynî, age., s. 154. 349 İbnü’l-Esîr, age., XII, 350-352; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72; Cüveynî, age., s. 170-173. Bu işgalden sonra bölgeye gelen diğer Moğol kuvvetleri üst üste yaptıkları katliamlarla Merv ahalisinden kurtulanları da ortadan kaldırmışlardır. Bkz. Cüveynî, age., s. 175-176; D’ohsson, age., s. 120-121; Barthold, age., s. 548-549. 350 İbnü’l-Esîr, age., XII, 352-353; Nesevî, age., s. 40; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72; Cüveynî, age., s. 181-184; Hândmîr, age., III, 40. 351 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353; Cüveynî, age., s. 181-182. 92 sonra Talekan’ın işgali ile uğraşan Cengiz’in yanına döndü.352 Cengiz Nesâ, Cüveyn, Beyhak, Serahs gibi birçok İslâm şehrine ordular sevkederek buraları işgal ve Herat’tan Sîstan’a kadarki bölgede yer alan meskûn mahalleri tahrip ettirdi.353 Batıya gönderilen Cebe ve Subutay Noyan kumandasındaki Moğol birlikleri de 618 Safer/1221 Mart-Nisan’ında Merâga’yı, 618 Receb/1221 Ağustos-Eylül’ünde Hemedan’ı ve 618 Ramazân/1221 Ekim-Kasım’ında Erdebil ve civarını işgal ile müslüman halkı katletmişlerdi. 354 Böylece 618/1221 senesi sonbaharına gelindiğinde evvelce Hârizmşah mülkü olup Moğollar tarafından istîlâ edilen bölgeler Kuzey’de Cend’den güneyde Sîstan’a, doğuda Seyhun kıyılarından batıda Irak-ı Acem’e uzanıyordu. Cengiz, Sultan Muhammed’in vefatıyla en büyük düşmanından kurtulmuştu. Evvelce belirttiğimiz gibi, babasının vefatından sonra Gürgenç’e gelen Celâleddîn, Moğolların Gürgenç’i kuşatmasından kısa süre önce şehirden ayrılmak mecburiyetinde kalmıştı. Temür Melik ile birlikte şehri terkeden Celâleddîn, rastladığı Moğol kıtalarıyla çarpışarak bunları dağıtmış, o sıralarda henüz Moğolların eline düşmemiş olan Nesâ’ya, oradan Nîşâbur’a gelmiş, yine o sıralarda emrindeki askerle birlikte Herat’tan çıkmış olan Herat hâkimi Emînülmülk ile birleşmiş, topladığı kuvvetlerle 618/1221 ilkbahar başında Gazne’ye gelmiş, burada Halaç emîrlerinden Seyfeddîn Buğrak ve bazı Hârizmli ve Gûrlu kumandanların askerlerinin de iştirakiyle 90.000 kişilik kuvvetli bir orduya sahip olmuştu.355 Celâleddîn Cengiz’in Şigi-Kutuku emrinde gönderdiği 30.000 Moğol askerini Pervan’da perişan etti ise de,356 ganimet taksiminde çıkan kavgada Seyfeddîn’in biraderinin öldürülmesi ve Emînülmülk’ün Seyfeddîn’e hakareti yüzünden Halaç 352 İbnü’l-Esîr, age., XII, 353; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 72-73; Cüveynî, age., s. 165, 183. 353 Cüveynî, age., s. 164. Gûr, Garcistan ve Sîstan bölgelerindeki Moğol işgal ve katliamları hakkında bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 77-97. 354 İbnü’l-Esîr, age., XII, 336-337, 339-341, 342-343. 355 Nesevî, age., s. 43-45, 54; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 69; Cüveynî, age., s. 343-344; Ebü’lFerec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514; Taneri, age., s. 21-24; a. mlf., “Celâleddin Hârizmşah”, DİA, VII, 248-249. İbnü’l-Esîr’in (age., XII, 355) verdiği rakam 60.000’dir. 356 Gizli Tarih, s. 182; İbnü’l-Esîr, age., XII, 355-356; Nesevî, age., s. 54; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 69-70; Cüveynî, age., s. 345-346; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 514. İbnü’l-Esîr (age., XII, 355) bu muharebede Moğol ordusunu Cengiz’in bir oğlunun idare ettiğini söylüyor ki bu yanlıştır. Nesevî (age., a. yer) ve Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLIV, 53) de yanlış olarak Tuluy’un Moğol ordusunun başında olduğunu ve savaş sırasında öldürüldüğünü söylemektedirler. 93 askerleri Celâleddîn’i terkettiler.357 Bundan sonra oğullarıyla birlikte bizzat Celâleddîn üzerine yürüyen Cengiz, Sind nehri kenarında vuku bulan şiddetli muharebede başlangıçta Celâleddîn’in müthiş bir gayretle Moğol ordusunu dağıtmasına rağmen ordusunu takviyelerle güçlendirerek Celâleddîn’i mağlubiyete uğrattı. Emînülmülk de dahil birçok İslâm askerinin şehid düştüğü bu savaşın sonunda Celâleddîn, Moğolların eline geçmemeleri için kendi hanımlarını nehre attırmaya mecbur kaldı; akabinde kendisini de atının üzerinde olduğu halde pervasızca Sind nehrine bıraktı ve salimen karşı sahile geçmeye muvaffak oldu (Şevvâl 618/Kasım 1221). 358 Bu savaş akabinde Gazne Ögedey tarafından işgal edilerek sağ kalan müslümanlar kılıçtan geçirildiği gibi, şehir de yağmalanarak ateşe verildi.359 Sağ kalan Hârizmşah askerleriyle Sind nehrinin karşı sahilinde buluşan Celâleddîn, Hind mıntıkalarına baskınlar vererek çok sayıda silah ve ganimet elde etti, kendisine Hindistan’da katılanlarla birlikte gitgide kuvvetlendi. Üç sene müddetle Hindistan’da bazı racalarla harbeden, Delhi Türk Sultanı Şemseddîn İltutmış, onun müttefiki Kobaca ve diğer Hind hâkimleri ile mücadelerde bulunup bazı muvaffakiyetler elde eden Celâleddîn, bir müddet sonra Hindistan’ın kendisi için tehlikeli olduğuna kanaat getirerek bu ülkeyi terketti.360 Celâleddîn’in Hindistan’a gitmesinden hemen sonra Cengiz de Bala Noyan ve Törbay Tokşin’i onun peşinden göndermişti. Bunlar bir müddet Multan’ı kuşatmışlar, ancak şiddetli sıcaklar sebebiyle kuşatmayı kaldırdıktan ve Multan, Lahor, Peşâver ve Melikfûr 357 İbnü’l-Esîr, age., XII, 356; Nesevî, age., s. 54-55; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 70; Cüveynî, age., s. 346. 358 Gizli Tarih, s. 182; İbnü’l-Esîr, age., XII, 356-357; Nesevî, age., s. 55-56; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 70; Cüveynî, age., s. 155-156, 347-349; Reşîdüddîn, age., II, 256; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 515; a. mlf., Muhtasar, s. 14; Mükrimin Halil Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 49; Taneri, age., s. 25-26. Bu manzarayı seyreden Cengiz, hayretinden elini ağzına götürmüş ve oğullarına hitaben; “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu, işte su ve ateş girdabından kurulup sahil-i selâmete vardı. Böyle bir adama adam demek yakışır” diyerek Celâleddîn’in şecaatine olan hayranlığını dile getirmiştir. Bkz. Cüveynî, age., s. 349; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, a. yer; D’ohsson, age., s. 129. Bununla birlikte Cengiz bu savaş sonunda barbarlıklarına bir yenisini ekleyerek Celâleddîn’in büluğa ermemiş küçük çocuklarını merhametsizce öldürtmüştür. Bkz. Nesevî, age., s. 55; Reşîdüddîn, age., II, a. yer; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 14. 359 İbnü’l-Esîr, age., XII, 357; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 77. 360 Celâleddîn Mengübertî’nin Hindistan’daki vukuatı hakkında tafsilat için bkz. Nesevî, age., s. 56- 59, 61; Cüveynî, age., 349-353; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 515-516; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 49; Taneri, age., s. 27-32. 94 bölgelerinde birçok yağma ve katliam yaptıktan sonra Sind nehrini geçerek Gazne’ye gelmişler, oradan da Cengiz’in yanına dönmüşlerdi.361 621/1224 senesinde Kirman’a, buradan da biraderi Gıyâseddîn Pîrşah’ın elindeki Isfahan’a gelerek burayı ele geçiren ve Fars Atabegi Sa‘d’ın kızı ile izdivaç eden Celâleddîn, biraderini mağlup edip kendisine muti kılarak resmen Hârizmşah sultanı oldu; Horasan, Mâzenderân ve Irak-ı Acem’de bulunan idarecileri tâbiiyetine aldı. 362 Halîfe Nâsır-Lidînillâh’ın elindeki topraklara taarruz etmeyi tasarlayan Sultan Celâleddîn Hûzistan’a geldi, Halîfe’nin ordusuyla mücadelelerde bulunduğu gibi Tüster’i muhasara etti, Basra’ya kadar uzanan akınlar yaptırdı. 363 622/1225 yazında Merâga’yı ve İldenizli Atabegi Özbek’in elindeki Tebriz’i zaptedip Azerbaycan’ı kendisine tâbi kıldıktan sonra 364 Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alâeddîn Keykubâd’a elçi göndererek onunla dostça münasebet tesis etti,365 yine Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Îsâ ve Erbil Atabegi Muzafferüddîn Kökböri ile ittifak yaptı,366 Gürcülerle cihâda başladı.367 Hârizmşah veziri Şerefülmülk’ün Erzenürrûm arazisinde yağma yaptırması ve yağmacı Hârizmşah askerlerinin elCezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref’e ait Ahlat civarından geçerlerken Eyyûbî askerleri tarafından taarruza uğramaları üzerine Celâleddîn, 623/1226 sonbaharında Ahlat’ı muhasara etti. Ancak vali Husâmeddîn Alî’nin şiddetle karşı koyması ve Yıva Türkmenlerinin Celâleddîn’e tâbi Azerbaycan’a saldırması dolayısıyla Celâleddîn kuşatmayı kaldırarak bu Türkmenleri cezalandırdı.368 624/1227 senesinde Rey kurbundaki Dâmegân’a gelmiş olan Moğolları bozguna uğratan Sultan, Ahlat hâkimi Husâmeddîn Alî’nin Hârizmşahların Azerbaycan’daki topraklarına taarruzu sebebiyle Azerbaycan’a döndü. 625/1228 yazında da Isfahan 361 Gizli Tarih, s. 186; Cüveynî, age., s. 159; Reşîdüddîn, age., II, 257. 362 İbnü’l-Esîr, age., XII, 385-386; Nesevî, age., s. 61-63; Cüveynî, age., s. 353-355; Taneri, age., s. 33-37. 363 Celâleddîn’in Halîfe Nâsır-Lidînillâh ile mücadelesi hakkında kaynakça için bkz. 209 no’lu dipnot. 364 İbnü’l-Esîr, age., XII, 391-394; Nesevî, age., s. 69-70; Cüveynî, age., s. 357-359. 365 Nesevî, age., s. 69; İbn Bîbî, age., s. 369-372; Turan, Vesikalar, s. 82-83. 366 Sıbt, age., XXII, 273; Ebû Şâme, Terâcim, s. 144; İbn Vâsıl, age., IV, 145-146. 367 Sultan Celâleddîn’in Gürcülere karşı giriştiği gazâlar hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 394-396, 412-415, 431; Nesevi, age., s. 70-71, 75-76, 78, 111-113; Cüveynî, age., s. 359-363, 368-371; Sıbt, age., XXII, 273; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 50-51. 368 İbnü’l-Esîr, age., XII, 416-418, 421-424; Nesevî, age., s. 76-79; İbn Vâsıl, age., IV, 187-188, 189- 191. 95 yakınlarında daha kuvvetli bir Moğol ordusu ile harbetti, kendi ordusu bozuldu ise de Moğolları da geri çekilmeye mecbur etti.369 Sultan Celâleddîn Mengübertî, Gürcüler ve Moğollara karşı yaptığı gazâlar ile müslümanlar nezdinde yüksek bir mevki elde etmişti. Ne var ki büyük bir hata yaparak bir İslâm şehrine, Ahlat’a 626 Şevvâl/1229 Ağustos’unda ikinci defa yürüdü ve burayı muhasara etti. Gerek Halîfe Müstansır-Billâh, 370 gerek Eyyûbîlerle müttefik olan Sultan Alâeddîn Keykubâd elçiler vasıtasıyla Sultan Celâleddîn’e muhasarayı kaldırması yönünde ihtarda bulundular ise de, şehri kuşatan Hârizmşah askerlerinin 627 Cemâziyelevvel/1230 Nisan’ında şehri düşürerek şehirde bir kıyım gerçekleştirmeleri, taraflar arasında savaşı kaçınılmaz kıldı. el-Melikü’l-Eşref Mûsâ ile Alâeddîn Keykubâd kumandasındaki Eyyûbî-Selçuklu ordusu ile Celâleddîn Mengübertî ile Erzenürrûm meliki Rükneddîn Cihânşah idaresindeki HârizmşahErzenürrûm ordusunun 627 Ramazân/1230 Ağustos’unda Erzincan yakınlarındaki Yassıçimen ovasında giriştikleri muharebede Hârizmşah ve müttefikleri bozguna uğradı. Muharebeden kısa süre sonra taraflar arasında sulh akdolundu ve Celâleddîn Azerbaycan’a çekildi.371 616-619/1219-1222 seneleri arasında Asya’nın müslümanlarla meskûn geniş kısmının altını üstüne getirmiş ve Hârizmşah ülkesine tamamen hâkim olmuş olan Cengiz, evvelce istîlâ ettiği Kuzey Çin’de isyanlar başgösterdiği için 619/1222 sonbaharında dönüş yoluna çıkmış, 621/1224 yazında payitahtına varmış, isyan halindeki Tangutları itaate aldığı sıralarda, Ramazân 624/Ağustos 1227’de 369 İbnü’l-Esîr, age., XII, 432-433, 438-440; Nesevî, age., s. 84-87; Cüveynî, age., s. 366-367; Taneri, age., s. 73-76; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 50. 370 Nâsır-Lidînillâh 622 Ramazân /1225 Ekim’inde vefat etmiş, yerine evvelâ Zâhir-Biemrillâh geçmiş, onun da 623/1226’da vefatı üzerine hilâfete Müstansır-Billâh gelmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 398, 401-402, 418, 420. 371 Celâleddîn Mengübertî’nin Ahlat muhasarası, bu arada gelişen hadiseler ve Yassıçimen Muharebesi hakkında tafsilat için bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 450-451, 453-455; Nesevî, age., s. 115- 133; İbn Nazîf, age., s. 183-186, 197-199, 200, 202, 204-216; Sıbt, age., XXII, 303-305; Ebû Şâme, Terâcim, s. 159; İbn Bîbî, age., s. 374-400; Cüveynî, age., s. 371-377; İbn Vâsıl, age., IV, 294-301; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 527-529; Yazıcızâde, age., s. 427-465; Müneccimbaşı, Câmi‘u’d-Düvel, s. 67; Turan, Türkiye, s. 386-393; a. mlf., Vesikalar, s. 95-101; Taneri, age., s. 67- 72; Kaya, age., s. 195-222; Uyumaz, age., s. 52-63; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 51-52. Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 529) Sultan Celâleddîn’in sulha yanaşmadığını söylemektedir. 96 ölmüştü.372 Takriben iki yıl sahipsiz kalan Moğol tahtına Cengiz’in vasiyeti gereği oğullarından Ögedey geçti. 373 Ögedey, Celâleddîn Mengübertî’yi ortadan kaldırmak maksadıyla Cengiz’in batıya gönderdiği Çormagan Noyan’ı yedek kuvvetlerle desteklemişti.374 Yassıçimen’de mağlup olduktan sonra, 30.000 kişilik bir kuvvetin başında bulunan Çormagan’ın Ceyhun’u geçerek batıya ilerlediği haberini alan Celâleddîn; Halîfe’den, Alâeddîn Keykubâd’dan ve Eyyûbî hükümdarlarından imdat istedi ise de onun evvelce Ahlat’ta müslümanlara karşı icra ettiği fiiller sebebiyle İslâm hükümdarları ondan yüz çevirdiler. 375 628/1231 yazında el-Cezîre bölgesine gelen ve Diyârbekir kurbunda Dicle nehri kenarında Moğolların baskınına uğrayarak Meyyâfârikîn’e (Silvan) doğru firar eden Celâleddîn, bu bölgede kimliği tayin edilemeyen kimseler tarafından hazin şekilde öldürüldü.376 Yassıçimen akabinde sağa sola dağılmış olan Hârizmşah kuvvetlerinin büyük kısmı ise Türkiye Selçuklu hükümdarı Alâeddîn Keykubâd tarafından himaye edildiler.377 XIII. asır başından 617/1220 senesine kadar Şark’ın en büyük İslâm imparatorluğu olma vasfını hâiz Hârizmşahlar Devleti, bütün Ortaçağ’ın en acımasız 372 Gizli Tarih, s. 187-190; Reşîdüddîn, age., II, 260-264; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 522- 523; D’ohsson, age., s. 142-144; Grousset, age., s. 256-257; Roux, age., s. 224-228; Özdemir, age., s. 178-179. 373 Gizli Tarih, s. 190-191; Cüveynî, age., s. 187-189; Reşîdüddîn, age., II, 311-312; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 525-526; a. mlf., Muhtasar, s. 15-16. 374 Gizli Tarih, s. 184, 191. 375 İbnü’l-Esîr, age., XII, 458-459, 461; Cüveynî, age., s. 378. 376 Sultan Celâleddîn Mengübertî’nin şehâdeti hakkında bilgi veren kaynakların ifadeleri çelişiktir. Nesevî (age., s. 155-158) baskından sonra dağlık bölgeye kaçan Celâleddîn’in, kardeşi Ahlat’ta Hârizmşahlar tarafından öldürülen bir Kürt’ün mızrağıyla öldüğünü söylemektedir. Cüveynî (age., s. 380-384; ayrıca bkz. Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 82a) Sultan’ın Âmid bölgesinde “nasıl bir av yakaladıklarını bilmeyen” eşkıyalar tarafından elbiselerine tamah edilerek öldürüldüğünü kaydeder. İbn Kesîr (age., XIII, 264) evvelce kardeşi Hârizmşah askerleri tarafından öldürülen bir çiftçinin Celâleddîn’i uykusunda öldürdüğünü belirtir. Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 529) göre Sultan, dağlarda kendisini tanımayan Kürtler tarafından öldürülmüştür. İbn Kesîr’in (age., XIII, 264) rivayeti Celâleddîn’in Meyyâfârıkîn taraflarında bir çiftçi tarafından ağırlandığı, ancak Celâleddîn’in uyuması üzerine çiftçinin ona hıyânet ederek onu uykusunda bir balta ile öldürdüğü şeklindedir. İbnü’l-Esîr (age., XII, 460-462, 465) ise Celâleddîn’in uğradığı baskından bahsettikten sonra onun akıbetini öğrenemediğini söylemektedir. 377 Sultan Keykubâd, Celâleddîn’in vefatından sonra Bitlis bölgesinde başıboş vaziyette dolaşarak bölgedeki istikrarı zedeleyen Hârizm kumandanlarını hizmetine alarak bunlara Erzincan, Amasya, Lârende, Niğde gibi mühim yerleri de iktâ olarak vermiştir. Sultan Keykubâd’ın maksadı Türkiye’nin şark sınırlarında istikrarı sağlamak olduğu gibi, muhtemel Moğol karşılaşmasına tedbir olarak Moğollarla evvelce savaşmış tecrübeli kumandanlardan da istifade etmekti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 419-421, 423; Turan, Türkiye, s. 398-399; Uyumaz, age., s. 63-64; Kaymaz, Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, TTK, Ankara 2011, s. 85. İbn Vâsıl (age., IV, 325) bu Hârizmşah askerlerinin takriben 12.000, Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 530) ise 10.000 süvariden oluştuğunu kaydeder. 97 ve kan dökücü müstevlîsi olan Cengiz idaresindeki Moğollar eliyle üç dört sene gibi kısa bir süre zarfında yıkılmıştı. Kaynaklarımız bütün müslüman Asya’yı korkunç yıkımlara uğratan bu istîlânın bilançosu hakkında kifâyet miktarı malumat vermektedirler. İşgal edilen şehirlerin müslüman ahalisi katliamlara ve tecavüzlere uğratılmış, ilim merkezleri tahrip edilmiş, yüz binlerce müslüman ikamet mahallini, vatanını terketmek mecburiyetinde kalmıştır. Bununla birlikte Moğollara metanetle karşı duran çok sayıda İslâm kumandanı hakkında da elimizde yeterli bilgi mevcuttur. Bunların belki en başında gelen Celâleddîn Mengübertî Moğollarla mücadeleyi sürdürmüş, zaman zaman onlara galip de gelmiştir. İslâm tarihinin sayılı kahramanlarından olduğu halde askerî muvaffakiyetlerini takip edecek siyâsî başarılar elde etme kabiliyetinden mahrum olan Celâleddîn’in vefatı ile Hârizmşahlar tarihe mâl olmuştur. 378 Mücadeleci kişiliği, pervasızlık derecesinde şecaati ve İslâm düşmanlarına karşı giriştiği gazâlar ile müslümanların gönlünde bir dönem taht kurmuş olan Celâleddîn siyâsî hırslarının kurbanı olmuş, İslâm âleminde büyük uğraşlarla elde ettiği haklı şöhretini kendi eliyle tarümar etmiş, tabiatıyla Moğollar karşısında kendisine yardım edecek müttefikler bulamamıştır. 624/1227’de Cengiz’in ölümü, 628/1231’de de Celâleddîn’in vefatıyla dünya tarihinin çok hareketli bir safhası sona ermiş oluyordu. Bu tarihten sonra Moğollar Türkiye Selçuklularını, Eyyûbîleri ve Abbâsî Hilâfeti’ni tehdide başlayacaklardır. İstîlânın Avrupa’ya ve Anadolu’ya uzanacak olan kısmı ise çalışmamızın dışında kalmaktadır. B. ÖGEDEY VE GÜYÜK DEVİRLERİNDE İSTÎLÂNIN SEYRİ Cengiz’in üçüncü oğlu olan Ögedey’in (626-638/1229-1241) Moğol tahtına cülus ettiği dönemde istîlâ zayıflamakla birlikte Moğollar Ortadoğu’daki, bilhassa hilâfet topraklarındaki mahallerde görülmekte ve mezkûr bölgelerde yağma hareketlerinde bulunmaktaydılar. Bu cümleden olarak Celâleddîn Mengübertî üzerine sevkedilmiş olan Çormagan’ın birlikleri gerek Celâleddîn ile karşılaşmadan evvel, gerekse onun vefatından sonra Âmid ve Meyyâfârıkîn bölgelerinde yağma ve katliam yapmışlar, bugünkü Siirt bölgesi halkını kılıçtan geçirmişlerdi. 628/1231 yılında Âmid çevresinde 15.000 civarında müslüman379 Moğollar tarafından 378 Turan, Türkiye, s. 393; Taneri, age., 85-86; Yınanç, “Celâleddin Harzemşah”, İA, III, 52. 379 Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 309) 20.000 küsur müslümanın şehid edildiğini söylemektedir. 98 katledilmişti. Moğol birlikleri karşılarına hiçbir kuvvetin çıkmamasından cesaretle Mardin ve Nusaybin havalileri, Sincâr, Habur ve Arabân’da katliamlar gerçekleştirmişlerdi. Bitlis, Bârgirî ve Erciş de yağmalanan ve halkı öldürülen mevkiler arasındaydı. Yine Moğol kuvvetlerinin bir kolu Erbil köylerini yağmalamış, Muzafferüddîn Kökböri Erbil ve Musul askeriyle onları karşılamaya hazırlanmış, ancak bu birlikler Moğolların Dakūka havalisinde tahribat yaptıktan sonra Azerbaycan’a çekildiklerini öğrenince bir ileri harekâta kalkışmamışlardı (Zilhicce 628/Eylül-Ekim 1231). 380 629/1232 senesinde Moğol birlikleri tekrar bölgeye gelerek bu kez Harran civarında katliam ve tahribat yaptılar.381 633/1235 senesinde Moğollar yine hilâfet toprakları içinde kalan Erbil’e382 hücum edince Halîfe Müstansır-Billâh Cemâleddîn Kuştemür kumandasındaki asker ve gönüllülerden oluşan bir orduyu Moğollar üzerine gönderdi ise de Moğolların çekildiğine dair haber üzerine hilâfet ordusu Bağdâd’a döndü.383 Aynı sene Moğol kuvvetleri tekrar Erbil ve Musul havalisine gelerek yağma ve katliamda bulunduktan, Sincar önlerinde bir ticaret kervanını yağmalayıp tüccarları da öldürdükten sonra geri çekildiler.384 634/1236 yılında bu kez Baycu Noyan komutasında olarak Erbil’i kırk gün kadar muhasara edip düşüren, şehirdeki evleri ateşe veren ve iç kaleye kapanmış olan müslümanların susuzluktan kırılmasına sebep olan Moğollar, Halîfe’nin Erbil’e imdat için peş peşe yola çıkardığı Şemseddîn Arslan Tegin, Mücâhidüddîn Aybeg ve Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî’nin kuvvetlerinin yaklaştığını haber alarak, ahalinin kendilerine verdikleri malları teslim aldıktan sonra şehri terkettiler.385 635/1237 tarihinde Erbil ve Dakūka arazisine giren, ayrıca Samerrâ şehri ahalisini katleden Moğol birlikleri, Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî kumandasındaki hilâfet ordusunun yaklaştığını öğrenince geri çekildiler. Ancak onlara yetişen hilâfet kuvvetleri bazı Moğol askerlerini öldürüp, bazılarını da esir almaya muvaffak oldu. Bundan sonra 380 İbnü’l-Esîr, age., XII, 462-465; Sıbt, age., XXII, 308-309; İbn Vâsıl, age., IV, 324-328; Nüveyrî, age., XXVII, 234-235. Celâleddîn’in yokluğu sebebiyle Azerbaycan da Moğol tâbiiyetine girmişti. Bkz. İbnü’l-Esîr, age., XII, 465-467. 381 Sıbt, age., XXII, 315-316. 382 Muzafferüddîn Kökböri 630/1233’te vefat edince Erbil, Kökböri’nin vasiyeti gereği hilâfet topraklarına katılmıştı. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 533; Bezer, age., s. 120; Sâmî esSakkâr, “Erbil”, DİA, XI, 273. 383 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 80; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVI, 13; Özdemir, age., s. 195. 384 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 536; a. mlf., Muhtasar, s. 18-19; Eskikurt, age., s. 107. 385 Sıbt, age., XXII, 340; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 89-90; Reşîdüddîn, age., II, 397; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVI, 18-19; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 536; a. mlf., Muhtasar, s. 19. 99 Bağdâd’da emniyet tedbirleri alındı, surlara mancınıklar yerleştirildi.386 Bu hadiseden kısa süre sonra Moğolların daha kalabalık kuvvetlerle Bağdâd civarına yaklaştığının haber alınması, Halîfe’yi el-Cezîre bölgesindeki İslâm hükümdarlarından yardım istemeye mecbur etti. Bazı Eyyûbî meliklerinin gönderdiği yardımlarla 7000 kişiye vasıl olan hilâfet ordusu, 5000 kişilik Moğol ordusuyla Bağdâd’a çok yakın bir mevki olan Hânikîn’de karşılaştı ise de mağlup olarak Bağdâd’a çekildi. Moğollar ise Bağdâd üzerine yürümeyerek geri döndüler.387 Yassıçimen Savaşı’ndan sonraki dönemde Çormagan idaresindeki Moğol kuvvetleri Türkiye Selçuklu Devleti’ni de tacize başlamışlardı. 629/1231-1232 senesinde Moğolların Sivas civarında katliam ve yağmada bulunması üzerine Sultan I. Alâeddîn Keykubâd bölgeye seçme askerler gönderdiyse de Moğollar bölgeden hızla çekilmiş olduklarından onların sayıları ve saldırılarının mahiyeti hakkında malumat alınamadı. Kısa süre sonra Sultan, Emîr Kemâleddîn Kâmyâr’ı Moğolların yağmaladığı Ahlat, Bitlis, Van, Vastan, Adilcevaz yörelerine göndererek buraları Selçuklu topraklarına kattığı gibi buralarda bayındırlık ve iskan faaliyetleri başlattı, halkın tekrar buraya yerleşmesine çaba sarfetti, bölgedeki kaleleri de tahkim ettirdi. 388 Sultan’ın tedbirleri bununla kalmadı; bu Moğol yağmasından kısa süre sonra Ögedey’e elçi göndererek ona tâbi olup vergi vereceğini bildirdi. Buna cevaben Sultan’ın bizzat huzuruna gelmesi halinde Rum ülkesinin kendisinde kalacağını söyleyen Ögedey,389 633/1236 yılında Sultan’a bir yarlıg390 göndererek ondan “il” yani kendisine tâbi ve müttefik olmasını istedi. Ancak ülkesinin ve müslümanların menfaati adına bunu kabul eden ve Ögedey’e gönderilmek üzere 386 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 96-97; Reşîdüddîn, age., II, 397; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 538; a. mlf., Muhtasar, s. 19; Özdemir, age., s. 197-198. 387 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 97-99; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 539; a. mlf., Muhtasar, s. 19. Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVI, 25) Moğol ordusunu 10.000 kişi olarak göstermektedir. 388 İbn Bîbî, age., s. 415-419; İbn Nazîf, age., s. 255; Turan, “Keykubâd I.”, İA, VI, 656; Uyumaz, age., s. 73-74. Sultan, şarktaki bu bölgeleri imar ve bölgedeki kaleleri tahkim ile, muhtemel bir Moğol saldırısını henüz Anadolu sınırlarının başında karşılamayı ve bu saldırının iç bölgelere girmesine müsaade etmemeyi hedefliyordu. Böylece Moğollar geldiği takdirde kuvvetli ve aşılması güç bir şark sınırı ile karşılaşacaklardı. Bkz. Turan, Türkiye, s. 397. 389 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 532; a. mlf., Muhtasar, s. 18. 390 Türkçeden Moğolcaya geçmiş olan “yarlıg” kelimesi fermana tekabül etmekte olup, Moğol hanlarının ekseriyetle tâbi hükümdarlara gönderdiği buyrukları ihtiva eden vesikanın adıdır. Bkz. Ömerî, age., III, 105, 1 no’lu dipnot; Kalkaşendî, age., IV, 423-424; İlyas Kamalov, “Yarlık”, DİA, XLIII, 334-335. 100 hediyeler hazırlatan Sultan Keykubâd 634/1237 yazının başında vefat etti.391 Ne yazık ki Alâeddîn Keykubâd’ın oğlu ve halefi olan II. Gıyâseddîn Keyhusrev babası gibi kabiliyetli bir hükümdar değildi. 641/1243 tarihinde vuku bulacak olan Kösedağ Savaşı, Anadolu’yu Moğol işgaline açık hale getirecekti.392 Anlaşıldığı üzere Sultan Keykubâd, evvelce Celâleddîn Mengübertî’ye Moğollarla iyi geçinme yönünde yaptığı tavsiyeyi393 bizzat tatbik etmiş, müslümanların selameti namına bu güçlü düşmanla uzlaşma ve barışçı bir siyaset izleme yoluna gitmiştir.394 Moğolların, Keykubâd döneminde değil de oğlu II. Gıyâseddîn döneminde Türkiye Selçuklu Devleti’nin zaaflarının farkına vararak Anadolu’yu istîlâya girişmeleri, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın güttüğü Moğol siyasetinin ne derece isabetli olduğunu ve Türkiye’yi nasıl istîlâdan koruduğunu göstermeye kâfidir.395 Ögedey’in 639/1241’de ölümünün ardından karısı Töregene nâibe sıfatıyla Moğolları idare etmeye başlamıştı. Onun niyâbet devresine tekabül eden 643/1245 senesinde Moğol birlikleri tekrar Irak’ta göründüler. Erbil’e saldıran ve oradan Bağdâd yakınlarına gelen 16.000 kişilik Moğol ordusu, Cebelü Hımrîn’de Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın396 gönderdiği, aralarında çok sayıda gönüllü ve başlarında Şerefeddîn İkbâl eş-Şarâbî bulunan hilâfet ordusu ile karşılaştı. Birinci gün az bir müddet savaşıldı, ikinci gün ise İslâm ordusu Moğolların çekildiğini müşahede 391 İbn Bîbî, age., s. 437-440; Yazıcızâde, age., s. 500-503; Turan, Türkiye, s. 405-407; Uyumaz, age., s. 89-90. 392 Uyumaz, age., s. 91. Kösedağ Savaşı hakkında geniş malumat için bkz. İbn Bîbî, age., s. 493-502; Yazıcızâde, age., s. 549-558; Anonim Selçuknâme, s. 43; Aknerli Grigor, age., s. 16-17; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 19-21; Aksarâyî, age., s. 35; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler, (trc. Yıldız Moran), E Yayınları, İstanbul 1979, s. 144-145; V. Aleksandroviç Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, (trc. Azer Yaran), Onur Yayınları, Ankara 1988, s. 64-65; Turan, Türkiye, s. 451-457; a. mlf., “Keyhusrev II.”, İA, VI, 625-626; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 89-99; Faruk Sümer, “Kösedağ Savaşı”, DİA, XXVI, 272-273. 393 Sultan Keykubâd, Celâleddîn’e, Moğollar gibi İlâhî takdirin temşiyet vermesiyle yayılan bir kavme karşı ancak onlarla sulh yapılarak durulabileceğini söylemişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 377-378. 394 Turan, Türkiye, s. 407; a. mlf., “Keykubâd I.”, İA, VI, 655; Gordlevski, age., s. 64; Uyumaz, age., s. 102; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 21. 395 Turan, Türkiye, s. 408; Kaymaz, İdare Mekanizmasının Rolü, s. 125. Claude Cahen (Anadoluda Türkler, s. 141) Moğolların işgal ettikleri yerlerdeki durumlarını sağlamlaştırmadan daha büyük istîlâ hareketlerine girmediklerini söylemekte; Sultan Keykubâd’ın saltanatının son zamanlarına tekabül eden yıllarda, Moğolların büyük hanın halefinin kim olacağı mevzuu ile meşgul olmaları dolayısıyla Türkiye Devleti’ni itaate almayı ertelediklerini iddia etmektedir. Osman Turan (Türkiye, s. 407-408) ise bizce daha isabetli bir görüş serdederek, Moğolların Anadolu’ya daha önce saldırmamalarına sebep olarak onların Alâeddîn Keykubâd’ın gücünün ve Anadolu kalelerinin muhkemliğinin farkında olmalarını göstermektedir. 396 Müstansır-Billâh 640/1242 senesinde vefat etmiş, oğlu Müsta‘sım-Billâh hilâfet makamına cülus etmişti. Bkz. İbnü’l-Fuvatî, age., s. 127, 129; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 705-706, 708. 101 etti.397 Çok kısa süre sonra bir Moğol birliğinin Düceyl bölgesinde yağma ve katliam yaptığına dair haberler gelince İslâm ordusundan 3000 süvari bölgeye avdet etti ise de Moğollar saldırılarını tamamlamış ve her zaman olduğu gibi hızla uzaklaşmışlardı.398 Ögedey’in hanlığından ve karısı Töregene’nin takriben beş sene süren nâibeliğinden sonra Ögedey’in oğullarından Güyük (644-645/1246-1248) Moğol tahtına çıktı. Güyük’ün han seçildiği kurultayda Moğol han ailesi ileri gelenlerinden başka Moğolların Horasan, Mâverâünnehr ve Türkistan’ın idaresine tayin ettikleri kimseler, Irak, Azerbaycan, Lûristan, Şirvan, Türkiye Selçuklu idarecileri, Kirman, Fars reisleri, Alamut hâkimi, Gürcü tahtının varisleri, Haleb ve Musul murahhasları ve Papalık elçileri ile birlikte Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın temsilcisi Kâdi’l-Kudât Fahreddîn de hazır bulunuyordu.399 Güyük cülus merasiminden sonra hazır bulunan tüm hükümdar yahut murahhaslara yarlıglar verip her birini taltif ettiği halde Alamut hâkimi ile Halîfe’nin elçisini azarladığı gibi, Halîfe’ye de tehditkar bir mesaj gönderdi; zira Çormagan’ın oğlu Siremün’den Halîfe aleyhinde raporlar alınmıştı.400 397 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 162; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 545; Özdemir, age., s. 203-204. Reşîdüddîn (age., II, 397) Moğolların Cebelü Hımrîn’e vasıl olan İslâm ordusundan kaçtığını, müslümanların Moğolları kovalarken birçoğunu öldürdüğünü, Erbil havalisinin böylece kurtarıldığını söylemektedir. 398 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 163. 399 Cüveynî, age., s. 234; Reşîdüddîn, age., II, 392; Carpini, age., s. 119-120; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 546; a. mlf., Muhtasar, s. 22. 400 Cüveynî, age., s. 239; Reşîdüddîn, age., II, 394; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 546-547; a. mlf., Muhtasar, s. 22. Esasen Güyük’ün İslâm düşmanlığı meşhurdu ve bizce o, müslümanların dinî riyasetini temsil eden zat ile haberleşmekten ve müzakerede bulunmaktan imtina ediyordu. Bununla birlikte kaynaklarımızdan İbnü’l-Fuvatî’nin (age., s. 200) nakline göre Halîfe Müsta‘sım-Billâh, Ahmed İbnü’l-Huzdâdî adlı kimseyi de iki kez Güyük’e elçi olarak göndermiştir. Yeri gelmişken H. Ahmet Özdemir’in mevzu ile alakalı olarak yaptığı küçük bir yanlışı da düzeltmeye çalışalım. Özdemir Moğol İstilâsı adlı son derece kıymetli ve faydalı çalışmasında (age., s. 211-212) İbnü’lFuvatî’yi kaynak göstererek; söz konusu elçilik vazifesini Mukalled b. Ahmed İbnü’l-Huzdâdî adlı tacirin gerçekleştirdiğini, bu vazifenin 649/1251 yılında mezkûr şahıs tarafından yerine getirildiğini, İbnü’l-Fuvatî’nin Güyük ile Mengü’yü karıştırdığını ve bu elçinin Güyük’e değil Mengü’ye gönderilmiş olması lazım geldiğini söylemiştir. Oysa İbnü’l-Fuvatî’nin nakline baktığımızda bunların doğru olmadığını anlıyoruz. Bir kere İbnü’l-Fuvatî’nin elçilik vazifesiyle ilgili kurduğu cümle وهذا“ المذكور أحمد “ibaresiyle başlamaktadır ki, buradan elçi olarak Mukalled b. Ahmed’in değil, bu zatın babası olan Ahmed’in elçilik yaptığı açıkça anlaşılmaktadır. İkinci olarak; İbnü’l-Fuvatî’nin verdiği 649/1251 tarihi Ahmed İbnü’l-Huzdâdî’nin elçilik vazifesini yerine getirdiği tarih değil, onun oğlu Mukalled b. Ahmed’in kendi amca kızıyla izdivaç ettiği tarihtir. Zira tarihçimiz söz konusu tarih için “...أحمد بن مقلد تزوج فيها و “cümlesini kurmuştur. Yani İbnü’l-Fuvatî elçiliğin hangi tarihte gerçekleştiği ile alakalı bir bilgi vermemiştir. Dolayısıyla 649/1251 tarihinde evlenen Mukalled’in babası olan ve yine İbnü’l-Fuvatî’ye göre 652/1254’te vefat etmiş olan Ahmed İbnü’l-Huzdâdî’nin bu son tarihten evvelki herhangi bir vakitte Güyük’e elçi olarak gönderilmesi akıldan uzak değildir ki, İbnü’l- 102 Güyük, batıdaki ülkelerin; Anadolu, Musul, Haleb ve el-Cezîre bölgelerinin işlerini Elçigiday’a havale etti, Alamut Batınîlerini ortadan kaldırmak için her idarecinin 10 askerinden ikisini Elçigiday’a vermelerini emretti.401 Anlaşıldığına göre Güyük bir batı seferi tasarlamaktaydı, ancak onun ani ölümü ile büyük batı seferi Mengü dönemine ertelenmiş oldu.402 Görüldüğü üzere Sultan Muhammed Hârizmşah’ı takip eden Cebe ve Subutay kuvvetlerinden sonra Celâleddîn’in üzerine sevkedilen Çormagan, Ögedey devrinde Irak’ta askerî faaliyetlerde ve katliamlarda bulunmuş, Celâleddîn’in vefatı akabinde de Çormagan’a ve onun yerini alan Baycu Noyan’a tâbi kuvvetler zaman zaman Azerbaycan ve Hemedan bölgelerinden Erbil, Musul ve Bağdâd istikametinde taarruzlar yapmışlar, müslüman ahaliyi katlederek yağma ve tahripte bulunmuşlardı. Türkiye Selçukluları ise Kösedağ mağlubiyetinden sonra istiklallerini yitirmişler, Moğollara tâbi hale gelmişlerdi. Bu şekilde Moğol idaresi, müslümanlara adeta sıranın Irak ve Suriye’de olduğunu hissettirmekteydi. Güyük’ün kısa süren hanlığı devrinde İslâm dünyası üzerinde tesiri kısmen zayıflayan istîlâ, Mengü’nün Moğol tahtına cülusuyla birlikte Cengiz dönemindeki hareketliliğine ulaşacak ve İslâm âlemini bir kez daha büyük felaketlere uğratacaktı. C. MENGÜ DEVRİ MOĞOL İSTÎLÂSI Güyük’ün kısa süren hanlığından ve ölümünden sonra bu kez onun karısı Oğul Gaymış nâibe sıfatıyla Moğol tahtını idare etmeye başladı.403 Onun niyâbeti devrine tekabül eden 647/1249 senesinde Moğollar Hânıkîn’e gelerek birçok yerleşim yerini yağmalayıp müslümanları katlettiler. Bu haberler üzerine bütün Bağdâd ahalisi silahlı vaziyette nöbet tutmaya başladıysa da Dakūka’da korkunç Fuvatî’nin aynı yerde Moğol hanının adını “خان كيل) “Küyül Han, Güyük Han?) şeklinde vermiş olması bu hanın Mengü değil Güyük olduğunu göstermektedir. 401 Cüveynî, age., s. 239; Reşîdüddîn, age., II, 394. Moğolların adı geçen bölgelere idareci tayin ettiği Elçigiday 644-649/1246-1251 arasında bu vazifeyi yapmış, 650/1252’de Mengü tarafından idam edilmiştir. Bkz. Grousset, age., s. 353. 402 Cüveynî, age., s. 241; Reşîdüddîn, age., II, 395. 403 Cüveynî, age., s. 243; Reşîdüddîn, age., II, 400; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 553; a. mlf., Muhtasar, s. 23. 103 katliam, tecavüz ve tahribatta bulunan Moğolların bölgeden çekildikleri haber alındı. 404 649/1251 yılına kadar Moğol hanedanında süren kargaşadan sonra toplanan kurultayda, evvelâ Çoçi’nin oğlu olup Moğol han ailesinin en yaşlı şehzâdesi bulunan ve istîlânın Avrupa’ya uzanan kolunu idare eden Batu’nun han seçilmesi fikri ileri sürülmüştü. Bununla birlikte bizzat Batu’nun reyi dikkate alınarak Tuluy’un oğlu Mengü, Moğol hanı ilan edildi.405 Otoriteyi sağlamaya muvaffak olan Mengü Han, bazı idarî düzenlemelerde bulunduktan sonra Moğol imparatorluğunun doğu ve batı yönünde genişlemesi için planlar yapmaya başlamış, bu planları hayata geçirecek şahısları da kardeşleri arasından intihap etmişti. Mengü, kardeşi Kubilay’ı Çin seferine memur ettiği gibi, kendisinde cihangirlik alâmetleri gördüğü diğer kardeşi Hülâgû’yu da İsmâilîlerin elinde bulunan mevkilerin ve İslâm topraklarının Moğol istîlâsından masûn kalmış kısmının işgali ile görevlendirdi.406 Moğol hanedanındaki İslâm ülkelerini istîlâ etme zihniyeti -Ögedey ve Güyük dönemlerinde istîlânın zayıflamasına rağmen- tazeliğini muhafaza ediyordu. Hülâgû’nun İsmâilî seferi devam etmekte iken Mengü’nün Halîfe Müsta‘sımBillâh’tan hilâfet topraklarındaki kaleleri ve tahkimâtı yıktırmasını istemesi bunun göstergesiydi.407 Böylelikle han, Bağdâd ve civarını ciddi mukavemetle karşılaşmaksızın düşürmeyi tasarlıyordu. Yine böylelikle yoğun nüfusun ve münbit toprakların bulunduğu tüm İslâm ülkeleri Moğol tâbiiyetine girecek, Cengiz’den beri bir Moğol mefkûresi olarak tebarüz etmiş olan dünya hâkimiyeti yolunda büyük bir adım atılmış olacak, Cengiz yasası Ceyhun’dan Mısır’a değin icra olunacaktı.408 Bu arada Baycu’nun Alamut İsmâilîleri ve Abbâsî Halîfesi hakkında şikayetleri de 404 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 188. 405 Cüveynî, age., s. 460-462; Reşîdüddîn, age., II, 401-402; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 553; a. mlf., Muhtasar, s. 23-24; Hândmîr, age., III, 58. 406 Cüveynî, age., s. 495-498; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 13; Rubruk, age., s. 112; Deguignes, age., VI, 7. 407 Halîfe Müsta‘sım-Billâh -muhtemelen sulh tesis etmek maksadıyla- tıpkı evvelce Güyük’e gönderdiği gibi Mengü’ye de elçi göndermişti. 652/1254 senesinde, yani Hülâgû batı seferine çıktıktan bir süre sonra Karakurum’a gelen Fransisken rahibi Wilhelm von Rubruk’un (age., s. 126) anlattığı üzere bu hilâfet elçisi Mengü’nün nezdine gelmiş ve bu elçi vasıtasıyla Halîfe’ye, hilâfet topraklarında bulunan kalelerin ve bunların tahkimâtının yıktırılması yönünde Moğol hanının emirvâri istekleri iletilmişti. 408 Preiss, age., s. 12. 104 Mengü’ye batı seferi için yeni sebepler, daha doğru tabirle bahaneler temin etmekteydi. 409 1. Hülâgû’nun Batı Seferine Memur Edilmesi ve İsmâilî Seferi Mengü, batı ülkelerinin istîlâsı vazifesini Hülâgû’ya tevdi etmişti; buna göre İran, Suriye, Mısır, Anadolu ve İrmîniyye tam tâbiiyete alınacak, tâbiliği reddeden ülkeler baştan başa çiğnenecek ve bütün bu ülkeler İlhan410 Hülâgû’nun taht-ı idaresinde olacaktı. Baycu ve Çormagan, Hülâgû’nun kuvvetleriyle birleşeceklerdi. Keşmir bölgesine sevkedilen Dayır Bahadır da Hülâgû’nun emrine tâbi olacak; Balagay, Kuli, Teküdar411 ve Buka Timur adlı kumandanlar Hülâgû’nun hizmetinde bulunacaklardı. Moğol ordularındaki her 10 askerden ikisi Hülâgû’nun kumandasına verileceği gibi,412 mancınık, sapan ve tatar yayı ustası 1000 hanelik Çinli mühendis grubu da bu orduya dahil edilecekti. Her askere muayyen sayıda at ve silah, belirli miktarda yiyecek ve şarap tevzi edilecek, Karakurum ile Ceyhun arasında bulunan tüm otlaklar sadece Hülâgû’nun ordusunun atlarının yemlemesine tahsis olunacaktı. Moğol ordusunun geçeceği yollar düzeltilecek, icap eden mahallere köprüler kurulacaktı. Hülâgû’nun kardeşlerinden Sögatay, ayrıca evvelce Hülâgû’nun üvey annesi ve sonra karısı olan Tokuz Hatun413 ile diğer karısı Olcay Hatun da Hülâgû’ya 409 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 12-13; Mîrhând, age., V, 1116; Hândmîr, age., III, 94; ae. (Osmanlıca trc.), Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 3245, vr. 47b. İsmâilîler, müslüman ulemâ tarafından da Mengü’ye şikayet edilmişti. Bu âlimlerden biri olan Kâdı’l-Kudât Şemseddîn-i Kazvînî zırh giymiş vaziyette Mengü’nün nezdine giderek İsmâilîlerden şikayet etmiş ve mülhidlerin korkusundan mütemadiyen bu zırhı giydiğini söylemek suretiyle İsmâilî tehlikesine işaret etmişti. Bkz. Cûzcâni, age. (Moğol İstilası), s. 144; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 12-13. Hamdullâh elMüstevfî (age., vr. 259a) de Kadı Şemseddîn’in Hülâgû’nun İsmâilîler üzerine sefere çıkmasında müessir olduğunu belirtir. İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., III, 103) ise Kazvin’den gelen ve İsmâilîlerden şikayette bulunan elçilerden bahsetmektedir. 410 Moğol Han ailesinden olup büyük Han’a tâbi İran hâkimlerine verilen bu unvan, Hülâgû ve ahfadının Tebriz merkezli olarak idare edecekleri İran Moğolları devletine “İlhanlılar” şeklinde isim olmuştur. Bkz. Spuler, “İlkhāns”, EI2 , III, 1121; a. mlf., “İlhanlılar”, İA, V/II, 968; Yuvalı, “İlhanlılar”, DİA, XXII, 102. 411 Bu isimlerden ilk ikisi Çoçi’nin, üçüncüsü ise Çağatay’ın torunudur. Bkz. J. Andrew Boyle, “Dynastic and Political History of the İl-Khāns”, The Cambridge History of Iran (The Seljuq and Mongol Periods), (ed. J. Andrew Boyle), Cambridge University Press, Cambridge 1968, V, 340-341. 412 Hândmîr (age. III, 94; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33a, 47b) bu usulle Hülâgû’nun emri altında toplanan Moğol askeri sayısını 120.000 olarak göstermektedir. 413 Moğolların kendi üvey anneleriyle evlenmelerine yasak koymayan âdet için bkz. Carpini, age., s. 30; Rubruk, age., s. 41. 105 eşlik edeceklerdi. Hülâgû’nun oğullarından Abaka ve Yoşmut Oğul da Moğol ordusunda bulunuyordu.414 İlk hedef İsmâilî (Haşîşî) kaleleriydi. İlk olarak 650 Cemâziyelâhir/1252 Ağustos tarihinde Naymanlı Ketboğa Noyan kumandasında 12.000 kişilik öncü birliği Kûhistan bölgesine gönderilerek kendisine İsmâilî kalelerini muhasara etmesi emredildi. 651 Rebîülevvel/1253 Mayıs’ta müstahkem mevkilerden Gird-kûh hisarını kuşatan ve Alamut dahil birçok kaleyi kuşatmaya aldıran Ketboğa, aynı senenin Cemâziyelâhir/Ağustos ayından 652 Şâbân/1254 Eylül’üne kadar Mihrin, Şâh-diz, Türşiz, Kemâlî gibi mühim kaleleri muhasara etti, önüne çıkan pek çok İsmâilî’yi kılıçtan geçirdi. Bir kısım Moğol birlikleri de Tarum ve Rûdbâr havalisinin altını üstüne getirmekte, Mansûriyye ve Alûnişîn’de katliamlar yapmaktaydılar. 415 Bölgenin en sağlam kalesi olan Gird-kûh ise İsmâilîlerin şeyhi Alâeddîn Muhammed’in416 gönderdiği destek sayesinde uzun süre direnmeye devam etti. Kûhistan ve Mâzenderân’daki İsmâilî kaleleri kuşatılmakta iken 653 Zilkâde/1255 Aralık tarihinde Alâeddîn Muhammed, hâcibi olan Hasan-ı Mâzenderânî tarafından sarhoş vaziyette uyumakta iken öldürüldü ve Alâeddîn’in genç yaştaki oğlu Rükneddîn Hûrşâh İsmâilîlerin başına geçti.417 Ketboğa’yı öncü olarak mezkûr bölgelere sevkettikten sonra 651 Rebîülevvel/1253 Mayıs’ında kendi ordugâhına giden Hülâgû, 651 Şâbân/1253 Ekim ayında muazzam bir ordu ile batı seferine çıkmıştı.418 652/1254 yazını Almalıg bölgesinde geçirerek burada Moğollara tâbi Mâverâünnehr ümerâsının büyüğü Mesud Bek’i huzuruna kabul ettikten sonra yavaş yavaş ilerleyişini sürdürdü, Kiş bölgesinde başta İran idarecisi Argun Aga olmak üzere İran ve Horasan ileri gelenlerinin bağlılıklarını kabul etti, Moğol tâbiiyetindeki Anadolu, Fars, 414 Cüveynî, age., s. 498-499; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 13-16; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 556-557; a. mlf., Muhtasar, s. 25-26; Yuvalı, age., s. 135. 415 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 18-19; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 27; Özdemir, age., 239-240. 416 Müslüman olup İsmâilîleri Şerî‘at esaslarını tatbike yönlendiren ve bu yüzden “Nev-Müslümân” unvanını alan Celâleddîn Hasan’dan sonra şeyhü’l-cebel olarak İsmâilîleri tekrar sapıklaştıran oğlu Alâeddîn hakkında bkz. Cüveynî, age., s. 576-579. 417 Cüveynî, age., 580-581; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 148; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 19; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 234a; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 560. Alâeddîn’in, kendi oğlu Rükneddîn’in azmettirmesi ile katledildiğine dair rivayetler için bkz. Cüveynî, age., s. 582. 418 Cüveynî, age., s. 500; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 15-16. Hülâgû’nun batı seferine çıkış tarihi ve seferin Bağdâd’a kadarki tüm güzergahı hakkında derli toplu malumat için bkz. J. M. Smith, “Hülegü Moves West: High Living and Heartbreak on the Road to Baghdad”, Beyond the Legacy of Genghis Khan, (ed. Linda Komaroff), Brill, Leiden 2013, s. 113-118. 106 Azerbaycan, Arran, Gürcistan idarecilerine haber göndererek her bölgenin Moğol ordusuna asker vermesini emretti. Kendisine arz-ı itaat edip nezdine gelenleri kabul eden ve emrine altığı tâbi askerlerle birlikte ordusu daha da kalabalıklaşan Hülâgû, 653 Zilhicce/1256 Ocak tarihinde gerek yapılan köprüler, gerekse el konulan kayık ve gemiler vasıtasıyla Ceyhun’u geçti. Bu bölgede Hülâgû’ya muhteşem bir otağ kurduran Argun Aga, Mengü’nün yanına gitmek üzere ordugâhtan ayrıldı.419 İlerleyişine devam eden Hülâgû ise Ketboğa’nın birliklerinin faaliyette olduğu ve İsmâilî kalelerinin bulunduğu topraklara geldi. Sertaht kalesinin İsmâilî kumandanı Nâsırüddîn el-Muhteşem’in teslim olması üzerine onu, -az sonra Moğollar tarafından ele geçirilecek olan- Tun kalesine vali tayin etti, geçirdiği hafif rahatsızlık sebebiyle Zave ve Hafin kaleleri üzerine bizzat yürümeyerek bunların işgalini Ketboğa ile Köke İlgay’a havale etti. Mezkûr kumandanlar bu kalelerle birlikte Tun kalesini de şiddetli bir muhasara neticesinde düşürüp halkını kâmilen telef ettikten sonra o sıralarda Tus civarındaki bahçelerde eğlenmekle meşgul olan Hülâgû’nun yanına avdet ettiler (Rebîülâhir 654/Mayıs 1256).420 Hülâgû yola devam ederek Hâbûşân bölgesine vardığında İsmâilî reisi Rükneddîn Hûrşâh’a elçiler gönderdi. Bu elçilerin Hûrşâh’ın yanına gidip gelmeleri akabinde Bistam’a hareket eden Hülâgû, bir elçilik heyeti daha tertip edip Hûrşâh’a göndererek onu tehdit etti. Bunun üzerine Hûrşâh çekingen bir tavır sergilemeye başladı, yanında bulunan ileri gelenlerin teşvikiyle teslime razı oldu, kardeşi Şehinşâh ile Hâce Asîlüddîn-i Zozanî’yi Hülâgû’ya göndermek suretiyle tâbiiyet arz etti.421 Hülâgû onun hakikî niyetini anlamak için bir elçilik heyeti daha irsal ile emri altındaki kaleleri yıkarak kendi huzuruna gelmesini emretti. Hûrşâh; “Pederim size asi oldu, ancak ben itaat edeceğim.” cevabını verdikten sonra içinde hiçbir malzeme 419 Cüveynî, age., s. 500-503; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 17-18; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 27. Argun Aga, Karakurum’a gitmek üzere Hülâgû’yu Ceyhun’un karşı sahilinde terkederken Moğol istîlâsı ve hususan bu batı seferi hakkında teferruatlı malumat veren ve birçok hadisenin şahidi bulunan Atâ’ Melik Cüveynî’yi de Hülâgû’nun yanında bırakmıştı. Bkz. Cüveynî, age., s. 503; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 18; Hândmîr, age., III, 95; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 48a. Ölünceye kadar Moğolların hizmetinde bulunacak olan Cüveynî, 657/1259 senesinde İlhanlıların Irak ve Hûzistan idarecisi olacaktır. Bkz. Cüveynî, age., s. 20; Orhan Bilgin, “Cüveynî, Atâ Melik”, DİA, VIII, 140. 420 Cüveynî, age., s. 503-504; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 20. 421 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 21-22), bu ileri gelenler arasında “istemsiz olarak İsmâilîlerin yanında bulunan” Nasîrüddîn Tûsî’nin adını bilhassa zikrederek onun ve onun fikrinde olanların Hûrşâh’ı teslim olmadığı vakit başına gelecekler hususunda ikaz ettiğine değinir. 107 ve zahîre bulunmayan bazı kalelerinin surlarını ve tahkimatını göstermelik olarak yıktırdı ise de İlhan’ın yanına gelmek için bir sene mühlet istedi. Esasen o, kışın bastırmasını ve güç vaziyette kalması muhtemel Moğol ordusuna karşı zaman kazanmayı arzu etmekteydi.422 Ancak Hülâgû bunun farkında olarak Bistam’dan İsmâilî kaleleri üzerine hareket etti. Geniş bir alana yayılacak Moğol ordularının sağ kanadı Buka Timur ve Köke İlgay idaresinde Mâzenderân’a yönelecek, sol kanat Teküdar Oğul ile Ketboğa’nın kumandasında Huvar ve Simnan’a yürüyecekti. Hülâgû ise 10.000 seçme savaşçı ile birlikte merkezde bulunacaktı.423 Ordular bu şekilde tertip olunduktan sonra 654 Şâbân/1256 Eylül ayında yürüyüş başladı. Hülâgû’nun birliklerinin Firûzkûh bölgesini geçmeleri akabinde Hûrşâh’ın veziri Keykubâd gelerek Hûrşâh’ın İlhan’ın emrini yerine getirmek üzere kalelerin tahribatı ile meşgul olduğu için bizzat gelemediğini söyledi; efendisi adına Alamut, Lembeser ve Lâl kalelerinin tahribattan masûn tutulmasını rica etti. Ancak yürüyüşünü sürdüren ve Ketboğa’yı Şah-diz’i işgal ile görevlendiren Hülâgû, bu kalenin düşmesi akabinde Rükneddîn Hûrşâh’a kendi yanına gelmesini emretti.424 Hûrşâh halen zaman kazanmaya çabalıyor, bu maksatla aslında oğlu olmayan küçük bir çocuğu 300 kişilik bir İsmâilî grubuyla birlikte sanki oğlu imiş gibi Abbâsâbâd’da ordugâh kurmuş olan Hülâgû’ya gönderiyordu. Hülâgû bu çocuğun Hûrşâh’ın oğlu olmadığını ve Hûrşâh’ın hile yaptığını anladı ise de çocuğu salimen geri gönderdi.425 Hûrşâh, kardeşlerinden bir diğeri olan Şiranşâh’ı da Hâce Asîlüddîn-i Zozânî ve 300 İsmâilî ile birlikte Hülâgû’ya yolladı. 426 Hülâgû Şiranşâh’ı, Hûrşâh ve Şiranşâh’ın babalarının asiliklerinin affedildiğini bildiren ve Hûrşâh’ın da Moğollara itaat etmekle halâs olacağını müjdeleyen bir berat ile geri gönderdi.427 Ancak Hûrşâh’ın oyalanmasına ve teslim olmayı geciktirmesine öfkelenen Hülâgû, Şiranşâh ile birlikte gelen 300 kişiyi Kazvin’in Cemâlâbâd nâhiyesine göndererek katlettirdi,428 422 Cüveynî, age., s. 504-506; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 60; Yuvalı, age., s. 142. 423 Cüveynî, age., s. 506; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22. 424 Cüveynî, age., s. 506-507; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22-23. 425 Cüveynî, age., s. 507, 585; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 560-561; a. mlf., Muhtasar, s. 28. 426 Cüveynî, age., s. 507; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 23. 427 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar), a. yer. 428 Cüveynî, age., s. 508; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28. Cüveynî (age., a. yer; ayrıca bkz. Ebü’lFerec, Muhtasar, s. 28) mezkûr 300 kişinin katlinden sonra Kazvinlilerin “öldürmek” fiili için 108 Şevvâl/Kasım ayında da Hûrşâh’ın ikamet ettiği ve İsmâilîlerin en mühim kalelerinden Meymûn-Diz’i 80.000 askerle muhasara etti. Lakin kış mevsiminde uzun sürecek bir kuşatmaya devam edilmesi güç işti. Bu yüzden bazı Moğol kumandanları muhasarayı erteleme yönünde fikir serdettilerse de Hülâgû muhasarayı sonuna kadar sürdürme görüşünü ileri süren kumandanlarının tavsiyelerine uydu.429 Bu arada Hûrşâh’a son bir kez elçi gönderdi; beş gün içinde teslim olmasını yahut harbe hazırlanmasını söylemek suretiyle İsmâilî reisini tehdit etti. 430 Muhasaranın şiddetini ve Moğolların kuvvetini müşahede ile Rükneddîn Hûrşâh müdafaadan vazgeçerek Hülâgû’dan özür dileyince kendisine canının bağışlandığına dair yarlıg gönderildi. Bunun üzerine Hûrşâh evvelâ oğlu Terkiya ile kardeşlerinden İranşâh’ı, yanlarında Nasîrüddîn Tûsî ve Hâce Asîlüddîn-i Zozânî olduğu halde hediyelerle Hülâgû’ya gönderdi, sonra 654 Şevvâl/1256 Kasım tarihinde yakınları ile birlikte bizzat kaleden aşağıya inerek Hülâgû’nun huzurunda yer öptü. Meymûn-Diz ise Moğollar tarafından tahrip edildi.431 Hülâgû tarafından iyi karşılanan ve hediyelerle taltif edilen Hûrşâh, idaresindeki kalelerden 40’ını tahrip ettirdi, Alamut kumandanına da Hülâgû’ya boyun eğmesi yönünde çağrıda bulundu ise de onun bunu reddederek müdafaaya hazırlanması üzerine Hülâgû, Balagay adlı kumandanını Alamut üzerine gönderdi. Zor durumda kalan Alamut kumandanı kaleyi teslim etti. Yüz yetmiş seneden fazla İsmâilî reislerinin karargâhı olan ve Meymûn-Diz’den bir ay kadar sonra işgal edilen Alamut kalesi Moğol askerleri tarafından uzun bir çalışma neticesinde yerle bir edildi.432 Kûhistan, Rûdbâr ve Kûmis bölgelerinde yer “Cemâlâbâd’a göndermek” deyimini kullanmaya başladıklarını söylemektedir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 224) Şiranşâh’ın da maktuller arasında olduğunu kaydetmiştir. 429 Cüveynî, age., s. 508-509; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 24; J. M. Smith, “Hülegü Moves West”, s. 128-130. 430 Cüveynî, age., s. 508; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 24; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28. Cüveynî bu hadiseyi anlattığı yerde Hülâgû’nun elçi olarak evvelce kendi nezdine gelmiş bulunan ve Hûrşâh’ın kardeşi olan Şehinşâh’ı geri göndererek bu tehditte bulunduğunu ve bunu Meymûn-Diz muhasarasından evvel yaptığını söylemektedir. 431 Cüveynî, age., s. 516-519, 586-587; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 28-29. 432 Cüveynî, age., s. 520, 587-589; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 561. Cüveynî (age., s. 588) kendisinin Alamut kalesi kütüphanesinde bulunan Kur’ân-ı Kerîm mushaflarını, birtakım faydalı kitapları ve rasat aletlerini kurtardığını, sapık Bâtınî akidesine mensup kitapları ise yaktırdığını belirtmiştir. 109 alan 100 kadar İsmâilî kalesinin433 de ekseriyeti ya Moğollar tarafından cebren zaptedilmiş yahut Rükneddîn Hûrşâh’ın emriyle teslim ve tahrip edilmişti. 434 Son İsmâilî reisi (Şeyhü’l-Cebel) Rükneddîn Hûrşâh’ın tarihçiler tarafından muhtelif şekillerde aktarılan akıbetine gelecek olursak; Hûrşâh önce bir Moğol kızı ile evlendirilmiş, ondan sonra da Karakurum’a, Mengü’ye gönderilmişti. Ancak Hûrşâh Karakurum yolunda iken -muhtemelen İsmâilî kalelerinin tamamının teslim olmamasına öfkelenen- Mengü’nün emriyle ortadan kaldırıldı.435 Hûrşâh’ın tüm ailesi, tevâbii ve teslim olmuş diğer tüm İsmâilîler ise Ebher ve Kazvin arasında katledildiler.436 Böylelikle Hasan Sabbâh adlı İsmâilî dâîsi tarafından teşkil edilen ve Alamut’u merkez ittihaz ederek iki asra yakın süredir İslâm coğrafyasında terör faaliyetleri gerçekleştiren, müslümanların İsmâiliyye ile beraber Bâtıniyye, Haşîşiyye, Melâhide437 isimleriyle andıkları sapık mezhebin İran’daki ayağı ve buradaki mensupları tarihe gömüldü. Bu hadiseler vesilesiyle müslüman halkı, hususan İslâm emîrlerini ve hükümdarlarıni ciddi manada tehdit eden bir topluluk ortadan kalkmış, -Haşîşîlik gibi siyâsî ve itikâdî bir fitnenin bütünüyle sonu gelmemiş olmakla birlikte- söz konusu fırkanın Ön Asya’daki faaliyetlerine nihayet verilmiş oluyordu. 438 Kaynakların ifadelerinden müslümanların bu hadiseden dolayı sevindikleri ve rahata kavuştukları anlaşılmaktadır.439 433 Mîrhând, age., V, 1117. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 148) de 70 tane Kûhistan’da, 35 tane de Alamut havalisinde olmak üzere İran’daki İsmâilî kalelerinin adedini 105 olarak vermiştir. 434 Bunlardan sadece Lembeser kalesi bir sene sonra, Gird-Kûh kalesi ise 20 sene sonra Hülâgû’nun oğlu Abaka zamanında Moğollar tarafından işgal edilecekti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 25. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 149) de 658/1260 senesinde halen Gird-Kûh’un muhasara altında olduğunu söylemektedir. 435 Reşîdüddîn’in (age., II, 486) sahih kabul ettiği rivayete göre Mengü “O herifi buraya göndererek niçin altındaki ata eziyet ediyorsunuz?” diyerek Hûrşâh’ın yolda katlini emretmiştir. Hûrşâh’ın ölümü hakkındaki karmaşık bir görünüm arz eden rivayetler için bkz. Cüveynî, age., s. 591-592; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 148-149; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 561-562; a. mlf., Muhtasar, s. 29-30. 436 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 26; Mîrhând, age., V, 1117. Cüveynî (age., s. 591) ve Ebü’l-Ferec (Muhtasar, s. 29-30) Moğolların İsmâilî hâkimiyetindeki bölgelerde yaptıkları katliamlarda 12.000 kişinin öldürüldüğünü söylemektedirler. 437 Bazı İslâm kaynakları İsmâilîlerin İran coğrafyasındaki mensupları için Bâtıniyye ve Melâhide, Suriye’dekiler için ise Haşîşiyye tabirini kullanmışlardır. Bkz. Mustafa Öz, “Haşîşiyye”, DİA, XVI, 418. 438 Spuler, age., s. 61. 439 Cüveynî, age., s. 592; Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 234b; Mîrhând, age., V, 1117. 110 2. Hülâgû’nun Bağdâd Seferi Merkezleri Alamut olan İran İsmâilîlerinin işi tamam olmuştu; Mengü’nün tasarısı gereği sırada başta İslâm hilâfetinin merkezi bulunan Bağdâd olmak üzere batıdaki bütün bir İslâm memâlikinin istîlâsı geliyordu. Bağdâd’a yürüyecek Moğol ordularına kumanda eden Hülâgû’nun artık bahanesi de mevcuttu; Hülâgû, mülhidlerle savaş sırasında Halîfe Müsta‘sım-Billâh’dan askerî destek istemiş, Halîfe ise müşavirlerinin bu isteğin altında bir hile olduğunu ve Bağdâd’ı askersiz bırakarak kolaylıkla ele geçirme maksadı taşıdığını söylemeleri sebebiyle bu isteği yerine getirmemişti.440 İsmâilî kalelerinin sukûtundan sonra Hemedan’a gelen Hülâgû, Halîfe’ye tehditkar bir mektup göndererek sefer sırasında kendisine asker göndermediği için hesap sordu; Halîfe’ye emredercesine, ondan Bağdâd tahkimâtını yıktırmasını, hendekleri doldurmasını, ya bizzat huzuruna gelmesini yahut hilâfet veziri Müeyyedüddîn İbnü’l-Alkamî, Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg veya hilâfet ordusu kumandanı Süleymanşâh’tan birini kendi yanına göndermesini istedi, ayrıca Moğol ordularının kuvvetinden bahsederek Halîfe’yi doğrudan tehdit etti.441 Müsta‘sım-Billâh Hülâgû’nun bu isteklerini de yerine getirmedi; Bağdâd kadısı Şerefeddîn Abdullâh b. Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî ile Bedreddîn Muhammed enNahcivânî’yi Hülâgû’ya göndererek; bütün müslümanların hilâfet makamında bulunan kişinin emrine amade olduğunu, kendisinin bir emriyle harekete geçecek İslâm ordularının yeryüzünü fethedebilecek kuvvete sahip olacağını, tasarıyla, kuvvet, asker ve silah ile “yıldızların esir edilemeyeceğini”, sulhun doğru yol olduğunu, ancak harpte ısrar edilirse mutlaka Moğolların mahvolacağını bildirdi.442 Halîfe’nin cevabına son derece öfkelenen Hülâgû; Halîfe’yi mal ve mevki muhabbetiyle ve gafletle itham eden, onun ecdadının yolundan ayrılan bir kimse olduğunu belirten, Moğollara itaat edenlerin kurtulacağını ifade eden ve kalabalık 440 Cüveynî, age., s. 592-593. 441 Cüveynî, age., s. 594; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 30-31; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 228; Ebü’lFerec, Muhtasar, s. 32; Balatîzâde, age., vr. 455a; Hammâde, age., s. 345-346. Vassâf (age., s. 16- 17) -muhtemelen yanlış olarak- adı geçen bu üç kişiden İbnü’l-Alkamî yerine Şerefeddîn İkbâl eşŞarâbî’nin adını vermektedir. 442 Cüveynî, age., s. 594-596; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 31-32; Hammâde, age., s. 346-347. 111 ordularla üzerine yürüyeceğini ilan ederek Halîfe’yi şiddetle tâzir eden bir mektubu Bağdâd’a gönderdi.443 Gerek Hülâgû’nun son mektubunun, gerekse hilâfet elçilerinin görüp işittiklerinin Halîfe Müsta‘sım’ı endişeye sevkettiği anlaşılmaktadır. Halîfe, böylesine güçlü bir düşmana karşı alınması gereken tedbir hususunda vezirine danıştığı vakit Vezir İbnü’l-Alkamî, çok sayıda kıymetli binek ve fazlaca zahîre hazırlayıp Moğollara göndermek ve Hülâgû adına sikke kestirip hutbe okutmak gerektiği yönünde fikir beyan etti. Ancak Devatdâr-ı Sağîr ve taraftarları müdahalede bulunarak Vezir’i kendini Hülâgû’ya şirin göstermeye çalışmakla ve Moğol işbirlikçiliği yapmakla itham etmek444 suretiyle bu hediyelerin ve hediyeleri götürecek murahhasların gönderilmesine imkan vermediler; neticede Hülâgû’ya az miktarda ve düşük kıymette hediyeler yollandı.445 Çok geçmeden Halîfe, Hülâgû’ya bir mektup daha göndererek; geçmişte Âl-i Abbâs’a tahakküm etmek isteyenlerin acı akıbetlerinden bahsetti, bu hanedana edepsizlik etmenin hiçbir hükümdara hayır getirmeyeceğini haber verdi. 446 Hülâgû ise Halîfe’ye cevaben; isterse demirden 443 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 32-33; Hammâde, age., s. 347-348. 444 Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg ile Vezir İbnü’l-Alkamî arasında uzun süredir devam eden bir anlaşmazlık söz konusuydu. Devatdâr Bağdâd’daki Sünnîlerin, Vezir ise Şiîlerin mümessiliydi. İki taraf arasında süregelen mezhep çatışmalarına bu şahıslar da dahil olmakta, birbirlerinin icraatlarına engel olmaya çabalamaktaydılar. Ancak daha faal olduğunu gördüğümüz Devatdâr-ı Sağîr, işi Müsta‘sım-Billâh’ı hilâfet makamından indirerek bir başkasını halîfe tayin etme planları yapacak kadar ileri götürmüştü. Vezir’in bu husustaki şikayetlerini dinleyen Halîfe, Devatdâr’ın müdafaasıyla ikna olmuştu. Devatdâr, İbnü’l-Alkamî’nin esasen Moğollarla haberleştiğini ve bunu gizlemek maksadıyla başkalarına iftira ettiğini söylemişti. Ancak Halîfe emri altındakilerin çatışmasına fırsat veremezdi; Devatdâr’ın isyan teşebbüsünde bulunmadığını ilan ettirdiği gibi, hutbelerde kendi adından sonra onun adının zikrine de müsaade etmişti. Ne olursa olsun Devatdâr-ı Sağîr ile Vezir arasındaki münazaa, Bağdâd’ın muhasarası gibi çok kritik bir anda dahi şiddetini muhafaza edecekti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 28-29. İbnü’l-Alkamî’nin Moğollarla irtibat halinde olduğu, hatta Hülâgû’yu Bağdâd’ı işgale teşvik ettiği yönündeki iddialar bazı tarihçiler tarafından zikredilegelmiştir. Mesela Vassâf (age., s. 16-17; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 29b-31a, 32a-33a), İbnü’lAlkamî’nin Hülâgû’yu Bağdâd’a davet ettiğini ve hilâfet ordusunun büyük kısmını -masrafları kısmak bahanesiyle- Bağdâd haricine çıkarması için Halîfe’ye telkinde bulunarak Bağdâd’ı savunmasız bıraktığını söylemektedir. İbnü’l-Alkamî’nin Hülâgû ile haberleşmesi ve hilâfet ordusunu dağıtması ile alakalı itham Cûzcânî’de (age. (Moğol İstilası), s. 155-156) de mevcuttur. İbnü’l-Alkamî hakkındaki ithamlar hakkında bilgi için bkz. Özdemir, age., s. 288-298; Özaydın, “İbnü’l-Alkamî”, DİA, XX, 483. 445 Cüveynî, age., s. 594-594; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 33; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 228. 446 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 35; Hammâde, age., s. 348-349. Halîfe’nin dedikleri doğru olmakla beraber, onun Hülâgû’nun istîlâsının birçok safhasında vaziyetin ciddiyetini kavrayamamış olduğunu ve tedbir almak hususunda yavaş hareket ettiğini görmekteyiz. Halîfe’ye göre Moğollar kendisi izin vermediği takdirde Bağdâd’a gelemezlerdi. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 33; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 544. Esasen o, inhitat alâmetleri gösterir tüm devletlerin idarecilerinin yaptığı gibi kendisine haddinden fazla güvenme ve devlet meseleleri haricindeki işlerle 112 şehirler kurmasını, şeytanlar ve devlerden ordular toplamasını, ne olursa olsun onu mahvedeceğini ve aslanlara yem yapacağını söyledi, 447 akabinde Moğol ordularına hareket emri verdi. Yanında Sâhib Atâ’ Melik Cüveynî ile meşhur Nasîrüddîn Tûsî de bulunmaktaydı. 448 2.1. Bağdâd’ın Muhasarası ve İşgali Hemedan’dan hareket eden ordunun sağ kanat öncü kuvvetlerine Baycu Noyan449 ve Suğuncak Noyan kumanda ediyordu. 450 Hülâgû bu kanadı Bağdâd’ın batısında bulunan mevkilerde konuşlanmaları için Erbil, Şehrezôr ve Dakūka istikametinde yola çıkardı. Buka Timur, Suntay Noyan ve ayrıca Çoçi’nin torunlarından Balagay, Kuli, Tutar da sağ taraftan ilerleyeceklerdi. Ketboğa, fazlaca uğraşma hatasını işliyor, Hülâgû’nun Bağdâd’ı tehdit ettiği günlerde dahi gaflet içerisinde saz ve söz meclisleri tertip ediyordu. Bkz. İbnü’t-Tıktakā, age., s. 233; Balatîzâde, age., vr. 455b-456a. 447 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 35-36. 448 Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 37-38; ayrıca bkz. Hândmîr, age., III, 107; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 51b-52a) göre Hülâgû Bağdâd’a yürümek hususunda Tûsî’ye danışmış, bu kararın alınacağı mecliste Husâmeddîn adlı müneccimin Bağdâd’a hariçten ordu sevkedilirse atların ölüp askerlerin hastalanacağı, güneşin doğmayıp yağmurun yağmayacağı, depremlerle dünyanın harap olacağı, bitki bitmeyeceği ve o sene büyük bir hükümdarın öleceği şeklindeki iddialarına mukabil Tûsî geçmişte de bazı halîfelerin katledildiğini ve bundan dolayı hiçbir felaketin zuhura gelmediğini söylemek suretiyle Bağdâd’a yürümenin İlhan’a bir zarar vermeyeceğini ima etmiş, Halîfe’nin şehâdetinden kısa süre sonra bu Husâmeddîn de katledilmiştir. Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 31a-31b) yer alan bir rivayete göre ise Hülâgû Hemedan’dan hareket etmeden evvel Tûsî ile müşaverede bulunmuş, onun birkaç farklı şekilde fal bakarak Hülâgû’nun muzaffer olacağını ve düşmanlarının perişan olacağını söylemesi üzerine Moğollar Bağdâd seferine azimet etmişlerdir. Bazı kaynaklar Bağdâd’ın işgalinden sonra Halîfe Müsta‘sım’ın katlinde de Tûsî’nin parmağı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Bkz. Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm elHarrânî İbn Teymiyye, Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye, (thk. Muhammed Reşâd Sâlim), Riyâd 1986, III, 445-446; Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī İbn Kayyim el-Cevziyye, İgāsetü’l-Lehfân fî Mesâyidi’ş-Şeytân, (thk. Muhammed Uzeyr Şems), Dâru Alemi’l-Fevâid, Cidde 2010, II, 1032; İbn Kesîr, age., XIII, 363; Balatîzâde, age., vr. 458b. Aksarâyî (age., s. 39) de “müslümanların katlini teşvik eden” Tûsî’nin işlerinin yolunda gittiğini, Alamut’un işgali sırasında Moğollara rehberlik etmek ve sapık İsmâilîlerin mahvına sebep olmak dolayısıyla kazandığı sevabı, sonradan müslümanların mahvına sebep olarak düştüğü dalâlet yolunda kaybettiğini söylemektedir. Esasen Reşîdüddîn’in rivayeti doğru ise -Halîfe’nin katlinde dahli olmasa dahi- Nasîrüddîn Tûsî’nin Bağdâd’ın muhasara edilmesi, işgali ve sonrasındaki olaylar dolayısıyla tebriye edilemeyeceği, onun da bu büyük yıkımda rolü olduğu açıkça anlaşılmış olur. Nihâyet Târîh-i Cihângüşâ’ya zeyl olmak üzere bir “Bağdâd Fetihnâmesi” kaleme alması ve İslâm hilâfetinin çöküşünü bir zafer olarak aksettirmesi Tûsî’nin zihniyetini, hadiselerdeki pozisyonunu tayin etmeye kâfidir. 449 Hülâgû Hemedan’da iken Azerbaycan’dan huzuruna gelen Baycu’ya, onun Çormagan’ın ölümünden sonra hiçbir şey yapmadığını ve Halîfe’nin haşmetiyle Moğolları korkuttuğunu söyleyerek onu azarlamış, Baycu ise Rum ülkesini istîlâ ettiğini, ancak Bağdâd’ın müstahkemliği dolayısıyla orayı düşürmeye gücünün yetmediğini söyleyerek mazeret bildirmişti. Baycu bundan sonra Hülâgû’nun emriyle Anadolu’ya dönmüş, katliamlarda bulunduktan sonra tekrar gelerek Bağdâd’a ilerleyecek Moğol ordusuna iltihak etmişti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 27-28. 450 Vassâf (age. (Osmanlıca trc.), vr. 31b) Suğuncak’ın 50.000 süvari ile ileri gönderildiğini iddia eder, ancak bu rakam bir öncü birliği için hayli fazladır. 113 Kudusun ve İlkay Noyanlar Luristan, Kerit,451 Hûzistan ve Bayat üzerinden gelecek olan sol kanat kumandanlarıydılar. Merkezde Köke İlgay, Urugtu Noyan ve Argun Aga adlı kumandanlar Hülâgû ile birlikte bulunmakta olup, bunların birlikleri de Kirmanşâh ve Hulvân üzerinden gelecekti.452 655 Şevvâl/1257 Ekim453 ayında Hemedan’dan hareket eden Hülâgû, Esedâbâd’da hilâfet elçilerini kabul etti. Halîfe her sene kendisine vergi vermeyi vadediyor ve seferden vazgeçmesini istiyordu. Ancak Hülâgû; Moğolların uzun yollar katederek Irak hudutlarına geldiklerini, kendisinin Halîfe ile görüştükten ve ancak ondan izin aldıktan sonra geri döneceğini söylemek suretiyle Halîfe ve murahhasları ile alay etti. Yola devam eden Moğol ordusu Kirmanşâh bölgesinde Türkmenler ve Kürtlerle meskûn kaleleri düşürerek ve müslümanları katlederek güneybatıya doğru ilerliyordu.454 Moğol ordusunda bir miktar Ermeni ve Gürcü askeri de bulunuyordu.455 Bu sıralarda Moğol öncülerinden bir grup, ileri gelen hilâfet ordusu kumandanlarından Aybeg el-Halebî ve Seyfeddîn Kılıç’ı yakalamışlardı. Bu kumandanların canlarını bağışlayan Hülâgû bunları Moğol öncülerine dahil etti.456 Yine bu sıralarda Moğol öncülerinin kumandanlarından ve Hârizmşah ailesinden olan Sultançuk, hilâfet ordusu öncülerinin kumandanı olan Kara Sungur adlı Kıpçak asıllı emîre mektup göndererek; kendisinin Moğollara itaat edip kurtulduğunu, onlardan ikram gördüğünü, hilâfet askerlerinin de bunu yaparak halâs olacaklarını söyleyince Kara Sungur Hülâgû’nun Âl-i Abbâs’a küstahlık ettiğini, derhal Halîfe’den af dileyerek Hemedan’a dönmesi gerektiğini söylemek suretiyle cevap verdi.457 Bundan sonra Hülâgû Bağdâd’a tekrar elçiler gönderdi; bu kez Vezir, Devatdâr-ı Sağîr ve Süleymanşâh’ın her üçünün huzuruna gelmesini istedi.458 451 Lûristan’danki Hürremâbâd kentinin güneyinde bulunan bir beldedir. Bkz. Cüveynî, age., s. 597, 1266 no’lu dipnot. 452 Cüveynî, age., s. 596-597; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 38-39. 453 Cüveynî, age., s. 596. Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 39) göre 655 Muharrem/1257 Ocak. 454 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 39. 455 Aknerli Grigor, age., s. 28. 456 Cüveynî, age., s. 597-598; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 39-40. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 229) Aybeg el-Halebî’nin Moğollara kılavuzluk yaptığını söylemektedir. 457 Cüveynî, age., s. 598; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 40; Hammâde, age., s. 349-350. Ebü’lFerec (Muhtasar, s. 33) Moğol tarafından gelen mektubun Aybeg el-Halebî’ye ait olduğunu söylemekte, hilâfet ordusu kumandanının adını vermemektedir. 458 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41. 114 Hülâgû 655 Zilhicce/1257 Aralık tarihlerinde Hulvan nehri yakınlarında bulunduğu sırada Ketboğa Luristan bölgesinde katliamlar yapmış; 656 Muharrem/1258 Ocak’ta da Baycu, Buka Timur ve Suğuncak Dicle’yi geçerek Bağdâd civarına gelmişlerdi. Hilâfet ordusu da Moğollarla çarpışmaya hazırlanmıştı. İlk karşılaşma Enbâr civarında Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg kumandasındaki hilâfet ordusu ile Suğuncak Noyan ve Buka Timur’un birlikleri arasında vukua geldi. İslâm ordusu burada Moğollara karşı koyarak onları ric‘ate mecbur etti. Ancak geri çekilmekte olan Moğol kuvvetleri, arkadan gelen Baycu ile ittihat ederek İslâm ordusu üzerine yürüdüler.459 İslâm ordusu Fırat nehri kenarında istirahat etmekte iken Moğollar bir gün ve bir gece içerisinde Fırat’ın İslâm ordugâhına yakın kısmındaki bendi yıkmak ve hilâfet ordusunun konuşlandığı mevzii su ve çamur içinde bırakmak suretiyle hilâfet ordusunu hareket edemez hale getirdiler. Ertesi gün mezkûr Moğol kumandanları çok kısa sürede savaşamaz hale gelmiş olan hilâfet ordusuna saldırarak bu orduyu ağır bir mağlubiyete uğrattılar (10 Muharrem 656/17 Ocak 1258). Devatdâr-ı Sağîr ile iki kişi firara muvaffak olarak Bağdâd’a gelebildiler. 20.000 kişiden müteşekkil İslâm ordusunda evvelce zikri geçen Kıpçak Kara Sungur ile Kürt askerlerinin kumandanı İzzeddîn b. Fetheddîn İbn Kürd’ün de aralarında bulunduğu 12.000 hilâfet askeri şehid olmuştu.460 Devatdâr-ı Sağîr Bağdâd’a avdet edince şehrin tahkimi, hendekler kazılması işleriyle uğraştı ve icabı halinde şehrin sokak sokak müdafaa edilmesi için sokak başlarına istihkamlar kurdurdu. Baycu, Suğuncak ve Buka Timur şehrin batısını ablukaya aldılar. Hülâgû da Moğol ordusuyla birlikte geçilmesi güç Hamrîn dağlarını aşarak 15 Muharrem/22 Ocak’ta Bağdâd önlerine gelmiş ve şehri doğu tarafından sarmış bulunuyordu. Sol kanat kumandanı Ketboğa ise Luristan ve Hûzistan bölgelerini tahrip ettikten sonra gelerek Bağdâd’ın güneyini tutmuştu. Tâbi askerlerle birlikte mevcudu 150.000’e baliğ olan büyük Moğol ordusunun461 Kûhistan, Şiraz ve 459 İbnü’t-Tıktakā (age., s. 235) bu Moğol kuvvetlerinin toplam 30.000 kişiden oluştuğunu kaydeder. 460 Cüveynî, age., s. 598; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 158-159; İbnü’l-Amîd, age., s. 44; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41; Yûnînî, age., I, 88; İbnü’t-Tıktakā, age., s. 235; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 231-232; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 568-569; a. mlf., Muhtasar, s. 33; Ebü’l-Fidâ, age., III, 194; Vassâf, age., s. 18; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33b-34a; Mîrhând, age., V, 1120; Balatîzâde, age., vr. 456b; Nazmîzâde, age., s. 109-110. 461 İlhanlı ordusunun 6 tümeni sağ kanadı, 3 tümeni sol kanadı teşkil etmekteydi, İlhan’ın kendisi de tâbi hükümdarlarla birlikte merkezde bulunuyor ve 4 tümeni idare ediyordu. Tâbi askerlerle birlikte bu ordunun 150.000’e yakın asker barındırdığını kabul etmek mâkuldür. Bkz. J. M. Smith, “Hülegü 115 Hemedan’dan gelen askerlerin iltihakıyla her saat sayısı artmaktaydı. Moğol askerleri durmadan çalışıyor, kuşatma için şehrin etrafına duvar örüyor, mancınıklar hazırlıyorlardı. Bağdâd ahalisi 25 millik bir sahaya yayılan Moğol ordusunun harp hazırlığını dehşetle müşahede etmekteydi.462 Moğolların Bağdâd önlerindeki harp tertibatı, Müsta‘sım-Billâh’ı yeise sevketmişti. Derhal birtakım hediyeler hazırlatarak Vezir İbnü’l-Alkamî’yi ve Bağdâd hristiyanları adına Mar Makika adlı rahibi Hülâgû’ya gönderdi. Hülâgû ise Hemedan’da iken Vezir, Devatdâr-ı Sağîr yahut Süleymanşâh’tan birini göndermesini Halîfe’den istediğini, şimdi ise işlerin değiştiğini söyledi, Halîfe’den bunların üçünü birden göndermesini istedi ve 22 Muharrem 656/29 Ocak 1258’de ordularına muharebenin başlaması emrini verdi. Hülâgû, şehrin doğu tarafındaki Burcü’l-Acemî’nin karşısında bulunuyordu. Diğer Moğol kumandanlarının birlikleri de zikrettiğimiz gibi Bağdâd’ın batı ve güneyinde konuşlanmış olup muhasarayı burada sürdürmekteydiler. Çinli mühendislerce imal edilen ve şehre gülle yağdıran mancınık, arrâde vesair kuşatma aletlerinden başka, muhacimlerin fasılasız olarak attıkları oklar da Bağdâd’ı savunmakta olan askerleri ve halkı bunaltıyordu. Mancınıklarla şehre atılacak taş ziyadesiyle bulunamadığından hurma ağaçları Moves West”, s. 130-131; a. mlf., “‘Ayn Jālūt”, s. 310. Aslında J. M. Smith, yanlış bir değerlendirme ile doğru bir sonuca varmıştır. Reşîdüddîn’in verdiği 15 kumandan isminden hareketle Moğol ordusunda 15 tümen asker bulunduğunu düşünen Smith, herhalde Reşîdüddîn’in Çormagan’ın askerlerinin de Bağdâd seferinde bulunduğunu söyleyen rivayetini yanlış anlamış olmalıdır. Çormagan bir süre önce felç geçirmiş ve yerine Baycu Noyan batı orduları kumandanı tayin edilmişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 490. Dolayısıyla Bağdâd seferinde Çormagan bulunmuyordu, onun askerleri de Baycu Noyan’ın kumandası altındaydı. Bu yüzden Reşîdüddîn’de (age. (İlhanlılar), s. 38-39) yer alan ve Bağdâd seferinin anlatımı sırasında kullanılan “Çormagan ve Baycu Noyan’ın ordularına, ordunun sağ tarafında yer almaları için...” ifadelerindeki “Çormagan’ın ordusu” tabiri, evvelce Çormagan’ın emrinde bulunan ve sonra Baycu’nun ordusuna ilhak edilen Moğol askerlerini kastetmektedir. Smith’in, Reşîdüddîn’in kaydında yer aldığı için yanlışlıkla Bağdâd seferine İlhan’la birlikte çıktığını zannettiği diğer kumandan da Kobak (Kıyak) Noyan olmalıdır ki, onun da Hülâgû tarafından han ailesini ve ağırlıklarını muhafaza etmesi için Hemedan’da bırakıldığı yine Reşîdüddîn (ae. (İlhanlılar), s. 39) tarafından açıkça belirtilmiştir. Toparlarsak; Reşîdüddîn Bağdâd seferine katılan 15 değil 13 tane Moğol kumandanının ismini vermiştir ki, bu da 13 tümen (130.000) askere tekabül etmektedir. Bu rakama İlhan’ın kendi birliğini dahil etmemiz halinde bu sayı 14 tümene yükseliyor. Nitekim İlhan’ın İsmâilî seferi sırasında bir tümen seçkin savaşçıya bizzat kumanda ettiğini görmüştük. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 22. Zaten Smith’in, Hülâgû’nun merkezdeki 4 tümene kumanda ettiği yönündeki tespitinin doğruluğu için merkezde bulunan Köke İlgay, Urugtu ve Argun Aga tümenlerine ilaveten bizzat Hülâgû’nun tümenini de saymak gerekir. Bütün bu düzene tâbi askerlerden oluşan birlikler de eklenince yine 15 tümenden (150.000 asker) müteşekkil bir Moğol ordusunun Bağdâd’ı muhasara ettiği kesinlikle anlaşılmış oluyor. 462 Cüveynî, age., s. 598; Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 159; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 41- 42; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 33-34; İbnü’t-Tıktakā, age., s. 235; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 230, 232- 233; Vassâf, age., s. 18; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 34a-34b. 116 kesilip ıslatılarak surlar dövülüyordu. Muhasaranın en şiddetli olduğu nokta Burcü’lAcemî idi. Hülâgû bir yandan da Bağdâd askerlerinin ve ahalisinin maneviyatını bozmak, onlara harpten el çektirmek maksadıyla şehre; üzerine kadılara, bütün ulemâya, şeyhlere, seyyidlere, rahiplere ve savaşla doğrudan ilgisi olmayan kimselere emân verildiğine dair yarlıgların bağlandığı oklar attırdı. 25 Muharrem/1 Şubat’ta Burcü’l-Acemî’nin yıkılması ile muhasara daha da şiddetlendi. Surlara tırmanmaya muvaffak olan Moğollarla müslümanlar arasında gerçekleşen şiddetli çarpışmalar neticesinde 28 Muharrem/4 Şubat’ta surların tamamı işgal edildi. Bağdâd müslümanları büyük bir korkuyla sağa sola kaçışmaya başladılar.463 Moğol birlikleri şehrin tazyiki sırasında Hülâgû’nun emriyle Dicle’deki teknelere el koymak, gemileri yanyana bağlamak ve bunlarla bir set teşkil ederek bunların üzerine mancınıklar yerleştirmek suretiyle müslümanların Dicle yani nehir yolunu kullanarak şehirden hurucunu da engellemeye çalışmaktaydılar. Ayrıca Basra ve Medâin yolu üzerine Buka Timur kumandasında 10.000 asker yerleştirilmişti. Moğollar hücumlarını şiddetlendirdiği sıralarda Devatdâr-ı Sağîr Mücâhidüddîn Aybeg müdafaadan ümidini keserek bütün yakınları ve hizmetkarları ile birlikte nehir yoluyla Bağdâd’dan çıkmaya çabalamış, ancak Buka Timur’un mancınık ve diğer ateşli silahlarla onun yolunu kesmesi üzerine geri dönmeye mecbur olmuştu.464 Halîfe Müsta‘sım-Billâh için teslim olmaktan başka çare kalmamıştı. Vezîr İbnü’l-Alkamî çarpışmaları tamamen nihayete erdirmek ve sulh şartlarını görüşmek maksadıyla Hülâgû’nun ordugâhına gönderilmiş, Moğollara arz-ı itaat ettikten kısa süre sonra geri dönmüştü. Halîfe bundan sonra Hülâgû’ya bir miktar hediye ile birlikte Fahreddîn-i Dâmegânî ve İbn Dernûş’u, akabinde ortanca oğlu Ebü’l-Fazl Abdurrahmân’ı gönderdi. Gönderilen herkes hediyelerle İlhan’ın yanına gelip şefaat talebinde bulunuyor, bunların hiçbirine ehemmiyet vermeyen Hülâgû ise ısrarla Devatdâr-ı Sağîr ile Süleymanşâh’ı istiyordu. Nihayet 1 Safer/7 Şubat’ta Devatdâr ile Süleymanşâh Bağdâd’dan çıkıp Hülâgû’nun yanına geldiler, ancak Hülâgû onlara şehre dönerek bütün tâbileri ile birlikte huzuruna gelmelerini emretti; güya Bağdâd 463 Cüveynî, age., s. 599-600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 42-43; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 569; a. mlf., Muhtasar, s. 34; Vassâf, age., s. 18-19. Iraklı tarihçi İbnü’t-Tıktakā (age., s. 235) surların 9 Muharrem/16 Ocak’ta, yine Iraklı İbnü’l-Fuvatî (age., s. 233) 21 Muharrem/28 Ocak’ta işgal edildiğini söylemektedirler. 464 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 43. 117 askerlerini emrine alarak Suriye seferinde istihdam edecekti. Ancak Devatdâr ve Süleymanşâh’ın maiyetleri ile birlikte şehirden çıkan ve halâs olma ümidiyle bunların ardına takılan birçok Bağdâdlı onar, yüzer ve biner kişilik gruplar halinde Moğol askerlerine teslim edilerek merhametsizce öldürüldüler. Şerefeddîn-i Merağî ile Şehâbeddîn-i Zencânî adlı zevâtın Bağdâd müslümanları adına gelerek Hülâgû’dan emân diledikleri sırada Bitikçi Hindu adlı Moğol kumandanının gözüne saplanan bir ok Hülâgû’yu hiddete getirdi ve Hülâgû’nun şehri bütünüyle ele geçirme hususunda acele etmesine sebep oldu. Devatdâr ile Süleymanşâh’ın akıbetine gelecek olursak; 2 Safer/8 Şubat’ta Devatdâr bütün adamlarıyla beraber, Süleymanşâh da sorguya çekilip tahkir edildikten sonra 700 kişilik maiyetiyle birlikte şehid edildi.465 Devatdâr-ı Kebîr’in oğlu Emîr Hâceddîn de katledilenler arasındaydı. Bu üç şahsın kesik başları Musul’da teşhir edilmek üzere el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl eliyle onun babası ve Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’e gönderildi.466 2.2. Bağdâd’ın Tahribi ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ın Katli Müsta‘sım-Billâh’ın tâbilerinin ileri gelenleri ya Moğollara itaat etmişler yahut katledilmişlerdi. Halîfe artık şehirde duramazdı, Vezir İbnü’l-Alkamî’nin teşviki ile 4 Safer/10 Şubat’ta oğulları Ebü’l-Abbâs Ahmed, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân, Ebü’l-Menâkıb Mübârek ve şehir ileri gelenlerinden 3000 kişiyi de yanına alarak467 Hülâgû’nun ordugâhına gitti. Halîfe’yi iyi karşılayan Hülâgû, ondan Bağdâd ahalisinden her bir ferdin silahsız vaziyette şehir haricine çıkmaları icap ettiğini duyurmasını istedi. Bu isteği yerine getiren Halîfe, oğulları ile beraber Ketboğa’nun mevzilendiği Bâbü’l-Kelvâze tarafına yerleştirildi.468 Bağdâd garnizonundan sağ kalmış gâziler ile müdafaada onlara yardım eden ahali, ayrıca Hülâgû’nun yanına gelmemiş olan şehir ileri gelenleri Halîfe’nin çağrısına uyup silahlarını bırakmakta ve kalabalıklar halinde şehirden çıkar çıkmaz Moğollar 465 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 43-44; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 34. 466 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 44. Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ Moğolların el-Cezîre bölgesini tehdide başladıkları andan itibaren onlara karşı duramayacağı fikriyle tâbiiyeti tercih etmiş, Güyük’ün cülusunu tebrik için Karakurum’a elçi göndererek Moğol hâkimiyetini tanımıştı. Lü’lü’ idaresindeki Musul Atabegliği’nin Moğollara tâbiiyeti hakkında tafsilat için bkz. Eskikurt, age., s. 108-120. 467 Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 160) bu cemaatin 1200 kişi olduğunu belirtir. 468 Cüveynî, age., s. 600; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 34; Vassâf, age., s. 19-20. 118 tarafından öldürülmekteydiler. 469 7 Safer/13 Şubat’ta Moğol askerlerine yağma ve toplu katliam için müsaade edilince şehre giren Moğollar Bağdâd’ı baştan başa yağma ettiler, müslüman ahaliyi kâmilen katlettiler. Bu korkunç katliamda kadın, ihtiyar ve bebekler dahil on binlerce Müslüman şehid edildi. 470 Ahaliden muhtelif mahallerde toplanmakta ve saklanmakta olan kimseler bulundukları yerlerde öldürüldü. Katliam o derece büyük olmuştu ki evlerinin damlarında kıstırılarak kılıçtan geçirilen müslümanların kanları evlerin oluklarından sokaklara dökülmekteydi. Mescidlerde ve hankâhlarda da manzara farklı değildi. Yağma akabinde şehri ateşe veren Moğol askerleri, Üçüncü Pazar kilisesine ve burada toplanan hristiyanlara dokunmadıkları gibi, hristiyanların ve yahûdîlerin evlerini de yağmaya dahil etmediler. Hristiyanların ve yahûdîlerin evlerine, ayrıca Vezîr İbnü’lAlkamî’nin evine iltica edenlere emân verildi.471 Oysa el-Câmi‘u’l-Hulefâ, Rusâfe’de bulunan Abbâsî hulefâsı türbeleri ve Hz. Peygamber’in (SAV) torunlarından İmâm Mûsâ Cevâd’ın meşhedi dahil müslümanların hemen tüm mukaddes mekanları ateşe verilmişti.472 Ulemâdan birçok zevât da maktuller arasında bulunuyordu.473 469 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 160; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45. 470 Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 37a; ayrıca bkz. Balatîzâde, age., vr. 458a) Bağdâd’da katledilen müslümanların kanları ile Dicle nehrinin kızıla boyandığı, “Moğol şeytanlarının” insan neslini kurutmaya çalışırcasına hunharlık yaptığı söylenmektedir. Bağdâd katliamındaki şehid sayısı hakkında 80.000’den 3.000.000’a kadar değişen muhtelif ve bir kısmı mübalağalı olan rakamlar zikredilmiş ise de (bkz. Abbâs el-Azzâvî, Târîhu’l-‘Irâk beyne İhtilâleyn: Hukûmetü’l-Moğūl, Matba‘atü Bağdâd, Bağdâd 1353/1935, I, 39-40) şehirdeki müslüman kaybının 100.000’den aşağı olmadığı kesindir. Bkz. Abdülazîz ed-Dûrî, “Bağdat”, DİA, IV, 432. 471 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 45; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 569-570; a. mlf., Muhtasar, s. 34; İbn Kesîr, age., XIII, 364. Bağdâd katliamında hususan Moğol ordusunda bulunan Gürcülerin katliamın en kanlı safhasını gerçekleştirdiklerini söyleyen Süryânî Ebü’l-Ferec (Abu’lFarac Tarihi, II, 570), mallarını emaneten hristiyanlara teslim ederek kurtarmaya çalışan müslümanların da tamamen katledildiğini nakleder. Ermeni tarihçi Genceli Kiragos (age., s. 208-209) müslüman boğazlamaktan yorulan Moğol askerlerinin hayatta kalan müslümanları öldürmeleri için kendilerine ayrıca ücret ödendiğini hikaye ettikten sonra, Tokuz Hatun ismindeki hristiyan karısının ricası üzerine Hülâgû’nun Bağdâd’da sakin Nastûrîlerle sair milletlere mensup hristiyanları bu kıtalin ve yağmanın haricinde tuttuğunu söylemektedir. Yine Ermeni tarihçi Vardan (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 37) “kahraman” addettiği Hülâgû’nun Bağdâd’ı işgali sırasında şehir hristiyanlarının Tokuz Hatun’un şefaati ile kurtulduğunu söylemektedir. Takıyyüddîn İbn Ebi’l-Yüsr’ün Bağdâd’ın düşüşü ve Halîfe’nin katli için söylediği mersiyede de minberlerde haçın yükseldiği ve zünnar sahiplerinin, yani hristiyanların aziz olduğu ifade edilmiştir. Mersiye için bkz. Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 717. 472 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 46. 473 Bu cümleden olarak çalışmamızın başından itibaren ismini zikrettiğimiz, Hâlife’nin Üstâdü’d-Dâr’ı ve meşhur Hanbelî âlimi Ebü’l-Ferec Abdurrahmân İbnü’l-Cevzî’nin oğlu olan Muhyiddîn İbnü’lCevzî de başta Bağdâd kadısı olan oğlu Şerefeddîn Abdullâh olmak üzere oğullarıyla birlikte 119 9 Safer/15 Şubat’ta Hülâgû şehri ve özellikle Halîfe’nin sarayını görmek maksadıyla şehre girdi. Halîfe Müsta‘sım’ı da huzuruna getirten İlhan, Halîfe’den gizli ve açık hazinelerinin yerini sordu. Halîfe paha biçilmez emtia ile yüklü miktardaki hilâfet hazinesini olduğu gibi Hülâgû’ya teslime mecbur oldu. Halîfe’nin haremini de saydıran Hülâgû, 700 hanımdan müteşekkil saray kadınlarından 600’ünü, ayrıca 1300 saray hademesini Halîfe’nin elinden aldı. Bundan sonra da yağmaya nihayet verildi, katliamdan bir şekilde kurtulmuş az sayıda Bağdâdlı müslümana emân verildi, Halîfe’nin gasbedilen parasının ve mallarının sayımı yapıldı.474 İslâm hilâfetinin merkezi işgal edilmiş, binaları tahrip edilmiş, bahçeleri mahvedilmiş, halkı katledilmişti. Moğollar kendilerine az da olsa mukavemet edenleri işin nihayetinde ortadan kaldırmayı itiyat edinmişlerdi. Aynı şey şüphesiz Abbâsî Halîfesi’nin de başına gelecekti. Müsta‘sım-Billâh’ın katli hususunda kaynaklar arasında ihtilaf mevcuttur. Sefere bizzat katılarak baştan sona bütün Bağdâd vukuatının şahidi olan ve bir “Bağdâd fetihnâmesi” kaleme alan Nasîrüddîn Tûsî’nin nakline göre Halîfe’nin mallarına el konulması sırasında Hülâgû Halîfe’ye bir tabak dolusu altın vererek tabaktakileri yemesini söylemiş, Halîfe’nin bunun yenecek bir şey olmadığını söylemesi üzerine “Madem bunlar yenmez, niçin bunları sakladın da askerlerine vermedin? Eğer sen şehrinin kapılarını söküp benim huzuruma gelseydin ben nehri geçmeyecektim” diyerek Halîfe’yi azarlamıştır.475 14 Safer 656/20 Şubat 1258 günü Halîfe ile ortanca oğlu Ebü’l-Fazl Abdurrahmân cellatlara teslim edilmiş, ertesi gün de Halîfe’nin büyük oğlu Ebü’l-Abbâs Ahmed ile diğer tüm akrabaları Bâbü’lKelvâze’de katledilmiştir.476 Cûzcânî’nin rivayetine göre Moğol ordusunda bulunan müslümanlar Hülâgû’ya, Halîfe’nin kanı dökülürse Moğolların depremlerle Moğollar tarafından katledilmişti. Bkz. Safedî, el-Vâfî, XXIX, 105; İbn Kesîr, age., XIII, 365, 375- 376; Aynî, age., V, 175. 474 Cüveynî, age., s. 601; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 46. 475 Cüveynî, age., s. 601. Bu rivayet, Hândmîr (age. (Osmanlıca trc.), vr. 48a) ile Vassâf’ta (age., s. 21) da mevcuttur. 476 Cüveynî, age., s. 600-601. Aynı eserde Tûsî, Halîfe ile ortanca oğlunun bir köyde katledildiğini de belirtir. Reşîdüddîn’den (age. (İlhanlılar), s. 47) bu köyün Bağdâd civarındaki Vakf köyü olduğunu öğreniyoruz. 120 mahvolup yere geçeceğini söylemişlerdi.477 Bundan çekinen Hülâgû; Halîfe’nin sağ bırakılmasının müslümanları galeyana getirip onu kurtarma çareleri aramaya sevkedeceğini, kanının dökülmesinin ise söz konusu afetlere sebep olacağını düşünerek başka bir ölüm şekli buldu; Abbâsî Halîfesi, Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh, bir çuvala konularak sürekli tekmelenmek ve böylece âzâsı parçalara ayrılmak suretiyle hunharca şehid edildi.478 Diğer birçok kaynak da Halîfe’nin tekmelenerek şehid edildiğini söylemektedir. 479 Halîfe’nin bizzat Hülâgû yahut onun emrindeki bir Gürcü tarafından kılıçla öldürüldüğü rivayeti de mevcuttur.480 Halîfe’nin en küçük oğlu Mübârekşâh haricinde Abbâsî hanedanının Bağdâd’da bulunan bütün fertleri de öldürülmüşlerdi.481 Neticede İslâm hilâfetinin beş asırlık merkezi, idareciler ve âlimler yurdu olan Bağdâd; camileri, medreseleri, kütüphaneleri ve bahçeleri ile birlikte büyük bir yıkıma uğratıldığı gibi, Hz. Peygamber’in (SAV) halîfesi, 46 yaşındaki Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh ve ailesi ile beraber birçok müslüman feci şekilde katledilmiş, uzun süredir siyâsî tesirini ve kuvvetini yitirmiş olan Abbâsî Devleti tamamen ortadan kalkmış oldu.482 477 Şüphesiz bunu iddia eden müslümanlar buna inanmıyorlardı; maksatları İslâm halîfesinin infazının önüne geçmekti. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 162) ve Aksarâyî (age., s. 38) de bunu açıkça beyan etmektedirler. 478 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 162. 479 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 233-234; Aknerli Grigor, age., s. 29; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 570; İbn Kesîr, age., XIII, 363; Vassâf, age., s. 21; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 716; Mîrhând, age., V, 1123; Balatîzâde, age., vr. 458b. Nüveyrî (age., XXVII, 258) Moğolların büyük hükümdarların kanını dökmeme şeklinde bir âdetlerinin bulunduğunu ve bu yüzden Halîfe’yi atlara çiğneterek öldürdüklerini söylemektedir. İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 239) Halîfe’nin - ismini vermediği- bir oğlu ile birlikte çuvallara konulduğunu ve her ikisinin de şehid oluncaya kadar tekmelendiğini kaydetmiştir. Diğer bazı kaynaklar da Halîfe’nin kendisi gibi tekmelenerek şehid edilen bu oğlunun Ebûbekir olduğunu söylemektedirler. Bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 36; Yâfi‘î, age., IV, 107. Ancak İbn Kesîr’de (age., XIII, 363) bulunan bir başka rivayete göre Halîfe boğazı sıkılmak yahut suda boğulmak suretiyle şehid edilmiştir. 480 Kiragos (age., s. 208) Halîfe’nin Hülâgû’nun eliyle katledildiğini, Halîfe’nin bir oğlunun Hülâgû’nun oğullarından biri tarafından öldürüldüğünü ve diğer bir oğlunun da Dicle’ye atıldığını belirtir. Vardan (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 37) da Halîfe’nin Hülâgû’nun eliyle öldürüldüğünü söylemektedir. Halîfe Müsta‘sım’ın şehâdeti hakkındaki muhtelif rivayetler için bkz. Yûnînî, age., I, 89; İbn Kesîr, age., XIII, 363; ayrıca bkz. J. Andrew Boyle, “The Death of the Last ‘Abbasid Caliph: A Contemporary Muslim Account”, The Mongol World Empire (1206-1370), (ed. J. Andrew Boyle), Variorum Reprints, London 1977, s. 145-150. 481 Cûzcânî, age., s. 162; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 47. 482 Şark hristiyan tarihçilerinden bazıları hadiseleri kaydederken İslâm halîfesinin katlini ve Abbâsîlerin tarihten silinişini alkışlamışlardır. Bunlardan biri olan Ermeni Kiragos (age., s. 209) hristiyanlık taassubu ile ve hiçbir mâkul gerekçe olmaksızın “…bu şehir hâkimiyetini muhâfaza ettiği müddetçe doymak bilmez bir sülük gibi bütün dünyânın kanını emdi. Fakat Ermeni takvîmine göre 707 senesinde bütün yuttuklarını i‘âde etti… Tâciklerin hâkimiyet-i zâlimânesi altıyüz kırk sene devâm etti. 121 Halîfe’nin katlinden sonra Hülâgû, Alî Bahadır adlı kumandanını Bağdâd şahnesi tayin etti, İbnü’l-Alkamî’yi de şehre vezir nasbetti. Fahreddîn-i Damegânî Sâhib-Dîvân ve Nizâmüddîn-i Bendenicin Kâdı’l-Kudât olarak Bağdâd’da bırakıldıktan başka, daha birçok idareci atanarak şehre gönderildi. Hülâgû, yağma sonrasında şehrin imarını emretti. Nâip İmâdeddîn Ömer-i Kazvînî el-Câmi‘u’lHulefâ’yı ve İmâm Mûsâ Cevâd’ın meşhedini tamir işine girişti. İlkay Noyan ve Kara Buka adlı kumandanları da Bağdâd’ın yeniden imarı işini takip etmeleri için 3000 Moğol askeri ile şehre gönderen Hülâgû, 23 Safer/1 Mart’ta ailesini bıraktığı Hânıkîn’e doğru yola çıktı, oradan da Hemedan yakınlarındaki Siyâh-kûh’a hareket etti, 11 Rebîülâhir/17 Nisan’da buraya vardı.483 Hülâgû İran’a dönerken Buka Timur’u bir miktar askerle Irak’ta bırakmış ve ona Hille, Kûfe ve Vâsıt’ı itaate almasını emretmişti. Hille ahalisinin boyun eğmesine mukabil Vâsıt’ta direnişle karşılaşan Moğollar bir hafta müddetince bölgede katliam yaparak 40.000’e yakın müslümanı kılıçtan geçirdiler. Tikrit’te de benzer bir katliam yapıldı. Şuşter’de bulunan az miktarda hilâfet askerinin bir kısmı firar ederken, bir kısmı da katledildi. Kûfe ve Basra ise savaşsız teslim oluyordu. Buka Timur tüm bu havaliyi itaate almış olarak Siyâh-kûh’ta bulunan Hülâgû’nun yanına hareket etti.484 Hülâgû Urugtu Noyan’ı da Irak’ta Moğol hâkimiyeti altına girmemiş tek şehir olan Erbil üzerine göndermişti. Hatırlanacağı üzere Erbil Muzaferrüddîn Kökböri’nin vefatından sonra doğrudan hilâfet makamına bağlanmıştı, Sâhib Tâceddîn İbn Selâye el-Alevî tarafından idare ediliyordu. İbn Selâye’nin Urugtu’nun hizmetine gelmesine rağmen Erbil kalesinde bulunan Kürt askerleri Moğollara teslim olmayıp mukabeleyi tercih ettiler. Bu Kürt gâzileri Erbil önlerindeki Moğollara zor anlar yaşatmakta olduğundan, Urugtu Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’den yardım istemek durumunda kaldı. Lü’lü’ Urugtu’ya yazın Kürtlerin muharebeyi bırakıp dağlara çekileceklerini Bağdâd perhiz ayının ilk günü zabtedildi.” demek suretiyle İslâm hilâfetine duyduğu kini ve müslümanlara yapılan insanlık dışı muameleden duyduğu süruru ifadelerine yansıtmıştır. Muasır bazı İslâm şâirleri ise bu hazin hadiseyi şiire dökmüşler, Bağdâd ve Müsta‘sım-Billâh için mersiyeler yazmışlardır. Bunların belki en dikkat çekeni Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî’ye ait olanıdır. Bu mersiye ve tercümesi için bkz. Tâhirü’l-Mevlevî Olgun, Cengiz ve Hülâgû Mezâlimi, Sebîlürreşâd Kütüphanesi Neşriyâtı, Tevsî-i Tıbâat Matbaası, İstanbul 1322/1904, s. 4-8. Diğer bazı mersiyeler için bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 37-39; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 716-717. 483 Cüveynî, age., s. 601-602; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 47-49. 484 Cüveynî, age., s. 602; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 48-49; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 571; a. mlf., Muhtasar, s. 35. 122 ve beklemek gerektiğini söyledi. Urugtu Erbil’i zaten Moğol tâbiiyetinde olan Lü’lü’e bırakmaya söz verip Tebriz’e hareket etti. Kürtler ise sıcakların başlamasıyla şehri Lü’lü’e teslim ederek Suriye’ye göçtüler.485 Cengiz ve oğulları 1219-1222 yılları arasında Şark-İslâm âleminin en mâmur beldelerini yerle bir etmişler, Cengiz’in torunlarından Hülâgû ise Moğol istîlâsını daha batıya ve güneye taşıyarak Abbâsî Devleti’ne nihayet vermişti. Kaynaklar ismini zikretmediğimiz pek çok vilayetin, nahiyenin ve kalenin imha edildiğini anlatmaktadır. Bunların sadece isimleri dahi büyük bir yekûn tutmaktadır. Moğolların tahripkarlığı şehirlere ve bu şehirlerde yaşayan müslüman ahaliye müthiş ve telafisi imkansız zararlar verdiği gibi, İslâm ilim müktesebatına da ağır bir darbe indirmişti. XIII. asır başlarında Asya’nın çok sayıda şehri ilim, sanat ve tasavvuf merkezi iken asrın ortalarına doğru bu merkezler; medreseleri yıkık, camileri ve tekkeleri harap birer ıssız mevki, başta ilim adamları ve zâhidler olmak üzere ahalisi maktul düşmüş olan birer virane haline gelmişti.486 Irak’taki İslâm şehirlerinin Moğol tahakkümüne girmesiyle Mengü devri Moğol istîlâsının ikinci aşaması da sona ermiş bulunuyordu. Hülâgû artık seferin üçüncü ve nihaî hedefine odaklanmış, tüm Ortadoğu’yu istîlâ etme maksadıyla daha güneye; el-Cezîre, Suriye ve Mısır’a yürümek üzere hazırlığa başlamıştı. 485 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 49-50. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi II, 570; ayrıca bkz. Eskikurt, age., s. 120) nakline göre Bedreddîn Lü’lü’ 70.000 dinar karşılığında Erbil kalesini Moğollardan satın almıştır. İbnü’l-Amîd (age., s. 45) Urugtu’nun kendi hizmetine gelen İbn Selâye’yi kendisine karşı direnişi onun tertip ettiği ve aslında kaleyi Moğollara teslim etmeye niyetinin olmadığı gerekçesiyle öldürttüğünü söylemektedir. Reşîdüddîn’e (age. (İlhanlılar), s. 50) göre ise İbn Selâye, Urugtu tarafından Hülâgû’ya gönderilerek onun emriyle öldürülmüştür. 486 Tâhirü’l-Mevlevî (age., s. 15-16) Cengiz’in ve Hülâgû’nun istîlâları ve bunların feci neticeleri hakkında şu ifadeleri kullanmaktadır: “…Sultan Muhammed Hârizmşâh’a i‘lân-ı harbile Mâverâünnehr, Hârizm, Horâsân, Kandehar ve Multan cihetlerini tahrîb, ahâlîsini katl-i ‘âm ve Buhârâ ile Semerkand, Belh, Herât gibi büyük şehirleri hâk ile yeksân ettiği gibi, medeniyyet-i İslâmiyye’nin âsârından olan nice ma‘mûreleri dahi bir daha kesb-i ‘umrân edemeyecek sûrette vîrânelere çevirmiştir … Altı yüz sene zarfında nice emeklerle vücûda gelmiş ve hattâ kable’l-İslâmki akvâm ve ümemden dahi kalmış olan nice âsâr-ı ‘umrânı, nice kütübhâneleri, medreseleri, rasadhâneleri imhâ eylemiştir. ‘Ulemâ ve hükemâ-yı İslâm’ın ekser âsâr-ı müfîdelerinin elyevm mefkûd ve nâ-yâb olması, başlıca Cengiz ile evlâd u ahfâdının ve bunların taht-ı emrinde olan Moğol tâ’ife-i vahşiyyesinin memâlik-i İslâmiyye’de îka ettikleri tahrîbât-ı cân-sûzun neticesidir.” 123 3. Eyyûbîlerin Moğollara Karşı Tutumu İlhan Hülâgû’nun İran ve Irak’ı istîlâ ettiği sıralarda Haleb ve Dımaşk tahtında el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf487 bulunuyordu. el-Melikü’n-Nâsır, daha Mengü’nün cülusu sırasında Sâhib Zeyneddîn el-Hâfızî’yi hediyelerle Karakurum’a göndermiş, Mengü’den tâbi hükümdarlara verilen tamga ve nişan alarak Moğol tâbiiyetini kabul etmişti.488 Bununla birlikte Hülâgû’nun aldığı emir belliydi; İran ve Irak’tan sonra Moğol orduları Suriye’ye ve Mısır’a inecekti. elMelikü’n-Nâsır Yûsuf da kendi hareketlerinin Hülâgû tarafından takip edildiğinin ve sıranın Suriye’de olduğunun farkındaydı. O, Bağdâd’ın düşmesi ve korkunç bir yıkıma uğratılması ile de dehşete düşmüştü. Bu yüzden Hülâgû’ya itaate karar vererek Bağdâd’ın sukûtundan hemen sonra, 656 Rebîülevvel/1258 Mart’ta murahhaslarını Hülâgû’ya göndermişti. Suriye seferine hazırlanmak için Azerbaycan tarafına dönmek üzere olan Hülâgû, Nasîrüddîn Tûsî’ye el-Melikü’n-Nâsır’a gönderilmek üzere bir mektup yazdırdı. Kur’ân-ı Kerîm’den ayetlerin de yer aldığı mektupta Bağdâd’ın başına gelenler anlatılmakta, benzer bir yıkıma Haleb’in ve Dımaşk’ın da uğramaması için el-Melikü’n-Nâsır tam itaate davet edilmekte, iyi işler yaptığını zannedip kötülük işleyen kimselerin mahvının Allâh’a zor olmadığı ifade edilmekte, Haleb ve Dımaşk hükümdarı olan kişi İlhan’ın huzuruna çağrılmaktaydı. 489 Bu mektuptan dolayı kendisinde ziyadesiyle korku hasıl olan elMelikü’n-Nâsır, bir an evvel aralarında küçük yaştaki oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed’in de bulunduğu ve Zeyneddîn el-Hâfızî’nin riyasetinde bir elçilik heyeti daha tertip ederek armağanlarla birlikte İlhan’a gönderdi. Zeyneddîn; el-Melikü’nNâsır’ın Haçlılarla uğraşmakta olduğundan dolayı gelemediğini ve bunun için özür dilediğini bildirdi. Hülâgû bu özrü kabule mütemayil olsa da, ikisi de Nastûrî hristiyan olan Tokuz Hatun ile Naymanlı Ketboğa itiraz ederek bunun geçerli bir mazeret olamayacağını söylediler.490 Bunun üzerine Hülâgû, kışı kendisiyle beraber 487 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, Haleb Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Azîz Muhammed’in oğlu ve elMelikü’z-Zâhir Gāzî b. Selâhaddîn Eyyûbî’nin torunu idi. 488 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 52; Humphreys, age., s. 334-335. 489 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 49; Hammâde, age., s. 351; Humphreys, age., s. 339; Yuvalı, age., s. 166-167. 490 İbn Haldûn, age., s. 1453; Humphreys, age., s. 339; Kılıç, agt., s. 124-125. İbnü’l-Amîd (age., s. 46) Hülâgû’nun zahirde el-Melikü’n-Nâsır’ın özrünü kabul ettiğini, ancak içten içe onun hakkında kötü düşündüğünü kaydetmektedir. 124 Azerbaycan’da geçiren el-Melikü’l-Azîz’e, babasına götürmesi için tehdit dolu bir mektup teslim etti. Mektup el-Melikü’n-Nâsır ile birlikte Suriye’nin ileri gelenlerinden Cemâleddîn b. Yağmur, Alâeddîn el-Kaymerî ve Husâmeddîn Kuştemür’e hitap ediyordu. Mektupta “Allâh’ın askerleri” olarak tavsif edilen ve birçok hanedana son vererek dünyanın altını üstüne getiren Moğolların çok kalabalık ordularla “fâsık ve fâcir” müslümanlar üzerine yürüyeceği haber verilmekte, kovalamanın Moğollara ve kaçmanın müslümanlara düştüğü, Moğolların sayı, silah ve cesaret bakımından çok kuvvetli olduğu, “kalplerinin dağ gibi ve sayılarının kum gibi olduğu”, nice ülkeleri harap ve nice müslüman çocuğunu yetim bıraktıkları, müslümanların beddualarının Moğollara zarar vermeyeceği, Moğollardan kaçacak bir yer olmadığı belirtilmekteydi.491 Hülâgû el-Melikü’l-Azîz’i değil, babasını yanına çağırıyordu. Elçilik heyetleri neticesiz müzakerelerde bulunuyor, İlhan ne olursa olsun el-Melikü’n-Nâsır’ı huzurunda istiyordu.492 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf bizzat İlhan’ın nezdine gitmeye taraftardı, ancak Haleb ileri gelenleri buna engel olmaktaydılar. Bu yüzden el-Melikü’n-Nâsır tereddüt etmekte; gitmediği takdirde Hülâgû’nun hışmına uğrayacağı, giderse de kendi adamları tarafından suikaste uğrayacağı endişesiyle bocalamaktaydı. Hatta bu yüzden kendisi hastalanmış ve yarı felçli hale gelmişti.493 Neticede el-Melikü’nNâsır, Moğollardan çekincesinden dolayı Haleb’den çıktı ve Dımaşk’a hareket etti. Bir yandan Dımaşk civarında müdafaa tedbirleri almakta, diğer yandan Sâhib Kemâleddîn Ömer İbnü’l-Adîm’i Kāhire’ye, Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’lMu‘azzam Tûranşâh b. el-Melikü’s-Sâlih’i devirmiş ve Mısır’ın idaresini ele geçirmiş olan Memlüklere göndererek yardım talep etmekteydi.494 Haleb ise müdafaaya hazırlanıyordu. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin o sırada ihtiyar bir adam olan oğlu el-Melikü’l-Mu‘azzam Fahreddîn Tûranşâh, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un saltanat nâibi sıfatıyla Haleb’de bulunuyordu.495 Bu arada -muhtemelen el-Melikü’n- 491 Aksarâyî, age., s. 40-42; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 37-38; Vassâf, age., s. 23-24; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 40a-41a; Hammâde, age., s. 353. Anlaşıldığına göre Hülâgû tarafından Haleb’e birden fazla mektup gönderilmiştir. Hülâgû’nun el-Melikü’n-Nâsır’a gönderdiği diğer mektuplar için bkz. Hammâde, age., s. 352. 492 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573. 493 Ebü’l-Ferec, ae., II, a. yer. 494 Makrîzî, es-Sülûk, I, 506. 495 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 193; Yuvalı, age., s. 169; Şeşen, Eyyûbîler, s. 161-162; Cengiz Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. 125 Nâsır’ın Haleb’deki ricâli tarafından- Hülâgû’nun tehditkar mektuplarına aynı siyakla mukabele edildi. Eyyûbîler tarafından Hülâgû’ya gönderilen ve Kur’ân âyetleri ile desteklenen mektup; Moğolların Allâh’ın hışmına uğramış bir kavim olduğunu, onların övündükleri katliam ve zulümlerin Firavun’un ve şeytanların hareketlerinden olduğunu, kâfirlerin elbette mahvolacaklarını ve ne pahasına olursa olsun Haleb’in Moğollara karşı koyacağını bildiriyordu.496 İhtimaldir ki Moğolların tehditkar mektuplarına aynıyla mukabele edilmesi de Tûranşâh’ın emri ile gerçekleşmişti. Nitekim Moğolların Haleb kuşatması sırasında da onun yiğit bir idareci olduğu görülecektir. el-Melikü’n-Nâsır’ın Eyyûbî ailesi içinde Moğollara karşı bazı ittifak girişimlerine dahil olduğuna da şahit olmaktayız. Meyyâfârıkîn hâkimi el-Melikü’lKâmil Nâsırüddîn Muhammed b. el-Melikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî b. elMelikü’l-Âdil, 497 idare ettiği toprakları emniyete almak maksadıyla tâbiiyet arz etmek üzere Karakurum’a gitmiş,498 655/1257 senesinde ülkesine dönerek bu kez Moğollara karşı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf ile ittifak aramaya başlamıştı. el-Melikü’nNâsır’a nispetle çok daha tedbirli bir siyâsî olan el-Melikü’l-Kâmil, kendi topraklarının bir Suriye seferi planlayan Hülâgû’nun yol güzergahında olduğunun farkında olmakla, ne olursa olsun buraları Moğollara bırakmamak, mümkünse müdafaaya hazırlanmak yolunda adımlar atmış; elindeki kaleleri güçlendirdiği gibi Türkiye Selçuklularının elinden Âmid’i (Diyârbekir) almıştı. Ancak evvelâ elMelikü’l-Kâmil’e yardım sözü veren el-Melikü’n-Nâsır, ya Moğolların Haleb üzerine yürüyeceğini öğrenince yahut ordusunu harekete geçmeye ikna edemediğinden ötürü yardımdan vazgeçmişti.499 496 Aksarâyî, age., s. 42-45; Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 41a-43a. 497 Bu zat görüldüğü üzere Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin biraderi olan el-Melikü’l-Âdil’in torunu ve ismi daha evvel Moğollara karşı Gürcülerle ittifak bahsinde geçen Urfa ve Meyyâfârıkîn hâkimi elMelikü’l-Muzaffer Şehâbeddîn Gāzî’nin oğludur. 498 el-Melikü’l-Kâmil Karakurum’da Mengü’nün nezdinde bulunduğu sırada kendisine sunulan şarabı içmemiş, sebebi sorulduğunda İslâm’da bunun haram ve yasak olduğu cevabını vermiş ve dinine bağlılığından dolayı Mengü tarafından taltif edilmişti. Bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 166. 499 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; Yûnînî, age., I, 91; Humphreys, age., s. 340-341. 126 Bundan sonraki hadiseler el-Melikü’l-Kâmil’in tahmini doğrultusunda gelişmiş, Hülâgû Bağdâd’ın işgalinden hemen sonra500 oğullarından Yoşmut’u, yanına İlkay Noyan ile Suntay’ı da katarak Meyyâfârıkîn üzerine göndermişti.501 Yoşmut, el-Melikü’l-Kâmil’e ve Meyyâfârıkîn ahalisine emân vereceğini, buna karşılık onların da şehri teslim ederek il olmaları gerektiğini bildirmişti. Ancak elMelikü’l-Kâmil Moğolların ahde vefa etmediklerini pek iyi bildiğinden ve şehir tahkimatının kuvvetli olmasına emniyet ettiğinden dolayı teslimi reddederek Moğollara, onlarla şehid oluncaya kadar cihâd edeceği cevabını vermişti. 502 Vakıa elMelikü’l-Kâmil diğer Eyyûbî meliklerinden yardım alamamıştı, ancak onun ve şehir garnizonunun gösterdiği cesaret, muhacimleri iki seneye yakın müddetle şehir önünde beklemeye mecbur edecekti. Bu Meyyâfârıkîn muhasarası hakkında yeri geldiğinde tekrar malumat verilecektir. 4. el-Cezîre ve Suriye’nin İşgali el-Cezîre ve Suriye’de bunlar olurken Hülâgû Tebriz’de bir yandan Suriye seferine hazırlanmakta, bir yandan da İran ve Irak harekâtı sırasında elde edilen ganimeti bir araya getirterek bunlardan birçok kıymetli emtiayı Mengü’ye göndermekteydi. İlhan İran Azerbaycanı’nda bulunduğu müddet zarfında Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’,503 Fars Atabegi Sa‘d b. Ebûbekir, Türkiye Selçuklu 500 Cûzcânî’nin (age. (Moğol İstilası), s. 167) rivayetine göre el-Melikü’l-Kâmil Halîfe’nin imdadına yetişmek için Meyyâfârıkîn askerleriyle birlikte yola çıkmış, ancak Bağdâd’ın düştüğü haberi üzerine çaresiz geri dönerek kendi kalelerini tahkime başlamıştı. 501 Kiragos, age., s. 209-210. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 53) Meyyâfârıkîn kuşatmasının Suriye seferi sırasında başladığını söylemektedir. Ancak doğrusu Bağdâd’ın işgalinden hemen sonra Yoşmut ve diğer Moğol kumandanlarının burayı muhasara ettikleridir. Bkz. Ebü’l-Fidâ, age., III, 196; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 240; Yuvalı, age., s. 168-169. 502 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60-61. 503 Bağdâd seferi sırasında Hülâgû’nun Musul’dan asker desteği istemesi üzerine Lü’lü’, oğlu elMelikü’s-Sâlih İsmâ‘îl’i 1000 süvari ile Moğol ordusuna muavenet için yollamıştı. Ancak belki de İslâm hilâfetini yerle bir etmeye giden putperest bir orduya yardım ettiği için müslümanlar tarafından kıyamete kadar lanetle anılma endişesi ile bu yardımı göndermekte gecikmişti. Hülâgû buna çok öfkelerek Lü’lü’ü ikiyüzlülükle suçlamış, Lü’lü’ Bağdâd seferinden sonra Merâga taraflarına dönmüş olan Hülâgû’nun yanına çok kıymetli hediyelerle giderek kendini affettirmiş, İlhan’ın tahtının yanında bir sandalyeye oturtulmuş, hatta hediye olarak getirdiği inci küpeyi bizzat Hülâgû’nun kulağına takacak kadar İlhan ile yakınlaşmıştı. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 51; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 36; Eskikurt, age., s. 119-120. 127 hükümdarı II. İzzeddîn Keykâvus ve müşterek hükümdar IV. Rükneddîn Kılıcarslan504 gibi hâkimlerin itaatlerini kabul etti.505 4.1. el-Cezîre’de Vuku Bulan İşgaller 22 Ramazân 657/12 Eylül 1259 Cuma günü Tebriz’den hareket eden Moğol ordusunun öncü kuvvetine yine Ketboğa Noyan, sağ cenahına Şiktur (Sunkur) Noyan506 kumanda ediyor, Suğuncak Noyan sol cenah kuvvetlerinin başında ve Hülâgû da merkezde bulunuyordu.507 Hülâgû’nun yanından Musul’a döndükten çok 504 Hülâgû II. İzzeddîn Keykâvus’a merkezi Konya olmak üzere Aksaray’dan Antalya sahillerine kadar olan bölgenin, IV. Rükneddîn Kılıcarslan’a da merkezi Tokat olmak üzere Kayseri’den bütün Dânişmendiyye vilayetinin (Sivas’tan Sinop ve Samsun sahillerine kadarki bölge) idaresini vermişti. Bkz. İbn Bîbî, age., s. 584; Aksarâyî, age., s. 46; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; Turan, Türkiye, s. 509. 505 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39. 506 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 53) yanlışlık eseri olarak Baycu’nun da Şiktur ile birlikte sağ cenahın idaresinde yer aldığını söylemiştir. Ancak Baycu o sırada artık hayatta değildi. Rivayete göre Bağdâd’ın işgalinden bir süre sonra Hülâgû, Baycu’nun Rum ülkesinin idaresinde istiklal peşinde olduğunu öğrenerek onu öldürtmüştü. Bkz. Nüveyrî, age., XXVII, 259; Yuvalı, age., s. 169. 507 Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39) göre bu Moğol ordusu toplam 400.000 askerden oluşuyordu. Bu rakam şüphesiz mübalağalıdır. Bununla birlikte J. M. Smith’in (“‘Ayn Jālūt”, s. 310) Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında emrinde bulunan Moğol ordusunun 6 tümen gibi az bir kuvvetten teşekkül ettiği yönündeki görüşüne de katılmıyoruz. Smith, Bağdâd seferi münasebetiyle yaptığı gibi sadece Reşîdüddîn’in verdiği kumandan isimlerinden hareketle Hülâgû’nun birliğiyle beraber 60.000 Moğol askerinin Suriye’ye hareket ettiği yönünde tahminde bulunmuştur. Bir kere Bağdâd seferi sırasında Moğol ordusunda bulunan tüm noyanların ismini zikreden Reşîdüddîn’in Suriye seferinde tekrar aynı isimleri zikretmekten imtina etmiş olma ihtimali mevcut olup, onun Suriye seferine katılan 6 tane kumandanın ismini vermiş olması bütün Moğol ordusunun 6 tümenden ibaret olduğunu düşünmemize neden olmamalıdır. İkincisi; Bağdâd seferinde Bağdâd ve Irak’ın büyük kısmı istîlâ edilmiş ve bunun için Hülâgû 15 tümen civarında askerle Hemedan’dan hareket etmişti. Oysa Suriye seferinde istîlâ edilecek yerler de Bağdâd kadar, belki ondan da ehemmiyetli yerlerdi. Çünkü buralar İslâm dünyasının siyâsî liderlerinin elinde bulunuyordu, buraların işgali müslümanlar için Bağdâd’dan daha büyük bir felaket olacaktı. Ayrıca Suriye’deki şehirler muhtemelen Bağdâd’dakinden daha güçlü askerî birliklerle korunuyordu. Kaldı ki müslümanların hilâfet merkezi tarümar olmuş olsa dahi hilâfet ailesi mensupları ancak Müslümanların siyâsî manada liderliğini üstlenmiş devletler eliyle eski makamlarına iade edilebilirlerdi. Nitekim bilahare Baybars bunu gerçekleştirmiştir. Dolayısıyla İslâm dünyasında o yıllarda halen ayakta bulunan ve siyâsî manada gücü ellerinde bulunduran Eyyûbîlerin ve Memlüklerin ortadan kaldırılması yahut en azından tâbiiyete alınması demek, bütün el-Cezîre, Suriye ve Mısır’ın istîlâsı demekti. Böyle geniş bir coğrafyanın istîlâsı için İlhan, en az Bağdâd seferinde bulunan kadar Moğol askerine ihtiyaç duymuş olmalıdır. Son olarak Smith’in kaynaklığına başvurduğu Reşîdüddîn’de yahut diğer herhangi bir kaynakta Hülâgû’nun ordusunun büyük kısmını, mesela Smith’in iddia ettiği gibi 9 tümenini Azerbaycan’da bırakarak Suriye seferine çıktığına (“‘Ayn Jālūt”, s. 328) dair net bir bilginin bulunmadığını söyleyelim. İbnü’l-Amîd’in (age., s. 48) Moğol ordusunun mevcudu hakkında elMelikü’n-Nâsır’ın Dımaşk nâibi olan Zeyneddîn el-Hâfızî’nin sözlerinden naklettiği 200.000 rakamı yukarıdaki diğer rakamlardan daha mâkul olmakla birlikte; bizce yine mâkul olan, Suriye seferinde hazır bulunan Moğol ordusunun mevcudunun Bağdâd seferindeki gibi 15 tümen civarında olduğu kabul etmek olacaktır. 128 kısa süre sonra, 657 Şaban/1259 Temmuz tarihinde vefat eden Bedreddîn Lü’lü’ün508 oğlu ve yeni Musul hâkimi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl de Âmid’i işgale memur edilmişti. 509 Yine orduda İlhan’a itaat arzetmiş Ermeni ve Gürcü hükümdarlarının birlikleri de bulunuyordu. Evvelâ emrindeki kuvvetlerle Van gölünün kuzeyinde yer alan Aladağ’a gelen İlhan, Ahlat ve Hakkâri bölgelerinde ikamet eden birçok müslüman Kürt’ü katlettirdi. 510 Bundan sonra batı yönünde ilerledi, Malatya’da Fırat’ı geçmek maksadıyla bir köprü yaptırdı. Akabinde güneye yönelen İlhan, ilerledikçe el-Bîre (Birecik), Kal‘atü’r-Rûm511 ve Kırkîsiyâ 512 bölgelerinde Fırat’ı geçmek için başka köprüler inşa ettirmekteydi.513 Hülâgû idaresindeki kuvvetler evvelâ Cizre’yi işgal ettiler. Ruha (Urfa) şehri kendiliğinden teslim oldu, Harran’a yürüyen Hülâgû ve ordusu burayı da emân ile teslim aldı. İç kaleye çekilen Harran garnizonu askerleri Moğollarla mücadeleye başladılarsa da bir süre sonra onlar da Ebü’l-Kāsım b. eş-Şeyh Ebûbekir elHarrânî’yi araya koyarak emân talep ettiler. Bunu kabul eden Hülâgû şehir surlarını tahrip etmekle iktifa etti.514 Düneysir (Kızıltepe) ve Nusaybin’de ise katliam gerçekleşti. el-Cezîre’deki en büyük yıkımlardan biri de Serûc’da (Suruç) vukua geldi; Serûclular Moğollara itimat etmemekte, teslimden önce muhakkak emân istemekteydiler. Ancak onların elçi göndermeyip şehri teslime yanaşmamaları Hülâgû’yu kızdırdı. Şehre zorla giren Moğollar korkunç bir katliam yaptılar.515 508 Bedreddîn Lü’lü’ 50 seneye yaklaşan Musul hâkimliğinden sonra 80 küsur (Hândmîr’e göre 90, Reşîdüddîn’e göre 96) yaşında vefat etmişti. Zaten ihtiyarlığı dolayısıyla Hülâgû tarafından Suriye seferine iştirakten muaf tutulmuş, Moğol ordusuna takviye olmak üzere oğlunu göndermesi emredilmişti. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53, 65; Ebü’l-Fidâ, age., III, 198; Hândmîr, age., III, 97. 509 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53; Spuler, age., s. 66. el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl, Yoşmut’un Meyyâfârıkîn’i muhasaraya başladığı sıralarda Âmid’i muhasara etmiş olmalıdır. Zira Âmid şehri de Meyyâfârıkîn sahibi el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed’in idaresindeydi. Hülâgû’nun elMelikü’l-Kâmil’in elindeki bu iki şehri aynı anda kuşatmaya aldırarak şehirleri birbirine yardım etmekten alıkoymaya çalışmış olması muhtemeldir. Moğolların eline geçecek olan Âmid, İlhan tarafından Türkiye Selçuklularına bırakılacaktı. Bkz. Yınanç, “Diyarbekir”, İA, III, 618. 510 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53. 511 el-Bîre ile Sümeysat (Samsat) arasında, Fırat’ın batı yakasında kalan muhkem bir kaledir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 390. 512 Habur’un Fırat’a döküldüğü mevkide bir beldedir. Yâkūt, age., IV, 328. 513 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 243-244; Ebü’l-Ferec, Muhtasar, s. 39. 514 İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, III/I, 60-61; İbn Tağrîberdî, age., VII, 69; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; Ahmet Demir, Urfa ve Çevresi Eyyubîler Tarihi, Kent Yayınları, İstanbul 2008, s. 113. 515 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 573; a. mlf., Muhtasar, s. 39; Demir, age., s. 113. 129 Rakka ve Caber kaleleri emân ile teslim alındı ise de teslime yanaşmayan Menbic, Serûc’dakine benzer bir katliamdan kurtulamadı.516 4.2. Haleb’in Muhasarası ve İşgali Moğol ordusu muhtelif kollar halinde el-Cezîre’nin ve Kuzey Suriye’nin altını üstüne getirerek Haleb’e ilerlemekteydi. Nihayet 2 Safer 658/18 Ocak 1260 günü Moğol ordusunun bizzat İlhan tarafından kumanda edilen kalabalık kısmı Haleb’e yaklaştı. Hülâgû şehre elçiler göndererek; kendisinin el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un peşinde olduğunu, Haleblilerin şehrin kapılarını açarak şehre tayin edilecek Moğol şahnesini (şahne) kabul etmeleri halinde Haleb’e emân vereceğini bildirdi. Ancak Haleb muhafızı ihtiyar el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh b. Selâhaddîn-i Eyyûbî, Hülâgû’nun yaptığı bu son teslim teklifine “Sana verecek kılıçtan başka bir şeyimiz yoktur, aramızdaki hükmü kılıçlar verecektir!” şeklinde cesurâne cevap verdi. 517 Moğol ordusunun sayı bakımından kesretini haber alan Tûranşâh, şehirden çıkmak ve şehir önlerinde bir muharebe vermek istemediği halde bir kısım ümerânın kararıyla ve halktan gönüllülerin iştirakiyle Haleb önlerine gelen Moğol öncüleri ile karşılaşmak üzere isteksizce şehirden çıktı. Müslümanlar Moğollara saldırarak onları bir saat kadar takip ettiler, ancak Moğollar âdetleri olduğu üzere ansızın geri dönerek kendilerini takip eden müslümanlara büyük zayiat verdirdi.518 Bundan sonra Hülâgû’nun asıl ordusu Haleb önünde ordugâh kurdu ve muhasara tertibatı aldıktan sonra harbe girişti. Urugtu Noyan Bâbü’l-Yehûd’da, Ketboğa Bâbü’r-Rûm’da, Suğuncak Bâbü Dımaşk’ta, Hülâgû ise Bâbü Antakya’da konuşlanmışlardı. Şehrin etrafına her zamanki gibi duvar ören Moğol askerleri yirmiden fazla mancınığın atışları ve fasılasız ok yağmuru ile Haleb’i yıpratmaya çalışmaktaydılar. Kuşatmanın yedinci günü olan 9 Safer/25 Ocak günü Bâbü’l-Irâk’tan şehre giren Moğol askerleri Bağdâd’dakini aratmayacak büyük bir katliama giriştiler. Beş gün süren yağma, katliam ve tecavüz neticesinde on binlerce müslüman şehid edildi, 100.000 civarında kadın ve çocuk ise esir alındı. Kaynaklarımız şehirde yolların şehid naaşları ile dolduğunu ve bu yüzden Moğol askerlerinin şehirde güçlükle yürüdüğünü 516 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574; a. mlf., Muhtasar, s. 39; Yuvalı, age., s. 169. 517 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 196; Ebü’l-Fidâ, age., III, 200-201; Ömerî, age., XXVII, 251; İbn Kesîr, age., XIII, 386; Hammâde, age., s. 354. 518 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 194-195; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574; Ebü’l-Fidâ, age., III, 200; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70. 130 nakletmektedirler.519 Esir alınan müslümanlar ise Haçlılara yahut Ermenilere satıldı. Haleb muhasarasına yardımcı kuvvetlerle iştirak eden ve el-Câmi‘u’l-Kebîr’i kendi eli ile ateşe verme cinayetini işleyen Ermeni Kralı I. Hetum da Haleb ganimetinden hissedar oldu. Bundan başka Hülâgû; Haleb nevâhîsinden evvelce Ermenilerin elinde olup müslümanlar tarafından fethedilmiş toprakları Hetum’a, aynı şekilde Selâhaddîn-i Eyyûbî devrinde fethedilmiş olan Antakya Prinkepsliği topraklarını da Moğollara tâbi olmuş olan Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’a iade etti.520 14 Safer/30 Ocak günü Hülâgû Haleb’deki müslüman katliamını durdurdu ve Şihâbeddîn b. Amrûn ile Alemeddîn Kaysar el-Mavsılî’nin evlerine, ayrıca Zeyneddîn es-Sûfî Hânkâhı ve yahûdîlerin havrasına iltica edenlere emân verdi. Buralara sığınan müslümanların sayısı 50.000’e baliğ olmuştu.521 Tûranşâh ile bir kısım askerleri ise iç kaleye kapanarak takriben 40 gün daha müdafaayı sürdürdüler. 11 Rebîülevvel/25 Şubat’ta emân ile teslim olan garnizona dokunulmadı. Tûranşâh da bundan çok kısa süre sonra vefat etti.522 Haleb’deki kıyım Suriye’deki tüm müslümanları tedirgin etmişti. Civardaki pek çok nahiye ve köy boşaltılmıştı; müslümanlar güneye, Dımaşk ve Mısır taraflarına kaçıyorlardı. Muhtelif şehir ve kaleler de emân ile Moğol idaresine giriyordu. Bu cümleden olarak Azaz kalesi, henüz Haleb iç kalesinin muhasarası devam etmekte ve Hülâgû Haleb’de bulunmakta iken teslim oldu. Hama Eyyûbî 519 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 197; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 53-54; Ebû Şâme, Terâcim, s. 203; Ebü’l-Fidâ, age., III, 201; İbn Kesîr, age., XIII, 386; Kiragos, age., s. 211; Aknerli Grigor, age., s. 36; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574; a. mlf., Muhtasar, s. 39-40; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 245; Yûnînî, age., I, 349; Vassâf, age., s. 25; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 43a-43b; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 49-50; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 231; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70. İslâm kaynakları daha ziyade Hülâgû’nun Haleb’e emân verdiğini, şehrin sulhen teslim alınması akabinde de emânı bozduğunu ve Moğolların müslümanları kılıçtan geçirmeye başladığını nakletmektedirler. 520 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; Nüveyrî, age., XXVII, 261; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; Grousset, age., s. 364; Runciman, age., III, 260-261; Humphreys, age., s. 349. 521 Ömerî, age., XXVII, 251. 522 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54; Şeşen, Eyyûbîler, s. 162-163. Haleb kalesi teslim alındığı vakit içerisinde Seyfeddîn Sekiz, Sungur el-Aşkar, Seyfeddîn Berâmık, Bedreddîn Begmiş, Gündoğdu es-Sağîr gibi evvelce Memlük sultanı İzzeddîn Aybek’ten kaçıp Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs’e iltica eden ve birtakım hadiseler neticesinde el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a teslim edilerek onun tarafından hapsedilen Bahrî Memlük kumandanları da bulunuyordu. Hülâgû bunlara da eman vermiş, bunları ismini daha evvel Bağdâd’ın muhasarası münasebetiyle zikrettiğimiz Moğol ordusunun Hârizmşah asıllı kumandanı Sultançuk’un birliğine dahil etmişti. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 200; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48-49; Ebü’l-Fidâ, age., III, 202; İbnü’l-Verdî, age., II, 198; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 238. 131 hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’in evvelce Dımaşk taraflarına, el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un yanına gitmesi yüzünden başsız kalan Hama da anahtarlarını İlhan’a teslim ediyordu. Buraya Hülâgû tarafından Hz. Hâlid b. Velîd (ra) soyundan geldiği söylenen Husrevşâh adlı bir şahıs şahne tayin edildi.523 Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Muzafferüddîn Mûsâ b. İbrâhîm b. Şîrkûh da, Haleb’in sukûtunu haber alması akabinde Mısır’a yönelecek olan el-Melikü’nNâsır’ın yanından ayrılarak Haleb’de bulunan Hülâgû’nun nezdine gelip itaat arz edince Hıms’ın idaresinde bırakıldı, ayrıca el-Melikü’n-Nâsır’ın evvelce kendisinden aldığı Tell-Bâşir de İlhan tarafından kendisine iade edildi.524 Haleb’in işgalinden sonra İlhan, Haleb hâkimliğine Fahreddîn es-Sâkî’yi getirmiş, şahne olarak da Tükal Bahşi’yi tayin etmiş ve -muhtemelen iç kalenin kuşatılması için bir miktar asker bıraktıktan sonra- Haleb’den ayrılarak Hârim’e hareket etmişti. Muhasara edilen Hârim’in ahalisi Hülâgû’nun emânına güvenmedikleri için Haleb idarecisi Fahreddîn es-Sâkî’nin Kur’ân-ı Kerîm’e el basarak ve hanımının boş olması üzerine yemin ederek kendilerine teminat vermesini istediler. Ancak bu işlemin gerçekleştirilmesinden hemen sonra bütün Hârim ahalisi bebeklerine kadar merhametsizce katledildi. Katliamdan sadece bir Ermeni kuyumcu kurtuldu.525 Bundan sonra da İlhan’ın tekrar Haleb’e döndüğü anlaşılıyor. 4.3. el-Melikü’n-Nâsır’ın Firarı Evvelce söylediğimiz gibi el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, meşhur Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’i elçi olarak Mısır’a göndermiş ve Memlüklerden imdat talep etmişti. Ancak o sırada Mısır tahtında, ilk Memlük sultanı olan maktul İzzeddîn Aybek et-Türkmânî’nin genç yaştaki oğlu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî bulunuyordu. Esasen Mısır’da Eyyûbî sultanı el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh’a 523 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 198; Nüveyrî, age., XXVII, 262; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 51; Ömerî, age., XXVII, 252; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70; Aynî, age., V, 232; Kılıç, agt., s. 134-135. 524 Ebü’l-Fidâ, age., III, 202; Nüveyrî, age., XXVII, 262; Makrîzî, es-Sülûk, I, 511; Aynî, age., V, 239; Eşref Buharalı, “Sarım Al-Dîn Özbek b. Abdullah Al-Eşrefi’nin Tatarların Adeti ve Ayn-ı Calut Savaşı Hakkındaki Rivayeti”, 60. Yılında İlim ve Fikir Adamı Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan, (haz. E. Semih Yalçın), Berikan Elektronik Basım Yayım Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti., Ankara 2003, s. 206-207. 525 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 574-575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/II, 69; Ömerî, age., XXVII, 254; Mîrhând, age., V, 1125; Hândmîr, age., III, 98; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a. 132 darbe yaparak Mısır tahtını ele geçiren Memlükler ile el-Melikü’n-Nâsır’ın arası hiç de iyi değildi; -ileride anlatacağımız üzere- Memlükler ile Dımaşk Eyyûbîleri arasında muharebe de vukua gelmiş, güçlükle bir sulh ortamı temin edilebilmişti. Ancak Moğol tehdidi el-Melikü’n-Nâsır’ı hasmından yardım isteyecek vaziyete düşürmüştü. Mısır’daki anlaşmazlıklardan dolayı liderleri katledilmiş ve elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un hizmetine gelmiş olan el-Memâlîkü’l-Bahriyye (Bahrî Memlükler) ümerâsı ve hususan bunlardan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, Moğollarla savaşmaktan yanaydı. Öte yandan el-Melikü’n-Nâsır, böylesine tehlikeli bir anda vaktini şiirle uğraşarak zayi ediyordu. Bu sıralarda birçok Bedevî, Türk, Kürt ve Fars, ayrıca Bedreddîn Lü’lü’ün diğer oğlu ve Sincar hâkimi olan elMelikü’s-Sa‘îd (el-Melikü’l-Muzaffer) Alâeddîn Alî, yine Hama sahibi el-Melikü’lMansûr Muhammed Moğollarla cihâd için Dımaşk’ın kuzeydoğusundaki Berze’de bulunan Eyyûbî ordugâhında toplanmışlardı. Ancak Baybars’ın Sıffin civarındaki Balis’e ulaşan 8000 kişilik Moğol birliği ile meydan savaşı yapmak üzere elMelikü’n-Nâsır’dan 3000 kişilik bir kuvvet istemesine karşın Sâhib Zeyneddîn elHâfızî, Moğol ordusunun toplamda müslüman kuvvetlerinden birkaç kat kalabalık olduğunu, İlhan’a itaatten başka yol olmadığını söylemekle İslâm kuvvetlerinin ve bilhassa zaten kararsız bir idareci olan el-Melikü’n-Nâsır’ın maneviyatını bozmuş, Baybars el-Bundukdârî bu sözler üzerine Zeyneddîn el-Hâfızî’ye kamçısıyla vurmuş ve “Sizler müslümanların helâkine sebepsiniz!” diyerek hakaret etmişti. Tam bu sıralarda el-Melikü’n-Nâsır’a kendi memlükleri olan Nâsıriyye tarafından bir suikast tertip edilince el-Melikü’n-Nâsır Dımaşk kalesine kaçmaya mecbur olmuştu. Bu Nâsıriyye memlükleri aslında el-Melikü’n-Nâsır’ı öldürmeyip tutuklamak ve onun yerine biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’yi geçirmek istemişlerdi. el-Melikü’z-Zâhir ise kendi lehine başlatılan bu hareketten tedirgin vaziyette Gazze tarafına gitmiş, Nâsıriyye memlükleri de onun peşinden Gazze bölgesine doğru yola çıkmışlar, artık herkesten kuşkulanmakta olan el-Melikü’n-Nâsır’ın kendilerini de tutuklatmasından çekinen Bahriyye askerleri de aynı bölgeye hareket etmişlerdi. Berze’deki içtima müspet bir neticeye vesile olmamıştı, Moğolların karşısına çıkacak bir İslâm ordusu henüz bulunmamaktaydı. 9 Safer 658/25 Ocak 1260 tarihinde Haleb’in sukûtu haberini alınca büsbütün çaresizliğe düşen el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da 15 Safer/31 Ocak günü Dımaşk’ı terkederek Gazze’ye doğru yola çıktı. Zeyneddîn el-Hâfızî’yi 133 şehrin başında bulunması için Dımaşk’a göndermişti.526 Dımaşk halkı el-Melikü’nNâsır ayrılırken surların üzerinden ona beddua ediyorlar, “Bizi Tatarlara lokma olarak bırakıp gidiyor musunuz” diye haykırıyorlardı.527 Böylece el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, tıpkı Alâeddîn Muhammed Hârizmşah gibi nereye gideceğini kesin olarak bilmeksizin firara başlamış bulunuyordu. 4.4. Dımaşk’ın Teslim Olması ve Şehirdeki Hristiyanların Tavrı Suriye’nin Haleb ile birlikte merkezi mesabesinde olan Dımaşk’ta korku ve yeis hâkimdi. el-Melikü’n-Nâsır’ın yokluğu şehri büyük ölçüde müdafaadan mahrum bırakmıştı. Dımaşk müslümanlarının bir kısmı 658/1260 senesi kışının şiddetli soğukları altında aileleri ve kıymetli eşyaları ile Mısır’a gitmeye çalışmaktaydı. Hülâgû için Dımaşk’ı işgal hiç de zor değildi. Şehir ileri gelenleri de Haleb’in başına gelenlerin kendi başlarına gelmesinden korkmaktaydı, Dımaşk’ta şehri harpsiz teslim etme fikri gündemdeydi. Zeyneddîn el-Hâfızî’nin başında bulunduğu şehir meclisi nihaî olarak şehrin Moğollara teslimine karar verdi; Dımaşk adına, o sırada Haleb’de bulunan İlhan’a arz-ı itaat etme vazifesi Kadı Muhyiddîn Yahyâ İbnü’z-Zekî’ye verildi. İbnü’z-Zekî Hülâgû ile görüşerek şehrin teslim olacağını haber verdikten ve Hülâgû tarafından Dımaşk kadılığı makamında bırakıldığı kendisine bildirildikten sonra 17 Safer/2 Şubat Pazartesi gecesi İlhan’ın murahhasları ile birlikte Dımaşk’a geldi, ertesi gün öğle namazından sonra da Hülâgû’nun halka emân verdiğine dair yarlıg okundu. Bundan tam bir ay sonra 17 Rebîülevvel/2 Mart günü Hülâgû tarafından bir miktar Moğol askerinin başında gönderilen ve şehrin ileri gelenlerince iyi karşılanan nâip Balaban es-Sırrî, bu kez halkı el-Meydânü’l-Ahdar’da toplayarak Dımaşk ve havalisine emân verildiğine dair bir ferman daha okuttu. Bu esnada yine Hülâgû tarafından gönderilen ve yanında Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum ile onun damadı Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond ve ayrıca Banyas ve Subeybe hâkimi olup Birecik kalesinde mahpus iken İlhan tarafından hapisten çıkarılarak onun hizmetine girmiş olan el-Melikü’s-Saîd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz 526 İbnü’l-Amîd, age., s. 48-49, 50; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 196; İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; İbn Kesîr, age., XIII, 388; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 256; Aynî, age., V, 233-234; Humphreys, age., s. 346-351; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 259-260; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 20; Kılıç, agt., s. 137-138. 527 İbnü’l-Amîd, age., s. 50. 134 Osmân528 bulunan Ketboğa Dımaşk’a giriyordu. Baydara adlı Moğol kumandanı da Ketboğa’nın maiyetindeydi. Ketboğa’ya bağlı 12.000 kişiden müteşekkil Moğol birlikleri ise şehir yakınlarındaki el-Ğūta Mârrîn mevkiine ulaşmıştı.529 26 Rebîülevvel/11 Mart günü de el-Meydânü’l-Ahdar’da Kadı Kemâleddîn Ömer b. Bündâr et-Tiflîsî’nin Bilâd-ı Şâm Kâdi’l-Kudâtlığına ve ayrıca bütün bu bölgedeki evkâfın nezâreti vazifesine getirildiğine dair Hülâgû’nun menşûru 530 okundu. Hülâgû böylece Ketboğa’yı Suriye bölgesi idarecisi tayin etmekle kalmamış, ona muavenet edecek adlî, mülkî ve askerî idarecileri de özellikle seçerek onun hizmetine vermişti. Ketboğa’nın Dımaşk kalesini ve hazinesini teslim almasıyla şehirde 7 ay sürecek Moğol hâkimiyeti başlamış oldu.531 Şehir harpsiz teslim olmuştu, ancak iki ay kadar sonra bazı emîrler isyan ederek iç kaleye çekildiler ve burada kuşatıldılar. Dımaşk’a girerken ordusunu yanına almamış ve sadece bir miktar askerle şehre duhul etmiş olan Ketboğa,532 Dımaşk kalesindeki isyanı haber alır almaz kaleyi muhasara altına almıştı. Kalede bulunan mancınıklara mukabil, Moğol askerleri kalenin batı tarafına getirdikleri 20 mancınıkla kaleyi fasılasız taş yağmuruna tuttular. Uzun süre mukavemet edemeyen kale 15 Cemâziyelevvel/28 Nisan’da teslim oldu ve tahrip edildi; kaleyi savunanların başında bulunan Nakîb Cemâleddîn b. es-Sayrafî el-Halebî ile Emîr Bedreddîn Muhammed b. Karaca ise esir alındılar.533 Şehrin teslim olmasında en büyük paya sahip olanlardan biri, Zeyneddîn el-Hâfızî, Fahreddîn es-Sâkî’den boşalan Haleb 528 Hülâgû el-Melikü’s-Saîd’i Ketboğa’ya müşavir tayin etmiş, eskiden ona ait olan Subeybe ve Banyas’ı ona iade etmesini Ketboğa’ya emretmişti. Bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 51. 529 Ebû Şâme, Terâcim, s. 203; İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Kiragos, age., s. 211; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 233; Aknerli Grigor, age., s. 36; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48; Yûnînî, age., I, 349-350; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Ömerî, age., XXVII, 253; Makrîzî, es-Sülûk, I, 512; İbn Tağrîberdî, age., VII, 70-71; Mîrhând, age., V, 1125; Hândmîr, age., III, 98; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a; Humphreys, age., s. 353; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 263-264; Yuvalı, age., s. 170. Ermeni kaynakları Hülâgû’nun bizzat Dımaşk’ı ele geçirdiğini söylerlerse de bu yanlıştır. Aknerli Grigor (age., a. yer) uydurma haberlerin naklinde daha da ileri giderek Hülâgû’nun Kudüs’ü ele geçirip Kutsal Mezar kilisesinde secde ettiğini iddia etmektedir. 530 Hükümdar tarafından yapılan tayin, vazife yahut muafiyetleri bildiren yahut iktâ tevcihlerini gösteren belge manasında kullanılan menşûr hakkında bilgi için bkz. Özaydın, “Menşur”, DİA, XXIX, 148-149. 531 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 51; Vassâf, age., s. 26. 532 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 264. 533 İbnü’l-Amîd, age., s. 52; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 202; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbn Kesîr, age., XIII, 387; Aynî, age., V, 236-237. 135 idareciliği mansıbına getirildi.534 Dımaşk’a İlbasan535 adlı bir Moğol şahnesi bırakıldığı gibi, onun yanına Kadı Şemseddîn-i Kûmî, Alâeddîn-i Câsî ve Cemâleddîn Kadakay-ı Kazvînî nöker536 tayin edildi.537 Kendisine Tedmür ve Rahbe bölgeleri de verilen Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ da Suriye bölgesinde İlhan’ın nâibi olarak bırakıldı ve Dımaşk’a yerleşti.538 Dımaşk ahalisine eman verilmişti, ancak -birçok kaynağımızın aktardığı üzere- Moğol askerlerinin müslümanlara herhangi tacizde bulunmamalarına mukabil yerli hristiyanlar539 işgalden sonraki süreçte dîn-i İslâm’ı ve mukaddesatını tahkir edecek şenaatlerde bulunmakta, müslümanları türlü eziyetlere düçar etmekteydiler. Nastûrî Ketboğa Noyan, yanında I. Hetum ve VI. Bohemond ile askerleri bulunduğu halde şehre duhul etmişti. Altı asırdır ilk kez hristiyan hükümdarlar Dımaşk’a böyle muzafferâne giriyorlardı.540 Şehirde hristiyan idarecilerin mevcudiyeti, bu yerli hristiyanlara hareket serbestîsi temin edebilirdi. Bir asra yakındır Haçlılarla cihâdın öncü isimlerine payitahtlık yapmakta olan bu şehri hristiyan kumandan ve hükümdarlar eliyle teslim alan ve karılarından rütbece en kıdemlisi de Nastûrî olan İlhan, yerli hristiyanların zannınca, mutlaka hristiyanların selametini düşünmekte ve müslümanlara böylece bir ders vermekteydi. Bu yüzden Dımaşk’ın bu yolla zaptının 534 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 54) dediğine göre mezkûr Fahreddîn, Haleb ahalisinin şikayetleri üzerine azledilmiş ve öldürülmüştü. Ebü’l-Ferec’e (Abu’l-Farac Tarihi, II, 575) göre ise Fahreddîn, Hârim ahalisine emân verileceği hususunda onlara yemin ettikten hemen sonra, bu emânı bozarak Hârim halkını katleden Hülâgû tarafından Hârim’de öldürülmüştü. Belki de Hülâgû’nun Fahreddîn’i katlettirmekten maksadı, onun tarafından Hârim ahalisine verilen yeminin mesuliyetinden kurtulmaktı. Bkz. Deguignes, age., VI, 19. 535 Kaynaklarımızda “İlsaban” (Ebû Şâme, Terâcim, s. 205), “Elsaban” (Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48), “İlban” (Yûnînî, age., I, 362), “İlsitan” (İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 51), “Abalsiyan” (İbn Kesîr, age., XIII, 387) ve “İlsinan” (Aynî, age., V, 242) gibi şekillerde geçen bu ismin doğru telaffuzu herhalde İlbasan olmalıdır. Bununla birlikte bu kişinin İbnü’l-Amîd’in (age., s. 51) ismini “Balaban es-Sırrî” şeklinde imla ettiği nâip ile aynı kişi olması ve kaynaklarımızın bu ismi muhtelif şekillerde yazmalarının karışıklığa sebebiyet vermiş olması ihtimali vardır. Kaynakların ekserisinin bu ismi “İlbasan” kelimesine yakın şekilde yazması sebebiyle biz de “İlbasan” kullanımını tercih ettik. 536 Türklerde ve Moğollarda han ve kabile reislerine hizmet eden bağımsız askerler olan nökerler genelde hanların hassa askerleri olarak tebarüz etmiştir. Ancak bunlar köle olmayıp dilediklerinde hanın emrinden ayrılabilirlerdi. Sadakatin esas olduğu nökerlik, yüksek rütbeli subaylar ve idareciler yetiştiren bir müesseseydi. Nökerler ordu kumandanlığı, elçilik ve şehir idareciliği yapabilirlerdi. Nökerlik hakkında geniş malumat için bkz. Vladimirtsov, age., s. 133-146; Zerrin Günal, “Nöker”, DİA, XXXIII, 216-217. 537 Ebû Şâme, Terâcim, s. 205; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 54. 538 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; Yûnînî, age., I, 356; ae., II, 312; Aynî, age., V, 239. 539 Bu hristiyanlar ekseriyetle Ya‘kūbîler (Süryânîler) idi. Bkz. M. C. Şehâbeddin Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1058. 540 Runciman, age., III, 261-262. 136 Şark hristiyanlarını sevince boğduğuna ve onlar tarafından bunun “hristiyanlığın zaferi” addedildiğine şüphe yoktur. Esasen Ketboğa İsmâilî harekâtından beri Moğol ordusunun mukaddemesine kumanda ediyordu, Bağdâd ve Haleb işgallerinde de mühim rol oynamıştı. Dolayısıyla Dımaşk’a İlhan’ı temsilen ve öncü olarak onun irsal edilmesi tabiî karşılanabilir. Ancak Ketboğa’nın yanına Ermeni kralı ile Antakya prinkepsi ve Trablus kontu olan şahsı vermesinin, İlhan’ın hristiyanları müslümanlara karşı himaye eder görünme siyasetinin bir parçası olabileceği ve bu siyasette Tokuz Hatun’un tesirinin olduğu da akla gelmektedir.541 Dımaşk hristiyanları Moğolların gelişinden memnundu; ancak onların bu memnuniyetlerini özellikle şehrin tesliminden birkaç ay sonra, Ramazân’da türlü taşkınlıklarla dışarı aksettirmeleri feci manzaralar ortaya çıkardı. Hülâgû’nun verdiği emândan sonra başlarının üzerinde haçlar taşıdıkları halde Bâbü’t-Tûmâ’dan geçen ve başlarında papazları olduğu halde şehrin sokaklarında dolaşan hristiyan gruplar sahih dinin hristiyanlık olduğunu haykırmakta ve dîn-i İslâm’ı alenen tahkir etmekte; dahası müslümanların evlerinin ve mescidlerinin kapılarına, yolda rastladıkları müslümanların yüzlerine ve kıyafetlerine şarap dökmekte, 542 müslümanları cebren haça kıyam ettirmekte ve daha başka fevâhişi irtikap etmekteydiler. Bazı hristiyanlar da Dımaşk’taki çarşıların kemerleri arasında haykırarak hristiyanlığa methiyeler düzüyorlardı. Müslümanlar kendi dükkanlarının önünde haça tâzim etmeye zorlanmakta, kıyam ve tâzim etmeyen müslümanların dükkanlarının kapıları ateşe verilmekteydi. Çanlar çalarak sokaklarda dolaşan Dımaşk hristiyanları Şeyh Ebü’lBeyân hankâhını (Ribâtu’l-Beyâniyye) ve Derbü’l-Hacer’deki mescidi de şarapla kirlettiler. el-Câmi‘u’l-Emeviyye’de de aynı rezaletler yaşandı. Bu esnada Meryem Kilisesi’nde çanlar çalıyor, Dımaşk’ın Moğol hâkimiyetine girişiyle Müslümanların 541 Nitekim Ermeni Vardan’ın (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 242) Tokuz Hatun’un 663/1265’teki ölümü münasebetiyle kurduğu “Tokuz Hatun’un vefatıyla bütün hristiyan âlemi büyük bir ümitsizliğe düştü. Hülâgû’nun hristiyanlara karşı beslediği muhabbetin ancak Tokuz Hatun’un delâleti ile olduğuna kânî idik. Bundan başka, kilisenin gittikçe daha ziyade yükseleceğini de ümit ediyorduk.” cümlesi buna delildir. Diğer bazı Şark hristiyan kaynakları da Tokuz Hatun’un hristiyanların hâmisi olduğunu ve onun ölümü ile hristiyanların büyük kedere düştüklerini söylemektedirler. Bkz. Kiragos, age., s. 217; Aknerli Grigor, age., s. 37. Yine Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 584-585) Hülâgû ve Tokuz Hatun’un ölümleri ile hristiyanlığın iki büyük ışığının söndüğünü ve dolayısıyla hristiyanların onların ölümlerinden müteessir olduğunu kaydetmektedir. 542 Şeyh Yûnînî (age., I, 363-364) ve Hâfız Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59), yine bir tarihçi olan Şemseddîn İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 739/1338) babasının o sene Ramazân ayının ikinci Cuma günü namaz kılmakta olan müslümanların üzerine hristiyanların şarap döktüklerini gördüğünü ve teessüründen dükkanına varıncaya kadar ağladığını hazin bir şekilde anlatmaktadırlar. 137 zelil vaziyete düşmeleri hristiyanlara tebşir ediliyordu. Bu olaylar sebebiyle Derbü’rReyhân’da müslümanlar ile hristiyanlar arasında arbede vukua geldi. Müslümanlar bu küçük düşürücü hadiseleri Moğol şahnesi İlbasan’a şikayet ettilerse de şahne hristiyanların tarafını tutarak müslümanları tahkir etti. Moğollardan cesaret alan bu hristiyanlar, şehirdeki mescidleri yıkma planları543 da yapmaya başlamışlardı.544 Bu suretle Suriye’nin istîlâsı da büyük ölçüde tamamlanmış oluyordu. İki seneden kısa sürede İlhan Hülâgû büyük bir güçlükle karşılaşmaksızın Irak ve Suriye’yi işgale muvaffak olmuştu. Ortadoğu’daki müslüman varlığı hiç olmadığı kadar zor zamanlar geçirmekteydi. Moğollar hedefledikleri kaleleri bir bir düşürmekte, sayısız müslüman kılıçtan geçirilmekte, müslümanların canı, ırzı ve malı Moğolların ve onlarla müştereken hareket eden Ermeni ve Gürcü askerlerinin vicdanına kalmaktaydı. İslâm mukaddesatı ayaklar altına alınmakta ve bu durumdan son derece memnun Şark hristiyanları Moğol muzafferiyeti için dua etmekteydi. Bu müstevli güce karşı duracak müslüman bir hükümdar bulunmamaktaydı; el-Cezîre ve Suriye hâkimleri ekseriyetle Hülâgû’nun emrindeydi. Türkiye tahtının iki müşterek hükümdarı dahi Suriye seferinde İlhan’a hizmet ediyordu. 545 İlhan’ın Ortadoğu’da topraklarını istîlâ etmediği tek İslâm devleti kalmıştı: Mısır’daki Memlük Devleti. Ancak Hülâgû tam da Mısır’ın işgaline hazırlandığı sırada Büyük Moğol İmparatorluğu’nun doğusunda gerçekleşecek olaylar Hülâgû’yu bizzat Mısır’ı ele 543 Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) bu hristiyanların daha da ileri giderek kendi kiliselerine civar olan bazı mescidleri ve ezan mahallerini tahrip ettiklerini bildirmektedir. 544 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Yûnînî, age., I, 362-363; Ebü’lFidâ, age., III, 204; İbn Kesîr, age., XIII, 387-388; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59-60; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; Aynî, age., V, 242-243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. Makrîzî (es-Sülûk, I, 512) aynı hadiseleri anlattığı yerde Ketboğa’nın şikayet için kendisine müracaat eden müslümanlardan bazılarına dayak attırdığını, hristiyanları müdafaa ve onların kiliselerini tâzim ettiğini söylemiştir. Bedreddîn el-Aynî (age., V, 242) de şahne İlbasan’ın Dımaşk hristiyanları ile birlikte Meryem Kilisesi’ni ziyaret ettiğini ve hristiyanları himaye ettiğini bildirmektedir. Bu nakiller şahne İlbasan’ın da hristiyan olması ihtimalini akla getirmekle beraber, şahne hristiyan olsun ya da olmasın söz konusu hadiselerden Hülâgû’nun Dımaşk hristiyanlarına riayet edilmesi şeklinde bir emir verdiği ve şahnenin de bu emri tatbik ettiği anlaşılmaktadır. 545 Ebü’l-Ferec (Muhtasar, s. 39) İlhan ile birlikte sefere çıkmış olan II. İzzeddîn Keykâvus ve IV. Rükneddîn Kılıcarslan’ın Fırat kıyılarında Moğol ordusundan ayrılarak memleketlerine döndüklerini söylerse de, İbn Bîbî (age., s. 584-585) her iki Türkiye hükümdarının da Haleb’in işgalinde İlhan ile beraber bulunduğunu ve onun Azerbaycan’a döndüğü sırada onların da ülkelerine döndüğünü kaydetmektedir. İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 255) da bu Türkiye hükümdarlarının Haleb’in işgalinde hazır bulunduğunu belirtmiştir. Bu nakil için ayrıca bkz. Kaymaz, İdare Mekanizmasının Rolü, s. 144; İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 1995, s. 167-168. 138 geçirmekten alıkoyacak ve tarihin akışını değiştiren hadiseler silsilesinin başlangıç noktasını teşkil edecekti. 139 İKİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI ARİFESİNDE MOĞOL VE MEMLÜK CEPHELERİNDE DURUM A. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM 1. Hülâgû’nun Suriye Seferinden Dönüşü ve Bu Sırada Vuku Bulan Hadiseler 1.1. Mengü’nün Ölümü ve Moğol Tahtı İçin Başlayan Mücadele Evvelce Moğol büyük hanı Mengü’nün Hülâgû’yu batıdaki İslâm ülkeleri üzerine, diğer bir kardeşi Kubilay’ı da Çin, Kore ve Japonya’yı istîlâ maksadı ile doğuya gönderdiğinden bahsetmiştik. Kubilay Çin’de hüküm süren Song İmparatorluğu üzerine mahut seferine çıkmıştı, ancak batıda kardeşi Hülâgû’nun elde ettiği muvaffakiyetlerin bir benzerini elde edememekteydi. Song Devleti’nin Çin’i Moğollara teslim etmeme hususundaki gayretkeşliğine Kubilay’ın gut hastalığından çektiği ıstırap eklenince Çin seferi akamete uğrar gibi olmuş, bu yüzden Mengü, küçük kardeşlerinden Arık Buka’yı Karakurum’da bırakarak, Cengiz’in sayıları artık epey ziyadeleşmiş olan torunlarının kumanda ettiği kalabalık ordularla546 bizzat Çin seferine azmetmişti.547 Ordusunu muhtelif kollara ayıran Mengü, Song İmparatorluğu’nu kuzey, güney ve batıdan çepeçevre kuşatmaya, Si-şuan’a girmeye, Pao-ning’i ve daha birçok mühim mevkii işgale muvaffak oldu. Çin seferi süratle devam etmekte ve Song Devleti tazyik edilmekte iken Büyük Moğol İmparatorluğu’nun siyâsî vaziyetine en şarktaki sınırlarından Mısır hudutlarına kadar tesir edecek bir hadise gerçekleşti: Ho-çeu’yu muhasara etmekte olan Mengü, Moğol askerlerinin birçoğunun hayatına mal olan kolera ve dizanteriden korunmak için 546 Reşîdüddîn (age., II, 414) mübalağalı olarak 60 tümen (600.000) askerden bahsetmektedir. 547 Reşîdüddîn, age., II, 413-415; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 577-578; a. mlf., Muhtasar, s. 42; Grousset, age., s. 291. 140 sürekli şarap içtiğinden dolayı 19 Şâbân 657/11 Ağustos 1259’da548 fenalaşarak öldü. 9 sene Moğol tahtında bulunmuş olan Mengü öldüğünde 52 yaşındaydı.549 Moğol büyük hanının Ho-çeu’daki ölümü onun biri Moğolistan’da tahta vekalet eden, diğeri ise Çin seferinde bulunan iki biraderini; Arık Buka ile Kubilay’ı hanlık meselesinde karşı karşıya getirmişti. Arık Buka ağabeyinin tahtın muhafazasını kendisine bıraktığını ve hanlığa kendisinin layık olduğunu iddia etmekteydi.550 Kubilay ise Mengü’nün ölüm haberini aldıktan sonra Song İmparatorluğu ile mütareke yapmış, ordusu ile Karakurum’a dönme zahmetine dahi girmeksizin sadece yanında bulunan Cengiz ahfadından kumandanlar ile bir kurultay tertip etmiş ve Çin-Moğolistan sınırında bulunan Kai Ming Fu’da 4 Haziran 1260 tarihinde kaanlığını ilan etmişti. Kısa süre sonra Arık Buka tarafından Kubilay’a gelen elçilerden Arık Buka’nın da Moğolistan’da han seçildiği öğrenildi. Ancak o da Kubilay gibi, hem de Kubilay’dan evvel asılsız bir kurultay toplamış, han ailesinin birçok ferdi olmaksızın kendisini Moğol hanı seçtirmiş; üstelik Berke ve Hülâgû’nun da kendisinin hanlığına rey verdiklerini iddia ederek uzak ülkelerin istîlâsı ile meşgul bulunan hanedan mensuplarına, özellikle han ailesinde hususi bir mevkie sahip Ögedey’in çocuklarına kendisinin han seçildiğini bildirmiş ve Kubilay’a itaat 548 Grousset, age., s. 292. Reşîdüddîn (age., II, 416) yanlışlıkla Mengü’nün ölüm tarihini Muharrem 655/Ocak 1257 olarak vermiştir. Vassâf’ın (age., s. 1) verdiği tarih ise 656/1258 senesi sonlarıdır. Ancak bu iki tarihin de Mengü’nün ölüm tarihi olabileceği şüphelidir. Zira -ileride göreceğimiz üzere658/1260 senesinde Kuzey Suriye’de bulunan Hülâgû, ağabeyinin ölüm haberini burada almıştır. İlhan’ın, büyük hanın ölümü gibi Moğol İmparatorluğu’nun istikbalini doğrudan alakadar edecek bir hadiseden Reşîdüddîn ve Vassâf’ın işaret ettikleri gibi iki veya üç sene sonra haberdar olmuş olması mantıksızdır. 549 Reşîdüddîn, age., II, 415-416; Grousset, age., s. 292; Roux, age., s. 323. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 152) Mengü’nün Çin ordusuna mağlup olduğunu, askerleriyle birlikte etrafı bataklıkla çevrili bir dağa iltica ettiğini ve burada açlıktan helak olduklarını söylemektedir. Aslında Reşîdüddîn’in rivayeti ile birlikte düşünüldüğünde Cûzcânî’nin nakli hakikate büsbütün aykırı görünmemektedir. Zira Moğol ordusunu kırıp geçiren salgının sebebi, ordunun muhasara sırasında bataklıklı bir mevzide konuşlanmak durumunda kalması yahut sıkıştırılması olabilir. Hândmîr (age., III, 61; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 33a) de Reşîdüddîn’in naklini tekrarlamakta ve Mengü’nün hastalıktan korunmak için yedi gün boyunca şarap içerek fenalaştığını kaydetmektedir. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 42-43) nakli bunlardan bambaşkadır; o Mengü’nün Çin imparatoru ile yaptığı muharebede kendisine isabet eden bir ok ile öldüğünü iddia etmektedir. Muahhar kaynaklar ise ekseriyetle Mengü’nün dizanteriden dolayı öldüğüne kanaat getirmişlerdir. Bkz. Grousset, age., a. yer; Roux, age., a. yer. Deguignes’e (age., V, 237) göre ise Mengü, Ho-çeu muhasarasında Moğol ordusuna çok zayiat verdiren bir fırtına esnasında ölmüştür. Ancak Mengü’nün salgın dolayısıyla ölmüş olması ihtimali daha kuvvetlidir. 550 İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43. 141 etmemeleri yönünde çağrıda bulunmuştu. Haliyle bu durum, hanedan mensupları arasında bloklaşmaya sebep oldu.551 Han ailesi dahilinde bir mesele daha mevcuttu. Batu’nun 1256’daki ölümünden sonra Çoçi ulusunun yani Altın Orda’nın başına geçen Berke Han (1256- 1266) ile onun amcasının oğlu İlhan Hülâgû arasında Azerbaycan topraklarının hâkimiyeti üzerinde bir anlaşmazlık söz konusuydu. Burası Çoçi ulusuna aitti, İran’da yeni bir devlet teşkil eden İlhanlıların burayı ilhakı, Altın Orda’nın hukukuna resmen tecavüz manasına geliyordu. Çoçi oğullarının Irak seferinde İlhanlı ordusunda hizmetleri geçmişti; Berke, Irak seferinin Altın Orda’ya düşecek ganimeti olarak da gördüğü Azerbaycan’ı kesinlikle İlhan’a bırakma niyetinde değildi.552 İşte bu Azerbaycan meselesi, payitahtı Tebriz’de bulunan İlhanlılar Devleti için ciddi bir problem teşkil ediyordu. Bu ülkenin ticaret hacmi yüksek bir coğrafyada bulunması da iki amca çocuğunun mezkûr topraklar üzerindeki hırslarını bilemekteydi.553 Batu’nun ölümü akabinde Altın Orda kumandanlarından bazıları Hülâgû’ya yakasız gömlek ve kılıçsız kın göndermişler, böylece Altın Orda tahtının boş olduğunu haber vermişlerdi. Bu bir nevi tahta davet yahut en azından İlhan’ın Altın Orda’yı tahakküme alması için yapılmış bir çağrıydı. Ancak teşebbüste bulunmasına rağmen Hülâgû’nun Altın Orda tahtını ele geçirmesi mümkün olmamıştı. 554 Mezkûr hadise de evvelce Berke ile Hülâgû arasında bir gerginlik husule getirmişti. Bundan başka, - her ne kadar Bağdâd seferine iştirak etmişse de- Berke samimi bir müslümandı; 555 551 Reşîdüddîn, age., II, 424-428; D’ohsson, age., s. 218-219; Grousset, age., s. 293-294; Roux, age., s. 350-351. 552 Aslında Cengiz yasasına göre işgal edilen toprakların beşte ikisinin büyük hana, beşte birinin de Batu’nun ulusuna verilmesi lazımdı. Evvelce Altın Orda’ya ait olan Azerbaycan’ın iadesi ile mesele halledilebilirdi. Oysa Hülâgû İran ve Irak’ı istîlâ ettiği halde bu yasaya uymamış ve Berke’ye herhangi toprak bağışında bulunmamıştır. Bkz. Fatih Orta, “Berke Han Zamanında Altın Orda Hanlığı-İlhanlı Hanlığı İlişkileri”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, LVI/334, (Ekim 2014), s. 63. 553 A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, (trc. Hasan Eren), TTK, Ankara 2000, s. 40-41; Kemaloğlu, “Altın Orda Devleti”, age., s. 101; Orta, agm., s. 62-63; Barthold, “Berke”, İA, II, 554. Muahhar araştırmacı J. M. Smith (“‘Ayn Jālūt”, s. 328) bu Azerbaycan meselesini hiç dikkate almamış olmalı ki, Arık Buka ile Kubilay arasındaki taht mücadelesi evvelinde Hülâgû ve Berke arasında düşmanlık için hiçbir sebep olmadığını söylemektedir. 554 İlknur Bozkır, Ötemiş Hācı’nın Çingiz nāmesi ve Dil Husûsiyetleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale 2006, s. 114-115. 555 Berke’nin ordugâhında şarap içilmediği ve her süvarinin yanında bir seccade bulundurduğu gibi mübalağalı rivayetleri bir tarafa, Cûzcânî’nin (age. (Moğol İstilası), s. 181-186) Berke’nin İslâm dinine samimiyetle bağlı olduğuna dair verdiği bilgiler kesinlikle kayda değerdir. Berke sadece Cengiz yasasına birçok noktada muhalefet ederek Şerî‘at-ı Muhammediyye’yi icra ile kalmamış, Altın Orda ileri gelenleri arasında İslâmiyeti yayma gayretinde de bulunmuştur. Dolayısıyla muahhar 142 başta Emîrü’l-Mü’minîn Müsta‘sım-Billâh’ın katli olmak üzere Hülâgû’nun İslâm ülkelerinde icra ettiği zulümleri kesinlikle tasvip etmiyor, Hülâgû’dan müslümanların kanlarını dava ediyordu. 556 Bütün bunlarla birlikte Altın Orda ile İlhanlılar arasındaki belki en büyük sıkıntı, büyük hanın intihabı meselesindeydi. Mengü Han’ın ölüm haberi Suriye’ye ulaşır ulaşmaz Hülâgû’nun ordularını toplayıp Azerbaycan havalisine dönmesi gerekecekti. Çünkü kendisi, her ikisi de kardeşi olan han adaylarından Kubilay’ı destekleyecek, Berke ise Arık Buka’nın hanlığını arzu edecekti.557 Hülâgû’nun desteklediği adayın galip gelmesi İlhanlıları rahatlatacak, belki de karşıt adayın destekçisi olan Altın Orda’nın İlhanlılar ile rekabetini sona erdirecek, onları Azerbaycan üzerindeki emellerinden kıyamete kadar vazgeçirecekti. Kubilay büyük han olduğu vakit Hülâgû endişesiz bir şekilde topraklarını ardında bırakarak Mısır üzerine yürümekle Ortadoğu seferini itmam edebilirdi. Ancak Arık Buka’nın da han olması nihayet ihtimal dahilindeydi.558 Bunun olması demek İlhanlı siyasetinin yönünün büsbütün değişmesi demekti. Böyle bir durumda esas toprakları İran ve Azerbaycan’da bulunan İlhanlı Devleti, Arık Buka’nın Berke’ye vereceği salâhiyetler sonucunda kurulduğu yerdeki asıl topraklarının tasarrufunu yitirebilirdi. Bu sebeple Hülâgû, aslında ne doğrudan Kubilay’ı ve ne de Moğol tahtını düşünmeksizin, fakat kendi tahtının ve topraklarının selameti için endişelenerek Azerbaycan’a hareket edecekti. Hiç şüphesiz bu hareketinin altında hanlık mücadelesi dolayısıyla vukua gelecek hadiseleri yakından takip etme arzusu da yatıyordu.559 Eğer -mesela Nüveyrî’nin dediği gibi- gerçekten hanlığı kendisi için isteseydi560 ne olursa olsun Karakurum’a doğru yola devam ederdi. Ancak Hülâgû, büyük hanın kimliğinin netleşmediği karmaşık bir süreçte, kuzeyden Altın Orda tarafından her an tehlikenin gelebileceği düşüncesiye İlhanlı Devleti’nin merkezini araştırmacılar da Berke’nin İslâm hamiyetine sahip samimi bir müslüman olduğu hususunda Cûzcânî ile hemfikirdirler. Bkz. Grousset, age., s. 367, 396; Yakubovskiy, age., s. 100-101; Roux, age., s. 343. 556 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 68. 557 Nadir Devlet, “Altın Ordu”, DGBİT, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, IX, s. 107; Yuvalı, age., s. 172. 558 Kubilay ile Arık Buka arasında meydana gelen savaşlardan sonra Moğol tahtına Kubilay geçecekti. İki kardeş arasındaki mücadele hakkında tafsilat için bkz. Reşîdüddîn, age., II, 428-435; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 577-578; a. mlf., Muhtasar, s. 42-43; Grousset, age., s. 293-294. 559 Kılıç, agt., s. 142. 560 Nüveyrî, age., XXVII, 264. Ancak Grousset’in (age., s. 365) de dediği gibi Hülâgû hem Karakurum’dan çok uzaktaydı, hem de zaten İran, Irak ve Suriye gibi büyük ve münbit ülkeleri istîlâ etmişti, yeterli toprağı mevcuttu. Bu yüzden tahta aday olmamıştı. 143 boş bırakmamak için Suriye’den ayrılmıştır.561 Kendisi Tebriz’e ulaştıktan sonra Moğol tahtına Kubilay’ın oturduğunu öğrenip memnun olacaktır.562 Hülâgû’nun Suriye’yi terkine bir diğer sebep de emrindeki kalabalık ordunun ve bu ordunun -dayanıklı olmakla birlikte- Suriye’nin sıcak iklimine alışık olmayan ve adetçe büyük bir yekün tutan atlarının beslenmesi işindeki sıkıntılardı.563 Moğol ordusu uçsuz bucaksız otlakların yer aldığı bir ülkede değildi, su da askerler ve atlar için yetersizdi. Hususan yaz mevsimine yaklaşılan günlerde Suriye’nin bunaltıcı havası ve su yetersizliği İlhan’ın birlikleri için ciddi bir mesele halini almıştı.564 Zaten yaz mevsiminde Mısır’a doğru ileri harekât güçtü, kavurucu sıcaklar altında kalabalık orduların Suriye’de bulunmasının da manası yoktu. Moğol ordusunun yazı geçireceği nispeten serin, otlağı ve suyu bol topraklara ihtiyacı vardı. Bu da ancak merkeze, Azerbaycan taraflarına dönmekle mümkün olabilirdi. Burada zikredilenlerin yan sebepler olduğu unutulmamalıdır; ancak Hülâgû hiç şüphesiz Suriye’den çekilirken bunları da hesap etmiş olmalıdır. Aslında bu son zikredilenler Hülâgû’nun neden Suriye’yi terkettiği sorusunun değil, buradan çekilirken neden ordusunun külliyetli kısmını da yanında götürdüğü sorusunun cevabıdır. Ermeni tarihçi Genceli Kiragos’un, Hülâgû’nun kışı geçirmek üzere bölgeden ayrıldığına dair rivayetini565 ise dikkate almaya lüzum dahi yoktur; zira Dımaşk’ın teslimi zaten bahar başında gerçekleşmiş, kış çoktan nihayete ermişti. 561 Roux, age., s. 340; Yuvalı, age., s. 172; Ergun, agt., s. 29-30. 562 Spuler, age., s. 67. 563 Büyük bir ihtimalle Hülâgû’nun Irak ve Suriye seferlerinde her bir Moğol askerinin birkaç tane yedek atı bulunuyor, bu da yiyecek ve su sıkıntısını artırıyordu. Nitekim bu birden fazla ata sahip olma durumuna başka hadiseler vesilesi ile de rastlamaktayız. Sultan Baybars’ın 1262 senesinde Sandagu Noyan tarafından muhasara edilen Musul’a imdat için Şemseddîn Akkuş el-Borlı’yı göndermesi üzerine Sandagu’nun bu Memlük imdat kuvveti ile savaşması için yolladığı tümende her Moğol askerinin üç atı bulunuyordu. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 66. Plano Carpini (age., s. 98) de Moğol askerlerinin aynı ata üç dört günde bir bindiklerini söylemektedir. Bu da her askerin üç veya dört atı olduğunu gösterir. Nitekim Carpini askerlerin çok sayıda yedek atının bulunduğunu da ilave etmiştir. J. M. Smith’in (“Hülegü Moves West”, s. 118, 40 no’lu dipnot) verdiği nihai rakam ise asker başına beş attır. Zira Moğollar bineklerini devamlı surette dinlendirmekte ve bir günde beş at değiştirmekteydiler. 564 Preiss, age., s. 226. 565 Kiragos, age., s. 212. 144 1.2. Hülâgû’nun Ketboğa’yı Suriye’de Bırakarak İran Azerbaycan’ına Doğru Dönüş Yoluna Çıkması Dımaşk işgal edildiği sıralarda başlarında Şiktur Noyan bulunan haberciler vasıtasıyla Mengü’nün ölümünü Haleb’de haber alan Hülâgû’nun566 Suriye’den ayrılmadan evvel işgal edilmiş toprakların muhafazası için Ketboğa ve Baydara’nın567 kumandası altında bıraktığı Moğol kuvvetinin asker mevcudunun tam tespiti, Aynicâlût Savaşı’nda yer alacak Moğol askerlerinin sayısını tespit açısından da ehemmiyetlidir. Suriye’de bırakılan Moğol ordusunun sayısı hakkında muhtelif rakamlar verilmişse de ekseriyetle 10.000568 ve 12.000569 rakamları telaffuz edilmiştir. Bundan başka Yazıcızâde Ali 5000,570 Ermeni Kiragos ve Müverrih Vardan ise 20.000571 kişilik bir Moğol ordusundan bahsetmektedirler. Hülâgû’nun yukarıda zikrettiğimiz Suriye’yi terk sebepleri göz önüne alındığında geride bırakılan Moğol ordusunu kalabalık olarak tavsif eden İbnü’l-Furât572 ile bu ordu için büyük rakamlar veren Safedî573 ve İbn Tolun’un574 nakillerinde hata bulunduğu anlaşılır. İlhan’ın Suriye’den ayrılmasına neden olan unsurlar hesaba katıldığında mâkul olan, bu ordunun 10.000 ila 12.000 arasında bir mevcuda sahip olduğunu bildiren tarihçilerin nakillerini kabul etmek olacaktır.575 Bu iki rakam arasında tercih yapmak zarureti hasıl olursa da 12.000 rakamını dikkate almak daha doğru olur. Zira Hülâgû’nun İsmâilî seferinde gördüğümüz üzere Ketboğa kumandasında Kûhistan havalisine gönderilen kuvvetin asker sayısı 12.000’di. Yine Ketboğa Dımaşk bölgesine aynı miktarda askerin başında gelmişti. Şu durumda akla, Ketboğa idaresindeki bu kuvvetin mütemadiyen mukaddeme (öncü) birlik vazifesi yaptığı ve 566 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 567 Sârımüddîn Özbek’in (Abbâdî, age., s. 264; Buharalı, agm., s. 208) ve Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 514) dediğine göre Hülâgû Ketboğa’yı Haleb, Baydara’yı da Dımaşk nâibi olarak bırakmıştı. 568 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; Deguignes, age., VI, 19; ayrıca tarihçi Hetum’dan naklen bkz. J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 309. 569 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260. 570 Yazıcızâde Ali, age., s. 628. 571 Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234. Ancak Vardan’ın Mahmud Kemal Ayas tercümesinde (“Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) “takriben 10.000” ibaresi bulunmaktadır. 572 İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41. 573 Safedî’nin (el-Vâfî, XXIV, 240) verdiği rakam 40.000’dir. 574 İbn Tolun (age., s. 31) Aynicâlût Savaşı’nda Moğol tarafının asker mevcudunu hayli mübalağa ile 90.000 olarak göstermiştir. 575 Preiss (agm., s. 124) de aynı görüştedir. 145 bir şekilde Ketboğa’nın şahsî birliği olduğu gelmektedir. Dolayısıyla Ketboğa bu sayıda askerle Suriye’de kalmış olmalıdır. Bu hususta dikkat edilmesi gereken bir nokta da şudur ki; Moğol askerî hiyerarşisinde en üst kademeyi işgal eden “noyan”lar bir tümen askere, yani 10.000 kişiye kumanda etmekteydiler.576 O halde bir noyan olan Ketboğa’nın emrinde yine 10.000 askerin bulunduğu, diğer 2000 kişilik kuvvetin de Ketboğa’ya destek olmak üzere Baydara kumandasında Suriye’de bırakıldığı farzedilebilir.577 Suriye’de bırakılan Moğol kumandanının vazifelerine gelecek olursak, öncelikle yeni işgal edilmiş şehir ve kalelerin bölgedeki Haçlılara ve belki Memlüklere karşı muhafazasından bahsetmemiz gerekir.578 Suriye seferinde Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond Moğol tarafındaydı. Ancak belki onun 576 Kalkaşendî, age., IV, 423. İbn Kesîr (age., XIII, 398) ve Aynî de (age., V, 282) “noyan” kelimesinin tümen komutanına tekabül ettiğini söylemektedirler. Aslında noyan unvanı sadece tümen kumandanlarına mahsus değildi, yüzbaşı ve binbaşılar da bu unvanı taşıyorlardı. Bkz. Vladimirtsov, age., 157. Ancak Hülâgû’nun İran, Irak ve Suriye seferlerinde kalabalık kuvvetleri idare eden ve hatta Moğol ordusunun kanatlarına kumanda eden kimselerin daha ziyade “noyan” unvanı taşıyanlardan oluştuğunu, ülkelerin idaresine (Baycu Noyan gibi) yahut muhafazasına (Ketboğa Noyan gibi) memur edilmek misilli ehemmiyetli işlerin hep onlara verildiğini görüyoruz. Bu da “noyan” unvanının büyük kuvvetlere, tümenlere kumanda eden askerî idareciler için daha hususi ve yerinde bir mana ifade ettiğini gösteriyor. 577 J. M. Smith (“‘Ayn Jālūt”, s. 311) Baydara’nın, Ketboğa’nın tümenindeki bir binliğin kumandanı (binbaşı) olduğu yönünde tahmin yürütmüştür. Ancak Memlük kaynaklarının hemen tamamında ismi zikredilen ve Sârımüddîn Özbek’in rivayetinde Hülâgû tarafından Ketboğa ile birlikte ismi tekrarlanan Baydara’nın (“Ey Sârım, Ketboğa ve Baydara’yla buluştuğunda...” Bkz. Abbâdî, age., s. 265; Buharalı, agm., s. 209; “(...) evlatlarım Ketboğa ve Baydara’ya...” Bkz. Abbâdî, age., s. 266; Buharalı, agm., s. 210) yine Ketboğa’nın emrinde bir kumandan olmakla birlikte onun tümeninde yer alan kumandanlardan biri olduğunu zannetmiyoruz. Baydara eğer Ketboğa’nın tümeninde bir binbaşı olsaydı Hülâgû ondan ismiyle, hele de ona ve vazifesine ehemmiyet atfederek bahsetmezdi. Onun isminin Hülâgû tarafından Ketboğa ile beraber anılması, onun da İlhan tarafından tanınan ve bizzat kendisine vazife verilen bir kimse olduğunu, bir binbaşıdan daha üst düzey bir kumanda mevkiinde bulunduğunu gösteriyor ki, bizce bu vazife Suriye’deki Moğol ordusu destek kuvveti kumandanlığı yahut ileri karakol kuvveti kumandanlığıdır. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 57; ayrıca bkz. Yuvalı, age., s. 174) de Baydara’nın “Moğol öncülerinin önderi” olduğunu açıkça söylemektedir. Yine Smith makalesinin aynı yerinde Baydara’nın Suriye’de yerel kuvvetlerden oluşan bir tümen teşkil ettiğini ve bu tümene kumanda ettiğini söylemektedir ki, bu da bir binbaşının yapacağı bir iş değildir. Baydara’nın bunu yapacak salahiyet ve kuvvette olması, onun bir binbaşıdan daha mühim bir vazifesinin yahut rütbesinin bulunduğunu göstermektedir. Aynı hususta görüş belirten Preiss (agm., s. 125) Sârımüddîn Özbek’in rivayetinin güvenilir olmadığını, Baydara’nın mevkii abartılmış bir kumandan olduğunu ve onun rütbece Ketboğa ile aynı seviyede (tümen kumandanı) olmadığını söylemektedir. Esasen biz de buna muhalif görüşte değiliz. Fakat yapılması gereken Sârımüddîn Özbek’in rivayetini büsbütün reddetmeksizin, onun anlattıklarını, Baydara’nın Ketboğa’dan emir aldığını belirten Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 58) rivayeti ile birlikte değerlendirerek Baydara’nın Ketboğa’dan alt seviyede fakat yine mühim mevkide bir kumandan olduğunu kabul etmektir. 578 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55; İbnü’l-Amîd, age., s. 51; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; İbn Bîbî, age., s. 584; Kiragos, age., s. 212. 146 tâbiiyeti kayınpederi Ermeni Kralı I. Hetum’dan ileri geliyordu. Suriye sahillerindeki Haçlılar ise bölgede müslümanlar haricinde bir kuvvet bulunmasını, hele Moğollar gibi kalabalık, tahripkar, siyâsî, askerî ve iktisâdî her türlü dengeyi alt üst edecek bir unsurun yerleşmesini arzu etmiyorlar, VI. Bohemond’un Moğol sempatizanlığına da aşağılık bir hareket gözüyle bakıyorlardı.579 Nitekim Aynicâlût Savaşı’nın hemen öncesindeki hadiseler bunu açıkça ortaya koyacaktır. Hülâgû Haçlıları çekinilecek bir kuvvet olarak görmüyordu; ancak neticede işgal ettiği yerleri onlara kaptırmak niyetinde de değildi. Ketboğa’ya Haçlılarla karşılaşmasını emretmişti, bu da herhalde onları itaate almak manasına geliyordu.580 Bu arada bütün çağrılara rağmen bizzat gelip İlhan’a arz-ı itaat etmeyen el-Melikü’n-Nâsır’ın tutuklanıp Hülâgû’ya gönderilmesi de hiç şüphesiz Moğolların Suriye kumandanı olan Ketboğa’nın vazifeleri arasındaydı. Yine İlhan, Ketboğa ve Baydara’ya Mısır seferi ısmarlamış; onlardan, büyük bir kuvvete sahip olmadıklarına kanaat getirdiği Memlükleri kendisine tâbi kılmalarını yahut ortadan kaldırmalarını istemişti. Hülâgû zaten Mısır’ı Suriye ve Filistin ile jeopolitik bakımdan alakalı görmekte, bu ülkelerin istîlâsının tamamlanması için Mısır’ın da işgalini zaruret addetmekteydi.581 Eninde sonunda kendisi de Mısır’ı ve çevresini tamamen Moğol hâkimiyetine almak için ya bizzat kendisi ordusunun başında oraya hareket edecek yahut oraya Ketboğa’nın ordusundan daha büyük ordular sevkedecekti.582 Hülâgû Haleb’in şehir ve kale surlarının tahribini emrettikten, Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’yı da Hıms surlarını yıkması için oraya gönderdikten sonra ordusunun büyük kısmı ile birlikte doğuya hareket etti. Hama’ya da surların yıkılması için benzer bir buyruk gönderilmişti.583 579 Grousset, age., s. 365; Runciman, age., III, 261; Peter Malcolm Holt, Haçlılar Çağı (11. Yüzyıldan 1517’ye Yakındoğu), (trc. Özden Arıkan), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s. 90. 580 İbnü’l-Furât, age., I, 50. 581 Hamdullâh el-Müstevfî, age., vr. 259a; Abbâdî, age., s. 265; Buharalı, agm., s. 209; Spuler, age., s. 71. 582 Preiss, agm., s. 120. 583 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 201; Ebü’l-Fidâ, age., III, 203; Nüveyrî, age., XXVII, 264; Ömerî, age., XXVII, 254; Aynî, age., V, 240. Bu hadiseyi nakleden kaynaklarımız Hama hâkimi Husrevşâh’ın, eğer surlar yıkılırsa Hısnü’l-Ekrâd’daki Haçlılara karşı şehrin müdafaasız hale geleceği endişesiyle Hülâgû’nun emrini yerine getirmediğini, el-Melikü’l-Eşref’in de kendi idaresindeki Hıms’ın sadece bazı surlarını yıktırdığını söylemektedirler. 147 1.3. Meyyâfârıkîn’in Sukûtu ve Mardin’in Teslim Olması Hülâgû dönüş yolu üzerindeki Tell-Bâşir’e vardığı sırada, iki seneye yakın Yoşmut kumandasındaki Moğol, Ermeni ve Gürcü kuvvetlerinin584 ablukası altında olan Meyyâfârıkîn’in düştüğü haberi geldi. Buranın hâkimi olan el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed b. Şehâbeddîn Gāzî’nin Moğollara itaatten çıktığını, elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’tan yardım istediğini ve elinin altındaki kaleleri tahkim ettiğini evvelce söylemiştik. Yine el-Melikü’l-Kâmil, Hülâgû tarafından Meyyâfârıkîn’e gönderilmiş olan Moğol şahnelerini ve İlhan’dan yarlıg ve payza 585 almış bir papazı, topraklarında Moğolları ve yandaşlarını görmek istemediğini haykırırcasına el, ayak ve kafalarından çarmıha çiviletmek suretiyle öldürtmüştü. Bunlara ilaveten el-Melikü’l-Kâmil, evvelce Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın yardım talebine olumlu cevap vererek bir miktar askeri Bağdâd müdafaasına yardımcı olmak üzere göndermiş, fakat Halîfe’nin şehâdet haberi gelince bu yardım yerine ulaşmamıştı. İlhan bu sebeplerden ötürü el-Melikü’l-Kâmil’e kızgındı.586 Bağdâd’ın işgali ve Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın şehâdetinden sonra Yoşmut, Suntay ve İlkay Noyan, Hülâgû’nun emriyle Meyyâfârıkîn’e yürümüşler ve el-Melikü’l-Kâmil’i tâbiiyete davet etmişlerdi. el-Melikü’l-Kâmil ise Moğolların emânına asla itimat etmediğini ve şehid oluncaya kadar Moğollara kılıç sallayacağını söylemiş, Meyyâfârıkîn ahalisine çok miktarda mal tevzi ederek onları müdafaaya teşvik etmişti. Gayet müstahkem bir mevki olan Meyyâfârıkîn gerek konumu, gerekse müdafilerinin destansı direnişi sebebiyle üç ay boyunca bütün mancınık atışları ve şiddetli hücumlara rağmen düşürülemedi. Şehrin çarpışma ile düşmeyeceği 584 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 61) Meyyâfârıkîn muhasarası sırasında bir Gürcü’nün mübarezeye çıktığını söylemesi, Vardan’ın (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) da Ermeni prenslerinden Haçenli Sevata’nın şehir önlerindeki çarpışmalarda öldüğünü kaydetmesi, bu muhasarada da Ermeni ve Gürcü askerlerinin yer aldığını göstermektedir. Kiragos (age., s. 210) da Meyyâfârıkîn’i kuşatan Moğol ordusunun Ermenilerle takviye edildiğini belirtmiştir. 585 Çince “paizi” kelimesinden gelmekte olup altın, gümüş veya tahtadan imal edilen ve boyunda taşınan bir çeşit belgedir. Payzanın üzerinde Moğol hanının adı yazar ve bu da o payzayı boynunda taşıyan kişinin han tarafından kendisine imtiyaz verilmiş bir kimse olduğuna delalet ederdi. Bkz. Cûzcânî, age. (Moğol İstilâsı), s. 119, 113 no’lu dipnot. 586 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 167; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 37; Vassâf, age., s. 25. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), a. yer) ayrıca Hülâgû’nun Bağdâd muhasarası sırasında el-Melikü’l-Kâmil’den Moğol ordusuna yardım için kuvvetler istediğini, ancak el-Melikü’l-Kâmil’in Hülâgû’yu oyalayarak kendisinden istenen yardımı göndermediğini söylemektedir. 148 kanaatiyle Yoşmut, muhasarayı ablukaya çevirmişti. 587 Moğollar şehrin ortasından geçen akarsuyun da mecrasını değiştirmişlerdi. İki seneye yakın devam eden abluka sırasında şehirde dehşetli bir kıtlık ve salgın başgösterdi. Yiyecek hayvanları tükenince Meyyâfârıkîn müslümanları kedi ve köpek yemeye, kıtlığın şiddetini artırdığı dönemde ise insan eti yemeye başladılar. Bu elim vaziyet şehirde ancak 70 kadar kişi sağ kalıncaya dek sürdü. Moğollara mukavemet edecek kimse kalmadığı anlaşıldığında Yoşmut, Urugtu Noyan’ı şehre gönderdi. Kolayca şehri ele geçiren Urugtu, sağ kalan fakat açlıktan perişan olmuş bir avuç müslümanı da merhametsizce öldürttü. Bundan sonra el-Melikü’l-Kâmil ve biraderi Tell-Bâşir’de bulunan Hülâgû’ya gönderildiler. el-Melikü’l-Kâmil’in biraderini boğazlatan Hülâgû, Mengü tarafından kendisine suyurgamişi588 verildiği halde Moğollara itaat etmeyip harbi tercih ettiği için el-Melikü’l-Kâmil’in vücudundan etler kopartıp cebren ona yedirmek suretiyle bu dindar ve şecî hükümdarı dehşetli bir surette katlettirdi. Meyyâfârıkîn’e el-Melikü’l-Kâmil’in emîr-i âhûru olan Abdullâh isminde bir şahıs İlhan tarafından nâip tayin edildi.589 el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in kesik başı da Haleb ve Hama etrafında gezdirildikten sonra 27 Cemâziyelevvel/10 Mayıs’ta Dımaşk’ta bir kargıya geçirilmiş surette teşhir edildi ve bir müddet Bâbü’l-Ferâdîs’te asılı kaldı. Sonra aynı kapının yakınındaki Mescidü’r-Re’s’te Hz. Hüseyin’in (ra) 587 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 167-168; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60-62; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 572; a. mlf., Muhtasar, s. 37. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 61-62) bu abluka devam etmekte iken her gün şehirden Seyfeddîn Levkîlî ve Anber-i Habeşî adlı iki süvarinin çıkıp birçok Moğol öldürdükten sonra kaleye döndüğünden bahsetmektedir. Cûzcânî (age. (Moğol İstilası), s. 169-171) de kerâmet ehli olan birkaç süvarinin her gün Moğollara büyük kayıplar verdirdiğini nakletmektedir. Ancak onun nakli bu kadarla kalmamakta; tarihçi, Hz. Peygamber’in (SAV) Bedreddîn Lü’lü’ün oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl’in rüyasına girerek “Bu kale Yüce Allâh’ın ve benim nübüvvetimin himayesindedir” buyurduğunu söylemektedir. Bu rüyadan sonra el-Melikü’sSâlih İsmâ‘îl Moğol ordusundan ayrılarak Musul’a dönmüştür. Bu rivayet dolayısıyla evvelce Âmid’in işgaline memur edilen el-Melikü’s-Sâlih’in burayı teslim aldıktan sonra, o sıralarda Meyyâfârıkîn’i kuşatmakta olan Yoşmut’un ordusuna iltihak etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ancak görüldüğü üzere bilahare Moğol şehzadesinden izin almaksızın kuşatmayı bırakarak Musul’a dönmüştür. 588 İlgi göstermek (Cüveynî, age., s. 401, 406, 409, 425), beğenmek (ae., s. 420) ve ihsan etmek (ae., s. 487) gibi manalarda kullanılan bu Moğolca kelime, ıstılâhî manada bir bölgenin bir şahsa aidiyetini resmîleştirmek veya iktâ dağıtmak anlamında kullanılmaktadır. Bkz. Aksarâyî, age., s. 245; Ahmet Recep Tekcan, Anadolu Selçuklu Devleti Merkezi Şehirlerinden Konya ve Kayseri’de Şehir Hayatı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi), Ankara 2012, s. 66, 454 no’lu dipnot. 589 İbnü’l-Amîd, age., s. 45; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 62-63; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575; a. mlf., Muhtasar, s. 40; Kiragos, age., s. 210-211; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 232; Aknerli Grigor, age., s. 29; Ömerî, age., XXVII, 254-255; Mîrhând, age., V, 1125-1126; Hândmîr, age., III, 99; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49a-49b. 149 başının medfun olduğu söylenen mevkie defnedildi.590 Hülâgû ise Tell-Bâşir’den sonra yoluna devam etmiş, 24 Cemâziyelâhir/6 Haziran’da Ahlat’a varmıştı.591 Yoşmut ve yanındakilerin diğer bir vazifesi Mardin’i teslim almaktı. Mardin Artuklu hükümdarı el-Melikü’s-Sa‘îd Necmeddîn Gāzî, Moğolların emân verdikleri halde birçok müslüman hükümdarı katletmiş olmaları sebebiyle teslim teklifini reddedince şehir muhasara edildi. Esasen evvelce Necmeddîn Gāzî kendisini huzuruna çağıran Hülâgû’nun yanına gitmemiş, oğlu Fahreddîn Karaarslan’ı göndermişti. Buna öfkelenen İlhan Necmeddîn Gāzî’nin bizzat gelmesini emretmiş, ancak Necmeddîn Gāzî’nin Mardin’i Moğollara teslim etmeyi teklif eden oğlunun tavsiyelerine kulak asmayarak onu hapsetmesi ve Hülâgû’nun nezdine gitmemesi üzerine muhasara başlamıştı. Necmeddîn Gāzî şehrin muhkemliğine, emrindeki Türk ve Kürt askerlerinin cengâverliğine güvenmekteydi. Fakat sekiz ay sürecek olan muhasara sırasında Mardin’de kıtlık ve veba başgösterecekti. Mardin ahalisi yavaş yavaş kırılırken Düneysir ve Erzen havalisi Moğollarca tahrip edilecek, Necmeddîn Gāzî salgın sebebiyle vefat edecek, yerine geçecek olan oğlu el-Melikü’l-Muzaffer Fahreddîn Karaarslan da Mardin’i Urugtu Noyan’a teslim edecek ve buna mukabil Hülâgû tarafından babasının yerine Mardin hâkimliğine ikâme edilecekti. Nusaybin, Habur ve Re’sü’l-Ayn da Karaarslan’ın idaresine bırakılacak ve Karaarslan Moğollara senelik 50.000 dirhem vergi verecekti.592 590 Ebû Şâme, Terâcim, s. 205; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 202-203; Yûnînî, age., I, 359-360; Ebü’l-Fidâ, age., III, 203-204; Ömerî, age., XXVII, 255; İbn Kesîr, age., XIII, 381-382. el-Melikü’lKâmil’in başının Dımaşk’a gönderilmesi hadisesini anlattığı yerde Ebû Şâme el-Makdisî (Terâcim, a. yer), el-Melikü’l-Kâmil için yazdığı mersiyesine de yer vermiştir. Tarihçi bu şiirinde el-Melikü’lKâmil’i Hz. Hüseyin’e (ra) benzetmekte ve onun Hz. Hüseyin ile birlikte haşrolmasını temenni etmektedir. Filhakika el-Melikü’l-Kâmil de tıpkı Hz. Hüseyin gibi aç ve susuz şekilde şehid edilmiş, yine onun gibi başı kesilerek Dımaşk’a gönderilmiştir. Ebû Şâme, el-Melikü’l-Kâmil’in kesik başının Mescidü’r-Re’s’e, Hz. Hüseyin’in başının bulunduğu söylenen mevkie defnedilmesini de bu benzerliği tamamlayan garip bir tevafuk olarak değerlendirmektedir. 591 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 592 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 63-64; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 575-576; a. mlf., Muhtasar, s. 40-41; Mîrhând, age., V, 1126-1127; Hândmîr, age., III, 100; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 49b; Kâtib Ferdî, Mardin Mülûk-i Artukiyye Târîhi ve Kitâbeleri ve Sâ’ir Vesâ’ik-i Mühimme, (nşr. Ali Emîrî), Kader Matbaası, Dersaâdet 1331/1912, s. 34-37; Turan, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1980, s. 184-185; Muammer Gül, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu (Tarihî Arka Plan ve XIII-XIV. Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010, s. 109. Fahreddîn Karaarslan’ın pederi Necmeddîn Gāzî’yi zehirleyerek Mardin’i Hülâgû’ya teslim ettiğine dair rivayet için bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 64; Mîrhând, age., V, 1127; Hândmîr, age., III, a. yer. 150 2. Ketboğa’nın Suriye’deki Harekâtı ve el-Melikü’n-Nâsır’ın Tutuklanması Evvelce belirttiğimiz üzere Ketboğa’nın aldığı mühim vazifelerden biri, elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un ele geçirilmesiydi. Bu maksatla Ketboğa, vakit kaybetmeksizin Husâmeddîn Keşlü Han adlı kumandanı593 bir Moğol birliği ile elMelikü’n-Nâsır’ın peşine, Filistin’e gönderdi. el-Melikü’n-Nâsır, yanında eski Hama hâkimi olup Moğollara tâbi olmamak için kendisine iltihak etmiş olan el-Melikü’lMansûr bulunduğu halde Nablus’a gelmiş, burada bir müddet kaldıktan sonra Gazze’ye hareket etmiş, Nablus’a da nâip olarak Mücîreddîn İbn Ebî Zekerî’yi ve onun yanına Nûreddîn Alî b. Şücâeddîn el-Aktâ‘ ile Fahreddîn İbn Derbâs elMısrî’yi bırakmıştı. Keşlü Han kumandasındaki Moğol birliği el-Melikü’n-Nâsır ve maiyetinin Nablus’tan ayrılmasından kısa süre sonra buraya ulaşarak beldede bulunan Eyyûbî garnizonuna baskın verdi. Burada Moğollarla harbe tutuşan Emîr Mücîreddîn büyük kahramanlıklar icra etmesine rağmen diğer Eyyûbî askerleriyle birlikte şehid oldu.594 Gazze’de bulunan el-Melikü’n-Nâsır, Nablus’taki baskından kurtulmayı başaran iki Eyyûbî askeri vasıtasıyla hadiseyi haber aldı. Akabinde el-Arîş’e doğru ilerledi ve evvelce Memlük Sultanı el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un kendisine göndermiş olduğu Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen’i Kutuz’a geri göndererek yardım istedi. Kutuz ise el-Melikü’n-Nâsır’a ve yanında bulunan elMelikü’l-Mansûr’a birer sancak gönderdiği gibi Sâlihiyye’de onlarla buluşmak istediğini söyledi. Ancak el-Melikü’n-Nâsır’ın Kutuz’a emniyeti tam değildi; zira evvelce harbetmişlerdi, bu toplantı pekala bir tuzak olabilirdi. Neticede el-Melikü’nNâsır Sâlihiyye yerine Katya’ya gitti, ancak Katya’da Şehrezôriyye Kürtleri ile Türkmenler arasında başgösteren kavgalar dolayısıyla burada da kalamadı; yakınlarını el-Melikü’l-Mansûr’a emanet ederek Mısır’a uğurladı, kendisi çöl yoluyla doğuya doğru devam etmeye karar verdi. Nâsıriyye askerleri de el-Melikü’n- 593 Bu kumandanın da ismine bakılarak Hârizmli olduğu söylenebilir. 594 Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 204) nakline göre Mücîreddîn elinden kılıcı düşünceye dek Moğollara karşı koymuş, sonra gürzü ile savaşa devam etmiş, yanına yaklaşan Moğol askerlerini kılıçla, gürzle hatta tekmeyle uzaklaştırmış, nihayet şehid olmuştu. Tek başına öldürdüğü Moğol sayısı 17 veya 19 idi. Moğollar onun şecaatinden ve savaşçılığından o kadar etkilenmişlerdi ki şehâdetinden sonra Mücîreddîn’in kılıcını Dımaşk’a giderken yanlarında götürmüşlerdi. 151 Nâsır’dan ayrılarak Mısır’a doğru yola çıkmışlardı. el-Melikü’l-Mansûr’un liderliğinde bulunan ve el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un gönderdiği sancakla Mısır’a doğru yol alan kafile ve Suriye askerleri Kutuz tarafından Sâlihiyye’de büyük teveccühle karşılandılar. Bu arada kısa süre önce el-Melikü’n-Nâsır’ın yanında bulunan Baybars el-Bundukdârî ve el-Memâlîkü’l-Bahriyye ümerâsı, aralarının açık olduğu el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile barışmışlar ve onunla birlikte Moğollara karşı cihâd planları yapmak maksadıyla Mısır’a gitmişlerdi.595 Emrindeki Nâsıriyye askerlerinin de Mısır’a gitmesi dolayısıyla el-Melikü’n-Nâsır büsbütün yalnız kalmıştı; beraberindekiler küçük yaştaki oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî, eski Hıms hâkimlerinden el-Melikü’l-Mücâhid Şîrkûh’un oğlu olan el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl596 ve ayrıca Şihâbeddîn el-Kaymerî başta olmak üzere bazı Kaymeriyye emîrleri ile küçük bir muhafız birliğiydi. Bu şartlar altında o, gideceği emniyetli hiçbir mevki kalmadığı fikriyle evvelâ Tîhü Benî İsrâ’îl’e, sonra da Hicâz istikametinde doğuya ilerledi. Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in onu ve yanındakileri Kerek’e davet etmesine rağmen yoluna devam etti, Belkâ’ya, nihayet Birketü Zîzâ’ya vasıl oldu. Bu sırada yanında bulunan Teberdâr Hüseyin elKürdî, el-Melikü’n-Nâsır’a Moğollara teslim olmaktan başka çare olmadığı yönünde telkinlerde bulunmakta olduğu gibi bizzat Mercü Bergūs’ta bulunan Ketboğa’nın yanına giderek, kendisine Hıdr el-Havlân çiftliğinin verilmesi koşuluyla el-Melikü’nNâsır’ın bulunduğu mevkii ona haber verdi. Bunun üzerine Ketboğa Teberdâr ile birlikte bir Moğol kuvveti göndererek el-Melikü’n-Nâsır ile yanındakileri tutuklattı. el-Melikü’n-Nâsır’ın zaten ne gidecek yeri ve ne de kaçmaya mecali kalmıştı. Ketboğa tutsaklarını, o sırada Nablus ve Ba‘lebek’i düşürdükten sonra işgallerine süratle devam eden Moğol birliklerinin kuşattığı Aclun kalesi önüne getirtti. Aclun, Ketboğa tarafından kalenin teslimine zorlanan el-Melikü’n-Nâsır’ın emriyle Moğollara teslim edildikten sonra tahrip edildi. Ketboğa’nın emriyle el-Melikü’nNâsır’ın biraderi el-Melikü’z-Zâhir Sarhad kalesini597 tahrip etmek üzere oraya hareket etti. Bundan sonra Ketboğa, bir miktar asker refakatinde el-Melikü’n-Nâsır’ı, 595 İbn Abdüzzâhir, age., s. 62-63; İbn Kesîr, age., XIII, 388; Aynî, age., V, 234. 596 Bu zat, o günkü Hıms hâkimi olan el-Melikü’l-Eşref Mûsâ b. İbrâhîm b. Şîrkûh’un da amcasıydı. 597 el-Melikü’z-Zâhir Gāzî evvelce biraderi el-Melikü’n-Nâsır’dan Sarhad kalesini talep etmiş, alamayınca Şehrezôrîlerin yanına gitmiş, onun bu hareketinden çekinen el-Melikü’n-Nâsır da nihayet burayı kardeşine teslim etmişti. Ketboğa’nın el-Melikü’z-Zâhir’i Sarhad’ın tahribine göndermesinin sebebi bu kalenin onun hâkimiyetinde olmasıydı. Bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 50, 51. 152 oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed’i, yine biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’yi ve bunların maiyetinde bulunan kimseleri 14 Receb 658/25 Haziran 1260 tarihinde, o sıralarda muhtemelen Tebriz’e varmış olan Hülâgû’ya598 göndermek üzere yola çıkardı. Kaymeriyye emîrleri ise Dımaşk kalesinde alıkonuldular. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf sırasıyla Dımaşk, Hama ve Haleb istikametinde kuzeye, buradan da İran Azerbaycanı’na sevkedildi. Böylelikle Dımaşk ve Haleb’de Eyyûbî hâkimiyeti nihayete eriyordu.599 Mısır’ın işgali halinde el-Melikü’n-Nâsır’ı Moğollara tâbi Suriye hükümdarı olarak tahtına iade etmeyi tasarlayan Hülâgû, teslimi reddeden yahut teslim olma hususunda gevşeklik gösteren hükümdarlara yaptığı muameleyi elMelikü’n-Nâsır’a yapmadı, onu iyi karşıladı ve ona ihsanda bulundu.600 Bir rivayete göre el-Melikü’n-Nâsır’ı ağırlaması sırasında İlhan ona Mısır’daki kuvvetlerin miktarını ve o ülkenin ilhakı için ne kadar asker istihdam etmek lazım geldiğini sual etmiş, el-Melikü’n-Nâsır da Memlüklerin az miktarda askere sahip kuvvetsiz bir topluluk oldukları ve Mısır’ın az sayıda askerle de ele geçirilebileceği yönünde cevap vermişti.601 el-Melikü’n-Nâsır’ın akıbetine ileride değineceğiz. 598 İslam kaynaklarının ekserisi el-Melikü’n-Nâsır’ın Haleb’de bulunan Hülâgû’nun yanına gönderildiğini söylemektedirler. Ancak dönüş yoluna çıkmış olan Hülâgû’nun Ahlat’a vardığı tarihi 24 Cemâziyelâhir/6 Haziran olarak gösteren Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 55) ile, el-Melikü’nNâsır’ın Ketboğa tarafından Hülâgû’ya gönderilmek üzere yola çıkarılmasının tam tarihini 14 Receb/25 Haziran olarak veren Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 206) kayıtları dikkate alınırsa el-Melikü’nNâsır’ın Hülâgû’nun dönüş yoluna çıkmasından bir süre sonra onun yanına gönderildiği anlaşılır. Mesafe ve zaman aralığı hesaplandığında da el-Melikü’n-Nâsır’ın, Hülâgû Tebriz’e vardıktan sonra onun ordugâhına ulaştığı ortaya çıkmaktadır. Ebü’l-Ferec’in (Muhtasar, s. 41) İlhan’ın el-Melikü’nNâsır’ı Taberistan’da bulunan Tâk dağlarında huzuruna kabul ettiğini söylemesi de buna delildir. Ebü’l-Ferec’in mülakat mevkiini yanlış vermiş olma ihtimali vardır; ancak neticede bu mülakatın Haleb’de değil daha şarkta, Tebriz’de yahut İran Azerbaycan’ındaki herhangi bir mevkide yapıldığı anlaşılmaktadır. 599 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204-205, 206; İbnü’l-Amîd, age., s. 52-53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 199-200, 204-205; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 358-359; Ebü’l-Fidâ, age., III, 201-202, 204; Nüveyrî, age., XXVII, 263; Ömerî, age., XXVII, 255; Safedî, el-Vâfî, IX, 73-74; İbn Kesîr, age., III, 388-389; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260; Makrîzî, es-Sülûk, I, 513; Aynî, age., V, 232-235; Deguignes, age., VI, 22; Humphreys, age., s. 351-357; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 262-263, 265; a. mlf., Eyyûbîler, s. 163-164; Kılıç, agt., s. 145-146; Ergun, agt., s. 31-32; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. Hülâgû’nun nezdine gitmek üzere Haleb civarından geçilirken şehrin içler acısı halini gören elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un ağlayarak söylediği acıklı mersiyeler için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 57-59; Aynî, age., V, 235. Mersiyelerin Türkçe tercümeleri için bkz. Kılıç, agt., s. 147- 148. 600 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; Ebü’l-Fidâ, age., III, 204; Mîrhând, age., V, 1125. 601 Bu yüzden de Hülâgû Ketboğa’yı başka kuvvetlerle destekleme lüzumu görmemiştir. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 49; Nüveyrî, age., XXVII, 263; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 260; Aynî, age., V, 236. 153 Moğollar Suriye602 topraklarındaki birçok mühim kaleyi işgal edip yağmalamış, sakinlerini katletmişlerdi. Bunlar arasında Havran, Beytu Cibrîl, Salt, Halîl, Birketü Zîzâ, Sarhad, Busrâ gibi mevkiler bulunuyordu. Subeybe ve Banyas şehirleri buraların hâkimi olan el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan tarafından Ketboğa’ya teslim edilmişti. Kerek Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs ise Ketboğa’nın kendisini itaate davet etmesi üzerine görünüşte Moğol tâbiiyetine girmişti. Ketboğa, Gazze’ye de bir Moğol birliği sevketmişti.603 Dımaşk kalesi müdafileri Bedreddîn b. Karaca ve Cemâleddîn b. es-Sayrafî’nin esir alındığını belirtmiştik. Bu iki zat 15 Şâbân/26 Temmuz’da Mercü Bergūs’a getirilerek burada katledildiler.604 Tam da bu sıralarda, Ketboğa Mercü Bergūs’ta bulunmakta iken, Suriye’nin sahil kesimindeki Haçlılardan bir elçilik heyeti armağanlarla Ketboğa’nın yanına geldi. Bu Haçlılar şüphesiz Moğollardan hazzetmiyorlar ve onların bölgedeki mevcudiyetini kendileri için tehlikeli görüyorlardı; hatta bu yüzden kalelerini tahkim etmişlerdi. Ancak Moğolları teskin etmek ve Haçlı topraklarını onların taarruzundan masun tutmak için bu tarz münasebetlere girmeleri elzemdi. Hediyeleri kabul eden Ketboğa Haçlılardan şehir ve kalelerinin surlarını yıkmalarını istedi. Ancak Haçlılar bu isteği yerine getirmeyeceklerdi.605 B. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM 1. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatına Kadar Mısır’da Durum Memlük sisteminin İslâm tarihindeki belki en mühim örneği Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in büyük oğlu el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un (637-647/1240-1249), biraderi II. el-Melikü’l-Âdil Muhammed ile mücadelesi sırasında kendisini yalnız bırakmayan Türk memlüklerinin bu sadakatlerinden etkilenmesi dolayısıyla, Kāhire’de tahta cülusu 602 Mütemadiyen Suriye şeklinde verdiğimiz coğrafya adı ile eskiden “Bilâd-ı Şâm” denilen ve halihazırdaki Suriye, Filistin, Lübnan ve Ürdün ülkelerini müştemil geniş kıtayı kastettiğimizi belirtelim. 603 Ebû Şâme, Terâcim, s. 204; Yûnînî, age., I, 358; Ebü’l-Fidâ, age., III, 204; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 55; İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 512; Cenâbî, age., vr. 305b. 604 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 212; Yûnînî, age., I, 355; Ebü’lFidâ, age., III, 204; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 56. 605 İbnü’l-Amîd, age., s. 51; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbnü’l-Furât, age., I, 50; ae., II, 41; Aynî, age., V, 237. 154 akabinde daha fazla Türk memlük edinerek teşkil ettiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye (Bahrî Memlükler)606 sınıfıdır. Daha ziyade Moğol istîlâsına maruz kalan bölgelerden Moğollar tarafından getirilerek köle olarak satılığa çıkarılan gürbüz ve yakışıklı Kıpçak gençlerinden seçilen memlükler, Mısır’da tıbâk607 adı verilen okullarda Kur’ân-ı Kerîm öğrenimi ve dinî tahsilden sonra sıkı bir askerî eğitimden geçirilerek birer harp makinesi haline getirilmekteydiler. Bu askerlere makar olarak Nil nehrinin ortasındaki Ravza adası seçilmişti.608 el-Melikü’s-Sâlih birçok emîri görevden uzaklaştırmış ve Eyyûbî ordusundaki ümerânın ehemmiyetli kısmını elMemâlîkü’l-Bahriyye’den intihap etmişti. Onun bu çabasının boşuna olmadığı VII. Haçlı Seferi’nde (1248-1252) Haçlılara karşı verilen mücadelede anlaşıldı. elMelikü’s-Sâlih’in, Celâleddîn Mengübertî’nin askerlerinden olup Yassıçimen Savaşı sonrasında güneye gelen bazı birlikleri Dımaşk ve Filistin bölgesine çağırması ve bu Hârizm askerlerinin, evvelce sulh yoluyla Haçlılara teslim edilmiş olan Kudüs’ü Safer 642/Temmuz 1244’te Haçlıların elinden alması, yeni bir Haçlı seferine sebep olmuştu. Dimyât’ın Haçlılarca işgal edildiği bu sefer sırasında el-Melikü’s-Sâlih 15 Şaban 647/23 Kasım 1249’da vefat etmiş, Eyyûbî hizmetindeki Bahrî Memlükler Mansûra’da bir Haçlı birliğini kılıçtan geçirmiş, el-Melikü’s-Sâlih’in oğlu elMelikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh tahta cülus ederek Mansûra’ya gelmiş, bundan sonra Bahrî Memlükler 3 Muharrem 648/7 Nisan 1250’de Fransa kralı IX. Louis kumandasındaki Haçlı ordusuyla yapılan Fâriskûr Savaşı’nda kralın bütün Haçlı ordusuyla birlikte esir edilmesinde ve dolayısıyla Haçlı seferinin akamete 606 el-Melikü’s-Sâlih tarafından Mısır’da teşkil edilen bu Türk memlük sınıfına bu ismin verilme sebebi hakkında muhtelif görüşler mevcuttur. Bir görüş; el-Melikü’s-Sâlih’in onları Bahru’n-Nîl’in, yani Nil nehrinin ortasındaki Ravza adasına yerleştirmesi sebebiyle memlüklerin bu adla anılır olduklarıdır. Bu memlüklerin Karadeniz’in kuzeyindeki ve doğusundaki Kıpçak memleketlerinden, yani denizaşırı ülkelerden getirilmiş olmaları sebebiyle bu adı aldıklarına dair ikinci bir görüş de mevcuttur. Ayrıca VII. Haçlı Seferine iştirak eden Jean de Joinville (age., s. 123) Bahrî Memlükler için “denizden gelen millet” manasına geldiğini söylediği “Bahariz” tabirini kullanmaktadır. Bu hususta günümüz araştırmacılarının genel kanaati de bu görüşten yanadır. Görüşler için bkz. Abbâdî, age., s. 99; S. A. Âşûr, age., s. 177; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 438; ayrıca bkz. a. yer, 2 no’lu dipnot; Tomar, agt., s. 27-29. 607 Mısır’daki Türk memlüklerin ikamet ve eğitim mahalli olan tıbâklar hakkında malumat için bkz. David Ayalon, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, (trc. Samira Kortantamer), Tarih İncelemeleri Dergisi, IV/1, 1989, s. 221-228; Hassanein Rabie, “The Training of the Mamluk Faris”, War, Technology and Society in the Middle East, (ed. V. J. Parry-M. E. Yapp), Oxford University, London-New York 1975, s. 153-154; Samira Kortantamer, Bahrî Memlûklarda Üst Yönetim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 1993, s. 14-15; Hânî Fahrî Atıyye el-Cezzâr, en-Nizâmü’l-Askerî fî Devleti’l-Memâlîk (648-923/1250- 1517), el-Câmi‘atü’l-İslâmiyye, Gazze 2007, s. 57-60. 608 Makrîzî, es-Sülûk, I, 441; Abbâdî, age., s. 95-96; Cezzâr, age., s. 27-29; Yiğit, age., s. 15. 155 uğratılmasında mühim rol oynamışlardı.609 Ancak diğer yandan el-Melikü’lMu‘azzam Tûranşâh’ın Bahrî Memlüklere karşı düşmanca tavırları ve onların kökünü kazıma yolundaki emelleri dolayısıyla Bahrî Memlükler Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî liderliğinde ayaklanarak Tûranşâh’ı öldürmüşler, eski efendileri elMelikü’s-Sâlih’in Türk asıllı dul eşi Şecerüddürr’ü sultan ilan etmişlerdi. Bununla birlikte bir kadının Mısır tahtında bulunması gerek müslümanlar, gerekse Halîfe Müsta‘sım-Billâh tarafından hoş karşılanmamış, bu şartlar altında el-Melikü’sSâlih’in memlüklerinden İzzeddîn Aybek, Şecerüddürr ile izdivaç etmiş ve elMelikü’l-Mu‘izz unvanıyla Mısır tahtına oturtulmuştu (29 Rebîülâhir 648/31 Temmuz 1250). Böylece Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti son buluyor, Bahrî Memlükler devri başlıyordu.610 Memlüklerin Mısır tahtını ele geçirmesi Eyyûbî ailesinin tepkisini celbetmiş, Haleb Eyyûbî hükümdarı olan ve Mısır’da Tûranşâh’ın katlinden sonra Dımaşk’ı da ele geçirmiş bulunan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, Mısır’ı Memlüklerin elinden alma ve bu ülkeyi tekrar Eyyûbî ailesine kazandırma doğrultusunda bir siyaset takibine başlamıştı. Memlük idaresi Eyyûbîleri teskin maksadıyla 5 Cemâziyelevvel 648/5 Ağustos 1250’de el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in torunlarından 6 yaşındaki Mûsâ b. Atsız’ı el-Melikü’l-Eşref unvanıyla sultan ve İzzeddîn Aybek’i de onun atabegi tayin ettiğini ilan etmiş, ancak el-Melikü’n-Nâsır bunu kâfi görmeyerek bazı Eyyûbî melikleri ile birlikte Mısır’a yürümüştü. Abbâse611 mevkiinde İzzeddîn Aybek ve Bahrî Memlüklerin reisi Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr kumandasındaki Mısır ordusuyla karşılaşmış, evvelâ Memlükler bozulmuş, fakat Aybek’in sebatı ve Dımaşk ordusunda bulunan Türk Azîziyye 609 VII. Haçlı Seferi ve Bahrî Memlüklerin bu sefere karşı yürütülen mücadeledeki rolleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 183, 184; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 11- 14, 17-18, 46-57, 62-67, 69-74; Ebü’l-Fidâ, age., III, 178-181; İbnü’l-Verdî, age., II, 176-178; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVII, 41-45, 49-53; Makrîzî, es-Sülûk, I, 437-441, 444-451, 455-456; Joinville, age., s. 86-90, 92-96, 98-114, 115-122, 126-142, 144-149; Abbâdî, age., s. 101-110; S. A. Âşûr, age., s. 127-136; Runciman, age., III, 220-234; Demirkent, age., s. 211-218; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 438-439; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 215-230; Yiğit, age., s. 16-18; Tomar, agt., s. 41-59. 610 Sıbt, age., XXII, 416-417; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 74-77, 79, 90; Safedî, el-Vâfî, X, 274- 275; yine bkz. ae., XVI, 70; İbn Haldûn, age., s. 1450-1451; Makrîzî, es-Sülûk, I, 457-459, 463-464; İbn Tağrîberdî, age., VI, 328-334; İbn İyâs, age., I/I, 284-288; Abbâdî, age., s. 112, 117-123; S. A. Âşûr, age., s. 180-183; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 440-443; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 227-231, 234-235; Yiğit, age., s. 18-20; Tomar, agt., s. 60-69. 611 Bilbeys ile Sâlihiyye arasında bulunan ve evvelce Tolunoğulları tarafından askerî maksatlarla kullanılmış bir köydür. Bkz. Makrîzî, el-Hıtat, I, 232; Humphreys, age., s. 318. 156 Memlüklerinin Mısır ordusunun safına geçmesiyle el-Melikü’n-Nâsır mağlup olarak çekilmiş, Eyyûbî ailesi büyüklerinden pek çok kimse de Memlüklere esir düşmüştü (10 Zilkâde 648/3 Şubat 1251). Bir müddet birbirleriyle harbetmeyen taraflar, Moğolların Irak’ı tehdidi dolayısıyla endişelenen Halîfe Müsta‘sım’ın isteği üzerine Safer 651/Nisan 1253’te sulh yapmışlardı. Bu sulh vesilesiyle Bilâd-ı Şâm’ın büyük kısmı yine Eyyûbîlerde kalmakla birlikte, Güney Filistin ve Mısır’da Memlük hâkimiyeti tanınıyordu.612 Bu süreçte Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr ve dolayısıyla Bahrî Memlüklerin nüfuzu çok armıştı, Bahrî Memlükler iktâları istedikleri gibi alıyorlar ve hazineden diledikleri şekilde tasarrufta bulunuyorlardı. Aktay’ın bir Eyyûbî melikesi ile nişanlanarak kuvvetlenmesi, Memlük hükümdarlık sarayı olan Kal‘atü’l-Cebel’e yerleşmek istemesi ve Bahrî Memlüklerin Sultan İzzeddîn Aybek’i hal edeceğine dair şayianın çıkması, Aybek’in 3 Şâbân 652/18 Eylül 1254’te Aktay’ı pusuya düşürerek öldürmesine sebep olmuştu. Aktay’ı öldüren grubun başında bilahare Memlük hükümdarı olacak Kutuz bulunuyordu. Liderleri öldürülen Bahrî Memlükler, başlarında Baybars el-Bundukdârî olduğu halde Kāhire’den firar ederek el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a, bir kısmı da Kerek hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs’e iltica etmişlerdi. Memlük Devleti’nin muhtemel Moğol tehlikesine karşı daha kuvvetli durumda bulunması maksadıyla İzzeddîn Aybek, el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’yı da tahttan indirerek müstakil sultan olmuş, Mısır’da Eyyûbî hâkimiyeti tamamen nihayete ermişti. Bu arada el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine giren Bahrî Memlükler onu Mısır’ı ele geçirmeye teşvik etmişlerdi; bu maksatla 654/1256 senesinde ordusuyla Mısır üzerine yürüyen el-Melikü’n-Nâsır Halîfe’nin müdahalesiyle Abbâse’de İzzeddîn Aybek ile bir kez daha sulh yaparak geri dönmüştü. 613 612 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 91, 93-94, 108-116, 129-130; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 19-22; Ebü’l-Fidâ, age., III, 183-185, 186; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVII, 59-60, 65, 67-68; İbnü’l-Verdî, age., II, 180-181, 184; Makrîzî, es-Sülûk, I, 464-465, 467-469, 479; Aynî, age., V, 35-36, 39-41, 70; İbn Tağrîberdî, age., VII, 5-8; Abbâdî, age., s. 124-128; Humphreys, age., s. 315-321, 323-324; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 235-241; Yiğit, age., s. 23-25. 613 Sıbt, age., XXII, 426; İbn Abdüzzâhir, age., s. 52-55; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 131-133; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 25-26, 28; Ebü’l-Fidâ, age., III, 190-191; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 10-11; Makrîzî, es-Sülûk, I, 481, 483-484, 489; İbn Tağrîberdî, age., VII, 10-12; Abbâdî, age., s. 133-136; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245-247; a. mlf., Eyyûbîler, s. 158-159; Yiğit, age., s. 25-26. 157 Mısır’ın yeni hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek tahtını sağlamlaştırmaya yönelik icraatlarından sonra diğer müslüman hükümdarlarla münasebetlerini geliştirmeye yönelik adımlar atmış, bu cümleden olarak Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün kızıyla nişanlanmıştı. Fakat bu hareket Şecerüddürr’ün çok ağırına gitmiş, onu kocası aleyhinde planlar yapmaya sevketmiş ve neticede İzzeddîn Aybek 23 Rebîülevvel 655/10 Nisan 1257’de Şecerüddürr’ün hadımağalarından birkaç kişi tarafından hamamda öldürülmüştü. Kutuz başta olmak üzere Aybek’in emrindeki diğer memlükler failleri ortadan kaldırmışlarsa da merhum el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un memlüklerinin olaya dahil olması sebebiyle Şecerüddürr’ü öldüremeyip kalede hapsetmişlerdi. Şecerrüddürr’ün planları, vaziyeti kendi aleyhine çevirmişti. İzzeddîn Aybek’in memlükleri, onun katlinden üç gün sonra, onun ilk eşinden doğan ve o sırada 15 yaşlarında bulunan614 oğlu Nûreddîn Alî’yi el-Melikü’l-Mansûr unvanıyla Mısır tahtına oturtmuşlardı; Kutuz onun saltanat nâibi, Alemeddîn Sencer el-Halebî ve daha sonra Fâriseddîn Aktay elMüsta‘rib es-Sâlihî en-Necmî de atabekü’l-asâkir olmuştu.615 Şecerüddürr ise Aybek’in ilk eşine teslim edilerek 11 Rebîülâhir 655/28 Nisan 1257’de onun cariyeleri tarafından dövülerek öldürülmüş, idare tümüyle Mu‘izziyye Memlüklerinin eline geçmişti. 616 İzzeddîn Aybek’in el-Melikü’n-Nâsır ile akdettiği son sulh gereğince elMelikü’n-Nâsır’ın Bahrî Memlükler’i hizmetinden çıkarması gerekiyordu. Bu yüzden Bahrî Memlükler el-Melikü’n-Nâsır tarafından Dımaşk’tan çıkarılmışlar, Kudüs’e giderek burada Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs adına hutbe okutmaya başlamışlar, el-Melikü’n-Nâsır’ın kendi üzerlerine, Filistin’e sevkettiği Dımaşk ordusunu bozmuşlar, ancak bizzat el-Melikü’n-Nâsır’ın bölgeye gelişiyle mağlup olarak el-Melikü’l-Muğîs’e iltica etmişlerdi. Bahrî Memlükler el-Melikü’l-Muğîs’i 614 Baybars el-Mansûrî’ye (Zübdetü’l-Fikre, s. 25) ve İbn Dokmak’a (el-Cevherü’s-Semîn, s. 262) göre 10 yaşlarında. 615 Safedî, el-Vâfî, IX, 186. 616 İbnü’l-Amîd, age., s. 43-44; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 142-146; Yûnînî, age., I, 45-49, 61- 62; Ebü’l-Fidâ, age., III, 192; Nüveyrî, age., XXIX, 292-293; İbnü’l-Verdî, age., II, 188; Safedî, elVâfî, IX, 265-266; İbn Kesîr, age., XIII, 356; Makrîzî, es-Sülûk, I, 493-495; Aynî, age., V, 140-142, 165; İbn Tağrîberdî, age., VII, 12, 37; İbnü’l-İmâd, age., VII, 462, 463-464; Aşûr, age., s. 191; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 248-251; Yiğit, age., s. 27-28; Tomar, “Şecerüddür”, DİA, XXXVIII, 404-405. Kaynaklarımız ekseriyetle Sultan Aybek’in boğularak öldürüldüğünü belirtse de Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 24; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 29-30) Aybek’e hamamda zehirli bir tas ikram edildiğini ve onun bu sebeple gece vakti vefat ettiğini kaydetmiştir. 158 de Mısır’ı zaptetmeye teşvik etmişler, onlarla birlikte Mısır’a karşı harekete geçen elMelikü’l-Muğîs biri 15 Zilkâde 655/24 Kasım 1257’de, diğeri Rebîülevvel 656/Mart 1258’de olmak üzere Sâlihiyye’de iki kez Kutuz idaresindeki Mısır ordusuna mağlup olmuştu. Diğer yandan el-Melikü’n-Nâsır, el-Melikü’l-Muğîs’ten ısrarla Bahrî Memlükleri kendisine teslim etmesini istemekteydi. el-Melikü’l-Muğîs’in kendilerini teslim etmesi ihtimaline karşı Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve 20 kadar hoşdâşı 617 doğrudan el-Melikü’n-Nâsır ile anlaşarak onun hizmetine dönmüşler ve Nablus kendilerine iktâ olarak verilmişti. el-Melikü’l-Muğîs’in yanında kalan 50 kadar Bahrî Memlük ise onun tarafından el-Melikü’n-Nâsır’a teslim edilmişler, bunlardan birkaç tanesi de Haleb’de hapsedilmişti (657/1259). 618 Haleb’in işgali münasebetiyle değindiğimiz üzere bu mahpuslar Hülâgû tarafından serbest bırakılmışlardır. 2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı ve İlk İcraatları 2.1. Moğollarla Cihâd Meselesinin Görüşüldüğü Toplantı Aslen Celâleddîn Mengübertî’nin kızkardeşi Cihân Hatun ile yine onun amcası oğlu Memdûd’un (Mevdûd) izdivacından dünyaya gelmiş ve Moğollar tarafından ele geçirilerek köle olarak satılmış olan Seyfeddîn Mahmûd Kutuz, 619 köle tüccarları tarafından Dımaşk’a getirilmiş ve yukarıda saltanat dönemine kısaca 617 “Hoşdâş”; “hâce” kelimesi ile “dâş” ekinin birleşmesiyle oluşan “hâcedâş” veya “hocadâş” kelimesinin bozması olup aynı emîr veya sultanın azatlı kölesi olma münasebetini belirten bir tabirdir. Sultanların memlükleri birbirlerini bu şekilde çağırmaktaydılar. Aralarında bu tarz münasebet olan memlüklere “hoşdâşiyye” yahut “hoşdâşîn” denilirdi. Bkz. Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 25-26, 72 no’lu dipnot; İbn Tağrîberdî, age., VI, 330, 5 no’lu dipnot; David Ayalon, Memlûk Ordusunun Yapısı Üzerine Araştırmalar I-II-III, (trc. Abdullah Mesut Ağır), TTK, Ankara 2015, s. 9. 618 İbnü’l-Amîd, age., s. 46; İbn Abdüzzâhir, age., s. 56-61; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 147- 150, 158, 186-188; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 25-26, 33-34; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 30-32; Yûnînî, age., I, 51-52, 85, 90, 342; Ebü’l-Fidâ, age., III, 192-193, 195, 198; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 29-30, 33, 43; İbnü’l-Verdî, age., II, 188, 192, 196; İbn Haldûn, age., s. 1452; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 255; Makrîzî, es-Sülûk, I, 496, 500, 505, 509; Aynî, age., V, 156-158, 181-182; İbn Tağrîberdî, age., VII, 39-42, 49-50; Humphreys, age., s. 330-333; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 251-255; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 18-19; Yiğit, age., s. 28-29; Tomar, agt., s. 86-88. 619 Moğollar Celâleddîn ile yaptıkları muharebelerden birinde Kutuz’u esir almış olmalıdırlar. Ancak onun Hârizmşahlar hanedanından olduğunun farkına varmamış olacaklar ki onu köle olarak satmışlardır. Zira defaatle örneğini gördüğümüz üzere Moğollar Hârizmşah hanedanının tüm mensuplarını ya öldürmekte yahut Karakurum’a göndermekteydiler. Belki Sultançuk örneği bu noktada istisna olabilir. Ancak Moğolların Bağdâd seferi sırasında hilâfet ordusu kumandanlarından Kara Sungur’a hitap ediş tarzına bakılırsa Sultançuk’un da kendi rızası ile Hülâgû’nun hizmetine girdiği, bu yüzden öldürülmediği anlaşılır. Bkz. 457 no’lu dipnot. 159 değindiğimiz İzzeddîn Aybek et-Türkmânî tarafından satın alınarak onun hizmetine girmişti. Bu sebeple “el-Mu‘izzî” şeklinde nisbelenmiştir.620 Mutat askerî eğitimden sonra hususan Aybek’in Mısır tahtına cülusuyla birlikte mühim vazifeler üstlenen Kutuz, ikbal merdiveninin basamaklarını yavaş yavaş tırmanarak, Aybek’in katlinden sonra onun yerine geçen oğlu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’nin yaşının küçüklüğü ve tecrübesizliği dolayısıyla onun saltanat nâibi ve devleti sultan namına idare eden en mühim siyâsî idareci (Müdebbirü’d-Devle) olma makamını elde etmiş ve liderleri olan Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katli üzerine Mısır’ı terkedip Dımaşk’a ve Kerek’e giden Bahrî Memlüklere karşı muvaffakiyetler elde ederek mevkiini sağlamlaştırmıştı. Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un, Moğolların el-Cezîre üzerine yürümeleri üzerine onlara karşı yardım talep etmek maksadıyla Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’i Kāhire’ye gönderdiğini söylemiştik. İbnü’lAdîm Kāhire’ye vasıl olunca Seyfeddîn Kutuz, İbnü’l-Adîm’i İbn Tolun Câmii’ne çok yakın bir mevkide bulunan Kebş’te, merhum el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un inşa ettirdiği köşkte ağırlamıştı. 621 İbnü’l-Adîm’in gelişi, Memlükler için Moğol tehdidinin tam manasıyla hissedilmesine neden olmuştu. Zira el-Melikü’nNâsır evvelce Mısır’daki Mu‘izziyye grubundan Mısır’ı almak maksadıyla onlarla harbetmiş, ancak Halîfe’nin müdahalesiyle savaşın sürüp gitmesinin önüne geçilebilmişti. Yani şu halde Moğolların yaklaşması, el-Melikü’n-Nâsır’ı düşmanından imdat istemek durumunda bırakmıştı. Durum bütün İslâm âlemi için büyük tehlike arzediyordu; Mısır’daki Memlük Devleti’nden başka Moğollara mukabele edecek kudrette İslâm devleti kalmamıştı. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da bunun farkında olarak bir temsilcisini Mısır’a sevketmişti. Bunun üzerine derhal Kal‘atü’l-Cebel’de tarihçi ve fakîh Sâhib Kemâleddîn Ömer İbnü’l-Adîm’in, Kâdi’lKudât Bedreddîn Yûsuf b. el-Hasen es-Sincârî’nin, “Sultânü’l-Ulemâ” lakabıyla meşhur Şâfiî fakîhi ve Mısır baş hatîbi olan Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın da yer aldığı bir meclis toplandı ve vaziyet hakkında müzakereye başlandı. 620 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39-40; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353; a. mlf., el-‘İber, III, 291; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Haldûn, age., s. 1453; Süyûtî, Hüsn, II, 38-39; İbn İyâs, age., I/I, 303; Mervân Şeyh el-Ard, “Ma‘reketü ‘Ayni Câlût: Mir’âtü’l-Mâdî li’l-Hâdır”, Mecelletü Külliyyeti’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, Külliyyetü’d-Da‘veti’l-İslâmiyye, Trablus 1988, V, s. 304; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1057. 621 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 189; İbn Tağrîberdî, age., VII, 67. 160 Tarihçilerimizden İbn Vâsıl’ın da iştirak ettiği ve muhaverelere bizzat şahit olduğu bu mecliste622 genç Mısır hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî b. elMelikü’l-Mu‘izz Aybek de hazır bulunmaktaydı. Toplantının mevzuu ekseriyetle Moğollara karşı müslümanların takınması gereken tavır ve bu hususta bilhassa Mısır hükümdarı olan şahsın vazifeleri ile alakalıydı. Mutlaka cihâd ilan edilmeli ve putperest Moğollar daha güneye inmeden durdurulmalıydı. Toplantıda, cihâd ilanı halinde müslüman halktan nakit para ve mal toplanarak askerî masrafların bunlarla karşılanması hususunda Kâdi’l-Kudât’a ve Şeyh İzzeddîn b. Abdüsselâm’a sorular yöneltilmekteydi. Şeyh İzzeddîn şu cevabı verdi: “Düşman kapıya dayandığı vakit elbette bütün müslümanlar üzerine kâfirlerle canlarıyla ve mallarıyla cihâd etmek vâcib olur. Böyle bir vaziyette cihâdın masrafları için halktan para ve mal toplamak câizdir. Ancak şart budur ki; Beytü’l-Mâl’de hiç para kalmamış ve -ümerâya hitâben- sizlerin de atlarınız ve silahlarınızdan başka harbe sarfedecek hiçbir şeyiniz kalmamış olsun. Bu durumda siz de para ve mala sahip olma ve silahlarınız hâricinde bir kıyafete mâlik olma noktasında halk ile aynı seviyede bulunmuş olursunuz. Askerin elinde mal ve zinet eşyaları bulunduğu halde ise halktan cihâda sarfedilmek üzere para ve mal toplamak câiz olmaz.” Neticede Şeyh’in fetvâsı mucibince amel edilmesine karar verildi. Böylelikle cihâd hazırlığı resmen başlamış oldu.623 Görüldüğü üzere vaziyet ne kadar vahim olursa olsun işbilir fukahâ tarafından müslümanların fakirliğe duçar olmamaları yönünde fetvâ verilmekte ve ancak Beytü’l-Mâl’de ve emîrlerin kendi hazinelerinde cihâda sarfedilecek hiçbir şey kalmaması halinde reâyâdan mal ve para toplanmasının cevâzına işaret edilmektedir. 2.2. Seyfeddîn Kutuz’un Saltanatı Ele Geçirmesi Müzakerelerin diğer bir konusu da Mısır saltanatı meselesiydi. Moğollar İslâm âlemini her zamandan ziyade tehlikeli şekilde tehdit etmekteydiler. Böylesine 622 Anlaşıldığına göre bu toplantıya ait nakillerin bir kısmı, diğer İslâm tarihçileri tarafından İbn Vâsıl’dan aynen iktibas edilmiştir. 623 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbn Kesîr, age., XIII, 382; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; Aynî, age., V, 218-219; İbn Tağrîberdî, age., VII, 67-68; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 719-720; a. mlf., Hüsnü’l-Muhâdara, II, 38; Ali Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût Zaferi”, Kopraman’a Armağan, s. 47-48. İbn Kesîr’in (age., XIII, a. yer) rivayetinde Şeyh İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın “Beytü’l-Mâl’de para kalmadığında kadınlarımızın zinetlerini ve gümüşlerini harcarsınız.” dediği de nakledilmektedir. Bununla beraber İbn İyâs (age., I/I, 301-302) Şeyh’in reâyâdan gönülsüz olarak para alınmaması gerektiğini söylediğini, söz konusu paranın ve malların tüccarlardan ve zenginlerden tahsilinin lüzumunu belirttiğini ifade etmiştir. 161 güçlü bir düşmana, ancak onlara mukabele edebilecek kudrette, harpte usta ve idarecilikte mahir bir hükümdar ile karşı koymak mümkündü. el-Melikü’n-Nâsır’ın imdat talebi de göstermişti ki, İslâm hükümdarları bu düşmanla münferiden uğraşamazdı. Diğer taraftan İslâm devletlerinin ittihadı, tecrübeli idareciler eliyle mümkündü. Oysa Mısır tahtında bulunan el-Melikü’l-Mansûr henüz çocuk denecek yaştaydı. İslâm devletlerinin tahtları ondan daha küçük çocukların saltanatını görmüştü,624 fakat bu sefer vaziyet bambaşkaydı. Mecliste bulunan herkes yaşının küçüklüğü dolayısıyla tehlikenin farkında olmayan; vaktini avlanmak, koçlar, köpekler ve güvercinlerle uğraşmak, eşeklerin müsabakalarını seyretmek, hamamda hizmetkarlarla ve onların çocuklarıyla oyunlar oynamak gibi faydasız işlerle, oyun ve eğlenceyle zayi eden ve kendisine nasihatte bulunanlara kulak asmayan el-Melikü’lMansûr’un idaresinden nefret etmişti. el-Melikü’l-Mansûr devlet işlerinden hiç anlamıyordu, akdedilen bu mecliste hazır bulunduğu halde marifetsizliğinden ötürü ağzını açıp tek kelime etmemişti. Onun devlet idaresini öğrenme zahmetine girmemesi dolayısıyla, alınan kararlarda daha ziyade vâlidesi müessirdi. Ancak bu da bir müşküldü; Moğol tehdidi bu kadar yakınken idarede bir kadın söz sahibi olamazdı.625 İslâm’a siper ve mücâhidlere önder olacak bir hükümdarın başta bulunması elzemdi. Bu; kuvvetli, heybetli, işbilir, sözü dinlenir, ayrıca şecî, harp sanatı ve usullerini iyi bilen626 bir şahıs demekti. Bütün bu vasıflar ise Kutuz’da mevcuttu. Ayrıca o, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in memlükleri olan Mu‘izziyye’nin en kıdemlisi ve halihazırdaki sultanın da saltanat nâibiydi.627 Seyfeddîn Kutuz, belki de bütün vaziyetin en çok farkında olan kişi sıfatıyla muhaverenin bu mevzuya geldiği noktada söz aldı ve şunları söyledi: “Şu durumda düşmanı bozguna uğratacak kabiliyetli ve kahredici bir hükümdara ihtiyaç vardır. elMelikü’l-Mansûr ise henüz memleket idaresinden anlamayan bir çocuktur.”628 Bu 624 655/1257’de 15 yaşında tahta çıkmış olan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî, bu meclisin akdedildiği 657/1259 senesinde 17 yaşlarında olmalıdır. 625 Nüveyrî, age., XXIX, 299; İbn Haldûn, age., s. 1453; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 253; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 263; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; Aynî, age., V, 220; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; İbn İyâs, age., I/I, 302; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 258. 626 İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 41) Kutuz’un haddinden fazla şecî olduğunu ve belki biraz mübalağalı olarak ondan evvel onun kadar cesur bir hükümdar ve ata onun kadar iyi binen bir süvari gelmediğini söylemektedir. 627 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 46; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 33; Aynî, age., V, 220. 628 Makrîzî, es-Sülûk, I, 507. 162 sözleriyle Kutuz, Sultan’ın küçüklüğünü ve tecrübesizliğini ifade ederken bir yandan da tahta namzet olarak kendisini işaret ediyordu. Kutuz’un üstün idarecilik ve askerlik vasıflarını iyi bilen ve Moğollarla savaşma hususunda istekli davranan ümerâ da onun resmen Memlüklerin başına geçmesini arzu etmekteydiler.629 Hadiseyi kısmen farklı aktaran İbn İyâs, Memlük ümerâsından bir kimsenin Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın önünde söz alarak Moğolların İslâm âlemini kasıp kavurduğu bir dönemde yürütülecek cihâd faaliyetinin mahiyeti ve Mısır tahtında bulunması gereken hükümdarın hususiyetleri hakkında Şeyhulislâm’a ve meclise sorular sorduğunu, Şeyhulislâm’ın yukarıdaki cevabı verdiğini ve akabinde ümerânın kadılarla istişare ettikten sonra Kutuz’un saltanata layık isim olduğuna kanaat getirdiklerini kaydetmiştir.630 Makrîzî’nin hemen yukarıya aldığımız kaydı göz önüne alınınca, Şeyh’e ve meclise sorular yönelten bu şahsın Kutuz olduğu açıkça görülür. Ancak İbn İyâs’ın kaydından, ümerânın kadılarla istişaresinin bu mecliste mi, yoksa daha sonra gizlice mi gerçekleştiği kesin olarak anlaşılamamaktadır. Bununla beraber sonraki vukuat dolayısıyla bu istişarenin, söz konusu meclisin dağılmasından sonra ve el-Melikü’l-Mansûr ile ona bağlı emîrlerin hazır bulunmadıkları başka bir mevkide yapıldığı kanaati hasıl oluyor. Nitekim İbn Dokmak da Kutuz’un bu meseleyi kendisine bağlı emîrlerle gizlice istişare ettikten sonra sır olarak sakladığını ve kısa süre sonra bu gizli toplantıda alınan kararın gereğini yaptığını ifade etmiştir.631 Bundan sonra Seyfeddîn Kutuz, el-Melikü’l-Mansûr’u hal etmek için fırsat kollamaya başladı. Söz konusu meclisin akdedilmesinden birkaç gün sonra elMemâlîkü’l-Mu‘izziyye’den olup el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’ye sadık olan emîrlerden Alemeddîn Sencer el-Ğatmî (Ğanemî), İzzeddîn Aybek en-Necmî esSağîr, Şerefeddîn Kıran el-Mu‘izzî, Seyfeddîn Bahadır, Seyfeddîn Karasunkur, İzzeddîn Aydemir en-Necîbî es-Sağîr gibi şahısların ok talimi yapma ve avlanma maksadıyla Kāhire’den çıkarak Abbâse ve Gazze’ye doğru gitmeleri,632 Kutuz’a istediği fırsatı verdi. Emrindeki ümerâ ile birlikte harekete geçen Kutuz, kendisine 629 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 33; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68. 630 İbn İyâs, age., I/I, 301-302. 631 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 263. 632 657/1259 senesinde Moğollar henüz Gazze’ye ulaşmamışlardı. 163 yardım edecek emîrlerin desteğinden o an için mahrum bulunan el-Melikü’l-Mansûr ile küçük biraderi Kaan’ı,633 ayrıca validesini tevkif ettirdi. Birdenbire gelişen bu hadise, önceden haberdar olmayanları şaşkınlığa uğratmıştı. Kutuz bu esnada halen Kāhire’de bulunan Kemâleddîn İbnü’l-Adîm’in ve bazı fakîhlerin bu hareketi protesto etmesine mukabil, mecliste söylediği sözleri tekrarladı; el-Melikü’lMansûr’un tecrübesiz küçük bir çocuk olduğunu ve cihâdın en birinci vazife olduğu böyle zor bir zamanda devletin başında dirayetli bir sultanın bulunması icap ettiğini söylemek suretiyle muarızlarını teskin etmeye muvaffak oldu.634 Bundan sonra da Seyfeddîn Mahmûd Kutuz b. Memdûd, “el-Melikü’l-Muzaffer” unvanı ile Mısır’daki Türk Memlük Devleti’nin üçüncü hükümdarı olarak tahta cülus etti (27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259). 635 Böylece el-Melikü’l-Mansûr’un 2 sene, 8 ay ve 3 gün süren saltanatı nihayete eriyordu.636 Yeni sultan, yukarıda adları geçen Mu‘izziyye emîrlerinin Kal‘atü’l-Cebel’e avdetleri akabinde onlardan biat almaya gayret ettiyse de onların kendisine inkıyat etmemeleri üzerine bu emîrleri ve ayrıca el-Melikü’lMansûr’un dayısı Seyfeddîn Aldud el-Çâşnîgîr, Tavâşî Şiblüddevle Kâfûr el-Lala, Tavâşî Husâmeddîn Bilâl el-Muğîsî el-Câmedâr gibi isimleri tevkif etti. Bu emîrler hapsedilmek üzere Dimyât ve İskenderiyye’ye sevkedildiler. el-Melikü’l-Mansûr Alî, validesi ve kardeşleri ise evvelâ Kal‘atü’l-Cebel’de, daha sonra Dimyât’a 633 İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 39) el-Melikü’l-Mansûr’un bir kızkardeşinden bahsetmektedir. İbn Haldûn’a (age., s. 1453) göre ise el-Melikü’l-Mansûr’un iki kardeşi vardı ve her ikisi de tevkif edilmişti. 634 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbn Kesîr, age., XIII, 382; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. Makrîzî’ye (es-Sülûk, I, 508) göre ise Kutuz kendisine itiraz edenlere “Benim Moğollara karşı birliği temin etmekten gayrı maksadım yoktur. Biz çıkıp düşmanı bozguna uğrattıktan sonra karar sizindir, dilediğiniz kişiyi tahta oturtun.” demişti. 635 Kutuz’un cülus tarihi tarihçiler arasında ihtilaf mevzuu olmuştur. İbn Tağrîberdî (age., VII, 67) ve İbn İyâs (age., I/I, 303) 17 Zilkâde/5 Kasım’ı, İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 39) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 507) 24 Zilkâde/12 Kasım’ı, Nüveyrî (age., XXIX, 299) 27 Zilkâde/15 Kasım’ı, İbnü’l-Amîd (age., s. 48) 28 Zilkâde/16 Kasım’ı, Baybars el-Mansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 46) ve Aynî (age., V, 221) ise 4 Zilhicce/22 Kasım’ı Kutuz’un saltanatı ele geçirme tarihi olarak göstermişlerdir. Ebü’l-Fidâ (age., III, 199) da net bir gün vermeksizin, tarih olarak sadece Zilhicce’nin başını göstermektedir. Ancak bu kaynaklarımızın hemen hepsi Kutuz’un Cumartesi günü cülus ettiğini söylemektedirler. Verilen tarihler arasında Cumartesi gününe tekabül edenler ise Nüveyrî’nin verdiği 27 Zilkâde/15 Kasım ile Baybars el-Mansûrî ve Aynî’nin verdiği 4 Zilhicce/22 Kasım tarihleridir. Bununla birlikte -ileride göreceğimiz üzere- Sultan Kutuz’un 11 ay ve 13 gün (343 gün) saltanat sürdükten sonra 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü şehid olmuş olabilmesi için tam olarak Nüveyrî’nin verdiği 27 Zilkâde 657/15 Kasım 659 Cumartesi günü tahta çıkmış olması icap eder. Dolayısıyla el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un cülusunun doğru tarihi budur. 636 Makrîzî, es-Sülûk, I, 507; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 254. 164 gönderilerek Burcü’s-Silsile’de hapsedildiler.637 Zeyneddîn Ya‘kûb b. Abdürrefî‘ İbnü’z-Zübeyr’i vezir edinen Sultan Kutuz, atabekü’l-asâkir olan Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib es-Sâlihî’yi makamında bıraktı ve askerî işleri deruhte etme vazifesini ona tevcih ettiği gibi, adları geçenlerin haricindeki Mu‘izziyye emîrlerinden de biat aldı. 638 Bu dahilî meselenin hallinden sonra, artık bütün gayreti cihâda sarfetmek mümkün hale gelmişti. Evvelâ el-Melikü’n-Nâsır’ın yardım talebine cevap vermek icap etmekteydi. Bunun için Sultan Kutuz, el-Melikü’n-Nâsır’ın murahhası olan İbnü’l-Adîm’in yanına Kâdi’l-Kudât Bedreddîn es-Sincârî’nin biraderi Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen’i vererek o sırada Dımaşk’ta bulunan el-Melikü’nNâsır’a gönderdi. Ona gönderdiği haberde Kutuz yemin vererek; kendisinin elMelikü’n-Nâsır’ın Mısır’daki nâibi mesabesinde olduğunu, onunla husumet etmeye niyeti olmadığını, onun ihtiyacı halinde derhal hizmetine koşacağını yahut güvenilir bir emîrini onun hizmetine göndereceğini bildiriyor, cihâd için onunla el ele vermeyi arzuladığını ve bunun için mutlaka Moğollara karşı ona yardım edeceğini söylüyordu. el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf da bu ifadelerden Kutuz’un samimiyetini anladı ve aralarındaki husumetin geçmişte kaldığına kanaat getirdi.639 637 Bunlar el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars devrinde buradan Bizans ülkesine, Konstantiniyye’ye gönderileceklerdir. Bkz. Nüveyrî, age., XXIX, 299; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39; İbn Haldûn, age., s. 1453; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508. Ancak İbn İyâs (age., I/I, 302) el-Melikü’lMansûr’un uzun süre mahpus kaldıktan sonra Dimyât’ta vefat ederek yine oraya defnedildiğini kaydetmiştir. 638 İbnü’l-Amîd, age., s. 48; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 46; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 34; Ebü’l-Fidâ, age., III, 199; Nüveyrî, age., XXIX, 299-300; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 39; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; İbnü’l-Verdî, age., II, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 382; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, 253-254; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 263-264; Makrîzî, es-Sülûk, I, 507-508; Aynî, age., V, 220-221; İbn Tağrîberdî, age., VII, 68; İbn İyâs, age., I/I, 302-303; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1058; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 48. 639 İbnü’l-Amîd, age., 48; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 190; Ebü’l-Fidâ, age., III, 199; Nüveyrî, age., XXIX, 300; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 45; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508; Aynî, age., V, 221; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. Kutuz’un da bir sultan olduğu halde elMelikü’n-Nâsır’a yemin ederek onun hizmetinde olduğunu bildirmesi Kutuz’un samimiyetini ve İslâm’ın felahı için kendi şahsı adına her türlü zilleti kabule hazır olduğunu göstermesi bakımından ehemmiyetlidir. Kutuz’un ifadelerinin bir diğer sebebi de, el-Melikü’n-Nâsır’ın evvelce Memlüklere karşı Hülâgû’dan yardım talep etmesiydi. Rivayete göre el-Melikü’n-Nâsır, oğlu el-Melikü’l-Azîz’i Suriye seferi arifesinde Hülâgû’ya gönderdiği sırada bu yardımı istemişti. Kutuz el-Melikü’n-Nâsır’ın Moğollarla birleşmesini ve bu şekilde Mısır’ın da -Moğol boyunduruğu altına girecek olan- elMelikü’n-Nâsır’ın yahut bizzat Moğolların eline düşmesini engellemeye çalışmaktaydı. Bkz. İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 254; Makrîzî, es-Sülûk, I, 508; Yiğit, age., s. 30-31; Tomar, agt., s. 97, 99-100. 165 3. Hülâgû’nun Memlüklere Gönderdiği Tehdit Mektubu ve Memlüklerin Savaş Kararı 3.1. Hülâgû’nun Mektubunu Taşıyan Moğol Elçilerinin Kāhire’ye Gelişi ve Mektubun Muhtevası Kutuz tahta geçtikten sonra Moğollara karşı yürüteceği cihâd faaliyetinin programını tayin etmeye çalışmakta iken, Hülâgû tarafından Mısır hükümdarı olan kişiye gönderilmiş mektubu taşıyan Moğol elçileri Kāhire’ye geldiler. Bazı tarihçiler bu mektubun Ketboğa tarafından gönderildiğini söylemişlerdir.640 Ancak Sultan Seyfeddîn Kutuz’a gönderilen bu mektubun el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’a gönderilen mektup ile gerek muhteva, gerekse ifade bakımından benzerlikler göstermesi, bizce bu mektubun da Hülâgû tarafından -belki de aynı kâtiplere yazdırılarak- gönderilmiş olması ihtimalini güçlendirmektedir. Aslında mezkûr hadiseler için Moğol tarafının baş kaynağı konumunda bulunan Reşîdüddîn, Mısır’a gidecek Moğol elçilerini İlhan’ın gönderdiğini net olarak belirterek karışıklığı büyük ölçüde gidermektedir.641 İbn Dokmak tarafından verilen ve mektubun Hülâgû’nun nezdinden gönderildiği, Ketboğa ve Baydara vasıtasıyla da Sultan Kutuz’a ulaştırıldığı yönündeki malumat642 ise meseleyi bütün bütün çözüme kavuşturmaktadır. Hülâgû’nun mektubunu taşıyan Moğol elçileri Reşîdüddîn’e göre Hülâgû’nun Suriye’den doğuya dönüşü sırasında Mısır’a gönderilmişlerdir.643 Hülâgû’nun ağabeyinin ölüm haberini Dımaşk’ın teslim olduğu sıralarda (Rebîülevvel 658/Mart 1260) aldığı hatırlanınca, onun yine bu sırada söz konusu mektubu Kāhire’ye göndermiş olabileceği akla gelir. Ancak bizce elçilerin Kal‘atü’l-Cebel’e ulaşması hadisesi için kesin tarih veren İbn İyâs’ın nakli daha muteber görünüyor. İbn İyâs’a göre Moğol elçileri 5 Safer 658/21 Ocak 1260 günü Kāhire’ye ulaşmışlardı. 644 Bununla birlikte aynı kaynak tarafından olayın gününün Cumartesi olarak verilmesi, 640 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbn Haldûn, age., s. 1454. 641 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 642 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 261. 643 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 644 İbn İyâs, age., I/I, 304. 166 elçilerin gelişinin -Çarşamba gününe tekabül eden- 5 Safer günü değil, 5 Safer’e en yakın Cumartesi’ye denk gelen 8 Safer/24 Ocak günü gerçekleştiğini kabule bizi mecbur etmektedir. Bu tarih doğru ise; söz konusu mektup Haleb muhasarasının başlamasından (2 Safer 658/18 Ocak 1260) evvel, yani Suriye’nin istîlâsı başladığı sıralarda yazılıp gönderilmiş demektir. Mektubun yazıldığı ve yola çıkarıldığı zaman aralığını biraz daha daraltmak istediğimizde, 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 ile 8 Safer 658/24 Ocak 1260 tarihleri arasındaki bir zaman dilimi karşımıza çıkıyor. Zira İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak, Kalkaşendî, Makrîzî ve İbn İyâs gibi adı geçen mektubun tam metnini vermiş olan bütün kaynaklarımız, mektupta doğrudan “Mısır hâkimi el-Melikü’l-Muzâffer Kutuz”a hitap edildiğinde müttefiktirler. Bu vaziyet, Kutuz’un 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 Cumartesi günü Kal‘atü’l-Cebel’deki cülusundan sonra mektubun hazırlandığını ibraz etmektedir. Kutuz’un zaten elMelikü’l-Mansûr Nûreddîn devrinde saltanat nâibi olduğu ve dolayısıyla devlet mekanizmasının işleyişini onun idare ettiği düşünülerek İlhan’ın bu mektubu elMelikü’l-Mansûr’un saltanat devresinde Mısır’ın esas hâkimi olarak görünen Kutuz’a hitaben göndermiş olabileceği akla gelse de, mektupta Kutuz’a, onun cülusundan sonra aldığını bildiğimiz “el-Melikü’l-Muzaffer” unvanıyla hitap edilmiş olması bu fikri geçersiz kılmaktadır. Kısacası Hülâgû’nun mektubu, mutlaka Kutuz’un Memlük tahtına çıkmasından sonra yazılmış ve Kāhire’ye gönderilmiştir. Mektubu getiren Moğol murahhaslarının sayısı hakkında kaynaklarımız ihtilafa düşmüşlerdir. Bunlardan Reşîdüddîn 40 nökerin İlhan’ın mesajını taşıdığını söylemekte,645 İbnü’d-Devâdârî de elçilik heyetindeki Moğolların sayısını 40’tan fazla olarak göstermektedir.646 Ancak İbn Dokmak’ın ve rivayetleri her bakımdan itimada daha şayan olan Makrîzî’nin kayıtları, heyette 4 elçinin yer aldığı bilgisini veriyorlar.647 Bununla birlikte gerek Makrîzî’nin, gerekse Baybars el-Mansûrî ile Nüveyrî’nin Moğol murahhasları arasında genç bir oğlanın da bulunduğunu belirten rivayetleri dikkate alınırsa, heyette 4 elçi ve bir de erkek çocuğu olmak üzere toplam 5 kişi bulunduğu taayyün etmiş etmiş olur.648 İbn İyâs her ne kadar yanlış olarak 645 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55. 646 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48. 647 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; ayrıca bkz. İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. 648 Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302. 167 elçilik heyetinin başında bizzat Ketboğa Noyan’ın bulunduğunu söylemekte ise de, onun Moğol heyetinde 5 kişinin yer aldığını belirtmesi, aynı rakama işaret eden diğer tarihçileri desteklemektedir.649 Mektubun muhtevasına gelecek olursak, yine büyük ölçüde tekebbür ve tehdit ifade eden cümlelerle karşılaşırız. Mısır’ın İlhan’a itaati emredilmekte, aksi takdirde muhatabın sonunun geleceği ima edilmektedir. Büyük tehditleri ve ince hakaretleri ihtiva eden, bununla beraber son derece fasîh bir Arapça ile edîbâne ve belîğ şekilde kaleme alınmış, hemen tamamı secili ifadelerden oluşan ve iki beytlik bir şiir ile nihayete eren mektubun mazmûnu şu şekildedir:650 “(Bu mektup) şark ve garp hükümdarlarının hükümdarı olan büyük Kaan (İlhan)’dandır. Yeryüzünü yayıp döşeyen ve semayı kaldırıp ayakta tutan Allâh’ım, senin adınla (başlarız). Kılıçlarımızdan firar ederek bu iklime (Mısır’a) gelmiş memlükler (köleler) sınıfından olan el-Melikü’l-Muzaffer bilir ki; kendileri o iklimdeki nimetlerden faydalanmışlar, sonra da orada sultan olan zatı katletmişlerdir. Yine el-Melikü’l-Muzaffer, onun sair ümerâsı, Mısır memleketi sakinleri ve o civardaki muvazzaflar bilirler ki; biz Allâh’ın yeryüzündeki askerleriyiz, O bizi gazabından yaratmış ve öfkesini helal kıldığı kimseler üzerine bizi musallat etmiştir. Başka ülkelerin başına gelenlerde size ibret vardır, başkalarının başına gelenleri nasihat edinin, onlardan ibret alın ve örtüler kaldırılıp (işler çığırından çıkıp) pişman olmadan evvel işlerinizi bize teslim edin; yoksa hata size aittir. Bizler ağlayana merhamet etmeyiz, şekva edene acımayız. Şüphesiz bizim ülkeleri zaptetmiş, yeryüzünü fesattan temizlemiş ve birçok ülkenin halkını kılıçtan geçirmiş olduğumuzu işitmişsinizdir. Kaçmak size, kovalamak bizedir. İltica edeceğiniz hangi yer, sizi kurtuluşa erdirecek hangi yol ve sizi himaye edecek neresi vardır? Kılıçlarımızdan size kurtuluş ve heybetimizden sığınacağınız bir yer yoktur. Atlarımız bütün atlardan hızlı, oklarımız dehşetli, kılıçlarımız yıldırımlar gibi ölümcüldür. Kalplerimiz dağlar gibi sağlam, adedimiz kum taneleri kadar çoktur. 649 İbn İyâs, age., I/I, 304. 650 Muhtelif İslâm kaynaklarında mektubun mazmûnuna dair verilen ibareler büyük ölçüde birbiriyle örtüşmektedir. Biz, mektubun metnine eserinde daha geniş yer vermiş olan Makrîzî’nin kaydını esas aldık. Gördüğümüz kadarıyla Makrîzî, kendisinden evvel eser telif etmiş olan İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak ve Kalkaşendî gibi tarihçilerin bu mektubun metnine dair kaydettikleri ifadeleri birleştirerek kendi eserine almıştır. 168 Kaleler bizim için engel değildir, bizimle harbetmek hususunda ordular fayda vermez. Bize ettiğiniz beddualar Allâh katında makbul olmaz; çünkü sizler haram yediniz, sözlerinizde iffeti terkettiniz, imanınıza, yeminlerinize ve ahitlerinize ihanet ettiniz, (Allâh’a karşı) itaatsizlik ve isyan alâmetleri gösterdiniz. Artık birbirinize zilleti ve hakirliği müjdeleyin! “Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı, alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız.” 651 “Zulmedenler hangi akıbete uğrayacaklarını göreceklerdir.” 652 Bizimle harbetmeyi dileyenler pişman oldular, emânımızı talep edenler ise selamete erdiler. Şartlarımıza ve emrimize muti olursanız bizim lehimize olan sizin lehinize, bizim aleyhimize olan sizin aleyhinizedir. Eğer emrimize muhalefet ederseniz helak olursunuz, kendi elinizle kendinizi tehlikeye atmayın! Biz sizi ikaz etmek suretiyle bize düşeni yaptık. Siz bize kâfir diyorsunuz, oysa sizler bizim indimizde fâcirlersiniz. Her işin tedbiri yed-i kudretinde olan ve her hüküm kendi takdiriyle gerçekleşen Zat, bizi sizin üzerinize musallat etmiştir. Sizin çokluğunuz bize azlıktır, sizin azizleriniz (büyükleriniz) bizim yanımızda hakirdirler, sizin hükümdarlarınız için bizim nezdimizde zelil olmaktan başka bir ihtimal yoktur. Harp ateşi kızışmadan ve kıvılcımlarını sizin tarafınıza saçmadan evvel cevap vermekte acele edin. Aksi takdirde ne itibar ve ne izzetiniz kalır, ne de kendinize bir kâfî ve melce bulabilirsiniz. Bizden size gelecek belaların büyüğü ile belalanırsınız, memletiniz sizden hâlî kalır. Elçiler göndermek suretiyle size insaf ettik ve sizi korkutarak ikaz ettik. Sizden başka da hedefimiz kalmamıştır. Selam; bizim, sizin ve hidayete tâbi olanların, helak olmak cezasından korkanların ve en yüce hükümdara (Allâh’a) itaat edenlerin üzerine olsun. 653 (ŞİİR)654 651 Ahkâf, 46/20. 652 Şu‘arâ, 26/227. 653 Makrîzî, es-Sülûk, I, 514-515; krş. F. H. Âşûr, age., s. 46-47; yine krş. Hammâde, age., s. 354- 355. Mektubun Makrîzî tarafından verilen şeklinden cüzî farklılıklar arzeden diğer versiyonları için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 47-48; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 261-262; Kalkaşendî, age., VIII, 63-64; İbn İyâs, age., I/I, 304-305. Mektubun kısa versiyonu için bkz. İbn Dokmak, elCevherü’s-Semîn, s. 265. Makrîzî’nin versiyonunun bir diğer tercümesi için bkz. Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 49-50. 654 Bu mısralar İbnü’d-Devâdârî ve Makrîzî’nin versiyonlarında mevcut olup, diğer tarihçilerimizin eserlerinde bulunmamaktadır. 169 Mısır’a de ki; işte Hülâgû geldi Kınından çekilmiş keskin kılıçlar ile Kavmin en şereflisi bizim gelişimizle zelil olur Onların çocukları ilhak edilir büyüklerine” 655 Mektubun muhtelif versiyonları arasındaki farkların zikre değer olanlarından biri, mektubun İbnü’d-Devâdârî tarafından verilen şeklinin besmele kısmıdır. Burası diğer versiyonlarınkinden farklı olarak “Arzını bize temlik edip bizi yarattıklarının başına hâkim kılan göklerin ilâhının adıyla” şeklindedir.656 İbn İyâs’ın versiyonunda mektubun ortalarında yer alan “Siz bizimle aynı kafes içerisindesiniz (bizden kaçacağınız yer yoktur)” 657 ibaresi; yine aynı versiyonun nihayetinde yer alan “Sizden evvel bunun gibi Bağdâd ahalisini de uyarmıştık, ancak onlar kulak asmadılar. Bu sebeple onların üzerinde sizin işittiğiniz hadiseler câri oldu. Onların Halîfe telakki ettikleri sözcülerini katlettik, memleketlerini harap ettik, servetlerini yağma ettik. Bu size son sözümüzdür.” 658 cümleleri diğer versiyonlarda bulunmamaktadır. Son olarak İbn İyâs’ın mektubun nihayetine aldığı şiirin, evvelce el-Melikü’n-Nâsır’a yazılmış mektuplardan birinde yer alan şiir olduğunu ve İbn İyâs tarafından yanlışlıkla o şiirin Kutuz’a gönderilen mektubun sonuna konulduğunu belirtelim.659 Bu elçi gönderme hadisesi ve mektubun muhtevası Reşîdüddîn tarafından çok kısa ve biraz daha farklı olarak aktarılmıştır. Reşîdüddîn’e göre Hülâgû 40 nökerden oluşan elçilik heyetini Mısır’a şu mesajla yollamıştır: “Yüce Tanrı, Cengiz Han ve onun uruğunu güçlendirip yeryüzündeki memleketlerin hepsini birden bize bağışladı. Her kimse ki bizim itaatimizden ve bize tâbi olmaktan baş çevirdiyse karısı, 655 Çocukların büyüklere ilhak edilmesinden iki mana çıkarılabilir. Öncelikle bu mısraı öldürülme noktasında çocukların da büyüklere katılacağı, çocukların katliamda yetişkinlerden ayrı tutulmayacağı şeklinde bir tehdit olarak değerlendirmek mümkündür. İkinci olarak da mısraın Müzzemmil sûresinin “Hal böyle iken inkar ederseniz, çocukları ak saçlı ihtiyarlara çevirecek olan bir günden nasıl korunursunuz?” mealindeki 17. âyetine atıf yapıyor olması muhtemeldir. Bu vesile ile mektupta yer alan iki beyti Türkçe’ye tercüme etmek ve söz konusu izahlarda bulunmak suretiyle tezimize katkıda bulunan Arapça eğitmeni Ömer Kelhüseyin’e teşekkür ederiz. 656 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 47. 657 İbn İyâs, age., I/I, 304. 658 İbn İyâs, ae., I/I, 305. 659 İbn İyâs, ae., I/I, a. yer; krş. Hammâde, age., s. 353. 170 çocukları, kendisi, ona tâbi olan kimseler, beldeleri ve bendeleri yok oldu. Herhalde bunlar sizin kulağınıza ulaşmıştır. Sınırsız olan askerlerimizin ünü, Rüstem ve İsfendiyâr destanı gibi şöhret bulmuştur. Eğer bizim hazretimizin kullarına boyun eğiyorsan mal (vergi) gönder, kendin gel ve şahne iste. Yoksa savaş için hazırlan!”660 Reşîdüddîn’in nakli Memlük kaynaklarının sunduğu vesikaların yanında oldukça yetersiz kalmakla birlikte, genel olarak onlarla üslup ve muhteva bakımından örtüştüğü görülmektedir.661 Mektubun Memlük kaynakları tarafından verilen halini bir değerlendirmeye tâbi tuttuğumuzda Aynicâlût Savaşı arifesinde gerek Memlük-İlhanlı münasebetleri hakkında fikir sahibi olmamızı sağlayacak, gerekse müstakil olarak Memlüklerin Mısır’daki vaziyetini anlamamıza yardımcı olacak birkaç husus karşımıza çıkmaktadır. Önceden de misallerini gördüğümüz ve belki “Moğol üslubu” şeklinde tavsif edebileceğimiz mütehakkimâne ifade tarzı ile kaleme alınmış bu mektup, evvelki örnekleri gibi alenî tehditler ihtiva etmekte, bir yandan da muhatabına zımnî hakaretlerde bulunmaktadır. Kendisini şarkın ve garbın hükümdarı olarak takdim eden İlhan, Mısır ümerâsına onların kölelik mâzilerini ihtar etmekte, onların “Moğolların kılıç artığı” olduklarını ve bu şekilde bulundukları coğrafyaya geldiklerini söylemekte, bu yolla Sultan Seyfeddîn Kutuz’un şahsında bütün Memlükleri tahkir etmektedir. Aslında bu bilgi yanlış değildi, Mısır’daki Memlük grupları Moğollara esir düşmüş ve köle olarak satılmış Kıpçak gençlerinden müteşekkildi. Ancak Hülâgû bunu muhatabını aşağılamak için kullanıyordu. Buradan hareketle Hülâgû’nun bir şekilde düşmanını iyi tanıdığı neticesine de ulaşılabilir. Hülâgû’nun ikinci hakareti ise Memlükleri küfrân-ı nimet ile itham etmesidir. Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Mu‘azzam Tûranşâh’ın katline gönderme yapan İlhan’a göre Memlükler, efendilerini katleden nankör kimselerdir. Buradan da Hülâgû’nun İslâm coğrafyasındaki siyâsî hadiseleri yakından takip etmekte olduğunu anlıyoruz. Mektubun esas mühim kısmını teşkil eden ve ifadeleri yer yer elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’a gönderilen mektupların ifadeleri ile benzerlik gösteren bu 660 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 55-56; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 661 Kadı Beyzâvî’nin Nizâmü’t-Tevârîh adlı eserini Enîsü’l-Mülûk adıyla Osmanlı Türkçesine tercüme etmiş olan Mustafa b. Abdurrahmân (age., vr. 88b) ise tercümesinde mektubun muhtevasıyla alakalı büsbütün farklı malumat vermektedir. Buna göre İlhan, Sultan Kutuz’dan Moğollardan firar eden beylerin yine Moğollar tarafına irsalini istemiş, ancak Kutuz sultanlık gayretine dokunan bu hareketi karşılıksız bırakmamak için çok sayıda askerini yanına alarak harp için Kāhire’den ayrılmıştır. 171 kısım, hasmı korkutmak için mübalağaya başvurulan cümlelerden oluşsa da, Moğol mezâlimini bizzat Moğolların ağzından anlatması bakımından ehemmiyetlidir. İfadeler; hasımları korku ve tedhiş ile sindirmeye, onların maneviyatını bozmaya ve onları müdafaadan vazgeçirmeye yönelikti.662 Belki bugün bunu idrak güçtür, lakin söz konusu hadiselerin vukua geldiği zamanlarda böyle bir mektup hakikaten müthiş bir tehlikenin en birinci habercisiydi. Moğol ordularının kalabalıklığı ve kuvveti yanında kan dökücülüğü ile de iftihar eden Hülâgû, Cengiz zamanından beri birer Moğol mefkûresi olarak tebarüz etmiş olan “cihan hâkimiyeti” ve “İlâhî kudretten destek alma” iddialarını da tekrarlamaktadır. Bu mektubun müslüman oldukları halde Moğollara inkıyat etmiş kâtipler eliyle yazılmış olduğunu zikretmeye lüzum yoktur. Ancak zikre değer olan şudur ki; bu kâtipler -tıpkı el-Melikü’n-Nâsır’a gönderilen mektuplarda olduğu gibimektubun metnindeki Moğol iddialarını Kur’ân-ı Kerîm’den âyetlerle teyide çalışma gibi boş, hatta gülünç bir çaba içerisine girmişlerdir. Fakat muhtemelen bundan bir maksat da rakibi Kur’ân-ı Kerîm’e muhalif davranan taraf olarak göstermek ve bu şekilde onun maneviyatını alt üst etmekti. Moğollara itaat etmeyen müslümanlar için metinde “fâcir” kelimesinin kullanılması da fısk ve fücûr gibi kelimelerin manasını dahi bilmeyen İlhan’ın değil, onun emriyle mektubu kaleme almış bu kâtiplerin tasarrufu olsa gerektir. 663 Dikkate şayan diğer bir ifade de Hülâgû’nun Sultan Seyfeddîn Kutuz’a hitaben “Sizden başka hedefimiz kalmamıştır” şeklinde kurduğu cümledir. Bu cümle, kanaatimizce sayı çokluğu ve kuvvet fazlalığı gibi mübalağa eşliğinde takdim edilen noktalardan çok daha dehşetli bir tehdide zımnen işaret ediyordu. Hiç şüphe yok ki bu söz, Memlüklerin kendilerini tamamen yalnız hissetmeleri ve kendisinden imdat isteyecekleri başka hiçbir İslâm devleti kalmadığını idrak ederek derhal teslim olmaları için sarfedilmişti. Hülâgû’nun mektubu kendisine ulaşan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, ümerâyı toplayarak onlarla istişarede bulundu. Esasen İlhan’ın tehditleri, 662 Ergun, agt., s. 36. 663 Bununla birlikte yine bu kâtiplerin tasarrufu olarak, mektubun İslâmî ananeye uygun olarak “Bismillâhirrahmânirrahîm (Rahmân ve Rahîm olan Allâh’ın adıyla)” şeklinde değil, Mekke müşrikleri tarafından kullanılmış olan “Bismike’llâhumme (Allâh’ım, senin adınla)” ifadesiyle başlaması enteresandır. Herhalde mektubun kâtipleri Moğolların da müşrik olduğunu hesaba katarak, onların ağzından yazılacak bir mektuptaki bazı lafızların İslâmî geleneğe değil, müşriklerin adetine muvafık olarak yazılmasını daha uygun görmüşlerdir. 172 zaten Moğollarla kapışmak üzere planlar yapmakta olan Sultan Kutuz’a apaçık savaş sebebi vermiş oluyordu. İstişare sırasında bu mektubun ifadelerini ümerâyı gazâya teşvik maksadıyla kullanan Kutuz, “Şüphesiz bu öyle bir kavimdir ki, dinleri ve imanları yoktur!” demek suretiyle emîrlerin dînî hislerini harekete geçirmeye çalışıyordu. Bu istişare neticesinde Sultan Kutuz, Moğol elçilerinin hapsedilmesine karar verdi. Ancak cihâda bir plan doğrultusunda ve mükemmelen hazırlanmak için Sultan’ın daha geniş bir meclis tertip ederek bütün ileri gelenlere danışması, mümkün olursa Moğollarla savaşamamaktan bunalmış olan Bahrî Memlüklerle irtibat sağlayarak onlarla da fikir teatisinde bulunması icap ediyordu. Sultan, bu ilk toplantının nihayetinde Hülâgû’nun mektubunu taşıyan Moğol murahhaslarını huzuruna getirterek bunların hapsini emretti. 664 3.2. Sultan Kutuz’un Bahriyye ile Musâlahası el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, hakikî maksadı olan cihâdın amacına ulaşması için arasının bozuk olduğu tüm müslüman emîrlerle sulh yapmak durumundaydı. Bunun farkında olarak mutlaka Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve onun emrinde bulunan Bahrî Memlükler ile musalaha etmeyi de tasarlıyordu. Ancak muhtemelen evvelki anlaşmazlıkların kabahatlisi olarak Bahriyye’yi gördüğü ve dahası artık kendisi bir Memlük emîri olmayıp doğrudan Mısır ülkesinin idarecisi konumunda bulunduğu için Bahriyye’ye el-Melikü’n-Nâsır’a hitap ettiği şekilde alttan alan bir tarzda hitap edemezdi. Bu barış talebinin Baybars’tan gelmesi gerekiyordu. Baybars ve hoşdâşlarının el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine döndüğü ve Moğollara karşı planların yapıldığı Berze ordugâhında birlikte bulundukları sıralarda el-Melikü’n-Nâsır kendi memlükleri tarafından suikaste uğrayınca burada cihâd maksadıyla toplanmış bulunan kalabalık grupların dağıldığını ve bu gruplardan bazılarının Gazze’ye doğru ilerlemeye başladığını belirtmiştik. Baybars da kendisini 664 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265. Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) bu istişarede Moğol elçilerinin katline ve hatta Moğollarla karşılaşmak üzere Sâlihiyye’ye doğru yola çıkılmasına karar verildiğini de söylüyor ki, aslında bu son iki karar bizim ileride anlatacağımız ikinci ve daha büyük toplantıda alınacaktır. Ancak Makrîzî, Moğol elçilerinin gelişinden sonra Memlüklerin tertip ettiği sadece tek bir toplantıdan bahsetmekte ve tüm bu kararların bu tek toplantıda alındığını belirtmektedir. Oysa İbn Dokmak’ın her iki eserinde işaret ettiği üzere; biri Hülâgû’nun elçilerinin Kāhire’ye gelerek mektubu Kutuz’a ulaştırmalarından hemen sonra yapılan ve elçilerin hapsine karar verilen toplantı, ikincisi elçilerin hapsinden sonra gerçekleşen, Sâlihiyye’ye doğru yürüme ve mahpus Moğol elçilerinin öldürülmesi kararlarının alınacağı toplantı olmak üzere iki ayrı toplantı gerçekleşmiştir. Söz konusu ikinci toplantı hakkında malumat aşağıda gelecektir. 173 emniyette hissetmiyordu, zira artık herkesten kuşkulanmaya başlamış olan elMelikü’n-Nâsır onu tutuklatmak isteyebilirdi. Bu yüzden Bahriyye de önce elMelikü’n-Nâsır tarafından kendilerine iktâ olarak verilen Nablus’a, oradan Nûreddin Hasan İbn Bedlân’ın liderliğindeki Şehrezôrîlerin bulunduğu Gazze’ye gitmişler, Baybars burada Şehrezôrîlerden bir hanımla, Bereket Han’ın kızı ile izdivaç etmişti. Baybars, el-Melikü’n-Nâsır’a iltica etmekle hata yaptığını anlar gibiydi. el-Melikü’nNâsır gazâya sarfedeceği vakti şiirle uğraşarak geçirdiği ve etrafında Zeyneddîn elHâfızî gibi şahıslar bulunduğu için bir türlü müspet ilerleme kaydedilememişti. Oysa Baybars ve hoşdâşları harp erleriydiler, bu iş için itina ile yetiştirilmişlerdi. Moğolların karşısına çıkamamak onları bunaltıyor, bir çıkış yolu aramaya sevkediyordu.665 Seyfeddîn Kutuz ve el-Melikü’n-Nâsır arasındaki haberleşmeden bir süre sonra Kutuz ona yardım vaadini yerine getirmek üzere Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî kumandasında bir Memlük birliğini yola çıkarmıştı. Ancak Gazze’de bulunan Şehrezôrîler bu birliğe baskın vermek niyetindeydiler. Baybars, belki de Sultan Kutuz ile aralarındaki münazaanın ortadan kalkması yolunda ilk adım olmak üzere Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî’ye bu baskını haber vererek onun kumandasındaki Memlük birliğinin herhangi zarara uğramadan geri dönmesini sağlamıştı.666 Bundan sonra da Baybars, Sultan Seyfeddîn Kutuz’a Alâeddîn Taybars el-Vezîrî’yi göndererek Kāhire’ye dönme ve yeniden Memlük saltanatının hizmetine girme izni istemişti. Kutuz zaten cihâd için hazırlanıyordu, daha ziyade savaşçıya ihtiyacı bulunuyordu. O, üstün harp kabiliyetlerine itimat ettiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin seçkin simalarını hizmetine kabul etmekte tereddüt etmemiş, onun tarafından verilen emân ile Baybars ve yanındakiler Gazze’den ayrılarak 22 Rebîülevvel 658/7 Mart 1260 tarihinde Kal‘atü’l-Cebel’e ulaşmışlardı. Onları iyi karşılayan Kutuz, Baybars’a 665 İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; Nüveyrî, age., XXIX, 301; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 256-257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 509; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 260. 666 İbn Abdüzzâhir’in (age., s. 63) rivayetine göre Baybars Şehrezôrîlerin lideri olan Nûreddîn Hasan İbn Bedlân’ı ortadan kaldırarak Şehrezôrîleri Mısır askeri için tehdit olmaktan çıkarmıştı. Şehrezôrîler bundan bir süre sonra Moğollar üzerine yürüyen İslâm ordusuna iltihak edeceklerdir. 174 hilat giydirmiş, onu Dâru’l-Vezâre’de ağırladığı gibi Kalyûb’u da ona iktâ olarak vermişti.667 3.3. Ümerâ ile Yapılan Toplantı, Harp Kararı ve Cihâd İlanı Sultan Seyfeddîn Kutuz, bir süre sonra daha geniş bir katılımın gerçekleştiği yeni bir meclis tertip etti. Sultan’ın Moğollara ve onlara karşı cihâda dair her türlü fikrini serdedeceği bu meclisin akdedilme tarihi hakkında kaynaklarımız bilgi vermiyorlar. Bununla beraber Reşîdüddîn’in, Sultan Kutuz ile Baybars elBundukdârî’nin bu meclisten hemen sonra gizli bir görüşme yaptıklarını belirtmesi dikkate alındığı takdirde, bu meclisin Bahrî Memlüklerin Kāhire’ye avdet ettikleri tarih olan 22 Rebîülevvel/7 Mart’tan sonra toplandığı kabul edilebilir. Şu halde Kutuz, Moğol elçilerinin geliş tarihi olan 5 veya 8 Safer’den asgari bir buçuk ay sonra bu toplantıyı tertip etmiş ve bu süre zarfında Moğol elçileri de mahpus vaziyette bekletilmişler demektir. Yine anlaşıldığına göre Kutuz net kararlar almak için, eninde sonunda barışmayı düşündüğü ve belki de bu zaman aralığında kendileri ile irtibata geçtiği Bahrî Memlüklerin Kāhire’ye dönüşlerini ve onlarla istişare etmeyi beklemiştir. Toplanan meclis hakkında teferruatlı malumat veren Reşîdüddîn, orada hazır bulunanlar arasında evvelce Celâleddîn Mengübertî ile birlikte Ahlat’a gelen Hârizm emîrlerinin bulunduğunu kaydetmektedir. Celâleddîn’in şehâdetinden sonra onun emrindeki birçok Hârizmşah emîrinin Türkiye Selçuklularının yahut Eyyûbîlerin hizmetine girdikleri ve Ortadoğu’da askerî faaliyetlerde bulundukları zaten bilinmektedir.668 Bu Hârizmli kumandanlar Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında muhtelif mahallerde gizlenmişler ve onun Suriye’den Azerbaycan’a hareketi üzerine de Mısır’a gelerek Kutuz’un hizmetine girmişlerdi. Sultan Kutuz bunların maceralarını dinlemiş; gerek kendi soydaşı oluşları, ayrıca dayısı olan Celâleddîn 667 İbnü’l-Amîd, age., s. 49; İbn Abdüzzâhir, age., s. 62; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 196; Yûnînî, age., I, 365; Ebü’l-Fidâ, age., III, 200; Nüveyrî, age., XXIX, 301; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 59; İbnü’l-Verdî, age., II, 197; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 509, 513; Aynî, age., V, 234; İbn Tağrîberdî, age., VII, 91; İbn İyâs, age., I/I, 303-304; Humphreys, age., s. 347-348; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 260. 668 Ancak bizce bu emîrler bu yıllarda ya çok ihtiyar vaziyettedirler; yahut diğer bir ihtimalle bunlar Celâleddîn’in Bilâd-ı Şâm’a yönelerek Eyyûbîlere iltihak eden emîrlerinin çocuklarıdır. Zira Celâleddîn’in şehâdeti Aynicâlût Savaşı’ndan tam 30 sene önce vuku bulmuştu. 175 Mengübertî’nin hizmetinde bulunmuş olmaları, gerekse Moğolları iyi tanımaları ve onlarla bir muharebe vukuunda kendilerinden istifade edilebilecek oluşu sebebiyle onları tereddütsüz hizmetine almış, kendilerine birçok ihsanda bulunduğu gibi bu toplantı vesilesiyle görüleceği üzere onların fikirlerine müracaat etmiştir.669 Sultan Kutuz bu Hârizmli emîrlerin, ayrıca herhalde Mu‘izziyye ve Bahriyye ümerâsının ileri gelenlerinin yer aldığı toplantıda; İlhan Hülâgû’nun Tûrân’dan İran’a yöneldiğini, sonra İslâm Halîfesi başta olmak üzere birçok hükümdarın zilletine ve sayısız müslümanın mahvına sebep olduğunu, Suriye bölgesinde iken kardeşinin ölümünü haber aldığı için ülkesine döndüğünü ve bu sayede Mısır’ın büyük bir tehlikeyi atlattığını, bununla birlikte onun bölgede bıraktığı Ketboğa’nın öfkeli ve gaddar bir düşmanın özelliklerine sahip olduğunu, bu yüzden Mısır için tehlikenin bir ölçüde devam ettiğini ve kendilerinin de esaret ve zillet hakaretine düçar olmazdan evvel çareler düşünmelerinin lüzumunu dile getirdi. Bu esnada Hârizmli emîrlerin büyüklerinden Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî söz alarak Hülâgû’nun büyük ve kuvvetli bir hükümdar olduğundan, Mısır’dan Çin’e kadarki ülkelerin ona itaat ettiğinden, Mısır hükümdarı ve ümerâsının onun huzuruna giderek tâbiiyet arzetmelerinin utanılacak bir tarafının olmadığından, ancak Hülâgû’nun ahde vefa etmeyen bir kimse olup emân verdiği halde Halîfe Müsta‘sım-Billâh, Erbil hâkimi İbn Selâye ve İsmâilî reisi Rükneddîn Hûrşâh gibi kimseleri katlettiğinden bahsederek, kendilerinin de af dilemek ve itaat arzetmek için Hülâgû’nun yanına gitmeleri halinde benzer bir akıbet ile yüzleşebileceklerini belirtti.670 Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî’nin sözlerinden sonra Sultan Kutuz konuşmasına devam etti ve vaziyetin vahametini tüm çıplaklığı ile ifade eden şu sözleri söyledi: “Halihazırda bütün Diyârbekir, Diyâr-ı Rebî‘a ve Şâm memleketleri çığlıklarla doludur. Bağdâd’dan Rûm’a kadar haneler, beldeler harap haldedir. Toprak çiftten ve tohumdan mahrumdur. Biz Tatarlardan evvel davranıp da onları defetmek için harekete geçmezsek çok yakında Mısır da diğer tüm beldeler gibi baştan başa harap olacak, Bağdâd’da işlenen cinayetler ve gerçekleşen şenaatler burada da aynı ile vukua gelecektir. Şu halde üç yoldan birisini tercih etmeye 669 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 56. 670 Reşîdüddîn, ae. (İlhanlılar), s. 56-57. 176 mecburuz: Sulh, harp yahut firar. Ancak vatanı terketmemiz mümkün değildir; zira kaçacağımız yer ancak Mağrib olur ki orası da bize çok uzaktır ve o ülkeyle aramızda hunhar bir çöl bulunmaktadır.” Bir kez daha söz alan Nâsırüddîn Kaymurî, sulhun da Moğollar için bir mana ifade etmediğini, çünkü onların yeminine itimat etmenin mümkün olmadığını söylüyordu. Mecliste hazır bulunan diğer emîrler geriye kalan tek çarenin harp olduğunu anlamışlardı. Bunlardan bazıları Sultan Kutuz’a hitaben “Bizim onlara karşı koymaya takatimiz yoktur. Yine de sizin fikriniz ne ise ona göre hareket ederiz.” dediler. Kutuz, son kararını şu şekilde ifade etti: “Benim fikrim odur ki, her beraber harbedelim. Galip gelirsek maksadımıza nail olmuşuz demektir. Mağlup olursak da halkın azarlamasından kurtulmuş oluruz.” 671 Mezkûr konuşmalardan sonra meclisin dağıldığını ve toplantıdan sonra Baybars ile meşverette bulunan Kutuz’un onun teşvikiyle o gece Moğol elçilerini öldürttüğünü söyleyen Reşîdüddîn, 672 toplantı hakkında teferruatlı malumat veren tek kaynağımız olmasına673 ve onun toplantı ile alakalı olarak naklettiği diyalogların birçoğunun hakikati yansıttığını düşünmemize rağmen, Ketboğa’nın üzerine yürünmesi ve Moğol elçilerinin öldürülmesi kararlarının toplu istişare sonucu müştereken alındığını bildiren Memlük kaynakları674 bizce daha ziyade isabet etmişlerdir. Çünkü devlet idaresi ile ilgili mevzularda ne kadar müessir olursa olsun, Moğollarla muharebe ve elçilerin katli gibi doğrudan Memlük Devleti’nin bekâsını alakadar eden konularda Sultan Kutuz’un tek başına yahut sadece Baybars’ın telkinleriyle karar almış olduğunu düşünmek yanlış olur. Ayrıca Reşîdüddîn’in Kutuz’u bu mecliste sadece Hârizmli emîrlerle istişare etmiş gibi gösteren rivayetinin de iyi tetkik edilmesi gerektiği kanaatindeyiz.675 Tarihçi, “Bundukdâr” ismiyle takdim ettiği Baybars’ın Kutuz ile toplantıdan sonra gizlice görüştüğünü söylemektedir. Bu bilgi doğru olabilir; ancak zaten Kutuz ile musalaha etmiş ve hatta onun hizmetine girmiş olan, ayrıca Moğollarla karşılaşmak için fırsat kollayan 671 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57; Mîrhând, age., V, 1128; İbn İyâs, age., I/I, 305; krş., Hammâde, age., s. 356-357. 672 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 673 Mîrhând, bu toplantıya dair nakilleri bire bir Reşîdüddîn’den aldığı için onu zikretmeye lüzum görmüyoruz. 674 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 265-266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 675 Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 56) Memlük ordusunu sadece bu Hârizmli kumandanların askerlerinden ibaret gösterme hatasına da düşmektedir. 177 Baybars’ın ve yine onun emrindeki Bahrî Memlük ümerâsının esas büyük toplantıda bulunmadığını, görüş serdetmediğini düşünmek için sebep yoktur. Böylesine kritik bir anda akdedilecek bir mecliste mutlaka onlar da yer almış ve harp kararının alınmasında rol oynamış olmalıdırlar. Büyük ihtimalle Baybars, Kutuz’a Moğol elçilerinin öldürülmesi yönündeki tavsiyesini de bu esas toplantı sırasında yapmıştı.676 Yine bu toplantıda sabık Hama hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr, onun biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî ve Kutuz’a sadık Mu‘izziyye ümerâsı da yer almış olmalıdır. Zira bunlar bilahare Moğollarla yapılacak savaşta hazır bulunacaklardı, o halde istişareye bunların da iştirak etmiş olmaları gayet mâkuldür. Dolayısıyla Kutuz’un Moğollarla harbetme ve Moğol elçilerini katletme kararlarını yalnız başına almadığı, bu kararların o sırada Kāhire’de bulunan bütün İslâm ümerâsının istişaresi neticesinde oy birliği yahut çokluğu ile alındığı bizce tahakkuk etmiştir.677 Ancak şunu da belirtmek lazımdır ki; harp kararının müştereken alındığını bildiren Memlük kaynaklarından İbn Dokmak ve Makrîzî, bu toplantıyı anlattıkları yerlerde toplantıya iştirak etmiş olan ümerânın doğrudan doğruya Suriye’ye girmekten ve Moğollarla muharebeye tutuşmaktan çekindikleri, toplanacak orduyu Kāhire’nin 120 km. kuzey doğusundaki Sâlihiyye mevkiine gitmek üzere şehirden çıkarmaya rıza gösterdikleri bilgisini vermektedirler. Muhtemelen bu emîrler Memlük ordusunu Sâlihiyye’ye kadar götürüp bir harp manevrası suretinde Moğolları korkutma harekâtında bulunmak, bu şekilde onların Filistin bölgesinden daha güneye inmelerini engellemek ve onlarla sıcak temasa girmeksizin Kāhire’ye dönmek niyetindeydiler.678 Fakat Sultan Kutuz onları cesaretlendirerek Moğollarla doğrudan karşılaşmaya ikna edecekti. Toplantıdan kısa süre sonra Sultan Seyfeddîn Kutuz’un emriyle Kāhire başta olmak üzere tüm Mısır şehirlerinde “Fî sebîlillâh (Allâh yolunda) ve Dîn-i Muhammedî’ye (SAV) yardım için” umûmî cihâd ilanı yapıldı. Münadiler Kāhire sokaklarında dolaşarak putperest Moğollara karşı din uğrunda savaşmaları için müslümanları teşvik ettiler. Cihâd daveti karşılığını bulmakta ve her taraftan askerler 676 Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51. 677 Amitai-Preiss (age., s. 36; a. mlf., agm., s. 121) de özellikle elçilerin infaz kararının alınmasıyla ilgili aynı hususa işaret etmektedir. 678 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 178 Kutuz’un hizmetine koşmaktaydı. Çağrıya cevap verenler arasında gerek atlı, gerekse yaya olarak çok sayıda Urbân (Bedevî), Şehrezôriyye Kürtleri ve o yörede bulunan Türkmenler, ayrıca muhtelif yörelerden olup Hülâgû’nun önünden firar etmiş askerler bulunuyordu. Sultan’ın kumandasında Kāhire’den çıkacak olan ordunun tekrardan tertibi ve sonradan katılımların gerçekleşmesi için Sâlihiyye mevkii üs olarak seçilmişti.679 4. Sultan Kutuz’un Cihâd Hazırlıkları Cihâd kararı böylece kesinleşmişti, bundan sonra hazırlıkların ikmali ile son sürat uğraşmak gerekmekteydi. Kutuz Moğollarla harbe hazırlanmanın yolunun müslüman emîr ve hükümdarların gönlünü kazanmaktan ve onlarla sağlam bir ittifak kurmaktan geçtiğini iyi biliyordu. O, el-Melikü’n-Nâsır’a yardım vaadini de yerine getirmiş, ona destek kuvvetler göndermiş, ancak Şehrezôriyye’nin tavrı bu kuvvetleri geri dönmeye mecbur etmişti. Yine 9 Safer 658/25 Ocak 1260 tarihinde Haleb’in düşmesi el-Melikü’n-Nâsır’ı ziyadesiyle tedirgin edip onun Dımaşk’ı terketmesine sebep olmuştu. el-Melikü’n-Nâsır, Sultan Kutuz’un kendisine yardım vaadini haber vermek için Dımaşk’a göndermiş olduğu Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen esSincârî’yi Mısır’a geri göndermek suretiyle imdat talebini yineledi; ancak kendi mütevehhim tabiatı yüzünden bu kez kendisi Sultan Kutuz’a itimat etmeyip onunla buluşmaktan vazgeçerek, buluşma noktası olan Sâlihiyye yerine Katya’ya gitti. Gerek Moğollara itaate kendisini teşvik ederek onun savaşma azmini yok eden ve adeta onu korkaklaştıran müşavirleri yüzünden, gerekse her türlü imdattan ümidini kesmesi dolayısıyla ailesini Mısır’a göndererek kendisi çöllere çekilecek ve bilahare Ketboğa’ya teslim olacaktı. Nitekim bu hadiseleri el-Melikü’n-Nâsır’ın esareti ve Hülâgû’ya gönderilmesi bahsinde anlatmıştık. el-Melikü’n-Nâsır, firarına başladığı sırada aile efradından bazı kimseleri sabık Hama Eyyûbî hükümdarı olan elMelikü’l-Mansûr Muhammed’e emanet ederek Mısır’a göndermişti. el-Melikü’lMansûr Muhammed’in liderliğinde Sâlihiyye’ye gelen ve aralarında Nâsıriyye memlükleri ile el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un ailesinin de bulunduğu Suriye kafilesi 679 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Aynî, age., V, 243; İbn İyâs, age., I/I, 305; İbn Tolun, age., s. 31. 179 Sultan Kutuz tarafından güzel karşılanıp Kāhire’ye kabul edildi.680 Bu kafilede yer alan Suriye askerleri de Kutuz tarafından istihdam edilecekti. Kutuz’un emrinde savaşacak asker sayısı onların gelişiyle bir miktar artmış oluyordu. Bahrî Memlüklerden önemli isimlerin Kāhire’ye gelişi de şüphesiz moralleri yükseltmişti. Kutuz eski hasımları olan Bahriyye’nin gönlünü almış, vakit kaybetmeksizin onlarla birlikte harp planları yapmaya başlamıştı. Zannediyoruz ki Sultan Kutuz, tam profesyonel askerler olan Bahrî Memlüklere savaşta büyük iş düşeceğininin farkındaydı. Bu yüzden Moğollarla cihâda kesin olarak karar verilen mecliste onların lideri mevkiinde bulunan Baybars el-Bundukdârî’nin fikirlerinin üzerinde ehemmiyetle durmuştu. İbn Abdüzzâhir, Baybars’ın, Kutuz’un emrinde toplanan Bilâd-ı Şâm askerlerini de tanzim ettiğini söylemektedir.681 Sultan Kutuz’un hizmetine gelen Bahrîler, Baybars ve yanındakilerden ibaret değildi; Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs’in yanına gitmiş olan gruptan Kalavun elElfî, Emîr-i Silâh Bektaş el-Fahrî ve Bektaş en-Necmî gibi isimler de Kal‘atü’lCebel’e dönmüşler, Moğollara karşı ittihadı temine çalışan Sultan Kutuz’un eski kırgınlıkları unutması ile onun hizmetinde yer almışlardı. Fâriseddîn Aktay elCâmedâr’ın katli akabinde Türkiye Selçuklularına iltica etmiş olan Bahrî Memlüklerden 130 kişilik diğer bir grup da Aybek’in öldürüldüğünü haber alarak bir süre önce Mısır’a dönmüşler, ancak onun halefi olan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî’nin boş işlerle uğraştığını görerek hayal kırıklığı içinde Filistin’deki hoşdaşlarına katılmışlardı.682 Bunlar da Baybars ve yanındakilere verilen emândan sonra Kāhire’ye gelip Kutuz’un hizmetkarlarına iltihak etmiş olsalar gerektir. Kāhire’deki muhaliflerin hepsi tevkif edilmiş olduğundan Mu‘izziyye tamamıyla Kutuz’un emrindeydi. Ayrıca Celâleddîn Hârizmşah’ın emrinde bulunan ve onun şehâdeti akabinde Suriye’ye gelmiş olan Hârizm emîrleri de Sultan Kutuz’un hizmetine girmişlerdi. Sultan Kutuz kendi vatandaşları olan bu emîrleri ağırlayarak onlara ihsanda bulunmuş, onlardan birtakım istihbarat almış ve onların görüşlerine müracaat etmişti. 680 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 200; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 46; Kılıç, agt., s. 145. 681 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 682 Makrîzî, es-Sülûk, I, 484, 509; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245, 251. 180 Bütün bu birliklerin Kāhire’de toplanması Memlükler için müspet bir gelişme olmakla birlikte, harp ortamı ve askeri bu harbe hazırlamanın güçlüğü düşünüldüğünde Kutuz’un içinde bulunduğu vaziyetin zorluğu da anlaşılır. Asker demek masraf demekti, galibiyet ise mükemmel bir hazırlığı iktiza ediyordu. O sırada Sultan Kutuz; emrindeki Şâm, Mısır ve Hârizm askerlerini, ayrıca bazı Arap, Türkmen ve Kürt birliklerini teçhiz etme, askerlere kifâyet miktarı at ve silah sağlama, erzak ve mühimmatın nakli için de develer temin etme gibi zor ve maliyeti yüksek işlerle uğraşmaktaydı.683 Bunlar için ise hazinede yeterli para mevcut değildi. Hazırlığın askerî-iktisâdî cephesine bakılınca Sultan Seyfeddîn Kutuz’un cihâd için gerekli parayı farklı şekillerde toplamaya çalıştığı görülmektedir. Moğollara karşı yürütülecek cihâd faaliyetinin ve ayrıca saltanat meselelerinin konuşulduğu ilk mecliste, mücâhidlere sarfedilecek paranın toplanma usulüne dair Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm’ın fetvâsı ile amel edilmesine karar verilmişti. Ancak Sultan Kutuz buna ilaveten, şahsî reyi ile bazı vergiler ihdas ettirmiştir. Buna göre küçük büyük istisnasız her kişiden bir dinar alınacaktı. Mülklerden senenin iki ayı ücret alınacaktı. Ayrıca her eve nakdî bir paha biçilecek ve bu pahanın her dinarının bir dirhemi ev sahibinden toplanacaktı. Yine herkesin malı hesaplanarak bu malların humusu (beşte biri) alınacaktı. Mısır’ın yerlisi olan Türkler mallarının sülüsünü (üçte biri) vereceklerdi. O senenin zekâtı da malların kırkta biri olarak değil, üçte biri şeklinde toplanacaktı. Bu para zenginler ve tüccarlardan derhal tahsil edilmişti. Bu şekilde cihâda sarfedilmek üzere toplanan nakit, 600.000 dinarı aşıyordu. 684 Sultan bunlarla da iktifa etmemiş, el-Melikü’n-Nâsır’ın Mısır’a gönderdiği zevcelerinin, mesela bu hanımlardan Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın kızı ve II. Gıyâseddîn Keyhusrev’in kızkardeşi olan Melike Hatun’un, yine onun her bir memlükünün elinde bulunan kıymettar emtia ile mücevherata el koymuş, Kürt Kaymeriyye emîrlerinin eşlerinden olup Suriye kafilesi ile birlikte Kāhire’ye gelmiş olan kadınlardan da değerli eşyalarını istemiş, eşyalarını teslim hususunda isteksizlik 683 İbn Tolun, age., s. 31. 684 İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 144; Yûnînî, age., I, 372; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 521; İbn İyâs, age., I/I, 305-306; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51; Ergun, agt., s. 37-38. Bu vergiler elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin saltanatı sırasında kaldırılacaktır. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, age., a. yer. 181 gösteren bazı kadınları cezalandırmıştı.685 Bu vergiler ve mal toplama usulleri arasında Şeyh İzzeddîn’in fetvâsı ile doğrudan çelişenler bulunduğu aşikardır. Öyle anlaşılıyor ki Kutuz, gâzilerin masrafları için halktan mal ve nakit toplama konusunu Şeyhulislâm’a danıştığı halde onun verdiği fetvânın tatbiki hususunda serbest davranmıştır. Fakat Sultan’ın bu hareketi değerlendirilirken birinci olarak düşünülmesi gereken, vaziyetin olağanüstü hal özelliği gösteriyor oluşudur. Hem ihtimal ki Kutuz muzafferiyeti akabinde Kāhire’ye dönmeye muvaffak olsaydı bu vergileri bizzat kendisi iptal edecek, cebren topladığı malları da sahiplerine iade edecekti.686 Kaynaklarımız Kutuz’un özellikle Moğollara karşı gazâya yönelik hareketlerindeki samimiyeti aksettirecek ifadelerle doludur. Muhakkak ki o, bu hareketi de yine İslâm’ın ve müslümanların selameti için yaptığına inanıyordu. Bütün bu tedbirleri alan Sultan Kutuz, savaş hazırlıklarını birkaç ayda tamamlayarak ordusuyla birlikte Kāhire’den ayrılacaktı.687 685 İbnü’l-Amîd, age., s. 52; Makrîzî, es-Sülûk, I, 513. 686 Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 51. 687 Bir araştırmacının deyişiyle (Sercânî, age., s. 281) Sultan Kutuz belki de yıllar alacak bir hazırlığı üç ay gibi kısa bir sürede itmam etmişti. 182 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI A. MEMLÜK İSLÂM ORDUSUNUN688 MOĞOLLAR ÜZERİNE SEFERE ÇIKMASI 1. Memlük İslâm Ordusunun Kāhire’den Sâlihiyye’ye Hareketi ve Ordunun Vaziyeti Sultan Kutuz’un ve askerlerinin şehirden çıkış tarihi hakkında kaynaklarımız arasında ihtilaf bulunmaktadır. Bazı tarihçiler 658 senesi Şâbân/1260 Temmuz ayını, bir diğer kısmı ise Ramazân/Ağustos ayını Memlük İslâm ordusunun hareket zamanı olarak vermektedirler. Esasen İbn Vâsıl gibi orduyla birlikte Sâlihiyye’ye kadar gelmiş bir görgü tanığı ile bazı mühim hadiseleri sonradan Memlük tahtına çıkacak olan Rükneddîn Baybars’tan bizzat dinleyerek kaleme almış olan İbn Abdüzzâhir gibi iki muteber tarihçinin iki farklı tarih vermesi meselenin hallini güçleştirmekte; ayrıca kaynaklarımızdan bazılarının verdikleri tarihleri ordunun Kāhire’den hareket tarihi olarak mı, yoksa ordunun Mısır’ı terkettiği tarih olarak mı verdiklerinin kesin olarak anlaşılamaması vaziyeti daha da karmaşık hale getirmektedir.689 Bunlardan İbn Abdüzzâhir İslâm ordusunun Şâbân ayının ortalarında Kāhire’den çıktığını söylemekte olup,690 diğer bazı Memlük tarihçileri de bu tarihi esas almaktadır.691 İbn 688 Sultan Seyfeddîn Kutuz’un kumanda ettiği ordunun gerek sadece cihâd maksadıyla yola çıkmış bir ordu olması, gerekse Türk memlüklerle sınırlı kalmayıp Suriye yani Eyyûbî askerlerini, ayrıca pek çok Arap ve Kürt askerini teşmil etmesi dolayısıyla bu orduyu “Memlük İslâm ordusu” şeklinde adlandırdık. Aynicâlût’ta Moğollarla savaşacak ordu bundan sonra tarafımızdan bu şekilde zikredilecektir. 689 Fakat Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) net bir şekilde 15 Şâbân/26 Temmuz Pazartesi günü ordunun Kal‘atü’l-Cebel’den ayrıldığı bilgisini veriyor. 690 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 691 Bunlardan Yûnînî (age., I, 365), İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 49), Zehebî (el-‘İber, III, 288), Makrîzî (es-Sülûk, I, 515) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 503) ordunun 15 Şâbân Pazartesi günü hareket ettiğini söylemekte, İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 266) ve Süyûtî (Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720) hareketin Şâbân ayında olduğunu belirtmekle iktifa etmektedirler. İbn İyâs (age., I/I, 305) ise 22 Şâbân/2 Ağustos Pazartesi tarihini vermektedir. 183 Vâsıl ve onun eserinden istifade eden diğer tarihçiler ise daha ziyade tarih olarak Ramazân’ın ilk on günü içindeki bir zaman dilimine işaret etmişlerdir.692 Ancak bu sefer sırasında sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile birlikte Sâlihiyye’de bir akşam iftar yemeği yediğini bildiren İbn Vâsıl’ın kaydından,693 en azından ordunun Sâlihiyye’de konakladığı sıralarda Şâbân ayının sona erdiği ve Ramazân ayına girilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 694 Bu konaklama da Ramazân’ın ilk günlerine tekabül etmiş olsa gerektir. Zira Sultan Kutuz’un Kāhire’den Sâlihiyye’ye yöneleceği, oradan Gazze’ye ve Akkâ bölgesine yürüyeceği, sonra tekrar Filistin’e döneceği düşünüldüğünde, Moğollarla yapılacak büyük savaşın tarihi olan 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260’ta Memlük İslâm ordusunun savaş mevkiinin yer aldığı Kuzey Filistin’de bulunması için Ramazân’ın henüz başlarında Sâlihiyye’de konaklamış olması icap eder. Aksi takdirde bu uzun yolu bir veya iki hafta gibi çok kısa bir sürede katetmiş olması gerekir ki, bu da pek mümkün görünmemektedir. Şu halde bizce Memlük İslâm ordusunun Sâlihiyye’ye ulaşacağı ve burada kamp kuracağı tarih, 658/1260 senesi Ramazân’ının ilk günlerine tekabül etmektedir. Aslında ordunun Kāhire’den hareketinin 15 Şâbân/26 Temmuz’da, aynı ordunun Sâlihiyye’den Suriye’ye hareketinin de Ramazân başlarında gerçekleşmiş olması ihtimali akla gelmekle birlikte, bu hususta bizi tahminden öteye götürecek malumata sahip değiliz. 1.1. Moğol Elçilerinin Katli Sultan Kutuz Moğol murahhaslarının Kāhire’ye gelişlerinden sonraki ilk toplantıda bu murahhasların hapsedilmelerine, ikinci ve büyük mecliste ise öldürülmelerine karar vermişti. Aldığı son kararı uygulayacağı zaman, ordunun hep birlikte Kāhire’den hareket edeceği gündü. Kal‘atü’l-Cebel’den gösterişli bir tarzda inen Sultan, Moğol elçilerini huzuruna getirtti, bunlara ibretlik ve korkunç bir ölüm 692 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 200; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72; Cenâbî, age., vr. 305b. 693 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 694 Seyrüsefer halindeki askerlerin oruç tutmamaya ruhsatları olduğu halde İbn Vâsıl iftar yemeği yendiğini kaydetmiştir. Bu da herhalde ordunun Sâlihiyye’de konakladığı sırada harekâta fasıla verildiği için İslâm ordugâhında oruç tutulduğunu göstermektedir. 184 şekli tatbik olundu: Tavsît. 695 Sultan Kutuz, 4 kişilik Moğol elçilik heyeti efradından birincisini Kal‘atü’l-Cebel’in altında bulunan Sûku’l-Hayl’de (At Pazarı), ikincisini Bâbü Zevîle696 önünde, üçüncüsünü Bâbü’n-Nasr697 önünde, dördüncüsünü ise Rîdâniyye698 mevkiinde kılıçla iki parçaya böldürdü. Tavsît olunan elçilerin başları da gövdelerinden ayrıldı, şehrin çarşılarında dolaştırıldıktan sonra Bâbü Zevîle’ye asıldı. Bunlar Moğollara ait olup da Zevîle Kapısı’na asılan ilk kesik başlardı.699 Sultan Kutuz elçiler arasında bulunan Moğol çocuğunu ise öldürmeye razı olmadı, onu kendi maiyetindeki memlüklere ilhak etti.700 Sultan bu hareketiyle harp ve sulh hususunda kalplerde uyanan şüpheleri ve ümerâ arasında bu mevzularda zuhur etmesi muhtemel ihtilafı ortadan kaldırmayı hedeflemişti. Filhakika Moğol elçilerinin katli Memlükleri artık geri dönülmez bir yola çıkarmıştı; bundan böyle ümerâdan da reâyâdan da hiç kimse sulh lafı edemeyecekti. İkinci olarak da Sultan Kutuz gerek bu elçilere tatbik ettirdiği ceza şekliyle, gerek bu cezanın infazını Kāhire ahalisinin zahmetsizce görebileceği kalabalık mahallerde gerçekleştirmesi ve elçilerin kesik başlarını teşhir ettirmesiyle muhtemelen hem putperest Moğolları müslümanlar önünde tahkir ederek bir manada Moğollardan intikam almayı, hem de kendisinin asla Moğollardan korkmadığını göstermek suretiyle müslümanların maneviyatını kuvvetlendirmeyi düşünmüştü. Moğol ordusu öldürülemez fertlerden oluşan karşı konulmaz bir kuvvet değildi, 695 Celladın mahkûmun göbeğinin altına gayet kuvvetli tek bir kılıç darbesi vurmak suretiyle mahkûmun vücudunu iki parçaya ayırmasıdır. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 266, 4 no’lu dipnot. Memlüklerin tatbik ettiği ağır ölüm cezalarından tavsît hakkında malumat ve başka misaller için bkz. Altan Çetin, “Memlûk Devleti’nde Cezalar ve İşkencelere Dâir”, Belleten, LXXIV/270, (Ağustos 2010), s. 358-361, 363-364. 696 Sâm b. Nûh Câmii kurbunda birbirine bitişik iki kapı iken Fâtımî Halîfesi el-Müstansır devrinde Emîrü’l-Cüyûş Bedrü’l-Cemâlî tarafından tek bir büyük kapı olarak yeniden inşa edilmiş olan Kāhire kapılarından biridir. Bkz. Makrîzî, el-Hıtat, I, 380; Kalkaşendî, age., III, 352-353. Kelimenin “Zuveyle” değil “Zevîle” şeklinde okunması gerektiği ile ilgili olarak bkz. Yâkūt, age., III, 159; Makrîzî, el-Hıtat, II, 4. 697 Kāhire’de bayram namazı musallâsı kurbunda yer alan kapıdır. Bkz. Makrîzî, ae., I, 381. 698 Kāhire’nin doğusunda bulunan meşhur sahradır. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 266, 8 no’lu dipnot. 699 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., elCevherü’s-Semîn, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; İbn İyâs, age., I/I, 306; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Ğāmidî, age., s. 120; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266; Sallâbî, age., s. 117. Elçilerin boyunları vurulmak suretiyle öldürüldüklerine dair rivayet için bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Haldûn, age., s. 1454. 700 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 185 harbin gerekleri yerine getirildiği takdirde aynı cezanın diğer Moğollara da tatbiki mümkündü. 1.2. Memlük İslâm Ordusunun ve Moğol Kuvvetlerinin Vaziyeti 1.2.1. Tarafların Asker Sayısı İşte bu şekilde Sultan Kutuz, 15 Şâbân 658/26 Temmuz 1260 Pazartesi veya diğer bir rivayete göre Ramazân başlarında Moğol elçilerini öldürttü701 ve bu infazın gerçekleştiği gün Kāhire’den Sâlihiyye’ye hareket etti. Emîr İzzeddîn Aydemir elHillî Kāhire’de nâibü’s-saltana olarak bırakılmıştı.702 Sultan Kutuz’un ordusunda profesyonel askerlerden oluşan memlük birlikleri, ayrıca gönüllüler bulunuyordu. Orduda yer alan profesyonel askerlerin kumandanlarından ismen tespit edebildiğimiz zevât, mensubu bulundukları askerî sınıflar dikkate alınarak aşağıda sıralanmıştır: Hârizm birliği: Sultan Celâleddîn’in askerleri (yahut bunların çocukları) ve Sultan Kutuz’un soydaşları olan Hârizm kumandanlarından evvelce bahsettik. Bu kumandanlar arasında Nâsırüddîn Muhammed Kaymurî, Bereket Han, Melik İhtiyâreddîn Han b. Beltirek, Melik Seyfeddîn Sâdık Han b. Mengübuka, Melik Nâsırüddîn Keşlü Han b. Beg Arslan ve Atlas Han bulunuyordu.703 Suriye bölgesi kuvvetleri: Bunlar evvelce el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un emrinde olup, onun firarı sırasında ondan ayrılan ve büyük ihtimalle sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile birlikte Mısır’a gelmiş olan askerlerdi. Bunlar arasında el-Melikü’n-Nâsır’ın şahsî memlükleri olan Nâsıriyye askerleri de yer alıyordu. Suriye askerlerine Sultan Kutuz’un yanında bulunan elMelikü’l-Mansûr ve ayrıca onun biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî kumanda ediyordu.704 Bu Eyyûbî birliği içinde bir miktar Hama askerinin yahut en azından el-Melikü’l- 701 Bir kısım Memlük kaynakları elçilerin öldürülmesi hadisesini Sultan Kutuz’un cihâd ilanından evvel göstermektedirler. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 48; İbn Haldûn, age., s. 1454. 702 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520. 703 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 56. 704 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 200; Ömerî, age., XXVII, 256; İbn Kesîr, age., XIII, 396; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72; Deguignes, age., VI, 23; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266. 186 Mansûr’un şahsî birliğinin de bulunduğunu düşünmek kanaatimizce yanlış olmayacaktır.705 el-Memâlîkü’l-Mu‘izziyye: Bunlar Mısır’daki ilk Memlük hükümdarı elMelikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek et-Türkmânî’nin memlükleri olup evvelce Sultan Seyfeddîn Kutuz da bunlardan biriydi. Bunlar Memlük ordusunun -Bahrî Memlükler ile birlikte- seçkin kısmını teşkil etmekteydiler. Moğollarla savaş arifesinde her türlü askerî meselenin halli atabekü’l-asâkir olan Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib esSâlihî’ye tefviz edilmişti.706 Sultan Kutuz’a son derece bağlı ve işbilir bir emîr olan Aktay, atabekü’l-asâkir (başkumandan) olması münasebetiyle büyük bir ihtimalle Mu‘izziyye Memlüklerinin kumandasını da elinde bulunduruyordu. el-Memâlîkü’l-Bahriyye: el-Memâlîkü’s-Sâlihiyye’nin bir sınıfını707 ve Memlük İslâm ordusunun muharebedeki en mühim vurucu gücünü teşkil eden Bahrî Memlüklerin başında Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katlinden beri bu grubun reisliği vazifesini üstlenmiş olan Mansûra kahramanı Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî bulunuyordu. Onun hoşdâşları ve kader arkadaşları arasında Bedreddîn Beyserî eş-Şemsî es-Sâlihî, Alâeddîn Taybars el-Vezîrî, Sungur er-Rûmî, İzzeddîn Özdemir es-Seyfî, Bilig el-Hâzindâr, sabık Atabekü’l-Asâkir Alemeddîn 705 el-Melikü’l-Mansûr Hama’dan ayrılarak el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un yanına geldiği vakit yanında -mevcudu az da olsa- mutlaka bir muhafız birliği olmalıdır. Adlarını zikrettiğimiz iki kardeş Eyyûbî melikinden başka, el-Melikü’n-Nâsır’ın firarı sırasında ondan ayrılmış ve Bilbeys’te Sultan Kutuz’la buluşarak ona iltihak etmiş olan bazı Nâsıriyye emîrlerinin isimlerini de biliyoruz. Bu zevâtın da Moğollarla karşılaşacak olan Memlük İslâm ordusuna katılarak ordunun Suriye grubunda yer almış olma ihtimalleri bizce kuvvetli olduğuna binaen burada isimlerini zikretmeyi münasip gördük: Husâmeddîn Toruntay, Bedreddîn Taydemir el-Ahves, Bedreddîn Aydemir ed-Devâdâr, Aydoğdu elHâcî. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 513. Ayrıca Türk Azîziyye Memlüklerinden olup bir süre elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un hizmetinde bulunmuş, ancak yine onun firarı sırasında Mısır’a gelerek Sultan Kutuz’un hizmetine girmiş olan Şemseddîn Akkuş el-Borlı el-Azîzî de Memlük İslâm ordusuna katılmıştı. Zira ileride görüleceği üzere Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Sultan Kutuz tarafından kendisine ve bir kısım Azîziyye Memlüklerine sahil ve Gazze bölgeleri iktâ edilecektir. Bkz. Ebü’lFidâ, age., III, 206-207; Ömerî, age., XXVII, 258; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518. Fakat ne yazık ki bu bilgi Aynicâlût’ta Moğollarla karşılaşacak olan İslâm ordusunda söz konusu diğer Azîziyye Memlüklerinin bulunup bulunmadığı hakkında bizi aydınlatmıyor. 706 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Safedî, el-Vâfî, IX, 186; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72. 707 Memlük İslâm ordusunda Bahrî Memlüklerin haricindeki Sâlihiyye Memlüklerinden de şüphesiz emîrler ve askerler bulunuyordu. Zira Sâlihiyye, Bahriyye’den ibaret değildi; el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un kurduğu ve tıpkı Bahriyye gibi mensupları el-Melikü’l-Mu‘izz Aybeg ve elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un saltanat devirlerinde de muvazzaf olan “Câmedâriyye” adlı elit bir askerî sınıf daha mevcuttu. Bkz. Humphreys, age., s. 302. Ancak biz burada Sâlihiyye’nin diğer mensuplarının Memlük İslâm ordusundaki konumlarını ve idarecilerini tespit edemediğimiz için bütün bir Sâlihiyye ümerâsı yerine yalnızca Bahrî Memlük emîrlerini zikrettik. 187 Sencer el-Halebî, Otamış708 es-Sa‘dî, Akkuş er-Rûmî ed-Devâdâr, Küştoğdı eşŞemsî, Laçin ed-Derfîl, Aydoğmuş el-Halebî, Küştoğdı el-Maşrıkî, Aybek eş-Şeyhî, Hâstürk es-Sağîr, Balaban el-Mihrânî, Sencer el-İs‘ardî, Sencer el-Hümâmî, Balaban en-Nâsırî, Yükne el-Hârizmî, Toman, Aybek el-Alâî, Laçin eş-Şukayrî, Balaban elİksîsî, Sultan el-İldenizî gibi savaşçılar mevcuttu. Ayrıca Kerek Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in hizmetine girdikten bir süre sonra ve Bahrîlerin Kutuz ile barışması akabinde Kāhire’ye dönen Seyfeddîn Kalavun el-Elfî es-Sâlihî, Emîr-i Silâh Bedreddîn Bektaş el-Fahrî es-Sâlihî, Bektaş en-Necmî gibi isimler de ordunun Bahrî Memlüklerden oluşan kısmında yer alıyordu. 709 Bunlar ve ismini tespit etme imkanı bulamadığımız daha birçok Bahriyye mensubu evvelce Kāhire’ye, Kutuz’un hizmetine gelmişler ve Memlük İslâm ordusuna iltihak ederek Sâlihiyye’ye doğru yola çıkmışlardı. Böylece Bahriyye mensuplarının ekseriyeti sabık liderleri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katlinden sonra ilk kez yeniden bir araya gelmiş oluyordu. Müteveffa Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün oğlu ve yeni Musul hâkimi elMelikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl’in biraderi olan el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî de Sultan Kutuz’un hizmetinde bulunuyordu. Bedreddîn Lü’lü’ün vefatından sonra oğlu Rükneddîn İsmâ‘îl Musul’un başına geçmiş, kardeşi ve Sincâr hâkimi Alâeddîn Alî ise hâkimiyet bölgesinden ayrılarak evvelâ Suriye’ye, el-Melikü’n-Nâsır’ın firarı sırasında da ondan ayrılarak Mısır’a gelmişti.710 Onun da bir hükümdar olması dolayısıyla emrinde cüzî miktarda asker bulunduğunu zannediyoruz. Ancak bu askerlerin Sincâr askerleri olup olmadığı hakkında malumat sahibi değiliz. Yine bütün bu birliklerden başka Şehrezôriyye Kürtleri, bir kısım Bedevî grupları ile Türkmen gönüllüleri de cihâd maksadıyla Kutuz’un ordusuna katılmışlardı. Tesbiti güç hususlardan biri, Memlük İslâm ordusunun asker sayısıdır. Eyyûbî ve Memlük tarihçileri bu ordudaki askerler için net bir rakam vermedikleri gibi, Memlük ordusunun Moğollardan kalabalık olup olmadığı hakkında tatmin edici izahta da bulunmuyorlar. Fakat Kutuz’un emri altında toplanan ordunun takriben 708 Bu isim İbn Tağrîberdî’de (age., VII, 91) “Eytemüş” şeklindedir. 709 Safedî, el-Vâfî, X, 208; Makrîzî, es-Sülûk, I, 484, 520; Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210. 710 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 46; Makrîzî, es-Sülûk, I, 510. 188 40.000 neferden mürekkep olduğunu ifade eden İbn İyâs, 711 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta yine Moğollarla yapılacak olan Birinci Hıms Savaşı’nı Aynicâlût Savaşı ile mukayese eden ve Aynicâlût’ta Memlük ordusunun Moğollardan daha kalabalık olduğuna imâen işaret eden İbnü’d-Devâdârî712 ve Aynicâlût Savaş’ında Moğol tarafında yer almış olup Moğolların kalabalık olmadığını söyleyen Sârımüddîn Özbek713 bu hususta istisna teşkil ediyorlar. İbn İyâs’ın verdiği rakamın hayli mübalağalı olduğunu söylemeye mecburuz; zira özellikle savaş sırasında gelişen hadiseler Memlük ordusunun bu kadar kalabalık olamayacağını gösteriyor.714 Bu konuya ileride tekrar değineceğiz. Ancak şu kadarını söyleyelim ki, memlük satın alma ve yetiştirme çok pahalı ve yıllara mal olan ciddi bir işti. Eyyûbî ve Memlük hükümdarları birdenbire on binlerce memlük satın alıp yetiştirmemekteydiler. Bu noktaya işaret eden tarihçilerimize göre el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un satın alıp yetiştirdiği el-Memâlîkü’l-Bahriyye 1000 kişiden ibaretti. İlginç olan ise Memlük kaynaklarının bu rakamı zikrederken, Sultan’ın Türk memlüklerin sayısını artırdığını söylemeleridir.715 Demek ki Eyyûbîlerin son devrinde ve Memlük Devleti’nin kuruluşu arifesinde 1000 rakamı bile el-Memâlîkü’s-Sultâniyye denilen Sultan memlüklerindeki artış için büyük bir rakamdı. Ayrıca liderleri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katli sırasında Kāhire’den firar eden Bahrî Memlüklerin mevcudu 700’dü.716 Bunlardan 12’si Sinâ çölü yoluyla Kerek’e gitmiş, 130 kadarı Türkiye Selçukluları’na iltica etmişti. Esas kalabalık Bahriyye grubu ise Baybars’ın kumandası altında el-Melikü’n-Nâsır’ın hizmetine girmişler, nihayet Bahrî Memlüklerin ekserisi Kutuz’un saltanatı döneminde Mısır’a dönmüşlerdi.717 Şu 711 İbn İyâs, age., I/I, 305. 712 “Ve denilir ki bu hadise (Birinci Hıms Savaşı), müslümanların azlığı ve Tatarların çokluğu hasebiyle Aynicâlût’tan daha büyük bir hadiseydi.” Bkz. İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 68; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 269. 713 Abbâdî, age., s. 267, Buharalı, agm., 210. 714 İbn İyâs’ın verdiği rakamın yanlışlığına bir delil de, Sultan Kutuz’un ordunun mevcudunu 40.000’e yükseltecek kadar fazla sayıda gönüllüyü orduya kabul etmiş olamayacağı hakikatidir. Zira bu kadar fazla gönüllüyü orduya dahil etmek, ordunun esas muharip gücünü teşkil eden Türk birliklerinin intikal hızını düşürebileceği gibi, manevra kabiliyetini de engelleyebilirdi. 715 Nüveyrî, age., XXIX, 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 441; İbn İyâs, age., I/I, 269. 716 Nüveyrî, age., XXIX, 278; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245. Bahriyye’nin geri kalanı elMelikü’l-Mu‘izz Aybek tarafından öldürülmüş yahut hapsedilmiş olup pek azı Kāhire’de kalmıştı. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s.132; Makrîzî, es-Sülûk, I, 484. 717 Türkiye Selçuklularının hizmetine giren Bahrî Memlüklerin Aybek’in katlinden sonra geri dönerek Filistin’deki hoşdâşlarına katıldıklarını göz önünde bulundurursak, bu 130 kişilik grubun en azından bir kısmının diğer hoşdâşları ile birlikte Kutuz’un hizmetine döndükleri ve belki Aynicâlût Savaşı’nda hazır bulundukları tahmininde bulunabiliriz. Ancak bu bizce kesin değildir. Yine de bu gruba dahil 189 durumda en azından 500’den ziyade Bahriyye askerinin Moğollarla savaşmak için Kāhire’den çıkan orduda yer aldığını söylemek mümkündür. Kutuz döneminde el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde bulunan Mu‘izziyye Memlüklerine 718 gelecek olursak; bunların da tek başlarına çok büyük bir yekün tutmadığını zannediyoruz. Günümüz Memlük tarihçilerinden David Ayalon’un Sultan Memlüklerinin sayısının Bahrî Memlükler döneminde 10.000 kişiden aşağı olmadığını söylemesi719 bizce Aynicâlût Savaşı’ndan daha sonra ve ordunun adetçe geliştiği dönemi ilgilendirmekte olup, Aynicâlût Savaşı’nda bu sayıda Sultan Memlükü bulunmamış olsa gerektir. Aynicâlût’ta savaşacak olan ordudaki Türk memlük cinsinden bütün askerlerin (Mu‘izziyye, Sâlihiyye, Nâsıriyye720 ve emîrlerin memlükleri) toplamı ancak bu rakama ulaşabilir yahut onu geçebilir. Zira Baybars elBundukdârî’nin saltanatı devrinde el-Memâlîkü’s-Sultâniyye’nin 4000 kişi olduğu721 göz önüne alınır ve Makrîzî’nin er-Ravku’n-Nâsırî sırasında el-Memâlîkü’sSultâniyye’nin 2000 kişi olduğuna dair nakli722 doğru kabul edilirse, Baybars ve elMelikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’dan evvel tahtta bulunmuş ve devrinde Memlük askerî yapılanması henüz tam manasıyla oturmamış olan Sultan Kutuz’un saltanatı sırasında el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde bulunan Mu‘izziyye’nin zikredilen bu iki rakamdan çok da fazla olmadığı tahakkuk eder. Takdir edilmelidir olan ve bizim tespit edebildiğimiz isimleri zikretmeden geçmeyeceğiz: Alemeddîn Sencer el-Başkırdî, Şemseddîn Sungur el-Cebelî, Kuştemür el-Acemî, Şârbaş el-Acemî, Sencer el-Hâvûk, Rükn elFârıkânî, Sungur el-Cübeylî, Sungur el-Hubeyşî el-Kebîr, Hubeyşî es-Sağîr el-Hâcib, es-Suklî, elĞatmî, Balaban en-Necmî, Bekmiş el-Mes‘ûdî, Ebû Ubeyye, en-Nemîsî, Fahreddîn Mama, Aydemir el-Cemdâr er-Rûmî, Sungur er-Rüknî, el-Husâm Karîb Süküz, Aydoğdu el-Fârsî, Balaban ez-Züheyrî, Sencer el-Bedrî, Özdemir es-Seyfî, Özdemir el-Bevâşıkî, el-Antâbî, el-Müsta‘ribî, Sungur el-Büdeyvî, Aybek eş-Şikārî, Aydoğdu Fitnet, Seyfeddîn el-Eşel, el-Havlânî, Sencer eş-Şikârî, el-Matrûhî, Aybek el-Fârsî, Ayas el-Makarrî. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 484; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 245, 251. 718 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un da şahsî memlükleri bulunmakla birlikte (Moğol elçileri arasındaki küçük çocuğu Kutuz kendi memlüklerine dahil etmişti. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, 50; Nüveyrî, age., XXIX, 302; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515) Memlük Devleti’nin sonraki dönemlerinde olduğu gibi onun kendi adıyla anılan bir memlük birliği teşkil ettiğini (Muzafferiyye gibi) kaynaklarımız zikretmiyorlar. Dolayısıyla Kutuz döneminde de el-Memâlîkü’s-Sultâniyye mevkiinde, onun sabık efendisi el-Melikü’l-Mu‘izz Aybek’in memlükleri olan Mu‘izziyye’nin bulunduğunu söyleyebiliriz. 719 Ayalon, age., s. 6. 720 Zengîler ve Eyyûbiler orduda Kürt askerî grupları da istihdam etmekle birlikte esas seçkin güçlerini daima memlük gruplarından oluşturmaktaydılar. Bunlar da ekseriyetle Türk idi. Bkz. Humphreys, age., s. 7; Kılıç, agt., s. 167. Dolayısıyla Azîziyye gibi Nâsıriyye grubunun da hemen tamamının Türklerden müteşekkil olması kuvvetle muhtemeldir. 721 İbn Tağrîberdî, age., VII, 160. 722 Makrîzî, el-Hıtat, II, 218; Ayalon, age., s. 115-116. 190 ki Memlük Devleti, vuku bulacak olan bu ilk Memlük-Moğol karşılaşmasından henüz 10 sene evvel kurulmuştur ve Aynicâlût’a ilerleyen orduda sadece Sultan Memlükü adedi için 10.000 rakamını telaffuz etmek yanlış olacaktır. Fakat bizi Mısır’da Kutuz’un emrinde bulunan Türk Memlük askerlerinin 5000’den az olmadığını düşünmeye sevkeden bir bilgiyi Makrîzî veriyor. Buna göre 651/1253-54 senesinde Orta Mısır’da ve Şarkiyye’de meydana gelen Arap isyanını bastırmak için el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr ile Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib kumandasında sevkettiği Memlük kuvvetleri 5000 süvariden müteşekkildi.723 Elbette bu rakamın içinde sadece el-Melikü’l-Mu‘izz’in memlükleri değil, el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un yetiştirmesi olan Sâlihiyye Memlükleri ve bunların bir cüzünü teşkil eden Bahrî Memlükler de bulunuyordu. Bu da demek oluyor ki el-Melikü’l-Mu‘izz devrinde Mısır’da muvazzaf Memlük askeri sayısı 5000’den fazlaydı. Zira şartlar ne olursa olsun bir hükümdarın bir isyanı bastırmak için emrindeki bütün kuvvetleri isyan bölgesine göndermeyeceği muhakkaktır. el-Melikü’l-Mu‘izz’in emrinde bulunan Mu‘izziyye ve Sâlihiyye Memlüklerinin Kutuz başa geçtikten sonra Kutuz’un hizmetinde yer aldıklarını ve nihayet Sâlihiyye Memlüklerinin en mühim bölümü olan Bahriyye’nin de Kāhire’ye dönerek orduya dahil olduğunu göz önüne alırsak, Mısır’da Sultan Kutuz’un emrinde 5000’den fazla Türk Memlük bulunduğu anlaşılmış olur. Suriye bölgesinden Kutuz’un hizmetine gelmiş olan kuvvetlerin (Nâsıriyye Memlükleri ve diğer Suriye bölgesi askerleri) sayısı hakkında elimizde malumat bulunmamaktadır. Bununla birlikte 648/1251 senesinde el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf kumandasındaki Suriye Eyyûbî ordusu ile el-Melikü’l-Mu‘izz Aybek kumandasındaki Mısır Memlük ordusu arasında cereyan eden ve Memlük galibiyeti ile neticelenen Abbâse Savaş’ında Suriye ordusunda bulunan 3000 askerin Memlüklere esir düştüğü ve bunların daha sonra serbest bırakılarak Suriye’ye gönderildiği bilgisi724 bize tahmin yürütmek için malzeme veriyor. Şu halde 648/1251 senesinde Suriye ordusunun tamamı bu rakamdan daha kalabalık bir yekün 723 Makrîzî, es-Sülûk, I, 480. 724 İbnü’l-Amîd, age., s. 41. 191 teşkil ediyordu. 725 el-Melikü’n-Nâsır tarafından Mısır’a gönderilen Suriye askerlerinin de bu rakamdan aşağı olmadığı görüşündeyiz. Zira Kutuz’un hizmetine gönderilen bu askerlerin, Suriye kuvvetlerinin büyük kısmını oluşturduğunu biliyoruz.726 Dolayısıyla Mısır’a gelen Nâsıriyye Memlüklerinin ve diğer Suriye askerlerinin de birkaç bin kişilik bir ordu teşkil edecek kalabalığa sahip olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.727 Memlük Devleti’ne ait kuvvetler arasında yer alan Halka askerleri, 728 ümerânın memlükleri ve Hârizmliler de bu rakama ilave edilirse Mısır’da toplanan profesyonel askerlerin sayısının 10.000’i aştığı kabul edilebilir. İlhanlı tarihçisi Vassâf, Memlük ordusu için 12.000 rakamını veriyor.729 Biz bu rakamı, ekserisi Türk Memlük sınıflarına mensup olan profesyonel askerleri temsil etmesi şartıyla kabul ediyoruz. Zira başta Mısır Memlükleri olmak üzere bütün profesyonel asker gruplarının tahminî asker sayısı toplandığı vakit ancak bu civarda bir rakam elde edilmektedir. O halde Türkmen, Kürt ve Arap gönüllülerinin bu rakamdan hariç tutulması gerektiğini belirtmeliyiz. Şimdi İbnü’d-Devâdârî’nin ve Sârımüddîn Özbek’in Aynicâlût’ta Memlük ordusunun Moğollardan daha kalabalık olduğuna işaret eden nakillerini tekrar hatırlar ve Memlük İslâm ordusundaki birliklerin Mu‘izziyye, Bahriyye ve diğer Sâlihiyye Memlükleri, Memlük ümerâsının kendi memlükleri, Nâsıriyye ve diğer Suriye askerleri, Hârizmliler, Şehrezôriyye Kürtleri, Türkmenler ve Bedevîlerden müteşekkil olduğunu bir kez daha göz önüne alırsak Memlük İslâm ordusunun Moğol ordusundan bir miktar daha kalabalık olduğu yönündeki kanaatimizi kuvvetlendirecek bir manzarayla karşılaşırız. Bu manzaraya göre; Sultan Kutuz’un ordusunda çoğu Türk Memlük olan 12.000 profesyonel askerden730 başka üç birlik 725 Zira bütün bir Suriye ordusunun Memlüklere esir düştüğüne, daha doğrusu Suriye askerlerinin tamamının bu esirlerden müteşekkil olduğuna dair kaynaklarımızda delil yoktur. Memlüklere esir düşen bu 3000 asker, Suriye ordusunun ancak bir bölümünü teşkil ediyor olmalıdır. 726 İbn Kesîr, age., XIII, 389. 727 el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un kuvvetli zamanında 9000 kişilik bir orduya sahip olduğu tespiti için bkz. Kılıç, agt., s. 167. 728 Sultan’ı çevreleyen ve onun muhafızlığıyla muvazzaf olan seçkin birliktir. Eyyûbîlerden tevarüs edilmiş olan Halka birliğinin Memlük Devleti’nin başından itibaren kullanıldığı bilgisi dolayısıyla Aynicâlût Savaşı’na katılan birlikler arasında Halka askerlerinin de bulunduğunu söyleyebiliriz. Halka birlikleri hakkında teferruatlı malumat için bkz. Ayalon, age., s. 45-50. 729 Vassâf, age., s. 26. Ancak yine onun Ketboğa kumandasında Şâm diyarına gönderilen üç tümen (30.000) Moğol askerinden bahsetmesi (age., s. 24; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 43a) şüphesiz yanlıştır. 730 J. M. Smith “‘Ayn Jālūt: Memlūk Success or Mongol Failure?” adlı makalesinde (agm., s. 311) D’ohhson’un Nüveyrî’den naklen İslâm ordusunda 12.000 Memlük askeri bulunduğunu söylediğine 192 daha yer almakta ve ihtimal ki bu Türkmen, Kürt ve Arap birlikleri de birkaç bin kişilik bir kuvvet teşkil etmekteydi. Hatırlanırsa Kutuz umûmî bir cihâd çağrısında bulunmuştu, bu çağrıya toplamda birkaç bin gönüllünün icabet edeceği akıldan hiç de uzak değildir. Kaldı ki söz konusu üç grubun ortak hususiyeti, bunların Moğolların önünden kaçarak Mısır’a gelmiş olmaları ve evvelki ikâmet mahallerini istîlâdan kurtarmak için Moğolların Suriye ve Filistin bölgesindeki kuvvetlerinin bertaraf edilmesini arzu etmeleriydi. Bu yüzden bu müslüman grupların Kutuz’un emrindeki cihâd ordusuna iştirak etme konusunda aceleci bile davranmış ve -AmitaiPreiss’in iddia ettiği gibi az sayıda kuvvetle değil- mümkün mertebe büyük kuvvetlerle bu orduya katılmış olmaları muhtemeldir. Yine Mısır’ın şehirlerinde oturan müslümanlardan, yani yerleşik Araplardan birçok kimsenin cihâd davetine iştirak ettiğini zannediyoruz.731 Bu durumda Kutuz’un emri altında savaşacak yardımcı kuvvetlerin de Ketboğa ve Baydara’nın Suriye’den belki de cebren toplayacağı Türkmen ve Arap birliklerine nispetle çok daha kalabalık olmaları icap eder. Bunlardan mesela Araplar hakkında eskiye dönük olmakla birlikte, bizi rakamsal olarak aydınlatacak bir bilgi, yine evvelce bahsedilen Arap isyanı dolayısıyla Makrîzî’de yer almaktadır. Bu isyan sırasında Mısır’da toplanan Arap kuvvetleri 12.000 süvari ve birçok yayadan oluşuyordu.732 Gerçi bunlar Mısır bâdiyesinin eskiden beri sakini olan Araplardı, ancak bu nakil bize icabı halinde ve olağanüstü durumlarda Urbân cinsinin külliyetli miktarda silahlı kuvvet çıkarabileceği bilgisini vermektedir. Bundan başka, evvelce Hülâgû’nun önünden kaçarak Şâm bölgesine iltica etmiş olan Şehrezôriyye Kürtlerinin 3000 süvariden oluşan bir grup olduğu bilgisine sahibiz.733 Bunların da bilahare Mısır’a müteveccih olduklarını ve Kutuz’un emrine girdiklerini anlatmıştık. Yine bazı muteber tarihçilerimiz Mısır’dan Moğollar üzerine yürüyecek ordu toplanırken cihâd işaret etmektedir. Biz Nüveyrî’de böyle bir kayda rastlamadık. Yine de Smith’in 12.000 Memlük askerinin bu savaşta yer almasının mâkul olduğuna dair görüşüne katılıyoruz. Amitai-Preiss (agm., s. 127) de evvelce Eyyûbî idaresindeki Mısır ordusunda yer alan süvari birliklerine ait rakamlardan hareketle Aynicâlût’ta savaşacak Memlük askerleri için 12.000 rakamının mantıksız olmadığını söylüyor. 731 Bir araştırmaya göre birçok çiftçi, Moğollarla savaşmak maksadıyla Suriye’ye doğru harekete geçmek üzere toplanan orduya katılmak için gönüllü olmuştu. Bkz. Abdülmün‘im Mâcid, “Edvâ’un Cedîde ‘alâ Mevkı‘ati ‘Ayni Câlût”, el-Mevsimü’s-Sekāfî, el-Cem‘iyyetü’l-Mısriyye li’d-Dirâseti’tTârîhiyye, Kāhire 1978, s. 158. 732 Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 479-480; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 244. 733 İbnü’l-Amîd, age., s. 46; Humphreys, age., s. 341. 193 maksadıyla ülkenin her köşesinden gelerek Kutuz’un emrine giren Arap, Türkmen ve Kürt grupları için “çok sayıda kimse” ifadesini kullanmışlardır.734 Ancak elbette bu gönüllülerin tamamı orduya alınmamış, profesyonel ordu personelini sayıca geride bırakacak ve bu ordunun intikal ve manevra yeteneğini zayi edecek kadar fazla yardımcı kuvvetin orduda yer almasına müsaade edilmemiştir. Tarihçilerin verdiği takribî rakamlara ve bunlara dayanan varsayımlara istinaden biz, Memlük ve Moğol kuvvetlerinin hemen hemen eşit sayıda askere sahip olduğunu; ancak vâkıa bir eşitlik yok da kuvvetler arasında azlık çokluk bakımından bir muvazenesizlik varsa, daha kalabalık olan tarafın Memlük tarafı olduğunu kabule mütemayiliz.735 Esasen genel kabul de bu şekildedir.736 Hülâgû’nun Suriye’yi terkettiğini anlattığımız kısımda Ketboğa kumandasında 10.000 ve muhtemelen Baydara kumandasında 2000 kişilik Moğol birliklerinin bırakılmış olduğundan söz etmiştik. Aynicâlût Savaşı hakkında yapılan bir araştırma, Baydara’nın da Dımaşk havalisinden topladığı göçebe Türkmen ve belki Arap birlikleriyle birlikte bir tümen civarında askere kumanda ettiğinden ve dolayısıyla Moğol ordusunda Ketboğa’nın emrinde 10.000, Baydara’nın emrinde de 10.000 olmak üzere 20.000 asker bulunduğundan bahsediyor.737 Ketboğa’nın emrinde bir tümen asker olduğunu biliyoruz. Ancak Baydara’nın kumandası altında olduğunu farzettiğimiz 2000 kişilik kuvvete ilaveten onun bir tümene yakın yerel kuvvet toplayabildiği şüphelidir. Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın Ketboğa’ya göndereceği askerler ile Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın bizzat kumanda edeceği kuvvetlerin sayısı hakkında bilgimiz olmamakla birlikte, bu kuvvetlerin el-Melikü’n-Nâsır’a nispetle daha küçük Eyyûbî hükümdarlarına ait bulunmaları dolayısıyla kalabalık birliklerden oluştuklarını zannetmiyoruz. Zaten Suriye’deki Eyyûbî birliklerinin çoğu Mısır’a iltica etmişti. Moğol birlikleri arasında bulunan Ermeni ve Gürcü askerler hakkında ise kısmî malumata sahibiz. Ermeni tarihçi ve asker Simbat’ın nakline göre 734 Ebû Şâme (Terâcim, s. 207) bunlar için “عظيم خلق“, Baybars el-Mansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35) “السواد كسرة“, İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 48) “كثيرة خلق“, İbn Tolun (age., s. 31) “عظيمة عساكر “ ifadelerini kullanıyorlar. 735 Ancak Vardan’ın (“Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) ve Aknerli Grigor’un (age., s. 36) Memlük kuvvetlerinden “sayısız bir ordu” şeklinde bahsettikleri kayıtlarını dikkate almıyoruz. 736 Bu konuda bkz. Preiss, age., s. 37. 737 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 311. Smith, bu şekilde Suriye’de bırakılan Moğol ordusu için 10.000 ve 20.000 rakamlarını zikreden Şark hristiyan tarihçilerinin hepsinin farklı yollarla da olsa doğru söylediği kanaatindedir. Bu görüşün yanlışlığı için bkz. Preiss, agm., s. 125. 194 bu Moğol ordusunda 500 Ermeni askeri bulunmaktadır.738 Gürcü askerlerinin adedi de bu rakamdan fazla olmasa gerektir. Yine Moğol ordusunda diğer Haçlı idarecilerinin aksine Moğollara karşı büyük teveccüh ve itaatkarlık izhar eden Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’un gönderdiği bir miktar Haçlı askeri bulunduğu düşünülebilir.739 Bunlara mezkûr iki Eyyûbî hükümdarı kumandasındaki birlikler ile bazı Türkmen ve Bedevî grupları da ilave edilince 15.000 ila 20.000 arasında tahminî bir rakam karşımıza çıkıyor ki, kanaatimizce Ketboğa ve Baydara’nın emri altında bulunan gerçeğe en yakın asker sayısı bu aralıktadır.740 Bütün bunlardan hareketle, bizim tespitimize göre 20.000 civarında İslâm askerine mukabil 15.000-20.000 kişilik bir Moğol kuvveti bu savaşta yer alacaktır. Her iki ordunun esas muharip kuvvetleri ise sayıca eşittir (Memlük safındaki 12.000 civarında profesyonel süvariye mukabil 12.000 Moğol süvarisi). 1.2.2. Tarafların Savaş Gücü İki ordunun asıl unsurlarının savaş güçleri arasında da bir mukayese yapmak gereklidir. Moğollar, Mısır Memlük Devleti’nin askerleriyle ilk defa karşılaşacaklardı. Önceden de Türk memlüklerle savaşmışlardı, ancak bunlar Eyyûbî 738 Preiss, agm., s. 126. 739 Amitai-Preiss Baybars el-Mansûrî’nin et-Tuhfe’sindeki “الساحل فرنج مع اتعد و “ifadelerini yanlış anlamış olmalı ki, “‘Ayn Jālūt Revisited” adlı makalesinde (agm., s. 126) bu ibareyi Moğol ordusunda bir Haçlı birliği bulunduğuna delil göstermiştir. Ancak et-Tuhfe’nin Arapça metni ile Türkçe tercümesini mukayesemiz neticesinde burada fâilin Ketboğa değil Sultan Kutuz olduğunu tespit ettik. Zira cümle “والراجل فارسهم من به الذ من صحبه و) Ve onlardan (Haçlılardan) kendisine iltica eden süvari ve piyadeler ona eşlik ettiler)” şeklinde devam etmektedir. Eserin Türkçe neşrinde verilen tercüme de aynı doğrultudadır. Bkz. et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), s. 43; krş. ae., (trc. Hüseyin Polat), s. 35. İlk cümledeki “اتعد “fiilinin “anlaşma yaptı, sözleşti” manalarına geldiğini düşündüğümüzde vaziyet netleşmektedir. Çünkü biraz aşağıda görüleceği üzere ordusuyla Akkâ topraklarından geçecek olan Sultan Kutuz, buradaki Haçlılarla bir saldırmazlık anlaşması yapmıştır. Ketboğa ise Haçlılarla anlaşmamıştı; bisikal Antakya Haçlıları ona tâbiiyet arzetmişler, diğer Haçlılar da onu kendi bölgelerinden uzak tutmak maksadıyla hediyeler göndermişlerdi. Yani Haçlılarla “sözleşen” ve “anlaşan” bir kimse varsa o da Kutuz’dur. Kaldı ki Baybars el-Mansûrî’nin bu Haçlıları “es-Sâhil Frenkleri” olarak tavsif etmesi, Ketboğa’nın ordusunda yer almış olması muhtemel Antakya Haçlılarından bahsetmediğini ve Akkâ Haçlılarına işaret ettiğini göstermeye kâfidir. Bütün bunlar ışığında Preiss’in yanıldığını, -Moğol ordusunda az miktarda Antakya askeri yer almış olabileceğini kabul etmekle beraber- et-Tuhfe’deki mezkûr ifadelerin Preiss’in tezi için delil teşkil etmediğini düşünüyoruz. et-Tuhfe’yi dilimize kazandıran ve söz konusu karışıklığın giderilmesine katkıda bulunan Dr. Hüseyin Polat’ı da bu vesileyle teşekkürle anmış olalım. 740 Reşîdüddîn’in (age. (İlhanlılar), s. 58) Ketboğa’nın emrindeki yardımcı kuvvetlerden bahsetmeksizin hepsi muharip olan birkaç bin süvariyle harbe katıldığı şeklindeki rivayeti şüphesiz yanlıştır. 195 hizmetinde bulunan ve nispeten donanımsız birliklerdi. Yine Moğollar Hârizm askerleri ile de evvelce karşılaşmışlardı. Bu Hârizm askerleri tıpkı Moğollar gibi tam teşekküllü askerî eğitim almamış ve Hârizmşahlar Devleti’nin inkırazından sonra birçok coğrafyayı dolaşarak farklı hâkimler altında hizmet eden, artık göçebe harp tarzını benimsemiş birlikler teşkil ediyorlardı. Bunlar da Moğolların aşina olduğu düşmanlardı; çünkü hem istîlânın başında harpler onlara karşı verilmişti, hem de belirttiğimiz üzere bunlar göçebe savaş usulüne dönmüşler, Moğolların iyi bildiği tarzda savaşmaya başlamışlardı. Fakat Hülâgû’nun Mısır’a dair haberleri ilgiyle takip etmesine ve o bölgeden istihbarat edinmeye çalışmasına rağmen Moğol kumandanları Mısır’dan çıkacak ordunun kuvveti hakkında malumata sahip değillerdi. Mısır’da Asya içlerinde olduğu gibi geniş otlak alanları mevcut değildi; bu ülkede külliyetli miktarda süvari beslemeye imkan olmadığını bilen Mısır hâkimleri, askerî kuvvetlerini sayıca az ve fakat tam teçhizatlı, iyi eğitilmiş birliklerden kurmaktaydılar. Bu hâkimlerden Türk memlüklere en fazla ehemmiyet veren zat, el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb idi. O, Mısır’daki Eyyûbî birliklerine ilaveten Bahriyye’yi teşkil etmişti. Daha ziyade Kıpçak Türklerinden oluşan Mısır Memlükleri bir anlamda Orta Asya’da kullanılan göçebe harp usullerini Ortadoğu’ya uyarlamışlar, anavatanlarında tatbik olunan savaş yöntemlerini yeni vatanlarındakiler ile mezcetmişlerdi.741 Steplerdeki savaş tarzını benimsemiş Moğol birlikleri düşmanın üzerine süvari dalgaları halinde seri hücumlar gerçekleştirmek, her taarruzda at üzerinden üç veya dört ok atarak düşmana kayıp verdirmek ve aynı süratle esas Moğol ordusunun bulunduğu yere doğru çekilerek yerlerini aynı usulle savaşmak üzere taarruz eden bir başka birliğe bırakmak suretiyle rakiplerini bertaraf ediyorlardı. Miğfer ve zırh kullanmalarına rağmen hafif süvarilerce teşkil edilmiş bu birlikler742 özellikle ağır zırhlı süvarilerden müteşekkil ordulara karşı büyük başarılar elde etmekteydiler. Düşman süvarilerinin kendilerini takip etmelerini, onları kendi ordu merkezlerine 741 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 314. 742 Moğol süvarilerinin ve atlarının üzerinde zırh bulunmasına rağmen bu onları yavaşlatmıyordu, zira zırh aksamının ekserisi deriden imal edilirdi. Bunun yanında demirden yapılma zırhlar giyen süvari birlikleri de bulunuyordu. Ancak bunların zırhı da birbirine kayışlarla tutturulmuş el büyüklüğünde demirlerin gövde boyunca balık pulu gibi uzanması şeklinde olup bu tür zırhın dahi deriden mamul aksamı mevcuttu. Bu zırhlar Avrupa zırhları gibi iri, kaba ve hantal parçalardan mürekkep olmadığı için binicilerin süratine ziyan getirmemekteydi. Bkz. Carpini, age., s. 77-79. 196 yaklaştırarak burada dinlenmiş atlara sahip taze Moğol kuvvetleri tarafından çevrilmelerini ve imha edilmelerini sağlamak da Moğolların kullandığı harp usullerindendi. Moğol ordusundaki her bir askerin iki veya üç yay, hiç olmazsa bir iyi yay taşıması mecburiyeti vardı. Her asker üç büyük sadak dolusu ok, balta ve ayrıca diğer harp teçhizatlarını çekebilmek için bir ip bulundurmak zorundaydı. Nispeten zengin olanlar ise mızrak ve kılıç taşıyordu.743 Bu durum, Moğol ordusunun ekseriyetle yakın dövüşü tercih etmediğinin bariz delilidir. Memlük askerlerinin ise ok, yay, miğfer, vücut zırhı, kol ve bacak zırhları, mızrak, kılıç, balta, topuz ve kama gibi silahları bulunuyordu.744 Öyle anlaşılıyor ki Memlükler özellikle yakın dövüş için eğitilmişlerdi. Tarafların binek hayvanlarından bahsedecek olursak, Memlük atlarının Moğol atlarından bir miktar daha kaliteli olduğunu söylememiz gerekir. Moğol atları otlak alanlarının geniş olduğu coğrafyalarda çok uzun mesafeleri katedebiliyorlardı, ancak bu atlar Memlük atları kadar süratli değildi. Ayrıca Memlük atları daha iri ve güçlü olup Mısır ve Suriye iklimine de alışkın hayvanlardı. Dolayısıyla bir Moğol süvarisi süratle hareket etmek ve kendi kullanımına tahsis edilmiş hayvanları güçlü tutmak adına daima aynı ata binmez ve yorulan atını yedeğiyle değiştirirken, Memlük süvarileri daha dayanıklı ve kuvvetli atlarına binip savaşa bu şekilde giriyorlardı. Esasen Moğol askerlerinin birden fazla ata ihtiyaç duymasının bir sebebi, Moğol atlarının çabuk yorulmasıydı.745 Şu durumda Memlük süvari kuvvetlerinin yapması gereken; atlarını her daim değiştirme imkanına sahip Moğol süvarilerine karşı kendi atlarını gereksiz yormaktan kaçınmak ve sürekli hareket halinde bulunmaksızın doğru zaman ve mevkide kendi dayanıklı atlarıyla süratli hücumlar icra ederek düşman süvarilerini ortadan kaldırmaktı. Memlük süvarileri atlarının dayanıklılığı bakımından avantajlı olmalarına mukabil, atlarının sayısı yönüyle de Moğollar karşısında dezavantajlı durumdaydılar. Bir kere Mısır’ın iklimi ve otlak alanlarının yetersizliği sebebiyle Asya steplerine nispetle at yetiştirmek ve bakmak Mısır’da çok zordu. Memlük askerleri bir attan fazla savaş bineğine sahip olmadıkları için, yukarıda sıraladığımız tüm silahlarını 743 Carpini, age., s. 77, 81; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 316, 318-319. 744 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 320. 745 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 345. 197 harbe götürerek bineklerini yormaktan imtina ediyorlardı. İkinci olarak bu süvariler, step süvarileri için gayet kullanışlı olan atı dört nala koşturarak defaatle ok atma usulünü tam manasıyla uygulayamıyorlardı. Aslında Memlük askerî eğitiminde de hareket halindeki at üzerinden ok atma talimleri mevcuttu; ancak bu talimler süvarilerin parkuru birer birer geçmeleri ve bu esnada sırıklara geçirilmiş hedeflere ok fırlatmaları suretiyle gerçekleştiriliyordu. Moğolların harplerde yaptığı, kalabalık bir süvari birliği halinde bu işi gerçekleştirme maksadıyla yapılan talimler Memlüklerde mevcut değildi. Bunun da sebebi yukarıda belirttiğimiz iklim ve coğrafya koşulları sebebiyle zaten çoğu yedek at sahibi olmayan Memlük askerlerinin harbe de bu tek atlarıyla girecekleri ve bu atları Moğolların yaptığı gibi uzun müddet koşturamayacak olmalarıydı. Moğol askerlerinin bol miktarda yedek atı mevcuttu, atı yorulduğu vakit her süvari atını bir diğeriyle değiştirebilir ve ilk taarruzda kullandığı bineğini dinlendirebilirdi. Memlük birlikleri bu imkandan mahrumdu. Bu nedenle Memlük ordusunda atlı okçu birlikleri bulunmasına rağmen, bunlar Moğollarınki kadar kullanışlı birlikler değildi ve dolayısıyla Memlük ordusunun esas kısmını teşkil etmiyordu. Şu durumda Memlüklerin atlarını yormasının manası yoktu, Moğollarda atın bu türlü kullanımına mukabil Memlükler bu tarz muharebenin ikinci en önemli unsuru üzerine yoğunlaşmışlardı: Kaliteli okçuluk. Bu kalite gerek okçuluk malzemelerinin imalinde, gerekse atıcılık sanatında kendisini gösteriyordu. Göçebe Moğollar binek sayısı bakımından düşmanlarından üstün olabilirlerdi, ancak Memlük ok ve yayları mükemmelen hazırlanmış ekipmanlardı. Okçuluk da -hedefe isabet noktasında- Memlükler tarafından üzerine çok fazla talim yapılan bir spordu. Bunun sonucunda da Memlükler okçuluk ve okçuluk ekipmanı hususunda rakiplerinden üstün hale geliyordu. Ayrıca Moğollar vakitlerinin çoğunu avlanmak, atlarıyla ilgilenmek ve göç etmekle geçirmeye alışmışlardı, Memlük süvarilerinin ise usta askerler tarafından tam teşekküllü eğitim almış olma üstünlüğü vardı. Söz konusu üstünlüğü okçuluk talimi bağlamında düşünürsek; bir Memlük askerinin gün içinde avını kovalamakta olan bir Moğoldan çok daha fazla ok atarak bu husustaki kabiliyetini muazzam seviyeye taşımaya çalıştığı sonucuna varabiliriz. Memlükler belki hareket halindeki at üzerinden gruplar halinde düzgün atış talimi yapmıyorlardı, ancak onun yerine düşmanlarından daha 198 hızlı ve isabetli atış yapma meziyeti elde etmişlerdi.746 Moğol süvarileri atışlarında isabet kaydetmek için düşmana süratle yaklaşmak zorunda oldukları halde, Memlük okçuları sabit vaziyette duran atlarının üzerinden uzun mesafe atışlarında daha avantajlı durumdaydılar.747 Moğolların at ve sürat üstünlüğü ile muhasımlarını çevirme ve ortadan kaldırma gücüne karşı Memlükler seri ve isabetli atışlarıyla kuvvet dengesini kendi lehlerine değiştirebilme ve bu şekilde düşmanlarına üstünlük sağlama imkanına sahiptiler. Yani sabit duran Memlük okçu birlikleri, süratle ve nispeten isabetsiz atışlarla kendilerine yaklaşmakta olan Moğollara galip gelebilirlerdi. Hareket halinde olmayan okçuların, kendilerine saldıranlara ağır kayıplar verdirmesi daha kolaydı.748 Gelecek savaş, tecrübeli amatör savaşçılar olan Moğollar ile profesyonel Memlük birlikleri arasında cereyan edecekti. Memlük askerleri tıbâk adı verilen okul-kışla merkezlerinde her türlü düşmanı etkisiz hale getirmeye yönelik profesyonel askerî tahsil görmüşlerdi. Moğol askerleriyle hiçbir şekilde kıyaslanamayacak sportif bünyeleri ve fizikî kondisyonları, tüm el silahlarını maharetle kullanma kabiliyetleri bulunuyordu.749 Üstelik bu kalifiye askerler, harp sırasında toplanma ve dağılmayı seri şekilde gerçekleştirebilme vasfına sahiptiler.750 Hulâsa, iki ordunun esas kuvvetlerinin sayısı aynı olsa dahi askerlik kalitesi 746 Preiss’e (agm., s. 146) göre Aynicâlût Savaşı, Memlük okçu süvarilerinin aynı tarzda silahlanmış Moğol askerleriyle rekabet edebileceklerini ispat ettikleri bir savaştı. 747 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 321-324. Kaldı ki Memlük saflarında bulunacak Türkmenler ve Hârizmliler de Moğol istîlâsı neticesinde Suriye’den Mısır’a gelmiş, göçebe hayat tarzı yaşamakta olan gruplardı. Moğollarla teçhizat ve harp usulü bakımından benzer koşullarda bulunduğunu düşündüğümüz bu gruplar, hareket halindeki atlarının üzerinde ok ve yay kullanan Moğollara karşı koyma hususunda pekala iş görebilirdi. Yani Memlük İslâm ordusunda da Moğol tarzı muharebeye hiç de yabancı olmayan birlikler mevcuttu. Sanıyoruz ki bu durum, Aynicâlût Savaşı’nda Memlük ordusunun okçuluk kalitesine bir miktar katkıda bulunmuştur. 748 Nitekim daha sonra 699/1299 senesinde Memlüklerle Moğollar arasında Hıms yakınlarında vuku bulan İkinci Hıms Savaş’ında Memlüklerin baskınına uğrayan Moğollar da buna mecbur olmuşlar ve aynı şekilde atlarından inerek kendilerini Memlük askerlerine karşı oklarıyla müdafaa etmek suretiyle Memlükleri geri çekilmeye mecbur etmişlerdir. Ancak bu durum Memlüklerin Moğollardan okçulukta daha mahir oldukları hakikatini değiştirmez. Zaten bu İkinci Hıms Savaşı’ndaki Moğol galibiyetinin asıl sebebi Moğolların sayıca üstünlüğü olmuştur. Bkz. Vassâf, age., s. 226; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 324, 53 no’lu dipnot; ayrıca bkz. s. 325; Kâsım Abduh Kâsım, “Muhammed b. Kalavun”, DİA, XXX, 547. 749 Memlük askerleri bir bakıma kadim ve haşin bir harp geleneğinin ve seçkin süvari grubunun katılaşmış zihniyetini temsil ediyor, bineğe hâkimiyet, yay, kılıç, mızrak ve gürz gibi el silahlarının istimalindeki ustalığı her şeyden üstün tutuyordu. Bu da her bir Memlük süvarisini rakibi için tehlikeli hale getiriyordu. Bu harp mantığı Memlük Devleti’nin inkırazına değin devam etmiştir. Bkz. V. J. Parry, “İslam’da Harb Sanatı”, (trc. Erdoğan Merçil-Salih Özbaran), İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sa. 28-29, (İstanbul 1975), s. 204. 750 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 325-326. 199 bakımından Memlükler, Moğollardan mukayese kabul etmeyecek derecede üstündüler.751 Okçuluk bakımından Memlüklerin üstünlüğe sahip olduğunu belirttik, bizce göğüs göğüse muharebede de Moğolların Memlükler karşısında galibiyet ihtimali çok zayıftı. Üzerinde durulmadan geçilemeyecek bir nokta da şudur: Bütün profesyonellikleri ve harp sanatındaki maharetlerinin yanı sıra, Memlük grupları ve özellikle Bahrî Memlükler için geçerli olup onlara muharebeyi kazanma gayreti veren husus, intikam ve kan dökücülük duygusuydu. Memlükler ekseriyetle Moğol istîlâsına maruz kalan Kıpçak steplerinden getirilmiş, aileleri Moğollar tarafından mahvedilmiş kimselerdi. Vâkıa onları yetiştirecek efendileri tarafından satın alındıktan ve eğitim dönemine girdikten sonra iyi bir hayat sürmüşlerdi. Üstelik - hizipleşmeler bir tarafa bırakılırsa- on senedir Mısır’daki hâkim güç onlardı. Ancak her şeye rağmen bu gençler hür kimseler iken Moğollar eliyle vatanlarından koparılmışlar ve köleliğe mahkûm edilmişlerdi. Memlük ordusunda bu macerayı yaşamış her bir fertte Moğollara karşı az veya çok asabî bir düşmanlık bulunduğunu tahmin etmek güç değildir. Buna Kıpçakların bünyesinde bulunan tabiî sertlik ve askerlik münasebetiyle aldıkları zorlu eğitim752 ilave edilince, fiziksel bakımdan 751 Amitai-Preiss (agm., s. 128; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 44-45), Yûnînî’nin (age., I, 360; ae., II, 115) Aynicâlût Savaşı’nda bulunan İlhanlı ordusu için “Tatar”, Muharrem 659/Aralık 1260 tarihinde gerçekleşecek olan Birinci Hıms Savaşı’nda bulunacak İlhanlı ordusu için “Moğol” kelimelerini kullanmasından hareketle; Aynicâlût’ta yer alan Moğol kuvvetlerinin İlhanlı hizmetindeki yardımcı kuvvetlerle takviye edilmiş oldukları ve bunun da Moğol ordusunun harp kalitesini düşürdüğü, Birinci Hıms Savaşı’nda ise tamamen Moğollardan müteşekkil bir kuvvetin Memlüklerle harbe tutuşmuş olduğu sonucuna varmıştır. Yani Preiss’e göre Aynicâlût’taki Moğol mağlubiyetinin muhtemel bir sebebi, Moğol ordusundaki yardımcı kuvvetlerin bu ordunun kalitesini düşürmesidir. Ancak Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusunda da çok sayıda gönüllünün bulunduğu hatırlanırsa bunun Moğol mağlubiyeti için geçerli bir mazeret olmayacağı anlaşılır. Yine Nuray Ergun’un Ayni Câlût Savaşı ve Neticeleri adlı tez çalışmasında (agt., s. 45) belirttiği üzere, adı geçen Birinci Hıms Savaşı’nda Moğolların başka milletlerin askerlerini kullanmaksızın ve dolayısıyla daha kaliteli bir orduyla savaş meydanına çıkmalarına rağmen kendilerinden sayıca az olan Memlüklere mağlup olmaları Preiss’in tezini çürütmektedir. Şu halde Memlük askerlerinin Moğol askerlerinden daha üstün ve kabiliyetli askerler olduklarını tartışmaya açmak dahi yersizdir. 752 Memlüklerin eğitim süreleri boyunca tıbâktan dışarı çıkamadıkları anlaşılıyor. Özellikle Bahrî Memlükler saltanatının ilk devirlerinde tahsil gören Memlük asker namzetleri içtimâî hayattan adeta tecrit edilmişlerdir. Bu şekilde halkla ihtilatı engellenen Memlükler, sadece hoşdâşlarıyla bir aradadırlar ve bu da onların bünyelerini ister istemez sertleştirmiştir. el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun devrinde bunların haftada bir defa olmak üzere şehirde banyo yapmalarına ruhsat verilmişti. Makrîzî’nin (el-Hıtat, II, 213; ayrıca bkz. Rabie, agm., s. 154) ifadelerinden o zamana kadar böyle bir uygulama olmadığı anlaşılıyor. Demek istediğimiz, Memlüklerin sertliğini değerlendirirken onların aldıkları sıkı askerî tahsilin yanında bu “tecrit edilme” durumunu da hesap etmek gerekir. Topluma karışmayan, sürekli fiziksel sertlik ihtiva eden harp sanatlarıyla uğraşan ve zaten kölelik gibi zor bir 200 yeterli olduğu kadar ruhî yönden de harbe hazır, daha doğrusu istekli bir asker tablosu karşımıza çıkmaktadır ki; zaten Moğollar gibi bir düşmanla savaşa, ancak maneviyatı kuvvetli bir orduyla girilmesi gerekmektedir. Moğollar istîlâ boyunca sayısız mamur memleketi tedhiş ve terörle ele geçirmişlerdi. Özellikle Ortadoğu’daki birçok İslâm beldesi akıllara durgunluk veren Moğol korkusu sebebiyle mukavemet göstermeksizin teslim olmuştu. Fakat bu Kıpçak gençleri, aralarında ırken kurbiyet bulunan Moğollardan diğer kavimlerin korktuğu kadar korkmuyorlardı.753 Baybars ve genelde Bahrî Memlükler örneğinde görüldüğü üzere, askerî eğitimleri bu korkusuzluklarını pervasızlık seviyesine çıkartmıştı. Elbette bütün bunlara gazâcihâd kavramlarının tesirini ilave etmek lazımdır. Moğolların bünyesine nüfuz etmiş “cihan hâkimiyeti” fikrinin bir tezahürü olan dünyaya hâkim olma düşüncesine ve bu düşünce adına her türlü kan dökücülüğü mübah sayma vasfına, ancak Memlüklere özellikle Kutuz tarafından şiddetle telkin edilen gazâ ve cihâd mefkûreleriyle karşı koyulabilirdi. Cihâd kavramının ön plana çıktığı devirlerde müslümanların ne çetin düşmanlar olduğunu Bizanslılar, Haçlılar, Ermeniler ve Gürcüler pek iyi biliyorlardı; bunu bir kez de Moğollara kabul ettirmek lazımdı. Gerçi harpten kısa süre önce - Moğollarla savaşacak her orduda olduğu gibi- Memlük ordusunda da bir “Moğol korkusu” başgösterecek, bununla birlikte Sultan Kutuz’un çabası sonucu ordunun maneviyatı üst seviyelere çıkacaktır. 1.3. Sultan Kutuz’un el-Melikü’s-Sa‘îd ve el-Melikü’l-Eşref ile Muhâberesi el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, kumandası altındaki Memlük İslâm ordusuyla Kāhire’den ayrılması akabinde, Moğollara itaat etmiş Eyyûbî hükümdarları olan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ ile Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân’a elçi vasıtasıyla mektup gönderdi. Bu bilgiyi veren kaynaklarımızdan Nüveyrî, Sultan’ın bu elçi gönderme hayattan gelmiş olan Memlüklerin hoşdâşlarından başka dost, düşmanlarını yok etmekten başka hedef tanımamaları, böylece tabir caizse duygusal yönü zayıf birer harp makinesi haline gelmeleri tabiî idi. 753 Memlüklerin korkusuzluğu Cahen’in (Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, (trc. Mustafa Daş), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010, s. 286) dediği gibi Mısır’ın istîlâ edilen bölgelere coğrafî uzaklığından ve dolayısıyla Moğollarla hiç karşılaşmamış olmaktan değil, yine onun belirttiği Güney Rusyalı Türk yani Kıpçak olmaktan ileri geliyordu. 201 işini onun orduyla birlikte Sâlihiyye’ye varmasından evvel göstermektedir. 754 Sultan, Moğollara karşı harbetmek için kendilerinden muavenet istemekte ve Moğollara karşı tek vücut olma tavsiyesinde bulunmaktaydı. Sultan’ın maksadı eğer mümkün olursa bu iki müslüman hükümdarı kendi tarafına çekmek, mümkün olmazsa da en azından vuku bulacak savaşta onları tarafsız bırakmaktı. Kutuz’un elçisi evvelâ el-Melikü’s-Sa‘îd’in nezdine giderek Sultan’ın mesajını iletti. Ancak Moğol tahakkümü altında bulunmaktan rahatsızlık duymayan, bilakis Moğollara sadakat gösteren el-Melikü’s-Sa‘îd755 Kutuz’un mektubunun muhtevasını öğrendikten sonra gerek elçiye, gerekse elçiyi gönderen Sultan Kutuz’a ağır hakaretler etti; “Kim o çocukla ittifak edecek, onun itaati altına girecek yahut ona katılacakmış?!” şeklinde Sultan’ı küçümseyici sözler sarfetti. Elçi onun herhangi mâkul bir cevap vermesinden ümidini keserek bu kez el-Melikü’l-Eşref’in yanına gitti. el-Melikü’l-Eşref Hülâgû tarafından Bilâd-ı Şâm nâibi tayin edilmiş olup Dımaşk’a yerleşmişti. Ancak belki bu sıralarda kendi memleketi olan Hıms’a yahut İlhan tarafından idaresi kendisine teslim edilen bir başka mevkie dönmüştür. Çünkü Dımaşk’ta Moğol kuvvetleri bulunuyordu; elçinin onlara yakalanmadan Dımaşk’a girerek el-Melikü’l-Eşref’e mülaki olması, hele Kutuz’un Moğollara karşı ittifak teklifini ona iletmesi son derece müşküldü. Bu yüzden el-Melikü’l-Eşref Memlük elçisini huzuruna kabul ettiği sıralarda Dımaşk haricinde olmalıdır. Memlük elçisiyle başbaşa görüşen ve onu kendisi ile aynı seviyede bir sedire oturtan el-Melikü’l-Eşref, Kutuz’un mesajını dikkatle dinledi ve cevaben: “Seni gönderen efendinin önünde yer öp ve ona de ki; ben onun emrine amadeyim ve onunla beraberim. Onu bu dine yardım olarak ikâme eden Allâh’a hamdolsun.” 756 Bundan sonra el-Melikü’l-Eşref, Sultan Kutuz’a iletmesi için elçiye, kendisinin bir muharebe halinde Moğollardan yüz çevireceğini söyledi. Elçiye yüklü miktarda altın 754 Nüveyrî, age., XXIX, 302. Ancak günümüz araştırmacılarından Mervân Şeyh el-Ard (agm., s. 315) Sultan Kutuz’un Memlük İslâm ordusu Akkâ’da bulunduğu sırada mezkûr Eyyûbî hükümdarlarına elçi gönderdiğini söylemektedir. 755 Moğolların el-Bîre (Birecik) kalesini işgalleri sırasında kalede mahpus vaziyette buldukları elMelikü’s-Sa‘îd’in Hülâgû tarafından taltif edilerek kendisine Banyas ve Subeybe’nin iade edildiğini söylemiştik. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 48, 51; Yûnînî, age., I, 361. Bu yüzden o, İlhan’a sadık kalmıştı. 756 Bu ikinci cümle Nüveyrî (age., XXIX, 302) tarafından ilave edilmişe benziyor. Nüveyrî’nin, elMelikü’l-Eşref’in Sultan Kutuz’u tazim etmek maksadıyla onun gönderdiği elçinin önünde yer öptüğüne dair nakli ise kuşkusuz mübalağalıdır. 202 hediye eden el-Melikü’l-Eşref, -herhalde bizzat Sultan’ın huzuruna gelemediği içinözür de beyan ettikten sonra elçiyi uğurladı.757 Elçinin Memlük ordugâhına dönüş vaktini tespit edemiyoruz. Ancak gerek savaş sırasındaki hadiselere, gerek Sultan Kutuz’un savaş sonrasında bu iki Eyyûbî hükümdarına davranış biçimine bakılınca mezkûr cevapların savaştan önce Sultan’a iletilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 2. Sâlihiyye’de Gerçekleşen Hadiseler ve Sultan Kutuz’un Emîrleri Cihâda Teşvik Eden Konuşması el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz kumandasındaki Memlük İslâm ordusu yukarıda bahsettiğimiz fizikî ve ruhî vaziyette Kāhire’den ayrıldı ve Sâlihiyye’ye doğru yürüyüşe geçti. Kutuz’un planına göre burada ordu teftiş edilecek ve orduya sonradan katılacak birlikler beklenecekti. Ancak hareketten sonra orduda birtakım intizamsızlıklar, disiplinsizlikler görülmeye başlandı. Ordudan yer yer firarlar gerçekleşiyordu. Bu durumun önünü almak şarttı. Cihâd için hareket eden bir ordudan kaçmak hem en büyük günahlar arasındaydı, hem de cezasız kalmaması icap eden ciddi bir disiplin suçu teşkil ediyordu. Sultan Kutuz, ordudan ayrılarak geri gelmeyen ve bir yerlerde saklanan erlerin bulunması ve bunların sopa atılmak suretiyle cezalandırılması yönünde civardaki valilere emirler vererek disiplinsizliğin önüne geçmeye çabaladı.758 Nihayet Memlük İslâm ordusu Sâlihiyye’ye vararak burada kamp kurdu. Bu sırada Ramazân ayı girmiş bulunuyordu. Bunu, Hama Eyyûbî hükümdarı elMelikü’l-Mansûr Muhammed’in maiyetinde bulunan ve Sâlihiyye’ye kadar ona eşlik eden İbn Vâsıl’ın onunla birlikte bir akşam iftar yaptığına dair ifadelerinden anlıyoruz.759 Ancak el-Melikü’l-Mansûr büyük sofralar kurdurmak ve askerden ayrı olarak geniş bir meclis eşliğinde iftar yemeği yemek suretiyle seri harekete mecbur Nüveyrî, age., XXIX, 302; İbn Haldûn, age., s. 1454. Şeyh Yûnînî (age., II, 312) bu haberleşmeyi daha kısa ve öz şekilde aktarmaktadır. Buna göre Sultan Kutuz el-Melikü’l-Eşref’in hakikatte hangi tarafa mâil olduğunu anlamaya çalışmış, onun içten içe Memlüklere taraftar olduğunu anladıktan sonra da bir savaş vukuunda Hıms askerleriyle Memlük askerlerinin birbirleriyle çarpışmaya girmeyecekleri üzerinde onunla görüş birliğine varmıştır. Diğer bazı kaynaklarımız da muayyen bir zaman vermeksizin el-Melikü’l-Eşref’in Moğollardan ayrıldığını ifade etmektedirler. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Aynî, age., V, 244. 758 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 52. 759 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 203 bir ordunun kumandanlarının bulunmaması gereken hareketlerde bulunmuş olacak ki, Sultan Kutuz Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay’ı ona göndererek onu ikaz etmiş; “Bu günlerde sofra kurmakla zaman harcama, bilakis her askerine çantalarında taşımak üzere birer et parçası tevzi et, bu şekilde iftar etsinler. Sen de askerinle birlikte ol. Acele et, acele et!” diyerek onun oyalanmasına engel olmuştur.760 Sultan Kutuz Sâlihiyye ordugâhında emrindeki bütün kumandanları topladı ve harp mevkiinin yeri hakkında istişarede bulundu. Kumandanlarda genelde Sâlihiyye’de düşmanı karşılamaktan yanaydı.761 Zaten ümerânın en azından bir kısmı önceden beri Moğollarla doğrudan karşılaşmayı arzulamıyordu; bunlar Mısır’ın şark hudutlarına doğru bir operasyon gerçekleştirdikten ve Moğollara gövde gösterisi yaptıktan sonra ordunun Kāhire’ye dönmesini umuyorlar, Suriye’ye girmeyi hiç istemiyorlardı. Ordu Kāhire’den cihâd maksadıyla ayrıldığı halde şimdi ümerâdan birçok kimse Moğollarla karşılaşmaktan çekiniyordu. Bu durum askere de sirayet ederse Moğollar önünde ağır bir yenilgi almak işten bile değildi. Moğollar her geçen gün bir nahiyeyi yahut kaleyi işgal ediyor, halkını kılıçtan geçiriyorlardı. İhtimal ki Moğol vahşetine dair Şâbân ayı içerisinde sürekli gelen haberler emîrlerin maneviyatını bozmuş, onları düşmanla karşılaşmaktan çekinir hale getirmişti. Aslında onlar büsbütün haksız değillerdi; Moğolların Suriye’de saçtığı dehşet Suriyelileri Mısır’a ilticaya mecbur ettiği gibi762 Mısır ahalisinden birçok kimseyi de bu ülkeyi terke zorlamıştı. Moğollar Mısır, Hicâz, Yemen ve Mağrib haricinde istîlâ edilmedik İslâm ülkesi bırakmamışlardı. Yollar Hicâz’a ve Yemen’e kaçmakta olan müslüman kafileleriyle doluydu. Mısır’da bulunan Mağribliler de Mısır’ın tehlikede olması dolayısıyla ülkelerine dönmekteydiler. Mısır’dan başka gidecek yeri olmayan mağdurlar ise Bağdâd ve Haleb’deki toplu katliamların kendi başlarına da geleceğine kesin gözüyle bakıyorlar, endişe ve çaresizlik içinde bekleşiyorlardı. Moğol korkusu 760 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; İbn Kesîr, age., XIII, 396; Aynî, age., V, 259; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72. 761 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 762 Sultan Kutuz’un Moğollarla mutlaka karşılaşmayı istemesinde Mısır’a gelen bu Suriyeli mültecilerin de rolü olmalıdır. Moğol mezâlimine görgü tanıklığı yapmış bu kimseler Memlüklerden imdat talebinde bulunuyorlar, Suriye’nin bir an evvel kurtarılmasını rica ediyorlardı. Bkz. Süyûtî, Hüsn, II, 38; Cenâbî, age., vr. 305b. 204 bu müslümanları kıpırdayamaz vaziyete sokmuştu.763 Ancak bilhassa asker arasında firarların görülmesi korkunun seviyesini gösteriyordu. Kutuz’un fikri, seri bir yürüyüşle bir an evvel Suriye’ye girmek ve Moğollarla burada karşılaşmaktı. Fikrini beyan ettiği vakit ümerâdan itirazlar yükseldi, ekseriyet Sâlihiyye’de kalmak ve burada Moğolların gelişine hazırlanmak arzusundaydı. Ancak “muharebe sürat işidir” düsturunu savunan, ordudaki firarlar ve emîrlerin isteksizliği dolayısıyla ortaya çıkan durumun vahametini müşahede eden Sultan Kutuz, hazır bulunan kumandanlara şu meşhur konuşmayı yaptı: “Ey müslüman emîrler! Nice zamandır Beytü’l-Mâl’den ekmek yediğiniz halde şimdi savaşmak istemiyor, çarpışmayı kerih görüyorsunuz. İşte ben Allâh’ın ve Resûlü’nün tâatine müteveccih olduğum halde, Allâh’ın kullarının üzerindeki belayı defetmeye gidiyorum. Sizden cihâdı tercih eden kimseler bana yoldaş olsun, bunu arzulamayanlar ise evlerine dönsünler. Yüce Allâh her işe muttalidir, herkesin yaptığından haberdardır. Müslüman kadınlarının namusuna gelecek halelin vebali ise harpten çekinip geride kalanların boynunadır!”764 Sultan’ın tesirli nutkuna rağmen o anda müspet netice alınamadı. Meclis bu şekilde dağıldı. Gece olunca Sultan Kutuz hazırlığını itmam edip -yanında muhtemelen sadece şahsî birliği olduğu halde- yürüyüşe karar verdi. Hareket için kösler vurduran Sultan, “Moğollarla tek başıma harbedeceğim” diyordu. İstişare sırasında Sultan’a muvafakat göstermeyen emîrler Sultan’ın ansızın Suriye’ye doğru yola çıkmaya hazırlandığını, Memlük İslâm ordusunun en iyi yetişmiş askerleri olan Bahrî Memlüklerin de ona uyduğunu görünce derhal birliklerini yürüyüşe geçirdiler ve Sultan’ın peşi sıra yola koyuldular.765 Sultan’ın ümerâ ile düşmanın karşılanacağı mevki hakkında istişaresi ve Sâlihiyye’den hareketi hakkında Nüveyrî biraz farklı malumat veriyor. Buna göre Sultan Kutuz emîrlerin Sâlihiyye’de Moğolları bekleme yönündeki görüşlerini 763 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71-72; Ğāmidî, age., s. 105; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 265. 764 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Sallâbî, age., s. 116-117. 765 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515. 205 zahirde kabul etmiş, ancak ertesi sabah kösler vurdurarak Suriye istikametinde çöle doğru hareket emri vermiş, istişarede alınan karara muhalefet ettiği halde hiç kimse Sultan’a itirazda bulunmamış ve her emîr kendi birliğini onun ardı sıra yürüyüşe geçirmiştir.766 Bu kaydın sıhhat derecesini tayin edemiyoruz. Ancak Sultan evvelâ emîrlere muvafakat etmiş; sonradan Sâlihiyye’de beklemenin askerde uyuşukluğa sebep olacağını, ordunun muharebe isteğini azaltacağını düşünerek fikir değiştirmiş olabilir.767 Belki de Sultan bu karar değişikliğini ümerâya tebliğ ettiği vakit kendisine emîrler tarafından itirazda bulunulmuş ve bunun üzerine de o, söz konusu konuşmayı yapmaya mecbur olmuştur. Sultan Kutuz’un Moğolları Mısır yerine Suriye’de karşılamak istemesinin nedeni üzerinde bir miktar durmak gerekir. İlk bakışta Memlük ordusunun müdafaa pozisyonunda bulunması mâkul bir hareket gibi görünebilir. Birlikler bu şekilde dinlenmiş ve kendi merkezlerine, Kāhire’ye yakın vaziyette düşmanı karşılamış olacaklardı. Moğollar ise uzun bir yol katetmiş olacaklar ve birçok zahmetle çölü aştıktan sonra bitkin vaziyette hasımlarının karşısına çıkacaklardı.768 Esasen harp mevkiini kendileri tayin etmeleri dahi Memlükler için başlı başına bir avantajdı. Ancak bu hareketin mühim dezavantajları da mevcuttu. Bir kere, yukarıda zikrettiğimiz gibi, beklemek orduların düşmanıydı. Sâlihiyye’de düşmanı beklemek Memlük İslâm ordusunun savaşma azmini azaltabilir, orduda rehavet ve bıkkınlık alâmetleri görülmesine sebep olabilirdi. İkincisi, cihâd kararının alındığı toplantıda da zikredildiği üzere, Memlükler mağlup olurlarsa iltica edecekleri bir mevki bulunmamaktaydı. Memlük ordusu müdafaaya karar verip de Mısır’da Moğolları bekleseydi, bir mağlubiyet halinde çölden başka hiçbir yere kaçma imkanı bulamayacaktı. Ancak Suriye’de bir mağlubiyet halinde Mısır’a doğru çekilerek ikinci bir harbe yahut en azından müdafaaya hazırlanma fırsatı bulunuyordu. Galibiyet halinde de aynı durum söz konusuydu; Suriye’de Moğol ordusunu yenmeleri Memlüklere düşmanlarını daha kuzeye atma, belki bütün bütün Suriye’den çıkarma fırsatı verecekti. Moğollara Mısır’da galip gelmek ise Moğolların en fazla 766 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 767 Preiss, age., s. 37. 768 Preiss, age., s. 37-38. 206 Suriye’ye çekilmelerine sebep olacaktı.769 Üçüncü olarak Sultan Kutuz’un orduda Moğol casuslarının yahut en azından taraftarlarının mevcudiyetinden endişe ettiği akla gelmektedir. Moğolların Mısır’a gelmesini beklerken emrindeki askerin bu türlü yıpratıcı unsurların muhtemel telkinlerine kapılmaması için Sultan daha fazla beklemeyi uygun görmemiş olabilir. Bunlardan başka Kutuz’un, İlhan’ın nispeten az miktarda Moğol askerini Suriye’de bırakarak çekilmesi vesilesiyle Moğolların geçici zaafından istifade ederek bu Moğol kuvvetlerini imha etmeyi planladığını düşünebiliriz.770 Moğollara Azerbaycan’dan yahut İlhanlı tâbiiyetindeki herhangi bir bölgeden askerî destek gelmeden bu iş bitmeliydi. Ayrıca Suriye topraklarında ilerleyecek bir İslâm ordusu, bölgede inisiyatifi Moğolların elinden almış olacaktı.771 Hem farzımuhal Memlükler mağlup olsalar bile onların Mısır’dan Suriye’ye yürümelerinin bir süreliğine Moğolların Suriye’deki sivil müslüman halka yönelik katliamlarını geciktireceğini tahmin edebiliriz; zira muhtelif kalelerin ve beldelerin işgaliyle ve buralarda katliamlar gerçekleştirmekle meşgul Moğol birlikleri, Memlüklerin gelişiyle bu fena işleri bırakarak Memlük ordusuyla uğraşmak durumunda kalacaktı. Nitekim öyle olmuştur. Son olarak belirtilmesi gereken de şudur: Taarruz eden taraf psikolojik harpte üstünlüğü ele geçirmiş olacaktı, müdafi konumda bulunan bir ordunun maneviyatının bozulması daha kolaydı. Moğol istîlâsının en başından beri müslümanlar savunma savaşı yapıyorlardı, artık bu durumu değiştirmenin ve taarruza geçmenin vakti gelmişti. Yine Memlük İslâm ordusunun ve onların idarecisi mevkiini işgal eden el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un zafere, müslümanların da bu zaferin haberini duymaya bir an evvel ihtiyaçları vardı. Bu gibi sebepler yüzünden harp için Suriye’ye doğru ileri harekâtta bulunma yönündeki görüşü, kanaatimizce Sultan Kutuz’un en isabetli görüşlerinden biridir.772 769 Preiss (age., s. 38) de aynı görüştedir. 770 Sultan Kutuz, Hülâgû’nun Ketboğa’yı bir miktar askerin başında Suriye’de bırakıp çekildiğinden haberdardı. Bkz. Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Zehebî, Düvelü’l-İslâm, II, 177; Aknerli Grigor, age., s. 36; Hândmîr, age., III, 252. 771 Preiss, age., s. 38. 772 Bütün bunlar haricinde Sultan’ın, Haçlıların elinde bulunan Suriye sahil kesimine yakın bir mevzii savaş alanı olarak düşündüğü tahmin edilebilir. Akkâ toprakları müslüman kuvvetlerinin olası bir mağlubiyette başka bölgelere intikali için emin bir bölgeydi. Bu konuda bkz. Sallâbî, age., s. 118. Bununla beraber evvelâ Haçlılarla bu hususu müzakere etmek gerekiyordu ki, bu da biraz ileride vuku bulacaktır. 207 Sultan’ın nutku hakkında da bir değerlendirme yapmak iktiza ediyor. Aslında bu konuşmanın emîrleri müteessir etmiş olduğunu tahmin etmek güç değildir. Sultan bütün samimiyetiyle cihâddan, Allâh ve Resûlü’ne itaatten ve müslümanların namusundan bahsediyor, kendilerini korkaklık, ahde vefasızlık, Beytü’l-Mâl’den haksız yere maaş alma ve müslümanların haremini putperestlerin ayakları altına atma ile itham ediyordu. Bununla birlikte emîrleri belki en ziyade rencide eden noktalardan biri, Sultan’ın, ümerânın kendisini terketmesi halinde tek başına Moğollarla çarpışmaya gireceğini söylemesiydi. Bütün bunlar Memlük ümerâsının kendilerini suçlu hissetmesine sebep olmuştu.773 Sultan Kutuz, bu hareketiyle müslümanların himayesi ve İslâm beldelerinin kurtarılması şeklindeki hedeflerin gerçekleşmesi için lazım olan azmin canlı bir örneği olarak maiyetine ders veriyordu. Kutuz’un Moğollarla alakalı her türlü meselede başından beri metin duruşu ve azmi, özellikle devamlı olarak askerlerini gazâya teşvik etmesi onu sadece Memlük sultanı olmaktan çıkarmakta, hadiselerin tam ortasında yer alan mühim bir unsur haline getirmekteydi. Ne olursa olsun Sâlihiyye’den ayrılmamak gerektiği fikrinde olan ve Sultan Kutuz’un Moğollardan çekinmekle itham ettiği grubun kimliğine gelecek olursak; ilk olarak bunların Moğolların önünden kaçarak Mısır’a gelmiş gruplardan bir grup, mesela Hârizmliler olduğu akla gelse de; biz Sultan’ın “Beytü’l-Mâl’in ekmeğini yeme” ile alakalı ifadelerinden hareketle bunların bir kısım Mu‘izziyye ümerâsı yahut Bahriyye haricindeki Sâlihiyye ümerâsı olduğunu düşünüyoruz. Moğollarla karşılaşmak için sabırsızlanan -başta Baybars el-Bundukdârî olmak üzere- Bahriyye ümerâsı ise hiç şüphe yok ki Sultan’ın seri yürüyüşle Suriye’ye girmeye ve Moğolları Suriye’de ezmeye yönelik arzusunun destekçileri mevkiindeydiler. Özellikle Baybars muharebe ile ilgili her mevzuda Kutuz’la görüş birliği halindeydi.774 Yine Sâlihiyye ümerâsından olup atabekü’l-asâkir mevkiinde bulunan ve her işte Sultan Kutuz’a muvafakat ettiğine şahit olduğumuz Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib de herhalde Sultan’a muharebe yeri tayini meselesinde bir itirazda bulunmayanlar, bilakis onu destekleyenler arasındadır.775 773 Preiss, age., s. 37. 774 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63; Preiss, age., s. 37. 775 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 208 Sultan Kutuz hem yaptığı konuşmayla, hem de ibraz ettiği cesaretle emîrleri kendisine muvafakate mecbur etmiş ve onları tekrar cihâd ordusuna kazandırmıştı. Evvelce kendisine itiraz eden ümerânın niyetlerini düzeltmesi ve onlara gazâ bilinci aşılaması yönüyle el-Melikü’l-Muzaffer’in büyük bir idareci, İslâm’ın gazâ-cihâd ve vatan müdafaası yönündeki emirlerini icra etmeyi ulvî birer vazife telakki eden hamiyetperver bir kumandan olduğunu takdir etmek gerekir. Onun bilhassa son hareketi Moğollarla hesaplaşma hususunda kalplerdeki tereddütleri büyük ölçüde gidermişti. Memlük İslâm ordusu bu manevî hava içerisinde ve Ramazân ayı dahilinde776 Sâlihiyye ordugâhını terkederek çöle girmiş, kuzeye ilerliyordu; düşmanla Suriye topraklarında yüzleşilecekti.777 3. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût’a Varmasına Kadar Vuku Bulan Hadiseler 3.1. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Öncü Kuvvetinin Başında İleri Gönderilmesi ve Gazze’de Moğollarla İlk Karşılaşma el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Sâlihiyye’den hareket etmeden evvel, görüşlerini değerli bulduğu ve savaş gücüne güvendiği Emîr Rükneddîn Baybars elBundukdârî’yi Memlük İslâm ordusunun talî‘a (öncü) kuvveti kumandanı tayin etmişti. Ordunun Sâlihiyye’den ayrılmasıyla beraber Baybars, yine Bahriyye’den olduğunu tahmin ettiğimiz bir miktar süvariyle birlikte ordugâhtan süratle ayrıldı. Aldığı emirler; düşman hakkında istihbarat toplamak ve muhtemelen asıl büyük karşılaşmaya giderken Memlük İslâm ordusunun yolunu düşman müfrezelerinden temizlemekti.778 Bunun için öncelikle ordunun yol güzergahında bulunan Gazze’ye ulaşmak ve burayı düşmandan emin hale getirmek gerekiyordu. Bu yüzden Baybars, Gazze’ye ilerledi. 776 Ordunun Sâlihiyye’ye varış tarihini Ramazân başları olarak tespit etmiş olmakla birlikte, Sâlihiyye’den Suriye’ye hareket gününü tam olarak tespit edemiyoruz. Ancak seri hareketle Suriye’ye girmek isteyen Sultan Kutuz’un Sâlihiyye’de birkaç günden ziyade beklemediği görüşündeyiz. 777 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 778 Safedî, el-Vâfî, X, 208; Makrîzî, es-Sülûk, I, 515; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 221. 209 Dımaşk havalisinde bulunan ve 15 Şâbân 658/26 Temmuz 1260’ta 779 Mercü Berğūs’ta Dımaşk müdafilerinin reisleri Nakîb Cemâleddîn b. es-Sayrafî el-Halebî ile Emîr Bedreddîn Muhammed b. Karaca’yı şehid ettiren Ketboğa, Baydara’yı da ileri karakol vazifesiyle Gazze’ye göndermiş780 ve kendisi Ba‘lebek’e gelmişti. Dolayısıyla Baybars’ın birliği Gazze’ye ilerlediği sırada Gazze Moğol tahakkümünde bulunuyordu. Bu sıralarda Baydara Memlük İslâm ordusunun Mısır’dan Suriye’ye ilerlemekte olduğunu, Memlük öncü birliğini teşkil eden savaşçıların Gazze’ye yaklaştığını öğrendi ve derhal Oğul Bek adlı bir ulağı Ketboğa’ya göndererek onu durumdan haberdar etti. Ketboğa ise cevaben “Yerinde kal ve beni bekle” demek suretiyle Baydara’ya kendisi yetişene kadar dayanması talimatını verdi.781 Baydara söz konusu talimatın gereğini hakkıyla yerine getiremedi. Gazze’de Baydara kumandasındaki Moğol ileri karakol kuvvetiyle karşılaşan Memlük kuvveti, doğrudan hücuma geçerek Moğollarla çarpışmaya girdi. Taraflar arasındaki vuruşma bir müddet devam etti ve nihayet Memlük öncü birliği, buradaki Moğol kuvvetlerini püskürterek Gazze yolunu emniyete almayı başardı. Baydara mağlubiyeti kabul ederek emrindeki kuvvetle birlikte firar etmiş, Âsî nehri kıyısına çekilmişti.782 Reşîdüddîn’in mekân ismi vermeksizin aktardığı bu çarpışmanın Gazze’de vuku bulduğuna şüphe yoktur. Zira Memlük kaynaklarından anlaşıldığına göre burası Memlük İslâm ordusunun yol güzergahında bulunuyordu, dolayısıyla Memlük öncü kuvveti öncelikle buraya sevkedilmişti. Gazze muharebesi, daha doğrusu çatışması hakkında kaynaklarımızdaki malumat son derece azdır. Meseleyi biraz daha aydınlatmak adına tahlile girişirsek, hadiseyi çok kısa fakat diğer kaynaklara nispetle daha belirgin olarak aktaran Reşîdüddîn’in bariz bir hata yaptığını görürüz. Müellif Gazze çarpışmasında İslâm kuvvetini idare eden kişinin bizzat Sultan Kutuz olduğunu söylemektedir. Ancak bunu kabul etmek mümkün değildir. Çünkü Kutuz’un Sâlihiyye’den hareketi hakkında bilgi veren kaynaklarımız, onun Gazze’ye 779 Hatırlanırsa bu tarih, bir görüşe göre Memlük İslâm ordusunun Kāhire’den ayrılma tarihidir. 780 İbn İyâs (age., I/I, 306) İlhanlı ordusunun öncülerinin Gazze’nin de ötesine giderek el-Arîş’e ulaştıklarını söylemektedir. Eğer bu doğruysa, Gazze’ye gönderilen Moğol birliği Mısır’a doğru keşif hareketlerinde de bulunmuş demektir. 781 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 57-58; Mîrhând, age., V, 1128. 782 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Mîrhând, age., V, 1128. 210 Baybars’ı gönderdiğini ifade etmektedirler. Bu durumda esas orduyla arkadan gelmekte olan Sultan’ın, öncü kuvvete kumanda eden Baybars’tan evvel adı geçen mevkie ulaşması ihtimali yoktur. Baybars’ın Gazze’ye intikalinden bahseden Memlük tarihçileri ise buradaki Moğol kuvvetinin Memlük öncülerini görünce gece karanlığından istifadeyle çekildiğini belirtiyorlar.783 Görüldüğü üzere Memlük kaynakları Gazze’de her iki tarafın öncü birliği arasında bir silahlı çatışma meydana gelmediği görüşündedirler. Ancak rivayetleri birleştirmemiz halinde daha sağlıklı bir neticeye varabileceğimizi düşünüyoruz. Buna göre; Sultan Kutuz düşmanla karşılaşmak maksadıyla Gazze’ye önden ve bizzat gitmemiş, o Memlük İslâm ordusunun asıl kalabalık kuvvetine kumanda eder vaziyette arkadan yürümekte iken, öncüler Baybars’ın kumandasında Gazze’ye varmıştır. Gazze’de düşman kuvvetiyle karşılaşan Baybars ve maiyeti bir çarpışmaya girmişler, buradaki Moğol kuvvetine kumanda eden Baydara -Ketboğa’nın sebat etmesi yönündeki emrine rağmen- Memlük birliğine galebe çalma ihtimalinin olmadığını anlayarak kısa süren bir mukavemetten sonra Gazze’yi terketmiş ve Memlük öncü kuvveti Gazze’yi ele geçirmiştir. Biz, Gazze’de kesinlikle bir çarpışmanın cereyan ettiği fikrindeyiz. Zira Moğol ileri karakol birliklerinin kumandanlığı gibi mühim bir mevkide bulunan Baydara, üstelik Ketboğa’nın kati emrine rağmen savaşmaksızın bölgeden çekilmiş olamaz. Böylesi bir durumda Moğol ordusu mensuplarının “üstlerine kayıtsız şartsız itaat etme” şeklindeki meşhur prensibi ve yine bu ordunun demirden disiplini yok hükmüne geçerdi. Ayrıca bu durum Baydara ve kuvvetlerini birer korkak derekesine düşürürdü. Oysa Moğol istîlâsının ilk dönemlerine ait en kıymetli malumatı bize veren İbnü’l-Esîr’in nakline göre Moğolların yenilmesi olası bir durumdu, kaçmaları ise böyle değildi.784 Bunlardan başka, Gazze’de ilk kez Memlük ve Moğol birlikleri karşı karşıya gelmişlerdi. Her iki tarafın da ilk defa olarak karşılaştığı düşmanıyla silahlı temas kurması ve onun askerî kabiliyetini bir dereceye kadar ölçmesi gayet mâkul, hatta vaziyete tarafların gözüyle bakarsak gerekliydi. Dolayısıyla bizce Gazze’de Memlükler ve Moğollar bir çarpışmaya girmişler, Moğollar ilk safhada bir miktar 783 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 262-263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 267; Makrîzî, esSülûk, I, 515. Yalnız bu gece karanlığı bahsi Makrîzî’nin kaydında yer almamaktadır. 784 İbnü’l-Esîr, age., XII, 351. 211 sebat etmişlerse de Memlük taarruzunun ani şekilde gerçekleşmiş olmasının dezavantajı ile kırılmaya başlamışlar ve Baydara büyük ihtimalle kuvvetlerini daha fazla ezdirmemek için gece karanlığını kullanarak Âsî Nehri kenarına çekilmiştir. Buradan hareketle çarpışmanın Memlük öncülerinin yaptığı bir gece baskını dolayısıyla gerçekleştiği de düşünülebilir. Gazze çarpışmasında Baydara’nın bulunmadığını ima eden rivayeti de tekrar gözden geçirmek gerekir. İbn Dokmak, bu çarpışmaya ve akabinde Kutuz’un asıl Memlük ordusuyla birlikte Gazze’ye ulaştığına dair haberlerin Ketboğa ve Baydara’nın kulağına geldiğini söylüyor.785 Bununla birlikte Baybars’ın emrindeki öncülerin Gazze’ye sevkedildiği yönündeki kesin bilgiyi, Reşîdüddîn’in Baydara’nın Memlüklerle bir çarpışmaya girdiği yönündeki kaydıyla beraber ele aldığımızda, Baydara’nın çarpıştığı grubun Baybars kumandasındaki birlik olduğunu, yani Baydara’nın bizzat bu çarpışmada yer aldığını ve hadisenin de Moğol kuvvetleriyle ilk kez karşılaşılan Gazze’de cereyan ettiğini kabule mecbur oluyoruz.786 Hulâsa; bizce Memlük ve İlhanlı kaynaklarının haber verdiği ilk Memlük-Moğol karşılaşması, bu Gazze çarpışmasıdır. Son olarak Baydara’nın elinin altında bulunan askerin, evvelce onun emrine verilmiş olan ve mevcudunu 2000 kişi olarak tahmin ettiğimiz Moğol kuvveti olduğunu düşündüğümüzü de belirtelim. Rükneddîn Baybars, bu galibiyet haberini ve Gazze’nin müslüman kuvvetince teslim alındığı müjdesini geriden gelmekte olan Sultan’a iletti. Bu Gazze çarpışması Memlüklerin Moğollarla ilk imtihanıydı. Zaten şecaatiyle meşhur Bahrî Memlükler bir tarafa, bu hadisenin Memlük İslâm ordusunda bulunan pek çok kimsenin moralini yükselttiği şüphesizdir. Harpte doğru zamanda ve yerinde hareket etmenin düşmanı konuşlandığı mevziden söküp atma sonucunu doğuracağı bu vesileyle anlaşılmış oldu. Bu ilk galibiyetten kısa süre sonra Sultan ve Memlük ordusu da Gazze’ye ulaştı. Sultan Kutuz ordusunu istirahat ettirmek ve artçıların da ana orduya 785 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268. 786 Meseleyle ilgilenen muahhar tarihçilerin ekserisinin tespit ve görüşleri de bu yöndedir. Bkz. Grousset, age., s. 366; Runciman, age., III, 264; Demirkent, age., s. 228; Humphreys, age., s. 471; Roux, age., s. 355; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 275; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 38. Amitai-Preiss (age., s. 38) ise Gazze karşılaşmasının tam olarak nasıl gerçekleştiğini öğrenmenin ve oradaki söz konusu durumlar hakkında kesin yargılarda bulunmanın güçlüğünü ifade etmektedir. 212 yetişmelerini sağlamak maksadıyla bir gün787 Gazze’de kaldı. Ertesi gün ise Memlük İslâm ordusu kuzeye doğru tekrar hareket emri aldı ve Haçlıların elindeki Akkâ topraklarına doğru yola çıkıldı.788 3.2. Memlük İslâm Ordusunun Haçlı Topraklarından Geçmesi ve Haçlıların Moğollara Karşı Tavrı Bundan sonra el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz, sahil boyunca kuzeye doğru ilerledi. Akkâ Haçlılarının bölgesine giriliyordu. Sultan Moğollarla büyük bir harbe girişmeden evvel arkasını sağlama almak istiyor, bu maksatla Haçlılarla bir mülakat gerçekleştirmeyi diliyor ve Filistin’in iç bölgelerine nispetle daha emniyetli olan sahil şeridinden ayrılmıyordu. Memlük İslâm ordusunun Akkâ civarına vasıl olduğu haberi şehre ulaştığı vakit Haçlı murahhaslarından oluşan bir heyet şehirden çıkarak Sultan Kutuz’un ordugâhına geldi. Bunların yanında Sultan’a takdim edilmek üzere Akkâ’daki efendileri tarafından hazırlatılmış birçok kıymettar armağan bulunuyordu. Efendilerinin dostluk temennilerini iletmek üzere huzuruna gelen elçileri Sultan Kutuz iyi karşıladı ve onlara hilatler giydirdi. İslâm kaynaklarının aktardığına göre Haçlılar sadece iyi niyet gösterisinde bulunmuyorlar, Moğollarla karşılaşmak üzere Filistin arazisinde ilerleyen Memlük ordusuna takviye kuvvetler sağlamayı da taahhüt ediyorlardı. Ancak Sultan Kutuz bunu kabul etmedi, onlara teşekkür etmekle iktifa etti. Onun yerine Haçlılardan tarafsız kalmalarını, Memlük İslâm ordusunun lehinde veya aleyhinde herhangi harekette bulunmamalarını istedi ve buna dair elçilerden efendileri adına yemin aldı. el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un kendisi de şu yemini ediyordu: “Şânı yüce olan Allâh’a ve onun ulu Peygamber’ine yemin olsun ki; eğer sizden tek bir süvari yahut yaya bizi takip edecek, İslâm askerine en ufak rahatsızlık verecek olursa Tatarlardan evvel sizinle harbederim!” Bu sözleri duyan her bir Haçlı reisi, Sultan’ın sözlerini ve Haçlılardan talebini kendi topraklarının 787 İbn Dokmak’a (el-Cevherü’s-Semîn, s. 267) göre iki gün. 788 İbnü’l-Furât, age., I, 51; ae., II, 42; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 267-268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72-73; Preiss, age., s. 38; Ergun, agt., s. 38. 213 halkına mektuplarla bildirdiler. İslâm ordusu herhangi bir tacize uğramaksızın Haçlı topraklarından geçip gidecekti.789 Hadiseyi nakleden bazı Memlük kaynakları, Sultan Kutuz’un yanına gelen heyette Haçlıların krallarının (mülûk) da bulunduğunu790 söylemektedirler. Ancak “melik (kral, hükümdar)” tabirinin eskiden beri İslâm kaynaklarınca kont, baron vs. mukâbili bir kelime olarak da kullanıldığını biliyoruz. Dolayısıyla Sultan’la görüşen heyette bazı Haçlı baronlarının da yer aldığı kabul edilebilir. Yine bir Memlük kaynağı, İbn Abdüzzâhir, müslüman emîrlerden oluşan bir heyetin de Akkâ’ya gönderildiğini söylüyor. Akkâ’daki hadiselerin daha ziyade Rükneddîn Baybars elBundukdârî ile alakalı kısmından kısaca bahseden İbn Abdüzzâhir, Sultan Kutuz’un Akkâ şehri civarında Haçlı elçileriyle görüşmekte olduğu esnada Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib riyasetinde küçük bir Memlük grubunun da şehre gönderildiğini nakletmekte ve bu vesileyle ilginç bir anekdotu aktarmaktadır. Müellifimizin bizzat Fâriseddîn Aktay’dan işittiğine göre Akkâ’yı görmek ve dolaşmak isteyen Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî de kendisini gizlemiş ve şehre giren bu gruba dahil olmuştu. Memlük kumandanları şehri dolaşmakta iken Haçlılardan bir grup onlara yanaşmış ve “Ey müslümanlar, o kişi (Baybars) aranızda mıdır, bize gösteriniz” demişlerdi; Mansûra’da Haçlıları mahveden kumandanı merak ediyorlardı.791 Sultan Kutuz’un bu güzergahı tercih etmekten ve Haçlılara karşı sergilediği söz konusu tavırlardan maksadı, aynı anda iki düşmanla birden uğraşmamaktı. Moğollar zaten yeterince güçlü düşmanlardı; bir de gerek müslümanları iyi tanıyan ve onların güçlü ve zayıf yönlerine vakıf olan, gerekse bölgeyi Moğollardan çok daha iyi bilen Haçlılarla uğraşmak lüzumsuzdu. Sultan bunu yaparken de bir Moğol 789 İbnü’l-Furât, age., I, 51; ae., II, 42; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 790 “ملوكها والتقاه “Bkz. İbnü’l-Furât, age., I, 51; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., elCevherü’s-Semîn, s. 268. 791 İbn Abdüzzâhir, age., s. 63-64; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 22. Haçlı kaynaklarına göre de Memlük birlikleri Akkâ haricinde bulunan meyve bahçelerinde konakladıkları esnada Baybars ve diğer bazı Memlük emîrleri Haçlılar tarafından şeref konuğu olarak davet edilerek şehirde ağırlanmışlardı. Şehri beğenen ve ani bir baskınla buranın fethinin mümkün olduğunu müşahede eden Baybars, fikrini gizlice Sultan Kutuz’a beyan ettiyse de Kutuz buna yanaşmadı. Öncelikle Moğolların bertaraf edilmesi gerekiyordu, onlar mağlup edilmediği sürece hristiyanlar intikam tedbirleri alabilirlerdi, bu da Müslümanları güç durumda bırakırdı. Bkz. Runciman, age., III, 265. 214 taarruzuna maruz kalmamak için Filistin içlerinden kuzeye ilerlemek yerine sürekli deniz kıyısını takip etmiş, Karmel Dağı’nın da etrafını deniz kenarından dolanarak Hayfa yolundan Akkâ civarına ulaşmıştı.792 Akkâ Haçlılarına karşı tavrı, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un büyük bir siyâsî lider ve kumandan olduğunun delilidir. O, ordusunu daha fazla yormaksızın Sâlihiyye’den sonra kuzeydoğu istikametinde yola devam edebilir ve Moğollarla bir an evvel, belki de Güney Filistin’de karşılaşmayı tercih edebilirdi. Ancak uzun süredir Moğollarla karşılaşma hususunda acele etmesine rağmen, Haçlıların Moğollarla muhtemel bir ittifakının önüne geçmek için Akkâ’ya yönelmişti. Daha kuzeyden Filistin’e giren Sultan, bu şekilde Ketboğa’nın ikmal yollarını kesmeyi de hedefliyordu.793 Sultan’ın Haçlı topraklarına yönelmesinin ve onlarla mezkûr anlaşmayı yapmasının bir başka sebebi, belki de Akkâ bölgesini Memlük İslâm ordusunun bozgun halinde çekilmesi durumunda geçebileceği emniyetli bir geçiş mevkii haline getirmekti. Aynı durum müslümanların zafer kazanması halinde de geçerliydi; mağlup Moğol kuvvetleri çok küçük bir ihtimal de olsa Akkâ tarafına yönelir, Dımaşk yolunun galip İslâm ordusu tarafından kapatılması halinde kuzeye Akkâ topraklarından geçerek gitmeye kalkarlarsa müslümanlar da Haçlıların en ufak tacizine uğramaksızın düşmanlarını bu havalide kovalamaya devam edebilirlerdi. Sultan’ın bu sonuncusunu hesaplayıp hesaplamadığını bilmiyoruz, ancak bunu da ihtimaller arasında zikretmiş olalım. Akkâ’daki mülakatla ilgili bir Haçlı kaynağına 794 dayandırılan malumat, Memlük tarihçilerinin verdiği malumatla çelişmektedir. Bu kaynakta Sultan Kutuz’un Haçlılardan askerî yardım istediğine dair bir rivayet mevcuttur. Buna göre Sultan, Ketboğa’nın ikmal yolunu tehdit için Akkâ arazisinden geçme izni almak üzere buraya gelmiş, şehre bir heyet göndererek Haçlılardan askerî yardım ve zahîre talebinde bulunmuştu. Bu talepleri değerlendirmek maksadıyla baronlar toplanmışlar ve evvelâ Memlük ordusuna birkaç birlik göndererek onlara askerî destek sağlamak hususunda karara varmışlardı. Ancak Töton şövalye tarikatının büyük üstadı olan Hanno von Sangershausen’in ikazı neticesinde bu yardımdan vazgeçildi. Kilikya 792 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326. 793 Runciman, age., III, 265. 794 Rothelin yazması. Bkz. Runciman, age., III, 265, 33 no’lu dipnot. 215 Ermeni Krallığı topraklarında Töton tarikatinin arazileri bulunuyor ve ihtimal ki Hanno, Ermeni kralı I. Hetum’un izlediği Moğol yanlısı politikayı tasvip ediyordu. Ona göre Müslümanların Moğollara galip gelmesi onları iyiden iyiye şımartabilir ve Haçlıların Müslümanlara askerî yardım yapmış olmaları da buna katkı sağlamış olurdu. Neticede Memlük ordusuna askerî birlik verilmedi, ancak bir miktar zahîre desteği sağlandı ve Akkâ topraklarından serbest geçiş müsaadesi verildi. Buna mukabil Memlükler de ganimet alınacak Moğol atlarını Akkâ Haçlılarına ucuza satma vaadinde bulunuyorlardı.795 Biz her iki tarafın, Sultan Kutuz’un Haçlılardan askerî birlikler isteyip istemediğiyle alakalı rivayetlerini mukayese ederek, Memlük kaynaklarında yer alan rivayetin hakikate daha yakın olduğu kanaatine vardık. İyi düşünüldüğünde elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un, Memlük ordusunda Haçlı askeri barındırmak istemeyeceğinin açık olduğu ve bunun için fazlasıyla geçerli birkaç nedeninin mevcudiyeti anlaşılır. Bir kere Kutuz kalitesinde bir kumandan, bir düşmanına karşı yürürken bir diğerinin askerini kendi ordusunda istihdam etmekten çekinirdi. Akkâ Krallığı’nın Moğollardan uzak durmaya çalıştığı malumdu; ancak dengeleri alt üst edecek gizli anlaşmalar yapılmış olabilirdi. Kutuz’un emrine verilecek Haçlı kuvvetlerinin muharebe esnasında Ketboğa’nın safına geçmeleri Müslümanlar için felaket olurdu. Sultan, bu riski alamazdı. Yine Akkâ’dan alınacak bir Haçlı kuvvetinin, Memlük İslâm ordusunun muharebede tatbik edeceği harp taktiğinin neresinde yer alacağı gibi bir problem bulunuyordu. Memlük ve Haçlı muharebe usulleri çok farklıydı, doğru zamanda doğru mevzide bulunmamak yahut doğru hamleyi yapmamak mağlubiyete sebep olabilirdi. Kaldı ki atlarını ve süvarilerini ağır zırhlarla donatan Haçlıların, daha ziyade okçu süvarilerden müteşekkil Moğol kuvvetlerine karşı Memlük ordusuna büyük bir fayda sağlayabileceği şüpheliydi. Sultan hem intikal hususunda, hem de muharebe usulü noktasında Haçlı askerlerine itimat etmemiş olmalıdır. Üstelik Sultan Seyfeddîn Kutuz büyük emekler sarfederek Moğollara karşı girişilen bu harekete “cihâd” kisvesi giydirmiş, gelecek savaşın İslâm’ın ve bütün Müslümanların halini ve istikbalini doğrudan alakadar ettiğini ifade etmek suretiyle emrindeki orduyu defaatle gazâya teşvik etmiş ve Memlük 795 Runciman, age., III, 265; ayrıca bkz. Demirkent, age., s. 228. 216 ordusunu gerek profesyonel askeri ve gerek gönüllüsüyle mücâhid bir kuvvet, bir “İslâm ordusu” haline getirerek yürütmüştü. Orduda yer alacak gayrımüslim unsurlar ise cihâda gittiğine kesinlikle inanmış Memlük askerinin maneviyatını bozabilir, onun açısından muharebeyi amaçsız hale getirebilirdi. Dinî hamiyet ve hamâset hisleri asırlardır İslâm ordularının kazandığı zaferlerin belki en başta gelen sebepleriydi. Müslüman askerler esbabın tamamen sukût ettiği ve mağlubiyetin muhakkak göründüğü anlarda sadece bu hislerine yapışarak büyük muzafferiyetlerin mimarları olmuşlardı. Bu hisse en fazla ihtiyaç duyulan şu anda ise Kutuz’un ordudaki manevî havayı bozmaya hiç niyeti olamazdı. Şu halde Kutuz’un Haçlılardan askerî yardım istemediği, ancak onlardan belki bir miktar iaşe talebinde bulunmasının mümkün olduğu kanaatindeyiz. Bütün bu vaziyete bir de Haçlılar cephesinden bakalım. Akkâ Haçlıları kalabalık bir Müslüman ordusuyla yüz yüze gelmişlerdi, o durumda bir karar vermeleri gerekiyordu: Ya hiç tanımadıkları, çok uzak memleketlerden gelerek Ortadoğu’yu birbirine katan, bu topraklarda uzun bir süreç neticesinde Müslümanlarla Haçlılar arasında kurulmuş siyâsî-askerî dengeleri bozmaya başlayan, bununla birlikte önünde durulmaz ve devletlerin ancak kendilerine tâbi oldukları takdirde varlıklarını sürdürebildikleri Moğollardan yana tavır koyacaklar, ya iki asra yakındır aynı coğrafyada bulundukları ve bir dereceye kadar anlaşmayı ve birlikte yaşamayı öğrendikleri, bu coğrafyanın eski ve asıl sakinleri olan Müslümanlar lehinde bulunacaklar, yahut tarafsız kalacaklardı. Aslında birinci şıkkın tercihi Haçlılar açısından çok da mevzubahis değildi. Çünkü etraflıca düşünüldüğünde bölgede Müslümanlarla Haçlılar arasında -her türlü çatışmayla birlikte- kuvvetli ticârî bağlar teşekkül etmişti. Moğolların Memlüklere galebesi bölgede sadece Moğolların sözünü geçirecek, Haçlılar ister istemez Moğol boyunduruğunda bulunacaklardı. Ayrıca Haçlıların İslâm medeniyetine bakışı değişeli çok olmuştu; “barbar”, Haçlılar nazarında Müslümanlar için artık doğru kelime değildi. Haçlılar, Müslümanlarla düşmanlıklarını devam ettirmekle birlikte, onları kendilerinin ait olduklarını hissettikleri bir medeniyetin öteki kolu olarak görmeye başlamışlardı.796 Moğollara gelince, asıl barbarlık tavsifi onlara yakışmaktaydı. Onların kendilerini 796 Cahen, Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, s. 286. 217 yüceltecek ve sadece kendi işlerine yarayacak hukuku gözettiklerini, bunun haricinde hiçbir kavmin hukukuna riayet etmediklerini Haçlılar pekala işitmişlerdi. Hem Müslümanlar Hz. Îsâ’yı (AS) Mesîh biliyorlar, ona hürmeti dinî bir vazife telakki ediyorlardı. Moğollar ise putperesttiler, sadece çıkarları uyuştuğu müddetçe hristiyan hâmisiydiler. Belki Moğol taraftarı olan hristiyanlar dönemin süper gücü olan Moğolları kendilerine yakın görmek için onların hanlarının hristiyan olduğuna kendilerini inandırmaya çalışıyorlardı.797 Oysa gerçekte Moğollar için Moğolluk, herhangi bir inanışa mensubiyetten önce geliyordu.798 Yine Moğol hanları Papa’ya hakaret ediyorlar, onun hristiyanlığı kabul yönündeki teklifiyle alay ediyorlar, onu ayaklarına çağırıyorlar ve hatta tehdit ediyorlardı.799 Bu bakımdan Moğollara karşı sessiz fakat olumsuz bir tavır koyan Akkâ Haçlılarının, Şark hristiyanlarından çok daha mantıklı ve geniş görüşlü davrandıkları görülmektedir. Suriye sahillerindeki Haçlıların Moğollar aleyhinde tavır takınmak için başka sebepleri de vardı. 658/1260 ilkbaharında, yani el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile ordusu Akkâ önlerine gelmeden birkaç ay evvel Haçlılar ve Moğollar arasında çarpışmalar cereyan etmişti. Akkâ Haçlıları, Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’un, kayınpederi Kilikya Ermeni Kralı I. Hetum vasıtasıyla Moğollara kayıtsız şartsız tâbiiyetini Latin kilisesi ve hristiyanlığı için zillet ve rezalet addetmekle birlikte800 Moğolları kızdırmamaya da dikkat ediyorlardı. Yine de Sayda ve Beaufort hâkimi Baron Julien de Sidon’un düşüncesiz hareketlerine engel olamadılar. Julien, Ermeni Kralı Hetum’un diğer bir damadı olmakla beraber VI. Bohemond’un yaptığı gibi Moğollara itaat noktasında kayınpederine muvafakat 797 Güyük’ün yanında devamlı rahipler ve otağının önünde de bir kilise bulundurması sebebiyle sarayında bulunan kimseler dahi onun kesinlikle hristiyan olduğuna inanıyorlardı. Bkz. Carpini, age., s. 131. 798 Batu’nun oğlu hristiyan Sartak’ı ziyaret eden Wilhelm von Rubruk (age., s. 56), Sartak’ın hristiyanlıkla anılmaması gerektiği yolunda onun adamları tarafından ikaz edilmişti: “(...) şehzademizin hristiyan olduğunu söylemeyin. O bir hristiyan değil Moğoldur.” 799 Güyük, Papa IV. Innocentius’un mektubuna şu üslupla cevap vermişti: “…Eğer bizimle barış yapmak istiyorsanız, sen yani Papa, diğer imparator ve krallar… derhal bana gelip… barış şartlarında anlaşmamız gerekir… Mektubunun bir cümlesinde hepimizin vaftiz edilerek hristiyan olmamız gerektiğini belirtiyorsun. Buna kısa olarak cevabımız şudur ki, bunu nasıl yapacağımızı anlamadık. Ayrıca mektubunda insanları, özellikle daha çok Macaristan, Polonya ve Moravya’daki hristiyanları kılıçtan geçirmemizin seni üzdüğünü ve hayrete düşürdüğünü yazmaktasın. Buna olan cevabımız ise bundan ne demek istediğini anlayamadığımızdır… Bizler Tanrı’ya taparız ve onun gücü ile doğudan batıya bütün dünyayı tarümar edeceğiz.” Bkz. Carpini, age., s. 20-21. 800 Papalık daha da ileri giderek Moğollara desteği yüzünden VI. Bohemond’u aforoz etmişti. Bkz. Preiss, age., s. 39. 218 gösterme niyetinde değildi. O, Müslümanlar ile Moğollar arasındaki harp ortamından istifade ile Beaufort’tan Bikā‘ bölgesine doğru bir akın gerçekleştirmişti. Moğolların Suriye kumandanı Ketboğa için bu kabullenilemez bir durumdu. Zira Moğollar işgal ettikleri mevkilerin hâkimiyetini ya tümüyle ellerinde tutarak buralarda istikrarı temin etmeyi, bu mümkün olmazsa da bu bölgelerde canlı kimse bırakmamayı itiyat edinmişlerdi. Ketboğa Moğol sınırlarının bu uç noktasında hiçbir huzursuzluğa izin veremezdi. Bu yüzden derhal yeğeni kumandasında bir birliği Julien üzerine sevketti. Ancak Julien kendilerinden imdat talebinde bulunduğu komşu baronlarla birlikte bu Moğol birliğini pusuya düşürdü, bu arada Ketboğa’nın yeğeni öldürüldü. Moğollara harp ilan edercesine yapılan bu saldırıya ilaveten kendi kanından birinin öldürülmesi, Ketboğa’nın öfkelenerek daha büyük kuvvetleri Julien de Sidon’a ait Sayda’ya801 taarruz ettirmesi neticesini verdi. Haçlı kenti Sayda baştan başa yağma edildi ve Moğollar burada 300 kadar esir aldılar. Sahilde bulunan kule ise Sûr’dan yola çıkan Ceneviz gemilerinin yardımıyla Moğolların eline düşmekten kurtulmuştu.802 Beyrut lordu II. Jean d’Ibelin de çok geçmeden Templier şövalyeleriyle birlikte Celîle’ye bir akın yaptıysa da Moğol kuvvetleri onların bu akınını başarısızlığa uğrattılar.803 Haçlılar bölgedeki dengeleri yerinden oynatan Moğollardan evvelce de hazzetmiyorlardı. Bununla birlikte Suriye sahillerinde bulunan Haçlıların Ketboğa’ya hediyeler takdim ettiğini görmüştük. Bu Haçlılar Moğolların Suriye kumandanının muhtemel taarruzlarından korunmak için Moğollarla iyi geçinir görünmeye çabalıyorlar, hakikatte ise onlardan nefret ediyorlardı.804 Ketboğa’nın Haçlı murahhaslarını ve hediyelerini kabulünden kısa süre sonra Moğolların Sayda’yı işgal etmeleri ise Haçlı-Moğol münaferetini artırmış ve bu son hadise neticesinde Haçlılar Moğollara doğrudan düşman kesilmişlerdi. O yüzden Haçlıların -bütün tarafsızlıklarıyla birlikte- Müslümanların Moğollar aleyhindeki hareketlerini tasvip 801 Esasen Julien de Sidon Templier şövalyelerinden yüklü miktarda borç almıştı ve buna mukabil onlara Sayda’yı rehin vermişti. Sayda bu Templierlerin elindeyken Moğollar tarafından işgal edilecekti. Bkz. Runciman, age., III, 262. 802 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; Yûnînî, age., I, 360; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 56; Deguignes, age., VI, 22; Grousset, age., s. 365; Runciman, age., III, 262; Humphreys, age., s. 355; Ğāmidî, age., s. 115; Yuvalı, age., s. 174. Ebû Şâme Sayda’nın işgali haberinin 8 Ramazân/17 Ağustos, Yûnînî ise 2 Ramazân/11 Ağustos günü Dımaşk’a ulaştığını söylüyorlar. 803 Runciman, age., III, 262. 804 Holt, Haçlılar Çağı, s. 90; a. mlf., Haçlı Devletleri ve Komşuları: Urfa Kontluğu, Antakya Prensliği, Trablusşam Kontluğu, Kudüs Krallığı, (trc. Tanju Akad), Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s. 108. 219 edip desteklemeleri mâkuldü. Zaten Haçlılar bu süreçte tarafsız kalmaya mecburdular; isteseler de ne Moğollara ciddi manada karşı koyacak, ne de Müslümanların Moğollar karşısında mahvından çıkar umacak durumdaydılar.805 Başlarında yetişkin bir kral dahi yoktu, çocuk yaştaki III. Konrad’ın (Konradin von Hohenstaufen) tahtına niyâbet ediliyordu. Krallıktaki Venedikliler, Cenevizliler ve Pisalılar arasındaki ticârî kavgalar da ayrı bir bunalım teşkil ediyordu. Haçlıların şu durumda Memlük-Moğol harbine doğrudan müdahale etme imkanı yoktu.806 Memlüklere askerî yardım meselesine tekrar dönelim. Sultan Kutuz’un Haçlılardan asker desteği talebinde bulunmasının mantıksızlığını izaha çalışmıştık. Görünen o ki Sultan onlardan böyle bir istekte bulunmamış, bilakis Haçlı baronları Moğollardan duydukları endişe sebebiyle Memlük ordusunun galibiyetini içten içe arzu ederek onlara asker verme konusunu müzakere etmişler, Alman şövalye tarikatı lideri Hanno’nun “Memlükleri şımartmama” yönündeki tavsiyesi ve ikazı üzerine de bundan vazgeçerek tarafsız kalmaya karar vermişler, 807 yine de yerinde bir davranışla Memlük ordusuna yiyecek takviyesinde bulunmuşlardır.808 Yani aslına bakılırsa Haçlılar -Memlük tarafına biraz mütemâyil olmakla birlikte- bu harpte zaten taraf değillerdi; 809 lakin Kutuz Haçlıların tarafsız kalarak kendilerine yardım edebileceklerini ifade etmiş, hiçbir Haçlı’nın Müslümanların işine karışmaması yolunda bir tehdit de savurarak Haçlıların tarafsızlığını bir de onların murahhaslarının ağzından yemin şeklinde duymak suretiyle resmi hale getirmişti. Baybars el-Mansûrî’nin Memlük İslâm ordusuna bazı Haçlıların eşlik ettiğine dair kaydı da,810 eğer doğruysa, bazı şövalyelerin kendilerine hilatler giydiren Sultan Kutuz’a mukabele ve cemîle kabîlinden olarak Memlük İslâm ordusu Akkâ topraklarından çıkıncaya kadar Sultan’a eskortluk etmiş olmalarını ifade ediyor olsa 805 Humphreys, age., s. 355. 806 Abbâdî, age., s. 162; Demirkent, “Haçlılar”, DİA, XIV, 541. Bu bilgiler ışığında Aknerli Grigor’un (age., s. 36-37) Memlük muzafferiyetini Haçlı süvarilerinin yardımına bağlayan rivayetinin asılsızlığı tahakkuk ediyor. 807 Muhtemelen Haçlıların Memlüklere asker desteğinde bulunmamalarına ve tarafsız kalmalarına bir sebep de, Moğolların galip gelmesi halinde Haçlılardan intikam almaya kalkmaları ihtimalinin mevcudiyetiydi. Bkz. Preiss, age., s. 39; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 40. 808 Runciman, age., III, 265. 809 Preiss, age., s. 38-39. 810 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35. 220 gerektir. Anlaşılan Sultan, Haçlılara kendisini takip etmemeleri yönünde ihtarda bulunmasına rağmen Haçlıların bu cemîlesine itirazda bulunmamıştır. 3.3. Sultan Kutuz’un Memlük İslâm Ordusu Emîrlerini Gayrete Getiren İkinci Konuşması Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Akkâ önlerinde konakladığı esnada, Ketboğa’nın kuvvetleriyle birlikte Ürdün Nehri’ni geçtiğini haber almış ve ordusuna güneydoğuya doğru tekrar yürüyüş emri vermişti. 811 Kaynaklarımızdan bazıları, bu sıralarda Sultan Kutuz’un Memlük İslâm ordusunda yer alan kumandanlara yaptığı ikinci bir konuşmadan bahsetmektedirler. Ancak Sultan’ın bu konuşmayı ordu Akkâ önlerinde konakladığı sırada mı, yoksa Akkâ’dan ayrıldıktan sonra yola devam ederken konaklanan bir başka mevkide mi yaptığı hakkında mezkûr kaynaklarda sarâhat yoktur. Bununla beraber üslubundan hareketle bu konuşmanın Memlük ordusunun muharebe mevkiine yakın olduğu bir zaman ve mekanda yapıldığı söylenebilir. Bu da bizi, ordu Akkâ’dan bir miktar uzaklaştıktan sonra bu nutkun irat edildiğini düşünmeye sevketmektedir. Ayrıca bu nutuktan hemen sonra Rükneddîn Baybars’ın öncü kuvvetler kumandanı olarak tekrar ileri gönderildiğini812 ve onun gönderilmesinin de Memlük İslâm ordusunun Akkâ’dan iki konak uzaklaşmasından sonra gerçekleştiğini813 biliyoruz. Demek ki Kutuz bu konuşmasını Memlük İslâm ordusunun Akkâ’dan ayrılmasından iki gün sonra ve savaşın cereyan edeceği mevkie çok yakın bir yerde yapmış, hemen akabinde Baybars’ı ileri göndermiştir.814 İbn Dokmak, Sultan Kutuz’un emrindeki kumandanları topladığını ve onları şu tarihî hitabıyla bir kez daha Moğollarla gazâya teşvik ettiğini kaydetmektedir: “Ey müslümanlar! Şüphesiz memleketlerin ahalisinin başına gelen katliamları, esaretleri ve yangınları işittiniz. Aranızda kimse yoktur ki malı, haremi ve evladı bulunmasın. Ve bilirsiniz ki Şâm (Suriye) Tatarların (Moğolların) 811 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 79. 812 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263. 813 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 814 Söz konusu sebepten ötürü Amitai-Preiss’in (age., s. 39) Sultan’ın bu konuşmayı Akkâ’da yaptığı yönündeki ifadelerine katılmıyoruz. Ancak onun bu konuyu işlerken gösterdiği kaynaklardan İbnü’lFurât’ın Târîhu’d-Düvel ve’l-Mülûk adlı eserinin Vatikan nüshasını görme imkânı bulamadığımızı ve bu yüzden bizim de yanılmış olabileceğimizi belirtelim. 221 elindedir, onlar oraya hükmetmektedirler ve böylece orada dîn-i İslâm’ın kuvveti zayıflamıştır. Sizler dîn-i İslâm’a yardım etme hamiyetiyle bana iltihak ettiniz. Ey Allâh’ın kulları! Size düşen Allâh’ın düşmanlarına karşı cihâda hakikî bir kıyam ile kıyam etmektir. Ey ahali! Allâh yolunda hâlis bir niyetle cihâd edin! Alışverişiniz kârlıdır. Ben de sizlerden biriyim. İşte ben ve siz kendisini asla uyku tutmayan Rabb’in; hiçbir geçici şeyin kendisi yanında yitip gitmediği, hiçbir kaçıcının kendisinden kaçamadığı Yüce Allâh’ın huzurundayız!” 815 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz bu kez ümerâya sitemde bulunmuyor, onları uysalca ve ölüme hazır bir kumandanın tarzıyla ikaz ediyordu. Onun deyişiyle Moğollarla savaşın başlıca sebebi Allâh’ın cihâd emrini yerine getirme gerekliliğiydi. Dolayısıyla kendisi emîrlere sürekli dinî telkinlerde bulunmakta, onları inançlarından alacakları kuvvetle düşmanı karşılamaya teşvik etmekteydi. Sultan, muhataplarına evleri ve aileleri bulunduğunu hatırlatarak onların namus hislerini tahrike çalışıyor, diğer taraftan İslâm topraklarının ortasında bulunmakta olup bütün İslâm medeniyetinin en mühim dinî ve siyâsî merkezlerinden olan, asırlarca müslüman devletlere payitaht olmuş Suriye bölgesinde İslâm’ın hükümlerinin artık icra olunmadığını, eğer kendileri Allâh’ın dinine yardım gayreti içinde olmazlarsa felaketin umûmî hale geleceğini hatırlatıyor, bunun için de sadıklar ve hâlis niyetli kimseler olarak düşmanın karşısına çıkmaları gerektiğini söylüyordu. İslâm’ın ve Müslümanların kurtuluşu buna bağlıydı. Mücâhidlik vurgusuyla birlikte şehâdet kavramı da bu hitabın en mühim unsuruydu. Sultan bunu da Kur’ân-ı Kerîm’in üslubuyla bir “ticaret”e ve “kârlı bir alışveriş”e benzetmekteydi.816 Yine Kutuz kendisinin bu harpte sıradan bir emîr mevkiinde bulunduğunu söylemek, dolayısıyla bizzat harbe iştirak etmekten geri durmayacağını hissettirmek suretiyle hazır bulunanların erkeklik gayretini ve şecaat hislerini kamçılıyor, çabalayanların Allâh katında mutlaka mükafatlandırılacağı yönündeki müjdeyi hatırlatarak sözlerine 815 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263. Makrîzî (es-Sülûk, I, 516) de aynı hitabeyi aktarmakta, yalnız İbn Dokmak’ın versiyonuna ilaveten Sultan’ın, eğer Moğollarla savaşmazlarsa diğer milletlerin başına gelen fenalıkların onların da başına geleceğini söylemek ve harpten geri duranlara Allâh’ın azabını hatırlatmak suretiyle ümerâyı korkuttuğunu ve gazâya teşvik ettiğini söylemektedir. 816 “Şüphesiz Allâh mü’minlerden canlarını ve mallarını kendilerine vereceği cennet mukabilinde satın almıştır. Artık onlar Allâh yolunda savaşırlar, öldürürler ve öldürülürler. Allâh bunu Tevrât’ta, İncîl’de ve Kur’ân’da kesin olarak vadetmiştir. Kimdir sözünü Allâh’tan daha iyi yerine getiren? O halde yapmış olduğunuz bu alışverişten dolayı sevinin. İşte asıl büyük başarı budur.” Tevbe, 9/111. 222 nihayet veriyordu. Yukarıda geçtiği gibi, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, Sâlihiyye’de de emîrleri cihâda teşvik etmiş ve onların hamâsî duygularını harekete geçirmeye çabalamıştı. Fakat ordu Sâlihiyye’den ayrılırken bazı emîrler hâlâ isteksizlik gösteriyorlar, ordunun ekserisi oluşturulan cihâd atmosferine girmiş olduğu halde onlar tereddüt içerisinde bulunuyorlardı. Sultan’ın tek başına dahi kalsa Moğollarla savaşacağını söylemesi üzerine bunlar da çaresiz onu takip etmişlerdi. Ancak bu sefer konuşmanın muhtevası daha farklı ve üslubu daha müessirdi. Hitabe, beklenen tesiri gösterdi. Ümerâdan bazı zevât Sultan’ın sözleri sona ererken yüksek sesle ağlıyordu. Bunlar Müslümanların üzerindeki sıkıntılar ortadan kalkıncaya ve Moğollar İslâm beldelerinden sökülüp atılıncaya kadar Allâh yolunda onlarla çarpışacaklarına dair Sultan Kutuz’un önünde yemin ettiler ve ona olan bîatlerini tazelediler.817 Bundan sonra da Kutuz casusları vasıtasıyla Moğol kuvvetleri hakkında malumat edindi ve yine vakit kaybetmeksizin Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’yi, mukaddeme kuvveti tayin ettiği bir miktar süvarinin başında güneydoğu istikametinde ileri gönderdi; kendisi de yanında Fâriseddîn Aktay, el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ve el-Melikü’l-Efdal Alî bulunduğu halde asıl orduyla arkadan yürüyüşe geçti.818 3.4. Ketboğa’nın Memlük İslâm Ordusunun Hareketine Tepkisi ve Aldığı Tedbirler 15 Şâbân/26 Temmuz günü Mercü Berğūs’a gelmiş olan Ketboğa bundan sonra Sayda’yı yağmalatmış ve Ba‘lebek yakınlarındaki Bikā‘ Vâdisi’nde karargâhını kurmuştu. Kendisi buradayken el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz idaresindeki Memlük İslâm ordusunun kendisiyle karşılaşmak maksadıyla Suriye’ye girdiğini ve Baydara kumandasında Gazze’ye gönderilmiş olan Moğol birliğinin püskürtüldüğü haberini aldı. Baydara Memlük baskınını kendisine ulak göndermek suretiyle bildirmiş, muhtemelen Ketboğa Baydara’nın imdadına koşmak üzere 817 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Özaydın, “Aynicâlût”, DİA, IV, 276. 818 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Yûnînî, age., I, 365; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 223 hazırlığa başlamış, bu arada destek yetişene kadar Baydara’ya mevziini muhafaza etmesini emretmiş, ancak kendisi hareketinde geç kaldığı ve Memlük taarruzu da baskın şeklinde gerçekleştiği için Moğollar Gazze’yi tutamamış, Baydara da mağlup kuvvetiyle Âsî Nehri kıyısına çekilmişti. Ketboğa bu haberleri alır almaz hiddetlendi ve süratle harp hazırlığına girişti. Evvelâ Dımaşk havalisinde işgal ettiği mevkilerden elde ettiği ganimet ve esirleri Dımaşk’a gönderdi ve Dımaşk’a az miktarda kuvve-i mustahfaza bıraktı. 819 Bundan sonra da Suriye’de dağınık halde bulunan Moğol kuvvetlerini820 bir araya getirmeye çalıştı. Bunlara ilaveten Suriye bölgesinden yardımcı kuvvetler tedarik edilmeliydi. Çok kısa süre içinde Baydara’nın da yardımıyla821 bir kısım Türkmenlerden, Araplardan, Ermeni ve Gürcülerden müteşekkil muavenet kuvveti oluşturuldu. Bunlar olurken Ketboğa vakit kaybetmiyor, harp planlarıyla meşgul oluyordu. Bu cümleden olarak Bikā‘ ordugâhında bir harp meclisi tertip etti ve burada emrindeki kumandanlardan başka, İlhan tarafından vazifesinde ibkâ edilmiş olan Dımaşk kadısı Muhyiddîn İbnü’z-Zekî, Hıms Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ, Banyas ve Subeybe Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân gibi Moğol tâbiiyetine girmiş ileri gelenlerin görüşlerine müracaat etti.822 Ancak görüşler muhtelifti; Ketboğa’nın başı çektiği Moğol ileri gelenleri mutlaka bir an evvel Mısır kuvvetini ezmeye taraftardı. Eyyûbî hâkimleri ile Kadı İbnü’z-Zekî ise temkinli olmanın lüzumunu, Suriye’de mevcut Moğol kuvvetinin Memlüklere galebe çalmasının imkansızlığını dile getiriyorlardı. Onlara göre Hülâgû’dan destek kuvvetler istenmeli ve Moğol ordusu bu destek yetişene kadar müdafaada kalmalıydı, ancak bu şekilde düşman ordusu dağıtılabilirdi. Görünüşe göre bu fikri serdeden kimseler Memlük ordusunun asker kalitesi bakımından Moğollardan üstün olduğunun farkındaydılar. Fakat Ketboğa ve taraftarları Moğol ordusunun doğrudan 819 Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a. Ancak Vassâf Târîhi’nin mütercimi, sehven burada Ketboğa yerine Hülâgû’nun oğlu Yoşmut’un ismini zikretmiştir. 820 Moğol birlikleri muhtelif kasaba ve köylerde bulunuyorlardı, büyük ihtimalle bu yüzden Ketboğa’nın bunları bir araya toplayarak Memlük baskınına uğrayan Baydara’ya süratle yardım etmesi mümkün olmamıştı. Bkz. İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 821 Herhalde Baydara Gazze’den çekildikten sonra Ketboğa ile irtibata geçmiş ve onun emriyle bölgeden yardımcı kuvvetler teminine başlamıştı. Bkz. J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 311. 822 Kaynaklarımızda bu mecliste el-Melikü’s-Sa‘îd’in bulunduğuna dair bir kayıt göremedik. Ancak Ketboğa’nın meclisin dağılması akabinde onunla birlikte savaş mevkiine hareket etmesi dolayısıyla, onun da bu mecliste yer aldığı düşünülebilir. 224 Memlüklerle karşılaşmayarak müdafaada bulunmasını kendilerine yedirememiş olmalı ki, müzakereler Ketboğa ve ona muvafakat edenlerin reyinin baskın çıkması ve Memlük ordusuna karşı bir meydan muharebesi verilmesi kararıyla neticelendi. Dımaşk ve havalisindeki dağınık Moğol birliklerinin birleştirilmesi işi de itmam edilmişti. Her daim Moğolluk gayretiyle hareket eden ve Hülâgû’ya sadakatiyle iştihar etmiş ihtiyar Ketboğa, Memlük İslâm ordusunu yok etmek ve İlhan’a yapılan itaatsizliğin cezasını vermek üzere ordusunu topladı, “ateş deryası gibi” büyük bir öfke ve süratle el-Ğavr bölgesine823 doğru yola çıktı; düşmanını Kuzey Filistin’de karşılayacaktı.824 3.5. Savaşın Mevkii ve Tarafların Savaş Mevkiine Ulaşması 3.5.1. Aynicâlût Mevkii Memlüklerle Moğolların ilk ciddi karşılaşmasının gerçekleşeceği mevki, adını; çok evvel burada Hz. Dâvûd’un (AS) Câlût’u (Goliath) bizzat öldürmesi ve ordusunu bozguna uğratması hasebiyle Câlût adıyla anılmış olan vadide825 yer alan ve aynı ismi taşıyan nehrin kollarından birini teşkil eden Aynicâlût (Câlût çayı, pınarı veya suyu) akarsuyundan ve bu akarsu yakınlarındaki kasabadan almaktadır. Mevkiin adı, Haçlı kaynaklarında Tubania yahut Tubanie şekillerinde 823 Burası Kudüs ile Dımaşk arasında kalan, Ürdün Nehri’ni ve birçok mühim beldeyi içinde barındıran alçak ve geniş arazidir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 217. Esasen bu ad Ortadoğu coğrafyasındaki birçok alçak arazi için müstamel olup, burada kastedilen Ğavr-ı Ürdün’dür. 824 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Yûnînî, age., I, 360, 365; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Kesîr, age., XIII, 389; Makrîzî, esSülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 72-73; Cenâbî, age., vr. 305b; Deguignes, age., VI, 23; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. Yûnînî (age., I, 365) ve -muhtemelen ondan naklen- İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, a. yer), Ketboğa’nın Memlük İslâm ordusunun Mercü Akkâ’ya ulaştığı haberini aldığı sırada Hıms bölgesinde bulunduğunu ve Filistin’e buradan hareket ettiğini söylüyorlar. Ancak burada bir hata olmalıdır. Çünkü ileride de göreceğimiz üzere Ketboğa’nın ordusu, taraflar arasında gerçekleşecek büyük savaşın mevkii olan Aynicâlût meydanına Memlüklerden önce ulaşmıştır. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73. Akkâ çayırlarıyla Aynicâlût arasında bulunan mesafe (takribî 50 km) ile Hıms ve Aynicâlût arasında bulunan mesafeyi (takribî 278 km) mukayese eder ve kaynaklarımızın her iki tarafın da süratle Kuzey Filistin’e hareket ettiğine dair kayıtlarını göz önünde bulundurursak, Ketboğa’nın Hıms gibi Filistin’e uzak bir beldeden hareket ederek Memlüklerden evvel savaş mevkiine varmasının mâkul olmayacağını görürüz. Diğer kaynaklarımızın ismini verdikleri Bikā‘ mevkii Ba‘lebek civarında bulunuyordu, Hıms ise daha kuzeyde ve Aynicâlût’a çok uzak bir bölgedeydi. Ketboğa kumandasındaki İlhanlı ordusunun Memlük ordusundan ve hatta Memlük öncülerinden evvel mahut yere varmış olması için Hıms’tan değil, Aynicâlût’a daha yakın olan Bikā‘ Vadisi’nden Filistin’e hareket etmiş ve henüz Memlük ordusu Akkâ önlerine gelmeden evvel bunu yapmış olması daha mantıklıdır. 825 İbn Abdüzzâhir, age., s. 91. 225 geçmektedir.826 Burada Memlüklerle Moğollar arasında cereyan eden muharebe hakkında bilgi veren Eyyûbî ve Memlük kaynaklarının tamamı muharebe noktası için “Aynicâlût” adını verseler de, bunlardan bazıları harp mevkiini içinde bulunduran bölge hakkında kullanılan başka isimleri de kayıtlarına ilave etmişlerdir. Mesela bunlardan İbnü’l-Amîd, Nüveyrî, İbn Dokmak, İbn İyâs, İbnü’l-Vekîl “Arz-ı Ken‘ân”; 827 İbn Vâsıl, Ebü’l-Fidâ, İbnü’l-Verdî, İbn Haldûn, İbn Tağrîberdî, Cenâbî “el-Ğavr”; 828 yine Nüveyrî “Ğavr-ı Şâm şehirlerinden Beysân’a yakın”; 829 Zehebî, Yâfi‘î ve İbnü’l-İmâd “Beysân’ın batısı”; 830 yine Zehebî “Arz-ı Beysân”; 831 Aynî “Mercü Benî ‘Âmir”832 şeklindeki bölge adlarına eserlerinde yer vermişlerdir. Kiragos ve Vardan gibi bir kısım Şark hristiyan müellifleri ise muharebenin Nâsıra’nın doğusundaki Tabor Dağı eteklerinde vuku bulduğu şeklinde kısmen hatalı bilgi veriyorlar. 833 Aknerli Grigor da müphem bir ifadeyle Ketboğa’nın “Kudüs’ten on günlük öteye kadar” ilerlediğini söylüyor.834 Yalnız Ebü’l-Ferec “Tabor Dağı karşısında ve Baişan (Beysân) ovasında” demek suretiyle mevkii daha açık belirtiyor. 835 Aynicâlût mevkiinde Selâhaddîn-i Eyyûbî ve sonrasında da bazı çarpışmalar olmuştu. 579/1183 senesi Cemâziyelâhir/Eylül-Ekim tarihinde Sultan Selâhaddîn Beysân bölgesine gazâ için girmiş, Haçlılar Aynicâlût bölgesinde ordugâh kuran Sultan’ın karşısına çıkmak istemişler, ancak İslâm ordusunun kuvvetini müşahede ederek mevzilerinden ayrılmamışlar, Haçlıların etrafını çevirmek ve onları ok yağmuruna tutmak suretiyle Eyyûbî askerlerinin Haçlıları muharebeye çekmek yönündeki tüm girişimleri neticesiz kalmış, birkaç gün sonra da Sultan’ın kuvvetleri 826 Bernard Lewis, “‘Ayn Djālūt”, EI2 , I, 786; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 275. 827 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Nüveyrî, age., XXIX, 303; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; İbn İyâs, age., I/I, 306; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Ken‘ân ilinin tam olarak hangi bölge olduğu hususu ihtilaflıdır. Yâkūt el-Hamevî’nin (age., IV, 483-484) nakline göre bu ismin Hz. Nûh’un (AS) oğlu olup Tufan’da boğulan Ken‘ân’ın soyundan gelenlerin yerleştiği Suriye ülkesine yahut Suriye’nin beldelerinden bir beldeye verildiğine dair görüşler mevcuttur. 828 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; Cenâbî, age., vr. 305b. 829 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 830 Zehebî, el-‘İber, III, 288; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 831 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177. 832 Aynî, age., V, 243. 833 Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38. 834 Aknerli Grigor, age., s. 36. 835 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576. 226 bölgeyi yağmaladıktan ve çok miktarda ganimet elde ettikten sonra üslerine dönmüşlerdi.836 593 yılının Ramazân ve Şevvâl/1197 Temmuz-Eylül aylarında Müslümanlarla Haçlılar burada tekrar karşı karşıya geldiler. Bu sene Alman İmparatoru VI. Heinrich’in doğuya gönderdiği Haçlı filosunda bulunan askerler Akkâ’da karaya çıkmışlar, sulh taraftarı olan Kudüs idarecisi Henry de Champagne’in tavsiyesi hilafına olarak Filistin’deki Eyyûbî topraklarına dalmışlardı. Selâhaddîn’in biraderi ve halefi olan el-Melikü’l-Âdil Seyfeddîn Ebûbekir’in, Eyyûbî ailesi içinde Selâhaddîn’in vefatından beri devam eden siyâsî ihtilafların bir kenara bırakılarak cihâda koşulması yönündeki çağrısı üzerine çok sayıda Eyyûbî birliği Aynicâlût’ta toplanarak Alman Haçlılarını beklemeye başlamışlardı. Ancak İslâm ordusunun çok kalabalık olduğu yönündeki asılsız söylentiler bu Haçlı ordusunu Akkâ’ya çekilmeye mecbur etmişti. Bundan sonra Yafa’yı fetheden İslâm ordusu tekrar Aynicâlût’a dönmüştü.837 İslâm coğrafyacılarından Yâkūt el-Hamevî’nin Nablus ile Beysân arasında yer alan bir kasaba şeklinde tarif ettiği Aynicâlût mevkii838 için tam bir konum vermek icap ederse; bu mevki, bugün İsrâil sınırları içinde kalan ve Ürdün sınırına çok yakın bir konumda bulunan Beysân (Beit She’an) kentinin 15 km. kuzeybatısında ve Nâsıra’nın güneyinde bulunan Afula’nın 8 km. güneydoğusunda, Yizre’el adını taşıyan vadideki Gilboa dağlarının kuzeybatı ucunun eteğinde, bugünkü Gid‘ôna köyünün hemen batısında yer alan engebeli arazidir. Arazinin kuzeydoğuda bulunan Taberiyye kentine uzaklığı ise takribî 32 km’dir. Yizre’el vadisini sulayan Câlût Nehri günümüzde Nahal Harôd, bu nehre dökülen Aynicâlût çayı da Ein Harôd yahut Ma‘an Harôd adlarıyla bilinmektedir.839 Bölgenin konumu ve topografyası incelendiğinde buranın herhangi bir ordunun yerleşmesi için ziyadesiyle uygun olduğu anlaşılır. Bir kere söz konusu mevkide konuşlanan askerî birlikler ve bunların hayvanları hiçbir suretle su sıkıntısı çekmeyeceklerdi. Harp sahasını da ihtiva eden ve Gilboa dağının etekleri boyunca uzanan Yizre’el vadisini Câlût (Harôd) Nehri’nin birçok kolu suluyordu ve bu 836 İbnü’l-Esîr, age., XI, 397-398; Bahâeddîn İbn Şeddâd, age., s. 107; Bündârî, age, s. 231; Ebû Şâme, Kitâbü’r-Ravzateyn, III, 120; Yâkūt, age., IV, 177. 837 İbnü’l-Esîr, age., XII, 113; Runciman, age., III, 80-82; Takkūş, Târîhu’l-Eyyûbiyyîn, s. 264-266. 838 Yâkūt, age., IV, 177. 839 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326; Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 132. 227 kollardan biri de Aynicâlût çayı idi. İkinci olarak bu bölge geniş çayırlarıyla Moğol ordusu gibi çok sayıda binek hayvanına sahip bir ordu için mükemmel bir otlak alanıydı. Suyu bol, çayırları geniş bu sahada yayılacak bir ordu uzun süre burada endişesizce konaklayabilirdi. Bu mevkie önce gelen taraf için bölgenin başka avantajlı yönleri de mevcuttu. Bir ordu Gilboa Dağı’na yaslanırsa en az bir kanadını sağlama almış oluyordu. Bölgede görüş açısı da çok genişti, yakınlarda bulunan tepeler düşmanı kontrol etme ve onu çok uzaklardan görüp tespit etme imkanı veriyordu. Ayrıca buraya önceden konuşlanacak bir ordunun kuzeybatıdan, mesela Nâsıra tarafından gelip güneydoğuya, Beysân’a gidecek bir düşmanı pusuya düşürmesi işten bile değildi; zira Gilboa Dağı’nın eteklerinde gizlenme avantajı bulunuyordu. Söz konusu güzergahı kullanan bir düşman kuvveti burada konaklayan bir orduyu çok yakına sokulmaksızın farkedemezdi.840 En önemlisi de bu saha, özellikle sürat üstünlüğünü kullanarak savaşacak süvari kuvvetleri için azami hareket esnekliği sağlıyordu. Bölge süvari manevrasına çok müsaitti, savaş alanına ilk olarak yerleşen taraf bu sahayı dilediği manevra için kullanma fırsatı elde etmiş oluyordu. Ve nihayet burası Moğol işgalindeki Dımaşk’a çok uzak olmadığı gibi, sahildeki Haçlılara da çok yakın değildi. Bütün bu sebepler dolayısıyla Aynicâlût vadisi, Moğol ordusunun yerleşmesi ve Memlük ordusunu karşılaması için fevkalade münasip bir noktaydı.841 Şunu belirtmek gerekir ki burası Moğol tarafının, Ketboğa’nın tercihiydi. Yalnız harp için münasip yer arayışında olduğunu düşündüğümüz Ketboğa’ya, onun ordusunda yer alan ve bölgeyi tanıyan yerli hristiyanlar, belki el-Melikü’s-Sa‘îd gibi Moğol işbirlikçileri tarafından Aynicâlût çayırının harp meydanı olarak tavsiye edilmiş ve Ketboğa’nın da bu tavsiyeye uymuş olması ihtimali vardır. Anlaşılan Ketboğa, Memlüklerin sayı ve askerî kabiliyet üstünlüğüne mukabil arazi şartlarını değerlendirerek onlara galip gelmeyi umuyordu. 840 Belki de bu yüzden Rükneddîn Baybars, Sultan Kutuz’a düşmanın pusu kurması ihtimalinden bahsedecektir. 841 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 326; Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 132-133; ayrıca bkz. Ergun, agt., s. 42. 228 3.5.2. Memlük İslâm Ordusunun Aynicâlût Mevkiine Varması el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz tarafından Rükneddîn Baybars kumandasında gönderilen mukaddeme kuvveti güneydoğu yönünde, Filistin topraklarındaki Beysân istikametinde ilerliyordu. Sevkedildikleri günün kalanında ve aynı günün gecesinde seri yürüyüşle Beysân arazisine yaklaşan Baybars ve süvarileri, Nâsıra-Beysân yolu üzerinde ve Beysân yakınlarında yer almakta olup Aynicâlût vadisine bakan tepeye ulaştılar. 842 24 Ramazân/2 Eylül Perşembe gece yarısına doğru atlı vaziyette tepeyi tırmanan Memlük birliği, Moğol ordusunun tepenin hemen aşağısında, Aynicâlût çayırında mevzilendiğini müşahede etti.843 Ketboğa’nın emri altında toplanan Moğol, Ermeni ve Gürcü kuvvetleri ile gönüllü olarak Moğol ordusuna katılan birlikler süratle buraya ulaşarak tepenin aşağısında yer alan Aynicâlût çayı kenarında kamp kurmuşlardı. Manzarayı endişeyle izleyen Baybars ve askerleri, kendilerini asıl İslâm ordusu intikal edinceye kadar Moğollardan gizlemeye çalışmalarına rağmen Moğol öncü kuvvetleri tarafından farkedildiler. Memlük süvarilerinin tepenin üzerinde bulunduğunu gören Moğol öncüleri, tepenin etrafını halka şeklinde çevirmişlerdi ve atlarıyla tepeye çıkmaya gayret ediyorlardı. Bu tehlikeli durumda Baybars derhal posta çıkararak esas Memlük ordusunun başında bir konak (bir gün) kadar geriden gelmekte olan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’u vaziyetten haberdar etti. Mesajında kendilerinin Aynicâlût vadisine vasıl olduklarını, düşmanla temasa girdiklerini, Moğolların Memlük İslâm ordusuna gayet yakın bir yerde bulunduğunu bildiriyor, düşmanın tam olarak konuşlandığı mevkii haber veriyor, desteğe ihtiyaçlarının bulunduğunu söylüyor ve Moğolların pusu atma ihtimaline karşı Sultan Kutuz’u ikaz ediyordu. Bununla birlikte o, gönderdiği haberde İslâm askerlerinin maneviyatını kuvvetlendirme adına düşmanı Memlük İslâm ordusunun gözünde küçültüyor, bir an evvel bölgeye intikal ederek düşmanla doğrudan karşılaşma ve bu fırsatı ganimet bilme hususunda onları teşcî ediyordu. Şüphesiz fırsatı iyi değerlendirmek, zafere götüren vesilelerdendi. Bu şekilde düşmanın mevzii hakkında malumatı olmayan 842 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 843 İbn Abdüzzâhir, ae., a. yer; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61. Bu bilgiden hareketle Moğolların Aynicâlût’a Memlüklerden evvel vardığını kesinlikle söyleyebiliriz. İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 214) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 73) de Memlük İslâm ordusunun harp mevkiine ulaşması hadisesini anlatırken “التتار جموع فيه و “demek suretiyle, Memlükler Aynicâlût’a ulaştığında Moğolların zaten orada olduğunu belirtmişlerdir. Moğol ordusunun Memlük ordusundan evvel Aynicâlût’a varması hakkında ayrıca bkz. Preiss, age., s. 40; a. mlf., agm., s. 131-132; Ergun, agt., s. 46. 229 Sultan’a ve ordusuna istihbarat ulaştıran Baybars, askerlerini bulundukları yerden süratle geri çekti. Memlük süvarileri atlarının başlarını geri çevirdiler ve geldikleri yöne dönerek tepenin bir miktar gerisine doğru çekildiler.844 Vaziyet Memlük öncü kuvveti açısından iç açıcı değildi. Asıl ordu Aynicâlût’a henüz ulaşmamıştı. Ayrıca -destek talep ettiğine göre- Baybars’ın emrinde kalabalık bir birlik bulunmuyordu. Memlük öncü kuvvetinin Moğol öncüleriyle çarpışmaya girmesi, harpten hemen evvel bir mağlubiyet getirebilir ve bu da Memlük İslâm ordusunun maneviyatını menfi yönde etkileyebilirdi. Yine Baybars’ın çarpışmayı kabul etmeyerek daha fazla geri çekilmesi düşmanın moralini yükseltecek ve belki bu geri çekilme esnasında Moğol süvarilerinin Memlük öncülerine arkadan yetişerek yahut at üzerinden oklar savurarak kayıp verdirmesi neticesini ortaya çıkaracaktı. Dolayısıyla Baybars’ın mevziini tümden terkederek geri çekilme gibi bir seçeneği de yoktu. Nitekim kendisi şöyle diyordu: “Eğer (düşmandan) yüz çevirirsek İslâm’a zarar vermiş oluruz.”845 Bu yüzden Baybars söz konusu durumda alınması gereken en mantıklı kararı aldı; süvarilerini topladı ve onlarla birlikte düşman öncülerini oyalamaya, muharebe meydanına yetişmeye çalışan ana orduya zaman kazandırmaya çabaladı. Bunu yaparken bazen Moğollara hücum ediyor, bazen geri çekiliyor, Memlük ordusunun külliyetli kısmının yahut en azından el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un irsal edeceği destek birliğinin bir an evvel Aynicâlût’a varmasını bekliyordu.846 Aradan bir saat geçmeden 500 adet seçkin zırhlı savaşçıdan müteşekkil bir süvari imdat kuvveti Baybars’ın bulunduğu mevkie ulaştı. Sultan Kutuz, Baybars’ın gönderdiği haberi alır almaz ordunun yürüyüşünü serileştirmiş ve bir yandan mezkûr 844 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Preiss, age., s. 41; a. mlf., agm., s. 132; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 845 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61. 846 Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; Yiğit, age., s. 37; Sallâbî, age., s. 121. Evvelce de söylediğimiz gibi Moğollar Aynicâlût’a Memlüklerden önce ulaşmışlardı. Dolayısıyla Yûnînî ve İbnü’d-Devâdârî tarafından sayfa numaralarını verdiğimiz mahallerde zikredilen ve Baybars’ın düşmanı Aynicâlût’a çekmeye çalıştığına dair rivayette bir yanlışlık mevcuttur. Ancak yine bu kaynaklarda yer alan, Baybars’ın düşmana bazen saldırıp bazen çekildiği yönündeki kaydını doğru kabul etmemek için sebep yoktur ve bizim tahminimize göre de Baybars, bu saldırıp çekilme usulünü Kutuz’un yetişmesine kadar sürdürdüğü oyalama savaşı sırasında tatbik etmiştir. 230 destek birliğini göndermişti. Şüphesiz bu süvari birliği atlarını dört nala koşturarak süratle bölgeye intikal etmişlerdi. Böylece kuvvet kazanan Baybars el-Bundukdârî, bir saat kadar sonra 500 süvariden oluşan diğer bir desteğin yetişmesiyle Moğol öncülerini püskürtmeye muvaffak oldu.847 Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî ve yanında bulunan Memlük süvarileri -muhtemelen bu çarpışmalardan sonraatlarının üzerinde bulundukları halde bütün geceyi uyanık ve Memlük İslâm ordusunun esas kuvvetlerini bekler şekilde geçirdiler. 25 Ramazân/3 Eylül Cuma sabahı Memlük İslâm ordusu, başında el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz olduğu halde Baybars’ın mevzi aldığı noktaya vasıl oldu ve Baybars, birliğiyle beraber orduya iltihak etti.848 Öncüleri mağlup vaziyette geri dönen Moğollar da gecenin kalanını son harp tedariklerini görmek ve Aynicâlût çayırında sabah vakti başlayacak olan büyük muharebe için saflarını tanzim etmekle geçirmişlerdi. 849 Burada zikredilmesi gereken bir rivayet, Aynicâlût’ta vukua gelecek muharebede Moğol tarafında yer alan ve Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın memlüklerinden olan Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh el-Eşrefî’nin naklinde yer almaktadır. Sârımüddîn’in çok renkli ve bir o kadar da mübalağalı rivayetlerinin ekserisinin güvenilirliği şüpheli olsa da, muharebenin hemen öncesinde ve muharebe sırasında tarafların vaziyetini aydınlatması bakımından önemli olan bu rivayetin görmezden gelinmemesi icap eder. el-Melikü’l-Eşref’e elçi gönderen Sultan Kutuz onun kendisine tâbiiyetini temin etmiş, neticede el-Melikü’l-Eşref bir savaş vukuunda Moğollardan yüz çevireceğini taahhüt etmişti. Anlaşılan el-Melikü’l-Eşref Bikā‘ ordugâhındaki toplantı akabinde hasta olduğunu söyleyerek Ketboğa’ya mazeret bildirmiş, onun Memlük İslâm ordusuna karşı yaptığı çağrıya bizzat icabet etmemiş, Moğol nâipleriyle birlikte Dımaşk’ta kalmıştı. Bununla beraber kendi yerine amcasının oğlu el-Melikü’l-Mu‘azzam ile memlüklerinden Sârımüddîn Özbek’i Hıms askerinin başında Ketboğa’ya göndermişti.850 847 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 22-23; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52. 848 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268; Preiss, age., s. 41; a. mlf., agm., s. 132. 849 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267. 850 Yûnînî, age., I, 377; ae., II, 312; Preiss, agm., s. 140. 231 Sârımüddîn, Aynicâlût Savaşı ile alakalı rivayetinde kendisinin Sultan Kutuz’a gizlice bir haberci irsal ederek Sultan’a ve Memlük ümerâsına harpte yardımcı olacak bazı tavsiyelerde bulunduğunu söylemektedir. Bu haberci büyük Memlük emîrlerinin hazır bulunduğu harp meclisine girerek Sârımüddîn’in tavsiyelerini sıralamıştır. Moğol ordusunun kalabalık olmadığını bildiren, Memlük İslâm ordusu ileri gelenlerine Moğollardan korkmamaları ve onların kuvvetine ehemmiyet vermemeleri yönünde telkinlerde bulunan Sârımüddîn Özbek, gönderdiği haberci vasıtasıyla Memlük ordusunun sol cenahının at ve askerlerle güçlendirilmesi gerektiğini851 söylemiştir.852 Yine o, güneş doğar doğmaz Moğollar üzerine hücuma geçilmesi yönünde bir tavsiyede daha bulunmuştur. Söz konusu rivayetin esas bizi ilgilendiren tarafı ise bu tavsiyelerin sahibinin “Ben ve yanımdakiler, sizin önünüzden kaçacağız” şeklindeki haberidir. 853 Buna göre çarpışma sırasında Ketboğa tarafından ileri sevkedilecek olan Hıms birliği evvelâ Memlükler üzerine atılacak, ancak Memlüklerle herhangi bir silahlı temasa girmeksizin onların önünden çekilecektir. Sârımüddîn’in kısa rivayeti, bazı Memlük emîrlerinin kendi aralarında “Bu hareket müslümanlara yakışmaz” şeklinde konuştuklarını bildirmesiyle sona 851 Bu da demek oluyor ki Moğol ordusunun sağ cenahı sol cenahından daha kuvvetliydi. Bkz. Sercânî, age., s. 312. 852 Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210. Sârımüddîn’in rivayetinin İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 57) tarafından nakledilen versiyonunda ise “sağ cenah” ifadesi bulunmaktadır. Ancak el-Melikü’lEşref’in gönderdiği Hıms birliğinin Moğol ordusunun sol kanat kuvvetleri arasında bulunduğunu tespit eden Amitai-Preiss (agm., s. 139, 89 no’lu dipnot), buradan hareketle ikinci bir tespit yapmış ve bizce bu ikinci tespitinde yanılmıştır. Preiss’e göre Sârımüddîn’in Memlük ümerâsına ordunun sağ kanadını güçlendirmelerini tavsiye ettiğini bildiren İbnü’d-Devâdârî’nin nakli doğrudur; böylece Moğol sol kanadında yer alacak olan Hıms birliğinin tam karşısındaki Memlük birlikleri takviye edilmiş olacaktır. Lakin bize göre yine el-Melikü’l-Eşref’in Memlüklerle anlaşmalı olduğunu belirten Sârımüddîn’in böyle bir tavsiyede bulunmasının imkanı yoktur. Memlüklere taraftar olduğunu bildiğimiz el-Melikü’l-Eşref’in askerlerinden oluşan Hıms birliği eğer Moğol sol kanadına yerleştirilmişse, bu kanadın tam karşısında yer alacak olan Memlük sağ kanadını takviye etmek mantıksızdır. Onun yerine Memlük sol kanadının güçlendirilmesi gerekir. Zira Moğol sol kanadında yer alacak olan Hıms birliği Memlüklerin önünden kaçtığı zaman zaten Moğol sol kanadı zayıflamış olacaktır; o halde bu kanatla savaşacak olan Memlük sağ kanadı yerine tamamen Moğollardan yahut onların destekçilerinden müteşekkil olan Moğol sağ kanadının karşısındaki Memlük sol kanadı takviye edilmelidir. Dolayısıyla Sârımüddîn’in tavsiyesinin bu yönde gerçekleşmiş olması çok daha mantıklıdır. Ayrıca muharebeyi anlattığımız yerde görüleceği üzere, savaş sırasında Memlük ordusunun sol kanadı dağılmaya yüz tutacaktır. Bu da Moğol sağ kanadının daha kuvvetli olduğunu ve Sârımüddîn Özbek’in bu kanatla çarpışacak olan Memlük sol kanadının güçlendirilmesi gerektiği yönünde bir tavsiye vermesinin daha mâkul olduğunu göstermektedir. 853 Aslında Sârımüddîn rivayetin burasında “Ben, yanımdakiler ve el-Melikü’l-Eşref, sizin önünüzden kaçacağız” şeklinde efendisinin de ismini anarak onun bizzat Aynicâlût’ta hazır bulunduğunu ima etmiştir. Ancak o sırada el-Melikü’l-Eşref Dımaşk’ta bulunmaktaydı. Sârımüddîn’in bu hareketi, onun efendisinin hadiselerdeki pozisyonunu mühim göstermek ve gerek kendisinin, gerekse el-Melikü’lEşref’in İslâm ordusunun muzafferiyetindeki rollerinin büyüklüğüne işaret etmek için yaptığı mübalağalardan biri olsa gerektir. Bkz. Preiss, agm., s. 140. 232 ermektedir.854 Sârımüddîn’in Memlük tarafına haberci göndermesi ve bu habercinin Memlük ümerâsıyla görüşmesi hadiselerinin zamanını kesinlikle tayin edememekle beraber; rivayette “güneşin doğuşu” ibaresinin yer alması sebebiyle, bizde bu görüşmenin muharebeden önceki gece gerçekleştiği kanaati hasıl olmuştur. Daha belirgin bir zaman vermek gerekirse de, yine bu rivayette Sultan Kutuz ile Baybars’ın yan yana olmasına bakılarak 25 Ramazân/3 Eylül sabahı güneş doğmadan bir süre önce ve Sultan Kutuz ile Baybars’ın buluştuğu, yani Memlük ordusunun da bütünüyle Aynicâlût vadisine ulaştığı bir zamanda bu mülakatın gerçekleştiği söylenebilir.855 Bu bahsi kapatırken Sultan Kutuz’un Memlük ümerâsına muharebeye başlayacakları zaman hakkında verdiği bir talimatı da zikretmeden geçmeyelim. Sultan Aynicâlût’ta konuşlanmış olan Moğol ordusunu gördükten sonra kumandanlarına şu emri vermişti: “Güneş zevâle doğru gitmeye başlamadan (güneşin tam tepede olduğu vakit olan öğle vakti gelmeden) ve rüzgar çıkmadan evvel hücum etmeyin. Hatiplerin ve diğer müslümanların minberlerde ve namazlarında bizim muzafferiyetimiz için dua ettikleri sırada taarruza geçin!”856 Sultan, muharebenin Cuma günü cereyan edeceğinden ve Cuma hutbesi ile namazında müslümanların toplu halde İslâm’ın muzafferiyeti için dua edeceğinden hareketle bu emri vermiştir. Sultan Kutuz Moğollara karşı girişeceği bu mücadelede manevî bir kuvvetin arkasında bulunmasını mutlaka arzu ediyor ve mezkûr talimatı vermek suretiyle kendi emrindeki kumandan ve askerlerin maneviyatını da kuvvetlendirmeyi hedefliyordu. Ancak Kutuz’un bu planı, muhtemelen evvelâ Moğolların taarruza geçecek olması dolayısıyla değişecek ve muharebe sabahın erken saatlerinde, güneşin doğmasından kısa süre sonra başlayacaktı.857 854 Abbâdî, age., s. 266-267; Buharalı, agm., s. 210. 855 Çünkü -yukarıda geçtiği üzere- Sultan Kutuz, o günün sabahında Baybars el-Bundukdârî’nin bulunduğu mevkie ulaşmıştı. Onların bu toplantıda birlikte anılması, toplantının muharebe sabahının çok erken saatlerinde yapıldığına delalet etmektedir. 856 İbn Kesîr, age., XIII, 397. 857 Preiss, agm., s. 133-134. 233 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI Moğol istîlâsının öncesinden başlayarak hadiselerin Aynicâlût Savaşı’na kadarki gelişimini bu şekilde incelemiş olduk. Bu bölümde ise Aynicâlût Savaşı’nı, savaş hakkında en esaslı ve en kıymetli malumatı veren Memlük kaynaklarından istifade etmek suretiyle teferruatıyla anlatacak ve bölümün sonunda savaşın bir değerlendirmesini yapacağız. 1. Aynicâlût Savaşı (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260) Memlük İslâm ordusu 25 Ramazân/3 Eylül Cuma sabahı güneşin doğuşuyla birlikte mevzilendiği tepeden bölükler halinde aşağı inmeye başladı. Bu esnada civardaki meskûn mahallerden, köy ve kasabalardan birçok müslüman çiftçi savaşın meydana geleceği vadinin etrafını çeviren tepelerde toplanmışlardı. Bunlar ihtimal ki Memlük İslâm ordusunun muzafferiyeti için Allâh’a dualar ediyorlar, bu sırada büyük bir gürültü çıkarıyorlardı.858 Memlük birliklerinin daha iyi teçhiz edilmiş esas muharip kuvvetleri önde yürüyordu. Manzara görülmeye değerdi; gösterişli harp kıyafetleri giymiş, muhtelif renklerde sancaklar, flamalar ve armalar taşıyan Memlük süvari birlikleri güneşin doğuşuyla birlikte daha parlak görünen zırhları ile heybetli bir tablo teşkil ediyordu. Başta Ketboğa olmak üzere Moğollar Memlük İslâm ordusunun sayıca çokluğunu, gösterişini, intizamını ve hatta silahlarının parlaklığını müşahede ederek hayrette kalmışlar, belki ilk kez bir düşmanları karşısında müteessir olmuşlardı. Memlük birliklerinin tepeden inişi sırasında Ketboğa, bu manzarayı bize aktaran Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh el-Eşrefî’yi yanına çağırarak hangi renkli arma ve flamanın hangi kumandanın birliğine ait olduğunu soruyor ve ondan cevaplar alıyordu. Evvela kırmızı ve ak renkli sancaklar ortaya çıkmıştı. Sârımüddîn, Ketboğa’ya “Bu sancak Sungur er-Rûmî’nindir, sarı renkli sancak Balaban erReşîdî’nindir” gibi sözlerle Memlük kumandanlarını tanıtıyordu. 859 Bu sırada 858 Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 859 Bizzat Sârımüddîn’den (Abbâdî, age., s. 268; Buharalı, agm., s. 210) öğrendiğimiz üzere o, Müslümanların arma ve sancaklarını tanımakta olmasına rağmen Ketboğa kendisine Memlük ümerâsının kimliklerini sorduğu esnada aklına gelen Memlük emîrlerinin isimlerini rastgele sıralamıştır. Sârımüddîn’in Memlük sancaklarını ve bunların kimlere ait olduklarını bildiği halde Ketboğa’ya rastgele cevaplar verdiğine bir delil, onun bu Balaban er-Reşîdî’nin ismini de Aynicâlût’ta hazır bulunan Memlük kumandanları arasında zikretmesidir. Oysa Balaban er-Reşîdî, Aynicâlût Savaşı sırasında İskenderiyye’de mahpus idi. Sultan Kutuz muharebe akabinde Balaban’ın ve onunla 234 Memlük ordusunda bulunan tablhânât860 da kösler ve davullar vurarak Aynicâlût vadisini inletiyordu. Civardan gelen ve müslümanlarla putperest Moğollar arasında meydana gelecek olan bu mühim savaşın neticesini merak eden çevre ahalisi, Sultan’ın ve Memlük ümerâsının emrindeki bando birliklerinin birbirini izleyen kös ve davul seslerinden muharebenin kısa süre içinde başlayacağını anlamış olacaklar ki, dağılmaya başladılar.861 Memlük birlikleri bulundukları tepeden bölükler halinde aşağı inerek vadide pozisyon almaya çalışıyorlardı. Buradan da anlaşıldığı üzere Memlük ordusunun o anda bulunduğu yer yüksekte, Moğol ordusunun mevkii ise alçaktaydı.862 Bu şekilde vadiye inen Memlük İslâm ordusu muhtemelen sağ kanadını Gilboa Dağı’nın kuzeybatı ucuna, eskiden Zer‘în köyünün bulunduğu mevkie yaslamış vaziyette mevzi aldı.863 el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin kumandanı olan Rükneddîn Baybars elBundukdârî, birliğiyle birlikte Moğol ordusunun tam karşısında ve herhalde düşman askerlerinin tümünün görebileceği bir yerde mevzilenmişti. 864 Sultan el-Melikü’lMuzaffer Kutuz da mutlaka kalbde, yani ordunun merkezinde bulunuyordu. beraber tutsak bulunan bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye ümerâsının hapisten çıkarılması emrini verecek ve Sultan Kutuz’un Aynicâlût’tan dönüşü sırasında bu emîrler Gazze’de Sultan’a iltihak edeceklerdir. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 68. 860 Tablhâne, Ortaçağ İslâm devletlerindeki askerî bandoya (mehter) ve bu bandonun mukim olduğu mevkie verilen addır. Bu kelimeye Arapça çoğul eki getirilerek kullanılan tablhânât tabiri de Memlüklerde aynı grup ve mevki için kullanılırdı. Tablhâne’de tabl (davul), ebvâk (trompet), zumûr (flütler) gibi enstrümanlar bulunuyordu. Memlük sarayında her yatsı namazını müteakip tablhâne grubu adı geçen enstrümanları çalarlar, muharebelerde de Memlük askerini teşcî edip düşmanı korkutmak maksadıyla aynı vazifeyi icra ederlerdi. Bkz. Ayalon, age., s. 78; Kürşat Solak, “İbn Tagriberdi’nin en-Nucûm ez-Zâhire Adlı Eserinde Geçen Dulkadiroğulları Beyliği ile İlgili Kayıtlar II”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII/2, (Aralık 2012), s. 553, 24 no’lu dipnot; Zeynep Tarım Ertuğ, “Tablhâne”, DİA, XXXIX, 333; ayrıca bkz. Özaydın, “Nevbet”, DİA, XXXIII, 39. 861 Abbâdî, age., s. 267-268; Buharalı, agm., s. 210. 862 Memlük birliklerinin aşağı indiği bu yükselti bazı görüşlere göre Gilboa Dağı’dır. Ancak AmitaiPreiss (agm., s. 134-136) Gilboa Dağı’nın dik yamaçlarından süvari birliklerinin inmesinin imkansız olduğunu söylemekte, hatta Sârımüddîn’in rivayetindeki güneşin doğuşu ve Memlük birliklerinin kıyafetlerini parlatması ifadelerini tahlil etmek ve 3 Eylül tarihinde doğacak güneşin dağa vuruş açısını tespit etmek suretiyle bu yükseltinin Gilboa Dağı değil, bir başka tepe olabileceğini belirtmektedir. Ancak her halükarda burada bir yükseltinin bulunduğu ve Memlüklerin de bu yükseltiden aşağı indiği kesindir. Nitekim bunu Baybars’ın güneşin doğuşundan birkaç saat evvel mevzi aldığı yerin bir tepe olduğunu belirten İbn Abdüzzâhir (age., s. 64) ile Zehebî’nin (Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61) ve Aynicâlût Savaşı’nın başlarında Moğolların toplu halde dağa yöneldiğini söyleyen Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 516) kayıtlarından anlıyoruz. Ayrıca savaş mevkiini müştemil olan bölgede birçok tepenin bulunduğunu söylemiştik. 863 Preiss, agm., s. 137. 864 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 235 Memlüklerin vadiye inerek Moğol ordusuna yaklaşmasına Ketboğa Noyan’ın cevabı hücum emri vermek oldu. Böylece Sultan Kutuz’un muharebe için Cuma namazı vaktini bekleme yönündeki planı mecburen değişti ve güneşin doğuşundan kısa süre sonra muharebe fiilen başladı.865 Ketboğa’nın hücum emri verdiği birliklerin içinde el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın gönderdiği Hıms birliği de bulunuyordu. Ancak Sultan Kutuz muharebeden evvel onunla Moğolları muharebede yalnız bırakması hususunda anlaşmıştı. Aralarında bu savaş hakkında bize kıymetli malumat veren Sârımüddîn Özbek el-Eşrefî’nin de bulunduğu Hıms birliğinin Memlüklerle çarpışmak üzere ileri sevkedilmesi üzerine, muhtemelen adı geçen kuvvet Memlük İslâm ordusuna bir miktar yaklaştı, akabinde istikamet değiştirerek ve çarpışmaya girmeksizin muharebe meydanını terketti.866 Ketboğa’nın bu hadiseye verdiği tepkinin ne olduğunu bilmiyoruz. Bununla birlikte Ketboğa’nın emri altında olup onun harp meydanına sürdüğü gruplar arasında daha birçok kuvvet; Moğol, Gürcü ve Ermeni birlikleri, Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın kuvvetleri ve belki bir miktar Antakya Prinkepsliği askeri mevcuttu. Moğol ordusunun vurucu gücünü teşkil eden Moğol okçu süvarileri ise tahminimizce Memlük İslâm ordusuna karşı yürüyüşe geçen Moğol ordusunun ön saflarında bulunuyorlardı. Ketboğa’nın ileri sevkettiği Moğol süvari kuvvetleri, diğer tüm arazi savaşlarında yaptıkları gibi düşmanlarının üzerine süratle at sürmek ve bu sırada atlarının üzerinde doğrularak Memlük saflarını ok yağmuruna tutmak suretiyle muharebeyi başlatmışlardı. 867 İhtimal Memlük okçu süvarileri atlarını beyhude yormamak maksadıyla mevzilerini terketmeksizin bu atışlara daha seri ve isabetli atışlarla mukabele ediyorlardı.868 Ancak okçu süvari hücumu şeklinde gerçekleşen bu Moğol taarruzundan ve Memlük okçularının mukabelesinden sonra Ketboğa’nın emriyle Moğol kuvvetleri Memlük İslâm ordusunun özellikle kalbine ve sol cenahına 865 Preiss, age., s. 41. 866 Sârımüddîn (Abbâdî, age., s. 267; Buharalı, agm., s. 210) Sultan Kutuz’a ve Memlük kumandanlarına muharebeden evvel bir haberci göndererek onları Moğollar hakkında uyardığını anlattığı rivayetinde kendilerinin Memlük ordusunun önünden kaçacaklarını Memlük ümerâsına haber vermişti. Sârımüddîn’in bunu naklettikten sonra kullandığı ifade “Vallâhi de böyle oldu (Biz Memlüklerin önünden aynen haber verdiğim gibi çekildik).” şeklindedir. 867 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 868 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 324. 236 daha şiddetli hücumlar gerçekleştirdiler ve dolayısıyla savaşın neticesini tayin edecek olan yakın döğüş başladı. Bu ilk çarpışmada Memlük ve Moğol tarafından birçok kimse hayatını kaybediyordu.869 Bu sırada özellikle Bahriyye ve Mu‘izziyye Memlükleri Moğol süvarileriyle doğrudan temasa girerek, aldıkları sıkı askerî eğitimin gereğini büyük bir ciddiyetle yerine getirmeye başladılar. Ancak Moğol sağ kanadının Memlük İslâm ordusunun sol cenahına isabet eden hücumu çok şiddetli olmalı ki, Memlük sol cenahında bozgun başgösterdi. Ordunun Baybars elBundukdârî kumandasındaki öncü kısmı ile Sultan’ın yer aldığı merkez, kendilerine isabet eden Moğol hücum dalgalarına karşı gayretle direnmesine rağmen, 870 Memlük sol kanat kuvvetleri yavaş yavaş çözülmeye ve dağılmaya başladı.871 Meydan muharebelerinde bir ordunun kanatlarından birinin bozulması, ordunun diğer kanadını, hatta aynı ordunun merkezini güç durumda bırakabilir, hiç değilse ordunun diğer birliklerinin savaş yükünü artırmak suretiyle muzafferiyeti zorlaştırabilirdi. Bozgun umûmî hale gelmeden evvel duruma müdahale etmek, sol cenahı mutlaka başka kuvvetlerle takviye etmek gerekiyordu. Bu tehlikeli vaziyeti endişeyle izleyen ve o ana kadar merkezdeki mevziini terketmemiş olan Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz daha fazla yerinde duramadı; bizzat kumanda ettiği birliğin başında olarak ve Memlük İslâm ordusunun külliyetli kısmı ile birlikte bozgun mahalline, Moğolların Memlük İslâm ordusunun sol cenahını dağıtan grubunun üzerine şiddetli bir süvari hücumu icra eyledi. Derhal sol cenahı başka kuvvetlerle takviye eden Sultan Kutuz, kendisiyle birlikte taarruza iştirak eden diğer emîrlerin de yardımıyla Moğol saflarını birbirine kattı, bu mukabil 869 İbn İyâs, age., I/I, 306. Tarihçimiz göğüs göğüse çarpışmanın bu ilk safhası için “Saçları ağartacak bir savaş başlamıştı.” ifadelerini kullanmaktadır. 870 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64. 871 Nüveyrî (age., XXIX, 303) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 516) Memlük İslâm ordusunun bozgun alâmetleri gösteren kısmını “Sultan’ın ordusunun bir kanadı” şeklinde tarif ediyorlar. Ancak Yûnînî (age., I, 361), Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190), İbn Kesîr (age., XIII, 399) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 73) bunun ordunun sol kanadı olduğunu açıkça belirtmişlerdir. Bu hususla ilgili olarak ayrıca bkz. Ğāmidî, age., s. 122; Preiss, agm., s. 138; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 37. İbn Kesîr bu hadiseyi anlattığı yerde, Memlük İslâm ordusunun sol kanadını bozan kişinin Ketboğa’nın bizzat idare ettiği birlik olduğunu söylemektedir. 237 hücumla bozgunu önlemeye ve muharebedeki üstünlüğü ele geçirmeye muvaffak oldu.872 Muharebenin en canlı sahnelerinden biri de Sultan Kutuz’un atının öldürüldüğü anda gerçekleşmişti. Hülâgû tarafından Kāhire’ye gönderilen ve Kutuz’un tavsît cezasıyla cezalandırdığı Moğol elçilik heyetinde bir erkek çocuğunun da bulunduğunu, Kutuz’un bu çocuğa merhamet edip onu memlükleri arasına dahil ettiğini anlatmıştık. Sultan onu Moğollara karşı çıktığı sefere de beraberinde getirmiş ve onu kendi silahdarları arasına katmıştı.873 Ancak bu çocuk, savaş sırasında Sultan Kutuz’u öldürmeye teşebbüs etmiş ve muhtemelen bu teşebbüsü söz konusu Memlük taarruzu sırasında gerçekleştirmişti. 874 Sultan Kutuz’un hemen arkasında ve at üzerinde bulunan bu çocuk, muharebenin en şiddetli anlarından birinde eline ok ve yay alarak Sultan’a nişan almış, o esnada gerek zor durumdaki Memlük saflarına yardım göndermeye, gerekse Moğol hücumlarını püskürtmeye çabalayan Sultan’a doğru ok atmış ve Sultan Kutuz’un atı isabet alarak Sultan’ı yere fırlatmıştı.875 Sultan’ın çevresinde bulunan ve Sultan atından yere yuvarlandığı sırada durumu farkeden Memlük askerleri derhal yetişerek bu çocuğu yakaladılar ve olduğu yerde öldürdüler. 876 872 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; Yûnînî, age., I, 361; Nüveyrî, age., XXIX, 303; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; Preiss, age., s. 41; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23. 873 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 874 Nitekim bu hadiseyi anlatan kaynaklarımızdan bazıları, hadisenin savaşın kızıştığı anlarda gerçekleştiğini bildiriyorlar. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 875 Yûnînî (age., I, 380), Nüveyrî (age., XXIX, 309), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190) ve İbn Kesîr (age., XIII, 396) bu oku atan kişinin mezkûr Moğol çocuğu olduğunu belirtmemekte, sadece Sultan’ın atının öldürüldüğünü söylemektedirler. 876 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. Diğer bir versiyona göre bu Moğol çocuğu Sultan’a okuyla nişan aldığı sırada Sultan’ın çevresindeki bir Memlük tarafından farkedilmiş ve daha atış yapmaya fırsat bulamadan onun tarafından katledilmiştir. Bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 244. Ancak bu çocuğun Memlüklerden bir topluluk tarafından ortadan kaldırıldığına işaret eden İbnü’d-Devâdârî’nin (age., VIII, 50) kaydı bizce daha muteberdir. Zira Aynicâlût Savaşı’na bizzat iştirak etmiş olan Böri Bilecik adlı bir gâzi bu hadiseyi İbnü’dDevâdârî’nin dedesi olan İzzeddîn Aybek Mîkâîl’e anlatmış, o da kendi oğlu ve İbnü’d-Devâdârî’nin babası olan Cemâleddîn Abdullâh b. Aybek’e bunu aktarmış ve nihayet tarihçimiz hadiseyi babasından dinlemiştir. Moğol çocuğunun okunu fırlatıp fırlatmadığı hususuna gelirsek; bu çocuğun Sultan’a okuyla nişan aldığını söyleyen Baybars el-Mansûrî ve Makrîzî’nin rivayetlerini, Sultan’ın atının kesinlikle öldürüldüğünü söyleyen Safedî ve İbn Kesîr’in nakilleriyle birleştirir ve Sultan’ın atının bu çocuğun atışıyla isabet aldığını açıkça belirten İbnü’d-Devâdârî’nin ifadelerini de bunlara ilave edersek çocuğun hakikaten okunu atmaya fırsat bulduğu ve Sultan’ı yaya bıraktığı tahakkuk 238 Sultan Seyfeddîn Kutuz, muharebenin en kızgın anlarından birinde bineksiz kalmıştı. Etrafındaki bazı Memlük askerleri, Sultan’ın öldürmeyip hizmetine aldığı ve kendisine ikramda bulunduğu Moğol çocuğunun ihaneti sebebiyle o çocuğu cezalandırmakla meşgul olmuşlardı. Muharebe tüm hızıyla sürmekteydi. Bu sırada Sultan yaya vaziyette beklemekte, o karmaşık ortamda uşâkiyyeden877 hiç kimseyi görememekteydi.878 Bir müddet sonra Memlük emîrlerinden Fahreddîn Mama, Sultan Kutuz’un beklediği mahalle intikal ederek kendi atını Sultan’a takdim ettiyse de Sultan bunu kabul etmedi. Emîr Fahreddîn’in bütün ısrarlarına ve hatta yemin verdirmesine rağmen Sultan onun atına binmeyi reddediyordu. Bunun üzerine Fahreddîn Mama, Sultan’a; “Yâ Hond,879 bekleme ve geri durma vakti değildir!” diye çıkışınca Sultan Kutuz, “(Eğer atını bana verip yaya kalırsan) öldürülürsün ey Fahreddîn! Böyle bir anda müslümanları senin faydandan mahrum etmem!” şeklinde mukabele etti. 880 Fahreddîn ise şunları söyledi: “Eğer ben öldürülürsem, ben müslümanlardan sadece bir kişiyim, ayrıca alacağım mükafat da büyük olur. Sizin böyle bir anda öldürülmenizin ise telafisi yoktur, işte o zaman bütün müslümanlar katledilir!”881 Bu muhavere sonrasında Sultan Kutuz, Fahreddîn Mama’nın takdim ettiği ata binmeye razı oldu. Az sonra uşâkiyye de Sultan’ın yedek atlarıyla birlikte o mevkie ulaştı ve Fahreddîn, Sultan’ın yedek atlarından birine bindi.882 Muharebe bir müddet daha şiddetini aynı şekilde sürdürdü. Sultan’ın ve maiyetinin zikrettiğimiz hadiseden sonra geri dönerek düşmanla yeniden çarpışmaya eder. Çocuk muhtemelen Sultan’ı kimin attığı belli olmayacak bir okla öldürebileceği düşüncesiyle savaşın bu karmaşık anını beklemişti. 877 Türkçe “uşak” kelimesine Arapça müennes nisbe eki getirilerek kurulmuş “uşâkiyye” tabiri, Memlüklerde sultanın seyislerinden, at uşaklarından müteşekkil birliğe isim olmuştur. Uşâkiyye birliği mensupları atların terbiye ve bakımından mesul idiler. Bkz. Erkan Göksu, “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Gulâm Eğitimi ve Gulâmhâneler”, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, VII/24, (Güz 2007), s. 71. 878 Yûnînî, age., I, 380; Nüveyrî, age., XXIX, 309; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 396. 879 Efendi, ağa, bey, emîr, han manalarına gelen ve hürmet ifade eden bu kelime Memlüklerde sultanlara hitap sırasında kullanılırdı. Bkz. Mirzâ Alî Ekber Dihhudâ, Lugatnâme, (ed. Muhammed Mu‘în-Seyyid Ca‘fer Şehîdî), Müessese-i Lugatnâme-i Dihhudâ, Tahran 1999, VII, 10151. Aynı hitabın Eyyûbî hükümdarları için de kullanıldığına dair bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213. 880 Yûnînî, age., I, 380-381; Nüveyrî, age., XXIX, 309; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; Safedî, elVâfî, XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 396. Ancak Yûnînî, Safedî ve İbn Kesîr Sultan’a atını vermek isteyen emîrin adını zikretmemektedirler. 881 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 882 İbnü’d-Devâdârî, ae., VIII, a. yer; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 245. 239 girmeleri ve Memlük birliklerinin şiddetli taarruzları neticesinde Ketboğa kumandasındaki Moğol kuvvetleri ve destek birlikleri gerilemeye başlamışlardı. Moğol ordusunun saflarını tekrar tanzim eden Ketboğa, 883 askerlerine ikinci ve genel bir hücum emri verdi.884 Muharebenin en kanlı ve çetin safhası bundan sonra başlıyordu. Moğol süvarileri Memlük İslâm ordusu üzerine muharebenin başında gerçekleştirdiklerinden çok daha sarsıcı bir hücum gerçekleştirdiler. Memlük birlikleri evvelkinden daha zorlu bir mücadele vermek durumunda kalmıştı.885 İkinci Moğol taarruzu Memlük İslâm ordusunu hakikaten güç durumda bıraktı. Bu merhaleden sonra alınacak bir mağlubiyetin müslümanların felaketi ile neticeleneği fikriyle bütün Memlük askerleri ve İslâm ordusundaki diğer kuvvetler var güçleriyle savaşıyorlar, ancak Moğolların hücum dalgalarına karşı güçlükle mukavemet edebiliyorlardı. Her daim müslümanların akıbetini samimiyetle düşünen, muhtemel bir hezimetin doğuracağı sonuçları en birinci olarak hisseden el-Melikü’lMuzaffer Seyfeddîn Kutuz, o an için İslâm’ın hizmetkarları ve müslümanların yardımcıları mevkiinde bulunan Memlük askerlerinin bir kez daha içine düştüğü vahim durumdan endişe ile, bütün bir Memlük İslâm ordusunu gayrete getirecek ve 883 İslâm kaynaklarının birçoğu Ketboğa’nın savaşın hangi evresinde öldürüldüğünden bahsetmemekle birlikte, biz meydana gelecek ikinci çarpışmada Moğol tarafını yine Ketboğa’nın idare etmiş olduğu ve onun bu çarpışmada öldürüldüğü kanaatindeyiz. Zira Ketboğa gibi Moğollar nezdinde büyük ve mühim bir isim ilk çarpışmada katledilmiş olsaydı Moğollar muhtemelen tamamen dağılacaklar, Memlüklerle ikinci bir çarpışmaya girecek kuvveti kendilerinde bulamayacaklardı. Preiss de hadiseleri aktaran kaynaklar üzerinde tahlillerde bulunarak, Ketboğa’nın birazdan anlatacağımız ikinci Memlük hücumu sırasında öldürüldüğü şeklinde fikir beyan etmiştir. Preiss, agm., s. 143. 884 Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 517) eserinde yer alan bir kayıt, Moğolların toparlanarak ikinci kez Memlüklere saldırmaları hadisesinin Beysân yakınlarında gerçekleştiğini bildiriyor. Buna göre ilk Moğol hücumunun Sultan ve askerleri tarafından püskürtülmesi akabinde Moğol ordusu Beysân’a doğru çekilmiş, Moğol kıtaları burada saflarını tekrar tanzim ederek kendilerinin peşinden gelmekte olan Memlük süvarilerinin üzerine ikinci bir hücum gerçekleştirmişlerdir. Ancak Amitai-Preiss (agm., s. 142, 146, 149-150) Makrîzî’nin yaptığı bir hataya dikkat çekmektedir. Tarihçimiz Makrîzî muhtemelen İbnü’l-Furât’ın birinci ve ikinci Moğol hücumlarına dair nakillerini ihtisar ederek eserine almak istemiş, fakat bu esnada sehven biri Aynicâlût’ta ve biri de Beysân’da olmak üzere peşpeşe iki ayrı muharebe gerçekleşmiş gibi göstermiştir. Oysa İbn Dokmak’ın (Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264) ve söz konusu iki Moğol hücumuna dair rivayeti onun eserinden almış olan İbnü’l-Furât’ın (Preiss, agm., s. 149-150) nakilleri; Beysân yakınlarında, yani Aynicâlût’ta gerçekleşen ilk Moğol hücumunun püskürtülmesi sonucu Moğolların toparlanarak aynı mevkide ikinci kez hücuma kalktıkları doğrultusundadır. Yani aslında Moğollar ilk kez bozulmaları akabinde Beysân’a çekilmemişler, sadece İslâm ordusunun önünden bir miktar gerileyerek saflarını tanzim etmişler, bundan sonra da ikinci kez hücum etmişlerdir. Haliyle Beysân’da ikinci bir muharebe gerçekleşmemiş; bilakis Aynicâlût Savaşı, adını aldığı Aynicâlût vadisinde, fakat iki safha şeklinde vukua gelmiştir. 885 Aynicâlût Savaşı’nın bu ikinci safhasından bahseden kaynaklarımız, ikinci çarpışmanın birincisinden çok daha şiddetli geçtiğini bildirmektedirler. Bkz. İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn İyâs, age., I/I, 306; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 149-150. 240 savaşın sonucuna doğrudan tesir edecek beklenmedik bir hamle yaptı; ölümden korkmadığını ve şehâdeti arzuladığını gösterircesine başındaki miğferi çıkarıp yere çaldı, bütün bir İslâm ordusunun işiteceği yüksek bir sesle üç kez “Eyvâh İslâm’a!” 886 şeklinde haykırdı ve emrindeki bütün kumandanlarla birlikte bizzat Moğol saflarına saldırdı. Bir yandan da “Yâ Allâh! Kulun Kutuz’a Tatarlara karşı yardım eyle!” duasını ediyordu.887 Muharebenin en şiddetli ve canlı anını teşkil eden bu sahneden müteessir olan Memlük İslâm ordusu büyük bir gayretle karşı taarruza geçti. Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay, Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, ayrıca herhalde sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile biraderi elMelikü’l-Efdal Alî, bütün birlikleri ve sancaklarıyla birlikte Moğolların üzerine atıldılar.888 Bu esnada Sultan Seyfeddîn Kutuz bir yandan hücum üstüne hücum başlatıyor, Moğol saflarının içine girerek çarpışıyor; diğer yandan silah arkadaşlarını teşcî ediyor, askerlerine ölümü, daha doğrusu şehâdeti güzel göstererek onları sebata çağırıyordu. 889 Son olarak gerçekleşen Memlük karşı taarruzu Moğol hücumunu püskürtmekle kalmadı, Moğol kıtalarının paramparça vaziyette dağılmasını ve 886 “!إسالماه وا“. Safedî’de (el-Vâfî, XXIV, 190) “!مدّ مح دين وا) Eyvâh dîn-i Muhammed’e!)” şeklindedir. 887 Nüveyrî, age., XXIX, 303; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268-269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 243; ayrıca İbnü’lFurât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. Sayfa numaralarını verdiğimiz yerlerde Nüveyrî ve Safedî, Sultan Kutuz’un başından miğferini çıkarıp yere fırlatması ve yüksek sesle askerlerini gazâya teşvik etmesi hadisesinin birinci çarpışma sırasında, Memlük İslâm ordusunun bir kanadı bozulduğu esnada gerçekleştiği yönünde bilgi vermektedirler. Makrîzî miğfer hadisesini birinci çarpışmayı, Sultan’ın haykırmasını ise ikinci çarpışmayı anlattığı sırada nakletmektedir. Ancak hem miğfer hadisesinin, hem de Sultan’ın yüksek sesle Memlük İslâm ordusunu gayrete getirmesi olayının ikinci ve daha büyük çarpışma sırasında vukua geldiğini bildiren İbn Dokmak ve İbnü’l-Furât’ın kayıtları daha muteber görünüyor. Zira İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 264) bu hadiseleri bizzat Aynicâlût’ta Sultan Kutuz’un arkasında bulunan gâzilerden birinden dinlemiş olan İbn Abdüzzâhir’den nakletmektedir. Sultan’ın söz konusu iki hareketini birinci çarpışma sırasında gösteren Nüveyrî’nin (age., XXIX, 303) kaydında da “Bu vakıada (Aynicâlût Savaşı’nda) hazır bulunmuş bir kimse dedi ki” ibaresi yer almakta olmasına rağmen; İbn Dokmak’ın İbn Abdüzzâhir gibi Aynicâlût Savaşı’na zaman bakımından daha yakın bir dönemde yaşamış ve dolayısıyla başta Baybars olmak üzere bu savaşta yer almış birçok kimseyle bizzat görüşme fırsatı bulmuş, üstelik daha muteber olan bir tarihçiyi referans göstermesi ve bu kaydın başında İbn Abdüzzâhir’in açıkça “Tatarlar ikinci kez dönüp saldırdıklarında...” ifadesini kullanması şüpheleri gidermekte, Sultan’ın bu iki hareketinin Moğollarla girilen ikinci çarpışmada gerçekleştiği kesinlikle anlaşılmaktadır. İbnü’l-Furât’ın (a. mlf., agm., s. 150) nakilleri de İbn Dokmak’ın eserindekilerle büyük ölçüde örtüşmektedir. 888 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64; İbn Kesîr, age., XIII, 389. Vassâf Târîhi’nin tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) de savaşın kızıştığı anda Şâm beylerinin Moğollara hücum ettiği belirtilmiştir. 889 İbn Tağrîberdî, age., VII, 73. Aynicâlût Savaşı hakkında malumat veren hemen bütün İslâm kaynakları Sultan Kutuz’un Moğollar üzerine bizzat hamle ettiğinde müttefiktirler. 241 bozgununu netice verdi. Moğol askerleri Memlük süvarileri tarafından süratle kılıçtan geçirilmeye başladı. Taarruzları sırasında bazı Memlük süvarileri de gürzleriyle Moğol askerlerine dehşet saçmaktaydılar.890 Bu sırada öldürülenler arasında birçok yüksek rütbeli Moğol kumandanı bulunuyordu.891 Moğol ordusuna kumanda eden Ketboğa Noyan bozgunu engellemeye muvaffak olamadı, ancak birliklerinin dağılması sırasında bazı askerlerinin kaçıp kurtulması yönündeki ısrarlarına rağmen yerinden de ayrılmadı.892 Muhtemelen bu ikinci ve son Moğol bozgunu sırasında şecaatiyle meşhur Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî893 Ketboğa ile karşılaştı ve tanımadığı halde üzerine hamle ederek onu katletti. 894 Böylece Moğol bozgunu ve müslümanların muzafferiyeti kesinleşmiş oldu. Memlük İslâm ordusu firara başlayan Moğolları ve destekçilerini kovalamaya, öldürmeye ve esir almaya başlamıştı. 895 Muharebe meydanından firar eden bazı Moğol askerleri bölgedeki bir sazlığa girmişler, takipçi Memlük askerlerinden gizlenmeye çalışıyorlardı. Ancak bunların farkedilmeleriyle birlikte Sultan Kutuz sazlığın ateşe verilmesini emretti ve bu Moğollar feci şekilde can verdiler.896 Yine bir kısım Moğollar Memlük süvarilerinden kurtulmak maksadıyla savaş alanının yakınlarındaki sarp bir tepeye897 iltica etmişlerdi. Muharebenin şiddetli anlarında Sultan Kutuz’un en büyük destekçileri bulunan ve çarpışmalar sırasında en mühim rollerden birini oynamış olan Bahrî Memlüklerin kumandanı Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, emrindeki Bahriyye kuvvetiyle derhal o bölgeye 890 Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a. 891 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., el-‘İber, III, 288; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 892 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Mîrhând, age., V, 1128. 893 Aynicâlût Savaşı’nı -bazı bilgi hatalarına rağmen- bütün teferruatıyla anlatan Râğıb es-Sercânî (age., s. 328) Emîr Cemâleddîn’in evvelce el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un memlüklerinden olduğunu ve fakat onun hizmetinden ayrılarak Sultan Kutuz’un kuvvetlerine iltihak ettiğini söylemektedir. 894 Yûnînî, age., I, 361; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61-62, 355; Safedî, el-Vâfî, IX, 189; ae., XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 389, 399; Aynî, age., V, 282; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74. Tarihçilerimizden İbn Kesîr (age., XIII, 399) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 74) Ketboğa gibi büyük bir Moğol kumandanını öldürdüğü ve müslümanları ondan kurtardığı için Cemâleddîn Akkuş eşŞemsî’ye rahmet okumuşlardır. 895 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 389; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 896 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 897 Amitai-Preiss (agm., s. 141) bu yükseltinin Aynicâlût’un birkaç kilometre kuzeyindeki Giv’at HaMoreh, Gilboa Dağı’nın bir bölümü yahut savaş alanına daha yakın olup kuzeydoğu istikametinde kalan Giv’at Kūmî olabileceğini söylemektedir. 242 intikal ederek Moğolların tırmanarak mevzi aldığı tepenin eteklerine ulaştı. Ancak Memlük atları tepeyi tırmanma hususunda yetersiz kalmıştı. Bunun üzerine Rükneddîn Baybars ve hoşdâşları bütün yorgunluklarına rağmen898 atlarından inerek yaya vaziyette bu tepeye tırmandılar ve buradaki Moğollarla çarpışmaya girdiler. Akşama kadar devam eden bu mücadele sonunda Bahriyye birliği tepedeki Moğolları ortadan kaldırmaya muvaffak oldu.899 Bu arada Baydara’nın da aralarında bulunduğu ve muharebe meydanından firar eden Moğolların bir kısmı şark istikametinde Dımaşk’a, bir kısmı ise kuzey yönünde Haleb ve Antakya bölgelerine ulaşmaya çabalamaktaydılar. Moğol ordusu mevcudundan ancak Memlüklerin elinden kaçabilenler kurtulmuştu.900 Moğolların muavenet kuvvetini teşkil eden Ermeni ve Gürcü kıtaları da mahvedilmişti, bunlardan sağ kalan az miktarda asker Ermeni Krallığı topraklarına doğru kaçıyorlardı.901 Bu esnada civardaki yerleşim mahallerinde sakin bulunan ve Moğol bozgununu haber alan bazı sivil müslüman gruplar da muharebe meydanından kaçmakta olan Moğolları takip ederek bunlardan bulabildiklerini öldürmeye ve bunların eşyalarını ganimet olarak ele geçirmeye başlamışlardı.902 Memlük birliklerinin düşmanı yakın çevrede takibi sırasında Sultan Seyfeddîn Kutuz muharebe işinden fâriğ olmuş vaziyette atının üzerinde beklemekteydi. Savaşın tam manasıyla sona erdiğini fark ettiği anda atından indi, yanakları kirlenecek derecede yüzünü toprağa sürmek suretiyle secde etti ve toprağı öptü, Moğollar gibi kuvvetli ve merhametsiz bir düşmana karşı kendisine ve İslâm 898 Baybars ve birliğinin bu merhaleye kadar sürekli Memlük İslâm ordusunun mukaddeme birliği vazifesini icra ettiklerini söylemiştik. Bunlar savaşın vuku bulduğu zamana kadar daima büyük bir hızla hareket etmek durumunda kalmışlar, yeterince istirahat edememişlerdi. Ayrıca muharebeden bir evvelki geceyi de at üzerinde ve pür dikkat düşmanı gözetlemekle geçirmiş olduklarından yorgunluğun son raddesine varmış olmalıdırlar. 899 İbn Abdüzzâhir, age., s. 64-65; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327-328; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. Diğer bazı kaynaklarımız ise Baybars ve hoşdâşlarından bahsetmeksizin müslümanlardan bir grup ile civardaki tepelere iltica eden Moğollar arasında şiddetli çarpışmalar meydana geldiğini ve bu Moğollar imha edilinceye kadar mücadelenin sürdüğünü bildirmektedirler. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Yûnînî, age., I, 361; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’lVerdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Cenâbî, age., vr. 305b. 900 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Yûnînî, age., I, 361; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Cenâbî, age., vr. 305b. 901 Kiragos, age., s. 212. 902 Yûnînî, age., I, 361; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 243 askerlerine zafer nasip ettiği için Allâh’a hamdetti ve hemen orada iki rekat şükür namazı kıldı. Akabinde tekrar atına binen Sultan Kutuz, aldıkları ganimetlerle birlikte kendisinin bulunduğu mahalle dönmekte olan emîrleri ve askerlerini karşıladı.903 Belki bu sıralarda, muharebede Sultan’ın yaya kaldığı anlara şahit olan ve onun başlangıçta Fahreddîn Mama’nın atına binmekten imtina ettiğini gören emîrlerden birisi Sultan’ın yanına gelerek; “Yâ Hond, niçin o emîrin atına binmekten çekindin? Allâh muhafaza etsin; eğer bir Moğol seni o halde (bineksiz halde) görseydi öldürecekti. Senin ölümünle de İslâm elden gidecekti.” demiş, Sultan Kutuz ise ona şu cevabı vermişti: “Eğer ben katledilseydim, gidişim Yüce Allâh’ın izniyle cennete doğru olurdu. İslâm’a gelince; onun sahibi Allâh’tır, Allâh onu zâyi etmez. Allâh kendisine rahmet etsin; Sultan el-Melikü’s-Sâlih (Necmeddîn Eyyûb) vefat etmiş, oğlu elMelikü’l-Mu‘azzam (Tûranşâh) ile mukaddemü’l-asâkir olan Fahreddîn İbn Şeyh904 öldürülmüştü. Ancak o ümitsiz vaziyetten sonra müslümanların başında hiçbir hükümdar bulunmadığı halde bizzat Cenâb-ı Hak İslâm’a yardım etti.”905 Muharebe ve takip esnasında Moğollardan birçok esir alınmıştı.906 Bunlar arasında Ketboğa Noyan’ın oğlu Kutlu Kaymış ve kardeşi Kıpçak başta olmak üzere bir kısım Moğol ileri gelenleri, yine Ketboğa’nın karılarından biri ve ayrıca çok 903 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. 904 Bu zat 647/1250 senesinde VII. Haçlı Seferi ordularına karşı savaşırken şehid düşen ihtiyar Eyyûbî veziri ve başkumandanıydı. Bkz. Runciman, age., III, 227. 905 Yûnînî, age., I, 381; Nüveyrî, age., XXIX, 309; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50; İbn Kesîr, age., XIII, 396. 906 İbn Dokmak, el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Nüveyrî (age., XXIX, 303) ve Hândmîr (age., III, 260) 694-696/1294-1296 seneleri arasında el-Melikü’l-Âdil unvanıyla Memlük tahtında bulunacak olan Zeyneddîn Ketboğa el-Mansûrî’nin de Aynicâlût Savaşı’nda Moğollardan alınan esirlerin arasında bulunduğunu söylemekte iseler de, herhalde doğrusu onun 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta cereyan edecek Birinci Hıms Savaşı’nda müslümanlara esir düşmüş olduğudur. Bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, LII, 34; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Ömerî, age., XXVII, 316; İbn Tağrîberdî, age., VIII, 47; ayrıca bkz. Preiss, age., s. 51; Yiğit, age., s. 67. Memlük İslâm ordusuna esir düşen diğer Moğollara gelecek olursak; Rükneddîn Baybars’ın saltanatının ilk senesinde, Aynicâlût’ta esir düşen Moğollardan ve bunların ganimet olarak ele geçirilmiş olan atlarından bir kısmını bir araya getirerek Alman İmparatoru II. Friedrich’in gayrimeşru oğlu ve aynı zamanda Sicilya Kralı olan Manfred’e hediye olarak gönderdiğine dair bilgiden (bkz. Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 70; Aynî, age., V, 290, 1 no’lu dipnot) hareketle Aynicâlût Savaşı’nda esir düşen Moğolların en azından bir kısmının öldürülmediği sonucuna varıyoruz. 244 sayıda Moğol kadını bulunuyordu.907 Moğol tarafından çok sayıda ganimet de ele geçirilmiş olup, bunlar arasında sayısız at, silah, börk ve daha başka eşya bulunmaktaydı. 908 Çarpışmalar nihayete erdikten ve Moğol ordusu tamamen dağıtıldıktan sonra, muharebeye kendi rızası ile Moğol tarafında iştirak etmiş olan Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan b. el-Melikü’l-Azîz Osmân, Sultan Kutuz’un huzuruna getirildi. Hatırlanırsa Moğollar onu el-Bîre’de mahpus vaziyette bulmuşlar, hapisten çıkararak hizmetlerine almışlar, evvelce onun hâkimiyetinde bulunan Banyas ve Subeybe’yi de ona iade etmişlerdi. el-Melikü’s-Sa‘îd de kendisini İlhan’a borçlu hissederek o zamandan itibaren kendi isteğiyle Moğol taraftarlığı yapmış, muharebede askerleriyle Ketboğa’ya destek sağlamış, ancak Moğol bozgunu sırasında Memlük askerlerine esir düşmüştü.909 el-Melikü’s-Sa‘îd, Sultan Kutuz’un nezdine getirildiğinde elini öpmek maksadıyla Sultan’a yaklaştı. Ancak Sultan’ın buna fırsat vermeyerek yüzüne savurduğu tekme ile geriledi, aldığı sert darbe ağzını kanatmıştı.910 Sultan Seyfeddîn Kutuz evvelce de el-Melikü’s-Sa‘îd’in Moğol 907 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59; Yûnînî, age., I, 366; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 61; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 399; Mîrhând, age., V, 1128. Bu kaynakların tamamı Ketboğa’nın oğlunun esirler arasında bulunduğunu belirtiyorlar. Fakat Ketboğa’nın oğlunun ve yine esir düşmüş olan kardeşinin isimlerini veren tek kaynak İbnü’l-Amîd’dir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) Aynicâlût Savaşı’nda Ketboğa ile birlikte oğullarından birkaçının da öldürüldüğünü söylemektedir. Bununla birlikte Aynicâlût Savaşı’nı yanlışlıkla 659/1260-1261 senesinde gösteren ve bu savaş hakkında çok az malumat veren İbnü’l-Fuvatî’nin söz konusu kaydının da güvenilirliği şüphelidir. Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 576) kaydına göre de Ketboğa bu savaşa birden fazla oğluyla katılmış ve kendisi maktul düşünce bu oğulları esir olmuşlardır. Müellifin diğer eserinde (Muhtasar, s. 41) yer alan ifadeye göre ise Ketboğa’nın “çoluk çocukları” tutsak alınmıştır. 908 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn İyâs, age., I/I, 306. 909 Kaynaklarımızdan bazıları el-Melikü’s-Sa‘îd’in esir düşmediği, Moğol mağlubiyeti muhakkak olunca kendi isteğiyle Sultan Kutuz’un huzuruna geldiği yönünde haber vermektedirler. Bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 361; Nüveyrî, age., XXIX, 303; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 62; Safedî, el-Vâfî, XII, 63; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. Ancak Sultan’a ve elçisine hakaret eden ve Moğolların hizmetine kendi rızası ile girerek müslümanlara karşı silah kullanan el-Melikü’s-Sa‘îd’in bunu yapacağı çok şüphelidir. Zira bizce o, Sultan Kutuz’un kendisini ilk fırsatta mutlaka öldüreceğinin bilincinde olmalıdır. Bu yüzden de bozgun sırasında yahut akabinde firar etme imkanı varken af dilemek maksadıyla Sultan’ın nezdine gelmesi mâkul değildir. Şu halde el-Melikü’s-Sa‘îd; belki firar etmeye çalışırken, belki de savaş devam ettiği bir sırada Memlük askerlerince tutsak edilmiştir. el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın Memlüklerce tutsak edildiği nakli için bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390, 395; Makrîzî, es-Sülûk, I, 523; Aynî, age., V, 244. 910 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 245 kıyafetleri giydiğine, Ramazân ayında şarap içtiğine, fıska ve kan dökücülüğe başvurduğuna ve İslâm’ın koyduğu hadleri aştığına dair haberler almıştı.911 Müslümanların selameti ve Moğolların Suriye’den defedilmesi için Eyyûbî hükümdarlarıyla Memlükler arasında mutlaka kurulması gereken ittifakı umursamamış olan el-Melikü’s-Sa‘îd’in Memlük elçisine ve dolayısıyla kendisine yaptığı hakareti de Sultan Kutuz unutmamış, bu yüzden öfkeli davranmıştı. Diğer yandan Sultan’ın yanında bulunan ve muhtemelen Memlük ümerâsından olan bazı kimseler el-Melikü’s-Sa‘îd’in muharebe sırasında müslümanlarla çok şiddetli bir şekilde savaştığını gördüklerini ve onun bazı müslümanları şehid etmiş olabileceğini söylüyorlardı.912 Bu sırada Sultan, emân dilemekte olan el-Melikü’s-Sa‘îd’e şunları söyledi: “Sen eğer Tatarlar mağlup olmasaydı benim huzuruma gelmezdin. Eğer muharebeden evvel gelip emân dileseydin sana emân verirdim, şimdi ise asla vermem!”913 Akabinde el-Melikü’s-Sa‘îd, Sultan Kutuz’un emriyle silahdarlardan birine teslim edildi ve derhal boynu vuruldu.914 Baybars ve hoşdâşları, mezkûr tepeyi ele geçirdikten sonra bu tepede öldürdükleri Moğol askerlerinin kesik başlarıyla birlikte akşam vakti Sultan Kutuz’un bulunduğu mevkie dönmüşlerdi. Düşmanı bir miktar kovalayan diğer Memlük İslâm ordusu askerleri de her taraftan Sultan’ın yanına dönmekte ve kestikleri Moğol kafalarını Sultan’ın önüne bırakmaktaydılar. Bu şekilde Sultan’ın önünde kesik başlardan büyük bir yığın oluşmuştu.915 Sultan Kutuz’un önüne kesilmiş birçok Moğol başı getirildiği halde bunlar arasında Ketboğa Noyan’ın başının bulunup bulunmadığı Memlükler tarafından bilinmemekteydi. Zaten Ketboğa’yı katleden Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî de 911 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Ebü’l-Fidâ, age., XIII, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; İbn Kesîr, age., XIII, 395. Yalnız Ömerî, burada el-Melikü’s-Sa‘îd yerine sehven elMelikü’l-Azîz ismini vermiştir. 912 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52. 913 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 367; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Aynî, age., V, 244. 914 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 361, 367; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 303-304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390; İbn Haldûn, age., s. 1454; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 244; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. Safedî’nin (el-Vâfî, XII, 63) nakline göre el-Melikü’s-Sa‘îd kendi önüne geldiği vakit Sultan Kutuz, “Bunun gibi kimseden hayır gelmez.” diyerek boynunu vurdurmuştur. 915 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. 246 İlhanlıların Suriye kumandanını öldürmüş olduğunun farkında değildi. Sultan Kutuz, Ketboğa’nın başını teşhis için yahut en azından onun hayatta olup olmadığını anlamak maksadıyla Ketboğa’nın esirler arasında bulunan genç yaştaki oğlu Kutlu Kaymış’ı huzuruna getirtti ve ona babasının firar edip etmediğini sordu. Kutlu Kaymış “Babam kaçmaz, cesedini size gösteririm.” deyince önüne birtakım kesik Moğol başları getirildi. Ketboğa’nın başını görür görmez tanıyan oğlu feryat edip ağlamaya başlayınca Sultan Kutuz şunları söyledi: “Ketboğa Tatarların mutluluğuydu, onun katliyle mutlulukları sona erdi.” 916 Akabinde Sultan elMelikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, kendisinin ve müslümanların en büyük düşmanının ortadan kaldırılmış olduğunu öğrenmenin süruru ile Allâh’a secde etti ve “Gönlüm ferahladığı için biraz uyuyacağım.” dedikten sonra istirahate çekildi.917 Güneşin doğuşundan akşam vaktine dek süren Aynicâlût Savaşı, İslâm tarafının kesin muzafferiyetiyle sona ermişti (25 Ramazân 658/3 Eylül 1260).918 916 İbn Kesîr, age., XIII, 399; Aynî, age., V, 281-282. Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 356) ve herhalde ondan naklen Safedî (el-Vâfî, XXIV, 240) ise bu rivayetin aksine Ketboğa’nın oğlu Kutlu Kaymış’ın Sultan Kutuz’a hitaben, “Yâ Hond, artık rahat uyuyabilirsin, kendisinden çekineceğin düşmanın kalmadı. Zira benim babam Moğolların sevinciydi, Moğollar onun eliyle ordular bozup kaleler işgal ederlerdi.” dediğini söylemektedirler. 917 İbn Kesîr, age., XIII, 399. 918 Aynicâlût Savaşı ve savaşın cereyanı hakkında geniş kaynakça için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İzzeddîn İbn Şeddâd, el-A‘lâku’l-Hatîre, I/I, 90; Ebü’l-Ferec, Abu’lFarac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41; İbn Abdüzzâhir, age., s. 64-65; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), 214; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58-59; Vassâf, age., s. 26; ae. (Osmanlıca trc.), vr. 44a; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51-52; a. mlf., etTuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 35-36; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 360-361; Ebü’lFidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 303-304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49-52; Hamdullâh elMüstevfî, age., vr. 259a-259b; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61-62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbnü’l-Verdî, age., II, 200-201; Ömerî, age., XXVII, 256-257; Safedî, el-Vâfî, IX, 189; ae., XXIV, 189-190, 240; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 389-390, 396, 399; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 268-269; Kalkaşendî, age., III, 434; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516-517; Aynî, age., V, 243-245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74; Mîrhând, age., V, 1128; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’lHulefâ, s. 720; İbn İyâs, age., I/I, 306; Hândmîr, age., III, 252; İbn Tolun, age., s. 31; Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 88b-89a; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 628-629; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Kiragos, age., s. 212; Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38; Aknerli Grigor, age., s. 36-37; Deguignes, age., VI, 23; Seyyid Muhammed Rızâ, es-Seb‘u’s-Seyyâr fî Ahbâri Mülûki Tâtâr, Medrese-i Aliyye-i İmparatoriyye-i Kazaniyye, Kazan 1248/1832, s. 59; Grousset, age., s. 366- 367; Spuler, age., s. 67-68; Ebü’l-Hasen en-Nedvî, Ğāretü’t-Tatâr ‘ale’l-‘Âlemi’l-İslâmî ve Zuhûru Mu‘cizeti’l-İslâm, Kāhire 1973, s. 26-27; Ğāmidî, age., s. 122-123; Takkūş, Târîhu’lMemâlîk, s. 79; Abbâdî, age., s. 163-167, 267-268; J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327-328; Preiss, age., s. 41-44; a. mlf., agm., s. 133-143, 148-150; Runciman, age., III, 265-266; Muhammad Abdullâh Enân, Decisive Moments in the History of İslam, Idarah-ı Adabiyat-ı Delli, Delhi 1983, s. 161-162; a. mlf., “Mevkı‘atü ‘Ayni Câlût”, el-Kitâb, II/10, Mısır 1946, s. 542; Mahmûd Muhammed Şebke, “Ma‘reketü ‘Ayni Câlût”, Mecelletü’l-Ezher, XXXVI/7, Kāhire 1965, s. 854-855; F. H. Âşûr, age., 247 2. Savaşa Dair Bazı Hususlar ve Kısa Bir Değerlendirme Bütün Ortaçağ’ın en mühim meydan savaşlarından olan Aynicâlût Savaşı’nın cereyanını bir bütün halinde anlatmaya gayret ettik. Ancak belirtmek gerekir ki; muharebe hakkında teferruat veren kaynaklarımızın hemen hepsinin dahi olayların zaman sırasına tam riayet etme hususiyetinden mahrum oluşu sebebiyle, savaş sırasında vuku bulan her bir hadise ve anekdotun zamansal sırasını kesinlikle tayin etmemiz mümkün değildir. Muharebeyi derli toplu vaziyette anlatma gayreti ve kaynaklarımızda zaman ve sıra bakımından sarahatin bulunmaması da bizi, söz konusu hadiseleri yine kaynakların rehberliğinde en mâkul ve bizce hakikate en yakın bir zamansal sıra tayinine mecbur etmiştir. Her ne kadar kaynaklarımızın verdiği malumatı teferruatıyla inceleyip bu sıralamayı titizce yapmaya çalışmış olsak da, olayların bizim tayin ettiğimiz sıralamadan daha başka sırayla vuku bulmuş olması ihtimal dahilindedir. Aynicâlût Savaşı ile alakalı olup hakkında en fazla ihtilafa düşülen iki husustan birisi muharebenin Memlük pususu şeklinde vukua gelip gelmediği; diğeri ise Ketboğa’nın katlinin muharebe sırasında mı, yoksa sonrasında mı gerçekleştiğidir. Her iki nokta için de müracaat edilecek başlıca kaynak, Memlük kaynaklarıyla çelişik rivayetler ihtiva eden İlhanlı tarihçisi Reşîdüddîn’dir. Reşîdüddîn’e göre Sultan Kutuz ordusundan az sayıda asker intihap ederek bunlarla birlikte evvelâ Moğollara hücum etmiş, akabinde sahte ric‘at ile geri çekilerek Moğol kuvvetlerini önceden hazırladığı pusuya çekmiştir. Memlükleri takip eden ve onlardan birçok kimseyi öldüren Ketboğa ve emrindekiler mahut pusu mevkiine geldiklerinde Mısır ordusunun gizlenmiş olan külliyetli kısmı Kutuz’un emriyle üç yerden pusuyu açarak Moğollara ağır kayıplar verdirmiştir. Üç koldan hücuma uğrayan Moğol kuvvetleri, sabahtan öğlene kadar cansiperâne savaşan Memlük 51-53; Râciha Alî Ğālib, “Min Me‘âriki’l-‘Arabi’l-Fâsılati’l-Kübrâ: Ma‘reketü ‘Ayni Câlût”, elMevrid, Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İ‘lâm, X/3-4, Bağdâd 1981, s. 171-172; el-Ard, agm., s. 316; S. A. Âşûr, age., s. 198; Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, age., VI, 454; Buharalı, agm., s. 210; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 52-54; Roux, age., s. 355-356; Sercânî, age., s. 314-331; Cezzâr, age., s. 159-160; Sallâbî, age., s. 121-123; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 267-268; a. mlf., Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; a. mlf., Eyyûbîler, s. 165-166; Yiğit, age., s. 37-38; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501; Yuvalı, age., s. 175-176; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1059; M. Fuad Köprülü, “Baybars I”, İA, II, 357; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Tomar, agt., s. 104- 107; Ergun, agt., s. 46-49. 248 askerleri tarafından bu şekilde ortadan kaldırılmıştır.919 Ancak bu rivayet Aynicâlût Savaşı’na dair çok daha muteber ve teferruatlı bilgiler ihtiva eden İslâm kaynaklarındaki nakillerin ifadelerine aykırıdır. Bir kere Reşîdüddîn’in bahsettiği tarzda pusu atmak için Memlüklerin düşmanlarından evvel muharebe meydanına ulaşmaları ve bazı kuvvetlerini Moğolların görüş açısının dışında mevzilendirmeleri gerekiyordu. Fakat -defaatle belirttiğimiz üzere- Rükneddîn Baybars ve maiyeti öncülüğündeki Memlük İslam ordusu kuvvetleri Aynicâlût vadisine Moğollardan sonra vasıl olmuşlardı. Esasen bu durum tek başına pusu ihtimalini ortadan kaldırmaya kâfidir.920 Sonra, savaş alanının topografyası çok da pusuya elverişli değildi, 921 Moğollar Memlüklerin bu türlü bir harp tedbirini zamanında fark edebilirlerdi. Bütün bunlar ve ayrıca karşılıklı kuvvetlerin arasında muharip sayısı bakımından ciddi bir fark bulunmaması, pusu ameliyesinin gerekliliğini şüpheli kılmaktadır.922 Nihayet Reşîdüddîn’in Memlükler tarafından icra edildiğini iddia ettiği harp tarzının Moğollar tarafından pek iyi bilindiğini hatırlamak gerekir. Moğollar istîlânın ilk devrelerinden itibaren bu bozkır savaş taktiğini, hatta şehir muhasaralarında dahi başarıyla uygulamışlardı. 641/1243’de Türkiye Selçukluları ile Moğollar arasında vukua gelen ve Türkiye’nin Moğol boyunduruğuna girmesiyle neticelenen talihsiz Kösedağ Savaşı’nda Baycu Noyan idaresindeki Moğollar sahte ric‘at ve pusu taktiği ile Selçuklu ordusunun seçme birliklerini bozmuşlardı. Aynı savaşta Selçukluların muharebeye devam etme basiret ve cesareti gösteremeyerek aceleyle çekilmelerine mana veremeyen Moğol askerleri, hakikaten savaş alanını terketmiş olan Selçuklu ordusunun çekilmesini de sahte ric‘at ve pusu zannederek iki gün müddetince Selçuklu ordugâhına yaklaşamamışlardı.923 Demek Moğollar bu taktiği hem uyguluyor, hem de ondan sakınmasını biliyorlardı. Eğer tecrübesi İslâm kaynakları tarafından da nakledilen Ketboğa’dan bahsediyorsak, harp hilelerine 919 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128; Hândmîr, age., III, 252. 920 Bu durumda, vakıa bir pusu atılmış olsa dahi bunu Memlüklerin atmasının imkanı yoktur; pusu atacak bir taraf varsa o da behemehal muharebe meydanına düşmanlarından evvel ulaşmış olan Moğol tarafı olacaktır. Ancak kaynaklarımızdan hiçbiri bir Moğol pususundan da bahsetmiyorlar. 921 Aynicâlût mevkiinin yer aldığı Yizre’el vadisinde bulunan birçok tepenin, bu vadiye evvelce gelip yerleşen bir ordu için düşmanı gözetleme imkanı sağladığını belirtmiştik. Ayrıca Baybars kumandasındaki Memlük mukaddeme birliğinin yerini keşfetmek için tek bir Moğol birliğinin kâfi gelmesine bakılarak, Memlüklerin Aynicâlût’ta pusu atmasının çok güç olduğu söylenebilir. 922 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 327. 923 İbn Bîbî, age., s. 499-501; Yazıcızâde, age., s. 555-557; Turan, Türkiye, s. 455-456; a. mlf., “Keyhusrev II.”, İA, VI, 626; Kaymaz, II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev, s. 94-95; Sümer, “Kösedağ Savaşı”, DİA, XXVI, 273. 249 ziyadesiyle vakıf olan924 ve bu tarz durumlarda belki diğer Moğol kumandanlarından çok daha temkinli olması beklenen Ketboğa’nın böyle bir pusuya düşmesinin akıldan uzak olduğunu bilmek gerekir. O halde Aynicâlût Savaşı’nın bir pusu değil, doğrudan muharebe şeklinde gerçekleştiğini kabule mecbur oluyoruz. Memlüklerin VII. Haçlı Seferi sırasında Mansûra’da Haçlılara pusu kurduklarını925 ve dolayısıyla onların da pusu tarzı muharebeden haberdar olduklarını bilmekteyiz. Zaten profesyonelliklerini başından beri vurguladığımız Memlük askerlerinin her türlü harp şeklini başarıyla uygulama kabiliyetlerinin bulunduğuna da şüphemiz yoktur. Kaldı ki onların Asya steplerinde uygulanan harp usulünü yeni vatanları olan Ortadoğu’daki harp usulüyle birleştirdiklerini söylemiştik. Ancak yukarıda zikrettiğimiz ve Aynicâlût Savaşı’nı diğer muharebelerden ayırdığını düşündüğümüz hususların yanında; İbn Abdüzzâhir gibi bizzat Aynicâlût gâzileriyle görüşmüş ve İbnü’d-Devâdârî gibi dedesi bu savaşta hazır bulunmuş muteber tarihçilerin bu savaşa ait nakillerinde pusu ameliyesine dair en ufak imada dahi bulunmamaları, bizce Reşîdüddîn’in rivayetini üzerine bina ettiği ve Mîrhând ile Hândmîr gibi muahhar dönem tarihçileri tarafından da tekrar edilegelen pusu hadisesinin hakikatte gerçekleşmediğini göstermektedir.926 Muharebeyi yine Memlükler tarafından gerçekleştirilen bir baskın ve pusu harbi şeklinde bize nakleden Vassâf’ın rivayeti de burada zikredilmelidir. Vassâf’a göre Mısır ordusu kuvvetleri Moğolların bulunduğu bölgeye doğru iki gün boyunca ilerlemeye, akabinde gizlice geri dönerek Tatar (Moğol) ordusunun adeti olduğu üzere beyaz renkli elbiseleri bayrak gibi açmaya,927 bu işaret göründüğü vakit 924 Bazı İslâm kaynakları Ketboğa’nın muhasaralarda evvelce görülmemiş taktikler uyguladığını, onun cesareti, aklı ve yeteneğiyle birçok şehir ve kale işgal ettiğini, tecrübesi ve bilgisi dolayısıyla Hülâgû’nun da onun reyine asla muhalefet etmediğini bildirmektedirler. Bkz. Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; İbn Kesîr, age., XIII, 398; İbn Tağrîberdî, age., VII, 83. 925 Fransa Kralı IX. Louis’nin kardeşi Robert d’Artois 647 Zilkâde/1250 Şubat’ında Mansûra yakınlarındaki İslâm ordusu karargâhına baskın düzenleyerek İslâm ordusunu bozmuş, vezir ve mukaddemü’l-asâkir olan ihtiyar Fahreddîn İbn Şeyh de dahil birçok müslüman şehid olmuştu. Bundan sonra emrindeki bir miktar askerle birlikte pervasızca Mansûra şehrine ilerleyen Robert, şehirde Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kumandasındaki Bahrî Memlüklerin kurduğu pusuya düşerek hemen bütün maiyetiyle birlikte kılıçtan geçirilmişti. Bkz. Runciman, age., III, 227-228; Demirkent, age., s. 215-216. 926 Aynicâlût Savaşı’nı derinlemesine inceleyen Amitai-Preiss (agm., s. 146) de Sultan Kutuz ve Baybars tarafından herhangi bir pusu hazırlanmadığı sonucuna kesin olarak varmıştır. 927 Vassâf Târihi’nin Osmanlıca tercümesinde (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) ise bu ifade, belki bir çeviri hatası sebebiyle, Sultan Kutuz’un kendi askerlerini başka askerlerden ayırt etmek maksadıyla 250 Şâmlıların da bulundukları yerden çıkmalarına ve bu şekilde Moğol ordusunu iki taraftan yok etmeye karar vermişlerdir.928 Ancak Vassâf’ın müphem ifadelerle kurulmuş bu rivayetinden hareketle isabetli tespitler yapmak ve bu rivayeti diğer herhangi bir kaynağımızın rivayetiyle birleştirmek oldukça güçtür. Buradaki Şâm askerlerinin kimler oldukları ve bahsedilen beyaz bayrakların mahiyeti bizim için net olmamakla birlikte, bu Şâmlıların Sultan Kutuz’un yanında yer alan sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ile biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî’nin birlikleri olduğu ve bir hücum işareti olduğunu anladığımız beyaz bayrakların kalkmasıyla bu Eyyûbî askerlerinin da bir başka koldan Moğollar üzerine atıldığı akla gelmektedir. Fakat Vassâf’ın rivayeti burada bitmemekte; beyaz bayrakların irtifaıyla birlikte Mısır askerine imdat geldiğinin anlaşıldığı, Moğolların bir kısmının bir gece evvel yaptıkları içkili eğlence dolayısıyla halen sarhoş ve mahmur bulunduğu, Sultan Kutuz ile birlikte Suriye askerlerinin de ansızın Moğollara baskın vererek onlar daha atlarına binemeden onlardan üç bölük askeri ortadan kaldırmaya onlara beyaz elbiseler giydirdiği şeklinde yer almaktadır. Ancak burada tercüme hatasından kaynaklanmakla birlikte kısmen hakikate muvafık olması muhtemel bir ifade mevcuttur. Bize göre Memlük birliklerinin zırhlarının üstüne beyaz elbiseler, belki beyaz kaftanlar giymiş olmaları hiç de mantıksız değildir. Beyaz renkli elbisenin İslâm ordularındaki askerler için kefen vazifesi gördüğüne dair muhtelif misaller zaten herkesçe bilinmektedir. Ancak özellikle Memlük tarihinde beyaz renkli elbisenin kullanıldığı iki örnek hadise vardır ki, buradaki durumu aydınlatması bakımından ehemmiyetlidir. Bunlardan birini, Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un Ravza adasındaki cenaze merasimi sırasında onun emrindeki Sâlihiyye Memlüklerinin matem alâmeti cümlesinden olarak saçlarını kazımış ve beyaz renkli elbiseler giyerek merasime iştirak etmiş olduklarını nakleden Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 465) kaydından öğreniyoruz. Örneklerin ikincisi ve bizce daha mühim olanı ise İbn Abdüzzâhir’in er-Ravzu’z-Zâhir adlı eserinde (age., s. 306, 364-365; ayrıca bkz. Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 87, 102) yer almaktadır. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kendi saltanatı döneminde 666/1268 senesinde Trablus’a bir akın gerçekleştirmiş, Haçlılara birçok zararlar verdikten sonra dönüş yoluna çıkmıştı. Kendisiyle sulh halinde olan Hospitalier şövalyelerinin elinde bulunan Hısnü’l-Ekrâd yakınlarından geçmekte iken, kaledeki şövalyeler kapıları Sultan Baybars’a ve maiyetine kapatmışlardı. Bunu düşmanca bir tavır olarak algılayan Sultan Baybars, şövalyelere bu hareketlerinin sebebini sorduğunda kaledekiler “Aramızda batıdan gelen şövalyeler bulunuyor, bunların Sultan’ın askerlerine bir zarar vermesinden korktuğumuz için kapıları kapattık. Çünkü bu şövalyeler ölümden korkmazlar.” demişler, bu söz Sultan’ın çok ağırına gitmişti. 668/1270 senesinde 200 süvariyle Hısnü’l-Ekrâd civarına tekrar gelen Sultan, bunlardan 40’ını intihap etmiş ve kalenin hendeğine kadar yanaşarak “Trablus senesinde bize böyle böyle demiştiniz, şimdi biz beyaz kaftanlar giymiş olduğumuz halde geldik, sayımız da 40’tan fazla değil. Haydi dışarı çıkın!” demek suretiyle şövalyelere meydan okumuş, ancak kaleden hiç kimse çıkamamıştı. Bu iki örnekten anlaşılacağı üzere Memlüklerde beyaz elbise ölümü ve matemi, bir yandan da kahramanlığı ve ölüme hazır olmayı ifade ediyordu. Dolayısıyla Memlük askerlerinin Aynicâlût’ta yahut herhangi bir muharebede beyaz renkli kıyafetler giydikleri şeklindeki nakillerin doğru kabul edilmesinde bir beis yoktur. 928 Vassâf, age., s. 26. 251 muvaffak oldukları şeklinde devam etmektedir.929 Aynicâlût’ta pusu harbinin gerçekleşmesinin imkan dahilinde olmadığını zaten ifade etmiştik. Dolayısıyla bu noktada Vassâf’ın da yanıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Onun Moğol ordusunun muharebeden evvel bezm930 tertip ettiğine işaret eden cümleleri ise hakikate büsbütün mugayir görünmektedir. Zira böylesine kritik bir pozisyonda Ketboğa’nın bu harekete müsaade etmeyeceği muhakkaktır.931 Görüldüğü üzere İlhanlı tarihçileri ve nakillerinde ekseriyetle onları takip eden Timurlu tarihçileri, Aynicâlût Savaşı hakkında teferruatlı bilgi veren ve rivayetleri genelde birbiriyle örtüşen Eyyûbî ve Memlük kaynaklarının aksine kifâyetsiz ve kısmen gerçek dışı malumat vermişlerdir. Aynicâlût’ta gerçekleşen muharebe ile alakalı en çok ihtilafa düşülen ikinci nokta ise Ketboğa’nın katli meselesidir. Reşîdüddîn’in bu olaya dair rivayeti, Moğolların Memlük pususuna düşmesinden sonra bazı kimselerin Ketboğa’yı firara teşvik ettiği, ancak Ketboğa’nın bunu reddettiği yönündedir. Kaynağa göre Ketboğa kendisine kaçmayı telkin eden adamlarına şunları söylemiştir: “Ölümden kaçış yoktur, şöhret ve nam ile ölmek zilletle kaçmaktan iyidir. Bu ordunun küçüğü ve büyüğünden bir kişi İlhan’ın huzuruna gidip ona desin ki; Ketboğa utanç içinde dönmektense saldırıp tatlı canını feda etti. Moğol ordusunun telef olması Han’ın gönlüne ağır gelmesin. Askerlerin karılarının bir sene gebe kalmadığını, kısrakların bir sene doğurmadını farzetsin. Han’ın başı sağ olsun, o sağ olduğu sürece her kaybedilen telafi edilecektir. Biz hizmetkarların varlığı veya yokluğu ehemmiyetli değildir.” Bundan sonra askerlerinin onu yalnız bırakmalarına rağmen Ketboğa “bin kişilik güç sarfetmiş”, ancak nihayet atı sürçmüş ve yakalanmıştır. Eli kolu bağlı vaziyette Sultan Kutuz’un huzuruna getirilen Ketboğa’ya Sultan, kaynağın rivayetine 929 Vassâf, ae., a. yer. Vassâf Tarîhi’nin tercümesinde (ae. (Osmanlıca trc.), vr. 44a) bu hadise şu ifadelerle anlatılır: “(…) bağteten Melik-i Muzaffer ‘askeri Moğol üzerine berk gibi ra‘d gürüldisi nişâneleri zâhir ve Şâmlı ve Halebli ‘askeri dahi Mısr ‘askerine mülhak olduklarında birdenbire Moğol ‘askeri üzerine yürüyüş ve akın idüb orduları derûnuna duhûl ve evvel emirde ellerinde mevcûd olan debbûslar ile re’s-i Tatar’ı kelle-i mâr gibi ezüb seyf-i vahşete nevbet gelinceye değin bir koldan Haleb beğleri ve bir koldan Dımaşk-ı Şâm ümerâları girişüb Tatar-ı bed-kâr atlarına resîde ve süvâr oluncaya değin Moğol’un üç bölüği nâr-ı nûra imdâd gönderilüb mâ‘adâ boza ve şarâb keyfi ile mahmûr olanlarının her birini na‘l-i at-ı vahşet ve nîze vü seyf ile târâb-ı bâd-ı nerâba ilkā (…) ve Tatar-ı Moğol yumurta gibi kırılub tîğ-i Mısrî ile musâfaha eyledi. Ve Moğol ‘askerinin alayları bozılub putları sındığının haber-i nikbet-eseri feryâdcıları Hülâ[gû] Hân’a gitdi. Her vakt şekker lokması yenmez, gâh sâfî şarâb ve gâhî dürd içilür.” 930 Ekseriyetle içkili ve müzikli vaziyetteki ziyafet ve eğlence meclisi olup Ortaçağ Türk ve Moğol devletlerinde çeşitli vesilelerle tertip edilirdi. Bkz. Dihhudâ, age., III, 4713. 931 Preiss (agm., s. 139) de Vassâf’ın rivayetindeki Memlük pususu ve Moğolların sarhoşluğuna dair kayıtların dikkate alınmaması gerektiği kanaatindedir. 252 göre şu şekilde hitap etmiştir: “Ey kişi! Haksız yere döktüğün onca kan için, yalan sözlerle birçok pehlivanı ve büyük kimseyi mahvettiğin için, kadim hanedanları uydurma sözlerle yıktırıp sonunda tuzağa düştüğün için af dile!” Ketboğa ise bu sözlere şöyle karşılık vermiştir: “Eğer senin fermanınla ölürsem bunun senin değil Tanrı’nın muradı olduğunu düşünürüm. Muzaffer gününde gururlanıp aldanma; benim ölüm haberim Hülâgû’ya ulaşınca onun öfke deryası kaynayacak ve Azerbaycan’dan Mısır kapılarına kadar bütün topraklar Moğol atlarının ayakları altında ezilip çökecek, o vakit Moğollar Mısır’ın kumlarını atların torbasıyla geri götüreceklerdir. Hülâgû Han’ın Ketboğa gibi 300.000 süvarisi var, sen onlardan sadece birini eksik bil!” Bundan sonra Sultan Kutuz, Ketboğa’ya; “Tûran atlılarından bu kadar laf etme, bunlar işlerini hile ve aldatma ile görürler, Rüstem-i destan gibi mertlikle değil!” deyince Ketboğa, “Ben kendimi bildim bileli Han’ın kölesiyim, sizin gibi gaddar ve efendimin katili değilim. Çabuk benim hakkımdaki kararımı ver!” şeklinde hakarette bulunmuş, bu son hareketi akabinde Sultan’ın emriyle kafası kesilmiştir.932 Reşîdüddîn tarafından nakledilen ve diğer birçok yerde olduğu gibi Mîrhând ve Hândmîr tarafından tekrar edilen bu rivayet, İslâm kaynaklarının aktarımıyla doğrudan doğruya çelişmektedir. Aynicâlût Savaşı’na bir şekilde eserlerinde yer veren Eyyûbî ve Memlük tarihçilerinin hemen tamamı Reşîdüddîn’in rivayetini tekzip edercesine, Ketboğa Noyan’ın “muharebe sırasında” katledildiğini haber vermişler, bunlardan bazıları Ketboğa’yı öldüren emîrin Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî olduğunu dahi belirtmişlerdir.933 Yine bizim bir önceki bölümde Safedî ve İbn 932 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58-59; Mîrhând, age., V, 1128. Ketboğa’nın esir alınıp sonra katledildiği şeklindeki rivayetin kısa versiyonu için bkz. Hândmîr, age., III, 252. 933 Bu kaynaklardan İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 214), İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247), Yûnînî (age., I, 361), Ebü’l-Fidâ (age., III, 205), Nüveyrî (age., XXIX, 303), İbnü’l-Verdî (age., II, 201), İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 256), İbn Kesîr (age., XIII, 389) ve Cenâbî (age., vr. 305b) Ketboğa’nın savaş sırasında öldürüldüğüne imaen işaret etmişlerdir. Ancak bunların haricindeki diğer tüm Eyyûbî, Memlük ve hatta Osmanlı dönemi tarihçileri açıkça Ketboğa’nın muharebe sırasında katledildiğini belirtmektedirler. Mezkûr tarihçilerin Ketboğa’nın Aynicâlût Savaşı sırasındaki çarpışmalarda katledildiğine dair kayıtları için bkz. İbnü’l-Amîd, age., s. 53; İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; a. mlf., el-‘İber, III, 288; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Aynî, age., V, 243; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73-74; İbn Tolun, age., s. 31; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Müneccimbaşı, Sahâ’ifü’l-Ahbâr, II, 628; ayrıca İbnü’l-Furât’tan naklen bkz. Preiss, agm., s. 150. Bu kaynaklardan İbn Dokmak ve İbnü’l-Furât’ın kayıtlarına bakılarak da Ketboğa’nın 253 Kesîr’in Reşîdüddîn’inkilerden çok daha inandırıcı nakillerine dayanarak anlattığımız, Sultan Kutuz’un Ketboğa’nın kesik başını buldurması hadisesi de Sultan’ın Ketboğa ile hiç karşılaşmadığını ve konuşmadığını göstermektedir. Esasen bizim, yine Reşîdüddîn’in eserinde yer alan ve Ketboğa’nın Moğol bozgunu sırasında kendisine firar etmesini tavsiye edenlere verdiği cevaba itirazımız yoktur. Onun ölümü kaçmaya tercih etmesi ve bu manada söylediği sözler belki Reşîdüddîn tarafından bir miktar mübalağa ve ilaveler eşliğinde nakledilmiş olmakla birlikte, en azından bir bozgun anında Ketboğa’nın bu yolda sözler sarfetmiş olabileceğine katılıyoruz. Zaten bazı Memlük kaynakları da Ketboğa’nın bizzat savaşa katıldığını, öldürülene kadar yerinden ayrılmadığını, yani firar etmediğini haber vermektedirler.934 Ancak Ketboğa’nın kesinlikle muharebe sırasında öldürüldüğünü ifade eden ve birçoğu en muteber İslâm tarihçileri tarafından telif edilmiş olan kaynaklarımızın kayıtlarına bakılırsa, aslında Ketboğa’nın ölüm şekline ve zamanına dair mevzuun tartışmaya açılmasının dahi yersizliği anlaşılır: Ketboğa Noyan; Aynicâlût’ta cereyan eden ikinci ve çok şiddetli çarpışmada, zamanı biraz daha daraltırsak, mezkûr çarpışmanın sonlarında gerçekleşen Moğol bozgunu sırasında, yani muharebe esnasında ve Emîr Cemâleddîn Akkuş eş-Şemsî tarafından öldürülmüştür. Demek ki Moğol istîlâsı ve hususan İlhanlıların Suriye harekâtı hakkında çok kıymetli bilgiler veren Reşîdüddîn, Aynicâlût Savaşı’nın keyfiyeti ve Moğol kumandanının öldürülmesi gibi iki mühim mevzuda hataya düşmüştür. Reşîdüddîn’in Ketboğa ile Sultan Kutuz arasında geçtiğini iddia ettiği muhavereleri yazmaktan maksadına gelecek olursak; bir kere burada Ketboğa’nın kurduğu cümlelerin, Reşîdüddîn’in mutat romantik üslubunu yansıttığı izahtan varestedir. Reşîdüddîn Moğol tarafgirliğinin verdiği gayret ve hamiyeti bu romantiklik ile mezc ederek, Moğolların Suriye’deki katliamlarının en birinci mesulü konumunda bulunan Ketboğa Noyan’ı büyük bir kahraman olarak takdim etme gibi beyhude bir çaba içerisine girmiştir. Ketboğa’nın mücadelesi (“bin kişilik kuvvet muharebenin en kızgın anı olan ikinci çarpışmadaki Memlük hücumu sırasında katledildiği açıkça anlaşılmaktadır. 934 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240. İbn Tağrîberdî (age., VII, 73-74), “Moğolların öncüsü olan Ketboğa da harp kızışınca bizzat savaşmaya başladı, ancak Yüce Allâh onu rezil etti ve o feci şekilde öldürüldü.” ifadelerini kullanmaktadır. 254 sarfetti”),935 yakalanışı (“atı sürçtü ve yakalandı”),936 düşmanına son anlarında dahi nasihati (“muzafferiyetine aldanma”),937 yine düşmanına savurduğu tehdit (“her yer Moğol atlarının ayağı altında ezilecek”) 938 ve son olarak Sultan’ı tahkiri (“ben sizin gibi gaddar ve efendimin katili değilim”); 939 hemen her destansı hadisenin anlatımında kullanılan üslubun ve unsurların Reşîdüddîn tarafından tekrarlanmasından başka bir şey olmasa gerektir. Belki de Moğolları yüceltme gayreti, Reşîdüddîn’in kendi gönlünden geçenleri Ketboğa’ya söyletmesine yol açmıştır. Ne olursa olsun Reşîdüddîn’in bu üslubundan ve bu üslubun bir parçası olarak Moğol kumandanının sözde ifadelerinden fazlaca etkilenen bir kısım batılı muahhar araştırmacılar, özellikle Ketboğa’nın katli hususunda Memlük kaynaklarına müracaat etmeyi lüzumlu addetmemişler ve Reşîdüddîn’in romantik ifadelerini kendi çalışmalarında kısmî değişikliklere tâbi tutarak tekrar etmişlerdir.940 Ancak bizim hadisenin hakikate en yakın versiyonunu vermek adına zikrettiğimiz kaynaklar ve deliller de ortadadır. Şark hristiyan tarihçileri Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa bahsetmişler ve savaş hakkında oldukça yetersiz malumat vermişlerdir. Bu tarihçilerin eserlerinde yer alan kayıtlar muharebe ile ilgili bize İslâm kaynaklarının verdiğinden daha faydalı malumat vermemektedirler. Yalnız mesela Ebü’l-Ferec’in savaşa dair ifadeleri, Ketboğa’nın çarpışmalar esnasında maktul düştüğü yönünde bilgi veren İslâm kaynaklarının rivayetlerini doğrulamaktadır. Bununla birlikte yine onun İslâm kaynaklarının aksine muharebeyi 27 Ramazân günü göstermesi şüphesiz yanlıştır.941 Ermeni tarihçisi Genceli Kiragos Mısır ordusunun sayıca çok üstün olduğunu, bu yüzden Moğolların mağlup olup Ketboğa’nın muharebe sırasında maiyetiyle birlikte maktul düştüğünü, bu arada Ermeni ve Gürcü destek kuvvetlerinin de Moğollarla birlikte mahvedildiğini söylemektedir. 942 Yine bir Ermeni olan Müverrih Vardan da Mısır sultanının çok kalabalık bir orduyla gelerek sayıca az olan Moğol ordusunu 935 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 58. 936 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 937 Reşîdüddîn, ae., s. 59. 938 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 939 Reşîdüddîn, ae., a. yer. 940 Bunlar arasında en başta gelenler Grousset (age., s. 366-367), Runciman (age., III, 266) ve Roux’tur (age., s. 356). 941 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576; a. mlf., Muhtasar, s. 41. 942 Kiragos, age., s. 212. 255 kılıçtan geçirdiğini, Moğolların büyük kısmının katledildiğini yahut esir olduğunu, bu orduda bulunan Moğollardan ve hristiyanlardan firara muvaffak olabilenlerin ise Ermeni Kralı Hetum’un yanına iltica ettiğini söylüyor. Bu firariler burada güzelce ağırlandıktan, Kral’ın at ve para nevinden verdiği ihsanları aldıktan sonra kendi hükümdarlarının yanına avdet etmişlerdir.943 Nihayet Aknerli Grigor, diğer Ermeni tarihçilerinin Memlük ordusunun sayısız bir kuvvetle Moğolların üzerine yürüdüğü şeklindeki mesnetsiz iddialarını tekrar ettikten sonra, Moğolların birçoğunun maktul ve esir düştüğünü, birçoğunun da firara mecbur olduğunu kaydetmekle iktifa ediyor. Grigor, Memlüklerin Frenk süvarilerinin yardımıyla Moğolları etkisiz hale getirdikleri yönünde asılsız bilgi de vermektedir.944 Ekserisi Ermeni olan ve birçok ifadelerinde barizâne Moğol tarafgirliği görülen Şark hristiyan müvverihleri, bizim kanaatimizce müslümanların muzafferiyetini ve Ermeni milletinin de Moğollarla birlikte zelil olmasını hazmedemediklerinden ötürü Aynicâlût Savaşı hakkında çok kifâyetsiz bilgi vermişler, bütün Ortadoğu’nun istikbalini yakından alakadar eden bu mühim hadiseyi adeta görmezden gelmişlerdir. Kaleme almış oldukları eserlerinde aktardıkları vukuatın içerisine daima Ermeni ve Gürcü kahramanlar idhal etmeye çalışan ve bu şekilde kendi milliyetlerini yüceltmeye çabalayan bu müelliflerin yer yer Moğolların Ermeni ve Gürcü halklarına tatbik ettikleri işkenceleri de dile getirdikleri halde yine Moğol taraftarlığı yapmaları, bunların amansız İslâm düşmanlığından ve Moğolları bir şekilde müslümanlara karşı hristiyanlığın hâmileri olarak görmelerinden ileri gelmektedir. Dolayısıyla Şark hristiyan tarihçilerinin, bilhassa bu Ermeni müelliflerin kayıtları incelenirken bu noktayı mutlaka nazar-ı dikkate almak lazımdır. Bu tarihçilerin Memlük İslâm ordusunu çok kalabalık gösteren iddialarına gelecek olursak; bunları çalışmamızın her iki tarafın asker sayısını incelediğimiz kısmında ortaya koyduğumuz deliller ve rakamlarla yeterince çürüttüğümüzü sanıyoruz. Şimdi de tarafların Aynicâlût Savaşı’ndaki asker kayıplarını ele alalım. Hadiseyi anlatan hiçbir kaynağımız Memlük saflarında bulunup şehid olan asker 943 Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38. 944 Aknerli Grigor, age., s. 36-37. 256 sayısı hakkında malumat vermiyorlar. Aslında Moğol tarafının kaybına dair bilgiler de bundan daha fazla net değildir. Bununla birlikte bir Haçlı kaynağı Aynicâlût’ta Moğol tarafında yer alan 1500 askerin öldürüldüğünü söylemektedir.945 Ancak bu rakamın, bizim 15.000’den fazla bir mevcut ile Aynicâlût’a gelmiş olduğunu tespit ettiğimiz Moğol ordusunun çok cüzi bir kısmını teşkil ettiği meydandadır. Biz bu denli ehemmiyetli bir karşılaşmada, bu kadar az sayıda askerin kaybı ile Moğol ordusunun dağılmış olabileceğine ihtimal vermiyoruz. Ne yazık ki İslâm tarafında bulunan tarihçilerin kayıtlarında da bu konuda sarahat yoktur. Bunlardan İbnü’lAmîd öldürülen Moğol askerleri için “sayısız”, 946 İbnü’l-Fuvatî, Baybars el-Mansûrî, Zehebî ve Aynî “Moğolların çoğu”, 947 İmâm Süyûtî “Moğollardan birçok kimse”948 ifadelerini kullanmışlardır. İbn İyâs Moğolların takriben yarısının öldürüldüğünü,949 İbn Tolun ise epey mübalağa ile on binlerce kimsenin bu muharebede hayatını kaybettiğini ve Moğolların kahir ekseriyetinin katledildiğini söylemektedirler.950 Moğolların kayıpları ile ilgili ifadelerde sürekli olarak “Tatar” ve “Moğol” kelimeleri kullanılmışsa da; bu ifadelerin sadece Moğolları mı, yoksa Ketboğa’nın emri altında bulunan bütün kuvvetleri mi kastettiği anlaşılamıyor.951 Ancak bütün bu nakillerden hareketle en azından Moğol ordusunda bulunan asker mevcudunun yarısı veya daha fazlasının kılıçtan geçirildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.952 Zaten çarpışmaların şiddeti, her iki tarafın birbirlerinin hücumlarına karşı inatla direnmesi ve bozgundan sonra da takip edilen birçok Moğol askerinin öldürülmesi hadiseleri hatırlanırsa bu yorumu yapmak son derece tabiîdir. Bu durumda İbn İyâs’ın nakli hakikate daha yakın görünüyor. Elbette Memlük tarafındaki kayıpların bu kadar fazla olmadığını ayrıca belirtmeye lüzum yoktur. 945 Rothelin yazması. Bkz. Preiss, agm., s. 143. 946 İbnü’l-Amîd, age., s. 53. 947 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 61; Aynî, age., V, 244. 948 Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 949 İbn İyâs, age., I/I, 306. 950 İbn Tolun, age., s. 31. 951 Vardan’a (Türk Fütuhatı Tarihi, s. 234; a. mlf., “Ermeni Müverrihine Göre Moğollar”, s. 38) göre ordudaki bazı Moğol askerleri ve hristiyanlar Ermeni Krallığı topraklarına ulaşmayı başarmışlardır. 952 Aynicâlût Savaşı’nda Moğol ordusunun yarısının imha edildiğine dair nakli destekleyen bir görüş için bkz. Mâcid, agm., s. 159. 257 Memlüklere muzafferiyeti getiren bir iki hususa da kısaca işaret etmek gerekir. Moğollar tüm meydan muharebelerinde okçu süvarilerden müteşekkil kuvvetlere istinat ediyorlardı. Ancak Memlükler de bu tarz muharebeye yabancı değildiler ve tam manasıyla aynı olmasa da benzer bir harp usulünü Aynicâlût’ta tatbik etmişlerdi. Bu da Moğolların atış meziyetlerini yeterince kullanamamaları sonucunu doğurmuş ve onların düşmanları karşısındaki üstünlüklerini ehemmiyetli ölçüde azaltmıştı.953 Memlükler bu muharebede sayıca bir miktar üstündüler; fakat onlara galibiyet temin eden asıl üstünlüğü rakamlarda değil, Memlük saflarında bulunan Sâlihiyye ve Mu‘izziyye Memlükleri misilli profesyonel askerlere eğitimleri sırasında verilen askerî disiplinde, yine bu birliklerin kullandığı kaliteli harp edevatında aramak lazımdır.954 Ayrıca -Sultan Kutuz ve Rükneddîn Baybars’ın şahsî çabalarının yanı sıra- Memlük saflarında bulunan ve belki harp usulleri birbirinden farklı olan muhtelif askerî grupların savaş sırasında gayet mantıklı stratejik mevkilere yerleştirilmeleri, yine mezkûr grupların muharebe esnasında azamî mertebede birbirlerine yardım temin etmeleri de Memlük galibiyetinin amillerinden biri olmuş olsa gerektir.955 Tarafların savaş gücüne dair malumat verirken Memlük askerlerinin kuvvetli bünyeleri, sportif yapıları, şecaatleri ve binicilikteki maharetleri hakkında evvelce zikretmiş olduğumuz hususlar da hiç şüphesiz müslüman tarafının galibiyetinin en mühim sebeplerindendir.956 Elbette Hülâgû’nun İlhanlı kuvvetlerinin ekserisini beraberinde İran Azerbaycanı’na götürmesinin de İslâm muzafferiyetine büyük ölçüde katkı sağladığını belirtmek gerekir. Son olarak Baybars el-Bundukdârî ve onun kumandasındaki el-Memâlîkü’lBahriyye’nin bu savaştaki mevkiine bir göz atmak yerinde olacaktır. Bu muharebede Sultan Kutuz’un emrinde Sâlihiyye ve Mu‘izziyye Memlükleri, Nâsıriyye Memlükleri ve diğer Suriye askerleri, Hârizm askerleri, belki bir miktar Hıms 953 Preiss, agm., s. 145. 954 J. M. Smith, “‘Ayn Jālūt”, s. 325; Charles J. Halperin, “The Kipchak Connection: The İlkhans, The Mamluks and Ayn Jalut”, BSOAS (Bulletin of the School of Oriental and African Studies), University of London, Vol. 60/2, (London 2000), s. 229. Abdülmün‘im Mâcid (agm., s. 160-164) bunlara ilaveten bazı Memlük kaynaklarında geçen “neft” kelimesinin aslında barut manasında kullanıldığını ve bunun Memlük Devleti’nin ilk zamanlarından beri Memlük askerlerince muharebelerde istimal edildiğini bazı muasır kaynaklara dayanarak söylemekte, dolayısıyla söz konusu silahın Memlükler tarafından Aynicâlût’ta da kullanılmış olduğuna işaret etmektedir. 955 Ancak Preiss (agm., s. 144) savaşın zekice hazırlanmış bir plan ve birlikler arası koordinasyon neticesinde Memlük zaferine dönüştüğü şeklindeki görüşün abartılı olduğunu söylemektedir. 956 Mâcid, agm., s. 160. 258 kuvveti, ayrıca Arap, Türkmen ve Kürt gönüllüleri bulunuyordu. Bütün bu birliklerin vazifelerini yapmış olduklarını ve bir şekilde muzafferiyete katkıda bulunduklarını düşünmekle birlikte, 957 muzafferiyet için en fazla çabalayan grubun Sâlihiyye Memlüklerinin bir grubunu teşkil eden el-Memâlîkü’l-Bahriyye olduğuna şüphemiz yoktur. Rükneddîn Baybars ve hoşdâşları Memlük İslâm ordusunun Kāhire’den ayrıldığı andan itibaren mühim işler görmüşler, en tehlikeli mevzilere atılmışlar, Gazze’yi ele geçirerek İslâm ordusunun geçiş güzergahını düşmandan temizlemişler, aldığı kararlarda daima Sultan Seyfeddîn Kutuz’un destekçisi olmuşlar, sürekli ordunun öncü kuvveti şeklinde istihdam edilerek Memlük birliklerinin ve destekçilerinin savaşın vuku bulacağı mevkie salimen ulaşmalarına vesile olmuşlardı. Aynicâlût Savaşı’nda ise bozgun mahallerine imdat kuvveti olarak yetişmişler, Sultan’ın taarruz emirlerinin hakkıyla uygulanmasında rol oynamışlar ve nihayet yüksek bir noktada kümelenen Moğol birliğini ortadan kaldırmak gibi muharebenin belki de en çetin işini gerçekleştirmek suretiyle müslümanların galibiyetine büyük bir katkıda bulunmuşlardı. Bu noktada İslâm kaynakları Baybars’ın ve arkadaşlarının çabalarını takdir etmişler, onların vazifelerini bihakkın yerine getirdiklerini söylemişlerdir.958 Mesela bunlardan İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm adlı eserinde İbn Abdüzzâhir’den naklen “Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî o gün en büyük mücâhidlerden biriydi.” ifadelerini kullanmıştır.959 Mısır tahtına cülus ettiği andan itibaren Moğolların müslümanlara verdiği ezalara son verme hedefiyle hareket eden, bu uğurda eski hasımları olan Bahriyye ile aralarındaki husumeti bir kenara bırakma faziletini gösteren, muharebeye kadarki bütün süreç boyunca büyük bir siyâsî ve askerî lider olarak karşımıza çıkan, muharebe sırasında işbilirliği yanında soğukkanlılığını, hamiyet ve şecaatini de tarihe ispatlayan, en çetin dakikalarda gayet mâkul bir hamle yaparak müslümanları İslâm’ın imdadına koşmaya çağıran ve dolayısıyla Aynicâlût muzafferiyetinde beşerî manada en büyük paya sahip olduğu kuşkusuz olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’la960 bütün bu safhalarda tam bir koordinasyon içerisinde çalışmış olan Rükneddîn Baybars, bu büyük galibiyetin 957 Mesela İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 215) sabık Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in de bu mühim zaferde katkısının büyük olduğunu söylemektedir. 958 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Nüveyri, age., XXIX, 303; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243. 959 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264. 960 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; Preiss, agm., s. 144. 259 ikinci en mühim simasıdır. Onun vazifesi burada bitmeyecek; çalışmamızın sonraki bölümünde göreceğimiz üzere Sultan Kutuz, bütün İslâm topraklarından Moğolların kovulması doğrultusundaki hedefinin gerçekleşmesi için Baybars’ı bir kez daha ileri sevkedecektir. 260 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI SONRASINDA MEMLÜK VE MOĞOL CEPHELERİNDE DURUM A. MEMLÜK CEPHESİNDE DURUM 1. Suriye’nin Memlük Hâkimiyetine Girişi ve Bu Sırada Gerçekleşen Hadiseler 1.1. Aynicâlût Savaşı’ndan Hemen Sonra Sultan Kutuz’un İcraatları ve Dımaşk’ta Vaziyet Memlük İslâm ordusuyla İlhanlı Moğol ordusu arasında Aynicâlût vadisinde gerçekleşen bu ilk karşılaşma müslümanların kesin galibiyeti ve Moğolların hezimetiyle nihayete ermişti. Moğol bozgunundan sonra Moğol işbirlikçisi elMelikü’s-Sa‘îd’i katlettiren ve Ketboğa’nın cesedini bulduran Sultan el-Melikü’lMuzaffer Kutuz bir miktar istirahat etmiş, muhtemelen muharebenin ertesi günü olan Cumartesi günü de vakit kaybetmeksizin Memlük İslâm ordusuna yeniden hareket emri vermişti. Ancak Sultan bu kez doğrudan muharebe için değil, Hülâgû’nun Suriye’ye bırakmış olduğu Moğol kuvve-i müstahfazasının Aynicâlût’ta mahvedilmesi akabinde sahipsiz kalmış bulunan Dımaşk’ı teslim almak için yürüyecekti. Bu sırada bazı habercileri, mağlup ve maktul Moğol kumandanı Ketboğa Noyan’ın kesik başını961 ve dolayısıyla muzafferiyetin haberini Kāhire’ye götürmekle vazifelendirmişti.962 961 Ketboğa Noyan’ın başı, diğer bazı Moğol ileri gelenlerinin kesik başlarıyla birlikte Kāhire’deki Bâbü Zevîle’ye asılarak teşhir edilecektir. 661 Zilhicce/1263 Ekim tarihinde Sultan Rükneddîn Baybars’ın Ketboğa’nın ve diğer Moğolların Bâbü Zevîle’de asılı duran kesik kafalarını görmeye gittiğinden bahseden bir kayıttan (bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 179) bu kafaların üç seneden uzun bir süre Kāhire’de teşhir edilmiş olduğu anlaşılıyor. Bu durum Ketboğa’nın müslümanlar tarafından ne denli tehlikeli bir düşman telakki edildiğini ve onun mağlubiyetinin de ne kadar önemsendiği göstermeye kâfidir. 962 Makrîzî, es-Sülûk, I, 517. İbn İyâs (age., I/I, 307) ise Sultan’ın Dımaşk’a girdikten sonra zafer haberini Kāhire’ye gönderdiğini söylemektedir. Ancak bizce Sultan’ın böylesine mühim bir haberi Kāhire’ye ulaştırmak için Dımaşk’ı teslim almayı beklemesi lüzumsuzdur. Dolayısıyla Makrîzî’nin nakli daha doğrudur. Yeri gelmişken Sultan’ın İskenderiyye’de mahpus bulunan bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye emîrlerini de tahliye ettirdiğini (bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 68) ve bu tahliye emrinin 261 Sultan Kutuz bir yandan da Suriye’nin muhtelif mahallerinde dağınık vaziyette ve küçük garnizonlar halinde mevkuf Moğol birliklerinin ortadan kaldırılması, mümkünse muharebeden firar ederek yahut bir şekilde Memlüklerden kurtularak doğu ve kuzey istikametlerinde kaçmış Moğolların yakalanarak öldürülmesi ve bu şekilde bütün bir Suriye’nin Moğollardan temizlenmesi yönünde planlar yapıyordu. Ancak bu işin oldukça süratli bir şekilde gerçekleştirilmesi elzemdi. Kendisi Dımaşk’a yürüyecekti, dolayısıyla bu işi Memlük İslâm ordusundaki başka bir kimseye havale etmesi gerekiyordu. Sultan, söz konusu planlarını yürürlüğe koymak maksadıyla en başından beri süratine ve harpcûluğuna itimat ettiği Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’yi ve hoşdâşlarını son defa olmak üzere ileri sevketme kararı aldı. Bu emri ona tebliğ eden Sultan Kutuz, hizmetlerine mukabil Baybars’a Haleb idareciliği vaadinde de bulunuyordu.963 Baybars’ın aldığı emirler Moğolların nihayete dek kovalanması ve imhasıydı. Bunun için de o evvelâ Dımaşk havalisine girecek, sonra kuzeye yönelerek Haleb bölgesine uzanacaktı. Baybars el-Bundukdârî tulb atları964 hazırlattıktan sonra 26 Ramazân/4 Eylül günü965 emrindeki cesur savaşçılardan müteşekkil süvari birliğiyle beraber Dımaşk havalisine doğru büyük bir hızla yola çıktı.966 Bundan sonra da Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz, ordusunu Dımaşk istikametinde yürüyüşe geçirdi ve 27 Ramazân/5 Eylül Mısır’a zafer haberini götürecek olan ulaklar tarafından merkezde bulunan idarecilere tebliğ edildiğini zannettiğimizi de belirtelim. 963 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 391; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 964 Mukaddeme kuvveti manasına gelen “tulb” kelimesi, keşif maksadıyla ileri hatlara gönderilen askerî birlikler için kullanılmaktadır. Bu birliğin her bir bölüğü 70 ila 100 arasında değişen rakamlarda askerden oluşuyordu. Bkz. Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36, 119 no’lu dipnot. Ancak Baybars’ın emrinde bu şekilde kaç süvari bölüğünün mevcut olduğu bilgisine sahip değiliz. 965 Kaynaklarımızdan Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) Baybars’ın firari Moğolların peşinden gönderilmesi hadisesini 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü, Sultan Kutuz’un Dımaşk kalesine girmesinden sonra göstermektedir. Ancak ileride anlatacağımız üzere bu tarihte Baybars Moğollarla Hıms’ta tekrar muharebeye girecek olup, aynı gün Dımaşk’ta bulunmasına imkan yoktur. Ayrıca İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 59) Sultan’ın Aynicâlût Savaşı’ndan tam bir hafta sonra Dımaşk’a girdiğini, Baybars’ın ise bundan evvel; muharebenin ikinci, yani ertesi günü Moğolları takip maksadıyla ileri gönderildiğini açıkça söylemektedir. Şu durumda Baybars ve birliği 26 Ramazân/4 Eylül Cumartesi günü bu vazifeyi alıp yola çıkmışlardır. 966 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 36; Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59-60; Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Ömerî, age., XXVII, 256; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Aynî, age., V, 244; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. 262 günü Taberiyye’ye vasıl oldu.967 Suriye’nin merkezi konumunda bulunan ve ayrıca Moğollar ile işbirlikçileri tarafından büyük zulümlere maruz bırakılmış olan Dımaşk’a da bu büyük muzafferiyetin haberini bir an evvel ulaştırmak icap ediyordu. Bu maksatla Sultan Kutuz; Allâh’ın İslâm’a verdiği bu büyük muzafferiyeti, Moğolların perişan edildiğini ve kendisinin Dımaşk’ı teslim almak üzere kalabalık bir orduyla o tarafa gelmekte olduğunu Dımaşklılara tebşir eden bir mektup yazarak ulaklarla Dımaşk’a gönderdi.968 Yine bu sıralarda Sultan, Yemen’de hâkim Resûlîler Devleti tahtında bulunan el-Melikü’l-Mansûr Nûreddîn’e de bir mektup göndererek putperest Moğolların Suriye’deki kuvvetlerinin Aynicâlût’ta ezildiğinin müjdesini ona iletti.969 Memlük İslâm ordusunun Moğol kuvvetlerini Beysân yakınlarındaki Aynicâlût’ta ağır bir hezimete uğrattığı haberi Ramazân’ın 27. gecesine tekabül eden ve 4 Eylül Cumartesi’yi 5 Eylül Pazar’a bağlayan gece Dımaşk’a ulaşmıştı. Bu haberi muhtemelen bozgun sırasında harp meydanından firar ederek evvelâ Dımaşk’a gelmiş olan bazı Moğol askerleri vermişti.970 Bu haberin gelişi, Dımaşk’taki Moğol idarecileri ve onlara itaat etmiş ileri gelenler için büyük bir felaket manasını taşıyordu. Aynicâlût’ta muzaffer olan Memlüklerin süratle Dımaşk’a yürüyeceğine şüphe yoktu. Bunun farkında olan ve Kutuz’un bölgedeki Moğol nâiplerinden de muhakkak intikam alacağını bilen Dımaşk’taki Moğol şahnesi İlbasan büyük bir korkuya kapıldı, ailesini ve tâbilerini hazırlayarak aynı gece alelacele Dımaşk’ı terketti; Hülâgû’nun bulunduğu Tebriz taraflarına gidiyordu. Dımaşk’a güçlükle gelmiş olan kılıç artığı Moğol askerleri de onunla beraber ayrılmışlardı. Evvelce elMelikü’n-Nâsır Yûsuf’un Dımaşk nâibi olup Hülâgû’ya tâbiiyet arz eden ve Dımaşk’ı Moğollara teslim ettiği için Dımaşk riyâsetinde bırakılmış olan Zeyneddîn 967 Makrîzî, es-Sülûk, I, 517. 968 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 367; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 969 Aynicâlût Savaşı’nın ehemmiyetini ve cereyanını çok heyecanlı bir anlatım tarzıyla gözler önüne seren bu mektubun metnini baştan sona nakleden Kalkaşendî, fetihnâme üslubuyla ve gayet sanatlı bir Arapça ile yazılmış olan bu mektubun meşhur kadı ve tarihçi Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir tarafından kaleme alındığını zannetmektedir. Yine Kalkaşendî, mezkûr mektubun yüksek sanat kıymeti münasebetiyle ezberlenerek bazı mahfillerde okunduğu bilgisini vermektedir. Bu bilgiler ve mektubun metni için bkz. Kalkaşendî, age., VII, 360-362; krş. Hammâde, age., s. 358-360; yine krş. Abbâdî, age., s. 269-271. 970 Zira Sultan Kutuz’un Dımaşk’a bu zaferin haberini ulaştırmak için gönderdiği ulaklar henüz oraya ulaşmamışlardı. Yukarıda belirttiğimiz gibi bu mektubu taşıyan haberciler 27 Ramazân/5 Eylül günü öğle vakti Dımaşk’a gireceklerdi. 263 el-Hâfızî ve Dımaşk’ta bulunan diğer Moğol taraftarları da İlbasan ve adamlarını takip ediyordu. Her biri Moğollardan ve onların yardakçıları mevkiinde bulunan hristiyanlardan bir şekilde zarar görmüş olan Dımaşk müslümanları ise Aynicâlût zaferini işittikleri ve Moğol nâiplerinin firar etmekte olduklarını öğrendikleri vakit derhal onların peşine düşerek yakalayabildikleri Moğolları ve onların taraftarlarını öldürmeye, mallarını yağma etmeye başlamışlardı. Bir yandan da Moğolların Dımaşk’ta hapsettiği müslüman esirler halas olunuyordu. Şimdi korku ve firar sırası Moğol tarafındaydı.971 O zamanki Kerek hâkimi el-Melikü’l-Muğîs Ömer’in oğlu olan ve Hülâgû’nun Kerek’e şahne tayin ederek Tebriz’den Dımaşk’a gönderdiği elMelikü’l-Azîz Fahreddîn Osmân da Dımaşk’tan kaçanlar arasında bulunuyordu.972 Ancak Dımaşk’ta Moğollarla birlikte bulunan ve onların firarı sırasında kendisi de Dımaşk’ı terkeden bir isim daha vardı ki, o da İlhan’a itaat ederek mevkiinde bırakılmış olan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ idi. Gerçi el-Melikü’l-Eşref savaştan evvel Sultan Kutuz’a boyun eğmeyi vadetmiş ve gerçekten de bu vadin gereğini yerine getirmişti; kendisi Ketboğa’ya mazeret bildirerek Dımaşk’ta kaldığı gibi, Ketboğa’nın emrine gönderdiği Hıms muavenet kuvvetinin de Memlüklerle çarpışmaya girmemelerini temin etmiş, dolayısıyla Memlük İslâm ordusunun kısmen de olsa işini kolaylaştırmıştı. Ancak Sultan Kutuz ile evvelce görüşmüş ve ona yardımcı olmuş olmasına rağmen Sultan Kutuz’un bu galibiyet sonrasında kendisine nasıl muamele edeceği hakkında fikri yoktu, neticede o Moğol tâbiiyeti altında bulunuyordu. O halde mâkul olan Dımaşk’ı terkedip bilahare Sultan’dan emân dilemekti. Nitekim el-Melikü’l-Eşref bunu yaptı. Dımaşk’tan Moğollarla birlikte çıkan el-Melikü’l-Eşref onların yaptığı gibi Hülâgû’nun nezdine gitmedi, evvelâ onlarla beraber Kāre’ye973 gitti, burada Moğollardan ayrılarak kendi hâkimiyetinde bulunan Tedmür’e doğru yola koyuldu.974 Böylelikle Suriye’nin en mühim idârî 971 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Vassâf, age. (Osmanlıca trc.), vr. 44b; Baybars el-Mansûrî, Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 51, 52; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 972 Nüveyrî, age., XXIX, 304. 973 Dımaşk ile Hıms arasında bulunan büyük bir köydür. Bkz. Yûnînî, age., II, 312, 4 no’lu dipnot. 974 Yûnînî, ae., II, a. yer; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63. 264 merkezinde Moğol idarecisi yahut muavini kalmamış, Dımaşk’ta 7 ay 10 gün süren Moğol tahakkümü nihayete ermiş oluyordu.975 1.2. Dımaşk Müslümanlarının Sevinci, Hristiyanlardan ve Diğer Moğol İşbirlikçilerinden Alınan İntikam Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin haberi 27 Ramazân gecesi Dımaşk’a vasıl olduğu vakit şehirdeki Moğollar ve onların işbirlikçileri büyük bir korkuya kapılmışlar ve şehri derhal terketmişlerdi. 27 Ramazân/5 Eylül Pazar günü öğle vakitlerinde de Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un muzafferiyeti tebşir eden mektubunu taşıyan haberciler Dımaşk’a ulaştılar.976 Sultan Kutuz tarafından Dımaşk’a irsal edilen bu ilk mektup, Moğolların Suriye’deki ordularının ortadan kaldırıldığı haberini resmen teyit etmekte ve Memlük İslâm ordusunun süratle o bölgeye intikal etmekte olduğunu bildirmekteydi.977 Moğolların bozgununa dair gelen haberlerin bizzat Sultan Kutuz tarafından doğrulanması ve Sultan’ın o an için başsız kalmış olan Dımaşk’ı teslim alacağı haberi, uzun süredir Moğol zulmü altında inleyen ve bu güçlü düşmanı beldelerinden tardedecek hiçbir beşerî kuvvet bulunmadığı vehmiyle büyük bir ümitsizlik içerisinde bulunan Dımaşk müslümanlarını sevince boğdu. Müslümanlar hem hayrete düşmüşler, hem de büyük bir sürura gark olmuşlardı.978 Dımaşk kalesinin her tarafında vurulan müjde davulları Aynicâlût’taki müslüman muzafferiyetini Dımaşk ahalisine ilan etmekteydi. Bazı tarihçilerimizin ifadeleriyle; “İnsanlar sevinçten uçacak hale gelmişlerdi.”979 975 İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Reşîdüddîn (age. (İlhanlılar), s. 59) isim vermeksizin ülkedeki Moğol âmil ve şahnelerinin Memlükler tarafından öldürüldüğünü, geri kalanların ise firar ettiğini yazmıştır. 976 Makrîzî’nin (es-Sülûk, I, 517) bu mektubun 27 Ramazân/5 Eylül’de yazıldığını ve Dımaşk’a gönderildiğini bildiren kaydı ile aynı mektubun yine 27 Ramazân/5 Eylül günü öğle vakti şehre ulaştığını söyleyen Ebû Şâme’nin (Terâcim, s. 208) ifadeleri birleştirilince, mektubun 27 Ramazân 658/5 Eylül 1260 Pazar günü sabah vakitlerinde yazılıp yola çıkarıldığı ve bundan birkaç saat sonra Dımaşk’a ulaştığı anlaşılmaktadır. 977 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 367; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’lHulefâ, s. 720. 978 Ebû Şâme (Terâcim, s. 209) Dımaşk müslümanlarının sıkıntıdan felaha bu kadar çabuk ulaşmalarının onları hayrette bıraktığını belirtmektedir. 979 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74-75; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 265 Moğol idarecilerinin Dımaşk’ı terketmesi ile şehirde birdenbire müslümanlar güçlü ve hâkim konuma gelmişlerdi. Dımaşk’ın Moğol tahakkümünde olduğu sıralarda şehrin ekserisi Ya‘kūbîlerden (Süryânîler) müteşekkil yerli hristiyanları türlü taşkınlıklarla müslümanlara eziyet etmişlerdi. Bu eziyetlerin en feci sahneleri ise müslümanların mübarek Ramazân ayında, Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa süre önce gerçekleşmişti. Evvelce de anlatıldığı üzere Dımaşk hristiyanları Ramazân’da başta el-Câmi‘u’l-Emeviyye olmak üzere birçok mukaddes mekanı şarapla kirletmişler, namaz kılan müslümanların üzerine şarap dökmüşler, İslâmiyet’i alenî olarak tahkir etmişler, haça kıyam etmeyen müslümanlara ezalarda bulunmuşlar ve onların dükkanlarının kapılarını yakmışlardı. Şehirdeki müslümanlar Moğollardan ziyade, uzun süredir müslümanların himayesinde serbestçe yaşamış oldukları halde eski efendilerine bu hakaretleri reva gören hristiyanlardan mustariptiler. Ancak çok kısa süre içerisinde hadiselerin gidişatı değişmiş, intikam alma sırası müslümanlara gelmişti. Birkaç gün öncesine kadar devam eden ve genelde dîn-i İslâm’ı tahkir mahiyetinde hristiyanlardan sudur eden hareketlerin müslüman dimağlarda acısı henüz tazeydi. Dımaşk’ın müslüman sakinleri Sultan Kutuz’un şehre gönderdiği mektubu aldıktan sonra, Moğollara istinaden mezkûr fevâhişi işleyen hristiyanlara karşı bilemiş oldukları kini salıverdiler. Toplu halde hristiyan mahallelerine hücum eden müslümanlar birçok Ya‘kūbî’yi öldürdüler, onların mallarını, dükkanlarını ve hazinelerini yağmaladılar, evlerinde yangınlar çıkardılar. Ancak müslümanların intikamının en büyük bir şiddetle gerçekleştiği iki mevki, Ya‘kūbî Kilisesi ile şehirdeki hristiyanların en büyük kilisesi olan Meryem Kilisesi oldu. Bu iki kilise büyük bir ihtimalle hristiyanların önceki taşkınlıklarının birer merkezi konumunda bulundukları, Dımaşk gibi bir İslâm beldesinde alenî olarak çan çalınan ve Moğollar lehine ayin ve nümayiş yapılan yerler oldukları için müslümanların hedefi olmuştu. Buralara taarruz eden müslüman ahali, söz konusu kiliseleri yağmaladıktan sonra ateşe verdi. Şehirde bulunan diğer kiliseler de yağmadan nasibini aldı ve darmadağın edildi. Dımaşk müslümanlarının hıncından kendilerini muhafaza etmek isteyen birçok hristiyan da muhtelif mahallerde gizlenmişler yahut kendilerini evlerine kapatmışlardı. Hristiyanların sokağa çıkarak alevlere müdahale edememelerinden ötürü günlerce yanmaya devam eden ve sadece bazı duvarları ayakta kalan Ya‘kūbî ve Meryem Kiliseleri bu müddet zarfında harabeye döndü. Bittabi Dımaşk 266 hristiyanları üzerinde evvelce cari olan kısıtlamalar da fazlasıyla geri gelmişti. 980 Böylelikle Dımaşk hristiyanları İslâm’a ve müslümanlara ettikleri düşmanlığın ve sırf hristiyanlık taassubu ile gerçekleştirdikleri ihanetin cezasını canları, malları ve hürriyetleriyle ödemiş oldular.981 Bu esnada bazı müslümanlar olayların sıcaklığı ile şehirde sakin yahûdîlerin mallarına da el uzatmışlarsa da, yahûdîlerin önceki vukuat sırasında daha temkinli hareket ederek hristiyanlar gibi fevri hareketlerde bulunmamış ve İslâmiyet’e dil uzatmamış olmaları münasebetiyle bu yahûdîler şehirdeki yağma ve katil operasyonundan masun tutulmuşlardır. 982 Dımaşk’ın müslüman ahalisi, hristiyanları bu şekilde cezalandırmakta oldukları sıralarda Moğollara kendi rızaları ile tâbi olmuş, onlarla işbirliği içerisine girmiş, onlara şöyle veya böyle taraftarlık yapmış kimseleri de cezalandırmaktan geri durmadılar. 28-29 Ramazân/6-7 Eylül günleri Dımaşk müslümanlarından bazı kimseler, müslüman oldukları halde Moğollarla işbirliği yapmış şahısları ve grupları yakalayıp öldürdüler. Öldürülen Moğol taraftarları arasında eş-Şems el-Mâskînî, 980 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; İbnü’l-Amîd, age., s. 53; Yûnînî, age., I, 362; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52-53; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Aynî, age., V, 250; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 981 Dımaşk hristiyanlarının evvelce yapmış oldukları şenaatlere dikkat edilirse, bunların müslümanları tahrik ve provoke etmek maksadıyla yapılmış hareketler olduğu açıkça görülür. İhtimal ki bu fanatik gruplar sadece kendilerine tatbik olunduğuna inandıkları bir baskıdan kurtulmanın sürurunu izhar etmekle kalmamışlar, İslâm mukaddesatına hakaret etmek suretiyle müslümanları bir çatışmanın içine çekmeye, daha doğrusu Moğol kılıçlarının önüne atmaya çabalamışlardır. Şehirde Moğolların bulunduğu esnada müslümanlar böyle bir tahrike kapılmış ve hristiyanlara fiilî cevap vermeye kalkmış olsalardı, hadiselerin Haleb’deki mezalime benzer bir müslüman kıyımı ile noktalanacağı şüphesizdi. Neyse ki mezkûr hakaretler sadece bazı arbedelerle ve ucuz atlatılmıştır. Kısacası ortada sadece basit bir Moğol tarafgirliği değil, açıkça şehrin asıl sakinleri olan müslümanların hayatlarına kastetme durumu söz konusudur. Bu tarz toplu ihanet vakalarına Ortaçağlarda verilen cezalar ise Dımaşk müslümanlarının bu hadisede hristiyanlara verdiği ile aynıdır. Ayrıca ihanet, isyan, hariçten gelen düşmanla işbirliği ve bir İslâm beldesini işgal etme gibi suçların bir gruba verilmiş olan zimmî statüsünü ortadan kaldırdığı malumdur. Bkz. Ahmet Yaman, “Zimmî”, DİA, XLIV, 435. Dolayısıyla Dımaşk’taki Ya‘kūbîlerin müslümanlar tarafından kendilerine verilen emânı ve ayrıca ehl-i zimmet olma şartlarını ihlal ederek zimmîlik vasıflarını kaybettikleri bilinmelidir. Kaldı ki bütün Dımaşk olaylarına ciddiyetle bakıldığında görülecektir ki; bu olaylarda Dımaşk müslümanları değil, asıl bu intikam hadisesine sebebiyet verdikleri cihetle Dımaşk hristiyanları sorgulanmalıdır. 982 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 363, İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 53; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Makrîzî (es-Sülûk, I, 517) burada diğer kaynaklarımızdan kısmen farklı olarak 28 Ramazân/6 Eylül Pazartesi günü Dımaşk müslümanlarının yahûdîlerin mallarını müthiş bir şekilde yağmaladıklarını, fakat şehirde bulunan bir grup müslüman askerin duruma müdahale ederek yahûdîlerin ev ve havralarının kundaklanmasının önüne geçtiğini kaydetmiştir. Bu askerler şehirde Moğol tâbiiyetindeki bazı idarecilerin şehri terketmemiş muhafızları yahut Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın, belki el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Dımaşk’ta kalmış olan bir kısım askerleri olabilir. 267 İbnü’l-Bağîl983 ve ayrıca ilmi ziyade olmakla birlikte Râfızîlerin mezhebine yakınlığıyla bilinen el-Fahr Muhammed b. Yûsuf b. Muhammed el-Gencî adlı kimseler bulunuyordu. 984 Şehirdeki bu hadiseler ve müslümanların Moğol yandaşlarından intikam alması 29 Ramazân/7 Eylül Salı gününe değin devam etti. Sultan Kutuz tarafından Dımaşk’a vali tayin edilen ve vilayet menşûru ile Memlük İslâm ordusunun önünden Dımaşk’a gönderilmiş olan Emîr Cemâleddîn Akkuş el-Muhammedî es-Sâlihî, Salı günü sabahın erken saatlerinde şehre girdi. Dâru’s-Sa‘âde’ye (hükümet sarayı) gelen Emîr Cemâleddîn, şehirde kontrolü ele aldı ve müslümanları yatıştırdı.985 Dımaşk’ta kısa süren, ancak büyük hadiselere sahne olan intikam ve kargaşa ortamı, yerini Memlük valisinin idaresine ve sükûnete bırakmıştı. 1.3. Sultan Kutuz’un Dımaşk’a Girişi ve Ümerâya Yaptığı Tevcihât Muharebeden sağ kurtulmuş olan Moğolları takip ile tavzif edilen Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, 26 Ramazân/4 Eylül günü emrindeki birlikle yola çıkmış, Aynicâlût’tan Dımaşk’a kadar uzanan araziyi geçmiş, Dımaşk’a doğru ilerlemekte olan Memlük İslâm ordusunun yolunu emniyetli hale getirmiş, oradan da kuzeye yönelmişti.986 27 Ramazân/5 Eylül’de Taberiyye’ye ulaşmış olan Sultan Seyfeddîn Kutuz ise yanında el-Melikü’l-Mansûr Muhammed, onun biraderi elMelikü’l-Efdal Alî, el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî b. Bedreddîn Lü’lü’, Atabekü’lAsâkir Fâriseddîn Aktay, Sâlihiyye ve Mu‘izziyye emîrleri ve ayrıca Hârizm kumandanları olduğu halde daha ağır bir yürüyüşle Dımaşk’a ilerliyordu. Nihayet Memlük İslâm ordusu Ramazân’ın son günü ve Ramazân Bayramı arifesi olan 8 Eylül Çarşamba günü Dımaşk önlerinde göründü. Şehir yakınlarındaki Cesûra987 mevkiinde ordugâh kurduran Sultan Kutuz, Ramazân Bayramı’nın birinci gününü 983 İbn Tağrîberdî (age., VII, 75) bu ismi “İbnü’n-Nüfeyl” olarak vermiştir. 984 Ebû Şâme, Terâcim, s. 208; Yûnînî, age., I, 361-362; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; İbn Kesîr, age., XIII, 390; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 250; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. 985 İbnü’l-Amîd, age., s. 53-54; Nüveyrî, age., XXIX, 304; Safedî, el-Vâfî, IX, 188; Makrîzî, esSülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. 986 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65-66; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76. 987 İbnü’l-Amîd’de (age., s. 54) “Hasûra” şeklinde geçmektedir. 268 ordugâhta idrak etti ve bayram tebriklerini kabul etti.988 İhtimal ki bu süre içerisinde Dımaşk, Şevvâl ayının ve Ramazân Bayramı’nın ikinci gününde şehre duhul edecek olan Sultan’ı karşılamaya hazırlanmaktaydı. 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, ordusundaki hükümdar ve emîrlerin de aralarında bulunduğu büyük bir alayla birlikte Dımaşk’a girdi. Dımaşk müslümanları Sultan’ı muzaffer bir kumandana ve büyük bir fatihe yakışır tarzda sevinç gösterileriyle karşıladılar. Sultan’a derin muhabbetlerini ve içten teşekkürlerini takdim eden ahali bir yandan ona çokça hayır dua ediyor, diğer yandan da Aynicâlût zaferi gibi büyük bir fethi İslâm’a nasip ettiği ve bu mühim İslâm merkezini putperest Moğolların tahakkümünden kurtardığı için Allâh’a hamdediyordu. Müslümanlar o gün İslâm muzafferiyetini kutlamaları, ayrıca Ramazân Bayramı ile Cuma gününü idrak etmeleri münasebetiyle üç bayramın sevincini bir arada yaşamaktaydılar. Kaynaklarımızın da ifade ettiği üzere 658/1260 senesinin Ramazân Bayramı müslümanlara büyük hayırlar ve saadetler getirmiş, onların sevincini kat kat artırmıştı. Zira Moğolların muhasara ettikleri her kaleyi, ablukaya aldıkları her şehri suhuletle düşürmeleri ve müslüman orduları müteaddit kereler bozmaları, bu şekilde İslâm beldelerinin ekserisini istîlâ etmiş olmaları müslümanları büyük bir yeise düşürmüştü. Beklenmedik bir anda gelen bu zaferin kıymeti bu yüzden müslümanlar nezdinde pek büyüktü.989 Sultan Kutuz Dımaşk halkının tebrik ve teşekkürlerini kabul ettikten ve onlara ihsanlarda bulunduktan sonra ümerâ ile birlikte kaleye çıktı ve vakit 988 Nüveyrî, age., XXIX, 304; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269. Sultan Kutuz belki de özellikle bayramın ilk gününü şehirde değil, omuz omuza çarpıştığı askerleriyle birlikte ordugâhta geçirmek ve bu şekilde onların gönüllerini almak istemişti. Yine Sultan’ın, Dımaşk kendisini ve ordusunu karşılamaya tam manasıyla hazırlanana kadar şehre girmeyi tehir ettiği yahut bayramın ilk gününde Dımaşk halkının bayramlaşma, akraba ziyaretleri ve hediyeleşme gibi bazı sünnet ve âdetleri icra edeceklerini düşünerek şehre girişini bir miktar geciktirdiği düşünülebilir. 989 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 391; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 265; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 75; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; İbn İyâs, age., I/I, 307; İbn Tolun, age., s. 31-32; Cenâbî, age., vr. 305b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503; Grousset, age., s. 367; Yiğit, age., s. 38; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501. Yalnız Yûnînî’nin Sultan Kutuz’un Dımaşk’a girişi için verdiği 4 Şevvâl/12 Eylül Pazar tarihi yanlıştır. 269 kaybetmeksizin bazı idârî düzenlemelere girişti. Vakıa Moğollar Suriye’nin büyük bir kısmının hâkimiyetini tek bir savaşta kaybetmişlerdi, fakat onların daha büyük kuvvetlerle tekrar Suriye’ye girmeleri ihtimali mevcuttu. Tabiatıyla ikinci muhtemel bir Moğol işgal teşebbüsüne mukabele edebilmek için tedbirler alma ihtiyacı bulunuyordu. Bu da ancak Memlük hâkimiyetini Suriye’de tam manasıyla tesis etme ve Kāhire ile Dımaşk’ı tek bir kuvvetli elde birleştirme yolunda atılacak adımlarla mümkün olabilirdi. Bu cümleden olmak üzere eski menşûrların tecdit edilmesi, muhtelif belde ve kalelere valiler, nâipler ve kûtvâller gönderilmesi, ümerâya Suriye’den iktâlar verilmesi lazımdı. Bütün bunları hesap eden Sultan Kutuz, Dımaşk niyâbetini evvelce elMelikü’l-Mansûr Nûreddîn Alî b. el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in kısa saltanat döneminde atabekü’l-asâkir makamında bulunmuş olan Emîr Alemeddîn Sencer el-Halebî es-Sâlihî’ye tevcih etti. Mücîreddîn Ebü’l-Heycâ b. Îsâ b. Hoşterîn el-Ezkeşî el-Kürdî990 de Emîr Alemeddîn’in muavini olarak Dımaşk’ta bulunacaktı. Haleb’de Sultan’a eski Musul hâkimi Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarından el-Melikü’sSa‘îd Alâeddîn Alî niyâbet edecek, onunla beraber Husâmeddîn el-Azîzî elÇevgendâr ve Begtimur es-Sâkî el-Azîzî gibi Azîziyye ümerâsı ve ayrıca bazı Nâsıriyye emîrleri Haleb’e gönderilecek, Haleb bölgesinin muhafazası için askerî birlikler hazırlanıp bölgeye irsal edilecekti. 991 Sabık Hama hâkimi olup Sultan Kutuz’un bütün harp süreci boyunca destekçisi olmuş el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed’e eski mülkü olan Hama iade edildiği gibi, eskiden Hama’ya tâbi Bârin ile Ma‘arratü’n-Nu‘mân da onun hâkimiyet bölgesine zammolundu. 990 Bu Ebü’l-Heycâ b. Îsâ b. Hoşterîn’in unvanını İbnü’l-Amîd (age., s. 54), İbn Kesîr (age., XIII, 420), Makrîzî (es-Sülûk, I, 518) ve Aynî (age., V, 369) “Mücîreddîn” şeklinde verdikleri halde Nüveyrî (age., XXIX, 304) “Fahreddîn” şeklinde veriyor. İbn Kesîr ve Aynî’nin rivayetlerine göre bu zat da Aynicâlût Savaşı’na Memlük İslâm ordusu safında katılmış ve bizzat çarpışmaya girerek Moğolların bozulmasında rol oynamış büyük emîrler arasında idi. 991 Sultan Kutuz’un Haleb niyâbetini el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Ali’ye tevcih etmesinin mâkul bir sebebi bulunuyordu. Alâeddîn’in biraderi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl, babaları Bedreddîn Lü’lü’ün vefatından sonra İlhanlılara tâbi Musul hâkimi olmuştu. Alâeddîn, Kuzey Suriye’de Memlüklere tâbi bir idareci olarak bulunması halinde biraderi el-Melikü’s-Sâlih’ten Moğollar hakkında istihbarat alarak Sultan Kutuz ile paylaşabilir, icabı halinde biraderi ile birlikte Moğollara karşı Sultan’a muavenet edebilirdi. Alâeddîn Alî’nin bu şekilde Memlük siyasetine faydalı olabileceği kanaatini taşıyan Kutuz, kendisini Haleb nâibi tayin etmiştir. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 217; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 258; Aynî, age., V, 248-249. Ayrıca Sultan Kutuz’un Haleb’de bulunacak olan Azîziyye ve Nâsıriyye emîrlerine karşı gerektiğinde Memlük çıkarlarını koruyacak bir güç olarak Alâeddîn Alî’yi Haleb’e gönderdiğini düşünmek mümkündür. Bu konuda bkz. Preiss, age., s. 46. 270 Bunlara ilaveten Sultan Kutuz, sadakatleri dolayısıyla itimadını kazanmış olan elMelikü’l-Mansûr Muhammed’e ve biraderi el-Melikü’l-Efdal Alî’ye birçok ihsanda bulundu ve onların gönüllerini aldı. Bununla birlikte Sultan, el-Melikü’l-Mansûr’un yedindeki Selemiyye bölgesini ondan alarak Arab emîri Şerefeddîn Îsâ b. Mühennâ b. Mâni‘’e verdi. Emîr Şemseddîn Akkuş el-Borlı’ya ve onunla birlikte Türk Azîziyye Memlüklerine sahil, Gazze, Nablus ve Beytu Cibrîn bölgeleri iktâ edildi. Sahyûn, Berzûye ve Balatunus beldeleri Emîr Muzafferüddîn Osmân b. Mengüpars’ın idaresinde bırakıldı. Sultan Kutuz, Mısır Memlüklerine iltihak ederek Moğolların hezimete uğratılmasında emek sarfeden Suriye birliklerinin iktâlarını da yine onların elinde bıraktı. Ancak Dımaşk’ta bulunan ve Moğollarla işbirliği yapmış olan bazı ümerânın, mesela Kürt Kaymeriyye emîrlerinin iktâlarını ellerinden alarak Mu‘izziyye ve Sâlihiyye Memlüklerine teslim etti. Söz konusu düzenlemelerin yapıldığı günlerde Tedmür’de bulunan Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ tarafından gönderilmiş murahhaslar da Dımaşk’a gelmişlerdi. el-Melikü’l-Eşref, Sultan’dan emân dilemek maksadıyla Emîr Husâmeddîn Lü’lü’ ve Aynicâlût Savaşı hakkında verdiği bilgilerden istifade ettiğimiz Sârımüddîn Özbek b. Abdullâh’ı Dımaşk’a göndermişti. Sultan Kutuz, el-Melikü’l-Eşref’i Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd’den ayrı tutmaktaydı. el-Melikü’l-Eşref verdiği sözü tutarak Memlük İslâm ordusu ile muharebeye girmemiş, müslümanlara kılıç çekmemiş, kan dökücülüğe ve fesada tevessül etmemişti. Sultan Kutuz bunları onu af, hatta taltif etmeye kâfi görerek el-Melikü’l-Eşref’in emân talebini kabul etti. Kısa süre sonra elMelikü’l-Eşref Mûsâ bizzat Tedmür’den Dımaşk’a gelerek Sultan’ın huzuruna çıktı ve onun tarafından ağırlandı. Hıms, Rahbe ve bunların muzâfâtı da kendisine iade edilen el-Melikü’l-Eşref buradan tekrar kendi topraklarına hareket etti. Suriye’de tatbik olunacak nizamat hakkında da birtakım düzenlemelerde bulunan Sultan Kutuz, kendilerine iktâlar ve mülkler dağıttığı emîrlere hilatler de giydirdikten bir süre sonra bu emîrlerin her birini aldıkları idârî vazifelere dair menşûrlarla ve bir miktar askerî kuvvetle birlikte kendi hâkimiyet bölgelerine gönderdi. O günlerde Dımaşk başta olmak üzere Moğol tahakkümünden kurtulan bölgelerde hutbeler de Sultan Kutuz’un adına okunmaya başlamıştı. Böylelikle Suriye’nin hemen tamamında, Fırat 271 Nehri’nden Mısır hudutlarına kadar uzanan geniş arazide Eyyûbî hâkimiyeti nihayete eriyor, Türk Memlük Devleti’nin idaresi başlıyordu.992 el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz Dımaşk’ı teslim aldıktan sonra bazı adlî icraatlarda da bulundu. Bunların en dikkat çekeni onun Haleb ve Dımaşk’ın son Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’u Moğollara teslim eden Teberdâr Hüseyin el-Kürdî’yi katlettirmesidir. Adı geçen şahıs el-Melikü’nNâsır’ı Moğollara teslim olmaya teşvik etmiş, daha da ileri giderek el-Melikü’nNâsır’ın ve yanındakilerin bulunduğu mahalli Ketboğa’ya ihbar etmiş, bu ihaneti de sadece bir çiftlik mukabilinde yapmıştı. Anlaşıldığına göre bu kişi, el-Melikü’nNâsır’ın tutuklanarak Hülâgû’nun karargâhı olan Tebriz taraflarına gönderilmesinden sonra da Dımaşk’ta ikametine devam etmişti. Sultan Kutuz, el-Melikü’n-Nâsır ile eski muhâsamalarına rağmen onu ele verip Moğollara teslim eden şahsı affetmedi. Esasen sebep ne olursa olsun bir müslümanı, üstelik makamıyla müslümanların hâmiliğini temsil eden bir İslâm hükümdarını gayrimüslim bir düşmana tutsak ettirmek affolunmaz bir cürümdü. Bu yüzden Sultan, Teberdâr’ı buldurarak asılmasını emretti ve bu şahıs efendisine ettiği ihanetin cezasını canıyla ödedi. Yine Moğol müntesiplerinden hayatta kalmış bazı kimseler de Kutuz’un emriyle ortadan kaldırıldılar.993 Benzer bir ceza, Sultan’ın şehre girişinden birkaç gün sonra hristiyan 992 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 214-215, 216, 217; Vassâf, age., s. 26; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36-37; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 366, 370, 377; ae., II, 312-313; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206- 207; Nüveyrî, age., XXIX, 304; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 63; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; İbnü’l-Verdî, age., II, 201, 202-203; Ömerî, age., XXVII, 257-258; Safedî, el-Vâfî, XV, 287; ae., XXIV, 190; a. mlf., Ümerâ’ü Dımaşk fi’l-İslam, (thk. Selâhaddîn el-Müneccid), Dâru’l-Kitâbi’lCedîd, Beyrut 1983, s. 164; İbn Kesîr, age., XIII, 391-392, 420-421; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 265; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aynî, age., V, 245, 247-249, 369-370; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76-77; İbn İyâs, age., I/I, 307; İbn Tolun, age., s. 32; Cenâbî, age., vr. 305b; Grousset, age., s. 367; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 269-270. Sultan Kutuz Dımaşk’ta sadece seyfiyeye yönelik tevcihâtta bulunmamış, ilmiyeye ait bazı vazifelerde de değişiklikler yapmıştı. Mesela Dımaşk hatipliği vazifesini deruhte etmiş olan İmâdeddîn İbnü’l-Harastânî’yi azletmiş, mezkûr makama kendi saltanat imâmı mevkiinde bulunan Asîlüddîn el-İs‘irdî’yi getirmiş ve onun yeni vazifesine dair taklîdi (ferman) okutmuştu. Bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63. Ebû Şâme (Terâcim, s. 208) bu zatın ismini “Asîl el-Mes‘ûdî” şeklinde vermektedir. 993 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’lFikre, s. 52; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 63; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; İbn Haldûn, age., s. 1454; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aynî, age., V, 245-246; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. İlhanlı tarihçisi Vassâf (age. (Osmanlıca trc.), vr. 44b) ise Sultan’ın sevkettiği bir başbuğun (belki 272 ve yahûdîlerin mallarını yağmalamaya kalkanlar üzerinde de tatbik olundu. Sultan Kutuz’a mensup uşâkiyye grubundan bir kısım memlüklerin şehirdeki bazı müslümanlarla birlik olup hristiyanların ve yahûdîlerin emvalini yağmalamaya teşebbüs etmeleri, Sultan’ın emriyle 30 kadar kimsenin asılarak idamını netice verdi.994 Sultan bu gibi icraatlarıyla Dımaşk’ta hiçbir taşkınlığa müsaade etmeyeceğini ilan ediyordu. İbnü’l-Amîd’in nakline göre bu son hadiseden sonra şehirdeki gayrimüslimler üzerine bir miktar vergi konulmuştu. Buna göre Dımaşk’ta sakin hristiyan ve yahûdîler Memlük idaresine toplamda 150.000 dirhem vereceklerdi. Herhalde Sultan Kutuz harp masraflarının en azından bir kısmının henüz tedip edilmiş gayrimüslimlerin keselerinden karşılanmasını arzu ediyor; 995 bu arzusunun gereğini de, yağmacılara verdiği cezalar yoluyla gayrimüslimlerin mallarının bundan böyle kendi emânı altında olduğunu hissettirdikten, yani bu gayrimüslimleri kendisine manevî olarak borçlandırdıktan sonra yapıyordu. Neticede Dımaşk’ta yaşayan hristiyan ve yahûdîler mezkûr meblağı topladılar ve Atabekü’lAsâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib vasıtasıyla Sultan’a takdim ettiler.996 1.4. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin Firari Moğolları Takibi ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi Dımaşk’ta bunlar olurken Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî kumandasında ve muhtemelen Bahrî Memlüklerden müteşekkil bulunan süvari kuvvetleri hızla kuzeye ilerliyordu. Baybars öncelikle Dımaşk havalisine girerek Memlük İslâm ordusunun yol güzergahının güvenli olup olmadığını kontrol etmiş, buradan da kuzeye yönelerek bölgeden ayrılmakta olan Moğolların peşine düşmüştü. Bir hafta müddetle bu takip harekâtını devam ettiren Baybars ve askerleri yemiyorlar, uyumuyorlar, durup dinlenmeksizin firari Moğolların ardından gidiyorlar, karşılaştıkları irili ufaklı Moğol müfrezeleriyle çarpışmaya giriyorlar ve kaçanlara Cemâleddîn Akkuş el-Muhammedî) Dımaşk’taki Moğol müntesiplerini öldürterek kalenin tepesinden hendeğe attırdığını söylemektedir. 994 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. 995 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270. 996 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; ayrıca bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; Aktan, “Sultan Kutuz ve AynuCalût”, s. 54. 273 yetişip kılıçtan geçiriyorlardı. Bu esnada bazı esirler de almış olan Memlük takip kuvveti, Hârim bölgesine kadar durmaksızın ilerlemeyi hedefliyordu.997 Baybars ve emrindeki askerler Hıms bölgesine girdikleri sırada, firar etmekte olan bir Moğol süvari kuvvetini farkederek takibe aldılar. Memlük süvarilerinin arkalarından kendilerine yetişmek üzere olduğunu gören Moğollar yanlarında bulunan müslüman esirleri ve yine müslümanlardan gaspettikleri malları bırakarak süratle sahil bölgesine doğru kaçmaya başlamışlardı. Düşman askerlerine yetişen Memlükler ise onların birçoğunu ortadan kaldırdıkları gibi onlardan çok sayıda esir de aldılar.998 Yollarına devam eden Memlük takip kuvveti 2 Şevvâl/10 Eylül Cuma günü Hıms’ın kuzeybatısında bulunan Efâmiye mevkiine ulaştıkları vakit burada da müsellah vaziyette 2000 Moğol süvarisiyle karşılaştı. Bu kuvvet Hülâgû tarafından Ketboğa’ya gönderilmiş, fakat Aynicâlût’tan evvel Filistin’e yetişip Memlüklere karşı Ketboğa’nın ordusuna bir fayda sağlayamamış olan muavenet kuvvetiydi.999 Baybars, asker mevcudunu tespit edemediğimiz Memlük süvari birlikleriyle birlikte bu Moğol imdat kuvvetinin üzerine taarruz etti. İki taraf arasında gerçekleşen kıran kırana çarpışma sonucunda Moğol birlikleri adeta imha edildi. Aynicâlût Savaşı’ndan tam bir hafta sonra ve yine bir Cuma ve bayram günü meydana gelen bu Efâmiye çarpışması da Baybars ve savaşçılarının ezici galibiyetiyle neticelenmişti. Moğolların birçok kadını ve çocuğu, ayrıca çok sayıda mal ve at ganimet olarak Memlük askerlerinin eline geçti. Moğol imdat kuvvetinden ancak çok az sayıda süvari firara muvaffak olarak olabilmişti. Öyle ki, bu çarpışmadan sağ çıkarak mağlubiyeti İlhan’a haber verecek neredeyse kimse kalmamıştı.1000 Muhtemelen 997 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65. 998 Ebû Şâme, Terâcim, s. 209; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59-60; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76. 999 Muahhar bir araştırmada yer alan bir görüşe (Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23) göre Efâmiye çarpışmasında Moğol kuvvetinin başında Baydara bulunmuş ise de, bu görüşü destekleyecek bir nakle rastlayamadık. 1000 İbn Abdüzzâhir, age., s. 65; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 36; İbn Haldûn, age., s. 1454; Aynî, age., V, 244; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; a. mlf., Salahaddin’den Baybars’a, s. 268. Her ne kadar Ebû Şâme (Terâcim, s. 209), İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 59-60), Makrîzî (es-Sülûk, I, 518) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 76) tarafından nakledilen ve yine Hıms bölgesinde gerçekleşen ilk çarpışmanın Ketboğa’ya yardım olarak gönderilen 2000 Moğol askeriyle Efâmiye’de girilen ikinci çarpışma ile aynı hadise olması ihtimali akla gelse de; ilk çarpışmayı aktaran Ebû Şâme, İbnü’d-Devâdârî ve Makrîzî’nin Baybars kumandasındaki Memlük kuvvetleri için kullandıkları “لحقوا) yetiştiler)” ifadesi bu ilk çarpışmanın bir kovalamaca neticesinde gerçekleştiğini ibraz etmektedir. Oysa ikinci çarpışmayı aktaran kaynaklarımız bu çarpışmanın kaçma-kovalama değil doğrudan karşılaşma şeklinde vuku bulduğunu 274 mezkûr Efâmiye çarpışması devam etmekte iken Sultan Kutuz ve maiyeti de muzafferâne Dımaşk’a giriyorlardı. Bu çarpışmalardan sonra harekâtına devam eden Rükneddîn Baybars, Kuzey Suriye’yi baştan başa çiğneyerek ve hatta takip bölgesini Fırat kıyılarına kadar genişleterek bölgede kalmış bazı Moğol askerlerini yahut destekçilerini bulundukları mahallerden kaçırttı,1001 akabinde Haleb havalisine uzanarak buradaki Moğolların şehri ve bölgeyi terketmesini sağladı.1002 Suriye’nin muhtelif beldelerinde bulunan müslüman halk da Aynicâlût muzafferiyetinden sonra Moğol korkularını yenmişlerdi; onlardan yakalayabildiklerini öldürüyorlar, onların haksız yere elde ettikleri malları yağmalıyorlardı.1003 Baybars Suriye’yi Moğollardan arındırmak yolundaki vazifesini sürekli Moğolların peşinden gitmek, onları bulduğu yerde katletmek yahut tutsak etmek suretiyle çok kısa bir zaman dilimi içerisinde hakkıyla yerine getirdikten sonra Dımaşk’a doğru dönüş yoluna çıktı.1004 Bu harekâtla Suriye’deki İlhanlı Moğol varlığı büyük ölçüde zayıflatıldığı gibi,1005 muhtelif şehir ve kalelere Sultan Kutuz tarafından tayin edilmiş idarecilerin kendi görev bölgelerine ulaşmalarından evvel söz konusu bölgeler muhtemel tehditlerden temizlenmiş söylemektedirler. Demek ki Memlükler ve Moğollar arasında biri takip, bir diğeri doğrudan çarpışma şeklinde iki karşılaşma olmuştur. Karışıklığa sebebiyet vermesi muhtemel diğer bir husus ise ikinci çarpışmayı nakleden İslâm tarihçileri arasında “Efâmiye” ismini verenin sadece İbn Abdüzzâhir olması, diğer kaynaklarımızın “Hıms bölgesi” ifadesini kullanmış olmalarıdır. Ancak Efâmiye’nin zaten o zamanlar Hıms’a bağlı bir belde olduğu (bkz. Yâkūt, age., I, 227) bilinince mevzu bir miktar açıklığa kavuşmakta, 2000 kişilik Moğol takviye kuvvetiyle girilen ikinci çarpışmanın yine Hıms’a bağlı olan Efâmiye’de gerçekleştiği kanaati uyanmaktadır. Dolayısıyla İbn Abdüzzâhir’in naklettiği ve 2 Şevvâl/10 Eylül’de gerçekleşen Efâmiye çarpışması ile Baybars el-Mansûrî, İbn Haldûn ve Aynî’nin aktardıkları ve Hıms bölgesinde Moğol takviye kuvvetiyle girilen çarpışmanın aynı hadise olması ihtimali vardır. Bizim yaptığımız gibi bu konudaki muhtelif rivayetleri birleştirdiğini düşündüğümüz Ramazan Şeşen (Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23) de Memlüklerin, takviye alarak güçlenmiş bir Moğol ordusuyla 2 Şevvâl/10 Eylül tarihinde Efâmiye’de karşılaştıklarını belirtmektedir. Hulâsa bizce biri kovalamaca şeklinde ve Hıms yakınlarında gerçekleşen, diğeri doğrudan karşılaşma şeklinde ve Hıms bölgesindeki Efâmiye’de vukua gelen olmak üzere iki ayrı karşılaşma gerçekleşmiştir. 1001 İlhan’ın Hama idarecisi tayin ettiği Husrevşâh gibileri ise Aynicâlût Savaşı’nın neticesini haber alır almaz kendi istekleriyle bulundukları şehirleri terkederek doğu istikametinde kaçmışlardı. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206; İbnü’l-Verdî, age., II, 202; Ömerî, age., XXVII, 258. 1002 İbn Kesîr, age., XIII, 391, Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b. 1003 Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23. 1004 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Yûnînî, age., I, 366; Safedî, el-Vâfî, X, 208; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720; Cenâbî, age., vr. 305b. 1005 Baybars el-Mansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 51) bu takip harekâtıyla Emîr Rükneddîn Baybars’ın Moğolların kökünü kazıdığını ifade etmektedir. 275 oluyordu. Suriye’nin geri kalanında bulunan Moğol döküntüleri de Baydara ile birlikte Fırat’ın doğusuna çekilecekler ve el-Cezîre bölgesine gideceklerdi. Moğollar Hülâgû’nun sağlığında zaman zaman Fırat’ın batısında kalan İslâm topraklarına girecek olsalar da Suriye’deki ilk kazanımlarını hiçbir zaman yeniden elde edemeyecekler, Hülâgû’nun oğlu Abaka’nın hükümdarlığının son yıllarına dek Suriye’yi ciddi bir tehdide maruz bırakamayacaklardır. 1006 2. Sultan Kutuz’un Katli ve Rükneddîn Baybars’a Bîat Edilmesi 2.1. Sultan Kutuz’un Kusayr Mevkiinde Öldürülmesi Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî Suriye’de yürüttüğü harekâtın haberini Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a mektuplarla bildirmiş, askerleriyle hangi bölgelere girdiğini, nereleri ele geçirdiğini haber vermiş, karşılarına çıkacak hiçbir kuvvetin kalmadığını müjdelemişti. Bundan sonra da Sultan’ın henüz ayrılmamış olduğu Dımaşk’a hareket etmiş ve onunla buluşmuştu.1007 Sultan Kutuz, Baybars ile bir araya geldikten sonra ondan çekinmeye başlamıştı. Bunun altında şüphesiz Bahriyye ile kendisi arasındaki eski kırgınlıkların dirilmesi endişesi yatıyordu. Ayrıca yakın zamanda ortaya çıkan bir başka vaziyet bu çekinceyi ziyadeleştirmekteydi; Sultan Kutuz, Haleb niyâbetini Rükneddîn Baybars’a vadettiği halde Dımaşk’taki tevcihât sırasında bu makamı el-Melikü’sSa‘îd Alâeddîn Alî b. Bedreddîn Lü’lü’e vermişti. Baybars’ın bundan hoşnut olmadığı kesindi.1008 Sultan Kutuz o vakitlerde düşmandan temizlenmiş olan Haleb havalisine doğru giderek bölgeyi teftiş etmek, Moğolların bölgedeki tahribatını incelemek, orada da işleri nizama koymak ve bölgeyi tam manasıyla kontrolü altına almak emelindeydi. Fakat bir kimsenin gelerek Baybars ve hoşdâşlarının kendisine karşı kötü niyet beslemeye başladıklarını haber vermesi, Sultan’ı Haleb’e gitmekten alıkoydu.1009 Esasen Sultan’ın Haleb’e el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn’i göndermesi 1006 Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 268; Yuvalı, age., s. 177-178. 1007 İbn Abdüzzâhir, age., s. 66. 1008 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92. 1009 Yûnînî, age., I, 370; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 60; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 721. Bu kaynaklarımız söz konusu bilgiyi İzzeddîn İbn Şeddâd’ın Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir adlı eserinden aldıklarını söylemişlerdir. 276 gayet mâkuldü; böylelikle Sultan, kardeşi ve Musul hâkimi olan el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ile sürekli irtibat halinde olacağını düşündüğü el-Melikü’s-Sa‘îd vasıtasıyla Moğollar hakkında istihbarat alabilmeyi ümit ediyordu.1010 Bunun yanında belki de Sultan Kutuz, Baybars’ın harp fenninde olduğu kadar idarecilikte de mahir bir kimse olduğunun bilincinde olarak, kendisinde hükümdarlık alâmetleri gördüğü Baybars’ı Kuzey Suriye gibi Memlük Devleti’nin merkezden uzak ve düşman sınırında bulunan bir bölgesinde nâip tayin etmekten imtina etmişti. Muzafferiyette Sultan Kutuz ile birlikte en büyük paya sahip olan Baybars’ın Haleb’e yerleşmesi halinde, onun adı geçen bölgede güçlenerek istiklal ilan etmesi işten bile değildi. Sultan Kutuz yukarıda zikrettiğimiz sebepten ve Baybars el-Bundukdârî’nin menfi bir hareketinden çekindiğinden ötürü Haleb’e gitmekten vazgeçti, Dımaşk’tan Kāhire’ye dönmek üzere hazırlık yaptı ve 16 Şevvâl 658/24 Eylül 1260 Cuma günü1011 Memlük ordusuyla birlikte Dımaşk’tan çıktı. Ancak Sultan, Baybars’ın ve arkadaşlarının kendisine aldıkları tavrı bazı yakınları arasında gizli tutmaya çalıştıysa da Baybars durumdan haberdar olmuştu. Bunun üzerine Baybars da daha fazla Dımaşk’ta kalamadı, 26 Şevvâl/4 Ekim Pazartesi günü kendisi de hoşdâşlarıyla birlikte şehirden ayrıldı1012 ve anlaşıldığına göre yolda Sultan’ın birliklerine iltihak etti. Sultan Kutuz evvelâ Şemseddîn Akkuş el-Borlı ile Azîziyye Memlüklerine iktâ ettiği Nablus’a uğradı, oradan yoluna devam ederek Gazze’ye vasıl oldu. Sultan Gazze’de, evvelce İskenderiyye’de mahpus olup kendisinin herhalde Aynicâlût muharebesinden sonra tahliye ettirdiği Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Cemâleddîn Aydoğdu el-Azîzî, Seyfeddîn Bahadır gibi bazı Mu‘izziyye ve Azîziyye emîrleriyle karşılaştı ve bunlar Sultan’a iltihak ettiler.1013 1010 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 217; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 258; Aynî, age., V, 248-249. 1011 Nüveyrî, age., XXIX, 305. Yûnînî (age., I, 370) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) ise Sultan’ın Dımaşk’ı terkettiği tarihi 26 Şevvâl/4 Ekim 1260 Salı günü şeklinde göstermekte, Yâfi‘î (age., IV, 113) de Sultan’ın vardığı tarihten bir ay sonra Dımaşk’tan ayrıldığını söylemektedir. Ancak İbn Dokmak’ın (el-Cevherü’s-Semîn, s. 269) Sultan’ın 20 güne yakın Dımaşk’ta kaldıktan sonra Mısır’a hareket ettiğini gösteren beyanı Nüveyrî’yi tasdik etmektedir. 26 Şevvâl/4 Ekim tarihi ise yine yukarıda göreceğimiz gibi Baybars ve arkadaşlarının Dımaşk’tan ayrıldıkları tarihtir. 1012 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267. Ancak müellif 26 Şevvâl/4 Ekim gününü sehven Salı günü olarak göstermiştir. 1013 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68-69; Safedî, el-Vâfî, IX, 271; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Yalnız Safedî bunlardan Cemâleddîn Aydoğdu’nun Kal‘atü’l-Cebel’de hapsedilmiş olduğunu yazmaktadır. 277 Bu yolculuk boyunca Baybars el-Bundukdârî sürekli Sultan ile birlikte olduğu halde ikisi de birbirinden çekinmekte, yekdiğeri tarafından bir hile ile tuzağa düşürülmekten korkmakta ve birbirine karşı fırsat kollamaktaydı.1014 Şüphesiz Baybars’ın meselesi yalnızca Haleb niyâbeti değildi; o el-Memâlîkü’l-Bahriyye’nin sabık lideri Fâriseddîn Aktay el-Câmedâr’ın katledilmesinden de Kutuz’u mesul tutuyordu. Bilindiği gibi Sultan Kutuz, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in emriyle Fâriseddîn’i katleden grupta yer almış, yine Bahriyye’nin Kāhire’den kovulduğu ve takibata uğratıldığı esnada el-Melikü’l-Mu‘izz’in yardımcısı mevkiinde bulunmuştu. Baybars ve hoşdâşları kendilerine ve reislerine yapılanları unutmamışlardı.1015 Dahası; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz ile Emîr Rükneddîn Baybars, Aynicâlût muzafferiyetinin birinci kahramanı olmak mevkiini paylaşamıyorlardı. İbn Abdüzzâhir’in naklettiğine göre Baybars bu galibiyete vesile olan icraatlarının ehemmiyetini Sultan Kutuz’un itiraf etmesini istiyor, Sultan ise zaferin sadece kendisiyle anılmasını dilediğinden buna yanaşmıyordu.1016 Bütün bunlar sebebiyle ve Sultan Kutuz’un da kendisi hakkında iyi şeyler düşünmediğini öğrenmesi dolayısıyla Baybars, bazı hoşdâşları ve ayrıca bir kısım Mu‘izziyye emîrleriyle birlikte bir plan hazırladı. Bedreddîn Unus el-Isfahânî,1017 Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr el-Mu‘izzî, Seyfeddîn1018 Beydoğan er-Rüknî, Seyfeddîn Bahadır el-Mu‘izzî, Seyfeddîn Balaban el-Hârûnî, 1014 Yûnînî, age., I, 370; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 60; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 1015 İbn Haldûn, age., s. 1454; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. 1016 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Kaynaklarımızdan İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 60) Sultan Kutuz ile Baybars arasındaki soğukluğa bir sebep olarak da babasından dinlediği bir hadiseyi göstermektedir. Hadiseyi İbnü’d-Devâdârî’nin babasına aktaran kişi, babasının hizmetinde bulunduğu Emîr Seyfeddîn Balaban ed-Devâdâr er-Rûmî’dir. Buna göre Aynicâlût Savaşı sırasında Baybars’ın hoşdâşlarından bazıları firar etmişler, Sultan Kutuz da savaştan sonra bunları sert bir şekilde azarlamış, hatta tehdit etmişti. Bundan sonra Sultan’a karşı kin tutmaya başlamış olan bu kimseler Baybars ve diğer bazı Bahriyye ümerâsı ile gizlice ittifak ederek Sultan’a karşı fırsat kollamaya başlamışlardı. 1017 Kaynaklarımız bu zatın ismini ve unvanını muhtelif şekillerde yazmışlardır. Ancak bu ismin “Enes” şeklinde imla edilmesi hatalı olmalıdır. Zira İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) ve Nüveyrî’nin (age., XXIX, 305) eserlerinin Arapça metninde bu ismin sad harfiyle ve harekeli olarak ص” نُ ُ أ) Unus)” şeklinde gösterilmesi şüpheye mahal bırakmıyor. Yine aynı şahsın unvanı Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 53) ve İbn Tağrîberdî (age., VII, 77) tarafından “Seyfeddîn”; Yûnînî (age., I, 370) tarafından “Alâeddîn”; İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 61) tarafından “İzzeddîn”; Nüveyrî (age., XXIX, 305), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 267) ve Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) tarafından “Bedreddîn” şeklinde verilmiştir. 1018 İbnü’d-Devâdârî’ye (age., VIII, 60) göre Alâeddîn. 278 Alemeddîn Toganoğlu1019 gibi emîrlerin de iştirakiyle hazırlanan planın tatbiki için Sultan Kutuz’un savunmasız olduğu bir an kollanacak, ilk fırsatta harekete geçilerek Sultan ortadan kaldırılacaktı.1020 Memlük ordusu Mısır topraklarına girmiş ve Sâlihiyye mevkiine yaklaşmıştı. 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü1021 Ğarâbî1022 ve Sâlihiyye arasında bulunmakta olup Sâlihiyye’ye bir menzil uzaklıkta bulunan Kusayr mevkiine varıldığında Sultan Kutuz ordusunu Sâlihiyye’ye doğru yola devam ettirdi, kendisi ise avlanmak üzere mezkûr güzergahtan ayrıldı ve Kusayr civarında kaldı. 1023 Yanında maiyeti, ayrıca bazı Mu‘izziyye ve Bahriyye ümerâsı bulunuyor; bunların arasında Sultan’a suikastta bulunmayı tasarlayan grup da yer alıyordu. Sultan’ın av sırasında bir tavşanın peşine düşerek maiyetinden uzaklaşması, suikastçi gruba istedikleri fırsatı vermiş oldu. Koşturduğu atının üzerinden tavşana ok atmakta olan Sultan’ın ardından atlarını koşturan ve sanki onunla beraber avın peşine düşmüş intibaı uyandıran emîrlerin, Sultan’ın maiyetinden uzaklaşması sebebiyle işleri kolaylaşmıştı. Baybars ve onunla ittifak etmiş suikastçi emîrler Sultan Kutuz’un bütün kuvvetine, süvarilikteki maharetine ve savaşçılıktaki ustalığına rağmen onu 1019 Bu ismi İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) “غلىُ أ صون) Savanoğlu?)”, İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 259) “غلىُ أ صغن) Sığanoğlu?)”, İbn Tağrîberdî (age., VII, 77) “صنغلى) Sanoğlu, Sınığlı?)” gibi şekillerde imla etmişlerdir. Ancak İbnü’l-Verdî’nin (age., II, 203) “أوغلي طغان “şeklinde verdiği bu ismin herhalde “Toganoğlu” şeklinde okunması icap eder. 1020 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 53; Yûnînî, age., I, 370; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; Nüveyrî, age., XXIX, 305; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 61; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 269-270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519; Aynî, age., V, 253; İbn Tağrîberdî, age., VII, 77. 1021 Kaynaklarımızın birçoğu Sultan Kutuz’un şehâdetinin Cumartesi günü gerçekleştiği hususunda müttefik olmalarına rağmen, öyle anlaşılıyor ki bunlardan bazıları mezkûr tarihi rakamsal olarak verirken hataya düşmüşlerdir. Mesela Yûnînî (age., I, 371) Sultan Kutuz’un şehâdetini 13 Zilkâde/20 Ekim; İbnü’l-Amîd (age., s. 55), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’sSemîn, s. 270), Makrîzî (es-Sülûk, I, 519) ve İbn İyâs (age., I/I, 308) 15 Zilkâde/22 Ekim; Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 355; a. mlf., el-‘İber, III, 288), Safedî (el-Vâfî, XXIV, 190), İbn Kesîr (age., XIII, 396), Aynî (age., V, 260), İbn Tağrîberdî (age., VII, 80), Süyûtî (Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 504) 16 Zilkâde/23 Ekim; İbn Abdüzzâhir (age., s. 68) ve Cenâbî (age., vr. 306a) 17 Zilkâde/24 Ekim; Nüveyrî (age., XXIX, 305) ise 15 veya 17 Zilkâde olarak göstermişlerdir. Ancak bu tarihler arasında Cumartesi gününe tekabül eden sadece 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 tarihi olup, tam olarak bu tarihi veren müellifler nakillerinde isabet etmişlerdir. 1022 Katya ve Sâlihiyye arasında bulunan geçilmesi zor çöl arazisidir. Bkz. Yâkūt, age., IV, 190. 1023 İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) ve Ebü’l-Ferec (Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; Muhtasar, s. 43) gibi bazı tarihçiler Sultan Kutuz’un katli hadisesinin onun Gazze civarında bulunduğu sırada gerçekleştiği yönünde bilgi vermişlerdir. Ancak doğrusu Kutuz’un Mısır topraklarında kalan Kusayr’da hayatını kaybettiğidir. 279 yalnız yakalamanın ve sayıca çokluğun sağladığı üstünlükle üzerine atılarak onu şehid ettiler.1024 el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un saltanatı 11 ay ve 13 gün sürmüştü.1025 İslâm kaynaklarının Sultan Kutuz’u katleden şahsın kimliği noktasında bir kez daha ihtilafa düştükleri görülmektedir. Hadise genelde benzer şekilde aktarılmakta, ancak failler hususunda rivayetler çeşitlenmektedir. Kaynaklarımızdan Baybars el-Mansûrî, Sultan’ın ardından giden emîrlerden Unus el-Isfahânî’nin önde bulunduğunu ve onun Sultan’a yaklaşarak Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin halinin ıslah edilmesini Sultan’dan dilediğini aktarmaktadır. Baybars’ın gazâda büyük fedakarlıklar göstermiş olduğunu söyleyerek ona ihsanda bulunulmasını isteyen Unus, Sultan’ın bunu kabul etmesi üzerine öpecekmiş gibi onun eline yönelmiş, fakat birdenbire Sultan’ın elini sımsıkı kavrayarak hareketine mani olmuştur. Sultan tuzağa düştüğünü anladığında kendisini korumak için kılıcını çekmeye davranmış, ancak oraya yetişmiş bulunan Baybars’ın daha seri hareket ederek indirdiği kılıç darbesiyle Sultan hayatını kaybetmiştir.1026 Ebü’l-Fidâ, av sırasında bir kimse için Sultan’dan şefaat dileyen Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ın elini yakaladığını, o anda Baybars’ın kılıçla Sultan’a vurduğunu ve onu topluca atından 1024 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; İbn Hallikân, age., IV, 155; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 43-44; İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 37; Zehebî, Siyer, II, 3098; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177- 178; Safedî, el-Vâfî, X, 208; ae., XXIV, 190; İbn Kesîr, age., XIII, 392; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, 721; Hândmîr, age., III, 252; İbn Tolun, age., s. 32; Mustafa b. Abdurrahmân, age., vr. 89a; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Tekindağ, “Kutuz”, İA, VI, 1059; Yiğit, age., s. 39; a. mlf., “Kutuz”, DİA, XXVI, 501; Tomar, agt., s. 110; Ergun, agt., s. 52-53. 1025 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; Ömerî, age., XXVII, 259; Aynî, age., V, 260; Cenâbî, age., vr. 306a. İbnü’l-Amîd (age., s. 55), Nüveyrî (age., XXIX, 306) ve Makrîzî’ye (es-Sülûk, I, 519) göre ise Kutuz’un saltanatı 11 ay ve 17 gün sürmüştür. Bunların yanı sıra Kutuz’un saltanatının bir yıl (bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61), bir yıldan bir gün eksik (bkz. İbn Tağrîberdî, age., VII, 80) yahut bir yılın tamam olmasına günler kala (bkz. İbn İyâs, age., I/I, 308) olduğunu söyleyen tarihçiler de bulunmaktadır. Fakat Sultan Kutuz’un 27 Zilkâde 657/15 Kasım 1259 Cumartesi günü cülus etmiş olduğu hatırlanır ve hemen yukarıda zikrettiğimiz üzere 16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260 Cumartesi günü şehid olduğu göz önünde bulundurulursa, onun saltanat müddetinin kesinlikle 11 ay ve 13 gün (343 gün) olduğu anlaşılır. Nitekim Sultan Kutuz’un saltanat süresini rakamsal olarak veren kaynaklarımızın ekserisi de bu hesabı doğrulamaktadırlar. 1026 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 253-254. İbnü’l-Amîd (age., s. 54-55) kuvvetli bir emîr olan Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ın elini öper gibi yapıp yakaladığını ve Sultan’ı eğerinden düşürdüğünü, diğer ümerânın da Sultan’ı katlettiğini yazmaktadır. 280 düşüren emîrlerin de oklarıyla onu öldürdüklerini söylemektedir.1027 Nüveyrî’nin kaydına göre Unus el-Isfahânî Sultan Kutuz’a yaklaşarak onun Rükneddîn Baybars’tan razı olup olmadığını sual etmiş, Sultan’ın ondan razı olduğunu söylemesi üzerine Baybars atından inerek Sultan’ın elini öper gibi yapmış, ansızın onu yakalayıp eğerinden yere düşürmüş, Sultan diğer emîrlerin darbeleriyle ruhunu teslim etmiştir. Nüveyrî aynı yerde Sultan’ın elinin Baybars tarafından yakalandıktan sonra Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr’ın kılıcını Sultan’ın omuzuna vurduğu, Unus el-Isfahânî’nin Sultan’ı atından yere düşürdüğü ve Seyfeddîn Bahadır el-Mu‘izzî’nin de Sultan’a ok atarak onu katlettiği şeklinde bir rivayetin daha bulunduğunu söylemektedir.1028 Yûnînî ise av sırasında Baybars’ın Sultan’dan Aynicâlût’ta ganimet alınan Moğol kadınlarından birisini istediğini, Sultan’ın bunu kabul etmesi üzerine Baybars’ın öpmek maksadıyla Sultan’ın elini tuttuğunu nakletmektedir. Ancak bu hareket suikast ameliyesinin başlama işareti olup, aynı anda Bedreddîn Bektut el-Çevgendâr Sultan’ın omuzuna bir kılıç darbesi indirerek kesmiş, Unus elIsfahânî Sultan’ı yakalayarak atından yere düşürmüş ve Seyfeddîn Bahadır elMu‘izzî de Sultan’ı okuyla öldürmüştür. Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetini anlatan İslâm kaynaklarının ekserisi bazı küçük farklılıklarla birlikte bu son rivayeti tekrarlamışlardır.1029 Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin hayatı ve saltanatına dair müstakil bir eser telif etmiş olan Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir’in nakline gelecek olursak; Baybars av sırasında Sultan Kutuz ile sohbet etmekte iken birdenbire onun elini yakalamış ve indirdiği darbeyle onu öldürmüştür.1030 1027 Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; ayrıca bkz. İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Haldûn, age., s. 1454-1455. İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218) ve İbn Tağrîberdî’ye (age., VII, 77-78, 92) göre ise bir şahıs için şefaatçi olan ve Sultan’ın elini yakalayan kişi Baybars olup, ilk darbeyi Unus el-Isfahânî indirmiştir. 1028 Nüveyrî, age., XXIX, 305-306. 1029 Yûnînî, age., I, 370-371. Aynı rivayetin kısmî farklılıklar arz eden versiyonları için bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 64-65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. İbnü’d-Devâdârî (age., VIII, 61-62) bu Moğol kadınını talep eden ve Sultan’ın elini yakalayan kişinin Unus el-Isfahânî olduğunu söylemektedir. İbn İyâs’ın (age., I/I, 307) nakli çok az farklıdır; Baybars av sırasında Sultan’ın elini öpmek istemiş, Sultan da evvelce esir Moğol kadınlarından birisini Baybars’a vermiş olduğundan Baybars’ın bu hediyeye teşekkür için elini öpmek istediği zannıyla ona elini uzatmıştır. Ancak Baybars Sultan Kutuz’un elini yakalayarak ona kılıcıyla bir darbe vurmuş, diğer emîrlerin de iştirakiyle Sultan öldürülmüştür. İbn Kesîr (age., XIII, 392) ise Moğol kadını mevzuundan bahsetmeksizin, Baybars’ın Sultan’dan bir şey rica ettiğini ve ricasının kabulü üzerine Sultan’ın elini öper gibi yaparak onu yakaladığını, diğer emîrlerin de Sultan’ı kılıçla yaralayıp atından düşürdükten sonra ok yağmuruna tutarak öldürdüklerini nakletmektedir. 1030 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68. 281 Görüldüğü üzere kaynaklarımız, genelde Sultan Kutuz’a karşı bizzat Baybars’ın hamle yaparak ona en az bir kılıç darbesi indirdiği yahut onun işaretiyle harekete geçen emîrlerin Sultan’ı öldürdüğü şeklinde iki farklı rivayet aktarmışlardır. Bu iki farklı rivayeti aktaran kaynakların sayılarının neredeyse eşit oluşu ve ayrıca bunların hemen hepsinin muteber tarihçiler tarafından telif edilmiş eserler olması, bizi içinden çıkılmaz bir durumla karşı karşıya bırakmaktadır. Her ne kadar Nüveyrî’de bulunan bir rivayette, Baybars’ın Kutuz’u kendi eliyle öldürdüğünü söylemesi üzerine suikatçi grupta yer alan bazı emîrlerin “O bizzat bu işe kalkışmadı, sadece kendisini büyük göstermek için böyle iddia ediyor.” şeklinde itiraz ettiklerine dair bir kayıt1031 bulunsa da; Baybars el-Mansûrî,1032 İbnü’d-Devâdârî1033 ve İbn Dokmak’ın1034 “Ve hakikatte Sultan’a ilk darbeyi vuranın Baybars olduğu söylenir.” şeklindeki nakilleri, bunun yanı sıra Rükneddîn Baybars’ın saltanat döneminde Dîvân-ı İnşâ reisliği yapmış ve dolayısıyla onun en yakınları arasında bulunmuş olan İbn Abdüzzâhir’in Sultan Kutuz’u bizzat Baybars’ın öldürmüş olduğuna dair kaydı, ayrıca diğer bütün kaynaklarımızın -aşağıda görüleceği üzere- Fâriseddîn Aktay elMüsta‘rib’in Sultan Kutuz’a ilk darbeyi kimin vurduğu şeklindeki sorusuna cevap olarak Baybars’ın bu işi kendisinin yaptığını söylediği ve diğer ümerânın da onu tasdik ettikleri yönündeki rivayetleri sebebiyle biz, Sultan’a kılıcıyla ilk vuranın Baybars olduğunu kabule mütemâyiliz. Bununla birlikte kesin olan şey; el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un, Baybars tarafından organize edilmiş olan ve isimlerini zikrettiğimiz emîrlerin elbirliği ile şehid edilmiş olduğu ve bütün bu suikast işini tertiplemiş olması münasebetiyle -Sultan’a kılıcıyla vurmuş olsun ya da olmasınBaybars’ın hadisenin esas faili kabul edilmesi gerektiğidir. Sultan Kutuz’u öldüren emîrlerin Sâlihiyye’de kurulmuş olan saltanat otağına bir an evvel ulaşmak maksadıyla olay mahallinden hızla uzaklaşmalarından sonra Sultan’ın naaşı bir müddet sahrada açıkta kaldı. Ancak Sultan’ın hizmetinde olup onunla birlikte Kusayr’a gelmiş olan bazı görevliler şehid Sultan Kutuz’u aynı 1031 Nüveyrî, age., XXIX, 305. 1032 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 38. 1033 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 61. 1034 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267. 282 mıntıkaya defnettiler.1035 Kutuz’un naaşı bilahare Kāhire’ye getirilerek o vakitler henüz inşa edilmemiş olan Şeyh Takıyyüddîn Zâviyesi yakınına defnedilecek, sonra da el-Hâc Kutuz ez-Zâhirî adlı şahıs tarafından Karâfe kabristanına nakledilip İbn Abûd Zâviyesi civarına gömülecektir. 1036 Müslümanlar tarafından hakiki bir İslâm kahramanı telakki edilen, üstelik mazlûmen öldürülmüş olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un kabri Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin saltanatı döneminde ziyaretçi akınına uğrayacak, 659 Ramazân/1261 Temmuz-Ağustos tarihinde müslümanların Kutuz’un kabri başında onun katillerine beddualar etmeye başladığını haber alan ve ayrıca Kutuz’un ziyaretçilerinin fazlalığından endişelenen Sultan Baybars onun kabrini açtırarak naaşını bilinmeyen bir mevkie naklettirecek ve ondan sonra da Kutuz’un kabrinden iz kalmayacaktır.1037 2.2. Memlük Emîrlerinin Baybars el-Bundukdârî’ye Bîat Etmeleri Kusayr mevkiinde gerçekleşen hadiseden sonra derhal yola çıkmış olan emîrler aynı gün içerisinde Sâlihiyye’de kurulmuş olan Memlük ordugâhına gelerek kılıçlarını çekmiş vaziyette saltanat otağına yürüdüler. 1038 O sırada Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib başta olmak üzere suikasta karışmamış olan Sâlihiyye emîrleri ve ayrıca Mu‘izziyye ümerâsı Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetinden haberdar değillerdi. Bunlar Memlük ordusunun başında olarak Sultan’ın önünden yola devam etmişler ve Sâlihiyye mevkiine ulaşarak Sultan’ın otağını hazırlatmışlardı.1039 Sultan Kutuz’u ortadan kaldırmış olan emîrlerin ellerindeİbn Dokmak (el-Cevherü’s-Semîn, s. 271) Sultan Kutuz’un otağının Kusayr’da kurulmuş olduğunu ve Baybars’a bîat edilmesi hadisesinin de burada gerçekleştiğini söylemektedir. Ancak İbn Vâsıl (age. (Die Chronik), s. 218), Ebü’l-Fidâ (age., III, 207), Ömerî (age., XXVII, 259, 260), İbnü’lVerdî (age., II, 203), Makrîzî (es-Sülûk, I, 520), İbn Tağrîberdî (age., VII, 92) ve Cenâbî (age., vr. 306a) gibi tarihçiler Sultan Kutuz’un otağının Sâlihiyye’de kurulduğunu ve onu katleden emîrlerin de Sâlihiyye’ye dönerek buradaki saltanat otağının bulunduğu yere geldiklerini bildiriyorlar. Zaten Sultan Kutuz’un Kusayr’da avlanmak üzere durduğunu ve Memlük ordusunu Sâlihiyye’ye doğru yola devam ettirdiğini biliyoruz. Dolayısıyla saltanat çadırının da ordunun büyük kısmının ilerlemekte olduğu Sâlihiyye’de kurulmuş olması icap eder. İkinci olarak; ümerânın ancak küçük bir kısmı Sultan Kutuz ile birlikte Kusayr’da kalmış, ekserisi ise Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay ve Memlük 283 kılıçları olduğu halde otağın kurulduğu mahalle gelmeleri, aslında Kusayr’da gerçekleşen darbeyi haber veriyordu. Bununla birlikte bu emîrleri otağın kapısında karşılayan Emîr Fâriseddîn Aktay, Kusayr’da olup biteni bizzat olayın faillerinden öğrendi. Sonrasında bu emîrler el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz için hazırlanmış olan otağın içine girdiler. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî otağın içinde bulunan tahtın hemen yanına oturmuştu. Bu sırada otağa doluşmuş olan kalabalıkta bağrışmalar, itişmeler ve münakaşalar olmakta, Memlük tahtına kimin cülus edeceği üzerine tartışmalar sürüp gitmekteydi. Hatta bir ara İzzeddîn Aybek el-Muhammedî adlı emîr kılıcını çekerek Rükneddîn Baybars’ın üzerine yürümüştü. Bu kargaşaya bir son vermek isteyen Emîr Fâriseddîn Aktay, şehid Sultan’ın otağına doluşmuş olan bütün Mu‘izziyye ve Sâlihiyye emîrlerine şunları söyledi: “Dinleyin arkadaşlar! Vallâhi eğer el-Melikü’l-Muzaffer hayatta olsaydı yahut onun kendisine yemin verdiğimiz bir oğlu bulunsaydı sizinle evvelâ ben kılıcımla savaşırdım. Lakin olan olmuş, geçen geçmiştir. Hiç şüphesiz onu öldüren ve kendisini bu şekilde tehlikeye atan kişi bu işi başkaları için yapmamış, başka birisi emir ve nehiy salâhiyetine sahip olsun diye kendisini feda etmemiştir. el-Melikü’l-Muzaffer’i öldüren her kimse, onun makamına oturmaya da en ziyade o layıktır ve biz saltanata onu ehil görürüz!”1040 Bundan sonra Fâriseddîn Aktay suikastçi emîrlere dönerek“el-Melikü’l-Muzaffer’i hanginiz öldürdü?” sorusunu yönelttiği vakit Rükneddîn Baybars “Ben öldürdüm.” cevabını verdi. Suikaste iştirak etmiş olan ümerâ da Baybars’ı tasdik ederek bu işi onun gerçekleştirdiğini söylediler.1041 Emîr Fâriseddîn bu cevabı aldıktan sonra “Yâ Hond, ordusu ile birlikte yola devam etmiş olmalıdır. Sultan Kutuz’u öldüren Baybars’ın Kusayr’da bulunan az sayıda emîrden bîat almak yerine, asıl ordunun ve emîrlerin ekserisinin bulunduğu Sâlihiyye ordugâhına ulaşarak ordudaki her bir emîrden bîat almak istemesi daha mâkuldür. Bu yüzden de bîatın Kusayr’da değil, Sâlihiyye ordugâhında gerçekleşmiş olması kuvvetle muhtemeldir. 1040 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68-69; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’lAhbâr, s. 11; Nüveyrî, age., XXX, 3; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1041 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 218; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; İbn Kesîr, age., XIII, 392; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 261; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92; Cenâbî, age., vr. 306a. Yalnız Baybars elMansûrî (Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11) ve İbn Haldûn’a (age., s. 1455) göre Fâriseddîn Aktay’ın sorusuna suikastçi grup cevap vererek Sultan Kutuz’u Baybars’ın öldürdüğünü söylemişlerdir. 284 saltanat makamına buyurun!” demek suretiyle Baybars’ı tahta davet etti, Baybars da oturmuş olduğu yerden kalkarak tahta oturdu.1042 Otağın içerisindeki esas kalabalığı oluşturan ve suikatçi grubun dışında kalan emîrler sessiz kalmışlar, belki de Sultan Kutuz’un katli hadisesinin sıcaklığından dolayı kararsızlığa düşmüşlerdi. Bunu farkeden Baybars’ın bu emîrlere hitaben “Yemin (bîat) edin!” demesinden sonra araya giren Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay, söz konusu emîrlere işareten “Bunların ekserisi iktâsızdırlar, zor bir durumda bulunmaktadırlar. Eğer Sultan bunları en kısa zamanda diğer emîrlerle eşit seviyeye getireceğine dair söz verirse sadakat yemini edeceklerdir.” deyince, bu söz ve vaat hoşlarına giden ümerâ da Baybars’a bîat (sadakat yemini) etmeye razı oldular.1043 Evvelâ Fâriseddîn Aktay tahtın önüne gelerek Baybars’a bîat etti, ardından Seyfeddîn Balaban er-Reşîdî, Bedreddîn Beyserî eş-Şemsî, Seyfeddîn Kalavun el-Elfî, Bilig elHâzindâr ve hazır bulunan diğer tüm emîrler rütbelerine göre dizilerek yeni Memlük sultanına bîat ettiler. Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî, “el-Melikü’l-Kāhir” unvanıyla sultan ilan edildi (16 Zilkâde 658/23 Ekim 1260). 1044 Kaynaklarımızdan birçoğu Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin ümerânın toplu reyi ile tahta oturtulduğunu ifade etmişlerdir.1045 Fakat daha önce de zikrettiğimiz gibi Baybars’ın saltanatı döneminde Mısır’da muvazzaf bulunan, hadiselerin çoğunu görgü tanıklarının ifadelerine dayandırarak aktaran ve bizzat Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay ile görüşmüş olan İbn Abdüzzâhir’in verdiği malumat evvelâ ümerânın Baybars’ın saltanatını tasvip etmedikleri ve Fâriseddîn Aktay’ın çabası ile buna rıza gösterdikleri yönündedir. Yukarıda gördüğümüz üzere birçok kaynağımız da Fâriseddîn’in doğrudan Baybars’a hitap ederek onu tahta 1042 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 218; Ebü’l-Fidâ, age., III, 207-208; Nüveyrî, age., XXX, 3; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 261; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92; İbn İyâs, age., I/I, 307; Cenâbî, age., vr. 306a. 1043 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1044 Yûnînî, age., I, 371; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 65; Safedî, el-Vâfî, IX, 186; ae., X, 208; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721. İbn İyâs’tan (age., I/I, 309) bu bîat işinin Kur’ân-ı Kerîm’e el basılarak yapıldığını öğreniyoruz. 1045 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 247; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 38; a. mlf., Muhtâru’l-Ahbâr, s. 11; Yûnînî, age., I, 371; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbn Kesîr, age., XIII, 392; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 267; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 270; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61. Bu ittifakın suikastçi grubun kendi içinde ve evvelce yaptığı bir ittifak olduğu da düşünülebilir. 285 oturmaya çağırdığını nakletmektedir. Dolayısıyla aslında burada emîrlerin görüş birliği değil, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un şehâdeti ile müteessir olmuş ve tereddütte kalmış olan kumandanların Atabekü’l-Asâkir tarafından yönlendirilmeleri söz konusudur. Özellikle onun Rükneddîn Baybars’a ilk bîat eden oluşu ve bu konuda emîrlere örnek teşkil edişi bu yönlendirmenin bariz misalidir. Saltanatı müddetince el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a her türlü mevzuda muvafakat gösterdiğini, ricâl-i devletten hiç kimse ile rekabet etmediğini bildiğimiz Atabekü’lAsâkir,1046 uyumlu olma ve hadiselere yerinde tepkiler vererek insanları uzlaştırma noktasındaki yeteneğini bu karmaşık ortamda da göstererek daha el-Melikü’lMuzaffer Kutuz’un şehâdetinden saatler geçmiş olmasına rağmen bu şekilde düzeni tesis etmeyi bilmiştir.1047 Sultan Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî orada hazır bulunan Mu‘izziyye ve Sâlihiyye emîrlerinden bîat aldıktan sonra Atabekü’l-Asâkir Fâriseddîn Aktay el-Müsta‘rib ona dönerek “Hareket zamanıdır” dedi. Ancak Sultan Baybars bir müddet daha o mevkide bekleme taraftarıydı; zira halen orduya iltihak etmeyip yeni sultana bîat etmemiş kumandanlar bulunuyordu. Fâriseddîn Aktay ise, “Eğer Sultan gecikirse insanlar ihtilafa düşerler, herkes de kendi derdine düşer. Doğru olan derhal atlanıp yola koyulmamızdır. Hem aksi halde emîrler Sultan’ın Halka ile birlikte olduğu, Halka da onun emîrlerle birlikte hareket ettiği vehmine kapılırlar. Herkes kendi malını ve atlarını muhafaza için aceleyle hanesine koşar. Sultan Kal‘atü’l-Cebel’e girmeyip orada cülus etmedikçe saltanatı tamam olmayacaktır.” mukabelesinde bulundu. Esasen Aktay haklıydı, çünkü şehid elMelikü’l-Muzaffer Kutuz’un Kāhire’de bulunan bazı hoşdâşları hadiselerden haberdar olarak Baybars ve hoşdâşlarına karşı bir hamle yapabilirlerdi.1048 Bir an önce pâyitahta ulaşıp kaleye girmek ve durumu kontrol altına almak gerekiyordu. Bunun üzerine Sultan Baybars derhal atlar hazırlatarak yanında kendisine ilk bîat eden kimseler; yani Fâriseddîn Aktay, Bedreddîn Beyserî, Seyfeddîn Kalavun, Bilig 1046 Safedî, el-Vâfî, IX, 186. 1047 Baybars’a bîat edildiği sırada el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’u karşılamak üzere Sâlihiyye ordugâhına gelmiş olan Kadı Burhâneddîn el-Hıdr b. el-Hasen es-Sincârî de vaziyeti müşahede etmiş ve emîrlerin Baybars’a bîat etmesini sağlama hususunda Baybars ve Aktay’a yardımcı olmuştu. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; İbn Tağrîberdî, age., VII, 92-93. 1048 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54. 286 el-Hâzindâr gibi hoşdâşları bulunduğu halde Kāhire’ye doğru yola çıktı ve bütün gece yol aldı.1049 Sultan Baybars tayinlere Kāhire yolunda başlamıştı. Bu cümleden olarak Emîr Cemâleddîn Akkuş en-Necîbî’yi Üstâdü’d-dâr, Emîr İzzeddîn el-Efrem’i Emîr-i Candâr, Emîr Husâmeddîn Laçin ed-Derfîl ile Emîr Seyfeddîn Balaban er-Rûmî’yi Devâdâr ve Emîr Bahâeddîn adlı kumandanı da Emîr-i Âhûr nasbetti. Ayrıca Sultan Baybars, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz tarafından evvelce pâyitahtta nâibü’s-saltana sıfatıyla bırakılmış ve Sultan Kutuz’un Kāhire’ye dönmekte olduğunu öğrendikten sonra onu ve maiyetini karşılamak üzere Kāhire’den çıkmış olan Emîr İzzeddîn Aydemir el-Hillî riyâsetindeki bir grupla karşılaştı. İzzeddîn Aydemir’e ve yanındaki emîrlere olan biteni anlatan ve kendilerinden bîat isteyen Sultan Baybars, onlardan bîat alması akabinde onları tekrar Kāhire’ye gönderdi. İzzeddîn Aydemir el-Hillî’nin yeni sultandan aldığı ilk emirler; hadiseleri Kāhire’de bulunan devlet görevlilerine haber vererek şehirde vaziyeti kontrol altında tutması, devlet görevlilerine Sultan’ın güzel vaatlerini ileterek onlardan yeni Sultan için bîat alması ve Sultan Baybars Kal‘atü’l-Cebel’e girip şehri teslim alıncaya dek Kāhire kapılarını ona ve maiyetine açık tutması yönündeydi.1050 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar gününün seher vakti, yani 16 Zilkâde/23 Ekim Cumartesi’yi 17 Zilkâde/24 Ekim Pazar’a bağlayan gece sabaha karşı Sultan Rükneddîn Baybars maiyeti ile beraber şehre girerek Kal‘atü’l-Cebel’e çıktı. Burada kendisine gıyâben bîat etmiş olan ümerâ tarafından karşılanan ve kaleyi onlardan teslim alan Sultan Baybars, “el-Melikü’l-Kāhir” şeklindeki lakabını “el-Melikü’zZâhir” şeklinde değiştirdi.1051 Bu sırada Kāhire sokakları baştan başa süslenmiş 1049 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69; Yûnînî, age., I, 371; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; Safedî, el-Vâfî, X, 208; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 267-268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 271; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26; Yiğit, age., s. 40. 1050 İbn Abdüzzâhir, age., s. 69-70; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 54; Yûnînî, age., I, 371- 372; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 272; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 26. 1051 Rivayete göre o gece, büyük bir edip ve tarih bilgini olan Vezir Zeyneddîn Ya‘kûb b. Abdürrefî‘ İbnü’z-Zübeyr Sultan Baybars’a “el-Melikü’l-Kāhir” lakabının mübarek bir lakap olmayıp hayır getirmeyeceğini; mesela bu lakabı kullanmış olan Abbâsî Halîfesi el-Kāhir-Billâh b. el-Mu‘tazıdBillâh’ın çok kısa saltanat sürdükten sonra gözlerine mil çekildiğini (bkz. Süyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, s. 599; Nazmîzâde, age., s. 68; Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Kāhir-Billâh”, DİA, XXIV, 172), Musul 287 bulunuyordu; şehir, Aynicâlût’ta Moğolları mahvederek müslümanları sevince boğan muzaffer hükümdarını, el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’u karşılamaya hazırlanmıştı. Zira ümerâ hariç Kāhire’deki hiç kimse Kutuz’un şehâdetinden henüz haberdar değildi. 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar sabahı Kāhire halkı münâdilerin “Ey ahali, Allâh size merhamet etsin! el-Melikü’l-Muzaffer’e rahmet okuyunuz ve sultanınız el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars hakkında dua ediniz!” şeklindeki haykırışlarıyla uyandı. Mezkûr tarihte Kal‘atü’l-Cebel’in eyvânında tahta cülus eden el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars es-Sâlihî el-Bundukdârî1052 böylece Mısır’daki Türk Memlük Devleti’nin resmen dördüncü hükümdarı oluyor, İslâm tarihinde fetihler ve muzafferiyetlerle dolu yepyeni bir sayfa açılıyordu. 1053 hâkiminin oğullarından birinin de bu lakabı kullandığını ve sadece 7 sene hüküm sürdükten sonra zehirlenerek öldürüldüğünü, kısacası bu lakabı taşıyan kimsenin iflah olmadığını söylemişti. Bu bilgiler Baybars’ı endişeye sevketmiş ve onun kendi lakabını “el-Melikü’z-Zâhir”e tahvil etmesini sağlamıştı. Bkz. Yûnînî, age., I, 372-373; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 66; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 259; Safedî, el-Vâfî, X, 208-209; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 94; Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 721; İbn İyâs, age., I/I, 308; Cenâbî, age., vr. 306a; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 362. 1052 Sultan Baybars’ın Kal‘atü’l-Cebel’e girerek saltanat tahtına oturduğu tarih için tarihçiler muhtelif tarihler vermektedir. Bunlardan İbn Haldûn (age., s. 1455) Zilkâde’nin ortası, yani 15 Zilkâde/22 Ekim, Makrîzî (es-Sülûk, I, 520, 521) 19 Zilkâde/26 Ekim tarihini veriyorlar. Ancak Baybars elMansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 39), Yûnînî (age., I, 372), Ebü’l-Fidâ (age., III, 208), İbnü’dDevâdârî (age., VIII, 63), Ömerî (age., XXVII, 260), Safedî (el-Vâfî, X, 208) ve İbn Dokmak (elCevherü’s-Semîn, s. 273) gibi kaynaklarımız 17 Zilkâde 658/24 Ekim 1260 Pazar gününü Baybars’ın kaleye giriş yaparak resmen cülus ettiği tarih olarak göstermektedirler. Yine kaynaklarımızdan Nüveyrî (age., XXX, 5) bu hadiselerin Pazar günü vukua geldiğini söylemekte, el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un şehâdetini 16 Zilkâde/23 Ekim olarak göstermiş olan Zehebî (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 66) de Sultan Kutuz’un katledildiği tarihin ertesi günü olan Pazar günü Baybars’ın Kal‘atü’l-Cebel’de cülus ettiğini bildirmektedir. Görüldüğü üzere son olarak zikrettiğimiz iki kaynak da Sultan Baybars’ın cülusunun 17 Zilkâde/24 Ekim’de gerçekleştiğini zımnen haber vermektedir. Birçok kaynağımızın ifadelerinden anlaşıldığı üzere Baybars ve hoşdâşları Sultan Kutuz’u öldürdükleri günün, yani 16 Zilkâde/23 Ekim Cumartesi gününün akşamında Sâlihiyye’den yola çıkmışlar, bütün gece yol alarak 17 Zilkâde/24 Ekim sabaha karşı Kal‘atü’l-Cebel’e girmişler ve 17 Zilkâde/24 Ekim Pazar günü gündüz vakti de Baybars resmen Memlük sultanı ilan edilmiştir. 1053 İbnü’l-Amîd, age., s. 55; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 578; a. mlf., Muhtasar, s. 44; İbn Abdüzzâhir, age., s. 70; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 55; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 39; Yûnînî, age., I, 372; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62-63; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65-66; a. mlf., el- ‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 178; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 260; Safedî, el-Vâfî, X, 208; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Kesîr, age., XIII, 393; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 272-273; Makrîzî, es-Sülûk, I, 520-521; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; İbn İyâs, age., I/I, 309; Cenâbî, age., vr. 306a; İbnü’l-Vekîl, age., s. 61; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 27; Yiğit, age., s. 40; a. mlf., “Memlükler”, DİA, XXIX, 90; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 357; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 456-457; a. mlf., “Baybars I”, DİA, V, 221. 288 B. MOĞOL CEPHESİNDE DURUM 1. Moğol Hezimetine Dair Haberlerin Hülâgû’ya Ulaşması ve elMelikü’n-Nâsır’ın Hülâgû Tarafından Katledilmesi Aynicâlût Savaşı’nın vukuundan kısa süre sonra Memlüklerin takibinden kurtulmaya muvaffak olarak İlhan Hülâgû’nun yanına, Tebriz taraflarına ulaşmış olan bazı Moğollar Kuzey Filistin’de gerçekleşen ve Suriye’deki Moğol kuvvetlerinin ekserisinin mahvıyla neticelenen bu savaşın haberini İlhan’a bildirmişlerdi. Suriye’nin bir şekilde Moğol hâkimiyetinden çıkmayacağına ve hatta Mısır’ın ilhak edileceğine kesin gözüyle bakan Hülâgû için bu tam bir felaket haberiydi. Gerçi Moğollar Suriye’yi işgal ederken büyük kayıplar vermemişlerdi, birçok belde kendi arzularıyla İlhanlı tâbiiyetini resmen kabul eden idareciler vasıtasıyla İlhan’ın eline girmişti. Fakat ne olursa olsun herhangi bir düşmanın Moğollara karşı durması, dahası onları mağlup ederek kuvvetlerini ortadan kaldırması Hülâgû’nun nazarında akıl almaz bir işti. Moğolların Suriye’de ezilmesi ve Suriye beldelerinin hızla elden çıkması Hülâgû’nun üçüncü vazifesi olan Suriye ve Mısır’ın istîlâ edilmesi ameliyesinin başarısızlıkla sonuçlanması demekti. Bundan başka, evvelce suhuletle alınmış kentler bu saatten sonra ancak büyük güçlükler ve mücadelelerle istirdat edilebilecekti. Bütün bunlar Hülâgû’yu derin bir endişeye ve büyük bir öfkeye sevketmişti. Bununla birlikte Hülâgû’yu asıl üzen ve hiddetlendiren nokta; onun en sadık ve işbilir kumandanlarının belki de birincisi olan, ayrıca kendisi ile arasında sıhriyet bulunan1054 Ketboğa Noyan’ın katledilmesiydi. İlhan işte bunu kesinlikle hazmedemiyordu. Ketboğa’nın Aynicâlût’ta katledildiği haberini aldığında öfkeyle sol elini sertçe yere vuran Hülâgû,1055 onun muharebe sırasında kendisine firarı tavsiye eden kimselere söylediği son sözler kendisine iletildiği vakit, “Ölüm karşısında böyle iyilik düşünen ve kulluğunu belirten böyle bir hizmetkarı bir daha nereden bulabilirim?” diyerek teessürünü ifade etmiş, bundan sonra da Ketboğa’nın geride kalan karılarına ve çocuklarına ikramlarda bulunmuştu.1056 1054 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 368; Cenâbî, age., vr. 305b. 1055 Safedî, el-Vâfî, XXIV, 240. 1056 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59. Anlaşıldığına göre Ketboğa Suriye seferi sırasında kadınlarının ve çocuklarının hepsini yanına almamış, yakınlarının bir kısmını Tebriz’de bırakmıştı. 289 Ketboğa Noyan tarafından Birketü Zîzâ’da tutuklanarak oğlu el-Melikü’lAzîz Muhammed, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî, eski Hıms hükümdarı elMelikü’l-Mücâhid Şîrkûh’un oğlu el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ve Kürt emîrlerinden Şihâbeddîn el-Kaymerî gibi kimselerle birlikte 14 Receb 658/25 Haziran 1260 tarihinde Hülâgû’nun bulunduğu Tebriz taraflarına doğru yola çıkarılmış olan Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf, bir müddet Tebriz’de Hülâgû’nun yanında ağırlanmıştı. İlhan ona ikramlarda bulunmuş, çok defa onunla yemek yemiş ve sohbet etmiş, hatta onu kendi tahtının yanında bulunan bir koltuğa oturtmuştu.1057 Hülâgû herhalde İslâm dünyasının en yoğun nüfusa sahip bölgeleri olma vasfına sahip Bilâd-ı Şâm ve Mısır ülkelerinin idaresinin sadece Moğol şahneler eliyle yürütülemeyeceğinin farkına varmış olmalı ki, el-Melikü’nNâsır gibi hem kendisine boyun eğerek en yakınları arasına girmiş, hem de çok yakın zamana kadar Suriye’nin hâkimiyetini elinde tutmuş sözü dinlenir bir hükümdarı yine Moğollara tâbi olacak şekilde makamına iade etmeyi uygun bulmuştu. Mısır’ın da Ketboğa eliyle istîlâsını mutlaka gerçekleşecek bir iş telakki eden Hülâgû, elMelikü’n-Nâsır’ı sadece Suriye hükümdarı değil, buna ilaveten Mısır idarecisi vasfıyla güneye göndermeyi tasarlıyor, ona bu yönde vaatlerde bulunuyordu. Bu maksatla Hülâgû Suriye ve Mısır idaresine dair menşûrlar hazırlatarak el-Melikü’nNâsır’a teslim etti, ona ve yanında bulunan el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ve el-Melikü’sSâlih İsmâ‘îl gibi kimselere ağır hilatler giydirdi, kendilerine çok sayıda cins at, mal ve kumaş verdikten sonra bu kafileyi Suriye’ye doğru yola çıkardı.1058 Ancak bu kafilenin yola çıkışından çok kısa süre sonra gelen Moğolların Suriye kuvvetlerinin Aynicâlût’ta Memlükler tarafından yok edildiği haberi, olayların gidişatını büsbütün değiştirdi. Kaynaklarımız hadiselerin buraya kadar gelen kısmında büyük ölçüde ittifak ettiği halde olayların bundan sonraki kısmına dair rivayetlerde muhtelif farklılıklar bulunmaktadır. İbnü’l-Amîd’in kaydına göre Hülâgû Mısır ordusunun Suriye’ye yürüyerek Moğol ordusunu ezdiğini, başta Ketboğa olmak üzere birçok Moğol askerinin maktul ve kalanların esir düştüğünü, Moğol kadınlarının Memlükler 1057 İbnü’l-Amîd, age., s. 54; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 518-519. 1058 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 290 tarafından ganimet alındığını öğrendiği vakit büyük bir hiddetle yola çıkarak elMelikü’n-Nâsır’ın ikâmet ettiği yere gelmiş, onun ve yanındakilerin katlini emretmiştir. Bu emri alan Moğol cellatları el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, el-Melikü’zZâhir Gāzî, el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ve kafilede bulunan diğer bütün müslümanları Azerbaycan’da bulunan Selemâs 1059 Dağları’na götürerek 7 Ekim 1260 Perşembe gününe tekabül eden 658 Şevvâl’in son gününde topluca katletmişlerdir. Katliamdan sadece Hülâgû’nun karısı Tokuz Hatun’un müdahalesiyle el-Melikü’n-Nâsır’ın oğlu el-Melikü’l-Azîz Muhammed kurtulmuştur.1060 İbn Vâsıl hezimet haberi kendisine ulaşan Hülâgû’nun; “Bunlar hep el-Melikü’n-Nâsır’ın işidir, o kendi askerini Mısır’a gönderdi; ta ki onun ordusuyla Mısır ordusu bizimle harbetmek üzere birlik olsunlar. Onlar da bizim askerimizi bozguna uğrattılar. Bunların hepsi el-Melikü’n-Nâsır ile Mısır hükümdarının ittifakının eseridir.” dedikten sonra askerlerine el-Melikü’nNâsır ile yanındakilerin katledilmesi yönünde emir verdiğini, yaşı küçük olan elMelikü’l-Azîz Muhammed hariç herkesin kılıçtan geçirildiğini söylemektedir.1061 Baybars el-Mansûrî’nin nakline göre Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’a öfkelenerek ona hitaben; “Sen bana Mısır’da sizin memlüklerinizden az sayıda askerden başka kuvvet yoktur dememiş miydin? Peki neden beni aldattın? Senin sözlerin yüzünden ben Mısır’a göndereceğim kuvvetleri azalttım, eğer senin sözlerin olmasaydı ben oraya birçok asker ve büyük ordular sevkedecektim. Sen kendi kavminin gücünü bizim gözümüzde küçülterek bizi oyuna getirdin!” demiş, akabinde onun ve oğlu elMelikü’l-Azîz’in katlini emretmiş, el-Melikü’n-Nâsır Selemâs Dağları’nda öldürüldüğü halde el-Melikü’l-Azîz Tokuz Hatun’un şefaatiyle kurtulmuştur.1062 Baybars’ın nakli bu rivayetten ibaret değildir. O, el-Melikü’n-Nâsır’ın Hülâgû’nun izniyle Suriye’ye doğru yola çıktığı, ancak Ketboğa’nın katli haberinin gelişiyle yine onun tarafından geri çevrilerek öldürüldüğü şeklinde bir rivayetin daha bulunduğunu bildirmektedir.1063 İbnü’d-Devâdârî, İlhan’ın el-Melikü’n-Nâsır ve yanındakilere hilatler giydirerek Suriye’ye uğurladıktan iki menzil (iki gün) sonra Aynicâlût mağlubiyetinin haberini alıp bu Eyyûbî kafilesini geri döndürdüğünü ve el-Melikü’n- 1059 Urmiye’ye iki ve Tebriz’e üç gün mesafede bulunan meşhur bir Azerbaycan şehridir. Bkz. Yâkūt, age., III, 238-239. 1060 İbnü’l-Amîd, age., s. 54. 1061 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 205. 1062 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52-53; a. mlf., et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 37. 1063 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 53. 291 Nâsır ile bütün evladının, ahbabının ve maiyetindeki askerlerin boyunları vurulmak suretiyle şehid edildiğini nakletmektedir.1064 Hadise ile alakalı olarak İbn Kesîr’de yer alan rivayetlerden birisine göre Aynicâlût hezimetinden sonra Hülâgû elMelikü’n-Nâsır’ı huzuruna çağırarak ona “Mısır askerlerine sen mi haber saldın, onlara Aynicâlût’a gelmelerini sen mi söyledin? Çünkü onlar Moğollarla savaşıp onları bozdular.” sorusunu yöneltmiş ve akabinde onun katlini emretmiştir. Eserinin aynı yerinde İbn Kesîr el-Melikü’n-Nâsır’ın katli ile ilgili bir başka habere daha yer vermektedir. Buna göre Hülâgû’nun emriyle dört ağacın dalları gerilerek birbirine yaklaştırılmış, el-Melikü’n-Nâsır’ın elleri ve ayakları bu dallara bağlanmış ve iplerin kesilmesiyle birlikte kendi mevkilerine dönen dallar el-Melikü’n-Nâsır’ın da kol ve bacaklarını koparmak suretiyle onun feci şekilde ölümüne neden olmuştu.1065 İbn Dokmak’ın verdiği bilgi Suriye’ye gitmek üzere yola çıkarılmış olan Eyyûbî kafilesinin üç gün boyunca yola devam etmesinden sonra Moğol hezimetine dair haberlerin ulaşması üzerine Hülâgû’nun arkalarından gönderdiği bir Moğol birliği tarafından geri çevrilerek tekrar Hülâgû’nun nezdine getirildiği ve burada katledildiği yönündedir. Tokuz Hatun’un şefaatiyle kurtulan küçük yaştaki el-Melikü’l-Azîz hariç bu katliamda el-Melikü’n-Nâsır ile birlikte bütün evladı ve yanındaki diğer herkes öldürülmüştür.1066 Makrîzî de el-Melikü’n-Nâsır’ın Suriye yolundan geri döndürülerek yanında bulunan diğer bütün hükümdar çocuklarıyla birlikte 18 Şevvâl/26 Eylül’de Selemâs Dağları’nda katledildiğini, el-Melikü’l-Azîz’in ise Tokuz Hatun sayesinde kurtulduğunu söylemektedir.1067 Yukarıdaki rivayetlerden başka, bazı kaynaklarımızda Hülâgû’nun elMelikü’n-Nâsır’ı bizzat öldürdüğüne dair kayıtlar mevcuttur. Bu kayıtlara göre Hülâgû Moğol ordusunun mahvını ve Ketboğa’nın katlini öğrenince el-Melikü’nNâsır’ı yanındakilerle beraber çağırtmış ve onu; “Sen Şâm askerlerinin senin itaatin altında olduğunu söyleyerek bize ihanet ettin, Moğolları katlettin! Senin memlüklerin olan Nâsıriyye bizim adamlarımızı öldürdüler.” demek suretiyle tazir etmiş, elMelikü’n-Nâsır ise bu tazire şu şekilde mukabelede bulunmuştur: “Eğer ben Şâm’da olsaydım (beni Şâm’da bırakmış olsaydınız) Şâm askerleri hakikaten benim emrimde 1064 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 59. 1065 İbn Kesîr, age., XIII, 418. 1066 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266. 1067 Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 292 olur ve senin askerinin yüzüne hiç kimse kılıç vuramazdı. Tebriz’de, Moğolların ülkesinde bulunan birisi oturduğu yerden Şâm’ı nasıl idare edebilir!” Bu cevabı duyunca öfkesi ziyadeleşen Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’ı okuna hedef yaparak yaralamış, el-Melikü’n-Nâsır’ın merhamet dilediği esnada biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ağabeyini ikaz ederek onun böyle bir zillete düşmesine mani olmuştur.1068 İkinci bir okla el-Melikü’n-Nâsır’ı şehid eden İlhan, onunla beraber bulunanların da boyunlarını vurdurmuş, henüz yaşı küçük olan el-Melikü’l-Azîz haricinde Eyyûbî hanedanı mensuplarının tamamı bu şekilde öldürülmüştür. Bu rivayeti yukarıdaki diğer rivayetlerden ayıran bir husus da, rivayete yer veren kaynaklarımızın elMelikü’n-Nâsır’ın şehâdetinin Aynicâlût’tan sonra değil 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’ta yine Memlüklerle Moğollar arasında cereyan edecek olan Birinci Hıms Savaşı’ndan sonra vuku bulduğunu söylemeleridir.1069 Ebü’l-Ferec’in el-Melikü’n-Nâsır’ın katli hususundaki nakli bu Eyyûbî ve Memlük kaynaklarınınkilerle örtüşmese de, onların nakillerini tamamlayıcı bazı unsurlar ihtiva etmektedir. Ebü’l-Ferec’in rivayet ettiğine göre Hülâgû Taberistan’da Tâk Dağları’nda bulunduğu sırada hezimet haberini almış ve öfkesinden elMelikü’n-Nâsır ile el-Melikü’z-Zâhir’i bütün adamlarıyla birlikte katlettirmiştir. Müellif, el-Melikü’n-Nâsır’ın maiyetinde bulunan ve katliamdan kurtulan tek kişi olduğunu iddia ettiği Muhyiddîn el-Mağribî adlı müneccimin Merâga’da kendisine bu hadiseleri anlattığını ve katliamın 20 Şevvâl 658/28 Eylül 1260 tarihinde gerçekleştiğini haber vermektedir.1070 Muhyiddîn’in anlattığına göre el-Melikü’nNâsır mezkûr tarihte çadırında oturmakta iken kendisini çağırarak tâlihine dair bazı sorular sormuş ve onunla bu hususta sohbet etmeye başlamıştır. Aynı günün öğle vaktine yaklaşıldığında 50 kadar Moğol askerinin başında olduğu halde yüksek rütbeli bir Moğol kumandanı gelerek o günün Moğolların mutlu bir günü olduğunu, İlhan’ın bunun şerefine bir bezm tertiplediğini, el-Melikü’n-Nâsır ile yakınlarını da 1068 Aynı rivayetin Zehebî’nin Siyer’inde (Siyer, III, 4283) yer alan versiyonuna göre el-Melikü’zZâhir Gāzî ağabeyinin yaralı vaziyette Hülâgû’dan af dilemesine öfkelenerek ona şöyle demiştir: “Sus, böyle bir köpekten af dileme!” 1069 Ebü’l-Fidâ, age., III, 211-212; Zehebî, Siyer, III, 4282-4283; Ömerî, age., XXVII, 263; İbnü’lVerdî, age., II, 205-206; İbn Kesîr, age., XIII, 418; Aynî, age., V, 284-285; Cenâbî, age., vr. 303a. Fakat yine Zehebî Târîhu’l-İslâm’da (Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 74) el-Melikü’n-Nâsır’ın Aynicâlût’ta Moğolların bozulduğu haberi üzerine katledildiğini söylemektedir. 1070 Ancak Ebü’l-Ferec’in (Abu’l-Farac Tarihi, II, 576) katliam mahalli olarak verdiği Nevşehir vadilerinin neresi olduğu bizce meçhuldür. 293 bu bezme davet ettiğini söylemiştir. Kumandanı karşılayan el-Melikü’n-Nâsır Hülâgû’nun meclisine iştirak etmek üzere yakınlarından 20 kişiyi yanına alarak haberci Moğol askerleriyle birlikte yola çıkmış, maiyetinin kalanını çadırının ve ağırlıklarının bulunduğu mahalde bırakmıştır. Bir zaman sonra 20 Moğol atlısı daha gelerek el-Melikü’n-Nâsır’ın maiyetinde bulunan âlimlerin ve kâtiplerin de ziyafete çağrıldığını söyleyince aralarında bu hadiseyi anlatan Muhyiddîn’in ve el-Melikü’nNâsır’ın iki oğlunun da bulunduğu bir heyet atlanarak yola koyulmuş, çadırlarda yalnızca uşaklar, aşçılar ve çobanlar kalmıştır. 20 Moğol’un refakatinde ilerlemekte olan grup üyeleri, yüksek kayalıklar arasındaki derin uçurumlardan ve derelerden geçirildikten sonra Moğol ileri gelenlerinin bulunduğu mevkie götürülmekte iken ansızın bu 20 Moğol askeri tarafından tutsak edilmiştir. Tutsaklar yakalandıkları yerin biraz ilerisine götürülerek öldürülmeye başlanmış, bu sırada mezkûr Muhyiddîn gerek haykırarak, gerekse el ve kol işaretleriyle kendisinin hendese ve hey’et ilimlerine vakıf olduğunu, İlhan’a söylecek sözleri bulunduğunu anlatmaya muvaffak olmuş ve el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğluyla birlikte ölümden kurtulmuştur. Bu sıralarda el-Melikü’n-Nâsır ile biraderi de katledilmiş, Moğol cellatları elMelikü’n-Nâsır’ın otağının bulunduğu yere dönerek sağ kalmış bütün hizmetçileri öldürmüşler, el-Melikü’n-Nâsır’ın otağını da yağmalamışlardır. Muhyiddîn’in nakli; el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlunun halen hayatta ve tutsak oldukları, kendisinin de ilmi nücûma vukufiyeti dolayısıyla Hülâgû tarafından Nasîrüddîn Tûsî’nin hizmetine verildiği şeklinde sona ermektedir.1071 İlhanlı tarihçisi Reşîdüddîn’in Ebü’l-Ferec’in nakli ile kısmî benzerlikler barındıran rivayetini de atlamamak gerekir. Onun kaydına göre de Moğol mağlubiyetinin ve Ketboğa’nın katlinin haberi gelmeden bir gün evvel Hülâgû elMelikü’n-Nâsır’a onu Dımaşk hâkimi tayin ettiğine dair suyurgamişi verdikten sonra 300 süvari1072 ile birlikte Suriye’ye göndermiştir. Ertesi gün Ketboğa’nın haberi yetiştikten sonra Şâmlı birisi Hülâgû’nun yanına gelerek; “el-Melikü’n-Nâsır’ın gönlü senden yana değildir, o Kutuz’a yardım etmek için Şâm’a kaçmak istedi. Ayrıca onun rehberliğiyle Mısırlılar Ketboğa’ya saldırdılar.” demiş, bunun üzerine Hülâgû 300 Moğol süvarisini el-Melikü’n-Nâsır’ın arkasından sevketmiştir. Evvelâ 1071 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576-577; a. mlf., Muhtasar, s. 41-42. 1072 Mîrhând’ın (age., V, 1128) dediğine göre 100 süvari. 294 bu birliğin öncüleri Eyyûbî kafilesine yetişmişler, İlhan’ın kendisine verdiği suyurgamişi münasebetiyle el-Melikü’n-Nâsır’ın şerefine toy tertip edilmesini de emrettiğini söyleyerek kafileyi durdurmuşlardır. Bezm sırasında Moğolların adeti olduğu üzere el-Melikü’n-Nâsır’ı sarhoş eden Moğol öncüleri, arkadan gelip kendilerine katılan diğer süvarileri ile birlikte Eyyûbî grubunun tamamını katletmişlerdir. İlm-i nücûm bahanesiyle kurtulan Muhyiddîn el-Mağribî’den başka hiç kimse o mevkiden sağ çıkmamıştır.1073 Sıraladığımız rivayetlerin tamamını birleştirmek mümkün olmuyor. Lakin bunların hepsini toparladığımız zaman ortaya çıkan netice şudur: Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf, Aynicâlût hezimetinin haberi İran Azerbaycanı’na ulaşmadan çok kısa süre önce kendisinin Suriye-Mısır hükümdarı olduğuna dair İlhan tarafından kendisine verilen menşûrları alarak yakınları ve maiyeti ile birlikte Suriye’ye doğru yola koyulmuştur. el-Melikü’n-Nâsır’ın ayrılmasından sonra Ketboğa ve ordusunun mahvedildiği haberi Hülâgû’ya ulaştığı vakit Hülâgû Eyyûbî kafilesinin arkasından bir Moğol birliği göndererek iki veya üç gün batıya doğru ilerlemiş bulunan bu kafileyi geri döndürmüş, Azerbaycan’da bulunan Selemâs dağlık bölgesinde el-Melikü’n-Nâsır’ın kalabalık maiyeti tamamen katledilmiş ve bu katliamdan sadece Muhyiddîn el-Mağribi adlı müneccim ile -eğer Muhyiddîn’in anlattıkları doğruysa- el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlu kurtulmuştur. elMelikü’n-Nâsır ise büyük bir ihtimalle birinin adı el-Melikü’l-Azîz Muhammed olan iki oğlu, biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî ve ayrıca el-Melikü’s-Sâlih İsmâ‘îl ile birlikte o sırada nerede bulunduğunu tam olarak öğrenemediğimiz Hülâgû’nun yanına getirilmiş1074 ve Hülâgû tarafından Moğollara ihanetle suçlanarak azarlandıktan sonra ölüme mahkûm edilmiştir. Belki cellatlar, belki de bizzat Hülâgû tarafından şehid edilen el-Melikü’n-Nâsır’ın yanındaki diğer Eyyûbî hükümdarları ve eşrafı da katledilmişler, bu feci hadiseden de yalnızca Tokuz Hatun’un müdahalesiyle el-Melikü’l-Azîz Muhammed kurtulabilmiş, 1075 o da uzun süre 1073 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 59-60; ayrıca bkz. Mîrhând, age., V, 1128. 1074 İbn Hallikân (age., IV, 10) el-Melikü’n-Nâsır’ın Merâga yakınlarında öldürüldüğünü söylemektedir. O halde bir ihtimal Hülâgû o vakitlerde Merâga’ya gelmiş ve el-Melikü’n-Nâsır’ı da Suriye yolundan döndürdükten sonra buraya getirtmiştir. 1075 Baybars el-Mansûrî (et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 37) tarafından zikredilen bir rivayete göre elMelikü’n-Nâsır Hülâgû’dan oğlu el-Melikü’l-Azîz için emân dilemiş, o da bunu kabul ederek elMelikü’l-Azîz’e dokunmamıştır. 295 Moğolların yanında kaldıktan sonra vefat etmiştir.1076 Şu halde el-Melikü’n-Nâsır’ın Selemâs katliamından kurtulan ve birisinin adının el-Melikü’l-Azîz Muhammed olduğunu bildiğimiz iki oğlundan1077 ve ayrıca bir müneccimden başka bu gruptan kimse sağ bırakılmamış demektir. Rivayetleri zikrederken gösterdiğimiz üzere el-Melikü’n-Nâsır ve yakınlarının katledildiği tarih hakkında da ihtilaf mevcuttur. Ancak Hülâgû’nun bu Eyyûbî hükümdarını öldürtme sebeplerini düşündüğümüzde bu hadisenin Birinci Hıms Savaşı’ndan sonra değil, Aynicâlût Savaşı’ndan hemen sonraki süreçte gerçekleşmiş olması ihtimali daha ağır basmaktadır. En muteber kaynaklarımızdan İbnü’l-Amîd, İbn Vâsıl, Baybars el-Mansûrî, İbnü’d-Devâdârî, İbn Dokmak ve Makrîzî gibi bazıları da el-Melikü’n-Nâsır ve yanındakilerin Aynicâlût Savaşı’na dair haberlerin gelmesi akabinde öldürüldüklerini açıkça söylemişlerdir. Bilhassa o sıralarda Dımaşk’ta bulunan Ebû Şâme el-Makdisî’nin el-Melikü’n-Nâsır’ın Aynicâlût hezimeti ve Ketboğa’nın öldürülmesi üzerine şehid edildiğini söylemesi1078 bu meselenin halli bakımından mühimdir. Reşîdüddîn ile Ebü’lFerec’in nakilleri de bunu doğrular mahiyettedir; Hülâgû Aynicâlût’ta Moğol ordusunun mağlubiyetini ve hususan Ketboğa’nın katlini haber aldıktan hemen sonra söz konusu cinayeti işlemiştir. Bunların yanı sıra, hadise için net olarak tarih veren kaynaklarımızın tamamı 658 senesi Şevvâl ayının 18,1079 20,1080 231081 yahut 29’unda;1082 dolayısıyla Birinci Hıms Savaşı’nın cereyan ettiği tarih olan 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260’tan önce bu katliamın gerçekleştiğini bildirmektedirler. Belki de katliamın haberinin, vukuundan geç bir tarihte Dımaşk’a ulaşmış olması bazı tarihçileri yanıltarak onların el-Melikü’n-Nâsır’ın Hıms Savaşı’ndan sonra şehid edildiğini zannetmelerine sebep olmuştur. Ne olursa olsun 1076 Ebü’l-Fidâ, age., III, 212; Aynî, age., V, 285. 1077 Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere Muhyiddîn el-Mağribî kendisiyle beraber Selemâs katliamından kurtulan iki kişinin el-Melikü’n-Nâsır’ın iki oğlu olduğunu söylüyor. Bkz. Abu’l-Farac Tarihi, II, 577; a. mlf., Muhtasar, s. 42. Moğollar tarafından sağ bırakılan bu iki şahıstan birisinin el-Melikü’lAzîz Muhammed olduğu neredeyse kesindir. Öte yandan öldürülmeyen diğer şahsın İbn Kesîr (age., XIII, 418) tarafından ismi Zübâle şeklinde verilen ve el-Melikü’n-Nâsır’ın yine Hülâgû tarafından öldürtülen biraderi el-Melikü’z-Zâhir Gāzî’nin oğlu olan kişi olması ihtimal dahilindedir. 1078 Ebû Şâme, Terâcim, s. 212. 1079 Makrîzî, es-Sülûk, I, 519. 1080 Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 576, a. mlf., Muhtasar, s. 42. 1081 İbn Hallikân, age., IV, 10. 1082 İbnü’l-Amîd, age., s. 54. 296 Hülâgû; gerek el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Sultan Kutuz ile ittifak halinde olduğunu düşünmesi, gerek Suriye askerlerinin Mısır Memlükleriyle birlik olup Moğollara kılıç sallamış olması, gerekse Ketboğa gibi kendisiyle hem akrabalığı bulunan, hem de büyük yararlık gösteren bir kumandanı kaybetmiş olmanın verdiği acı ve öfke sebebiyle henüz genç yaşta bulunan el-Melikü’n-Nâsır’ı1083 ve yakınlarını şehid ettirmiştir. Muhtemelen bu katliamdan kurtulan birkaç kişinin İlhan’ın yanında rehin tutulmuş olmaları, dolayısıyla bu Eyyûbî grubundan hiç kimsenin kendi vatanına ulaşamamış olması yüzünden hadisenin haberi çok geç bir tarihte Dımaşk’a ulaşmıştır.1084 el-Melikü’n-Nâsır ve yanında bulunanların şehâdet haberi bundan 6 ay kadar sonra, 7 Cemâziyelevvel 659/9 Nisan 1261 Cumartesi günü Dımaşk’a gelecek, 9 Cemâziyelevvel 659/11 Nisan 1261 Pazartesi günü de Dımaşk’ta gıyâbî cenâze namazı kılınacak ve taziye merasimi düzenlenecektir.1085 Bu elim hadiseyle bir asra yakın süredir Ortadoğu’da İslâm’ın bayraktarlığını yapmış olan Eyyûbîler Devleti’nin Suriye hâkimiyeti resmen sona ermiş oluyordu.1086 2. Hülâgû’nun Suriye Planları ve Aynicâlût’tan Sonraki Harekâtı Aynicâlût Savaşı’nın gerçekleştiği zamanlar, esasen İlhanlılar adını alacak teşekkül için zor zamanların başlangıcıydı. Hülâgû bir yandan Berke Han idaresindeki Altın Orda Devleti ile mücadele etmek durumunda kalmış, iki devlet arasında bazı fasılalarla birlikte yüz yıla yakın devam edecek olan savaşlar1087 bu zamanlarda başlamıştı. Dolayısıyla Suriye’de idarecilerinin teslim-i silah etmesi yoluyla Moğollara bağlanmış olan birçok müslüman beldenin, hatta Suriye’nin 1083 el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf şehid edildiği vakit 32 yaşlarında idi. Bkz. Ebü’l-Fidâ, age., III, 212. 1084 Zaten el-Melikü’n-Nâsır’ın bigünah maiyeti de ıssız dağlık arazide katledildiğinden ötürü hadise en azından bir müddet gizli kalmış olmalıdır. 1085 Ebû Şâme, Terâcim, s. 212; Ebü’l-Fidâ, age., III, 211; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 74; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 270-271; Kılıç, agt., s. 149-151. İbn Kesîr (age., XIII, 417) 26 Rebîulevvel 661/7 Şubat 1263 günü Sultan Baybars’ın emriyle şehid el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf için Kāhire’de Kal‘atü’l-Cebel’de de bir taziye merasimi düzenlendiğini söylemekte ise de söz konusu taziye için İbn Kesîr tarafından verilen tarihte yanlışlık olma ihtimali vardır. Zira el-Melikü’nNâsır Yûsuf Aynicâlût Savaşı’ndan kısa süre sonra Hülâgû’nun emriyle katledilmiş olup -yukarıda belirttiğimiz gibi- kendisi için 9 Cemâziyelevvel 659/11 Nisan 1261 günü Dımaşk’ta taziye merasimi tertip edildiği halde Kāhire’de benzer bir merasimin bundan iki sene sonra düzenlenmiş olması mantıklı değildir. in el-Melikü’n-Nâsır’ın şehâdet tarihinden çok sonra 1086 Humphreys, age., s. 358; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 271; a. mlf., Eyyûbîler, s. 166; Tomar, “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”, DİA, XXIX, 78. 1087 Yakubovskiy, age., s. 41. 297 hemen tamamının elden çıkmasına Hülâgû beklenen tepkiyi veremedi. Mısır’daki genç Türk Memlük Devleti’nin Eyyûbîler’den daha kuvvetli ve Moğollar için tehditkâr olduğu kesindi; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un emriyle kuzeye gönderilerek Haleb’e kadar Moğol tâbiiyetindeki bütün araziyi baştan başa çiğneyen ve düşmanını tutunmaya çalıştığı her mevziden söküp atan Rükneddîn Baybars’ın harekâtı bunun bariz misaliydi. Moğollar Suriye’deki kazanımlarını elde tutmayı başaramamışlar, Memlüklerin Fırat’ın batısında kalan bütün bir araziye hâkim olmalarını engelleyememişlerdi. Böylelikle Hülâgû ağabeyinden aldığı Suriye ve Mısır’ın ilhakı yönündeki üçüncü emri yerine getirememiş oluyordu.1088 Aynicâlût Savaşı, bir bakıma İlhanlı Moğolları için Suriye hâkimiyetinin sonu manasına geliyordu. Bu tarihten itibaren İlhanlılar Altın Orda gailesinden fırsat bulup da Hülâgû’nun 658/1260 tarihinde yapmış olduğu kadar büyük bir Suriye seferi yapamayacaklardı. Hülâgû da Suriye’deki kuvvetlerinin imhasına, Ketboğa Noyan’ın katline ve Suriye’den Moğolların tardedilmesine ne kadar hiddetlenmiş olursa olsun kendi payitahtının tehlikede olduğu bir zamanda Suriye’ye bizzat giremezdi, Suriye’ye büyük ordular sevketmek suretiyle İlhanlıların İran’daki askerî varlığını zayıflatmak ise büsbütün mantıksız olacaktı. Dolayısıyla güneye doğru büyük bir operasyona girişilmesi söz konusu değildi. 1089 Belki de bu yüzden Hülâgû öfkesini teskin etmek istemiş, Ketboğa’nın kanına mukabil son Suriye Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un kanını dökmüştü. Vaziyet her ne kadar Hülâgû’yu çaresiz bıraktıysa da o; en azından Aynicâlût Savaşı’nda Moğolları ezen Memlüklere karşı misilleme yapmak, birdenbire elden çıkmış olan Suriye’nin Moğol sınırlarına yakın olan kuzey kesimini vurmak ve belki bu arada Haleb’i geri almak ümidini taşıyordu. Bu maksatla çok geçmeden İlkay Noyan’ı bir miktar kuvvetin başında Suriye’ye sevketti. İlkay Noyan kıtlığın ve pahalılığın kol gezdiği Haleb havalisine girerek pek çok müslümanı katlettikten ve birçok yağma harekâtında bulunduktan sonra geri dönmek üzere Fırat’ı geçti. 1090 1088 Deguignes, age., VI, 24; Grousset, age., s. 367; Yuvalı, age., s. 78. 1089 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60; Runciman, age., III, 267. 1090 Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 60; Ebü’l-Ferec, Abu’l-Farac Tarihi, II, 579; a. mlf., Muhtasar, s. 44; Deguignes, age., VI, 24; Runciman, age., III, 267; Preiss, age., s. 51-52. Ebü’l-Ferec (Abu’lFarac Tarihi, II, a. yer) Hülâgû tarafından Suriye’ye sevkedilen bu Moğol kumandanının adını Kukalaga (Köke İlgay?) şeklinde vermektedir. İbnü’l-Fuvatî (age., s. 247) ise İlkay Noyan’ın birçok 298 Aynicâlût Savaşı sırasında firar ederek el-Cezîre bölgesine ulaşmış olan Baydara da, yine kendisi gibi kaçarak buraya gelmiş olan Moğollarla ve ayrıca aldığı takviyelerle birlikte 6000 Moğol askerinin başında olarak1091 tekrar Suriye’ye giriyordu.1092 Esasen mevzumuzun haricinde kaldığı için burada incelemeyeceğimiz Memlük sınırları dahilindeki bazı karışıklıklardan dolayı; mesela el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un Dımaşk nâibi tayin ettiği Emîr Alemeddîn Sencer el-Halebî’nin Dımaşk’ta istiklâl ilan etmesi sebebiyle ve yine Haleb nâibi el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî’nin kötü idaresinin yol açtığı kargaşa ve bunun sonucunda gerçekleşen darbe yüzünden, Moğol istîlâsından henüz kurtarılmış olan Suriye’nin hâkimiyeti o an için tam manasıyla Sultan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın elinde bulunmuyordu. Bunun da sağladığı kolaylıkla Baydara idaresindeki Moğollar 26 Zilhicce 658/2 Aralık 1260 tarihinde Haleb havalisine geldiler. Ordusu tarafından terkedilmiş olan Haleb civarında yağma ve katliamdan sonra buradan yola devam ederek hiçbir güçlükle karşılaşmaksızın Hama civarına, oradan daha güneye inerek Hıms yakınlarına ulaştılar. Ancak Hâlid b. Velîd’in (ra) türbesine çok yakın bir mahalde kendilerini bekleyen ve Emîr Husâmeddîn Laçin el-Çevgândâr kumandasındaki Haleb, el-Melikü’l-Mansûr Nâsırüddîn Muhammed kumandasındaki Hama ve elMelikü’l-Eşref Muzafferüddîn Mûsâ kumandasındaki Hıms askerlerinden müteşekkil birleşik İslâm ordusuyla karşılaştılar. 5 Muharrem 659/10 Aralık 1260 Cuma günü adı geçen mevkide cereyan eden Birinci Hıms Savaşı’nda 1400 süvariden müteşekkil İslâm ordusu, kendisinden dört kat kalabalık olan Moğol ordusunu ağır bir bozguna askerle Dımaşk yakınlarına kadar gittiğini, el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın kendisiyle karşılaşmak üzere asker hazırladığını öğrendikten sonra da Anadolu’ya doğru çekildiğini söylemektedir. 1091 Birinci Hıms Savaşı hakkında malumat veren kaynaklarımız genellikle bu 6000 askerin Aynicâlût’ta Memlüklerin elinden kurtulmuş olan Moğollar olduğunu söylemişlerdir. Aslında Aynicâlût’tan sağ çıkmayı başaran birçok Moğol askerinin el-Cezîre bölgesine geldiğini biliyoruz. Fakat diğer yandan Baydara’nın, evvelce Hülâgû tarafından el-Cezîre bölgesinde bırakılmış olan bazı Moğol garnizonlarından da takviye alarak ikinci kez beraberinde Suriye’ye götüreceği orduyu bu rakama ulaştırmış olduğunu düşünmek mümkündür. Nitekim Ebû Şâme el-Makdisî (Terâcim, s. 211) Baydara’nın emrinde Suriye’ye girerek Hıms’a ilerleyecek bu Moğol ordusu için “Harrân’da bulunan Tatarlar, yine onlardan el-Cezîre’de bulunan başkaları ve onların (Aynicâlût’ta) hezimete uğramaları hadisesinden kurtulanlar toplandılar.” ifadelerini kullanmakta, Zehebî (el-‘İber, III, 293), İbn Dokmak (Nüzhetü’l-Enâm, s. 274) ve İbnü’l-İmâd (age., VII, 513) da “Ve bu sene Tatarlardan Aynicâlût’tan kurtulmuş olanlar ve el-Cezîre’de bulunanlar bir araya geldi.” demektedir. 1092 Amitai-Preiss (age., s. 51) Ebû Şâme’nin el-Cezîre’de bulunan Moğolların bir araya gelmelerine yönelik ifadelerinden hareketle onların yapacağı Suriye akını için Hülâgû’nun açık bir emri bulunmadığı, bu saldırının Baydara kumandasındaki Moğolların kendi inisiyatifleri ile gerçekleştiği sonucuna varmıştır. 299 uğrattı. 1093 Bir bakıma Aynicâlût muzafferiyetinin tamamlayıcısı olan bu zaferle birlikte Hülâgû’nun Suriye üzerindeki emellerinin gerçekleşmeyeceği kesinlikle anlaşılmış oluyor, Suriye bir daha girmemek üzere Moğol hâkimiyetinden çıkıyordu. Gerçi Abaka (663-680/1265-1282) ve Gāzân (694-703/1295-1304) devirlerinde İlhanlılar Suriye’yi Memlüklerden almak maksadıyla seferler düzenleyecekler,1094 özellikle Gāzân devrinde bazı muvaffakiyetler elde edecekler, ancak bunların hiçbiri kalıcı olmayacak ve Suriye adeta Mısır’ın bir uzantısı ve ayrılmaz bir parçası olmaya devam edecekti. 1093 Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Moğolların bir kez daha hezimete uğratıldığı Birinci Hıms Savaşı hakkında geniş kaynakça için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 211; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 223- 225; Yûnînî, age., I, 375, 434-435; Ebü’l-Fidâ, age., III, 209; Nüveyrî, age., XXX, 21-22; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 68; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 70-71; a. mlf., el-‘İber, III, 293-294; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 179; İbnü’l-Verdî, age., II, 204; Ömerî, age., XXVII, 261; Yâfi‘î, age., IV, 114-115; İbn Kesîr, age., XIII, 403; İbn Haldûn, age., s. 1455; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 274- 275; Makrîzî, el-Sülûk, I, 526; Aynî, age., V, 267-268; İbn Tağrîberdî, age., VII, 95-96; İbnü’l-İmâd, age., VII, 513; Deguignes, age., VI, 24; Grousset, age., s. 367; Spuler, age., s. 71-72; F. H. Âşûr, age., s. 66-69; Preiss, age., s. 50-51; a. mlf., “In the Aftermath of ‘Ayn Jālūt: The Beginnings of the Mamlūk-İlkhānid Cold War”, al-Masaq: Studia Arabo-Islamica Mediterranea (International Journal of Arabo-Islamic Mediterranean Studies), (ed. Dionisius A. Agius-Mikel de Epalza), The University of Leeds, Vol. 3, (Leeds 1990), s. 2-5; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 30-31; Robert Mantran, “Humus”, DİA, XVIII, 372; Ergun, agt., s. 56-57. 1094 Spuler, age., s. 86, 111-112, 114-116; Yuvalı, age., s. 238, 258-259; a. mlf., “Gāzân Han”, DİA, XIII, 429-430; Barthold, “Gazan”, İA, IV, 730; Sümer, “Abaka”, DİA, I, 8. 300 BEŞİNCİ BÖLÜM AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ VE EHEMMİYETİ A. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN NETİCELERİ Gerek İslâm tarihi, gerekse dünya tarihi bakımından en mühim muharebelerden biri olduğu şüphesiz olan Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri umûmî olmuş, bu savaş kısa ve uzun vadeli sonuçlarıyla özellikle Ortadoğu’nun siyâsî ve kültürel manada çehresinin değişmesine yol açmıştır. Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri hakkında birçok şey söylemek mümkün olsa da, biz bu neticeleri birkaç ana başlık altında toplamak suretiyle incelemeye gayret edeceğiz. 1. Güneye Doğru Moğol İlerleyişinin Durdurulması ve Suriye’nin Moğollardan Temizlenmesi Moğol istîlâsı, çalışmamızın en başından itibaren anlatmaya çalıştığımız üzere, dünyanın Asya kıtası başta olmak üzere büyük bir kısmını etkilemiş, ancak istîlânın menfi şekilde kendisini gösteren etkileri daha ziyade İslâm âlemi üzerinde yoğunlaşmıştır. Nüfusunun hemen tamamını müslümanların oluşturduğu Orta Asya, İran, Anadolu, Irak ve Suriye gibi ülkeleri müthiş tahribâta uğratmış olan istîlâ, yüzbinlerce müslümanın katline, birçok müslümanın da hanesinin dağılmasına sebep olmuş ve nihayet Aynicâlût Savaşı ve bu savaşın hemen sonrasında gelişen hadiseler vesilesiyle duraklama dönemine girmişti. Bilindiği gibi Suriye ve Mısır İslâm tarihi boyunca siyâsî, askerî ve iktisâdî manalarda müstesna mevkie sahip iki coğrafya idi. İhtimal ki buraların hariçten gelen yabancı bir gücün, hele Moğollar gibi tahripkâr bir kuvvetin boyunduruğu altına girmesi İslâm âlemini asırlar boyunca zulme ve zillete mahkûm edecek, müslümanlar siyâsî ve kültürel anlamda bellerini bir daha doğrultamayacaklardı. Bilhassa Mısır’ın işgali iktisâdî bakımdan Moğolları daha da kuvvetlendirebilir, coğrafî konumu sebebiyle ele geçirilmesi güç fakat müdafaası nispeten kolay olan bu ülkenin Moğollarca istîlâ edilmesi, onların İslâm topraklarındaki mevzilerinden sökülüp atılmasını çok daha zor hale getirebilirdi. Mısır’ın mezkûr özellikleri dolayısıyla Moğolların bu ülkeyi yeni işgaller için üs 301 olarak kullanmaları işten bile değildi. Muhtemelen bu şekilde istîlâ Hicâz, Yemen hatta Mağrib’e uzanabilecekti. İslâm dünyasının en ihtişamlı devletlerinden Hârizmşahlar ve bir asra yakın Ortadoğu’da müslümanların himayesi vazifesini deruhte etmiş olan Eyyûbîler Moğollar tarafından tarih sahnesinden silinmiş, Türkiye Selçuklu Devleti ise kısa süre önce Moğol tâbiiyetini kabul etmişti. Mısır’ın istîlâsı da Yemen’de hâkim Resûlîler (626-858/1229-1454) ile Kuzey Afrika’da hüküm süren Muvahhidlerin (524-667/1130-1269) sonu olacak, bu da Ortadoğu’daki müslüman hâkimiyetinin tamamen nihayete etmesine neden olacaktı.1095 Vakıa müslümanlar hiçbir zaman tamamen yok edilemeyecek kadar kalabalık bir ümmet teşkil ediyorlardı; ancak Memlükler Moğolların karşısına çıkmamış yahut Aynicâlût’ta onlara karşı galibiyet almamış olsalardı müslümanlar artık Ortadoğu’daki hiçbir ülkede hâkim statüde bulunamayacaklar, o tarihten itibaren Moğollar ve belki de onlarla ittifak kuracak olan Haçlılar tarafından idare edileceklerdi. 1096 Yukarıda zikrettiğimiz vaziyet her ne kadar ihtimallere dayalı olsa da, kesin olarak şunu biliyoruz ki Mısır’ın işgali müslümanlar için hiç de hayırlı neticeler vermeyecek, Kāhire’nin akıbeti Buhara, Semerkand, Gürgenç, Bağdâd, Haleb yahut en azından Dımaşk’ın akıbetinden farklı olmayacak, müslümanlar bir kez daha her bakımdan büyük felaketlere düçar olacaktı. Söz konusu vaziyetin ciddiyeti göz önüne alındığı takdirde Aynicâlût Savaşı’nın da ehemmiyeti idrak edilecektir. Zira bu savaş, istîlânın İslâm dünyasının güneyine inmesini engellemiş, bu şekilde Bilâd-ı Şâm, Mısır, Yemen, Hicâz ve Mağrib’de İslâm hâkimiyetinin devamını sağlamıştır. Gerçi Moğolların istîlâ sırasında işgal ettikleri bölgeler -Suriye hariç- halen onların hâkimiyetinde bulunuyordu. Fakat Memlüklerin mukavemeti ve Moğolları Filistin’de durdurmaları istîlânın daha güneye inmesine kesin olarak engel olmuş, bir bakıma istîlânın İlhanlılar eliyle en hızlı ilerleyen ve en tahripkâr olan kolunu kesmek suretiyle Moğol istîlâsını durdurmuştur. 1097 Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’un muharebeden hemen sonra Rükneddîn Baybars’ı evvelâ Dımaşk’a, oradan da kuzeye sevkederek Suriye’yi Moğollardan temizleme harekâtına girişmesi, 1095 F. H. Âşûr, age., s. 56; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1096 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Runciman, age., III, 266. 1097 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Ğāmidî, age., s. 132; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 302 kendisinin de Dımaşk’ı teslim alması ile Suriye’deki Moğol hâkimiyeti de nihayete ermiş oluyordu. Moğollar zaman zaman Fırat’ı batıya doğru geçerek Suriye’yi taciz edeceklerse de Aynicâlût Savaşı’nın müslümanlara sağladığı faydaları izâle edemeyeceklerdi. Aynicâlût Savaşı Moğolların on yıllar boyunca büyük kuvvetlerle Suriye’ye girmelerini engellemiş, böylelikle başta Bilâd-ı Şâm olmak üzere İslâm âleminin Fırat’ın batısında kalan topraklarında müslümanların canı, malı, ırzı ve arazisi uzun bir zaman için emniyete alınmıştır.1098 Hatta bu savaşın Timurleng’in (771-807/1370-1405) Suriye’yi istîlâ ettiği 804/1401 tarihine dek mezkûr ülkeleri ciddi bir tehditten muhafaza etmiş olduğunu söylemek mümkündür. 1099 Bütün bunlar ışığında Aynicâlût Savaşı’nın en başta gelen neticelerinden biri olarak, Memlüklerin güneye doğru ilerlemekte olan Moğol istîlâsını durdurmak ve İlhanlıları Suriye’den kovarak Fırat’ın doğusuna atmak suretiyle İslâm âlemini her türlü taarruzdan uzun süre korumuş olmaları gösterilebilir. 2. Suriye’deki Eyyûbî Hâkimiyetinin Sona Ermesi ve Mısır ile Suriye’nin Birleştirilmesi İslâm tarihi boyunca birçok hanedan, müslümanların siyâsî liderliği vazifesini deruhte etmiş ve bu vazifenin gereğini yerine getirmek adına gayrimüslim devletlerle siyâsî ve askerî mücadelelerde bulunmuştur. Hulefâ-yi Râşidîn döneminden sonra XI. asrın başlarına kadar İslâm dünyasının siyâsî liderliği Arap menşeli hanedanlar tarafından yürütülmekte olduğu halde, bu tarihten itibaren söz konusu vazifeyi Türkler üstlenerek İslâmiyet’in önde gelen hizmetkârları ve müslümanların hâmileri olma mevkiine yükselmişlerdir. Selçukluların Ortadoğu’ya geldikleri tarihlerden başlayarak da İslâm âleminin liderliği mütemadiyen Ortadoğu’da kurulmuş İslâmTürk devletleri tarafından yürütülmüş, çoğu kez birbirinin devamı olan ve coğrafî olarak da birbirine yakın bölgelerde kurulan bu devletlerin her biri devlet idaresine, askerî nizama, hatta kılık kıyafete dair birçok unsuru ihtiva eden mühim bir mirası selefinden devralmış, sadece kısmî değişikliklere tâbi tutarak halefine ulaştırmıştır. İslâm dünyası Abbâsî Hilâfeti vesilesiyle bir dönem Büyük Selçuklu Devleti’ni (431- 552/1040-1157) siyâsî manada birinci otorite kabul etmiş, ancak henüz Büyük 1098 Sercânî, age., s. 345; Sallâbî, age., s. 162. 1099 Enân, age., s. 163-164; a. mlf., agm., s. 544; Sercânî, age., s. 345. 303 Selçuklu Devleti’nin inkırazı gerçekleşmeden evvel ona tâbi durumda bulunan Türkiye Selçukluları (467-708/1075-1308), Artuklular (495-811/1101-1408) ve Zengîler (521-631/1127-1233) gibi bazı teşekküller de özellikle Haçlılara karşı verilen mücadelede zaman zaman liderlik vazifesini üstlenerek İslâm’ın bayraktarlığını yapmaya layık olduklarını ispat etmişlerdir. Esasen Asya’nın müslümanlarla meskûn büyük kısmında hâkimiyet tesis etmiş olan Hârizmşahlar Devleti (490-628/1097-1231) XIII. asrın ilk çeyreğinde bu sayılan devletlerin birçoğundan daha kuvvetli olsa da, genelde bu devletin hükümdarları müslümanların dinî riyâseti makamında bulunan halîfelerle iyi geçinemediklerinden ötürü onlar tarafından İslâm’ı siyâsî anlamda temsil etme yetkisine layık görülmemişlerdir. Dolayısıyla müslümanların dünyevî liderliği vazifesi Ortadoğu’da kalmış, Zengîlerin hizmetinde bulunan Eyyûbî ailesi tarafından devralınmış ve Mısır, Suriye, el-Cezîre ve Yemen’de hâkimiyet kuran Eyyûbîler (567-658/1171-1260) bilhassa Haçlı Seferleri’ne ve Ortadoğu’daki Haçlı devletlerine karşı verilen mücadeleleri organize etmek suretiyle bu liderliğin hakkını vermişler, bu suretle İslâm tarihinde müstesna bir mevkie sahip olmuşlardır. Bununla birlikte Eyyûbîlerin Selâhaddîn-i Eyyûbî (567-589/1171-1193) devrindeki görkemli zamanları -Haçlılarla mücadele Selâhaddîn’den sonra da devam ettiği halde- bir daha geri gelmemiş, Selâhaddîn’den sonraki Haçlı Seferleri de başarısız olmasına rağmen Eyyûbîlerin cihâd faaliyetlerindeki hızlı ve heyecanlı dönemleri geride kalmıştı. Bunun bir sebebi Selâhaddîn’in vefatından sonra Eyyûbî ailesi içindeki hâkimiyet kavgaları, bir diğeri de Selâhaddîn’in biraderi ve halefi olup kuşkusuz büyük bir siyâsî lider bulunan I. elMelikü’l-Âdil Seyfeddîn Ebûbekir (596-615/1200-1218) devrinde başlayan nispeten sulh taraftarı ve müsamahakâr Eyyûbî siyasetiydi.1100 Eyyûbî hükümdarları el-Melikü’l-Âdil’den sonra Mısır’ı payitaht edinmiş olsalar da Suriye hiçbir vakit ehemmiyetini yitirmemiş, Dımaşk ve Haleb idareciliği daima Kāhire idareciliğinden hemen sonra gelmişti. Bunda Bilâd-ı Şâm’ın müslümanların en yoğun olarak yerleşmiş bulunduğu coğrafya olması kadar, Suriye’nin jeopolitik konumu da etkiliydi. Eyyûbîlerin Mısır’daki son büyük hükümdarı el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’un (637-647/1240-1249) 1100 Şeşen, Eyyûbîler, s. 104; a. mlf., “Eyyûbîler”, DİA, XII, 22. 304 yetiştirmesi olan Bahrî Memlüklerin Mısır saltanatını ele geçirmeleri dolayısıyla Eyyûbîler için Suriye’nin ehemmiyeti bir kat daha artmış oldu. Aslında özellikle Dımaşk hâkimiyetinin Selâhaddîn’den itibaren büyük bir iş olduğu bellidir; buraya hâkim olan kimseler müslümanlar nazarında itibar sahibi olmakta, bir şekilde siyâsî lider addedilmektedirler. Aynicâlût Savaşı Dımaşk başta olmak üzere bir süredir Eyyûbîlerin elinde bulunan Suriye hâkimiyetinin Memlükler tarafından devralınmasına vesile olmuştur. Esasen son Suriye Eyyûbî hükümdarı olan elMelikü’n-Nâsır Selâhaddîn Yûsuf’un Moğollar tarafından tutuklanarak Tebriz’e gönderilmesi ile Suriye’deki Eyyûbî hâkimiyeti nihayete ermişti. Ancak diğer yandan Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır’ı İlhanlılara tâbi bir hükümdar olarak makamına iade etmeyi tasarlıyor, bu yüzden hayatta tutuyordu. Aynicâlût’taki Moğol hezimetine dair haberler Tebriz’e ulaştıktan sonra Hülâgû artık el-Melikü’n-Nâsır’ı yanında tutma lüzumu görmemiş, dahası onu kendisine ihanetle itham ederek öldürtmüştü. Böylelikle Suriye için yeni bir devir başlıyor, Sultan Kutuz’un Rükneddîn Baybars eliyle Moğollardan arındırdığı Suriye, Mısır’ın coğrafî olduğu kadar siyâsî bir tâbii ve devamı haline geliyordu. Sultan Kutuz’un Aynicâlût’taki askerî galibiyeti sonrasında Dımaşk’ı teslim alarak Suriye’yi de Mısır gibi Memlük hâkimiyetine dahil etmek adına yaptığı tevcihât, el-Melikü’l-Mu‘izz İzzeddîn Aybek’in Kāhire’de tahta çıkışıyla birlikte Mısır ve Suriye’nin ayrı birer idârî coğrafya telakki edilmeleri durumunu ortadan kaldırıyor, bu iki ülkeyi tek elde birleştiriyordu. Böylelikle Nûreddîn Mahmûd Zengî ve Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından büyük emeklerle birleştirilmiş olan Suriye ve Mısır, üçüncü kez tek bir hanedanın tâbiiyeti altında birleşmiş oluyor, Nil’den Fırat’a kadar uzanan saha Memlük hâkimiyetine giriyordu.1101 Dikkat edilirse bu iki ülkenin ittihâdı müslümanlar için daima müspet neticeler husule getirmiş, Haçlılarla mücadele bu ittihâdın sağlandığı vakitler daha başarılı hale gelmişti. Bu da gösteriyor ki Haçlı Devletleri, İlhanlı Moğolları ve Kilikya Ermeni Krallığı gibi siyâsî teşekküllere karşı girişilecek mücadelelerden galip çıkmak, Suriye ve Mısır’ın aynı hâkimiyet çatısı altında birleştirilmesine bağlıydı. İşte Aynicâlût Savaşı ve Memlüklerin savaş sonrası 1101 Ğāmidî, age., s. 133, 136; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81, 82; Spuler, age., s. 68; Sercânî, age., s. 347; Sallâbî, age., s. 162-163; Mâcid, agm., s. 159; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455; Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 57-58; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Yüksel Arslantaş, “Memlûk-Moğol Mücadelesi ve Orta Doğu Tarihine Etkileri”, Belleten, XLVII/250, (Aralık 2003), s. 8. 305 faaliyetleri bunu sağlamış; bilhassa el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars (658- 676/1260-1277), el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun (678-689/1279-1290), elMelikü’l-Eşref Selâhaddîn Halîl (689-693/1290-1293) gibi hükümdarlar dönemindeki başarılı siyâsî ve askerî icraatlardan anlaşılacağı üzere, söz konusu ittihat uzun vadede müslümanlar için çok faydalı neticeler vermiştir. Aynicâlût Savaşı, Eyyûbîlerin Suriye’ye yeniden hâkim olma umutlarını da ortadan kaldırmıştır. Vakıa Hama hâkimi el-Melikü’l-Mansûr Muhammed ve Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ gibi hükümdarlar Aynicâlût Savaşı sonrasında Sultan Kutuz’un müsaadesiyle Suriye’deki hâkimiyet bölgelerinde idareciliğe devam etmişlerdi; ancak onlar artık Memlüklere tâbi birer hükümdar idiler ve herhalde Suriye’nin ebediyen Eyyûbî egemenliğinden çıktığının farkındaydılar. Nitekim Aynicâlût’ta Moğolları bozguna uğratacak olan Memlük İslâm ordusu henüz Sâlihiyye’de iken, Hama hükümdarı el-Melikü’l-Mansûr Muhammed’in yanında bulunan meşhur tarihçi İbn Vâsıl ona, “Yâ Hond, inşâallâh hükümdarlık merkezinize döndüğünüz vakit gelip hizmetinize girmek, gölgeniz altında bulunmak isterim.” deyince el-Melikü’l-Mansûr, “Subhânallâh! Nasıl olur da senin zekâna ve mârifetine sahip birisi böyle laflar edip böyle şeyler ümit eder!” şeklinde mukabele etmişti.1102 Demek ki bazı Eyyûbî hükümdarları, Moğollar Suriye’den tardedilse dahi Suriye’de bir daha Eyyûbî hâkimiyetinin kurulamayacağından emin bulunuyorlardı. Zaten, modern bir araştırmacının deyimiyle, “sadece devlerin ayakta kalabileceği bir zamanda cüceler mevkiinde bulunan” Eyyûbî hâkimlerinin1103 böyle bir ortamda Suriye’deki hâkimiyetlerini devam ettirebilmeleri imkan dahilinde değildi. Aynicâlût Savaş’ından sonra Eyyûbîlerin Bilâd-ı Şâm’da bulunan Hama, Hıms ve Kerek kolları bir müddet daha devam edecek, ancak Memlüklerin gücünün ve kendi vaziyetlerinin farkında olmalarından ötürü bu küçük Eyyûbî devletlerinin başında bulunan hükümdarların hiçbiri Suriye hâkimiyetinin peşine düşmeyecektir.1104 1102 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Şeşen, Salahaddin’den Baybars’a, s. 266. 1103 Sercânî, age., s. 347. 1104 F. H. Âşûr, age., s. 55-56; Şeşen, Eyyûbîler, s. 166; Yiğit, age., s. 38; Arslantaş, agm., s. 7. 306 3. Bahrî Memlük Devleti’nin Yükselme Devrine Girmesi ve Memlük Sultanının İslâm Dünyâsının Siyâsî Lideri Haline Gelmesi XIII. asrın ikinci yarısının başında Mısır’da hâkimiyet tesis etmiş olan Memlük Devleti, VII. Haçlı Seferi’nin başarısızlığa uğratılmasında mühim rol oynamış olan el-Memâlîkü’l-Bahriyye sınıfının Mısır’daki Eyyûbî hâkimiyetine son vererek Kāhire merkezli olarak kurduğu devlet idi. Bu devlet tabiî olarak gelişen hadiseler neticesinde teşekkül etmemiş, bilakis köle olarak satın alınıp yetiştirilen ve kendilerinden askerî bir sınıf teşkil olunan memlük gençlerinin kendi efendileri mevkiindeki Eyyûbîlere yaptığı bir darbe sonucu kurulmuştu. Bu durum, doğal olarak başta Suriye’deki Eyyûbî hükümdarları olmak üzere müslümanların tepkisini çekmiş ve dolayısıyla Memlük Devleti, adeta “efendilerine ihanet ettiği düşünülen köleler” tarafından teşkil olunmuştu. Esasen son büyük Suriye Eyyûbî hükümdarı olan el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Memlüklerle mücadelelerinin altında herhalde sadece Mısır hâkimiyetini yeniden ele geçirme arzusu değil, aynı zamanda memlük statüsündeki kimselerin bir Eyyûbî hükümdarına tâbir câizse haksız yere yaptıkları darbenin intikamını alma ve Mısır’da kurulan bu gayrimeşrû saltanatı ortadan kaldırma maksadı bulunuyordu. Çalışmamızın evvelki bölümlerinde bahsettiğimiz üzere Suriye’de hâkim Eyyûbîlerle Mısır’da hâkimiyet kurmuş olan Memlükler arasındaki bu mücadeleler dolayısıyla Memlük Devleti’nin kuruluş dönemi nispeten sancılı geçmiş, iki taraf arasındaki rekabet el-Melikü’n-Nâsır ile Memlükler arasında sürüp giden bir güvensizlik ortamı doğurarak iki tarafın Moğolların Suriye’yi işgal etmesi gibi en kritik bir durumda dahi tam manasıyla fikrî ve amelî noktada ittihât etmesini engellemiş ve bu da bir bakıma Suriye’deki Eyyûbî varlığının sonunu hazırlamıştı. Buna mukabil Aynicâlût’taki Memlük galibiyeti genç Bahrî Memlük Devleti’nin büyük bir hızla güçlenmesine, sınırlarının genişlemesine ve idârî, siyâsî, askerî1105 ve ilmî sahalarda büyük icraatlar yapmasına zemin hazırlamış, bilhassa elMelikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars dönemiyle beraber bir manada Bahrî Memlük Devleti’nin yükselme dönemine girmesine imkan sağlamıştır. Mezkûr icraatlarıyla Memlükler, Eyyûbîlerin siyâsî bakımdan Ortadoğu’da bıraktıkları boşluğu hakkıyla 1105 Günümüz araştırmacılarından Alî es-Sallâbî (age., s. 167-168) Mısır ve Bilâd-ı Şâm’daki Memlük askerlerinin sayısının Sultan Baybars döneminden itibaren artırılmasında ve askerî teçhizatın giderek mükemmel hale getirilmesinde Aynicâlût Savaşı’ndaki galibiyetin tesirli olduğu fikrindedir. 307 dolduracaklar ve bu şekilde onlara layık halefler olduklarını ispat edeceklerdi. Bu şekilde Memlük Devleti, Yavuz Sultan Selim’in Memlük Devleti’nin varlığına son vererek Bilâd-ı Şâm ve Mısır’ı Osmanlı Devleti’ne kazandırdığı tarih olan 923/1517 senesine dek Yakın Doğu’nun en büyük İslâm devleti olarak varlığını sürdürecekti.1106 Memlük Devleti’ne ilk merhalede müslümanlar tarafından meşrû bir siyâsî teşekkül nazarıyla bakılmamasına mukabil, adeta uzun süredir harpçi vasıflarını yitirdikleri görülen Eyyûbîler de Moğol istîlâsına yeteri kadar karşı koymamaları yüzünden müslümanların gözündeki kıymetlerini ve itibarlarını yitirmişlerdi. Filhakika Meyyâfârıkîn hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed’in gazâsı ve el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un Haleb’deki nâibi olan ihtiyar el-Melikü’lMu‘azzam Fahreddîn Tûranşâh’ın Haleb müdafaası istisna edilirse Eyyûbîler Moğolların el-Cezîre ve Suriye’yi istîlâsı sırasında onlara karşı yürütülmesi mutlaka gerekli olan cihâd faaliyetini hakkıyla yürütememişlerdi. Banyas ve Subeybe hâkimi el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın kendi rızası ile İlhan Hülâgû’ya boyun eğmesi, Hıms hâkimi el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın Aynicâlût Savaşı’na kadar geçen sürede Moğol tarafında yer alması ve özellikle Mısır’daki Eyyûbî hâkimiyetinin nihayete ermesinden sonra büyük Eyyûbî sultanı makamına yükselmiş olan Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır’ın kararsızlık ve tedirginlik içerisinde bocalayarak en sonunda Moğollara teslim olması yüzünden Eyyûbîler muhtemelen müslümanlar nazarında ciddi prestij kaybına uğramışlardı. Dolayısıyla müslümanlar arasında bu hanedanın devrinin geçtiği ve onların artık İslâm’ın bayraktarlığını yapmaya layık olmadıkları kanaati oluşmuştu.1107 Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük muzafferiyeti bu kanaati güçlendirdiği gibi, Memlüklerin de İslâm’ın cihâd bayrağını dalgalandırma noktasında ehil olduklarını ortaya koymuştur. Zira Celâleddîn Hârizmşah’ın Hârizmşahlar Devleti’nin inkırazından kendi şehâdetine kadarki süre içerisinde Moğollara karşı yürüttüğü askerî faaliyetlerden sonra yaklaşık 30 sene boyunca hiçbir İslâm hükümdarı Moğollara karşı topyekün bir cihâd hareketi organize edemediği, hatta müslümanların dinî riyâsetini temsil eden Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh dahi buna muvaffak olamadığı halde kendisi bir memlük olan el- 1106 Runciman, age., III, 266; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81-82. 1107 Ğāmidî, age., s. 133; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455. 308 Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz bunu başarmış, o ve yardımcıları Aynicâlût Savaşı’yla birlikte Memlük Devleti’nin cihâda liderlik edebileceğini ve müslümanların hâmiliği vazifesini yüklenebileceğini bilfiil ispat etmişlerdir. Müslümanlar Aynicâlût Savaşı vesilesiyle Memlüklerin Mısır’ı, bu ülkenin asıl hâkimleri olan Eyyûbîlerin elinden cebren aldığını ve dahası onların köle asıllı kimseler olduğunu unutarak onları İslâm’ın hizmetkârları ve İslâm ümmetinin koruyucuları olarak görmeye başlamışlar, onlara hürmet eder hale gelmişlerdir.1108 Bu durumla ilgili kaynaklarımızdan birinde yer alan oldukça çarpıcı bir örneği zikretmeden geçmeyelim. 659 Şevvâl/1261 Eylül tarihinde, yani Aynicâlût Savaşı’ndan bir sene kadar sonra Yemen’de hâkim Resûlî hükümdarı el-Melikü’lMuzaffer Şemseddîn Yûsuf b. Nûreddîn Ömer hacca gitmiş,1109 o devrin âdeti olduğu üzere Mekke-i Mükerreme’de Resûlîlerin hac kafilesinin sancaklarını açtırmıştı. O sırada Sultan Baybars’ın Mısır’dan Mekke’ye gönderdiği Memlük hac kafilesinin sancakları da açılmış bulunuyordu. Bu manzarayı gören Resûlî ümerâsından Emîr İzzeddîn Muhammed b. Ahmed, el-Melikü’l-Muzaffer Şemseddîn’e dönerek ona; “Ey efendimiz, kendi sancaklarınızı Mısırlıların sancakların önce açtırsaydınız olmaz mıydı?” sorusunu yönelttiği vakit el-Melikü’l-Muzaffer Şemseddîn Memlüklerin müslümanlar nezdinde elde ettikleri itibarı ibraz eden şu cümleyi söylemişti: “Ben sadece burada hazır bulunduğum için daha dün Tatarları kırıp geçirmiş olan hükümdarın sancaklarını açtırmakta hiç gecikir miyim!” 1110 Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere Aynicâlût’ta meydana gelen muharebe; önceleri “gâsıp” bir teşekkül kabul edilen Memlük Devleti’nin kendi temellerini sağlamlaştırmasına, kendi varlığına meşrûiyet kazandırmasına, büyüyüp gelişmesine, Moğollarla İslâm dünyası arasında korucuyu bir set oluşturmasına ve iki asır boyunca İslâm dünyasının siyâsî liderliğini elde tutmasına vesile olmuştur.1111 1108 Abbâdî, age., s. 167; Ğāmidî, age., s. 133, 135; Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XXV, (İstanbul 1971), s. 9; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455. 1109 Özaydın, “el-Melikü’l-Muzaffer er-Resûlî”, DİA, XXIX, 75. 1110 Muvaffakuddîn Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. Ebî Bekr ez-Zebîdî el-Hazrecî, el-‘Ukūdü’lLü’lü’iyye fî Târîhi’d-Devleti’r-Resûliyye, (thk. Muhammed Besyûnî Asel), Dâru’l-Âdâb, Beyrut 1983, I, 124; Abbâdî, age., s. 168. 1111 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 346; Yiğit, age., s. 38; el-Ard, agm., s. 317-318; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 455; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 309 4. Moğolların İslâm’a Yaklaşımlarının Değişmesi ve Muhtemel MoğolHaçlı İttifakının Önlenmesi Aynicâlût Savaşı’nın neticelerine dair çalışmalar hazırlayan bazı günümüz araştırmacıları, bu savaşın Moğolların İslâm’a bakış açılarının değişmesine dolaylı yoldan katkısı bulunduğunu da zikretmişlerdir. Esasen Aynicâlût Savaşı sadece iki millet arasında olup bitmiş bir hadise değildi; bu savaş bir bakıma İslâm’ın ve bu dine mensubiyetin de dirilmesi manasını taşıyordu. İran Azerbaycanı’nı merkez edinmiş olan İlhanlıların kuruluş ve gelişme devirlerinde bu devletin hizmetinde birçok Fârs asıllı müslüman memur bulunmaktaydı ve bunlar yine İlhanlı tâbiiyetinde bulunan hristiyanlarla İlhanlı Devleti’nin yüksek rütbelerini, özellikle vezâret makamını elde etme hususunda rekabet halindeydiler. Hristiyan görevlilerin devlet kademelerindeki yüksek mevkileri işgal etmelerinin müslüman tebanın sıkıntı çekmesine sebep olması ihtimali bir tarafa, bu görevlilerin İlhanlı tahtında bulunan kimselere yakınlıkları nispetinde siyâsî ve askerî hamlelere yön vermeleri ve İlhanlıların müslümanlarla savaşa devam etmesini sağlamaları mümkün olabilirdi. Vakıa İlhanlılar sonraları İslâmiyet’i kabul etmelerine rağmen Memlüklerle aralarındaki husumet dinmeyecekti, ancak müslüman olmaları İlhanlıların medenileşmesine katkıda bulunacak ve onları medenî dünyanın bir parçası haline getirecekti. Öyle görünüyor ki Aynicâlût Savaşı’ndaki müslüman galibiyeti İlhanlı hizmetinde bulunan müslüman devlet görevlilerini, devletin esas yönetici tabakasını İslâmiyet’e davet etme hususunda cesaretlendirmiştir. Zira bu savaş, Asya’nın müslüman halkının da ruhen dirilişini netice vermişti; Aynicâlût Savaşı sonrasında başlayan Memlük-İlhanlı soğuk savaşı sırasında herhalde Şark hristiyanlarının zayıflığı ve asırlarca sadece reâyâ mevkiinde bulunmalarının tabiî bir sonucu olan idare kabiliyetinden mahrum oluşları da İlhanlılar tarafından farkedilmeye başlamıştı. Zaten Şark hristiyanlarının Moğol istîlâsını kalben desteklemekten ve Moğolları kurtarıcı olarak karşılayıp onlar namına türlü taşkınlıklar yapmaktan başka Moğollara pek az faydaları dokunmuştu. Oysa Hülâgû’nun istîlâsı boyunca Moğolların hizmetinde Atâ’ Melik Cüveynî, Alâeddîn-i Câsî, Cemâleddîn Kadakay-ı Kazvînî, Müeyyedüddîn İbnü’l-Alkamî, Zeyneddîn el-Hâfızî gibi müslüman olduğu bilinen kimseler bulunmuştu. Dahası İlhanlılar istîlâ ettikleri topraklarda kendilerine 310 boyun eğen birçok müslüman hükümdar ve veziri de istihdam etmişler, hristiyanlara duydukları sempatiye rağmen bu müslüman hükümdarları azledip bunların yerine hristiyan hâkimler tayin etmemişlerdi. Kısacası müslümanların idarecilikteki kabiliyetleri zaten İlhanlılar tarafından bilinmekteydi. Buna rağmen eğer kendisi Nastûrî hristiyan olan Ketboğa, ordusunda bulunan Ermeni, Gürcü ve Antakya Prinkepsliği askerleri gibi hristiyan muavenet kuvvetleriyle birlikte Memlükleri mağlup etmiş olsaydı muhtemelen Moğollar hristiyanlığa sempati ile bakmaya devam edecekler, Moğol taraftarı olan Şark hristiyanlarının Moğollar indindeki hürmetleri ve dokunulmazlıkları bâki kalacak ve belki de İlhanlı bürokrasisinin yüksek mevkilerini bundan böyle hristiyanlar işgal edeceklerdi. Ancak araştırmacıların işaret ettiği üzere Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki süreç İlhanlı bürokrasisindeki müslüman nüfuzunu daha da kuvvetlendirmiş, neticede İlhanlılar devlet kademelerinde muvazzaf olan müslümanlar vasıtasıyla İslâmiyet’in hükümlerini öğrenerek bu dine ısınmışlar, Gāzân Han döneminde de toplu halde İslâm’a girmişlerdir. Öte yandan Aynicâlût Savaşı’nın Memlüklerin itibarını müslümanlar nazarında artırmasının da Moğolların hristiyanlığa duydukları sempatiden yavaş yavaş vazgeçerek İslâm’a ilgi duymalarını sağlamış olması ihtimal dahilindedir.1112 Aynicâlût Savaşı sonrasında başlayan soğuk savaş döneminin neden olduğu bir gelişme de Memlük-Altın Orda münasebetlerinin tesisi ve ilerlemesinde kendisini göstermektedir. el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars döneminde başlayan ilişkiler, Sultan Baybars’ın zaten müslüman olan Altın Orda hükümdarı Berke Han (654- 664/1256-1266) ile mektuplaşmaları ve hediyeleşmeleri vasıtasıyla gelişmiş ve her iki devletin ortak düşmanı konumunda bulunan İlhanlılara karşı siyâsî bir ittifak şeklini almıştı. Biz konumuzun dışında kalması hasebiyle burada bu ittifakı derinlemesine inceleyecek yahut Altın Orda-İlhanlı harbini anlatacak değiliz. Ancak söz konusu ittifakın bahsimizi ilgilendiren yönü, bu ittifakın Aynicâlût Savaşı’nı 1112 Runciman, age., III, 266; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Ğāmidî, age., s. 132, 134; Sercânî, age., s. 350; Sallâbî, age., s. 165; el-Ard, agm., s. 317; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. Döneminde İlhanlıların resmî din olarak İslâm’ı seçtiği İlhanlı hükümdarı Gāzân Han da, halasının kocası ve aynı zamanda Hülâgû’nun İran’da İlhanlılar Devleti’ni kurmasına kadar Moğolların İran valiliğini yapmış olan Argun Aga’nın oğlu olan Emîr Nevrûz’un telkinleriyle, yani müslüman bir devlet görevlisi vasıtasıyla müslüman olmuştu. Bkz. Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 242-243; Grousset, age., s. 379; Spuler, age., s. 106; Yuvalı, age., s. 255; a. mlf., “Gāzân Han”, DİA, XIII, 429. 311 izleyen birkaç yıl içerisinde gerçekleşmiş olması ve bu savaşın tabiî bir neticesi olma vasfına sahip oluşudur. Berke Han, Hülâgû’nun son senelerinde Altın Orda ile İlhanlılar arasında özellikle İlhanlı topraklarının merkezi bulunan İran Azerbaycanı’nın aidiyeti hakkındaki anlaşmazlık yüzünden İlhanlılarla karşı karşıya gelmiş ve onlarla harbe girişmişti. Sultan Baybars devamlı surette Berke’yi Hülâgû’ya karşı tahrik ediyor ve cihâda teşvik ediyordu.1113 Baybars izlediği bu siyaseti Hülâgû’nun oğlu Abaka döneminde de sürdürmüş, Berke Han’ın vefatıyla yerine geçen oğlu Mengü Timur (665-679/1266-1280) zamanında da Memlük-Altın Orda münasebetleri aynı şekilde devam etmişti. Sultan Baybars bu şekilde hem müslüman hükümdarları gazâya teşvik etmekte, hem de Cengiz ailesi dahilindeki anlaşmazlıkları sağlıklı bir Memlük siyaseti için vasıta olarak kullanmaktaydı.1114 Şurası hakikattir ki Memlüklerin mağlubiyeti Berke Han idaresindeki Cuci ulusunu İlhanlılarla mücadelede yalnız bırakacaktı. Oysa Memlüklerin Aynicâlût’ta kazandıkları zafer Memlük-Altın Orda ittifakına zemin hazırlamış ve bu şekilde iki tarafın ortak düşmanı olan İlhanlıların yayılmacı siyasetini dizginlemiş oluyordu. Buna binaen iki müslüman devlet arasında o zaman için putperest olan İlhanlılara karşı kurulmuş olan ittifakı da Aynicâlût muzafferiyetinin ve bu muzafferiyet akabinde Baybars’ın izlediği İlhanlı siyasetinin bir neticesi addetmek lazımdır.1115 Aynicâlût Savaşı, Moğolların Suriye’de bulunan Haçlılarla muhtemel işbirliğine de darbe indirmiştir. Aslında Moğolların Memlüklere galip gelmesi Haçlıların işine gelmemekteydi; zaten bu yüzden onlar Memlük İslâm ordusu Akkâ önlerinde göründüğü vakit sadece Memlüklere yardımda bulunup bulunmama hususunu istişare etmişlerdi, Moğollarla ittifak o zaman için Haçlı devletçiklerinin gündeminde bulunmuyordu. Ancak Haçlılar her ne kadar kendilerini bu harpte 1113 Sultan Baybars, Berke Han’a gönderdiği bir mektupta müslüman olan kimseler üzerine cihâdın farz olduğunu, kişinin kâfir olan akrabalarıyla dahi savaşması gerektiğini, nitekim Hz. Peygamber’in (SAV) kendi akrabalarına karşı cihâd ettiğini ve insanlar “Lâ ilâhe illallâh” deyinceye kadar onlarla savaşılmasını emrettiğini, müslümanlığın sadece dil ile ikrâr ederek değil icraat ile de açığa vurulması icap ettiğini söylemiş, bu cümlelerle onu Hülâgû’ya karşı cihâda davet etmişti. Bkz. İbn Abdüzzâhir, age., s. 88-89. 1114 Grousset, age., s. 367-368; Yakubovskiy, age., s. 42-43; Roux, age., s. 358-359; Yiğit, age., s. 46; Yuvalı, age., s. 200-202; a. mlf., “Mengü Timur”, DİA, XXIX, 138; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 221-222; Enver Konukçu, “Berke Han”, DİA, V, 506. 1115 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 351. Râğıb es-Sercânî, Baybars ve Berke arasındaki münasebete değindiği yerde Aynicâlût Savaşı’nın bir neticesi olarak Altın Orda Devleti bünyesinde birçok ihtidânın gerçekleştiğinden ve bu şekilde Altın Orda’nın hâkimiyet sahasında müslümanların sayısının arttığından da bahsetmektedir. 312 tarafsız görseler ve müslümanları Moğollara tercih etmiş olsalar da, Moğolların muzafferiyeti onlar için büyük bir yıkım manasını taşımayacaktı. Suriye’yi ve Mısır’ı elde etmiş olan İlhan belki de onları -tıpkı Şark hristiyanlarına yaptığı gibiinançlarında ve kendi ikamet mahallerinde serbest bırakacak, kendisine yıllık vergiler ve armağanlar gönderdikleri müddetçe onları taciz etmeyecek ve belki de Suriye’nin en azından bir kısmının idaresini daha onlara bırakacaktı. Nitekim Hülâgû evvelce Antakya Prinkepsliği’ne ait olup ve müslümanlar tarafından fethedilmiş bir kısım toprakları Antakya Prinkepsi ve Trablus Kontu VI. Bohemond’a teslim, daha doğrusu iade etmiş, aynı iyiliği Kilikya Ermeni kralı Hetum’a da yapmıştı. 1116 Akkâ ve Beyrut Haçlıları Moğollara itaat ederek onlardan pekala aynı şekilde ihsan görebilirlerdi. Esasen onlar Aynicâlût Savaşı’ndan bir süre önce İlhanlıların Suriye ordusu kumandanı olan Ketboğa’ya armağanlar göndermişler, bu hareketleriyle - Moğollara doğrudan inkıyat etmemekle birlikte- Moğollarla bölgede herhangi bir problem husule gelmesini arzu etmediklerini ilan etmişlerdi. Fakat diğer yandan aynı Haçlılar Filistin’de Moğollarla karşılaşacak olan Memlük İslâm ordusunu iyi karşılamışlar, bölgede kendilerinden ve hatta iki asra yakın süredir mütemadiyen harp halinde oldukları müslümanlardan daha kuvvetli bir düşman istemediklerini göstermişler, müslümanlara yardım teklifinde dahi bulunmuşlardı. Demek oluyor ki Ortadoğu’daki Haçlı siyaseti anlık olarak değişebiliyor, güç dengesine göre kendisini ayarlıyordu. Moğol galibiyetinin Haçlılar için getireceklerini bilemiyoruz. Fakat ihtimal ki onlar da diğer hristiyanlar gibi Moğollara itaat edecekler, Baron Julien de Sidon gibi fevrî davranışlarda bulunan kimseler adına özür dileme yoluna gidecekler, hatta müslümanlara karşı tertip edilecek seferlerde Moğol ordularına tıpkı VI. Bohemond’un yaptığı gibi askerî destekte bulunacaklar, belki bu sayede Kudüs’ü ve Bilâd-ı Şâm’da ehemmiyet atfettikleri mevkileri geri alma siyaseti güdeceklerdi. Haçlıların Moğollarla ittifak etmeleri yahut onlara boyun eğmeleri de Ortadoğu’daki müslüman hâkimiyeti için felaket manasına gelecekti. Bu ittifak yahut inkıyat gerçekleşecek olsun yahut olmasın, Aynicâlût Savaşı ve dolayısıyla Suriye’deki Moğolların Fırat’ın doğusuna atılması demek, Haçlıların -eğer hakikaten böyle bir planları var idiyse- müslümanlara karşı Moğollarla yapmayı planladıkları işbirliğinin 1116 Grousset, age., s. 364; Runciman, age., III, 261. 313 sonu demek oluyordu.1117 Bu bakımdan Haçlıların Aynicâlût Savaşı’nda Moğollara yardım etmemelerinden ötürü pişmanlık duyduklarını tahmin etmek güç değildir.1118 5. Müslümanların Müdafaa Siyasetini Terkederek Saldırı Pozisyonuna Geçmeleri ve Haçlı Devletlerinin İnkırazının Başlaması Moğol istîlâsının Aynicâlût Savaşı’na kadar gelen her bir safhasında müslümanların müdafaa pozisyonunda bulunduklarını görmüştük. Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın Moğollara karşı verilecek savaşta stratejik bir hata yaparak külliyetli mevcuda sahip Hârizmşah ordusunu şehirlere taksim etmesi ve meydan muharebesinden sürekli kaçınması müslümanlar ve İslâm dünyası için hayırlı neticeler vermemişti. Oysa Celâleddîn Mengübertî’nin Moğollarla doğrudan karşılaşma teklifleri değerlendirilseydi herhalde müslüman orduları psikolojik manada daha dinç olacaklar ve bu durum belki de Moğolları çekingenliğe sevkedecekti. Böyle bir durumda Ortaçağ tarihinin bu en yıkıcı istîlâsına henüz başladığı sıralarda son vermek ihtimal dahilindeydi. Ne yazık ki Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın yanlış hamlesinin bir neticesi olarak Moğollar büyük askerî kuvvetlerle Hârizmşah ülkesini tarümar etmişler, Hârizmşahlar Devleti’nin varlığına son verdikleri gibi yüz binlerce sivil müslümanı da kılıçtan geçirmişlerdi. Ancak Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın mezkûr hatasının İslâm dünyası için bedeli daha ağır olmuştu; Hârizmşahlar gibi kuvvetli bir devletin Moğolların karşısına çıkamaması bütün Asya müslümanlarını korkuya ve ümitsizliğe sevketmiş, bu durum diğer İslâm devletlerini de Moğollara karşı savunma siyaseti gütmeye mecbur etmişti. Hülâgû kumandasında olarak ikinci kez İslâm âlemine isabet eden Moğol istîlâsı sırasında Bağdâd, Haleb, Erbil ve Meyyâfârıkîn gibi şehirler müdafaa savaşları vermişler, bu savaşların neticesi de Orta Asya’da evvelce Moğollara karşı verilen savaşlardan farklı olmamıştı. Kanaatimizce Moğolların yenilmezliğine dair efsanelerin belki en birinci sebebi, İslâm devletlerinin kendi aralarında ittifak edip Moğollara karşı saldırı siyaseti gütmemeleri ve kendi hâkimiyet sahalarında bulunan beldeleri adeta Moğollara karşı çekingen durumda bırakarak savunma savaşı 1117 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sallâbî, age., s. 166; Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, s. 9; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 39; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 1118 el-Ard, agm., s. 317. 314 yapmaya mecbur etmeleriydi. Ne kadar müstahkem olurlarsa olsunlar İslâm şehirlerinin muhasara ve abluka usullerini çok iyi bilen ve tatbik eden Moğol ordularına karşı koyma ihtimalleri yoktu. Üstelik Moğollar kendilerine esir düşen mühendis ve mimarlara emân vererek onları başka beldelerin işgali sırasında istihdam ediyorlar, dahası mesela Hülâgû’nun batı seferi sırasında idare ettiği Moğol ordusunda bulunan Çinli mühendisler gibi bazı silah uzmanlarını savaşlarda kullanıyorlardı. Böylelikle balistik ve lojistik desteği sağlam olan Moğol ordusu yıllarca sürecek kuşatma savaşlarına hazır hale geliyordu. Bunların da ötesinde Moğol askerleri at, köpek, kurt, fare ve hatta insan eti yiyerek hayatta kalabilecek şekilde yetişmişlerdi.1119 Moğol atları da her zaman için arpaya ihtiyaç duymuyordu, bu hayvanlar ayaklarıyla toprağı eşerek çıkardıkları bitki kökleriyle beslenebilmekteydiler. Dolayısıyla Moğollar özellikle kuşatma savaşlarında zahîre sıkıntısı çekmiyorlar, her türlü zorluğa hazır bulunuyorlardı.1120 Zikrettiğimiz bu hususlar ve bilhassa müslümanların saldırı ve ileri harekât şeklinde askerî bir siyaset takip etmemeleri yüzünden galibiyet sürekli Moğollarda kalmış, bundan dolayı da Moğol ordularının “nâmağlûp” ordular olduklarına dair bir kanaat oluşmuştu.1121 Bu saydıklarımıza Moğol askerlerini her daim tahrik eden cihan hâkimiyeti mefkûresi, 1119 Carpini, age., s. 47-48. 1120 İbnü’l-Esîr, age., XII, 318. 1121 Ayrıca Moğolların yenilmezliği efsanesinin Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın Moğollarla ilk karşılaşmasından sonra onların kendi üzerinde bıraktığı tesir ile söylediği sözlerden neşet etmiş olması ihtimali de vardır. Sultan Alâeddîn Muhammed Cengiz’in ordularına karşı tedbirler almak maksadıyla Semerkand şehrinin kalesini tamir ettirdiği ve kalenin hendeklerini değiştirttiği sırada hendekleri işaret ederek, “Üzerimize gelen ordu burayı kırbaçlarıyla doldurur.” demek suretiyle Moğolların kalabalıklığını ve yenilmezliğini ima etmişti. Aynı şekilde Nahşeb’de bulunduğu sırada ahaliye “Başınızın çaresine bakın, bir yere sığınarak kendinizi kurtarın. Moğollara karşı mukavemet mümkün değildir.” diyerek müslümanları ümitsizliğe sevketmişti. Bu şekilde Sultan gittiği mevkilerde bir yandan tedbirler almakta, fakat diğer yandan Moğolların yenilmezliğine dair sözleriyle müslümanların maneviyatını bozmaktaydı. Bkz. Cüveynî, age., s. 322; Kafesoğlu, age., s. 251-252. Sultan’ın bu türlü lafları müslümanlarda hakikaten Moğollara galebe çalmanın imkansızlığı yönünde bir kanaat oluşturmuş, belki de Moğolların yenilmezliği efsanesi buradan türemiştir. Esasen Moğolların istîlâ boyunca devam eden icraatlarına ve muvaffakiyetlerine bakılacak olursa, vaziyetin müslümanların Moğol ordusunun mağlup edilemez oluşu yönünde bir vehme kapılmalarına sebebiyet vermesi tabiî idi. Çünkü bazı İslâm tarihçilerinin belirttikleri üzere Moğolların İslâm ülkelerinin ekserisini istîlâ etmeleri, yönelip de işgal etmedikleri hiçbir coğrafyanın ve savaşıp da bozguna uğratmadıkları hiçbir ordunun kalmamış olması müslümanları Moğollara galip gelme hususunda ümitsizliğe sevketmişti. Bkz. İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’lVerdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71; Cenâbî, age., vr. 305b. Bunlara Hülâgû’nun İslâm hükümdarlarına gönderdiği mektupların tehditvârî üslubu da eklenebilir. Bu mektuplar Moğolların ilâhî güce istinat ettiklerini ve yenilmez olduklarını bildiriyor, böylece müslümanların zihinlerinde Moğolların karşı konulamaz bir kuvvete sahip oldukları imajı uyandırıyordu. Bkz. Aktan, “Sultan Kutuz ve Aynu-Calût”, s. 58. 315 üstün millet olma inancı, hana sadakat vasfı ve kan dökme isteği de ilave edilirse Moğol ordusu ayarında bir orduyu müdafaa savaşıyla yenmenin hayli zor olduğu ve böyle orduların ancak meydanlarda gerçekleşecek imha savaşları ile ortadan kaldırılabileceği anlaşılır. Moğollar hakikaten de Celâleddîn Mengübertî’nin birkaç muharebede kendilerine üstünlük sağlaması haricinde hiç ciddi mağlubiyet almamışlardı. Diğer yandan Celâleddîn’in Moğollara zaman zaman galip gelmesi de onlara karşı meydan muharebesi vermesiyle mümkün olmuştu. Celâleddîn’in muvaffakiyetleri mahalli birtakım zaferler olmaktan öteye gidememiş ve Moğolları durdurmaya kifâyet etmemiş olsa da, onun askerî başarılarından şu netice çıkıyordu: Mevcudu yeterli, askerî disiplini sağlam, zahîresi ve teçhizatı mükemmel bir İslâm ordusu, açık alanda yapılacak bir savaşta Moğollara pekala galebe çalabilirdi. Ancak Celâleddîn Mengübertî’nin şehâdetinden sonra hiçbir İslâm ordusu Moğollar tarafından doğrudan tacize uğramadıkça onlarla savaşa girişmemiş, müslümanlar devamlı olarak müdafaa siyaseti gütmüşlerdi. Büyük bir asker ve örnek bir kumandan olduğunu her fırsatta vurguladığımız el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz ise bu siyaseti değiştirmiş ve -ordusundaki bazı emîrlerin muhalefetine rağmen- Moğollara karşı saldırı şeklinde bir strateji geliştirmişti. Memlüklerin Moğollar üzerine yürüyerek onlarla açık bir alanda yaptıkları ilk büyük muharebe olan Aynicâlût Savaşı hem İslâm ordularında birkaç asır içerisinde gelişen ve çoğu kez köle olarak satın alınmış Türk gençlerinin askerî bir eğitimden geçirilerek yetiştirilmesiyle teşekkül etmiş olan memlük sisteminin faydalarını gösteriyor, hem de saldırı siyasetinin Moğollar karşısında takip edilecek yegane askerî siyaset olduğunu açıkça ortaya koyuyordu. Dolayısıyla Aynicâlût Savaşı; Mısır’da askerî manada bir atılım gerçekleştirerek bu ülkedeki Türk memlüklerin sayısını artıran el-Melikü’s-Sâlih Necmeddîn Eyyûb’u ve ayrıca dayısı Celâleddîn Mengübertî’nin savaş tarzını benimsemiş olan el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’u haklı çıkarıyordu. Bu savaşla Moğolların yenilmezliğine dair söylentilerin birer efsane olduğu, müslümanların 316 müttefiken hareket ederek harbin gereklerini yerine getirmeleri halinde en kuvvetli orduları dahi hezimete uğratabilecekleri açıkça anlaşılmış oluyordu.1122 Bahsettiğimiz saldırı siyasetinin Aynicâlût Savaşı’yla esas ilgisi, bu savaşın müslümanları ayağa kaldırarak Moğollara misillemede bulunmaya teşvik etmesidir. Özellikle Aynicâlût Savaşı’ndan sonraki süreçte büyük güç ve nüfuz sahibi olmuş bulunan Bahrî Memlük Devleti müslümanların müdafaa siyasetini terkederek her türlü düşmana karşı taarruz siyaseti takip etmelerine önderlik ediyordu. Bundan sonra müslümanlar genellikle Moğollar ve Haçlılar gibi düşmanlarına karşı şehirlere kapanıp müdafaa pozisyonu almayacaklar, hariçten gelecek kuvvetlerin kendilerini tehdit etmesini beklemeyecekler, bilakis Ortadoğu’nun halen bazı bölgelerini ellerinde bulunduran bu düşmanları mevzilerinden söküp atmak maksadıyla atağa geçecekler, onları İslâm topraklarından ebediyen kovmaya azmedeceklerdi.1123 Bunun en büyük delili ise Sultan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars’ın saltanatının henüz başında başlayan fetih siyasetidir. Sultan Baybars’ın saldırı siyaseti Suriye sahillerinde bulunan Haçlı Devletleri üzerinde yoğunlaşacak ve onun saltanatı döneminde Kaysâriyye, Arsûf, Safed, Yâfâ, Antakya, Şakîf-i Arnûn (Beaufort), Sâfitâ, Hısnü’l-Ekrâd, Akkar, Kureyn (Montford), Kusayr gibi müstahkem şehir ve kaleler bir bir düşürülerek Bilâd-ı Şâm’daki Haçlı varlığı büyük ölçüde zayıflatılacaktı. Sultan Baybars’ın harekâtı bununla da kalmayacak; Haçlıların elinde bulunan Akkâ ve Trablus topraklarına, ayrıca Kilikya Ermeni Krallığı arazilerine birçok akın yapılacak, Bilâd-ı Şâm İsmâilîlerden arındırılacaktı. Baybars’ın halefi el-Melikü’l-Mansûr Seyfeddîn Kalavun zamanında da Trablus ve Lâzıkiyye Haçlılardan alınacak, nihayet onun oğlu ve halefi olan el-Melikü’l-Eşref Selâhaddîn Halîl döneminde Akkâ fethedilecek, akabinde Sûr, Sayda, Tartûs (Antartus), Beyrût, Aslîs, Hayfâ ve Cübeyl zaptedilerek Ortadoğu’daki Haçlı varlığına son verilecekti.1124 1122 F. H. Âşûr, age., s. 56; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 80; Abbâdî, age., s. 167; Ğāmidî, age., s. 131; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 23; Yiğit, age., s. 39; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276; Arslantaş, agm., s. 7. 1123 F. H. Âşûr, age., s. 56; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1124 Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 464, 465, 470-471, 473-474; Sercânî, age., s. 348-350; Yiğit, age., s. 48, 49, 62, 64; a. mlf., “Kalavun”, DİA, XXIV, 227; M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 358, 359; M. Sobernheim, “Kalavun”, İA, VI, 123; a. mlf., “Halīl al-Malik al-Aşraf Salāh al- 317 Görüldüğü üzere Aynicâlût Savaşı; gerek Mısır ve Suriye’nin birleştirilmesi suretiyle Moğollara ve Haçlılara karşı sarsılmaz bir kuvvetin teşkiline sebebiyet vermesi, gerekse Moğolların uzun bir süre için Bilâd-ı Şâm’dan uzaklaştırılarak müslümanlara diğer düşmanlarıyla mücadele noktasında serbestiyet sağlaması ile Ortadoğu’daki gayrimüslim hâkimiyetinin inkırazına vesile olmuştur. Moğolların Bilâd-ı Şâm’dan çıkarılmaları kuşkusuz aynı coğrafyadaki Haçlı devletleri için sonun başlangıcı manasına gelmekteydi. Aynicâlût Savaşı’yla birlikte müslümanlar Moğolların yenilmez düşmanlar olmadıklarını idrak ederek kendi özgüvenlerine yeniden kavuşmuşlar, bu vesileyle cihâd ve fetih dönemlerinin eski heyecanını hatırlamışlar, Moğol tehdidinin uzaklaşması dolayısıyla da bakışlarını iki asır kadar önce Suriye ve Filistin’de hâkimiyet tesis etmiş olan ve halen adı geçen ülkelerin bazı mühim şehir ve kalelerini ellerinde bulunduran Haçlılara, ayrıca Haçlı Seferleri’nden istifade ile Kilikya’da devlet kurmuş olan Ermenilere çevirerek bu düşmanlarıyla rahatça hesaplaşma imkanı bulmuşlardı. Bu bakımdan Aynicâlût Savaşı’nın tesirlerinin umûmî olduğunu, doğudaki Haçlı devletlerinin inkırazını hızlandırarak uzun vadede Ortadoğu’daki Haçlı hâkimiyetinin sona ermesini sağladığını ve böylelikle Bilâd-ı Şâm’ı bütünüyle İslâm’a iade ettiğini söylemek yerinde olacaktır.1125 6. Kāhire’nin Siyâsî, İlmî ve Kültürel Manada Kıymetinin Artması Aynicâlût Savaşı’nın başta Bilâd-ı Şâm ve Mısır olmak üzere İslâm âleminin Fırat’ın batısında bulunan topraklarını emniyete aldığını, bu şekilde Memlüklerin İslâmiyet’in en birinci hadimleri ve müslümanların hâmileri olma vasfını elde ettiğini söyledik. Bu durum Memlüklerin başşehri olan Kāhire’yi de hiç olmadığı kadar ehemmiyetli bir siyâsî merkez haline getirecekti. Vakıa bu şehir Fâtımîlere (297- 567/909-1171) ve Eyyûbîlere de pâyitaht olmuştu. Bununla birlikte Fâtımîlerin Şiî oluşu ve müslümanların ekserisi tarafından itikâdî ve siyâsî manada tasvip edilmeyişi sebebiyle o zaman için Sünnî müslümanların çokça rağbet etmediği Kāhire, ancak Haçlı Seferleri sırasında siyâsî ve askerî bakımdan daha mühim hale geldikten ve Dīn”, İA, V/I, 159; Kopraman, “Baybars I”, DİA, V, 222; Özaydın, “Halîl b. Kalavun”, DİA, XV, 319. 1125 Runciman, age., III, 266-267; Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 82; Sercânî, age., s. 348; Sallâbî, age., s. 166; el-Ard, agm., s. 317; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 318 Selâhaddîn-i Eyyûbî eliyle 567/1171 tarihinde Sünnî İslâm dünyasına kazandırıldıktan sonra Ortadoğu’nun Bağdâd, Musul, Haleb ve Dımaşk gibi en önemli şehirleri arasına girebilmişti. Memlüklerin İslâm âlemine o zamana kadar isabet eden ve yıkıcılıkta Haçlı Seferlerini dahi geride bırakan Moğol istîlâsını durdurmaları, dolayısıyla İslâm’ın yardımcıları ve müslümanların kurtarıcıları makamına yükselmeleri ise Memlük Devleti’nin başşehri olan Kāhire’yi İslâm dünyasının en mühim siyâsî merkezi haline getirmişti. Zira zamanın en kuvvetli İslâm yöneticileri burada oturuyor, yürütülecek cihâd faaliyetlerine dair her türlü plan burada yapılıyor, Ortadoğu’da müslümanların istikbalini ilgilendirecek tüm kararlar burada alınıyordu.1126 Kāhire, -aşağıda anlatacağımız üzere- yine Aynicâlût Savaşı’nın mühim neticelerinden olan Abbâsî Hilâfeti’nin ihyası ile birlikte İslâm halîfelerinin de başkenti haline gelecek, böylelikle müslümanların nazarında manevî bir kıymet de kazanacaktır. 1127 Bilindiği üzere Moğol istîlâsı sadece bazı İslâm devletlerinin inhitatına ve birçok müslümanın can ve mal kaybına uğramasına yol açmakla kalmamış, İslâm ilim merkezlerinin de tahribine sebep olmak suretiyle, asırlar içerisinde teşekkül etmiş olup insanlık âlemine büyük faydalar sağlamış olan ilmî müktesebâta ağır bir darbe indirmişti. Bu cümleden olarak Orta Asya’da Buhara, Semerkand, Gürgenç, Belh, Herat, Merv, Tirmiz; Ortadoğu’da da Bağdâd, Meyyâfârıkîn1128 ve Haleb gibi mühim ilim merkezleri tarümar edilmiş, birçok yerde her biri birer ilmî mahfil mevkiinde bulunan medreseler, tekkeler ve kütüphaneler mahvedilmiş, ayrıca çok sayıda İslâm âlimi katledilmişti. Moğol istîlâsı sebebiyle ilmî müktesebâtın aldığı darbenin İslâm âlemine verdiği zararlar ayrı bir inceleme konusudur. Ancak şu kadarını belirtelim ki; Moğol istîlâsının sebep olduğu bu yıkım, yani mezkûr şehirler 1126 Sercânî, age., s. 350. 1127 Eymen Fuâd es-Seyyid, “Kahire”, DİA, XXIV, 174. 1128 Zikrettiğimiz İslâm şehirleri gerek büyük kütüphanelere sahip oldukları, gerekse her biri kendi devrinde ve sonrasında şöhret kazanmış İslâm âlimlerinin meskeni makamında bulundukları cihetle bunların çok mühim ilmî merkezlerden sayıldığı zaten bilinmektedir. Diyarbakır şehri ve İslâm tarihi boyunca bu bölgede ikamet eden meşhur kimseler hakkında gençlik yıllarında bir çalışma hazırlamaya başlamış olan Ali Emîrî Efendi, Mir’âtü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid adını verdiği bu kıymetli eserinin mukaddimesinde Âmid (Diyarbakır) ve Meyyâfârıkîn’in (Silvan) de özellikle Eyyûbî hâkimiyeti döneminde külliyetli miktarda kitabı muhtevi büyük kütüphanelere sahip oldukları ve dolayısıyla buraların da dönemin önemli ilim merkezleri arasında bulunduğu bilgisini vermektedir. Bkz. Ali Emîrî, Mir’âtü’l-Fevâ’id fî Terâcimi Meşâhîri Âmid (Diyarbakır Ulemâ ve Eşrâfı), (nşr. Günay Kut-Mesud Öğmen-Abdullah Demir), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2014, I (Mukaddime), 61-62. 319 başta olmak üzere İslâm coğrafyasındaki birçok beldede uzun asırlar ve büyük emekler neticesinde oluşturulmuş bilgi birikiminin, âlimlerin öldürülmesi ve kütüphanelerin tahribi yüzünden sonraki kuşaklara bütünüyle aktarılamaması durumu dünyayı o zaman için büyük bilimsel gelişmelere zemin hazırlayacak bir ortamdan mahrum etmiş, tabir caizse beşerî âlemin ilerleyişini geçici de olsa sekteye uğratmıştı. Fakat Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük muzafferiyeti ve bunun sonucu olarak Moğol ilerleyişinin durdurulması İslâm coğrafyasının Hicâz, Kuzey Afrika ve Mısır gibi istîlâdan masun kalmış kısımlarında ilmî faaliyetlerin devamına vesile oluyor, bilhassa Memlük Devleti’nin pâyitahtı olan Kāhire siyâsî olduğu kadar ilmî bakımdan da gayet mühim bir yer haline geliyordu. Ortadoğu’nun en büyük ilim merkezi olan Bağdâd’ın 656/1258’de Moğollar tarafından işgali ve tahribi, ayrıca Endülüs’teki en mühim İslâm şehri olup ilim dünyasına katkılarıyla meşhur Kurtuba şehrinin 633/1236 senesinde sukutu sebebiyle artık “ilmin kıblesi” olma vasfı Kāhire’de bulunacaktı. Aynicâlût Savaşı ile Mısır’ın ve dolayısıyla Kāhire’nin Moğol istîlâsından muhafaza edilmiş olması bu şehrin âlimlerin ve ediblerin ağırlanıp ikram gördüğü, insanların ilme teşvik edildiği, telif ve tedvin faaliyetlerinin artarak devam ettiği bir ilim beşiği manzarası arzetmesine vesile oluyordu. Yine Mısır’ın ulaşılması güç bir coğrafyada yer alması ve Aynicâlût muzafferiyeti vesilesiyle her türlü tehditten uzak kalmış oluşu bu ülkeyi âlimler için korunaklı ve emin bir melce kılıyor, ilimle iştigal edecek kimselerde burada rahatlıkla ilmî faaliyetlerin yürütülebileceği kanaati uyandırıyor, bu da Kāhire başta olmak üzere bütün Mısır coğrafyasını fevkalâde canlı bir ilmî ve kültürel hayatın merkezi vaziyetine sokuyordu.1129 Özellikle Fâtımîler devrinde kurulan ve Eyyûbîlerin Mısır’ı ele geçirerek Fâtımî Devleti’ne son vermelerinin ardından izledikleri Mısır’ı tamamen Sünnîleştirme siyaseti neticesinde önemsiz hale gelen el-Ezher Aynicâlût Savaşı’ndan çok kısa süre sonra Baybars’ın Memlük tahtına cülusu etmesiyle birlikte eski ehemmiyetini kazanmaya başlamış, 1130 burada Memlük saltanatı gölgesinde 1129 Takkūş, Târîhu’l-Memâlîk, s. 81; Ğāmidî, age., s. 135; Sallâbî, age., s. 166; Yiğit, age., s. 243; Tomar, “Mısır”, DİA, XXIX, 576. 1130 Sultan Baybars Câmi‘u’l-Ezher’i de tamir ettirmiş ve burada da namaz kılınıp hutbe okunmasını sağlamıştı. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 162; Safedî, el-Vâfî, X, 212; İbn Kesîr, age., XIII, 430; İbn Tağrîberdî, age., VII, 169; İbn İyâs, age., I/I, 312. 320 teşekkül eden eğitim ortamı Kāhire’yi ilmî ve kültürel gelişimin sembolü haline getirmiştir. 1131 Kāhire’nin İslâm dünyasının en büyük ilmî ve kültürel merkezi olma vasfını elde etmesinde gerek Aynicâlût’ta kazandıkları zafer, gerekse bu savaşın sonrasında takip ettikleri siyaset sonucu Memlüklerin müslümanlar indinde büyük itibara kavuşarak İslâm dünyasının siyâsî liderliğini elde etmeleri de etkili olmuş olmalıdır. Zira İslâm tarihinin muhtelif safhalarında Abbâsîler, Selçuklular, Eyyûbîler, Timurlular, Bâbürlüler ve Osmanlılar örneklerinde görüldüğü üzere İslâm dünyasının en büyük siyâsî gücü kabul edilen devletler din ve fen ilimlerinin, ayrıca sanatsal faaliyetlerin de en büyük hâmileri addediliyorlar, daha doğru bir ifadeyle, bu devletlerin başında bulunan hükümdarlar ilimleri, sanatları ve bunlarla iştigal eden kimseleri himaye etme gayretinde bulunuyorlardı. Bittabî ilim ve sanat her dönemde daha ziyade İslâm’ın siyâsî manada bayraktarlığını yapmakta olan teşekküllerin gölgesinde gelişiyor; ulemâ ilim halkaları tesis ederek talebe yetiştirmek maksadıyla, sanatçılar da sanatlarını ciddi maddî ve manevî teşviklerle icra edebileceklerini düşündükleri bir bölgede ikâmet etmek arzusuyla İslâm’ın siyâsî manada en büyük temsilcilerinin pâyitahtlarına koşuyorlardı. İhtimal ki aynı durum Memlükler için de geçerli olmuş, Memlük Devleti’nin Aynicâlût Savaşı vasıtasıyla kazandığı haklı itibar bu devletin başşehrini İslâm âleminin ilim başkenti şekline sokmuştur. Memlük Devleti’nin inkırazına kadar da Kāhire İslâm dünyasının ilmî manada en mühim merkezi olma vasfını yitirmeyecek; burada gerek dinî, gerekse müspet ilimlerin birçok dalında dersler ve eserler verecek olan İbn Ebî Usaybi‘a, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, İbn Hallikân, Bûsîrî, İbnü’n-Nefîs, Dîrînî, Abdülmü’min edDimyâtî, İbn Dakīku’l-‘Îd, İbn Seyyidü’n-Nâs, İbn Atâullâh el-İskenderî, Baybars elMansûrî, Safedî, Bedreddîn İbn Cemâ‘a, İbn Kesîr, İbn Fazlullâh el-Ömerî, İbn Şâkir el-Kütübî, Moğultay b. Kılıç, İbnü’l-Mülakkın, İbn Hişâm en-Nahvî, Tâceddîn esSübkî, İbn Haldûn, Muhammed el-Fâsî, Kalkaşendî, İbn Dokmak, Makrîzî, İbn Tağrîberdî, Bulkīnî, Zeynüddîn el-Irâkī, Nûreddîn el-Heysemî, Bedreddîn el-Aynî, İbn Kutluboğa, Sehâvî, İbn Kādî Şuhbe, İbn Hacer el-Askalânî, Halîl b. Şâhin ez- 1131 S. A. Âşûr, “Ezher”, DİA, XII, 59. 321 Zâhirî, Süyûtî, İbn İyâs ve ismini burada zikredemeyeceğimiz daha birçok İslâm âlimi yetişerek İslâm ilim tarihine en parlak çağını yaşatacaklardır.1132 Hulâsa Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük galibiyetinden sonra Kāhire şehri Haçlılara ve Moğollara karşı cihâda uzun müddet liderlik edecek hükümdarların, müslümanların dinî riyâsetini temsil edecek olan halîfelerin, İslâmiyet’in manevî müdafileri olan ve İslâm davetini yayma vazifesini deruhte eden din âlimlerinin, müslümanların manevî dünyalarının imarına çalışacak manevî önderlerin ve müspet ilimlerdeki gelişmelere zemin hazırlayacak fen bilginlerinin buluştuğu ortak bir mekan vaziyetini almış, Osmanlıların Mısır’ı ilhak ederek İslâm’ın dünyasının siyâsî 1132 Muahhar dönem araştırmacılarından Nikola Ziyâde, Memlükler eliyle gerçekleştirilen bütün ilim, kültür ve hatta imar faaliyetlerini Aynicâlût muzafferiyetinin bir neticesi addetmekte, Arap kültürünün ve düşüncesinin gelişmesinde, Arap içtimâî yaşamının tanziminde Aynicâlût Savaşı’nda alınan galibiyetin mühim rolü olduğu görüşünü serdetmektedir. Bkz. “Ayn-ı Câlût’da Moğolların Yenilgisi Arap Medeniyetini Kurtardı”, (trc. İbrahim Ethem Polat), Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, III/11, (Güz 2003), s. 152-153. Ancak Aynicâlût Savaşı’nın bizim de ele aldığımız muhtelif neticelerine değinen Ziyâde’nin bu savaşın Moğol galibiyetiyle neticelenmesi halinde Arap dilinin çok gerileyeceğine dair görüşü (agm., s. 153) tartışmaya açıktır. Dikkat edilirse İlhanlı hâkimiyetindeki İran’da ekserisini Fars kökenli bürokratların teşkil ettiği müellifler eserlerini Fars diliyle kaleme almışlardı; Cüveynî Târîh-i Cihângüşâ’sını, Reşîdüddîn Câmi‘u’t-Tevârîh’ini, Hamdullâh el-Müstevfî Târîh-i Güzîde’sini, Vassâf Tecziyetü’l-Emsâr’ını Farsça yazmıştı ve adı geçen müellifler bu telif faaliyetini Moğolların İran’a hâkim bulunduğu devrede gerçekleştirmişlerdi. Değil Moğol hâkimiyeti altındaki İran’da Fars dilinin gerilemesi, Fars dilinin asırlarca üslupları taklit edilecek en nadide eserlerinin bu dönemde ortaya konması ve hatta bir zaman sonra İlhanlı hükümdarlarının Farsça öğrenmeye başlaması söz konusuydu. Aynı durum evvelce Selçuklu hâkimiyetindeki İran’da da böyle idi; Selçuklu ailesi, ordusu ve bürokratlarının ekserisi Türk olmalarına rağmen Selçuklular devletin resmî dili olarak Türkçe yerine Farsça’yı tercih etmişlerdi. Demek ki herhangi bir coğrafyada teşekkül eden bir devletin dili ile o devleti teşkil eden hâkim unsurun milliyeti arasında doğrudan bir bağ bulunmuyordu. Genellikle bir coğrafyada asırlardır konuşma ve yazma için mütedavil olan, dolayısıyla kendisini ispat etmiş kadim ve kullanışlı dil, hâkim unsurun milliyetine baskın geliyor ve hatta bu hâkim unsuru kendisini kullanmaya mecbur bırakıyordu. Moğollar Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusuna galebe çalmaları halinde belki Mısır’ı ve diğer İslâm ülkelerini istîlâ ve tahrip edeceklerdi, ancak böyle olsa bile Arap diline zikre değer bir zarar veremeyecekler, tam aksine Moğolların Arap ülkelerindeki şahne ve âmilleri Arapça gibi büyük bir dile teslim olacaklar, ayrıca bu coğrafyalardaki telifât -Memlük hâkimiyeti döneminde olduğundan çok daha az ürün vermekle birlikte- yine Arapça olarak devam edecekti. O halde mezkûr durum için kullanılacak doğru ifadeler bizce şu şekilde olmalıdır: Aynicâlût’ta Moğolların galibiyeti büyük ihtimalle İslâm dünyasını ilmî ve kültürel manada büyük bir buhranla karşı karşıya bırakacak, fakat bu durum Arap diline doğrudan tesir etmeyecekti. Bununla birlikte Memlüklerin Aynicâlût’taki muvaffakiyeti Arap dilini ve bu dilin kullanımıyla gerçekleşecek her türlü ilmî ve kültürel faaliyeti kuşkusuz beklenenden çok daha ileri götürmüştür. Bu son cümlemiz, Ziyâde’nin Aynicâlût zaferi sonucunda Arap dilinin birçok Memlük dönemi âlimi ve münşîsi vasıtasıyla geliştiği, daha doğrusu bu dilin söz konusu zafer neticesinde kendisine rahatça gelişeceği bir alan bulduğu yönündeki kanaatiyle (agm., s. 154) de örtüşmektedir. Son olarak Moğolların Memlüklere galip gelerek İslâm dünyasının geri kalanını da tâbiiyetleri altına almalarının Mısır coğrafyası başta olmak üzere İslâm Arap dünyasında -tıpkı İran coğrafyasında olduğu gibi- Moğol yanlısı bir tarihçiliğin ortaya çıkmasına sebep olabileceği, fakat Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin bunu engellediği kanaatinde olduğumuzu söyleyelim. 322 liderliğini ele geçirmelerine kadar da siyâsî, ilmî ve kültürel bakımlardan diğer İslâm şehirlerine karşı üstünlüğünü muhafaza etmiştir. 1133 7. Mısır’da Abbâsî Hilâfeti’nin İhyâsı Aynicâlût Savaşı’nın İslâm dünyası açısından en mühim neticelerinden biri de kuşkusuz Moğollar tarafından ortadan kaldırılan hilâfet makamının ihyâ edilmesiydi. Hülâgû kumandasındaki büyük Moğol ordusu 28 Muharrem 656/4 Şubat 1258 tarihinde Bağdâd’ı işgal etmiş, şehirdeki müslümanların büyük çoğunluğunu katletmiş, şehri oturulamaz hale getirmişti. 14 Safer/20 Şubat günü de Bağdâd’da ikâmet eden son Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh, Hülâgû’nun emriyle oğulları ve akrabalarıyla beraber öldürülmüştü. Bütün bir İslâm tarihi boyunca vukua gelmiş en büyük felaketlerden olan bu hadise neticesinde müslümanlar takriben üç buçuk sene müddetle halîfesiz kalmışlardı. Bu durum müslümanlar için büyük bir zillet ve İslâm âlemi için dinî liderlikten mahrumiyet manasına geliyordu. Dolayısıyla hilâfet makamının ilk fırsatta ihyâsı ve bir şahsın Hz. Peygamber’in (SAV) halîfesi sıfatıyla bu makama geçirilmesi mutlaka gerekliydi. Moğolların Bağdâd’ı işgali sırasında Bağdâd’da mahpus bulunan kimseler Hülâgû’nun emriyle hapisten çıkarılmıştı. Bu mahpuslar arasında yine Abbâsî hanedanı mensuplarından olup Halîfe Müsta‘sım-Billâh’ın da amcası olan Ebü’lKāsım Ahmed b. Muhammed Zâhir-Biemrillâh da bulunuyordu. Ebü’l-Kāsım Ahmed, Moğollar tarafından serbest bırakılması akabinde bir şekilde Bağdâd’dan çıkarak Irâk-ı Arab’daki bazı Arap kabilelerinin arasına karışmış, 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 tarihinde gerçekleşen Aynicâlût Savaşı’nda Moğolların ağır bir hezimete uğratıldığını ve bu vesileyle Türk Bahrî Memlük Devleti’nin Mısır’da hükümranlığını sağlamlaştırdığını öğrendiği andan itibaren de Mısır’a, kısa süre önce Memlük tahtına cülus etmiş olan el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars elBundukdârî’nin yanına gitme planları yapmaya başlamıştı. Bu maksatla o, yanında Benî Hafâce Araplarından bir grup olduğu halde Mısır’a doğru yola çıkarak evvelâ Dımaşk’a geldi, buradan Kāhire’ye hareket etti, 9 Receb 659/9 Haziran 1261’de Sultan Baybars başlarında olduğu halde Memlük devlet erkânı ve aralarında kutsal 1133 Sercânî, age., s. 350; Enân, age., s. 164; a. mlf., agm., s. 544. 323 kitaplarını taşıyan hristiyan ve yahûdîler de bulunan çok sayıda Kāhire sakini tarafından büyük bir merasimle karşılanarak Sultan Baybars’ın kendisine ikâmet mahalli tayin ettiği Kal‘atü’l-Cebel’deki köşküne yerleşti. 13 Receb/13 Haziran günü akdedilen mecliste nesebi okunan ve gerek kendisiyle birlikte Kāhire’ye gelmiş olan kimselerin, gerekse Kāhire’deki bazı din âlimlerinin ve yüksek rütbeli devlet görevlilerinin şehâdetleriyle kendisinin Abbâsî ailesinden olduğu kesinlikle taayyün eden Ebü’l-Kāsım Ahmed, evvelce hilâfet makamında bulunmuş olan biraderi Ebû Ca‘fer el-Mansûr b. Zâhir-Biemrillâh’ın (623-640/1226-1242) unvanı olan “Müstansır-Billâh” unvanıyla otuz sekizinci Abbâsî Halîfesi olarak hilâfet makamına geçti. Sırasıyla Kādi’l-kudât Tâceddîn Abdülvehhâb b. Bintü’l-E‘azz, Sultan Baybars, Şeyhulislâm İzzeddîn b. Abdüsselâm ve rütbelerine göre diğer üst düzey bürokratlar yeni halîfeye bîat ettiler. Halîfe’nin adı Sultan ile birlikte sikkelerde ve hutbelerde yer aldı. Halîfe Müstansır 17 Receb/17 Haziran Cuma günü okuduğu hutbede Abbâsî hanedanının faziletlerini sıraladı ve hilâfet makamının hâmisi olması hasebiyle Sultan Baybars hakkında dua etti. 4 Şâbân/4 Temmuz’da Kāhire önlerinde kurulan otağda Sultan Baybars’a aralarında saltanat alâmetleri de bulunan armağanlar verip başta Sultan olmak üzere hazır bulunan bütün devlet erkânına hilatler giydiren Müstansır-Billâh, Sultan’ı resmen Mısır, Bilâd-ı Şâm, el-Cezîre, Yemen, Hicâz ve ayrıca fethedilecek yeni toprakların hükümdarı tayin etti. Müstansır-Billâh hilâfete geldiği günden başlayarak Abbâsî hilâfetinin eski pâyitahtı olan Bağdâd’ın istirdadına yönelik tasarılarda bulunmaya başlamıştı. Sultan Baybars da bu tasarılara mümkün mertebe destek oluyor, muhtemelen bu şekilde Moğolların Irak’tan da çıkarılacaklarını ümit ediyordu. Bu maksatla 1.060.000 altın gibi büyük bir meblağ harcamak suretiyle Halîfe için gösterişli bir kafile hazırladı. Bu kafile, Halîfe’nin Bağdâd’ı istirdadı halinde onun hizmetinde bulunacak olan vezir, atabekü’l-asâkir, şarâbdâr, üstâdü’d-dâr, cândâr, hâzindâr, devâtdâr ve kâtip gibi devlet görevlilerinden, söz konusu vazifeleri deruhte eden ümerânın maiyetinde bulunan toplam 2700 süvariden, 1134 bazı Arap ve Türkmen kuvvetlerinden ve kölelerden oluşmaktaydı. Sultan bunlara ilaveten Halîfeye tablhâne ve sancaklar da 1134 Bir rivayete göre Sultan Baybars Irak bölgesine giderek Bağdâd’ı istirdat etme hedefinde olan Müstansır-Billâh’ın emrine 10.000 süvari vermeyi tasarlamış, ancak Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarından birinin Halîfe’nin Irak’ta güçlenmesinin Sultan’ın durumunu tehdit edeceği yönünde söylediği sözler üzerine Sultan bundan vazgeçerek Halîfe’ye sadece 3000 civarında asker vermekle iktifa etmişti. Bkz. Makrîzî, es-Sülûk, I, 537. 324 vermişti. Bütün bu hazırlıklar kısa sürede görüldükten sonra 19 Ramazân/17 Ağustos günü Sultan Baybars yanında Halîfe Müstansır-Billâh ve onun için teşkil ettiği kafile olduğu halde Dımaşk’a gitmek üzere Kāhire’den ayrıldı ve 7 Zilkâde/3 Ekim tarihinde Dımaşk’a vasıl oldu. Bu sırada Bedreddîn Lü’lü’ün üç oğlu; Musul hâkimi el-Melikü’s-Sâlih Rükneddîn İsmâ‘îl, el-Cezîre hâkimi el-Melikü’l-Mücâhid Seyfeddîn İshâk ve Aynicâlût Savaşı’ndan sonra Sultan Kutuz tarafından Haleb nâibi nasbedilmiş olup Azîziyye ve Nâsıriyye Memlükleri tarafından makamından indirilerek tevkif edilen, fakat kardeşlerinin ricası üzerine Sultan Baybars tarafından hapisten kurtarılan el-Melikü’s-Sa‘îd Alâeddîn Alî de Sultan Baybars ve Halîfe Müstansır ile birlikte bulunuyorlardı. Sultan, Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarına kendi bölgelerinin hükümdarlığı için taklîdler verdikten sonra onları Irak havalisine doğru yola devam edecek olan Halîfe Müstansır-Billâh’ın hizmetine verdi, 13 Zilkâde/9 Ekim tarihinde de Halîfe’yi ve yanındakileri Irak’a uğurladı. Ancak Irak yolunda elMelikü’s-Sâlih, el-Melikü’l-Mücâhid ve el-Melikü’s-Sa‘îd Halîfe’den ayrıldılar. elMelikü’s-Sâlih Musul’a giderken el-Melikü’l-Mücâhid Moğollardan çekinmesi sebebiyle Kāhire’ye gitti. Bedreddîn Lü’lü’ün oğullarının kendisinden ayrılmalarından sonra Halîfe Müstansır-Billâh da Âne’ye ilerledi ve burada sabık Abbâsî halîfelerinden Müsterşid-Billâh’ın (512-529/1118-1135) soyundan gelmekte olup Haleb hâkimi Şemseddîn Akkuş el-Borlı tarafından “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla halîfe ilan edilen Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Hasen ve onun 700 askeriyle karşılaştı. Buradaki görüşmeler neticesinde Ebü’l-Abbâs Ahmed de MüstansırBillâh’a bîat etti ve birlikte yola devam eden her iki grup Hâdise’den geçerek Bağdâd yakınlarındaki Hît1135 mevkiine ulaştı. Ancak Hülâgû tarafından Irak kumandanı tayin edilmiş olan Kara Buka ve Bağdâd’a şahne olarak bırakılmış olan Alî Bahadır’ın idaresindeki 5000 kişilik Moğol ordusunun da Hît yakınlarına gelmesiyle iki taraf arasında gerçekleşen muharebede Türkmen ve Arapların çarpışmaktan çekinmeleri dolayısıyla müslümanlar ağır bir hezimete uğradılar. Halîfe MüstansırBillâh’ın tüm çabaları ve hatta şecaatle bizzat Moğolların üzerine atılması, Moğollar tarafından pusuya düşürülen İslâm ordusunun bozgununu önlemeye yetmedi. Neticede Halîfe Müstansır-Billâh da dahil olmak üzere müslüman kuvvetinin birçoğu 1135 Fırat üzerinde ve Enbâr’ın yukarısında olup çok sayıda hurma ağacına sahip Bağdâd nahiyelerindendir. Bkz. Yâkūt, age., V, 421. 325 şehid oldu (3 Muharrem 660/28 Kasım 1261). Halîfe’nin muharebeden yaralı vaziyette kurtulduğu ve Irak’taki bazı Arapların yanına iltica ettikten bir müddet sonra aldığı yaralar sebebiyle vefat ettiği rivayeti de mevcuttur. Hît’teki bozgundan çok az sayıda kimse kurtulmuş olup, bunlar arasında kısa süre önce Şemseddîn Akkuş el-Borlı tarafından “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla halîfe ilan edilmiş olan Ebü’l-Abbâs Ahmed de bulunuyordu. Ebü’l-Abbâs Ahmed Moğolların elinden kurtularak 660 Safer/1261 Ocak ayında Dımaşk’a ulaşmış, bundan birkaç ay sonra da Sultan Baybars tarafından davet edilerek 27 Rebîulevvel 660/19 Şubat 1262 günü Kāhire’ye gelmişti. Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsını İslâm’ın ve müslümanların selameti için zaruret addeden Sultan Baybars, 8 Muharrem 661/22 Kasım 1262 tarihinde Ebü’l-Abbâs Ahmed için bir meclis tertip etti, Muhyiddîn İbn Abdüzzâhir tarafından Ebü’l-Abbâs’ın nesebi okundu, kendisinin Abbâsî hanedanına mensubiyeti kesinlikle anlaşıldı ve önce Sultan Baybars, sonra da rütbelerine göre tüm üst düzey devlet görevlileri ona bîat ettiler.1136 Ebü’l-Abbâs Ahmed b. el-Hasen evvelce aldığı unvan olan “Hâkim-Biemrillâh” unvanıyla müslümanların halîfesi ilan edildi. Baybars’ın üç buçuk senelik bir aradan sonra Müstansır-Billâh ile yeniden tesis etmeye çalıştığı hilâfet, bu kez Hâkim-Biemrillâh’ın otuz dokuzuncu Abbâsî halîfesi olarak bu makama geçmesiyle birlikte Osmanlılara devredilinceye kadar Mısır’da, HâkimBiemrillâh’ın evladında kalmak üzere ihyâ edilmiş oluyordu.1137 1136 Ebü’l-Abbâs Ahmed 660 Rebîulâhir/1262 Mart’ında Kāhire’ye geldiği halde Sultan ona 661 Muharrem/1262 Kasım’ına kadar bîat etmemişti. Sultan Baybars herhalde önceki halîfe MüstansırBillâh’ın akıbetini kesin olarak öğrenmeden ve ayrıca yeni halîfenin mesuliyet ve salâhiyetlerini, daha doğrusu onun Memlük saltanatı karşısındaki konumunu tam manasıyla tespit etmeden böyle bir harekete kalkışmak istemiyordu. Bkz. Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, Belleten, LV/214, (Aralık 1991), s. 620-621. 1137 Müstansır-Billâh’ın hilâfet makamına geçişi, Hît civarında Moğollarla savaşa tutuşarak şehid olması ve Hâkim-Biemrillâh’ın onun yerine halîfe ilan edilmesi hakkında geniş malumat için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 213-214, 215, 221; İbn Abdüzzâhir, age., s. 99-112, 115-117, 141-142; İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 231-232; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 60-67, 68, 78; a. mlf., etTuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 40-41, 42-43; Yûnînî, age., I, 441-457, 484-487, 530; Ebü’l-Fidâ, age., III, 212-213; Nüveyrî, age., XXX, 13-20, 47; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 72-84, 86-87, 94; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 75-76, 80-81; İbnü’l-Verdî, age., II, 206-207, 208; Ömerî, age., XXVII, 264-265, 267; Safedî, el-Vâfî, VI, 196-197; ae., VII, 251-252; Yâfi‘î, age., IV, 115, 116, 120; İbn Kesîr, age., XIII, 404-409, 410-411, 413-414; İbn Haldûn, age., s. 1455-1456; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 276-281; Makrîzî, es-Sülûk, I, 528-537, 541-542, 547; Aynî, age., V, 293-311, 315-316, 328-329, 346-349; İbn Tağrîberdî, age., VII, 98-107; Süyûtî, Hüsn, II, 52-59; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 723-726; İbn İyâs, age., I/I, 312-317, 318-319, 320-321; Cenâbî, age., vr. 306a306b; İbnü’l-İmâd, age., VII, 513-514, 528; İbnü’l-Vekîl, age., s. 48; Nazmîzâde, age., s. 112; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 33-35, 41-42; Yiğit, age., s. 42-44, a. mlf., “Müstansır-Billâh”, DİA, XXXII, 119; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 617-621. 326 Görüldüğü gibi Aynicâlût Savaşı ile birlikte Mısır eskisinden daha emniyetli bir coğrafya haline gelmiş ve beş buçuk asır müddetle müslümanların halîfeliği vazifesini sürdürmüş olan Abbâsî hanedanı için melce olmuştu. Buraya ilk kez gelen ve Memlük Devleti’nin pâyitahtında hilâfet makamına geçen Müstansır-Billâh, asırlar boyu ecdadına başkentlik yapmış olan Bağdâd’ı istirdat ederek hilâfetini burada sürdürmeyi düşünmüş, ancak İlhanlıların Irak’taki kumandanlarının harekâtı yüzünden bu mümkün olmamıştı. Mısır’da kendisine bîat edilen ikinci Abbâsî Hâkim-Biemrillâh’tan itibaren Abbâsî ailesi fertler tekrar Bağdâd’a yerleşmeyi düşünmeyecekler, hilâfet yıllarını Kāhire’de geçireceklerdi. Hilâfetin ihyâsı ve bunun Aynicâlût Savaşı’yla ilgisi hakkında belirtilmesi gereken bir husus daha vardır. Memlükler İslâm dünyasının altını üstüne getiren ve müslümanlar tarafından karşı konulamaz bir kuvvet addedilen Moğolları Aynicâlût’ta mahvederek ve onları Bilâd-ı Şâm’dan uzaklaştırarak müslümanlar nazarında büyük itibar kazanmışlardı. Ancak onların saltanatlarına tam bir meşrûiyet temin etme adına hukûkî bir hamlede bulunmaları da gerekliydi. Bu şekilde Memlük hâkimiyeti tüm İslâm âleminde resmen ve hukûkî olarak tanınacağı için ileride karşılaşılması muhtemel her türlü problem ortadan kalkmış olacaktı. Bağdâd’ın işgali sırasında Moğollardan tarafından hapisten çıkarılan Ebü’l-Kāsım Ahmed’in ve onun tedbirsizce Irak bölgesine girerek şehid olmasından sonra yine aynı aileden Ebü’lAbbâs Ahmed’in Mısır’a gelmesi Memlüklere bu fırsatı sağlamış oldu. Sultan Baybars hem samimi bir müslüman olarak Hz. Peygamber’in (SAV) hilâfet makamını yeniden canlandırmak istiyor, hem de bu makamın Memlüklerin himayesinde ve bir mertebeye kadar kontrolünde bulunmasını Bahrî Memlük Devleti’nin tam meşrûiyet kazanması ve bekâsı için zaruri görüyordu. Bu sayede dahilî ve haricî düşmanlara karşı büyük bir kuvvet elde edilmiş olacak, hariçte yürütülecek her türlü siyâsî ve askerî faaliyet sürekli cihâd kisvesine bürünecek, Mısır’da patlak vermesi muhtemel Şiî isyanların önü alınacak, ayrıca Mısır ve Suriye’deki Memlük hâkimiyeti kuvvetlenecekti.1138 Nihayet Sultan Baybars’ın hilâfetin ihyâsına yönelik icraatları Hâkim-Biemrillâh ile müspet netice vermiş, 1138 M. Fuad Köprülü, “Baybars I.”, İA, II, 358; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 458; a. mlf., “Baybars I”, DİA, V, 222; Sallâbî, age., s. 167; Yiğit, age., s. 42-43; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 647. 327 böylelikle Memlükler tam manasıyla İslâm dünyasının siyâsî lideri haline gelmişlerdir. Dolayısıyla Aynicâlût Savaşı, Memlüklerin Moğollar tarafından ortadan kaldırılan hilâfet makamını ihyâ etmelerine ve bu vesileyle onların kendi hâkimiyetlerine kesin bir meşrûiyet kazandırmalarına olanak sağlamıştır. Bu şekilde Baybars’tan itibaren Memlükler hilâfetin Osmanlı hanedanına devredileceği tarihe kadar hilâfetin ve dolayısıyla tüm müslümanların hâmileri mevkiinde bulunacaklardır. 1139 Hilâfetin Mısır’da ihyâsı -önceden de belirttiğimiz gibi- bu ülkeyi diğer İslâm beldelerinden üstün hale de getirecek; buraya dinî manada bir ehemmiyet atfedilecek, burası Sünnet’in yüceltildiği ve bid‘atlere set çekilen bir coğrafya olacak, yine burası âbidlerin, zâhidlerin, âlimlerin ve fâzılların meskeni haline gelecekti.1140 B. AYNİCÂLÛT SAVAŞI’NIN İSLÂM TARİHİ VE MÜSLÜMANLAR AÇISINDAN EHEMMİYETİ 1. İslâm Âleminin Moğollara ve Moğol İstîlâsına Bakışı Moğol istîlâsı ve bu istîlâ sırasında gerçekleşen birçok hadise İslâm tarihinde derin izler bırakmış ve müslümanların dimağında menfi akisler uyandırmıştır. Müslümanların söz konusu hadiselere bakışı, aktardıkları rivayetler ve bunları yorumlayış tarzları ile bir bakıma mâşerî vicdanın temsilciliği vazifesini yerine getirmiş olan muasır İslâm tarihçilerinin eserlerinde açıkça görülmektedir. Konumuz olan Aynicâlût Savaşı’nın İslâm tarihi ve müslümanlar açısından ehemmiyetini iyice kavrayabilmek adına, müslümanların zihninde Moğol istîlâsı ve bizzat Moğollar hakkında oluşan düşünce ve yargıya bir göz atmak lazımdır. 1139 Esasen hilâfetin Memlükler eliyle ihyâsından Osmanlı sultanları tarafından teslim alınmasına kadar geçen süre içinde Abbâsî halîfeleri sadece ismen halîfe olacaklar, devlet işlerine karıştırılmayacaklar, yalnızca müslümanların dinî liderliği makamında bulunacaklardır. Bkz. Sallâbî, age., s. 167; Hakkı Dursun Yıldız, “Abbâsîler”, DİA, I, 38; Aktan, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, s. 647. Yine Memlükler döneminde hilâfetin hükmü Memlük Devleti’nin nüfuzu altında bulunan Mısır, Bilâd-ı Şâm, Yemen, Hicâz ve ayrıca Irak ve Libya’nın bir kısmında câri olacak, ancak Osmanlı Devleti’nin daha geniş coğrafyaları fethederek yeryüzündeki bütün müslümanlar üzerinde bir şekilde tesirli olacak bir hâkimiyet tesis etmesi ve hilâfet ile saltanatı tek elde birleştirmesi sebebiyle hilâfet makamı Osmanlıların yükselme döneminden itibaren tabir caizse müslümanlar için cihanşümul bir mahiyet kazanacaktır. Bkz. Sercânî, age., s. 346-347. 1140 İbn İyâs, age., I/I, 321. 328 1.1. Muâsır Tarihçilerin Eserlerine Göre İslâm Âlemindeki Moğol Algısı Ortaçağ İslâm tarihçileri arasında Moğol istîlâsına dair en teferruatlı ve muteber bilgileri vermiş olan İzzeddîn İbnü’l-Esîr, el-Kâmil adlı eserinin ilgili bölümünde sadece istîlâyı ve bu sırada cereyan eden olayları nakletmekle kalmamış, bu olayların başta kendisi olmak üzere tüm müslümanların hâletiruhiyesine tesirlerini de oldukça hisli ifadelerle aktarmaya çalışmıştır. Onun istîlâya dair meşhur rivayetinin sonraki tarihçiler tarafından mütemadiyen en mühim kaynak telakki edilmesinde bu durumun da etkisi olduğu şüphesizdir. İbnü’l-Esîr Moğol istîlâsına dair kayıtlarına şu ifadelerle başlamaktadır: “Tatarların, diğer adıyla Moğolların İslâm diyarına girişleri hadisesini kaleme almaktan yıllarca çekinip durdum. Bu olayları kaydetmeyi hiç de istemiyordum. Bazen bunu yazmanın gereğine inanıyor, bir adım ileri atarken iki adım geri atıp vazgeçiyordum. İslâm’ın ve müslümanların ölüm haberlerini ve başlarına gelen büyük felaketi yazmak kimin kolayına gidebilir? Kim bu büyük felaketin yazılmasını ve anlatılmasını kolay görebilir? Keşke annem beni doğurmasaydı, keşke bu büyük felaketten evvel ölüp gitseydim! Adım ve sanım unutulsaydı da bu olayla karşılaşmasaydım, böyle bir olayı yaşamasaydım! (...) Bu büyük ve dehşet verici olay, bu muazzam musibet gün ve gecelerimizi kararttı, hayatımızı perişan etti, bölgede yaşayan bütün insanları ve özellikle müslümanları kökünden kazıdı. Şayet birisi çıkar da ‘Cenâb-ı Allâh’ın Hz. Âdem’i (AS) yarattığı günden bu güne kadar bu büyük felaketin benzeri görülmüş ve yaşanmış değildir’ derse mutlaka doğru söylemiş olacaktır. Moğol istîlâsı felaketini yazan tarihler bu olayı bütün dehşetiyle ne kadar anlatıp dursalar yine de kıyısından kenarından geçmemişlerdir diyebilirim. İnsanoğullarının yeryüzünde yaşadığı en büyük musibet ve felaketlerden birisi olarak Buhtunnasr’ın İsrâîloğullarına karşı giriştiği katliam ve Kudüs şehrini tahrip etmesi kaydedilir. Bu lanetli heriflerin (Moğolların) tahrip ettiği ve müslümanların başına getirdiği felaket ne İsrâîloğullarının başına gelen felakete benzemiştir, ne de Kudüs’ün tahrip edilmesine. Harabeye çevrilen her bir şehir Kudüs’ün başına gelen felaketi yaşamıştır. Müslümanlardan öldürülenlerin sayısı İsrâîloğullarından öldürülenlerle kıyaslanamaz. Moğolların bir şehirde öldürdükleri müslüman sayısı belki yeryüzünde yaşayan bütün yahûdîlerin 329 toplamından çok daha fazla idi (...) Dünyanın sonlarına doğru zuhur edecek olan Deccâl, kendisine tâbi olan insanlara dokunmayacak, fakat kendisine muhalefet edenleri yok edecektir. Ama Moğollar yeryüzünde hiç kimseyi sağ bırakmadılar. Kadınları, erkekleri, küçük yaştaki çocukları toptan katliama uğrattılar; hatta hamile kadınların karınlarını deşerek taşıdıkları ceninleri bile öldürdüler. Böyle bir musibet karşısında innâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn, 1141 velâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-‘Aliyyi’l-‘Azîm (Şüphesiz biz Allâh’ın kullarıyız ve yine ona döneceğiz, güç ve kuvvet ancak Yüce ve Büyük olan Allâh’ın yardımı iledir) demekten başka çaremiz yoktur (...) Kulaklar bir benzerini daha işitmiş değildir. Bu felaket başka bir hiçbir felakete benzememektedir. Tarihçilerin ittifakla kaydettiklerine göre dünyanın büyük bir kısmını istîlâ eden Büyük İskender bu kadar süratle istîlâ edememişti. Sonra Büyük İskender on yıl gibi bir müddet içinde istîlâ ettiklerini ele geçirirken pek de kimseyi öldürmüş, katliam yapmış değildi. O sadece geçtiği yerleri itaati altına alarak geçip gidiyordu. Ama bu zalimler yeryüzünün büyük bir kısmını, hatta en güzelini, en mamur ve fevkalâde olanını, halkı en iyi ve yeryüzünde yaşayan insanların en üstün ahlaka ve güzel yaşayışa sahip olan insanlarını bir sene içerisinde tamamen yok edip gittiler. Bu zalimlerin girdikleri şehirlerde onlardan korkmayan ve ‘bugün yarın bana da ulaşıp öldürecekler’ diye endişelenmeyen bir Allâh’ın kulu kalmamıştı. Ayrıca şehirlerine ulaşamadıkları kimseler de yakın bir zamanda bu dehşet verici istîlânın kendilerine ulaşacağını bekleyip durmuşlardı.” 1142 İbnü’l-Esîr bu türlü üzüntü ve yeis ihtiva eden ifadeleri rivayetinin muhtelif yerlerinde de tekrarlamaktadır.1143 XIV. asırda yaşamış muhaddis, müfessir ve tarihçi İbn Kesîr de Moğolların gerek istîlânın ilk döneminde, gerek daha sonraki dönemde icra ettikleri mezâlimi anlatırken birçok kez benzer ifadelere başvurmaktadır. Bu cümleden olarak müellif, Hülâgû’nun 656/1258 senesinde Bağdâd’ın işgali sırasında gerçekleşen büyük katliam münasebetiyle şu ifadeleri kullanmıştır: 1141 Bakara, 2/156. 1142 İbnü’l-Esîr, age., XII, 316-318. 1143 Mesela Moğolların Buhara’yı işgalleri sırasında şehrin iç kalesini kuşatan hendeği camilerdeki minberler ve Kur’ân-ı Kerîm sahifeleriyle doldurduklarını anlattığı yerde (age., XII, 324) müellif, “İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn. Kendisini Sabûr ve Halîm olarak vasıflandıran Cenâb-ı Allâh’a yemin ederim ki O gerçekten Sabûr ve Halîm olmasaydı şu kâfirlerin girişmiş olduğu bu zulme karşı anında onları yere batırırdı.” ifadelerini kullanmaktadır. 330 “Tatarlar Bağdâd şehrine dağıldılar. Ele geçirebildikleri erkek, kadın, çocuk, yaşlı, ihtiyar, genç herkesi öldürdüler. İnsanlar korkularından kuyulara, ot ambarlarına, çöplüklere girip oralarda günlerce gizlendiler, ortaya çıkmadılar. Bazı insan toplulukları da hanlara girip toplanıyorlar, kapıları üzerlerine kilitliyorlardı. Tatarlar bu kapıları kırarak ya da yakarak içeri giriyorlar, içerideki insanlar binaların damlarına kaçıyorlar, Tatarlar onları orada yakalayıp öldürüyorlardı. Öyle ki bu damların oluklarından sokaklara kanlar akıyordu. İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn.” 1144 Yine İbn Kesîr Hülâgû’nun 658/1260 yılında Haleb’i işgalinden bahsederken şunları söylemektedir: “Tatarlar bu sene Safer ayının ikisinde Haleb’e ulaşmışlar, orayı yedi gün süreyle kuşatma altında tuttuktan sonra halka emân vererek şehri ele geçirmişler, sonra halka ihanet edip sayılarını Azîz ve Celîl olan Allâh’ın bildiği miktarda Halebliyi öldürmüşler, mallarını yağmalamışlar, kadınları ve çocukları esir almışlardı. Bağdâdlıların başına gelen felaket ve musibet Haleblilerin de başına gelmişti. Tatarlar şehrin her tarafını kontrolleri altına almışlar, şehrin aziz olanlarını zelil hale getirmişlerdi. İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn.” 1145 Konumuzla alakalı bir diğer husus da İslâm tarihçilerinin Moğollar hakkında kullandıkları tabirlerdir. Moğolların İslâm ülkelerinde yaptıkları tahribata aslında diğer bütün müslümanlar tarafından da verildiğini düşündüğümüz tepkinin bir yansıması addedilecek olan bu tabirler, ekseriyetle Moğollara lanet okuma ve onların kahrını dileme şeklinde karşımıza çıkıyor. Bu tarz tabirlerin sayısı çok fazla olmakla beraber bunlara örnek olarak İbnü’l-Esîr’in Cengiz için kullandığı “mel‘ûn”, 1146 Cûzcânî’nin Güyük için kullandığı “‘aleyhi’l-la‘ne (lanet onun üzerine olsun)”1147 ve “mel‘ûn”, 1148 ayrıca Moğollar için kullandığı “demmerahumullâh (Allâh onları yok etsin, yerle bir etsin)”1149 ve “le‘anehumullâh (Allâh onlara lanet etsin)”, 1150 1144 İbn Kesîr, age., XIII, 364. 1145 İbn Kesîr, ae., XIII, 386. 1146 İbnü’l-Esîr, age., XII, 321. 1147 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 277. 1148 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 133, 281. 1149 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 213. 1150 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 172, 309. 331 Ebû Şâme el-Makdisî ve İbn Abdüzzâhir’in Moğollar için kullandıkları “hazelehumullâh (Allâh onları yüzüstü bıraksın, rezil etsin)”, 1151 “İbn Hallikân’ın Moğollar için kullandığı “mahzûlîn (reziller)”, 1152 Baybars el-Mansûrî’nin Ketboğa Noyan için kullandığı “tâğūt (azgın, zalim)”, 1153 Ebü’l-Fidâ’nın Cengiz ve Hülâgû için ayrı ayrı kullandığı “le‘anehullâh (Allâh ona lanet etsin)”, 1154 İbnü’dDevâdârî’nin Ketboğa için kullandığı “la‘în”, 1155 İbn Kesîr’in Cengiz ve daha sonra Ketboğa için kullandığı “le‘anehullâh”, 1156 Moğollar için kullandığı “kabbahahumullâh (Allâh onları kahretsin)”, 1157 Dımaşk’taki Moğol şahnesi İlbasan, İlbasan’ın karısı, Hülâgû ve ayrıca başta Hilâfet Veziri İbnü’l-Alkamî olmak üzere Moğollarla işbirliği yaptığı iddia edilen bazı kimseler için kullandığı “kabbahallâh/kabbahahullâh” 1158 ve İbn Tağrîberdî’nin Moğollar için kullandığı “mahzûl” 1159 tabirleri gösterilebilir. 1160 Görüldüğü üzere mezkûr tarihçiler eserlerinde Moğollar hakkında genelde aşağılayıcı ve hatta beddua ihtiva eden ifadeler kullanmışlar, bu şekilde Moğol istîlâsından bir şekilde zarar görmüş müslümanların hislerine tercüman oldukları gibi Moğollara karşı kendi şahsî nefretlerini de yansıtmışlardır. Yeri gelmişken İslâm tarihçilerinin Moğollar için kullandıkları bu tarz ifadelerin mazur görülmesi gerektiğini de belirtelim. Bir kısmının ismini zikrettiğimiz bu tarihçilerden hususan Moğol istîlâsına çağdaş olanların Moğolların Ortadoğu’da estirdiği terörün şahidi konumunda bulunmuş olmaları ve İslâm beldelerinin onlar eliyle mahvından büyük ıstırap duydukları göz önünde bulundurulursa bu tarihçilerin Moğollara yahut Moğol istîlâsına karşı büsbütün tarafsız davranmalarını bekleme garabetine düşmemek gerektiği anlaşılacaktır. 1151 Ebû Şâme, Terâcim, s. 121, 198; İbn Abdüzzâhir, age., s. 63. 1152 İbn Hallikân, age., IV, 155. 1153 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, (thk. Abdülhamîd Sâlih Hamdân), s. 43. 1154 Ebü’l-Fidâ, age., III, 127; ae., IV, 2. 1155 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 1156 İbn Kesîr, age., XIII, 196, 398. 1157 İbn Kesîr, ae., XIII, 196. 1158 İbn Kesîr, ae., XIII, 311, 390-391. İbn Kesîr’in kullandığı bu tabirlerin orijinal ibareleri için bkz. age., Mektebetü’l-Ma‘ârif, Beyrut 1988, XIII, 86, 164, 221, 222, 226. 1159 İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 1160 Muasır İslâm tarihçilerinin Moğollar hakkında kullandıkları menfi tabirler ve beddualara dair başka örnekler için bkz. Fatih Yahya Ayaz, “Erken Dönem Memlük Tarihçilerinin Bağdat’ın Moğollar Tarafından İstilâsıyla Alâkalı Rivayet ve Yorumları”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum, (7-9 Kasım 2008), İstanbul, s. 263-266. 332 1.2. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Kurtarıcı Hükümdar Beklentileri Dönem kaynaklarının İslâm âleminin durumunu ve müslümanların sosyopsikolojik ahvalini yansıtacak ifadeleri, müslümanların başında Moğollara karşı duracak muktedir bir hükümdar bulunmaması noktasında da kendisini göstermektedir. İslâm tarihçilerinden bazılarının hem Moğolların muvaffak olma sebepleri arasında gösterdikleri, hem de müslümanların durumunu ortaya koyma adına zikrettikleri mühim bir husus bu “kuvvetli bir hükümdardan mahrumiyet” meselesidir. İbnü’l-Esîr bu durumu, “Tatarlara karşı koyacak ve onları bu istîlâlarından engelleyecek o gün için bir kimse olmadığından dolayı bunların işleri rast gitmiş ve bu istîlâlarını gerçekleştirmişlerdi (...) O sırada Hârizmşah Muhammed bütün çevre illerde ve memleketlerde hâkim olup buraların hükümdarlarını ortadan kaldırmış, bütün yönetimlere son vermiş ve bütün bu bölgelerde tek başına ve yegane sultan olarak kalmıştı. O da Moğollara karşı mağlup olunca artık onları durduracak başka hükümdar da kalmamış, bu ülkeleri ve İslâm diyarını savunacak bir güç bırakılmamıştı.” ifadeleriyle gözler önüne sermektedir.1161 Yine onun istîlânın İslâm dünyasına isabet ettiği senelerde müslüman hükümdarların yiyip içmek ve şehevî arzularını tatmin etmekten başka bir şeyle uğraşmadıklarına dair ifadeleri1162 ve İslâm hükümdarları arasında kendi hevâ ve hevesleriyle uğraşmayıp yahut kendi halkına zulmetmeyi terkedip Allâh yolunda cihâda çıkacak bir kimsenin bulunmadığını ortaya koyan cümleleri1163 de aynı noktaya işaret etmektedir. Bilindiği üzere İslâm hükümdarlarından bazıları, bilhassa Sultan Alâeddîn Muhammed Hârizmşah ve daha sonra oğlu Sultan Celâleddîn Mengübertî Moğollara karşı tedbirler almışlar ve neticesiz de olsa onlarla bazı mücadelelerde bulunmuşlardı. Hârizmşahlar gibi istîlânın başladığı dönemde İslâm dünyasının en kuvvetli siyâsî teşekkülü manzarası arzeden bir devletin iki hükümdarının sırasıyla tarih sahnesinden çekilmesi de bilhassa İbnü’l-Esîr tarafından müslümanların başına gelen büyük bir felaket addedilmiştir. Tarihçi, Moğolların Orta Asya’daki tahribat ve 1161 İbnü’l-Esîr, age., XII, 319. 1162 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 335. 1163 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 460. 333 katliamlarına dair kendisine ulaşan rivayetleri aktardıktan ve Moğolların batıya ilerleyen “el-Muğarribe” kolunun Azerbaycan’a ulaşmasından bahsettikten sonra “Müslümanların başına gelen bu felaket yetmiyormuş gibi diğer bir felaket de sultanları Hârizmşah Muhammed’in ortadan kayboluşu ve nereye gittiğinin bilinmemesi felaketi idi.” cümlesiyle Asya müslümanlığının beşerî bir kuvvet-i muhafazadan mahrumiyetini dile getirmektedir.1164 Konumuzla ilgili olarak İbnü’lEsîr’in Sultan Celâleddîn Mengübertî ve onun faaliyetleri hakkındaki rivayetleri ve değişken kanaatleri de son derece enteresandır. Celâleddîn’in Hindistan’a çekildikten bir süre sonra 622/1225 senesinde tekrar batıya gelerek Gürcülerle gazâya başlamasını anlattığı yerde tarihçi şu cümleleri kurmaktadır: “Gürcüler hemen hemen her gün İslâm diyarına saldırıp müslümanları kılıçtan geçiriyor ve istedikleri malları müslümanlardan alıp geri dönüyorlardı. Biz her gün İslâm diyarının bu bölgesinde meydana gelen bu perişanlığı işittikçe bütün müslümanlar olarak Cenâb-ı Allâh’a yalvarıp burada yaşayan müslümanları ve İslâm topraklarını bu istîlâcı kâfirlerden koruması ve başlarına gelen bu felaketleri giderecek, intikamlarını alacak bir lideri müyesser kılması için dua edip duruyorduk (...) Nihayet Cenâb-ı Allâh burada yaşayan müslümanların ve işgal altında bulunan zavallı kitlenin haline acıyarak ve onlara rahmet nazarıyla bakarak Celâleddîn gibi birisini müyesser kıldı.”1165 Yine İbnü’l-Esîr Celâleddîn’in İsmâilîlerden bir grubu ortadan kaldırmasını anlattığı yerde, “(...) özellikle Moğolların İslâm diyarına girmelerinden sonra bu istîlâ hareketini fırsat bilen İsmâiliyye mezhebi mensupları o güne kadar büyük tahribatlar yapmış ve İslâm diyarına bir hayli zarar vermişlerdi. Fakat Cenâb-ı Allâh müslümanlara karşı yaptıkları bu kötü davranışlarından dolayı Celâleddîn eliyle onların şerlerini uzaklaştırmıştı.” ifadelerini kullanmaktadır.1166 Ancak İbnü’l-Esîr başlangıçta Celâleddîn’den bu şekilde sitayişle bahsettiği ve onun Allâh tarafından İslâm’a ve müslümanlara yardım olarak gönderilmiş bir kimse olduğunu düşündüğü halde; Celâleddîn’in Ahlat gibi mühim bir İslâm şehrini işgal ve tahrip etmesi, ayrıca onun kumandasındaki Hârizm askerlerinin buradaki müslümanlara tatbik ettikleri katliam ve diğer fena davranışlar sebebiyle onu methetmekten vazgeçmiş ve “Gerçekten Ahlat halkının başına gelen felaket kimsenin 1164 İbnü’l-Esîr, age., XII, a. yer. 1165 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 395. 1166 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 432. 334 başına gelmiş değildi. Fakat Cenâb-ı Allâh bu yaptığı kötülüğü Celâleddîn’in yanına koymamış ve ona mühlet vermeden intikam almıştı. İleride Allâh nasip ederse kaydedeceğimiz gibi Allâh bu hareketlerinden dolayı Celâleddîn üzerine Moğolları musallat etmişti.” cümlelerini kurmuştur.1167 Aynı tarihçi Celâleddîn Mengübertî’nin Yassıçimen Savaşı’ndan sonra Âmid taraflarında Moğolların baskınına uğraması ve emrindeki askerin dağılması hadisesini anlatırken, “(...) (Hârizm askerleri) gittikleri her yerde daha evvelki kötü davranışlarından ve insanlara karşı giriştikleri son derece zalimâne tavırlarından ve özellikle Ahlat’taki o affedilmez zulümlerinden dolayı çevre hükümdarları, halk, hatta önüne gelen herkes, tarlada çalışan çiftçilere, yoldaki Kürt ve bedevîlere varıncaya kadar herkes intikam almak için onları tepeleyip durmuştu. Bu onların yeryüzünde çıkardıkları fesattan dolayı başlarına gelen felaket idi. Allâh fesat çıkaranları sevmez. İşte bunlar Celâleddîn’in başına korku üzerine korku, zaaf üzerine zaaf, perişanlık üzerine perişanlık getirmiş, askerleri darmadağın olmuş ve başlarına büyük musibetler gelmişti.” ifadelerini kullanmaktadır.1168 Hârizm askerlerinin hususan Ahlat faciasındaki rolleri sebebiyle İbnü’lEsîr’in Celâleddîn Mengübertî hakkındaki kanaatleri açıkça değişmesine rağmen, onun Celâleddîn’in Moğollar karşısında aldığı bu son bozgunu anlattıktan bir müddet sonra dile getirdikleri hazin olduğu kadar düşündürücüdür: “Bu yıl sona erdiği halde Celâleddîn’in nereye gittiği hakkında bize kesin bir haber ulaşmadı. Öldürüldü mü, sağ mı kaldı, yoksa Moğollardan korkusundan bir yerlerde mi gizlenip kaldı, yoksa bu bölgeleri terkedip başka bir yerlere mi gitti, bir türlü öğrenemedik.” 1169 İbnü’lEsîr’in Moğolların Azerbaycan’ı istîlâsından sonra yer verdiği ve eserinde Celâleddîn hakkındaki son kaydı teşkil eden ifadeler ise şu şekildedir: “628/1230-31 yılı sona erdiği halde hâlâ Celâleddîn’den bir haber alınmış değildi. Hatta 629 yılı Safer ayının son gününe (26 Aralık 1231) kadar ondan hiçbir haber alınmış değildi. Allâh’a tevekkül ettik, en büyük yardımcı O’dur.”1170 1167 İbnü’l-Esîr, age., XII, 451. 1168 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 461. 1169 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 465. 1170 İbnü’l-Esîr, ae., XII, 467. 335 İbnü’l-Esîr örneğinde açıkça müşahede edilmektedir ki, istîlânın gitgide batıya kaydığı ve Ortadoğu’yu tehdide başladığı sıralarda müslümanlar özellikle Moğollara karşı kendilerini muhafaza ve İslâmiyet’i müdafaa edecek muktedir bir hükümdar istemişler ve beklemişlerdir. İbnü’l-Esîr eseri el-Kâmil’in Moğol istîlâsıyla ve Celâleddîn Mengübertî’nin başından geçen hadiselerle alakalı bölümlerinde evvelâ Celâleddîn’in müslümanların iştiyakla beklediği hükümdar olduğunu hissettirmekte, ancak bilahare onu müslümanlara karşı icra ettiği zulümleri sebebiyle tenkit etmekte ve sonradan başına gelenlere onun kendi günahlarının sebep olduğunu söylemektedir. Buna karşın tarihçi, Celâleddîn’in ortadan kaybolmasından sonra adeta nedâmet getirmiş ve Celâleddîn karakterinde bir hükümdarı kaybeden müslümanların artık Moğollara karşı tamamen savunmasız kalmış olmaktan duydukları ıstırabı kendi kaleminden aktarmıştır. İstîlâdan sonraki bir dönemde yaşamış olan İbn Kesîr de Haleb ve Dımaşk Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un 658/1260 senesindeki vaziyetini ve onun Moğollarla savaşmak üzere toplanmış olan İslâm ordusunu terkederek firara başlamasını anlattığı yerde benzer ifadeler kullanmakta, “İnnâ lillâhi ve innâ ileyhi râci‘ûn” demek suretiyle putperest Moğollara karşı bir set teşkil etmesi beklenen İslâm ordusunun başsız kalmasından duyduğu üzüntüyü dile getirmektedir.1171 Eserleri en muteber Ortaçağ İslâm tarihi kaynakları arasında gösterilen her iki tarihçinin de kendilerine ulaşan rivayetleri nakletmekle kalmayıp bu rivayetleri yorumlama ve belli durumlarda gerek kendilerinin, gerekse müslüman kamuoyunun hissiyatını yansıtma usulünü takip ettikleri dikkate alınırsa İslâm âleminin Moğol istîlâsı sırasında ve Aynicâlût Savaşı arifesinde nasıl bir hâletiruhiye içerisinde bulunduğu da kısmen anlaşılmış olur. 1172 1.3. Moğol İstîlâsı Döneminde Müslümanların Uğradığı Felaketler ve Ortaya Çıkan Kıyâmet Beklentisi Bahsettiğimiz zaman diliminde müslümanların psikolojik vaziyetini anlamamıza yardımcı olacak birtakım kayıtlar, yine Moğol istîlâsının gerçekleştiği dönemde yahut bundan bir süre sonra yaşamış bazı İslâm tarihçileri tarafından 1171 İbn Kesîr, age., XIII, 383. 1172 Esasen Moğol istîlâsına çağdaş olan bütün kaynaklara bu nazarla da bakmak lazımdır. Zira özellikle İslâm âleminin o dönemdeki sosyo-psikolojik durumunun anlaşılması, dönemle ilgili daha doğru tespitler ve dolayısıyla daha sağlıklı ilmî çalışmalar yapabilmek için mutlaka gereklidir. 336 kaleme alınan umûmî tarih eserlerinin her bir senede gerçekleşen bazı enteresan hadiseleri aktardıkları kısımlarında mevcuttur. Bu kayıtlara bakıldığında Moğol istîlâsının başladığı yıllardan itibaren İslâm âleminin muhtelif coğrafyalarında fevkalâde tabiat hadiselerinin, büyük felaketlerin ve garip alâmetlerin sayısında bir artış olduğu müşahede edilmektedir. Bunları örneklendirmek gerekirse şu olaylar zikredilebilir: 617 Muharrem/1220 Mart-Nisan tarihinde Bağdâd’da çok şiddetli fırtınalar ve büyük zarara yol açan yıldırımlar,1173 619 Şâbân/1222 Eylül’ünde doğu taraflarında ortaya çıkan, ilk on gün boyunca yalnızca seher vakitlerinde ve fakat müteakip otuz gün boyunca akşamın ilk saatlerinde gözle görülebilen, aynı zamanda her geçen gün kuzeybatıdan bir miktar güneybatıya doğru ilerleyerek nihayet kaybolan son derece kalın kuyruğa sahip bir kuyruklu yıldızın zuhuru, 1174 aynı sene Suriye’de birçok tarım ürününü mahveden çekirgelerin ortaya çıkması,1175 620/1223 senesinde Irak, el-Cezîre, Diyâr-ı Bekr ve Suriye bölgelerinin büyük bir kısmında ortaya çıkarak çok geniş bir sahadaki tarım ürünlerini mahveden kalabalık çekirge sürüleri,1176 621 Receb/1224 Ağustos ayında Bağdâd’da şiddetli yağmurlar, yıldırımlar ve şehri bataklık içerisinde bırakan seller, diğer taraftan Irak’ın diğer bazı bölgelerinde ve ayrıca el-Cezîre ile Diyâr-ı Bekr’de şiddetli kuraklık, çekirge istîlâları, bunların neticesi olarak mahsul elde edilememesi ve dolayısıyla meydana gelen pahalılık ve kıtlık,1177 622 Muharrem/1225 Şubat ayında Bağdâd başta olmak üzere bütün Irak’ta yoğun kar yağışı ve soğuk sebebiyle her tarafta suların donması, Bağdâd’da şiddetli soğuklar sebebiyle ölümler, aynı yılın Safer/Şubat-Mart ayında ay tutulması ve aynı ay içerisinde merkez üssü Musul olmak üzere el-Cezîre, Irak ve çevredeki bazı bölgelerde hissedilen deprem, aynı yılın Rebîulevvel/Mart-Nisan ayında Dicle’nin taşması, aynı yılın Şâbân/Ağustos ayında Irak, Suriye, el-Cezîre ve Diyâr-ı Bekr bölgelerinde şiddetli yağmurlar, yıldırımlar ve seller, aynı yıl Musul, elCezîre ve Suriye’de insanları kedi ve köpek yemeye mecbur eden ve toplu ölümlere yol açan büyük kıtlık, aynı sene yaz mevsiminin başlarına kadar devam eden ve 1173 İbn Kesîr, age., XIII, 203; Aynî, age., IV, 36. 1174 İbnü’l-Esîr, age., XII, 372. Bu hadiseyi kesin bir mevki tayin etmeksizin aktaran, fakat kuyruklu yıldızın görünme ve kaybolma evrelerini teferruatıyla haber veren İbnü’l-Esîr’in ifadelerinden yıldızın Musul’dan da görülebildiği anlaşılıyor. 1175 Sıbt, age., XXII, 260; Ebû Şâme, Terâcim, s. 131; Aynî, age., IV, 83. 1176 İbnü’l-Esîr, age., XII, 377; İbn Kesîr, age., XIII, 213. 1177 İbnü’l-Esîr, age., XII, 384. 337 geniş bir bölgeye yayılan veba ve diğer salgın hastalıklar sebebiyle kitleler halinde ölümler,1178 623/1226 senesinde birincisi Safer/Şubat ayında olmak üzere iki kez ay tutulması, Musul ve el-Cezîre’de çekirge istîlâsı, yağmursuzluk ve dolayısıyla şiddetli kıtlık, akabinde aynı bölgelerde gerçekleşen oldukça iri taneli dolu yağışı sebebiyle birçok hayvanın ve ekinin telef olması, aynı yılın Zilkâde/Kasım ayının sonlarına doğru başlayıp artçılarıyla birlikte otuz küsur gün müddetle devam eden ve Irak’taki birçok meskûn mahallin tahribine sebep olan deprem, aynı yıl Musul civarında bulunmakta olup içinden kaynar su çıkan Aynü’l-Kayyare adlı kaplıcanın suyunun birdenbire soğuması, aynı yıl Irak’taki bir çok yerde türeyen ve şehirlere musallat olan kurtlar, domuzlar ve yılan sürüleri,1179 624/1227 senesinde Musul ve Irak’ın diğer bölgelerinde daha önce görülmemiş şekilde iki kez, üstelik Rebîulevvel/Mart ayında gerçekleşen yoğun kar yağışı.1180 Asıl ilginç olan ise bu felaketlerin ve evvelce görülmemiş garip hadiselerin Moğol istîlâsı fiilen başladığı sıralarda ve hatta Cengiz kumandasındaki Moğol ordularının o zamanki en kuvvetli İslâm devleti olan Hârizmşahların payitahtı Semerkand’ı işgal ettikleri 617 Rebîulevvel/1220 Mart-Nisan tarihinde başlamış ve Cengiz’in öldüğü tarih olan 624/1227 senesinde -bir müddet görülmemek üzere- sona ermiş oluşudur. Bu tarihlerden sonraki bazı hadiseler ve bunlara dair İslâm tarihçilerinin yorumları ise çok daha enteresan olup, bunlar daha ziyade kıyâmet alâmetleri ve gelecekte vuku bulacak bazı mühim olayların işaretleri mahiyetinde nakledilmiştir. Bunlardan birincisi 644 Rebîulâhir/1246 Eylül’ünde Mekke’deki şiddetli fırtına sebebiyle Kâbe-i Muazzama’nın eskimiş örtüsünün yere düşmesi ile ilgilidir. Buna göre dört sene boyunca İslâm coğrafyasının hemen hiçbir tarafından Hicâz’a hacı gelmemesi1181 sebebiyle Halîfe Müsta‘sım-Billâh tarafından Kâbe’nin örtüsü yenilenmemiş, mezkûr tarihte Mekke’de gerçekleşen fırtına da Kâbe’nin siyah örtüsünü yere indirinceye kadar dinmemiş ve neticede Kâbe bir süre örtüsüz kalmıştı. 1178 İbnü’l-Esîr, age., XII, 409-411; İbn Kesîr, age., XIII, 225. 1179 İbnü’l-Esîr, age., XII, 428-429, 430; İbn Kesîr, age., XIII, 237; Aynî, age., IV, 144. 1180 İbnü’l-Esîr, age., XII, 436; İbn Kesîr, age., XIII, 242; Aynî, age., IV, 185. 1181 Bu dönem hadiseleri hakkında malumat veren umûmî tarihlerin hemen tamamı İslâm coğrafyasındaki Moğol işgalleri ve Haçlıların yolları tutmuş olmaları sebebiyle, ayrıca birbirini takip eden büyük salgınlar, kıtlıklar ve doğal felaketler yüzünden müslümanların hac maksadıyla yollara çıkamadıklarına ve dolayısıyla birkaç sene boyunca Hicâz’a dışarıdan hacı gelmediğine dair haberlerde müttefiktirler. 338 Hadisenin konumuzla esas alakalı kısmı ise hadiseyi nakleden İbn Kesîr’in söz konusu olayın Abbâsî Devleti’nin sonunun geldiğine ve “Moğol belası”nın vuku bulacağına delâlet ettiğini ifade etmesidir.1182 Bu yorum ile Kâbe’yi bakımsız vaziyette bırakmaları yüzünden Abbâsîlerin artık Kâbe’nin ve İslâm’ın hizmetkârlığı vazifesini yerine getiremediklerine işaret olunduğu gibi, herhalde hadisenin Abbâsîlerin sembolü olan siyah rengin1183 bundan böyle müslümanlar üzerinde bir hükmünün kalmayacağına alâmet olduğu da belirtilmiştir. Aynı tarihçinin aktardığı 647/1249-50 senesinde Bağdâd’da meydana gelen ve birçok mahalle ile birlikte bazı camilerin zarar gördüğü sel sebebiyle şehirde medfun bazı halîfelerin kabirlerinin sular altında kalması tehlikesine karşı bunların Rusâfe kabristanına nakli hadisesi de -tarihçinin bu kez herhangi bir yorum yapmamasına rağmen- sanki benzer bir duruma işaret etmektedir.1184 Hülâgû’nun İslâm ülkelerini işgal için batıya hareket ettiği ve zaten Moğol tahakkümünde bulunan Orta Asya’ya girdiği 652/1254 senesinden itibaren Bağdâd ve civarında şiddetli yağmurlar, akabinde fındık büyüklüğünde dolu yağışı, gökyüzünün kararması, aynı sıralarda Dicle’nin taşarak tarlaları sular altında bırakması, Fırat’ın taşması ve etrafındaki setleri yıkması ile birlikte Âne, Hadîse, Hît ve Fellûce’de meydana gelen büyük sel felaketleri, 1185 653/1255 senesinde Musul ve Bağdâd’da şiddetli yağmurlar, Dicle’nin taşması ile Bağdâd’ın ve muzâfâtının büyük ölçüde su baskınlarına uğraması, Dârü’l-Hilâfe (hilâfet sarayı) dahil birçok binanın sel dolayısıyla harabeye dönmesi, bu arada Câmi‘u’l-Mansûr ve Câmi‘u’l-Mehdî başta olmak üzere bazı camilerin ve ayrıca zâviyelerin sular altında kalması, birçok evin harap olması, Fırat’ın taşması yüzünden Âne, Hadîse, Hît, Hille ve Enbâr’ın sular altında kalması, hatta bu baskınların Kûfe ve Necef’e ulaşması, Dicle ve Fırat’ın sularının yağmur ve taşkın dolayısıyla birleşmesi ve çok sayıda insanın bu seller sırasında boğularak hayatını kaybetmesi1186 gibi başta Bağdâd olmak üzere özellikle hilâfet toprakları dahilinde vuku bulan olayların da müslümanlar tarafından çok yakında Irak’ın ve hilâfetin 1182 İbn Kesîr, age., XIII, 321. 1183 Abbâsîlerde siyah rengin ehemmiyeti ve kullanımı hakkında bilgi için bkz. Metin Yılmaz, “Emevî ve Abbasî Dönemi Resmi Kıyafetleri”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sa. 26-27, (Samsun 2008), s. 241. 1184 İbn Kesîr, age., XIII, 329. 1185 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 210-211. 1186 İbnü’l-Fuvatî, ae., s. 213, 219-220. 339 başına gelecek daha büyük bir felakete alâmet telakki edildiğini zannediyoruz. Bağdâd’daki müslümanların şehrin büyük felaketlere maruz kalması üzerine istiğfâra ve günahlarının affı için Allâh’a yakarmaya başlamalarında1187 bu telakkinin de tesirli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 654 Rebîulevvel/1256 Mart-Nisan’ına gelindiğinde Bağdâd evvelkilerden daha büyük üçüncü bir sel felaketine maruz kalmıştı. Dicle’nin taşarak bütün şehri istîlâ ettiği bu baskın sırasında birçok can ve mal kaybı yaşandığı gibi çarşı ve pazarlar, mahalleler, medreseler ve -küçük bir kısmı hariç- Dârü’l-Hilâfe’nin tamamı suya gark olmuş, hatta saraya ancak yüzerek yahut teknelerle ulaşmak mümkün olabilmişti. Sel sırasında Halîfe Müsta‘sım-Billâh ve bütün saray ahalisi sarayı terketmişlerdi. Aynı felaket Dârü’l-Vezâre’nin de başına gelmiş, bu arada 380 kadar ev sel suları altında kalarak yıkılmış, birçok kimse selden canını kurtarmak maksadıyla yüksek mevkilere çıkmıştı.1188 Halîfe’nin silah ve zahîre deposunda bulunan pek çok eşya da sel sularına kapılıp zayi olan nesneler arasındaydı. Şehir o kadar şiddetli bir sel ile karşı karşıya kalmıştı ki tekneler şehrin içine girmekte ve sokaklarda dolaşmaktaydı. Fırat da -muhtemelen aynı sıralarda- taşmış ve Âne, Hadîse, Hît, Hille, Düceyl ve daha başka mevkileri sular altında bırakmış, birçok tarlanın mahvına sebep olmuştu. Ancak Irak’ın neredeyse yarısının tahribine yol açan sellerden en ziyade etkilenen şehir kuşkusuz Bağdâd idi; sel suları elli gün müddetle şehirden çekilmemiş, şehirdeki müslümanlar bu son felakette de korku içinde Allâh’a yakarmışlardı.1189 Moğol istîlâsının Hülâgû eliyle gerçekleştirilen ikinci safhasına tekabül eden yıllarda, istîlânın ilk yıllarında görülenlerden çok daha belirgin kıyâmet alâmetlerinden bazılarının İslâm tarihçileri tarafından nakledildiğine şahit oluyoruz. 1187 İbnü’l-Fuvatî, age., s. 210. 1188 Sıbt İbnü’l-Cevzî (age., XXII, 427) bu sel felaketi sırasında Hâlife’nin Üstâdü’d-Dâr’ı ve kendisinin de dayısı olan Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’nin Dârü’l-Hilâfe’den ayrılarak ailesiyle birlikte yüksek bir tepede çadır kurduğunu nakletmektedir. 1189 Sıbt, ae., XXII, a. yer; Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; Reşîdüddîn, age. (İlhanlılar), s. 28; İbnü’lFuvatî, age., s. 227-228; Yûnînî, age., I, 8; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 23; Yâfi‘î, age., IV, 104; İbn Kesîr, age., XIII, 348; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490; Aynî, age., V, 126-127; İbn Tağrîberdî, age., VII, 31-32; Süyûtî, Hüsn, II, 46; İbnü’l-İmâd, age., VII, 455- 456. Reşîdüddîn’in bu sel hadisesini 654/1256 yazının nihayetinde gerçekleşmiş gibi göstermesi yanlışlık eseri olmalıdır. Zira yukarıda gösterdiğimiz Rebîulevvel/Nisan-Mayıs tarihi, sel felaketine ilişkin haberleri bu felaketin mağdurları arasında bulunan dayısı Muhyiddîn İbnü’l-Cevzî’den almış olduğunu anladığımız Sıbt İbnü’l-Cevzî tarafından verilmiş olup esas doğru tarih bu olsa gerektir. 340 Bunlar arasında en dikkat çeken iki alâmetten birisi Hz. Peygamber’in (SAV) kıyâmete dair verdiği haberler arasında yer alan ve kıyâmetin büyük alâmetleri cümlesinden sayılan “Hadramevt1190 bölgesinden zuhur edecek ateş”e dair kayıtlardır. Hz. Ömer’den (ra) nakledilen hadîs-i şerîfte Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kıyâmet gününden önce Hadramevt’ten yahut Hadramevt Denizi tarafından bir ateş zuhur edecek ve insanları toplayacaktır.”1191 Hülâgû devri Moğol istîlâsına şahit olmuş yahut bu istîlâdan sonraki bir dönemde yaşamış olan birçok İslâm tarihçisinin kayıtları ekseriyetle bu hadîste haber verilen ateşin yahut buna benzer bir başka ateşin tam da belirtilen mevkide zuhur ettiğini göstermektedir. Bu kayıtlara göre evvelce Cengiz ve oğulları tarafından mahvedilmiş olan İslâm diyarına Hülâgû’nun büyük bir Moğol ordusuyla birlikte tekrar girdiği 652/1254 senesinde Mekke’den gelen haberler arasında Yemen’in güney kesiminde yer alan Aden’deki bir dağda büyük bir ateşin zuhur ettiği, bu ateşin kıvılcımlarının gece vakti denize kadar ulaştığı ve ateşin bulunduğu yerden gündüz vakitlerinde de büyük bir dumanın çıktığı haberi bulunmaktadır. Bu habere yer veren kaynaklarımız mezkûr ateşin Hz. Peygamber’in âhir zamanda ve kıyâmete yakın bir sırada zuhur edeceğini haber verdiği ateş olduğuna hiç kimsenin şüphesinin kalmadığını, müslümanların muhakkak kopacak olan kıyâmetin vaktinin çok yaklaştığı düşüncesiyle büyük bir korkuya kapıldıklarını, fesattan tevbe ederek hasenâtta bulunmaya ve sadakalar dağıtmaya başladıklarını nakletmektedirler.1192 Hülâgû’nun batı seferinin ilk merhalesini oluşturan İsmâilî bölgelerinin istîlâsının başladığı, akabinde Azerbaycan’a ulaşarak İlhanlılar adıyla anılacak devletin temellerini attığı, diğer taraftan Moğolların Anadolu’ya tekrar girdikleri 654/1256 senesinde vuku bulan olaylara dair kayıtlar, iki sene evvel gerçekleşen hadiselere dair olanlara nispetle daha endişe verici bir ruh halini yansıtmaktadır. O sıralarda Dımaşk’ta bulunan Ebû Şâme el-Makdisî’nin naklettiği üzere 16 1190 Yemen’de, Aden’in doğusunda ve deniz kıyısında yer alan etrafı çöl ile çevrili geniş ve meşhur bir nahiyedir. Bkz. Yâkūt, age., II, 270. َس ” 1191 ا ِقَيا َم ِة تَ ح ُشُر النَّ ب َل يَ وِم ال و ِم ن َن ح ِو بَ حِر َح ضَر َم و َت قَ َ için şerîf i-hadîs şeklindeki ” َستَ . خ ُر ُج نَا ٌر ِم ن َح ضَر َم و َت أ bkz. Tirmizî, Fiten 42, (2217). 1192 Sıbt, age., XXII, 424; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 11-12; Nüveyrî, age., XXIX, 279; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 9; Ömerî, age., XXVII, 234; İbn Kesîr, age., XIII, 341; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 219; Makrîzî, es-Sülûk, I, 486; Aynî, age., V, 92; İbn Tağrîberdî, age., VII, 28-29; İbnü’l-İmâd, age., VII, 440. 341 Cemâziyelâhir 654/11 Temmuz 1256 gecesi, yani ayın 15’ini 16’sına bağlayan gece ay tutulması yaşanmış, ay önce yoğun bir kızıl renge ve sonrasında parlak bir hale bürünmüş; oldukça garip bir hadise olarak hemen ertesi gün de güneş tutulmuş, doğuş vaktinde ve batış vaktine yakın kızıllaşmış olan güneş günlerce ışığı zayıf ve bahsedildiği üzere tuhaf bir renkte olduğu halde doğup batmıştır.1193 Bu ay ve güneş tutulmaları hakkında açıklama biraz ileride verilecektir. Ebû Şâme’nin mezkûr senede gerçekleştiğini haber verdiği esas büyük hadiseler ise bundan sonra başlamaktadır. Bu hadiselerin en mühimi ve yukarıda birincisinin Hadramevt’ten zuhur edecek ateş olduğunu belirttiğimiz kıyâmet alâmetlerinin ikincisi olan “Hicâz’dan zuhur edecek ateş” de başta adı geçen tarihçi olmak üzere birçok İslâm tarihçisinin nakilleri arasında yer almaktadır. Söz konusu hadise ile alakalı olarak Ebû Hureyre’den (ra) nakledilen ve Sahîhayn’da1194 yer alan hadîs-i şerîf şu şekildedir: “Hicâz bölgesinden Busrâ’daki1195 develerin boyunlarını aydınlatacak bir ateş çıkmadıkça kıyâmet kopmayacaktır.”1196 İslâm kaynaklarının 654/1256 senesine ilişkin kayıtları bu senede yine Hz. Peygamber’in (SAV) haber verdiği üzere Hicâz’dan büyük ve parlak bir ateşin çıktığını göstermektedir. Hicâz bölgesinde zuhur eden ateş hakkında kaynaklarımız sadece birtakım haberler aktarmakla kalmamakta, bazı İslâm tarihçileri ateşin çıktığı bölgeden Dımaşk’a gönderilen ve zuhurunu ihbar ettikleri ateş hakkında teferruatlı malumat veren mektupların suretlerini de aynen nakletmektedirler. 5 Receb 654/29 Temmuz 1256 tarihinde kaleme alınarak Medîne’den Dımaşk’a gönderilen ve 10 Şâbân/2 Eylül günü Dımaşk’a ulaşan mektuplara göre, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran günü Medîne’de bir ateş zuhur etmiştir. Güvenilir bir kimse olduğunu söylediği Medîneli bir zattan naklen Ebû Şâme ateşin parlaklığına ve izlenme mesafesine ilişkin şunları söylemektedir: “Medîne’de bu ateşi görenlerden güvenilir birisinin bana haber 1193 Ebû Şâme, Terâcim, s. 189-190; yine ondan naklen bkz. Yûnînî, age., I, 11; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 22; İbn Kesîr, age., XIII, 347-348; İbn Tağrîberdî, age., VII, 33. 1194 İmâm Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Buhârî (ö. 256/870) ve İmâm Ebü’lHüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî’nin (ö. 261/875) tasnif ettikleri, Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en güvenilir kitaplar kabul edilen ve her ikisi de el-Câmi‘u’s-Sahîh adını taşıyan iki hadis kaynağına verilen ortak isimdir. 1195 Dımaşk’ın güneyinde ve Dımaşk’a bağlı kasabalardan olup Kûretü Havrân şeklinde de bilinen ve Araplar arasında çok meşhur olmuş bir mevkidir. Bkz. Yâkūt, age., I, 441. ِبُ صَرى ” 1196 ِ ِل ب ْلِب عنَا َق ا َ ِضي ُء أ ِز، تُ ِح َجا ر ِض ال َ خ ُر َج نَا ٌر ِم ن أ َحتَّى تَ .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki” الَ تَق . ُو ُم ال َّسا َعةُ Buhârî, Fiten 24, (7118); Müslim, Fiten 14, (2902). 342 verdiğine göre, bu kimse o ateşin aydınlığında Teymâ’da1197 mektup yazıldığını işitmiştir.” Yine o zat Ebû Şâme’ye; “O gecelerde evlerimizde bulunuyorduk, adeta her birimizin evinde kandiller bulunuyor gibi (aydınlık) idi (...) Şüphesiz ki bu Yüce Allâh’ın âyetlerinden (mucizelerinden) bir âyet idi.” demiştir. Dımaşk’a ulaşan ve yine 5 Receb/29 Temmuz tarihini taşıyan bir başka mektup 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi Medîne’de büyük bir gürültü duyulduğunu, akabinde büyük bir depremin meydana geldiğini, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma gününe kadar her saat şehrin sallanmaya devam ettiğini, sonra Harre mıntıkasında ve Kurayza’ya yakın bir bölgede alevleri üç minare yüksekliğinde olan büyük bir ateşin zuhur ettiğini, Medîne’nin içindeki her evin bu ateşin ışığını müşahede edebildiğini, Şezâ 1198 Vadi’sine doğru sel halinde akan bu ateşin önüne çıkan her şeyi yiyip bitirmekte olduğunu, ateşin bu halinin zuhur ettiği günden bu mektubun yazıldığı zamana kadar geçen bir aylık müddet içinde değişmediğini, Medîne ahalisinin çok büyük bir sahaya yayılmış olup kızıl ateş dağlarını andıran bu manzarayı dehşetle izlediğini ve bu manzaranın Medîne müslümanlarını büyük bir korkuya sevkettiğini bildiriyordu. Mektubu yazan zat, sözlerine “Allâh akıbeti hayreylesin, bu ateşi vasfetme kudretini kendimde bulamıyorum.” ifadeleriyle son vermekteydi. Bir diğer mektup, yine 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma günü Cuma namazından sonra Medîne’nin doğusunda ve şehre yarım günlük mesafedeki bir mıntıkada yerden fışkıran bir ateşin sel gibi akıp gelerek Uhud Dağı’nın hizasına ulaştığını, Medîne halkının kıyâmetin büyük alâmetlerinden birinin gerçekleşmesi dolayısıyla Ravza-i Mutahhara’ya gidip topluca tevbe ve istiğfâr ettiğini haber veriyordu. Bir mektup da 1 Cemâziyelâhir/26 Haziran Pazartesi günü Medîne’de yıldırım sesine benzeyen bir gürültünün duyulduğunu, iki gün müddetince aralıklarla devam eden bu sesi 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi başlayan ve geceli gündüzlü devam eden on dört adet depremin takip ettiğini, 5 Cemâziyelâhir/30 Haziran Cuma günü Harre bölgesinde yer kabuğunun yarıldığını ve bu yarıktan Mescid-i Nebevî büyüklüğünde bir ateş fışkırdığını, etrafa devasa kıvılcımlar saçarak dört fersah1199 uzunluğunda ve 1197 Suriye ile Vâdi’l-Kurâ arasında bulunan ve Dımaşk hacılarının yol güzergâhında yer alan bir beldedir. Bkz. Yâkūt, age., II, 67. 1198 Mekke yakınlarındaki bir dağın ismidir. Bkz. Yâkūt, ae., III, 345. 1199 Yaklaşık 20 km’ye tekabül eder. 343 dört mil1200 genişliğinde uzanıp kızıl bir derya teşkil eden ateşin evvelâ yer üzerinde ilerlediğini, soğuyup donunca da kurşun rengini aldığını, bu dehşet verici manzara karşısında insanların Allâh’a teveccüh ederek tevbe ettiklerini ve hatta Medîne emîrinin icra ettiği zulümleri terkettiğini bildirmekteydi. Ebû Şâme aynı ateş ile ilgili Medîne kadısı Şemseddîn Sinân b. Abdülvehhâb b. Nümeyle el-Hüseynî’nin bir mektubunu da aynen eserine almıştır. Kadı Şemseddîn bir dostuna yazmış olduğu mektupta 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran Çarşamba gecesi sabaha karşı büyük bir depremin vukua geldiğini, birkaç gün boyunca muhtelif fasılalarla on defa Medîne’nin sarsıldığını, bu depremlerden birinde Hz. Peygamber’in minberinin yerinden oynadığını ve yıkılma tehlikesi geçirdiğini, Cemâziyelâhire’nin 5’ine tekabül eden Cuma günü kuşluk vaktine kadar devam eden sarsıntılardan sonra Harre yolunda mezkûr ateşin zuhur ederek insanları dehşete düşürdüğünü, bu mektubu kaleme alan Kadı Şemseddîn’in Medîne emîrine büyük biz azabın kendilerini beklediğini söylemesi üzerine emîrin kölelerini azat ettiği gibi halktan gaspettiği malları da onlara iade ettikten sonra bütün Medîne halkı ile birlikte 6 Cemâziyelâhir/1 Temmuz Cumartesi gecesi Hz. Peygamber’in kabrinin başına gelerek istiğfâr ettiğini, bu esnada ateşin hâlen nehir gibi akmaya devam ettiğini söylemekteydi. Yine Kadı Şemseddîn ateşin zuhur ettiği günden beri gürültüden ve korkudan dolayı müslümanların yemek yiyemediğini ve uyuyamadığını, ayrıca ayın ve güneşin de son derece sönük vaziyette doğup battığını haber vermekte ve “Allâh’tan afiyet diliyoruz.” ifadesini kullanmaktaydı. Ebû Şâme’nin Medîne’den gelen mektuplar arasında zikrettiği Benî Fâşân kabilesinden bir kimsenin yazdığı mektupta da mezkûr 3 Cemâziyelâhir/28 Haziran gecesi yıldırım gürültüsüne benzeyen bir sesle insanların yataklarından uyandıkları, günahlarına tevbe ederek Allâh’a yalvardıkları, aynı gece başlayıp iki gün boyunca devam eden yer sarsıntılarını müteakip Cuma sabahı büyük bir depremin vukua geldiği, bu son sarsıntının şiddetinden dolayı Mescid-i Nebevî’nin minarelerinin neredeyse birbirine çarptığı, Mescid’in tavanında çatlaklar meydana geldiği, Cuma günü öğle vaktinde sarsıntının durmasının ardından Harre mıntıkasında yerden bir ateşin çıktığı, gökyüzünü siyah bir dumanın kapladığı, şehirdeki ve civardaki bütün müslümanların Mescid-i Nebevî’ye iltica ederek burada istiğfâra başladıkları, semanın ateşin 1200 Yaklaşık 6,5 km’ye tekabül eder. 344 kızıllığından dolayı kıpkırmızı kesildiği, Medîne emîrinin bu hadiselerden endişe ederek haksız vergileri kaldırdığı, adeta şehir büyüklüğüne ulaşmış olan ateşin sel gibi aktığı, ateşin tesiriyle taşların yuvarlanarak büyük yığınlar meydana getirdiği, her gece sabaha karşı büyük uğultuların yükseldiği ve ateşin zuhurundan mektubun yazıldığı güne kadar geçen bir aylık zaman dilimi boyunca ateşin aynı vaziyette yerinde durduğu yönünde haberler verilmektedir. Bu mektubun sahibi muhatabına, “Bu ateşin birçok acayiplikleri vardı. Bunları tümüyle sana açıklamaya muktedir değilim. Benim bunun sadece bir kısmını anlatmam yeterlidir. O günden şimdiye kadar ay ile güneş sanki tutulmuş gibidir.” demek suretiyle söz konusu ateşin etrafa tarif olunamaz bir şekilde dehşet saçtığını ifade etmiştir.1201 Ebû Şâme’den ve onun nakillerini kendi eserlerinde tekrar eden İslâm tarihçilerinden başka, İbn Kesîr’in kendi kayıtları arasında bulunan rivayetler de hadîs-i şerîfte haber verilen tarzda bir ateşin Hicâz’dan zuhur etmiş olduğunu doğrulamaktadır. İbn Kesîr, tıpkı Ebû Şâme gibi bu ateş hadisesinin çağdaşı olan Iraklı tarihçi İbnü’s-Sâ‘î’den (ö. 674/1276) naklen; Medîne’den gelerek 8 Receb 654/1 Ağustos 1256 günü -muhtemelen Bağdâd’a- ulaşan Kaymaz el-Alevî el-Hasenî adlı bir habercinin 2 Cemâziyelâhir/27 Haziran Salı günü Medîne’de deprem meydana geldiğine, deprem sebebiyle Hz. Peygamber’in (SAV) kabrinin şebekelerinin birbirine çarparak ses çıkardığına, Medîne’ye dört fersah mesafede bir ateşin zuhur ettiğine, devasa kıvılcımlar saçan bu ateşin doğu yönünde ilerleyerek önüne çıkan kayaları dahi erittiğine, ateşin sebep olduğu korku dolayısıyla Medîne emîrinin haksızlıklara son verdiğine ve bütün şehir halkının topluca istiğfâr ettiğine dair haberler getirdiğini söylemektedir.1202 Hicâz’da zuhur etmiş olan bu ateşle ilgili İbn Kesîr’in başka bir rivayeti ise son derece ilginç olup ateş hakkındaki hadîs-i şerîfin aynen tahakkuk ettiği kanaatini uyandırmaktadır. Tarihçi, Hicâz’dan ateşin 1201 Bu ateşin zuhuru ile alakalı olarak Medîne’den Dımaşk’a gönderilen mektupların mazmûnları için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 190-193; ayrıca ondan naklen bkz. Yûnînî, age., I, 4-9; Nüveyrî, age., XXIX, 288-290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 18-21; İbn Kesîr, age., XIII, 344-349; Aynî, age., V, 122-126. Söz konusu ateşin zuhuru hakkında malumat veren başka kayıtlar için bkz. Yâfi‘î, age., IV, 101-102; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 227-228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 489-490; İbn Tağrîberdî, age., VII, 32; Süyûtî, Hüsn, II, 46; İbnü’l-İmâd, age., VII, 454. Yalnız İbnü’l-Fuvatî (age., s. 220) Hicâz bölgesinden ateşin zuhurunu yanlışlıkla 653/1255 olayları arasına dercetmiş, İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 242-243) ve herhalde ondan naklen İbnü’l-Verdî (age., II, 189) de bu hadisenin 655/1257 senesinde yahut bundan bir sene evvel (654/1256) gerçekleştiğini belirtmişlerdir. 1202 İbn Kesîr, age., XIII, 351. 345 zuhur ettiği sene 12 yaşında bulunan ve kendisinin Dımaşk’ta görüştüğü Kâdi’lkudât Sadreddîn Alî b. Ebü’l-Kāsım et-Temîmî’nin şu sözlerini nakletmiştir: “Bir bedevînin babama mezkûr olayı anlatırken şöyle dediğini işittim: ‘O gecelerde biz Busrâ’da iken Hicâz diyarında ortaya çıkan ateşin ışığında develerin boyunlarını görürdük.’”1203 Zehebî ve Makrîzî de hadise vukua geldiği sırada Busrâ’da bulunan bazı Arapların kendi develerinin boyunlarının mezkûr ateşin ışığı ile aydınlandığını gördüklerine dair birer rivayete yer vermektedirler. 1204 654/1256 senesinde vuku bularak müslümanları bir kez daha rencide eden hadiseler arasında Mescid-i Nebevî’de çıkan yangın da yer almaktadır. Ebû Şâme’nin ve ekseriyetle ondan naklen diğer İslâm tarihçilerinin rivayet ettiği üzere bu senenin 1 Ramazân/22 Eylül Cuma gecesinde kılınan ilk Terâvîh namazından sonra elinde bir ateş olduğu halde Mescid’in ambarına girmiş olan bir kimse1205 yangına sebep olmuş, Mescid’in kuzeybatı köşesinde başlayan yangın kapıların ve tavanın tutuşmasına yol açmış, akabinde kıble tarafını alevler içinde bırakmıştı. Yangın başladığı sırada uyumaya hazırlanmakta olan şehir halkının derhal yetişerek yangını kontrol altına alma adına sarfettikleri tüm çabaya rağmen Mescid’in tavanı tamamen yanmış, Mescid’in bazı sütunları devrildiği gibi kurşundan mâmül kısımlar da erimişti. Bir türlü söndürülemeyen yangın Hz. Peygamber’in (SAV) hücresine de sıçramış ve hücrenin tavanını harap etmişti. Mescid-i Nebevî yangından o derece etkilenmişti ki müslümanlar ertesi gün Cuma namazı kılacak yer aramaya başlamışlardı.1206 1203 İbn Kesîr, age., XIII, 350-351; ayrıca ondan naklen bkz. Aynî, age., V, 127-128. 1204 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 22; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490. 1205 Yâfi‘î’nin (age., IV, 103) ve İbnü’l-İmâd’ın (age., VII, 455) kayıtlarına göre bu kişi Mescid-i Nebevî’nin temizliğinden sorumlu hademelerden Ebû Bekr el-Merâgī olup onun elinde tuttuğu kandilin yanmakta olan fitilinin yere düşmesi ile mezkûr yangın çıkmıştır. Ancak Şeyh Yâfi‘î hadiseyi anlattığı yerde bunun bir kaza neticesinde gerçekleştiğini ve hatta Ebû Bekr’in kendisinin de bu kaza sonucunda yanarak vefat ettiğini özellikle belirtmektedir. 1206 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; Yûnînî, age., I, 10; Nüveyrî, age., XXIX, 292; Zehebî, Târîhu’lİslâm, XLVIII, 24; Yâfi‘î, age., IV, 103; İbn Kesîr, age., XIII, 352; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 228; Makrîzî, es-Sülûk, I, 490; Aynî, age., V, 128; İbn Tağrîberdî, age., VII, 32; Süyûtî, Hüsn, II, 49- 50; İbnü’l-İmâd, age., VII, 455. Şeyh Yâfi‘î (age., IV, a. yer) bu yangın sonunda Mescid-i Nebevî’nin duvarlarından, ayrıca Ömer b. Abdülazîz’in Hz. Peygamber’in (SAV) hücre duvarının etrafında Hz. Peygamber’in kabri ile Mescid’i ayırmak için inşa ettirdiği ve beş adet direğin üzerinde yükselen duvardan başka pek az şeyin ayakta kaldığını ifade etmektedir. Tıpkı Medîne’de zuhur eden ateşe dair haberinde olduğu gibi Mescid-i Nebevî’deki yangına da 653/1255 hadiseleri arasında yer veren İbnü’l-Fuvatî (age., s. 220) ile yine bu yangın olayına 655/1257 senesi olaylarını anlattığı yerde değinen İbn Fazlullâh el-Ömerî (age., XXVII, 243) yangın sırasında Hz. Peygamber’in üzerinde hutbe 346 Görüldüğü gibi 652-654/1254-1256 seneleri aralığı İslâm coğrafyasının Ortadoğu’da yer alan en mühim kısmı için büyük felaketlerin gerçekleştiği ve bir kısım kıyâmet alâmetlerinin de ortaya çıktığı bir zaman dilimi olmuştur. Bu aralıkta gerçekleşen ve bizim de anlatmaya gayret ettiğimiz garip hadiseleri kısaca bir tahlil etmek iktiza ederse şunlar söylenebilir: Moğolların ikinci kez İslâm âlemi üzerine yürüdükleri senelerde, tıpkı onların ilk defa İslâm diyarına girdikleri senelerde olduğu gibi müslümanlar için şaşırtıcı ve bir o kadar da korkutucu hadiseler cereyan etmiştir. 652/1254 senesinde başlayan garip hadiseler 654/1256 senesine kadar devam etmiş ve bu son sene belki de İslâm tarihinde “felaket senesi” şeklinde nitelendirilebilecek bir zaman dilimi olmuştur. Kaynaklarımızın bu iki senede Yemen ve Hicâz gibi iki farklı coğrafyada birer ateşin zuhur ettiğine dair ifadeleri, özellikle hadiselerin çağdaşı olan Ebû Şâme el-Makdisî’nin Hicâz’dan Dımaşk’a gönderildiğini söylediği ve Medîne’de ortaya çıkan ateş hakkında bazıları yeminli ifadeler ihtiva eden mektuplar hakikaten bu hadiselerin gerçekleştiği hususunda şüpheye mahal bırakmıyor. Bu iki ateşin gerçekten de Hz. Peygamber’in (SAV) kıyâmet alâmetleri arasında zikrettiği ateşler olduğuna dair kaynaklarımızda şaşırtıcı ifadeler bulunduğunu belirtmiştik. Bahsi geçen ateşlerin çok büyük olması, bunların ışığının çok uzak mesafeleri aydınlatacak kadar parlak oluşu, ateşlerin büyük dumanlar çıkarması, özellikle Medîne civarında zuhur eden ateşin büyük bir gürültüden ve iki gün boyunca devam eden depremlerden sonra yer kabuğundaki bir çatlaktan fışkırması, yerden çıkan ateşin bir sel halinde vadiler boyunca ilerleyerek önüne çıkan her türlü nesneyi yutması, eriyen bir kaya parçasını andırır biçimde yeryüzünde ilerleyen bu kızıl ateşin yer yer soğuyarak siyahî renge bürünmesi ve kurşuna benzer bir şekil alması,1207 bu ateşin geçtiği bölgeden alınan bir kaya parçasının renk ve kütlece kömürü andırması, 1208 ateşin taşları yakarak balçığa okuduğu minberin de zayi olduğunu söylemektedirler. Ömerî ve yine yangından 655/1257 senesi başlığı altında bahseden İbnü’l-Verdî (age., II, 189) bu son hadisenin müslümanları derin bir teessüre sevkettiğini de ilave etmişlerdir. Ancak kendi saltanat devresinde el-Melikü’z-Zâhir Rükneddîn Baybars Mescid-i Nebevî’nin, Hücre-i Sa‘âdet’in ve Mescid’in minberinin tamiri işlerini deruhte edecek, Hz. Peygamber’in (SAV) kabrini parmaklıkla çevirtecek ve Mescid’in tavanını altın işlemelerle süsleyecektir. Bkz. İzzeddîn İbn Şeddâd, Târîhu’l-Meliki’z-Zâhir, s. 165; Safedî, el-Vâfî, X, 213; İbn Kesîr, age., s. 469; Aynî, age., VI, 178; İbn Tağrîberdî, age., VII, 170. 1207 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 125. 1208 İbn Kesîr, age., XIII, 351. 347 çevirmesi, sonra hava ile temas edince körükten çıkan demir tozuna dönüşmesi1209 gibi kaynaklarımızda yer alan haberler, bu ateşlerin adı geçen bölgelerde meydana gelen volkanik patlamalar sonucu ortaya çıkmış olabileceği kanaatini uyandırmaktadır. Bu ateşlerin birincisinin Aden taraflarında harekete geçen bir yanardağın püskürttüğü ve geniş bir bölgeye tesir eden lav kütleleri olması, aynı bölgeden yükselen büyük dumanın da bu yanardağın patlaması neticesinde ortaya çıkan duman olması ihtimal dahilindedir. Medîne yakınlarında zuhur eden ateşin de volkanik arazilere sahip olduğu zaten bilinen Hicâz’daki Harre bölgesinde1210 meydana gelen büyük yer sarsıntılarının açtığı yarıklardan fışkıran ve uzun süre ilerleyerek birçok nesneyi küle dönüştüren lavlar olması mümkündür. Belki de her iki patlamadan zuhur eden ateşlerin çok geniş bir saha boyunca gökyüzünü küle ve dumana boğmuş olması, dolayısıyla ay ve güneşin net bir şekilde ve parlak olarak görülememeleri Dımaşk bölgesinde ay ve güneş tutulmaları gerçekleştiğinin zannedilmesine sebep olmuştur. Nitekim ay ve güneş tutulmalarından bahsettikten biraz sonra Ebû Şâme şu cümleleri kurmaktadır: “O vakit Dımaşk’ta bizim yanımızda da ayın ve güneşin tutulduğu görülmüştü ve her ikisinin ışıkları da duvarlara zayıf bir şekilde vuruyordu. Biz bu vakadan dolayı hayretler içerisindeydik. Bunun ne olduğunu anlamıyor, ‘bu ne iştir’ deyip duruyorduk. Bu durum (Medîne’de zuhur eden) ateşe dair haberlerin bize ulaşmasına ve durumu açıklığa kavuşturmasına kadar böyle devam etti.”1211 Bundan başka yine Ebû Şâme’nin naklettiği mektuplarda yer alan Medîne kadısı Şemseddîn b. Sinân’a ait “Bu ateşin ortaya çıktığı günden bu yana ay ve güneş aydınlık veremez bir halde doğuyor.” 1212 cümlesi ile Medîne’de mukim Benî Fâşân’dan bir zatın kullandığı “(Ateşin ortaya çıktığı) o 1209 İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1210 Esasen sıcak ve kızgın manalarına gelen ve Arap yarımadasında bazalttan oluşmuş volkanik araziler için kullanılan “harre” kelimesi Suriye ile Yemen arasındaki birçok volkanik alana isim olarak verilmiş olup bu harrelerin en meşhurlarının da Medîne civarında bulunduğu bilinmektedir. 654/1256 senesindeki büyük ateşin çıktığı yer işte bu harrelerden biridir. Daha belirgin bir yer tarifi yapmak icap ederse de ateşin zuhurundan sonra Dımaşk’a gönderilen mektuplardan birinde yer alan “Harre mıntıkasında ve Kurayza’ya yakın bir bölgede” ifadesinden hareketle buranın evvelce Benî Kurayza yahûdîlerinin oturmakta olduğu mevkie yakın bulunan Harretü Vâkım olduğu söylenebilir. Bkz. Küçükaşçı, “Harre”, DİA, XVI, 244. 1211 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Nüveyrî, age., XXIX, 290; İbn Kesîr, age., XIII, 347; Aynî, age., V, 126. 1212 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 8; Nüveyrî, age., XXIX, 290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 347; Aynî, age., V, 126. 348 günden şimdiye kadar ay ile güneş sanki tutulmuş gibidirler.” 1213 ifadeleri ay ve güneşin gerçekten tutulmadıklarına, aslında sadece söz konusu ateşin çıkardığı dumanın tesiriyle kararmış olan gökyüzünde bu iki gök cisminin parlak şekilde görülemediğine işaret etmektedir. Fakat biz hadiselerin jeolojik ve astronomik boyutunu bir kenara bırakarak bizi asıl ilgilendiren, hadiselerin müslümanlar üzerindeki tesirleri ve bunun Moğol istîlâsı ile alakası üzerinde durmak istiyoruz. 654/1256 yılında vukua gelen garip hadiselerin, tesir ettiği bölgelerde ikâmet eden müslümanları büyük bir endişeye ve korkuya sevkettiği muhakkaktır. Zira bu müslümanlar hadiselerin vukuu esnasında yahut sonrasında -tıpkı 652/1254 senesinde Yemen’de zuhur eden ateş ve 654/1256 senesinde Bağdâd’a isabet eden sel felaketi sonrasında olduğu gibi- tevbe ve istiğfâr etmeye başlamışlar, kıyâmetin artık çok yakın olduğu düşüncesiyle Allâh’a yönelmişlerdir. Medîne’den Dımaşk’a gönderilen ve hadîs-i şerîfte bildirilmiş olan ateşin zuhurunu haber veren mektuplardan birinde yer alan “Ne yapacağımızı bilmiyoruz. Ateşin çıktığı anda Medîneliler Hz. Peygamber’in (SAV) Ravza’sına giderek tevbe ve istiğfâr eder vaziyette Rab’lerine yöneldiler. Bu kıyâmet alâmetlerinden biri idi.”1214 ifadeleri, bir diğer mektupta bulunan “Bu ateşin ortaya çıkışı nedeniyle insanlar günahları bırakıp tevbe ettiler, taatler işleyerek Yüce Allâh’a yöneldiler. Medîne emîri de halka yaptığı birçok zulme son verdi.”1215 cümleleri, Medîne kadısı Şemseddîn Sinân b. Abdülvehhâb’ın bu hadiseyi “(Medîne’deki) emîrin huzuruna çıktım. Kendisiyle konuştum ve ona şöyle dedim: ‘Azap etrafımızı çevirdi, Yüce Allâh’a dön!’ Böyle demem üzerine o bütün kölelerini azat etti, mallarına el koyduğu bir topluluğun mallarını da iade etti. Bunu yapınca da kendisine ‘Hemen şu anda sarayından inip bizimle birlikte Hz. Peygamber’in huzuruna gel’ dedim. Sarayından inip bizimle birlikte Hz. Peygamber’in kabrinin yanına geldi. Hepimiz; kadınlar ve çocuklarla beraber Cumartesi gecesini orada geçirdik. Hurmalıklarda, şehrin içinde kim varsa oraya gelmiş, yanımızda yer almıştı (...) Allâh’a yemin ederim ki ey kardeşim, bugün bizim hayatımız kederlidir. Medîne halkının hepsi günahlarından tevbe etmiştir. Artık 1213 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192-193; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 9; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 349. 1214 Ebû Şâme, Terâcim, s. 190-191; ayrıca bkz. Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 124. 1215 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 19; İbn Kesîr, age., XIII, 346; Aynî, age., V, 125. 349 şehirde rebab ve def sesleri duyulmuyor, içki içilmiyor (...) (Ateşin) bize ulaşıp zarar vermesinden korktuk. İnsanlar bunun üzerine toplanıp Hz. Peygamber’in kabrine gittiler, Cuma günü hepsi orada toplanıp orada gecelediler.” 1216 şeklinde tasvir etmesi, aynı şekilde Benî Fâşân’dan bir kimsenin Dımaşk’a gönderdiği mektupta olaydan “İnsanlar (...) Yüce Allâh’a tevbe etmeye, yalvarıp yakarmaya başladılar, Mescid-i Nebevî’ye sığınıp orada namaz kıldılar (...) Ateş büyüdü. İnsanlar kaçıp Mescid-i Nebevî’ye sığındılar, Hücre-i Şerîf’in yanına vardılar ve çevresini kuşattılar. Orada emân dilediler, saçlarını başlarını açtılar, günahlarından tevbe ettiler, Yüce Allâh’a yalvardılar, Hz. Peygamber’e sığındılar. Her bölgeden, her yoldan ve bütün hurmalıklardan insanlar kalkıp Mescid-i Nebevî’ye geldiler, kadınlar ve çocuklar da evlerinden çıkıp oraya geldiler, orada toplandılar. Hâlisâne bir kalp ile Allâh’a yöneldiler (...) İnsanlar öleceklerine yahut azaba maruz kalacaklarına kesin olarak kanaat getirmişlerdi ve o gece kimi namaz kıldı, kimi Kur’ân okudu, kimi rükua ve kimi secdeye gitti. Azîz ve Celîl olan Allâh’a yalvarıp yakardılar, günahlarından sıyrılıp istiğfâr ettiler (...) Kadı ile fakîh valinin huzuruna çıkarak ona nasihat etmeye başladılar, o da haksız vergileri kaldırdı, kölelerinin tümünü azat etti ve el koyduğu mallarımızı iade etti.”1217 tarzında bahsedilmesi, Medîne’den Irak’a gönderilen bir ulağın Medîne’de depremler başladığı zaman halkın Hz. Peygamber’in huzurunda başlarını açarak Allâh’a tevbe ettiklerine ve deprem sona erinceye kadar aynı hal üzere kaldıklarına ve Medîne emîrinin de zulmü terkettiğine dair getirdiği haber1218 ve son olarak Şeyh Yâfi‘î’nin bu hadiseyi anlatırken “Medîne ahalisi kıyâmet kopuyor zannetti ve Allâh’a yakarmaya başladı.”1219 ifadesini kullanması, bilhassa Medîne müslümanlarının hadiseyi algılayış tarzını gözler önüne sermesi bakımından ehemmiyetlidir. Bu olayın kıyâmetin büyük alâmetlerinden olduğuna dair kimsenin şüphesi kalmamış ve insanlar dünyanın bu son zamanlarında fısk ve fesattan uzaklaşarak günahlarının bağışlanması için çaba sarfetmeye başlamışlardır.1220 Busrâ bölgesinden gelen ve 1216 Ebû Şâme, Terâcim, s. 191; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 6-7; Nüveyrî, age., XXIX, 289; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 20; İbn Kesîr, age., XIII, 347. 1217 Ebû Şâme, Terâcim, s. 192; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 8; Nüveyrî, age., XXIX, 290; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 21; İbn Kesîr, age., XIII, 348. 1218 İbn Kesîr, ae., XIII, 351. 1219 Yâfi‘î, age., IV, 102. 1220 Müslümanların Medîne’de ateşin zuhur etmesi hadisesini algılayış tarzını ve onların kıyâmetin çok yakın olduğu fikriyle bağışlanma gayreti içerisine girmeleri halini gözler önüne sererek onların 350 develerin boyunlarının mezkûr ateş dolayısıyla ışıldadığını bildiren haberlerin de müslümanları haklı olarak hadîs-i şerîfte bahsedilen hadisenin mutlaka bu hadise olduğunu düşünmeye sevkettiği görülmektedir. Ateşin zuhuru ile ilgili olarak İbn Kesîr’in İbnü’s-Sâ‘î’den naklen el-Bidâye’sinde yer verdiği ve vaziyetin ciddiyetini gözler önüne seren bir kayıt daha mevcut olup, buna göre Medîne Harem’inin şeyhi Mahmûd b. Yûsuf b. el-Em‘ânî bu ateş hakkında kendi eliyle şu ifadeleri kaleme almıştır: “Hicâz’da zuhur eden bu ateş büyük bir mucize olup kıyâmet saatinin yaklaştığına delâlet eden sahih bir işarettir. Bahtiyar insan, ölmeden evvel fırsatı değerlendiren ve canını vermeden önce de kendisiyle Yüce Allâh arasındaki durumu ıslah ederek kendisini kurtarandır (...) Cenâb-ı Allâh bunu müslümanlara bir ibret, âlemlere de rahmet kılıyor.”1221 Hadîs-i şerîfte haber verilen ateşin Hicâz’da zuhurundan birkaç ay sonra, tam da Ramazân ayının ilk gecesi Terâvîh namazını müteakip Mescid-i Nebevî’nin büyük bir yangın felaketine uğraması da müslümanlar tarafından kıyâmet alâmetlerinden biri addedilmiş olmalıdır. Nitekim 654/1256 senesinde gerçekleşen bütün felaketler, özellikle de Medîne’de zuhur eden ateş ve Mescid-i Nebevî’nin yanması bu hadiseleri nakleden İslâm tarihçileri tarafından “Allâh’ın birer âyeti (mucizesi)” telakki edilmiştir.1222 Ancak bu senede vukua gelen bütün bu felaket ve alâmetlerin bahsimizi doğrudan ilgilendiren veçhesi, Ebû Şâme’nin -diğer bazı tarihçiler tarafından da iktibas edilen- şu ifadesinde gizlidir: “(Hicâz’da) zuhur eden ateş ve Mescid’in yanması sanki müteakip senede meydana gelecek hadiseler için birer uyarı idi.”1223 Fakat Ebû Şâme bu hususta yalnız değildir; Süyûtî de 652/1254’te Yemen’de zuhur eden ateş ve 654/1256’da Bağdâd’daki sel felaketi ile ilgili olarak Tâceddîn Abdülvehhâb es-Sübkî’nin Tabakātü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ adlı eserinden naklen şunları söylemektedir: “Ve bütün bu hadiseler Tatarlar meselesinin başlangıcı (habercisi) idi.” 1224 Anlaşıldığına göre bazı tarihçilerimiz bu olayları hislerine tercüman olan bir şiir, başta Ebû Şâme olmak üzere bazı tarihçilerimizin eserlerinde yer almıştır. Şiir için bkz. Ebû Şâme, Terâcim, s. 193; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 9-10; Nüveyrî, age., XXIX, 290-291. Şiirin Türkçe tercümesi için bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 349-350. 1221 İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1222 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 11; Yâfi‘î, age., IV, 102; İbn Kesîr, age., XIII, 352; Aynî, age., V, 129. 1223 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 352; Aynî, age., V, 129; Süyûtî, Hüsn, II, 50. 1224 Süyûtî, ae., II, 46. 351 sadece birer kıyâmet alâmeti olarak görmemekte ve bunların aynı zamanda ileride müslümanların başına gelecek daha büyük felaketlerin birer habercisi olduğunu düşünmektedirler. Onlara göre bu hadiseler hem müslümanların dinî riyâsetini sembolize eden Abbâsî Hilâfeti’nin, hem de asırlarca bu hilâfete payitahtlık yaparak İslâm’ın bir manada kubbesi sayılmış olan Bağdâd’ın, sonrasında da bütün Ortadoğu’nun büyük belalara düçar olacağının sarih işaretleridir. Yukarıda bahsettiğimiz kıyâmet manzarasını tamamlayan alâmetlerden biri, Ye’cûc ve Me’cûc’ün zuhur ederek yeryüzünü fitneye boğmalarıdır. Elbette Ye’cûc ve Me’cûc ile ilgili olarak konumuzu asıl ilgilendiren noktalar yine müslümanların Moğol istîlâsını algılayış tarzı ve Aynicâlût Savaşı’ndan önce müslüman Ortadoğu’nun sosyo-psikolojik vaziyeti ile alakalıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de adları iki yerde1225 geçen ve ayrıca birçok hadîs-i şerîfte zuhuru haber verilen Ye’cûc ve Me’cûc, oldukça kalabalık ve son derece azgın birer topluluk olup kıyâmete yakın ardında bulundukları seddi aşarak dünyayı fesada verecekler ve müslümanları yok olmanın eşiğine getireceklerdir. İstîlânın başından itibaren Moğollar hadîs-i şerîflerde vasıfları teferruatlı biçimde haber verilmiş olan Ye’cûc ve Me’cûc ile birlikte anılmışlar, özellikleri onlarla tümüyle aynı olmamakla birlikte özellikle kalabalık, azgın ve yenilmez oluşları dolayısıyla bu iki kavme benzetilegelmişlerdir. Şimdi dönem müslümanlarındaki bu algıyı haklı çıkarabilecek bazı hadîs-i şerîfleri inceleyelim. Bunlardan biri Ye’cûc ve Me’cûc’un kalabalıklığına, gaddarlığına ve yenilmezliğine işaret eden hadîstir. Nevvâs b. Sem‘ân’ın (ra) rivayet ettiği uzun hadîsin bir yerinde şu ibareler bulunmaktadır: “(...) Sonra Allâh Îsâ’ya vahyedip diyecek ki: ‘Ben bazı kullarımı ortaya çıkarttım ki kimsenin onlarla savaşmaya gücü yetmez. Sen kullarımı Tûr Dağı’na götür.’ Sonra da Allâh Ye’cûc ve Me’cûc’u çıkaracak, onlar her tepeden akın edecekler. Onların öncüleri Taberiyye Gölü’ne ulaşacaklar, gölde ne varsa içecekler (...) Sonra Cebelü’lHamr’a ulaşıncaya kadar yola devam edecekler. Orası da Beytü’l-Makdis’te bulunan dağdır. Ve diyecekler ki: ‘Yeryüzünde kim varsa katlettik, haydi şimdi de 1225 Kehf, 18/94; Enbiyâ, 21/96. 352 gökte kim varsa öldürelim!’” 1226 Hadîste yer alan bazı ifadeler Hülâgû’nun Suriye seferi sırasındaki bazı hadise ve söylemlerle şaşırtıcı benzerlikler taşımaktadır. Hatırlanırsa Hülâgû el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’a ve daha sonra el-Melikü’l-Muzaffer Kutuz’a gönderdiği mektuplarda Moğol ordusunun sayısız insanı katlettiğini ve yeryüzünde birçok milleti ortadan kaldırdığını söylemek suretiyle muhataplarına gözdağı veriyordu. Ancak hadîs-i şerîfin asıl şaşırtıcı ifadeleri Ye’cûc ve Me’cûc’un öncülerinin Taberiyye Gölü’ne ulaşarak buradaki suyu içip bitirmelerine dairdir. Hülâgû’nun Suriye seferi sırasında Ketboğa’nın 12.000 kişilik İlhanlı öncü kuvvetiyle Filistin’e girdiğini görmüştük. Ermeni, Gürcü ve bazı Eyyûbî birlikleriyle desteklenen bu Moğol ordusu Taberiyye Gölü’ne çok yakın bir mevki olan Aynicâlût’a ulaşmış ve burada Memlük İslâm ordusu ile tutuştuğu savaşta bozguna uğramıştı. Hz. Peygamber (SAV) Huzeyfe b. Yemân (ra) tarafından nakledilen ve Ye’cûc-Me’cûc’dan bahseden şu hadîsinde de Moğolları tarif eder gibidir: “(...) İşte bunlara dağ da demir de dayanmaz (...) Fil, vahşi hayvan, deve ve domuz ne görürlerse yerler. Onlar kendi aralarından ölmüş olanları da yerler. Onların başları Şâm’da, sonları ise Horâsân’da olacaktır. Onlar doğunun nehirlerini ve Taberiyye Gölü’nü içeceklerdir.” 1227 İbnü’l-Esîr’in şu ifadeleri hadîste kendilerinden bahsedilen toplulukların Moğollara ne denli benzediğini gözler önüne sermektedir: “(...) hiçbir şeyi yasak ve haram kabul etmiyorlardı. Onlar köpek ve domuz dahil her türlü hayvanı kesip yiyebiliyorlardı.”1228 Bu tarihçinin dinî hamiyet ve gayretle Moğollar meselesine tarafgirlikle bakması ve yukarıdaki ifadelerin garazkârlıktan ileri gelmiş olması ihtimali akla gelebilir. Ancak Moğolların ülkesine seyahat etmiş ve onların yeme içme tarzını bizzat müşahede etmiş olan Johann de Plano Carpini de İbnü’l-Esîr’in verdiği bilgiyi teyit etmekte olduğu gibi, hadîs-i şerîfin beyanını oldukça şaşırtıcı biçimde doğrulamaktadır: “Isırabildikleri her şeyi yerler; köpek, kurt, tavşan, at veya acil durumlarda insan eti. Bir defasında Kuzey Çin’de içinde imparatorun da bulunduğu Kıtayların bir kentini kuşatırken kuşatma ز ِعبَاِد 1226 َح ّرِ ِه م فَ ٍقتَاِل ِ َحٍد ب ِن ِِلَ ِلى الَيَدَا َ خ َر ج ُت ِعبَاداً ِى قَ د أ أ و َحى ا ََّّللُ ِإلَى ِعي َسى: إِنّ ...إِذ ى إِلَى الط ُجو َج َو ُث ا ََّّللُ يَأ وِر ُجو َج . َو يَ بعَ “ َمأ ُو َن ِسل َو ُه م ِم ن ُك ّلِ َحدَ ٍب بَن َ شَربُو َن َما فِي َها ف يَ فَ ُه م َعلَى بُ َح ي َر ِة َطبَِريَّةَ ُ َوائِل يَ ُم ُّر أ )...( َّم يَ ِسي ُرو َن َ ث َخ مِر َو ُه َو ُ ِل ال تَ ُهوا إِلَى َجبَ َحتَّى يَن ِلَ ” نَا َم ن فِى ا تَل ُو َن: لَقَ د قَ يَقُول ِد ِس. فَ َمق تُ ل َم ن ال فِى ال َّس َما ِء. نَق ل َّم فَ ُ .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki َجبَ ُل بَ ي ِت ر ِض َهل Müslim, Fiten 20, (2937). “...هؤالء الذين ال يقوم لهم جبل وال حديد )...( ال يمرون بفيل وال وحش وال جمل وال خنزير إال أكلوه، و من مات منهم أكلوه، 1227 ,Rûdânî .bkz için şerîf i-hadîs şeklindeki مقدمتهم بالشام و ساقتهم بخراسان، يشربون أنهار المشرق و بحيرة طبرية.” IV, 192, (9929). 1228 İbnü’l-Esîr, age., XII, 318. 353 çok uzun sürdüğünden dolayı yiyecekleri tükendi ve her on kişiden birini seçip diğerleri için pişirip yemek zorunda kaldılar. Hatta kısrakları doğduğu zaman onun annesinin rahminden kalanları bile yerler. Biz bizzat kendimiz bit yediklerini de gördük. Sorduğumuzda, ‘Niye bunu yemeyelim, bu da et değil mi? Çünkü bitler de benim oğlumun etini yemiş ve kanını içmiştir.’ cevabını verdi. Hatta kendi gözümüzle onların fare yediklerini bile gördük.”1229 Bu arada tıpkı hadîste belirtildiği gibi Moğol ordularının ulaştığı nihâî coğrafyanın Şâm, yani Suriye olduğu hatırlanır ve Moğol hâkimiyetinde bulunan İslâm coğrafyasının doğudaki ucunun da Horâsân ve Mâverâünnehr’den başladığı göz önüne alınırsa hadîslerde kendilerinden haber verilen bozguncu kavimlerin Moğollar olabileceği görüşü kuvvet kazanmış olur. Moğolların Taberiyye Gölü ile ilişkisini ise yukarıda yer verdiğimiz diğer hadîs münasebetiyle belirtmiştik. Moğol istîlâsına eserlerinde yer veren bir kısım İslâm tarihçileri ilgili âyet ve hadîslerin işaretlerinden hareketle kıyâmete yakın zuhuru muhakkak olan Ye’cûc ve Me’cûc’un Moğollara çok benzediğini müşahede etmişler, bununla birlikte kesin ifadeler kullanarak meseleyi doğrudan şerh etmek yerine bu benzerliğe göndermede bulunmakla iktifa etmişlerdir. Mesela İbnü’l-Esîr’in Moğol istîlâsı ile alakalı rivayetinin başladığı yerde; “Cenâb-ı Allâh’tan temennimiz bu dünya ayakta durduğu müddetçe kıyâmet kopuncaya kadar, belki Ye’cûc ve Me’cûc olayı hariç, inşâallâh bir daha böyle büyük bir musibet ve dehşet verici bir felaketin insanların başına gelmemesidir.”1230 şeklinde dua etmesi, Cûzcânî’nin eserinin Moğol istîlâsı ile ilgili kısmının başlarında Ye’cûc ve Me’cûc hakkındaki bir hadîs-i şerîfi zikretmesi,1231 aynı tarihçinin Herat’ın Moğollar tarafından işgalinden bahsederken şehri Hz. Zülkarneyn’in Ye’cûc ve Me’cûc’u hapsetmek için inşa ettirdiği ve “Sedd-i İskender” şeklinde de bilinen sedde benzetmesi,1232 İbn Kesîr’in Celâleddîn Mengübertî’nin vefatı üzerine el-Cezîre Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın söylediği; “Celâleddîn bizimle Tatarlar arasına bir set olarak girdi, tıpkı bizimle Ye’cûc ve Me’cûc arasındaki set gibi...”1233 ifadelerini nakletmesi hakikaten 1229 Carpini, age., s. 47-48. 1230 İbnü’l-Esîr, age., XII, 317. 1231 Cûzcânî, age. (Moğol İstilası), s. 40. 1232 Cûzcânî, ae. (Moğol İstilası), s. 73. 1233 İbn Kesîr, age., XIII, 264. 354 müslümanlarda böyle bir kanaatin varlığına delil teşkil etmektedir. Ye’cûc ve Me’cûc meselesinin hristiyanlık öğretisinde de yer aldığı bilinmektedir. Carpini’nin şu cümleleri de hristiyanlar arasında Gog ve Magog adlarıyla bilinen bu iki kavmin Moğollar olduğuna dair ilginç bir yorum ihtiva etmektedir: “Şu andaki hükümdarın gerçek adı Güyük’tür ve kendi dillerinde Gök anlamındadır. Gök onun özel ismidir. Kardeşinin adı da Magog’tur (Möngke veya Mengü).1234 Tanrı bize peygamber Hezekiel vasıtasıyla Gog ve Magog’un geleceğini ve onlar tarafından felaketler getirileceğini bildirmiştir.”1235 O halde başta İslâm tarihçileri olmak üzere dönem tarihçileri arasında Ye’cûc ve Me’cûc’un Moğollar olabileceğine dair bir kanaat bulunmaktadır. Bu kanaat imalar, işaretler ve telmihler yoluyla Osmanlı dönemi tarih yazıcılığında da sürdürülmüş, Osmanlı tarihçileri bir vesile ile Moğollardan bahsedecekleri vakit “Tatar-ı Ye’cûc-hurûc (Ye’cûc gibi huruç etmiş olan Tatarlar/Moğollar)” ve “gūl-i Moğūl (Moğol şeytanları, Moğol canavarları)” tarzında tabirler kullanagelmişlerdir. İşin aslına bakıldığında gerek istîlânın çağdaşı olan, gerekse istîlâdan sonraki dönemlerde yaşamış müslümanlar arasında yaygın şekilde görülen ve şifâhî olarak günümüze de intikal etmiş olan bu kanaatin köklerini, Moğol istîlâsı devrini idrak etmiş olup zaten büyük bir kısmı muhaddis olan İslâm tarihçilerinin beyan ve yorumları arasında aramak gayet mâkuldür. Moğolların Asya’nın doğusunda bir devlet tesis etmiş olmaları, Horâsân bölgesi de dahil olmak üzere Şark İslâm coğrafyasının tamamını istîlâ etmeleri, İslâm dünyasının dinî liderliğini elinde bulunduran Abbâsî Hilâfeti’ne onların son vermiş olması, Moğol ordularının kalabalık birlikler halinde ve süratle hareket ederek İslâm diyarında önlerine çıkan hemen herkesi katletmeleri, yine onların Suriye’ye, sonra Filistin’e varmaları ve öncülerinin de Taberiyye Gölü’ne ulaşmış olması, Moğol askerlerinin bulabildikleri her türlü eti yemeleri ve yenilmez kabul edilmeleri gibi hususlar Hz. Peygamber’in (SAV) hakikaten Moğollara bir kıyâmet alâmeti olarak işaret etmiş olduğunu düşündürmektedir. Biz bu konuda kesin yargılarda bulunmaktan kaçınıyor ve bu mevzuya dair teferruatı hadîs mütehassıslarına havale 1234 Carpini Ögedey’in oğlu Güyük ile Tuluy’un oğlu Mengü’nün kardeş olduğunu söylemektedir ki bu yanlıştır. Güyük ile Mengü babalarının adlarından anlaşılacağı üzere amca çocuğu idiler. 1235 Carpini, age., s. 123-124. 355 ediyoruz. Ancak konumuzu ilgilendirdiği ölçüde değinmeye çalıştığımız bu hususlardan hareketle vardığımız şu neticeyi belirtmemiz gerekir: Moğol istîlâsının başından itibaren müslümanlarda ve telif ettikleri eserlerle bir bakıma müslüman kamuoyunun temsilciliğini üstlenmiş olan İslâm tarihçilerinde Moğolların kıyâmetin büyük alâmetlerinden biri olduğu algısı oluşmuştur. Gerek istîlâdan önce, gerekse istîlâ sırasında Ortadoğu’da meydana gelen büyük felaketler ve ayrıca yine hadîs-i şerîflerde haber verilen bazı kıyâmet alâmetlerinin bu sıralarda zuhuru da bu algıyı kuvvetlendirmiştir. Neticede müslümanlar kıyâmetin çok yakın olduğu fikrine kapılmışlar ve bu fikir onları büyük bir ümitsizliğe sevketmiştir. Moğol istîlâsı yahut Aynicâlût Savaşı hakkında şimdiye kadar yapılan hiçbir çalışmada değinilmemiş olan bu hususların ve ilk Memlük-Moğol karşılaşmasından hemen önce müslümanların psikolojisi üzerinde yapılması mutlaka gerekli olan bu tahlillerin, Aynicâlût Savaşı’nın müslümanlar için hakikatte ne manaya geldiğini gözler önüne sermemize yardımcı olacağını umarız. Bu bahsi kapatırken Hülâgû’nun emrindeki İlhanlı ordusunun el-Cezîre, Irak ve Suriye’yi istîlâ ettiği senelerde Dımaşk’ta bulunan ve bahsettiğimiz zaman dilimine ait en kıymetli malumatı veren Ebû Şâme el-Makdisî’nin o senelerde gerçekleşen enteresan olaylar ve felaketler hakkında kaleme aldığı bir şiirinin tercümesini aynen veriyoruz. Ebû Şâme bu şiirinde hem kendisinin, hem de mezkûr olayların çağdaşı olan diğer müslümanların hislerine tercümanlık etmekte, aynı zamanda müslümanların bu hadiselere bakışını ve Aynicâlût Savaşı’ndan önceki yıllarda büründükleri psikolojiyi başarılı bir şekilde yansıtmaktadır: “Yüzlerden altı ve elli geçtikten sonra Girdiğinde dördüncü senenin (654) zamanı Zuhur etti Hicâz bölgesinde bir ateş ve onunla beraber Mescid’in yangını ve Dârü’s-Selâm’ı (Bağdâd’ı) boğan bir sel vukua geldi Tatarlar zaptettiler Bağdâd’ı O seneden sonraki senenin başlarında 356 Oranın halkına kimse yardım etmedi, küfrün ise yardımcıları vardı Oranın halkına karşı, vah İslâm’ın zâyi oluşuna! Hilâfet devleti de böylece inkıraz buldu Müsta‘sım i‘tisamsız kaldı (tutunacak yer bulamadı) Yâ Rabbi sen koru ve âfiyet ver geride kalan Şehirlere, ey azamet ve ikram sahibi! Hicâz’ın ve Mısır’ın hali için yüreğim sızlamaktadır Selam Şâm (Suriye) ülkesinin üzerine olsun.”1236 2. Aynicâlût Savaşı’nın İslâm Tarihi ve Müslümanlar Açısından Ehemmiyeti Yukarıda ele aldığımız olumsuz psikolojik durum Aynicâlût Savaşı’nın vuku bulduğu 658/1260 senesinde müslümanlar üzerindeki tesirini artırmıştı. Zira iki sene evvelki Bağdâd faciasından sonra bu sene de Suriye hemen bütünüyle işgal edilmiş, asırlarca İslâm devletlerinin siyâsî bakımdan en mühim merkezleri konumunda bulunan Haleb ve Dımaşk Moğolların eline geçmişti. Birçok müslüman aile Suriye’yi terkederek Hicâz, Yemen ve Mısır’a ulaşmaya çalışmaktaydı. Artık Ortadoğu’da Moğollara karşı koyması beklenen Memlüklerden başka bir güç bulunmuyordu. Bununla birlikte Mısır’ın vaziyeti de şüpheliydi; hatta bu yüzden Mısır’da bulunan bazı Mağribliler burayı terkederek ülkelerine dönmeye başlamışlardı. Mısır’dan ayrılacak durumları yahut gidecek yerleri bulunmayan aileler ise ümitsiz ve korkulu bir bekleyiş içerisindeydiler.1237 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 günü Memlük İslâm ordusunun Moğollara karşı Aynicâlût’ta kazandığı zafer İslâm tarihinde bir dönüm noktası olduğu gibi müslümanların söz konusu psikolojik vaziyetini de birdenbire değiştirdi. 1236 Ebû Şâme, Terâcim, s. 194; ayrıca bkz. Yûnînî, age., I, 11; Aynî, age., V, 129-130; Süyûtî, Hüsn, II, 50. Şiirin bizim de kullandığımız diğer bir Türkçe tercümesi için bkz. İbn Kesîr, age., XIII, 352. 1237 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71. 357 Eserlerinde bu savaşa yer vermiş olan İslâm tarihçileri Moğol istîlâsı ve Moğollar hakkında müslümanlarda oluşan genel kanaati bize aktardıkları gibi, putperest Moğolların müslüman bir ordu tarafından ilk defa olarak büyük bir hezimete uğratılmış olmaları münasebetiyle kendilerinin ve müslüman kamuoyunun duyduğu sevinci de ifadelerine yansıtmışlardır. İslâm kaynaklarının Aynicâlût Savaşı’na, Haçlılarla yahut diğer gayrimüslim kuvvetlerle yapılan savaşlara atfetmedikleri kadar büyük bir ehemmiyet atfetmiş ve ilâhî yardımla kazanıldığını düşündükleri bu savaştan bahsederken ifadelerini mütemadiyen hamd ve şükürle karışık olarak kaleme almış olmaları dikkate şayandır. Mesela zafer haberinin 27 Ramazân/5 Eylül gecesi Dımaşk’a ulaşmasını ve Dımaşk ahalisinin şehirdeki Moğollardan ve onların işbirlikçilerinden intikam almaya başlamasını anlattığı yerde Ebû Şâme “Hamd ve şükür Allâh’a mahsustur.” demiş,1238 yine Aynicâlût Savaşı’ndan bahsettiği bir başka yerde “Düşmana karşı müslümanlara yardım ettiği için Allâh’a hamd olsun. Kendisinden yardım istenecek zat Allâh’tır.” demek suretiyle sevincini ve şükrünü dile getirmiştir.1239 Yûnînî de Allâh’ın İslâm’ı ve müslümanları azîz kılmayı, şirki ve taraftarlarını ise zelil etmeyi murad ettiğini,1240 Allâh’ın bu savaşta müslümanlara yardım ederek onları desteklediğini belirtmiş1241 ve Dımaşk’ın Moğollardan temizlenmesi hadisesinden bahsederken tıpkı Ebû Şâme’nin yaptığı gibi “Hamd ve minnet Allâh’a mahsustur.” demiştir.1242 Nüveyrî Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un savaş sırasında Moğollara bizzat hücum ettiğini söylemesi akabinde “Yüce Allâh ona zafer ihsan etti.” ifadesini kullanmıştır.1243 Aynicâlût Savaşı’nı oldukça heyecanlı bir tarzda ve secili cümlelerle tasvir eden İbnü’d-Devâdârî ise şu ifadeleri kaleme almıştır: “Putlara kulluk eden kâfirlerin başına kötü belalar geldi, Allâh Kur’ân’ın taraftarlarına yardım etti. Kâfir Tatarlar hezimete uğradı, keskin kılıçlar onların boyunlarında oynadı (...) Onların lanetli hükümdarları (kumandanları) Ketboğa Noyan katledildi. Böylece zulmeden o topluluğun kökü kesildi. Hamd âlemlerin Rabbi olan Allâh’a mahsustur.1244” 1245 1238 Ebû Şâme, Terâcim, s. 207. 1239 Ebû Şâme, ae., s. 209. 1240 Yûnînî, age., I, 360. 1241 Yûnînî, ae., I, 361. 1242 Yûnînî, ae., I, 363. 1243 Nüveyrî, age., XXIX, 303. 1244 En‘âm, 6/45. 1245 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 49-50. 358 Aynı müellifin bir başka yerdeki ifadeleri de Allâh’ın geniş fazlıyla bu zaferi ihsan ettiği ve İslâm’ın böylece muzaffer olduğu şeklindedir.1246 Zehebî Sultan Kutuz’un İslâm’a yardım etmek maksadıyla Suriye’ye girdiğini ve Allâh’ın da ona yardım ettiğini söylemektedir.1247 İbn Kesîr “Hamd Allâh’a mahsustur, bu zafer müslümanlara ve İslâm’a kutlu olsun.” demekte,1248 biraz ileride de “Cenâb-ı Allâh İslâmiyet’i ve müslümanları çok güçlendirdi. Hristiyan, yahûdî ve münafıkları perişan etti.” cümleleriyle sevincini ifade etmektedir.1249 Makrîzî Sultan Kutuz’un ve yanındakilerin bizzat düşmana hücum ettiklerini anlattığı yerde Allâh’ın Sultan’ı yardımıyla desteklediğini söylemekte, 1250 Süyûtî iki eserinin Aynicâlût Savaşı’ndan kısaca bahsettiği bölümlerinde “Müslümanlar muzaffer oldular, hamd Allâh’a mahsustur.” demektedir.1251 Ancak Aynicâlût Savaşı’na eserlerinde yer veren İslâm tarihçilerinin kullanımına en fazla başvurdukları ifade “Allâh kendi dinine yardım etti.” ifadesidir.1252 Bu ifadelerden açıkça anlaşılmaktadır ki İslâm tarihçileri Aynicâlût Savaşı’ndaki Memlük galibiyetini İslâmiyet’in büyük bir zaferi addetmekte oldukları gibi, muzafferiyeti de sürekli olarak Allâh’ın yardımı ile izah etmekte; Allâh’ın bu galibiyet vesilesiyle sadece müslümanları değil İslâm’ı da muhafaza etmiş olduğuna işaret etmektedirler. Bununla birlikte müslüman tarihçiler muzafferiyetteki mühim rolleri sebebiyle Sultan Kutuz’u ve emrindeki askerleri de hayırla anmayı ihmal etmemişler, evvelce de söylediğimiz gibi bilhassa Emîr Rükneddîn Baybars ile hoşdâşlarını1253 ve ayrıca Ketboğa’yı öldüren Emîr Cemâleddîn Akkuş eşŞemsî’yi1254 rahmetle yad etmeyi adeta vazife telakki etmişlerdir. Fakat İslâm tarihçileri nazarında hiç şüphesiz zaferin beşerî anlamda mimarı olan ve İslâm’ı o zamana kadar uğradığı en büyük felaketten kurtaran kişi bizzat Sultan Seyfeddîn 1246 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 52. 1247 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353. 1248 İbn Kesîr, age., XIII, 389. 1249 İbn Kesîr, ae., XIII, 390. 1250 Makrîzî, es-Sülûk, I, 516. 1251 Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 1252 Zehebî, el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 264; İbn Tağrîberdî, age., VII, 73; İbn Tolun, age., s. 31; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 1253 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 51; Nüveyri, age., XXIX, 303; İbn Dokmak, Nüzhetü’lEnâm, s. 264; Makrîzî, es-Sülûk, I, 516; Aynî, age., V, 243. 1254 İbn Kesîr, age., XIII, 399; İbn Tağrîberdî, age., VII, 74. 359 Kutuz’dur. Aslında zaten cesaret, yiğitlik, savaşçılık, tedbirli olma, tebâsına yumuşak davranma, cömertlik, çokça hayır ve hasenâtta bulunma, İslâm’a ve müslümanlara muhabbet besleme, sürekli İslâm’ın yararına çalışma, beş vakit namaza itina gösterme ve içkiden uzak durma gibi hasletleriyle müslümanlara kendisini sevdirmiş ve nihayet mazlûmen ve bigünah olarak şehid edilmekle müslümanların merhametini celbetmiş olan Sultan, 1255 özellikle Moğollara karşı takındığı tavır ve Aynicâlût Savaşı’nda gösterdiği şecaat ile müslümanlar nezdinde büyük bir İslâm kahramanı mevkiine yükselmiş ve kaynaklarımız da ona bu nazarla bakmışlardır.1256 Ebû Şâme Sultan Kutuz’dan bahsederken; Allâh’ın müslümanların başına İslâm’ın zaferini, bu dine yardım etmeyi ve Hz. Peygamber’in (SAV) şerî‘atini ikâme etmeyi dert edinmiş bir kimse olarak onu gönderdiğini söylemektedir.1257 Nüveyrî, Sultan hakkında “O Hârizmşah’tan sonra Tatarlar üzerine yürümeye ve onları bozguna uğratmaya cüret eden ilk kişiydi. (Tatarların uğradığı) bu büyük bozgun ile İslâm kuvvet buldu.” diyerek onun müslümanlar nezdindeki itibarının haklı nedenini ifade etmiştir.1258 İbn Kesîr de onu “Allâh kendisine rahmet etsin, İslâmiyet ve müslümanlar için yaptıklarından ötürü kendisini hayırla mükafatlandırsın.” duasıyla anmaktadır.1259 İbn Dokmak’ın şu cümleleri ise muzafferiyeti Sultan Kutuz’un çabası dolayısıyla Allâh’ın yardımına bağlamaktadır: “Allâh el-Melikü’l-Muzaffer’in niyetindeki sadakati bildiğinden mü’minlerin üzerine yardımını indirdi.”1260 İbn Tolun savaştan önceki ve sonraki icraatları münasebetiyle Sultan Kutuz’u “Allâh onu hayırla mükafatlandırsın.” duasıyla yad etmiş,1261 İbn İyâs ve Cenâbî de “Ve o -Allâh kendisine rahmet etsin- Türk hükümdarlarının en hayırlılarından olup Tatarlara karşı koymak, onları bozmak ve yine onları İslâm diyarından kovmak hususlarında maharet ve iktidar sahibi idi.” şeklindeki ifadeleriyle Sultan’ın ve icraatlarının İslâm 1255 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210; Nüveyrî, age., XXIX, 309, 310; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 41; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353; a. mlf., Siyer, II, 3098; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 189; İbn Kesîr, age., XIII, 392, 396; Aynî, age., V, 259, 260; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80. İbn İyâs (age., I/I, 307, 309) Sultan Kutuz’un günahsız olduğu halde katledilmesinin bazı emîrlere ağır geldiğini ve halkı da üzdüğünü söylemektedir. 1256 Preiss (age., s. 37) de İslâm kaynaklarının Sultan Kutuz’u büyük bir mücâhid olarak takdim ettiklerini ve bunda genelde haklı olduklarını belirtmiştir. 1257 Ebû Şâme, Terâcim, s. 210. 1258 Nüveyrî, age., XXIX, 309. 1259 İbn Kesîr, age., XIII, 392. 1260 İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 263-264; ayrıca bkz. a. mlf., el-Cevherü’s-Semîn, s. 268. 1261 İbn Tolun, age., s. 32. 360 tarihi ve müslümanlar açısından ehemmiyetini özetlemişlerdir. 1262 Kendisinden bahseden İslâm tarihçileri tarafından mütemadiyen “Rahimehullâh (Allâh ona rahmet etsin)” duasıyla yad edilen el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, bütün hayırlı işleri ve özellikle Moğollara karşı yürütülen cihâd faaliyetine önderlik etmesi sebebiyle katlinden sonra büyük bir şehid olarak da anılmıştır. Mesela İbnü’dDevâdârî Sultan’ın katlini anlattığı yerde onun hakkında “Allâh onun cennete ulaşmasını çabuklaştırdı.” cümlesini kurmakta,1263 Zehebî de onun hal tercümesinin henüz başlarında sanki onun yaptığı hayırlı işlerden sonra şehâdete de ulaşarak ebedî bir gençlik kazandığını ima etmektedir: “Onun Tatarlarla cihâd etme noktasında mahareti ve iktidarı vardı, Allâh da buna bedel olarak kendisine cennette gençlik nimetini verdi.” 1264 Sultan Kutuz’un şehâdetinden sonra halkın onun kabrinin başına gelerek kendisine rahmet okuması ve onun katillerine beddua etmeye başlaması da Sultan’ın müslümanlar nazarındaki imajını ve onun başardığı işin ehemmiyetini gözler önüne sermektedir.1265 Ayrıca Aynicâlût Savaşı hakkında kaleme alınmış bazı şiirlerde1266 Sultan Kutuz’dan bahsedilme tarzı onun müslümanlar nezdindeki itibarının derecesini anlamamıza yardımcı olmaktadır. Dımaşk şuarâsından bir zatın kaleme aldığı şiirde Sultan Kutuz şu mısralarla methedilmiştir: “Helak oldu küfür tümüyle Şâm’da İslâm canlılık buldu sönmeye yüz tutmasından sonra Muhteşem hükümdar el-Melikü’l-Muzaffer ile İslâm’ın kılıcı kalkıp doğrulduğunda” 1267 1262 İbn İyâs, age., I/I, 307, 309; Cenâbî, age., vr. 306a. 1263 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62. 1264 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 353. 1265 Zehebî, ae., XLVIII, 355; Safedî, el-Vâfî, XXIV, 190; İbn Tağrîberdî, age., VII, 80; Sallâbî, age., s. 134. 1266 Aynicâlût Savaşı hakkında bir kısmı meşhur şâirler, bir kısmı da adları kaynaklarda verilmemiş kimseler tarafından kaleme alınmış şiirler mevcut olup bunların incelenmesi başlı başına bir araştırma konusu teşkil eder. İslâm tarihi sayısız zaferlere sahne olmuş olmasına rağmen diğer birçok muharebe ve fetih hakkında yazılanlardan daha fazla şiirin Aynicâlût Savaşı hakkında kaleme alınmış olması bizce manidar olup, bu durum adı geçen savaşın müslümanlar nazarındaki kıymetini ortaya koyması bakımından ehemmiyetlidir. 1267 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 216; Yûnînî, age., I, 367; Ebü’l-Fidâ, age., III, 206; İbnü’dDevâdârî, age., VIII, 51; Ömerî, age., XXVII, 257; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; İbn Tağrîberdî, age., VII, 76; Süyûtî, Hüsn, II, 39. Aynı mısraların kısmî farklılıklar arz eden versiyonları için bkz. 361 Tarihçilerimizden Safedî de Ümerâ’ü Dımaşk adlı eserinde Sultan Kutuz hakkında şu mısraları kaleme almıştır: “Sonra Allâh ümmetin zaferini murad etti Ve onun üzerinden kaldırdı kederini Ona (ümmete) el-Melikü’l-Muzaffer’i gönderdi Ve sayısız düşmana karşı onun savletini (...) Moğolları kırdı ve dini güçlendirdi Aynicâlût’ta, bu ne güzel haberdi!”1268 Aynicâlût Savaşı’nı konu edinen eserlerde İslâm tarihçilerinin şahsî sürur ifadelerinden ve Sultan Kutuz hakkında kurdukları övgü dolu cümlelerden başka, muzafferiyetten dolayı doğrudan doğruya müslüman ahalide hasıl olan sevinci gözler önüne seren kayıtlar da yer almaktadır. Bu kayıtlardan hareketle gerek Moğol istîlâsının müslümanların ortak bilincinde işgal ettiği mevki, gerekse buna bağlı olarak Aynicâlût Savaşı’nın onların nazarındaki ehemmiyeti büyük ölçüde anlaşılabilmektedir. Aslında Aynicâlût Savaşı’ndan kısa süre önce vukua gelen felaketlerin ve garip hadiselerin müslümanlarda bıraktığı tesirden hareketle müslümanların bu muzafferiyet haberine verdikleri tepkiyi tahmin etmek güç değildir. Nitekim Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz’un Dımaşk’a mektup göndermek suretiyle zafer haberini şehir halkına ulaştırması ve yine Sultan’ın Dımaşk’a girmesi olaylarını anlattığımız yerde müslümanların söz konusu tepkisine kısmen değinmiştik. Kaynaklarımızdan birinin kaydından anlaşıldığına göre birkaç sene boyunca üst üste gelen bela ve felaket haberlerinden ve Moğolların Bilâd-ı Şâm’ın hemen tamamını işgallerinden sonra birdenbire Dımaşk’a ulaşan böyle bir zafer haberine şehrin müslüman ahalisi inanamamış, Moğollar gibi kuvvetli ve artık bütün Ortadoğu’yu esaret ve zillete sürükleyeceğine muhakkak gözüyle bakılan bir düşmanın bu kadar kısa süre içerisinde mahvedilerek Dımaşk bölgesinden Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 52; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 266; Aynî, age., V, 246. Zübdetü’l-Fikre’de yer alan versiyonun Türkçe tercümesi için bkz. a. mlf., et-Tuhfetü’lMülûkiyye, s. 37. 1268 Safedî, Ümerâ’ü Dımaşk, s. 164. 362 tardedilmesine hayret etmişlerdi.1269 Moğolların istîlânın en başından itibaren daima muzaffer olmaları, İslâm diyarının ekserisini işgal ve tâbiiyet altında bulundurmaları, yöneldikleri her coğrafyayı zaptetmiş ve karşılaştıkları her orduyu bozguna uğratmış oluşları sebebiyle müslümanlarda Moğol ordusunun yenilmez olduğu yönünde bir kanaat oluşmuş, bu da onları yeise sevketmişti. Bu yüzden de bilhassa Dımaşk müslümanları Aynicâlût’ta Memlük İslâm ordusunun Moğolları ağır bir hezimete uğrattığını öğrendikleri zaman sevince garkolmuşlar ve Allâh’a çokça şükretmeye başlamışlardı. 1270 Bazı kaynaklarımızın ifadeleri ile; bu zaferden dolayı karanlıklar aydınlığa kavuşmuş, 1271 müslümanların kırık kalpleri sürurla dolmuş ve sükûnete ermişti.1272 Yine bir tarihçiye göre Aynicâlût zaferini haber veren mektubun ulaştığı Dımaşk’ta “İnsanlar sevinçten uçacak hale gelmişlerdi.” 1273 Şehirdeki manzara herhalde görülmeye değerdi; müslümanların Allâh’ın ihsan ettiği bu zaferden duydukları sevinç Dımaşk kalesinin her tarafında vurulan müjde davulları ile de pekiştiriliyordu.1274 Aynicâlût’taki Memlük galibiyetinin Dımaşk için mühim bir tarafı da Suriye’deki Moğol kuvvetlerinin ezilmesi dolayısıyla şehir ahalisinin Ramazân Bayramı’na büyük bir müjde, fetih, hayır ve sürurla girmiş olmaları idi. 1275 Benzer bir sürur manzarası Mısır’ın bazı beldelerinde, bilhassa Kāhire’de mevcuttu; hatta şehrin sokakları ve caddeleri baştan başa süslenmiş, Kāhire halkı büyük bir mutluluk içerisinde muzaffer sultanını karşılamaya hazırlanmıştı.1276 Ortadoğu’nun bu en mühim iki merkezinde, özellikle de Dımaşk’ta Aynicâlût zaferine bu denli büyük bir önem atfedilmesinde ve muzafferiyete dair haberlerin şehrin müslüman 1269 Ebû Şâme, Terâcim, s. 209. 1270 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 213, 216; Ebü’l-Fidâ, age., III, 205; İbnü’l-Verdî, age., II, 201; Ömerî, age., XXVII, 257; Makrîzî, es-Sülûk, I, 517; Aynî, age., V, 245; İbn Tağrîberdî, age., VII, 71, 74-75; İbn Tolun, age., s. 31-32; Cenâbî, age., vr. 305b. 1271 Baybars el-Mansûrî, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye, s. 36. 1272 İbn Tağrîberdî, age., VII, 75. 1273 Süyûtî, Hüsn, II, 39; a. mlf., Târîhu’l-Hulefâ, s. 720. 1274 İbn Kesîr, age., XIII, 390. 1275 Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 62; a. mlf., el-‘İber, III, 288; a. mlf., Düvelü’l-İslâm, II, 177; Yâfi‘î, age., IV, 113; İbnü’l-İmâd, age., VII, 503. 1276 İbn Vâsıl, age. (Die Chronik), s. 219; Yûnînî, age., I, 372; Ebü’l-Fidâ, age., III, 208; Nüveyrî, age., XXX, 4; İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 62; Zehebî, Târîhu’l-İslâm, XLVIII, 65; İbnü’l-Verdî, age., II, 203; Ömerî, age., XXVII, 260; İbn Dokmak, Nüzhetü’l-Enâm, s. 268; Makrîzî, es-Sülûk, I, 521; Aynî, age., V, 262; İbn Tağrîberdî, age., VII, 93; İbn İyâs, age., I/I, 309; Cenâbî, age., vr. 306a; Yiğit, age., s. 40; a. mlf., “Memlükler”, DİA, XXIX, 90; Kopraman, “Mısır Memlükleri”, age., VI, 456. Ancak ilgili yerde anlattığımız üzere Sultan Kutuz Kusayr mevkiinde Baybars ve hoşdâşları tarafından tertip ve icra edilen suikaste kurban gitmiş ve zaferin meyvelerini el-Melikü’z-Zâhir unvanıyla Kāhire’de tahta çıkan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî toplamıştır. 363 sakinleri arasında tarifi güç bir sevinç uyandırmasında Aynicâlût Savaşı ile Moğol ilerleyişinin durdurulması ve Moğol tahakkümünün bu bölgelerden uzaklaştırılarak İslâm dünyasının henüz istîlâya maruz kalmamış kısmının emniyete alınmış olması kadar, bu muzafferiyetin önceki bölümde bahsettiğimiz korkutucu kıyâmet manzarasını da müslümanlara unutturmuş olmasının payı bulunduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Aynicâlût Savaşı’nın kazanılmasında beşerî anlamda en mühim rolü oynayan iki ismin; Sultan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz ile Emîr Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin, zaferin gerek kendileri, gerekse İslâmiyet ve müslümanlar için ehemmiyetini ortaya koyan bir kısım davranış ve icraatlarını da muhakkak zikretmek gerekir. Esasında Sultan Kutuz’un muharebeden evvel irat ettiği nutukların muhtevası, Sultan’ın muharebenin şiddetli bir anında bineksiz kaldığı vakit kendisini böylesine kritik bir savaşta İslâm’a fayda vermekten bir an olsun mahrum etmemek adına Emîr Fahreddîn Mama’nın atına binmek istemeyişi, Memlük İslâm ordusunun en zor anında bu savaşın müslümanlar için var olma yahut yok olma mücadelesi olduğunu hatırlatmak maksadıyla yüksek sesle askerlerini teşcî etmesi ve bizzat çarpışmaya girmesi, savaştan sonra müslümanlara zafer nasip ettiği için Allâh’a secde etmesi ve şükür namazı kılması, Eyyûbî meliklerinden el-Melikü’s-Sa‘îd Hasan’ın müslümanların mukadderatını doğrudan alakadar eden böyle mühim bir savaşta Moğol safında yer alarak müslümanlara karşı savaşmasını affetmemesi ve ancak müslümanların en büyük düşmanı addettiği Ketboğa Noyan’ın cesedinin teşhisinden sonra gönül rahatlığı ile istirahati kabul etmesi gibi hususlar Sultan Kutuz’un Aynicâlût Savaşı’na verdiği ehemmiyetin bariz delilleridir. İlgili yerde belirttiğimiz üzere Emîr Rükneddîn Baybars’ın da emrindeki öncü süvari kuvveti ile birlikte Aynicâlût mevkiine vardıktan ve Moğol öncüleriyle çarpışmaya girmek zorunda kaldıktan sonra ne olursa olsun mevziini terketmek istememesi ve “geri çekilerek İslâm’a zarar vermek”tense takviye gelinceye kadar düşmanı oyalama yolunu tercih etmesi, onun da bu savaşın İslâm ve müslümanlar açısından ehemmiyetinin bilincinde olduğunu göstermektedir. Ancak kaynaklarımızda yer alan bir kısım nakiller, zafere atfettiği ehemmiyet noktasında Baybars’ın Aynicâlût Savaşı ile münasebetinin bundan biraz daha enteresan olduğunu gösteriyor. Buna ilk misal Baybars’ın savaşta herkesten ziyade emek sarfetmiş olma ve dolayısıyla zaferin 364 şerefini birinci olarak şahsında taşıma hususlarında Sultan ile ihtilafa düşmüş olmasıdır. Bu zafer İslâmiyet ve müslümanlar için o kadar mühimdi ki Baybars mutlaka kendisinin savaşta gösterdiği çabaların ve muzafferiyette oynadığı rolün Sultan tarafından itiraf edilmesini arzuluyor, Sultan Kutuz ise böyle büyük bir zaferin şerefini onunla paylaşmaya yanaşmıyordu. 1277 İkinci olarak Baybars’ın 659/1261 senesinde Aynicâlût meydanına diktirdiği abideyi zikretmek gerekir. Sultan Baybars Kur’ân-ı Kerîm’de Tâlût ve Câlût kıssası münasebetiyle zikredilmesi, 1278 yine burada İslâm’ın muhafazası için putperest Moğollara karşı bir mücadelenin verilmiş olması hasebiyle Aynicâlût bölgesine büyük önem atfediyor ve burayı mübarek bir mevki addediyordu. Burası Allâh’ın müslümanlara büyük bir zafer bahşettiği ve İslâm düşmanlarının kanıyla sulanmış bir mevki idi.1279 Sultan Baybars İslâm’ın ve müslümanların kurtuluşuna vesile olduğunu düşündüğü ve kazanılmasında kendisinin de büyük çaba sarfettiği Aynicâlût zaferinin bir hatırası olarak, ayrıca zaferden dolayı Allâh’a duyduğu minneti göstermek maksadıyla muharebe meydanına bir abide diktirmeye karar vermiş, “Meşhedü’n-Nasr” adı ile anılacak olan bu abidenin dikilmesi için Suriye’deki nâiplerine emirler göndermiş ve neticede Aynicâlût Savaşı’nın geçtiği mevkide adı geçen abide inşa edilmişti ki, rivayete göre İslâm tarihindeki ilk abide bu idi. 1280 Bunlardan başka Sultan Baybars’ın 8 Zilhicce 661/13 Ekim 1263 tarihinde, mezkûr tarihten birkaç gün evvel vefat etmiş olan kayınpederi Hüsâmeddîn b. Berke Han’ın kabrini ziyaretten sonra tenezzühe çıkarak yanındakilerle birlikte Ketboğa Noyan’ın ve yine Aynicâlût’ta maktul düşmüş diğer Moğol kumandanlarının Bâbü’z-Zevîle’de asılı duran kesik başlarını seyretmesi1281 de zikre değer. Bu demek oluyor ki Aynicâlût Savaşı’ndan ve Ketboğa’nın katlinden üç seneden fazla bir zaman geçmiş olmasına rağmen Hülâgû’nun Suriye’de bıraktığı Moğol kumandanlarının kesik başları Aynicâlût gibi mühim bir muzafferiyetin nişânesi olarak Kāhire’nin kapılarından birinde asılı 1277 İbn Abdüzzâhir, age., s. 68; Şeşen, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, s. 25. Bu mesele aynı zamanda Sultan Kutuz ile Baybars arasında alevlenecek ve bir müddet sonra Sultan Kutuz’un katli ile neticelenecek olan husumetin sebeplerinden birisi idi. 1278 Bakara, 2/249-251. 1279 İbn Abdüzzâhir, age., s. 91. 1280 İbn Abdüzzâhir, ae., a. yer; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 71; Nüveyrî, age., XXX, 11; Makrîzî, es-Sülûk, I, 539; Aynî, age., V, 289; Özaydın, “Aynicâlût Savaşı”, DİA, IV, 276. 1281 İbn Abdüzzâhir, age., s. 179. 365 durmakta ve bu özelliğiyle Bâbü’z-Zevîle adeta Sultan Baybars’a kendi başarısını hatırlatan bir temaşa mahalli vazifesi görmekte idi. Aynicâlût Savaşı’na dair bazı nakillerde bu savaştan “mübarek bir gazâ” şeklinde de bahsedilmektedir. Mesela İbnü’d-Devâdârî, Aynicâlût Savaşı’na bizzat iştirak etmiş ve savaş sırasında cereyan eden bazı olayları daha sonra tarihçinin kendi dedesine anlatmış olan Böri Bilecik adlı zatın “Ve ben de bu mübarek gazâda hazır bulunmuş idim.” dediğini nakletmiştir.1282 Ancak İslâm tarihçilerinden bazıları başka vesileler ile de Aynicâlût Savaşı’na önem atfetmişler, bu savaşın müslümanlar için hayırlı ve meymenetli bir hadise olduğuna hükmetmişlerdir. Bu cümleden olarak İbn Kesîr, Aynicâlût muzafferiyetinin müslümanlar için ifade ettiği manaya değindiği bir yerde şunları söylemektedir: “Önceden de anlattığımız gibi (Kutuz) bu senenin (658/1260) Ramazân ayının bir Cuma gününde düşmanla karşılaşmış ve onları bozguna uğratmıştı. Bu büyük bir müjde ve beşârettir. Çünkü Bedir Savaşı da Ramazân ayının bir Cuma gününde cereyan etmiş ve o savaş da İslâm’ın muzafferiyeti ile sonuçlanmıştı.”1283 Safedî’nin Aynicâlût Savaşı’na ilişkin şu beyti de aynı hususa işaret etmektedir: “Anla ve bil, evvel-i İslâm’daki Bedir günü gibi idi o gün”1284 1282 İbnü’d-Devâdârî, age., VIII, 50. 1283 İbn Kesîr, age., XIII, 396; ayrıca bkz. Aynî, age., V, 260. 1284 Safedî, Ümerâ’ü Dımaşk, s. 164. 366 SONUÇ İnsanlık tarihinin en yıkıcı istîlâlarından olan Moğol istîlâsı gerek İslâm, gerekse dünya tarihinde derin yankılar uyandırmış, birçok müslümanın hayatını kaybetmesine ve sayısız meskûn mahallin tahribine neden olmuş, ilmî faaliyetlerin ilerlemesini de menfi yönde etkileyerek insanlığın ortak kültürel mirasına ağır bir darbe indirmiştir. XII. asrın ilk çeyreği içerisinde Cengiz Han’ın Hârizmşahlara karşı siyâsî mücadelesi ile başlayan Moğol istîlâsı Orta Asya, İran, bugünkü Afganistan ve Pakistan coğrafyalarını büyük yıkıma uğratmış, zaman zaman hız kaybetmesine rağmen XIII. asrın ikinci yarısının başlarına kadar İslâm dünyasında tesirini büyük ölçüde hissettirmeye devam etmiştir. Bu tarihlerde Cengiz’in torunu olup Büyük Moğol Hanı unvanıyla Moğol tahtında bulunan Mengü’nün, kardeşlerinden Hülâgû’ya batı seferi ısmarlaması İslâm dünyasını ikinci kez dehşetli bir vaziyette bırakmış, bu kez Irak, Suriye ve Filistin ülkeleri Moğolların mezalimine maruz kalmıştır. Bu arada Hülâgû idaresindeki Moğollar 656/1258 senesinde Bağdâd’ı işgal ve tahrip etmek ve Abbâsî Halîfesi Müsta‘sım-Billâh’ı katletmek suretiyle Abbâsî Hilâfeti’ne son vermişler, Orta Doğu’da girdikleri her şehirde toplu katliamlar gerçekleştirerek İslâm âleminin uzun müddet kurtulamayacağı bir matem atmosferi içerisine girmesine sebep olmuşlardı. Moğol ordularının gittikleri her yerde etrafa yaydıkları korku ve terör havası birçok kez müstahkem mevkilerin onlara muharebesiz teslim olmasına yol açmış, İslâm hükümdarlarının kendi aralarında işbirliği kuramamaları ve Moğolların karşısına doğrudan çıkma cesaretini gösterememeleri nedeniyle mezkûr coğrafyalar baştan başa Moğollar tarafından çiğnenmişti. Vakıa Celâleddîn Mengübertî, el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddîn Muhammed ve el-Melikü’l-Mu‘azzam Fahreddîn Tûranşah gibi bazı liderler Moğollarla mücadelelere girmişler, ancak bu mücadeleler mahalli birtakım çarpışmalar olmaktan öteye gidememiş, Moğol istîlâsını durdurmaya kifâyet etmemişti. Müslümanlar bu kuvvetli düşman karşısında bocalamakta ve İslâm dünyası büyük bir ümitsizlik içerisinde bulunmaktaydı. Müslümanlarda artık Moğolları durdurmanın imkansızlığı şeklinde bir kanaat hasıl olmuş, İslâm coğrafyasının Moğollar eliyle tamamen mahvedileceği beklentisi oluşmuştu. Ancak 367 XIII. asrın ikinci yarısının henüz başında Mısır’da teşekkül eden Türk Bahrî Memlük Devleti’nin 25 Ramazân 658/3 Eylül 1260 Cuma günü Kuzey Filistin’deki Beysân yakınlarında bulunan Aynicâlût mevkiinde Moğollara karşı verdikleri savaş tarihin akışını değiştirdi. Memlük Devleti’nin üçüncü hükümdarı ve Hârizmşah ailesinin bir ferdi olan el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Mahmûd Kutuz Moğollara karşı mücadele etme kararlılığı göstermiş, bu uğurda büyük emekler ve paralar sarfetmiş, ancak daha da mühimi Moğolların üzerine yürümek üzere ekserisi Türk Memlük askerlerinden müteşekkil olan bir ordu kurmak ve bu orduya sarsılmaz bir cihâd ruhu aşılamak suretiyle Moğollara karşı yürütülecek askerî faaliyeti dinî bir kisveye bürümüştü. Sultan Kutuz ordusunun maneviyatını her daim diri tutmaya çalışmış, bu hususta örnek bir liderlik sergilemişti. O diğer İslâm hükümdarlarının, mesela Alâeddîn Muhammed Hârizmşah’ın hatalarını tekrarlamamış, siyâsî, askerî ve iktisâdî bakımdan verdiği isabetli kararlar ve her sahada aldığı tedbirlerle sadece iyi bir asker olmadığını, aynı zamanda büyük bir siyâsî ve işbilir bir idareci olduğunu ispat etmişti. Neticede söz konusu tarihte Aynicâlût mevkiinde cereyan eden muharebede Hülâgû’nun Suriye’ye bıraktığı İlhanlı Moğol kuvvetleri Memlük İslâm ordusu tarafından ortadan kaldırılmış, Moğol ordusunun kumandanı olan Nastûrî Ketboğa Noyan da öldürülerek Moğollara ağır bir darbe indirilmişti. Bu muzafferiyette beşerî manada en büyük paya sahip olduğunu gördüğümüz Sultan Kutuz’un yanı sıra, onunla evvelce hasım olan, fakat Moğollarla gazâ etmek maksadıyla onunla birleşen Bahrî Memlüklerin ve bilhassa bunların lideri konumunda bulunan Rükneddîn Baybars el-Bundukdârî’nin büyük emekleri geçmişti. Muzafferiyetten sonra Sultan Kutuz Suriye’yi Moğollardan temizlemesi için Baybars’a ileri harekât emri vermiş, kendisi de İslâm dünyasının en mühim siyâsî merkezlerinden olan Dımaşk’ı teslim aldıktan sonra yaptığı tevcihat vesilesiyle Mısır’dan sonra Suriye’nin de Memlük hâkimiyeti altına girmesini temin etmişti. Moğolların Fırat’ın doğusuna atılmalarından ve Suriye’de Memlük idaresinin tesisinden sonra Mısır’a dönmek üzere dönüş yoluna çıkan Kutuz; gerek Haleb niyâbeti meselesi yüzünden kendisine husumet besleyen, gerekse Bahrî Memlüklerin eski lideri olan Fâriseddîn Aktay elCâmedâr’ın intikamını alma planları yapan Baybars ve arkadaşları tarafından Kusayr mevkiinde bir suikast sonucu öldürülmüştü. On yıllara sığmayacak faaliyetleri bir 368 senelik kısa saltanatına sığdıran ve müslümanlar tarafından haklı olarak büyük bir İslâm kahramanı kabul edilen el-Melikü’l-Muzaffer Seyfeddîn Kutuz, müslümanları cihâd bayrağı altında toplama ve bu şekilde Moğol istîlâsının Mısır’a uzanmayı hedefleyen en tehlikeli kolunu durdurma gibi mühim bir vazifeyi hakkıyla yerine getirdikten sonra tarih sahnesinden çekilip gitmişti. Aynicâlût Savaşı sadece bir günün sabahtan akşama kadar geçen müddeti içerisinde gerçekleşmiş olmasına rağmen dünya tarihinin en kesin sonuçlu muharebelerindendir. Bu savaştaki Memlük galibiyeti İslâm dünyasını Moğollar tarafından tamamen mahvedilmekten kurtarmış, Suriye’nin Memlük ve dolayısıyla yeniden İslâm hâkimiyeti altına girmesini temin etmiş, Bahrî Memlük Devleti’nin yükselme dönemine girmesine ve İslâm dünyasının bayraktarlığı pozisyonuna yükselmesine vesile olmuş, Suriye’yi Mısır’ın bir parçası ve devamı haline getirmiş, muhtemel Moğol-Haçlı işbirliğinin önüne geçmiş, Moğolların yenilmezliği efsanesini ortadan kaldırarak müslümanlara kaybettikleri özgüvenlerini iade etmiş, başta Kāhire olmak üzere bütün bir Mısır’ı İslâm medeniyetinin bir dönem en mühim siyâsî ve ilmî merkezine dönüştürmüş, uzun vadede Moğolların İslâmiyet’e ısınmalarını ve nihayet topyekün bu dini benimsemelerini sağlamış, Abbâsî Hilâfeti’nin ihyâsına vesile olmak suretiyle müslümanların putperestler karşısındaki zilletine son vermiş ve doğudaki Haçlı varlığının sonunu hızlandırmıştır. Aynicâlût Savaşı İslâm coğrafyasının batısını Moğollara karşı emniyete alarak Moğol istîlâsının Kuzey Afrika’dan Batı Avrupa’ya uzanmasına da engel olmuş, bu sayede Avrupa Moğol istîlâsının muhtemel tehditlerinden masun kalmıştır. Müslümanlar tarafından büyük gayretlerle tesis edilen ve Moğolların yok etmeye çalıştıkları ilmî ve kültürel miras bu savaş sayesinde yok olmaktan kurtulmuştur. Memlükler sıraladığımız bu neticelerle İslâm dünyasının siyâsî liderliğini Osmanlıların yükseliş devrine kadar ellerinde bulundurmuşlar ve gerek İslâm, gerekse dünya tarihine unutulmaz bir dönem yaşatmışlardır. Görüldüğü üzere Moğol istîlâsının tesirleri ne kadar umûmî ve uzun süreli olmuşsa, Aynicâlût Savaşı’nın neticeleri de o denli ehemmiyetli, kalıcı ve özellikle müslümanlar için faydalı olmuştur. Bizim tespitimize göre -Hz. Peygamber (SAV) ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemlerinde cereyan eden savaşlar istisna edilirse- dünya 369 tarihinde Aynicâlût Savaşı kadar fazla müspet netice veren ikinci bir meydan savaşı daha vaki değildir. Çalışmamızın Aynicâlût Savaşı’nın sonuçlarını incelediğimiz kısmında belirttiğimiz gibi, bu savaşın kısa ve uzun vadede daha birçok neticesini tespit etmek mümkündür. Esasen Baybars ve haleflerinin fütûhâtını ve hemen tüm icraatlarını Aynicâlût Savaşı’nın tabiî bir neticesi addetmekte beis yoktur. Zira bu savaş Memlük Devleti’ni henüz kuruluş yıllarında yıkılmaktan kurtararak bu devletin sonraki her türlü faaliyetine de dolaylı yoldan zemin hazırlamıştır. Ancak Aynicâlût Savaşı’nın bizce en mühim neticesi; şahsiyeti İslâmiyet merkezinde inşa edilip şekillendirilen ve altı buçuk asır boyunca Kur’ân ve Sünnet esasları ile idare edilmiş olan müslüman Ortadoğu’nun, zalim yahut adil olsun hariçten gelen, üstelik putperest olan bir düşmanın boyunduruğunu kabul etmeyeceğini asırlara ispat etmiş ve cihâd mefkûresini uzun bir aradan sonra yeniden tüm canlılığı ile hissetmeye başlamış oluşudur. Bütün bunlar dolayısıyla Aynicâlût Savaşı; Yermûk, Kādisiyye, Malazgirt ve Hıttîn gibi İslâm tarihinin en parlak zaferleri arasında zikredilmeye layıktır
SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı XIII. VE XIV. YÜZYILLARDA MOĞOLLARIN ANADOLU’YA ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Elif KARADAĞ SİVAS OCAK 2019 SİVAS CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı XIII. VE XIV. YÜZYILLARDA MOĞOLLARIN ANADOLU’YA ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Elif KARADAĞ Tez Danışmanı Doç. Dr. Abdullah KAYA SİVAS OCAK 2019 ÖNSÖZ Asıl adı Timuçin olan ve 1206 yılında düzenlenen büyük kurultayda Han ünvanını alan Cengiz Han, Moğolların yegane hükümdarı olmuştur. Moğolların kurucusu olarak bilinen Cengiz Han, bitip tükenmek bilmeyen seferleri ile tüm dünyaya nam salmış; deyim yerindeyse yeryüzünde şanının geçmediği toprak parçası kalmamıştır. Tarihin en kudretli ve şiddetli istilalarından birini teşkil eden Moğol istilası, Orta Asya Türklüğü ve medeniyeti için ağır sonuçlar vücuda getirmiştir. Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu, Anadolu’ya gelerek 1243 yılında Sivas’ın Zara ilçesindeki Kösedağ mevkiinde Selçuklu ordusunu büyük bir bozguna uğratmıştır. İstiladan sonra Anadolu coğrafyasına hakim olmaya başlayan Moğollar, Anadolu’nun gerek siyasal, sosyal ve ekonomik, gerekse kültür-sanat, mimari ve demografik yapısına etkisi olduğu yapılan araştırmalarda görülmektedir. 1243 yılında gerçekleşmiş olan Kösedağ bozgunun sonucu olarak Anadolu Selçuklu Devleti yıkılma sürecine girerken, Moğol istilasından kaçan Türkmenler uc bölgelere yerleşmiş ve beylikler kurmaya başlamıştır. İlerde büyük bir devlet haline gelecek olan Osmanlı beyliği de bunlardan biridir. Tezin 1. bölümünde; Cengiz Han döneminde Kafkasya ve Ortadoğu’ya yapılan seferlerden genel olarak bahsettik. Bunun yanı sıra I. Alaeddin Keykubad’ın yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşılık almış olduğu tedbirleri ve Moğolların Anadolu istilasını gerçekleştirmesinde büyük etken olduğunu düşündüğümüz Babailer isyanından bahsettik. Son olarak da Kösedağ Savaşı’nı nedenleri ve sonuçları ile ele aldık. 2. bölümde; Kösedağ yenilgisinin Anadolu’ya olan tesirlerini ele aldık. Bu istilanın ticarete olan tesirlerini olumlu ve olumsuz yönleri ile anlattık. Yine bu istilanın kültür-sanat ve mimari üzerindeki olumlu ve olumsuz yönlerini araştırdık. Aynı zamanda bu istilanın Anadolu nüfusu üzerindeki değişikliklerinden mütevellit demografik yapıyı inceleyip Türkleşme üzerindeki etkisine değindik. Son olarak da Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya gelen Türkmenlerin uc bölgelerine yerleşerek beylikler kurmalarından ve üzerlerinde hissedilen Moğol etkisinden genel olarak bahsettik. Tezimi hazırlarken her konuda bilgi birikimiyle yardımcı olan değerli hocam ve aynı zamanda tez danışmanım Doç. Dr. Abdullah KAYA’ya teşekkür ederim. İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... i KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................iii ÖZET........................................................................................................................... v ABSTRACT.............................................................................................................. vii GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM.................................................................................................... 17 A-KÖSEDAĞ SAVAŞI’NA GİDEN SÜREÇ........................................................ 17 1. Cengiz Han Döneminde Kafkasya ve Ortadoğu’ya Yapılan Seferler............... 17 2. Moğolların Cengiz Han’dan Sonraki Kafkasya Siyaseti................................... 19 3. Sultan I. Alaeddin Keykubat’ın Bazı Faaliyetleri ............................................. 21 4. Harezmşahlar ve Yassı Çemen Savaşı .............................................................. 26 5. Yaklaşan Moğol Tehlikesine Karşı Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın Aldığı Tedbirler ........................................................................................................... 27 6. Sultan Alaeddin Keykubad’ın Vefatı ................................................................ 33 7. Babailer İsyanı................................................................................................... 35 7.1. İsyanın Temel Sebepleri ............................................................................ 36 7.2. İsyanın Sonuçları ....................................................................................... 40 8. Kösedağ Savaşı Öncesi Türkiye Selçukluları’nın İttifak Arayışları ................. 41 B. KÖSEDAĞ SAVAŞI 1243 .................................................................................. 42 1. Kösedağ Savaşı’nın Nedenleri .......................................................................... 42 2. Kösedağ Savaşı.................................................................................................. 44 3. Kösedağ Savaşı’nın Sonucu .............................................................................. 46 4. Kösedağ Yenilgisinin Sebepleri ........................................................................ 50 İKİNCİ BÖLÜM...................................................................................................... 53 A. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NDAN SONRA MOĞOLLARIN ANADOLU’YU İŞGALİ............................................................................................................... 53 1. Kösedağ Mağlubiyetinden Sonra Moğolların Anadolu’yu İşgal Faaliyetleri ... 53 B. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN ANADOLU’YA TİCARİ ETKİLERİ.................. 55 1. Kösedağ Savaşı Öncesinde Anadolu’da Ticari Hayat....................................... 55 2. Ahiler ve Ticaretteki Rolleri.............................................................................. 62 i 3. Kösedağ Yenilgisinin Anadolu Ticaretine Olumlu ve Olumsuz Etkileri.......... 63 C. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN KÜLTÜR-SANAT VE MİMARİ AÇIDAN ANADOLU’YA ETKİLERİ............................................................................. 76 1. Moğolların Anadolu’daki Mimariye Olumlu ve Olumsuz Etkileri................... 76 2. Moğol İstilalarından Sonra Anadolu’daki Mimari Eserlere Genel Bir Bakış... 79 3. Moğolların Anadolu’daki Kültür ve Sanat Hayatına Etkileri............................ 84 4. Anadolu Selçukluları Devri Düşünce Hayatı ve Moğolların Etkisi .................. 88 D. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN ANADOLU’NUN DEMOGRAFİK YAPISINA ETKİLERİ..................................................................................... 96 1. Kösedağ Savaşı’nın Anadolu’nun Nüfus Yapısına Etkileri .............................. 96 2. Moğol İstilasının Anadolu’nun Türkleşmesine Tesirleri ................................ 100 3. İkinci Dönem Anadolu Beyliklerinin Ortaya Çıkış Serüveninde Moğolların Rolü................................................................................................................. 104 3.1. Osmanlı Beyliğinin Kuruluş Sürecinde Moğol Etkisi .............................107 3.2. Anadolu Beylikleri Üzerinde Hissedilen Moğol Etkileri ........................114 SONUÇ.................................................................................................................... 117 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 121 ÖZ GEÇMİŞ........................................................................................................... 131 ii KISALTMALAR DİZİNİ C : Cilt S : Sayı s : Sayfa Haz : Hazırlayan Çev : Çeviren age : adı geçen eser agm : adı geçen makale agt : adı geçen tez bk. : bakınız DAKTAV : Doğu Akdeniz Kültür Ve Tarih Araştırmaları Vakfı DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi SAD : Selçuk Araştırmaları Dergisi TTK : Türk Tarih Kurumu TDK : Türk Dil Kurumu YKY : Yapı Kredi Yayınları MEB : Milli Eğitim Basımevi VD : Vakıflar Dergisi AÜDTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi KBY : Kültür Bakanlığı Yayınları EÜSBED : Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi iii iv ÖZET Dünya’yı etkisi altına alan Moğol istilasının, Anadolu toprakları içerisinde de görülmesi kaçınılmazdı. Anadolu Selçuklu Devleti’nin en kudretli şahsiyetlerinden biri olan I. Alaeddin Keykubad, Moğol istilasına karşılık geniş çaplı önlemler almış ve bir müddet bu istilayı Anadolu topraklarından uzak tutmuştur. Fakat daha sonra yerine geçen II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in aldırmaz tutumları, zevk ve eğlenceye düşkün tavırları, diğer taraftan devletin güçlükle bastırdığı Babailer İsyanı, Moğolları Anadolu’ya çeken en büyük etkenlerdendir. Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu ile Anadolu Selçuklu ordusu, Sivas’ın 80 km doğusunda Zara ile Suşehri ilçeleri arasında yer alan Kösedağ mevkiinde karşı karşıya geldi. Moğol ordusu hiçbir mukavemet göstermeyen Selçuklu öncü birliklerini bozguna uğrattı. Utanç verici bir mağlubiyetle sonuçlanan savaşın ardından Moğollar, Anadolu topraklarını istila ederek yağma ve katliamlara başladılar. Moğolların Anadolu’ya gelmesiyle beraber bu topraklar onlardan olumlu ve olumsuz olarak, siyasi, iktisadi, demografik, sosyal ve kültürel açılardan etkilenmeye başlamıştır. Bu istilasının olumsuz etkilerine karşılık, Moğolların önünden kaçan Türkmenlerin Anadolu’ya gelmeleri ve buraları kendilerine yurt edinmeleri olumlu bir etki olarak değerlendirilir. Bu göç dalgasının Anadolu’nun Türkleşmesine büyük katkı sağlamıştır. Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın zamanında oldukça güçlü olan devlet, onun ölümünden sonra yanlış politikalar sonucunda Moğol boyunduruğu altına girmiştir. Böylece çöküş vetiresine giren Türkiye Selçukluları zamanla dağılmaya başlamış ve yerine yeni yeni beylikler kurulmaya başlamıştır. İlerleyen zamanlarda dünyaya hükmedecek olan Osmanlı beyliği de bunlardan birisidir. Anahtar Kelimeler: Anadolu Selçuklu, Moğol İstilası, 1243 Kösedağ Savaşı, Moğol Etkileri v vi ABSTRACT It was inevitable that the Mongol invasion, which was oppressing the world, would be seen in Anatolia. I. Alaeddin Keykubat, one of the most mightly person of the Anatolian Seljuk State, took precaution against the Mongol invasion and kept this invasion away from Anatolian lands. However II. Gıyaseddin Keyhüsrev's scattergood, disregardful, and debauched attitudes, on the other hand, the Babailer Rebellion, which the state has hardly pushed, has been the biggest factor attracting the Mongols to Anatolia. The Mongol army and the Anatolian Seljuk army, led by Baycu Noyan, confronted at the Kösedağ area in Zara, Sivas. The Mongol army defeated the Seljuk State, which showed no strength. After the war that resulted in a shameful defeat, the Mongols spread to the Anatolian lands and began to invade, plunder and kill. When Mongols arrived in Anatolia, Mongol influence began to be felt in economic and social life. Against the negative effects of this invasion, the Turkmen fleeing from the Mongols and their arrival in Anatolia is considered as a positive effect. It is obvious that this migration contributed greatly to be Turkish of Anatolia. The strong state built by Alaeddin Keykubad collapsed after his death, and the Anatolian lands were administered by the Mongol State. Thus, while the Anatolian Seljuk State was be wiped away from the history, new principalities was emerged. One of the principality is Ottoman Empire, which would establish a great empire in the future. Key Words: Anatolian Seljuk, Mongol Invasion, 1243 Kosedag War, Mongol Influences vii viii GİRİŞ Bugün Doğu Sibirya’dan geçen Onon Nehri’nin sağ kıyısında uzanan obalardan birinde 1162 yılının Ocak ayında bir erkek çocuk dünyaya geldi. Yesügey Bahadır’ın oğlu olan bu çocuk, sağ avucunun içinde bir parça kan pıhtısı ile dünyaya gelmişti.1 Anne tarafından Türk olduğu da rivayet edilen Yesügey, oğluna Timuçin2 adını verdi.3 Timuçin, gerek fiziksel kuvveti, gerekse zeka ve kabiliyetleriyle kendini göstermekteydi. Zayıf olmasına rağmen pehlivanların başıydı. Ok atmakta dikkate değer bir ustalığa sahipti. Gösterişli bir yapıya sahip olan Timuçin, uzun boylu, geniş omuzlu ve soluk benizliydi.4 Gelecekte kudretli bir savaşçı ve güçlü bir hükümdar olacağının işaretini vermeye başlayan Timuçin, ilk başarısını üvey ağabeyi Begter’i öldürerek elde etti. 1206 yılında düzenlenen büyük kurultayda Cengiz Han unvanını alarak Moğolların yegane hükümdarı olan Yesügey Bahadır’ın oğlu Timuçin, bundan böyle sadece unvanı ile bilineceği ve namının dünyanın dört bir yanına yayılacağı talihli bir döneme girmişti.5 Tangutlar üzerine yeni bir sefer düzenleyen ve zengin ganimetlerle geri dönen Cengiz Han, bir yandan batıdaki Kırgızlara elçiler gönderip kendisine itaat etmelerini isterken, diğer yandan da büyük oğlu Cuci’yi kuzeye, Sibir tarafına göndermişti (1207). Hedefinde Çin’in Kin ve Song hanedanlıklarını bulunan Cengiz Han, sefer öncesi bilgi toplayarak işini kolaylaştırmış ve Kin Devleti’ne karşı başarı sağlamıştır (1211-1212). Sonrasında ise Pekin ele geçirilerek Çin sınırı güvence altına alındı (1215). 6 Çin’den sonra Cengiz Han’a rakip olabilecek o devrin büyük devletlerinden olan Harezmşahlar vardı. Anlaşılacağı üzere Alaaddin Muhammed, Cengiz Han’ın 1 Manghol-un Niuça Tobça’an, Moğolların Gizli Tarihçesi, Çev. Mehmet Levent Kaya, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2011, s. 24 2 ‘‘Timuçin, en ince çelik demekti’’ bk. Harold Lamb, Moğolların Efendisi Cengiz Han, Çev. A. Gökçe Bozkurt, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 14 3 Mustafa Alican, Moğollar, Timaş Yayınları, İstanbul 2016, s. 29 4 Lamb, age., s. 16 5 Alican, age., s. 47 6 İlyas Kemaloğlu, ‘‘Büyük Moğol İmparatorluğu’’, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016, s. 34 1 Pekin zaferinden haberdar olup bu rivayetlerin doğruluğunu teyit etmek için Cengiz Han’ın yanına elçi heyeti gönderdi. Harezmşah’ın bu adımından çok memnun kalan ve heyeti iyi karşılayan Cengiz Han, Müslüman doğusu ile ticari münasebetler geliştirmek istiyordu. Fakat iyi başlayan ilişkiler, Cengiz Han’ın Harezmşahlara göndermiş olduğu 450 kişilik bir tüccar kafilesinin Otrar’da şehrin valisi İnalcık tarafından durdurularak gözetim altına alınması ve katledilmeleri sonucu bozuldu.7 Cengiz Han intikam almak için doğruca Otrar üzerine yürüdü.8 Harezmşahlar imparatorluğuna karşı ilerleyen ordunun ortalama 200.000 kişiden meydana geldiği bilinmektedir. Sultan Muhammed ise, casusları vasıtasıyla batı istikametinde ilerlemekte olan Cengiz Han ordularının azametini haber alınca istişarelere başladı.9 Alınan tedbirlere rağmen Sultan Muhammed, Moğol imparatoru Cengiz Han’a karşı başarısız olmuştur. Başlangıçta etrafında ailesinde dışına kimse yokken zamanla Çin ve Harezmşah gibi kendilerinden medeniyetçe üstün olan devlet ve halkları dahi hakimiyeti altına almayı başaran Cengiz Han, 1227 yılında hayatını kaybetti. Cengiz Han’ın Coçi, Çağatay, Ögedey ve Toluy adında dört oğlu vardı.10 Onun ölümünden sonra yerine varis bıraktığı Ögedey Kağan geçti. Askeri seferlere başlayan Ögedey Kağan, 1234 yılında Kin Devleti’ne son verdi. Diğer yandan Harezmşahlar devletini yeniden canlandırmaya çalışan Celaleddin’i mağlup ederek öldürdü (1231). 11 Moğolların Celaleddin Harezmşah ile mücadelesi, bölgedeki diğer devletlerin durumunu da etkiledi. Ermeni Krallığı ve Gürcü toprakları da dahil olmak üzere Kafkasya’da Moğol hakimiyeti başladı. Türkiye Selçuklu Devleti ise 1235 yılında Ögedey Han’ın tabiiyet teklifini kabul etti.12 Selçuklular’dan o tarihte böyle bir bağlılık beklenmemesine karşılık, I. Alaeddin Keykubad bu politikası ile Moğolları bir süreliğine de olsa sınırlarından uzaklaştırmaya çalıştı.13 7 agm., s. 35 8 Nesevi, Celalüttin Harezemşah, Çev. Necip Asım, Devlet Matbaası, İstanbul 1934, s. 30 9 İbrahim Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1984, s. 248 10 Nizamüddin Şami, Zafername, Çev. Necati Lugal, TTK Yayınları, Ankara 1949, s. 14 11 Kemaloğlu, ‘‘Büyük Moğol İmparatorluğu’’, s. 39 12 İbn Bibi, El-Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye I, Çev. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 448-451 13 Bertold Spuler, İran Moğolları, Çev. Cemal Köprülü, TTK Yayınları, Ankara 2011, s. 53; Faruk Sümer, ‘‘Anadolu’da Moğollar’’, SAD, I, Ankara 1969, s. 6 2 Ögedey Kağan’ın ölümüyle birlikte imparatorlukta taht sorunu yaşanmaya başladı. Görüş birliği sağlanamadığından kurultay geç toplanabilmiş, bu süre zarfında da Töregene Hatun yaklaşık 5 yıl boyunca ülkeyi yönetti. Yapılan kurultayda Güyük, kağan ilan edildi (1246). Fakat iki yıl tahtta kalabilen Güyük Kağan, öldü (1248). 14 Güyük Han’ın dul eşi Oğul Kaymiş naipliği üstlenmesinin ardından, Mengü büyük Kağan oldu (1251). Mengü ilk iş olarak kendisine muhalif olan Ögedey ve Çağatay soyundan gelen çok sayıda Cengizoğlunu öldürttü. Daha sonra Mengü Kağan sefer için kardeşi Kubilay’ı Doğu’ya, diğer kardeşi Hülagu’yu da batı vilayetlerine gönderdi. Bu seferler sonucunda Kore Krallığı Moğol hakimiyetini kabul etmiş, İsmaililer ele geçirilmiş, Abbasi halifesi öldürülüp hilafetin merkezi Bağdat Moğolların hakimiyetine girmiştir.15 Uzak Doğu ve Orta Doğu’ya yapılan seferlere katılamayan Mengü Kağan, yeni Çin seferine katılma kararı aldı (1258). Bunun sebebi ise Kubilay başkanlığındaki ordunun istenilen sonucu alamamasıdır. Song İmparatorluğu kuzey, batı ve güneyden olmak üzere üç taraftan kuşatıldı. Ancak bu defa da Mengü Kağan’ın ölümü (11 Nisan 1259) Çin’in ele geçirilmesini engelledi.16 Mengü Kağan döneminin önemli gelişmelerinden biride Fransa Kralı Louis’in elçisi Wilhelm Rubruk’un kağanı ziyaret etmesiydi. Mengü Kağan kendisini ziyarete gelen bu elçi aracılığıyla krala bir mektup göndererek ondan teslim olmasını istedi.17 Mengü Kağan’ın ölümünden sonra Kubilay, kağan ilan edildi. Kubilay Kağan’ın ilk faaliyeti, başkenti Karakurum’dan Pekin’e taşımasıdır. Çin’in tamamına sahip olundu (1279). Kubilay Kağan, tahtı Timur Olcaytu adındaki torununa bıraktı. Fakat hakimiyeti (1294-1307) uzun sürmedi. Timur Olcaytu’nun ölümünden Togan Timur’un imparator olduğu (1339) yılına kadar çok sayıda Cengizoğlu tahta çıktı. Togan Timur’un hakimiyeti uzun sürmüş fakat askeri seferlerden bahsetmek mümkün olmadığı gibi hakimiyet altına alınan coğrafyaları da kontrol etmek kolay 14 Kemaloğlu, ‘‘Büyük Moğol İmparatorluğu’’ s. 43 15 Reşidüddin Fazlullah, Camiu’t-Tevarih (İlhanlılar Kısmı), Çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 47 16 Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev. Aykut Kazancıgil- Ayşe Bereket, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001, s. 322-324 17 Wilhelm Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, Çev. Ergin Ayan, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2012, s. 127-128 3 olmamıştır. Çıkan isyanların bastırılamaması ve Moğolların Çin’den kovulması neticesinde Moğol Devleti Karakurum merkezli bugünkü Moğolistan topraklarıyla sınırlı kaldı.18 Altın-Orda Hanlığı Türk tarihinde sonraları Altın Orda ismiyle tanınmış olan devlet, Cengiz’in büyük oğlu Cuci’ye verilmişti. Cengiz Han öldüğü zaman, Cuci Han ülkesi Harezm ile Hazar denizinin güney sahilindeki İran eyaletleri de dahil olmak üzere İrtiş’in batı tarafındaki bütün bölgeleri içine almaktaydı.19 Cuci Han babasından altı ay önce vefat etmiş olduğundan, onun yerine oğlu Batu Han tayin edilmişti. Devletin kurucusu Batu Han’ın ak otağının üst kısmının altın yaldızlı olması sebebiyle bu devlete Altın Orda veya Ak Orda denmiştir.20 Cuci ulusunun büyümesi ve tabii sınırlarına erişmesi Cuci’nin oğlu Batu Han zamanında gerçekleştirilen II. Kıpçak seferinin neticesinde mümkün oldu.21Cengiz Han’ın yerine geçen oğullarından Ögedey zamanında karar verilen batı seferleri (1237-1241) yılları arasında aralıklarla sürmüş ve Doğu Avrupa’nın önemli bir kısmı istila edilmişti. Cengiz Han’ın torunu ve Cuci Han’ın oğlu olan Batu (Sayın) Han, kazandığı büyük başarılardan sonra merkez Saray şehri olan Altın Orda Devletini kurdu.22 Batu Han’ın (1256) yılında ölmesinin ardından yerine geçen oğulları Sartak ve Ulakçı’nın da aynı yıl içinde ölmeleri üzerine Batu Han’ın kardeşi Berke, Han ilan edildi.23 Berke Han’ın en büyük başarısı, Altın Orda’ya karşı başlayan isyanları büyümeden kısa zamanda bastırmasıdır. Berke’den sonra yerine geçen Mengü Timur, Altın Orda’yı tamamen müstakil bir devlet haline getirmeyi başardı ve kendi adına para bastırdı.24 Fakat Tuda Mengü Han zamanında devletin bütünlüğü tehlikeye düşmüş ve bundan sonraki yirmi beş yıllık süre, Altın Orda’nın ilk fetret devri olmuştur. Özbek Han ile Canıbeg Han’ın saltanatları döneminde Altın Orda’nın bütünlüğü yeniden sağlanmışsa da 18 Kemaloğlu, ‘‘Büyük Moğol İmparatorluğu’’ s. 49 19 Ahmet Temir, Cengiz Han, KBY, Ankara 1989, s. 122 20 Mehmet Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, DİA, C. 2, İstanbul 1989, s.538 21 İlyas Kemaloğlu, ‘‘Altın Orda Devleti’’, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016, s. 98 22 Saray, ‘‘Altın Orda Hanlığı’’, s. 539 23 Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 1980, s. 375 24 Kemaloğlu, ‘‘Altın Orda Devleti’’, s. 107 4 Berdibeg Han’ın saltanatı yıllarında devlet yeniden bir karışıklık döneme girmiştir. (1360-1380) yılları arasındaki bu dönemde hükümdarlık makamına on dört han geçtiği halde hiçbiri devleti eski kudretine kavuşturamadı. Daha sonra Timur Devleti ile yapılan savaşlar sonucunda Altın Orda Hanlığı hızla parçalanmaya başladı. Çağatay Hanlığı Cengiz Han sağlığında Moğol veraset geleneğine uygun olarak ülkesini oğulları arasına taksim etmişti. Bu taksimde Çağatay’ın hissesine düşen topraklar, doğuda Uygur ülkesinden batıda Semerkant ve Buhara’ya kadar olan bölgelerdi. Cüveyni’nin anlatımına göre Çağatay cesur, atılgan ve sert mizaçlı biri idi. Onun vereceği cezadan çekinirler, başkasının malına göz dikip onu zorla elde etmeye kalkışmazlardı. Öyle ki bir kadın altın dolu tepsiyi başının üzerinde tutarak hiç çekinmeden istediği yere götürebilirdi. Onun yönetimi sırasında İslami usullere göre hayvan kesilememesi, gündüz suya girilmemesi konusundaki yasalar titiz bir şekilde uygulandığı için Müslümanlar zor günler yaşadı.25 Ancak Çağatay Han bu topraklar üzerinde merkezi bir devlet kuramamış, ölümünden yirmi yıl sonra Algu Han tarafından müstakil Çağatay Hanlığı kurulmuştur.26 Çağatay Han’ın ölümünden sonra vasiyeti üzerine Kara Hülagu hanlık makamına geçti.27 Kara Hülagu’dan sonra Han ilan edilen Yesü-Mengü, daima sarhoştu ve devlet işlerini hanımı Tayşin Hatun ile veziri İmam Bahaeddin Merginani yürütüyordu. Hatta belirli zamanlarda yapılması gereken av merasimini dahi Tayşi Hatun yönetiyordu. 28 Büyük kağan Mengü’nün ölümünden sonra (1259) kardeşleri Kubilay ile Arık-Buka taht mücadelesini sürdürürken Çağatay’ın torunu ve Baydar’ın oğlu Algu’da Arık-Buka adına Türkistan’da faaliyet göstermeye başladı. Çağatay Hanlığı toprakları yanında Harezm ve Afganistan topraklarını da ele geçiren Algu, Kubilay Han’ında desteğiyle Batu Han zamanında Altın Orda’ya geçmiş olan Çu ve Yedisu havzalarını yeniden Çağatay Hanlığı topraklarına kattı. Algu (1260) yılında Çağatay 25 Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 248 26 Abdülkadir Yuvalı, ‘‘Çağatay Han’’, DİA, C. 8, İstanbul 1993, s.176 27 Hayrunnisa Alan, ‘‘Çağatay Hanlığı’’, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016, s. 75 28 Mustafa Kafalı, Çağatay Hanlığı, Berikan Yayınevi, Ankara 2005, s. 91 5 Han’ı oldu ve Çağatay Hanlığı’nın gerçek kurucusu kabul edildi. Algu’nun ölümünden sonra (1266) Mübarek Şah Çağatay Han’ı ilan edildi. Mübarek Şah Çağatay oğulları arasında İslamiyet’i kabul eden ilk hükümdardır.29 Aynı yıl içinde Çağatay’ın başka bir torunu Barak Han, Mübarek Şah’ı tahttan indirerek kendisini Çağatay Han’ı ilan etti (1266-1271). İslamiyet’i seçerek Gıyaseddin lakabını alan Barak, büyük hanlık için Kubilay ile Kaydu arasındaki mücadele sırasında her iki tarafa karşı Çağatay Hanlığı’nın menfaatlerini korumaya çalıştı. Ögedey Han soyundan gelen ve daha sonraları Çağatay Hanlığı’ndan İli havzasını alarak Kubilay’a karşı mücadele eden Kaydu, Çağatay Hanlığı üzerinde mutlak bir hakimiyet kurdu.30 Arık-Buka ve Kaydu’ya karşı verdiği mücadeleden sonra Çin ve Türkistan’da ‘‘Büyük Han’’ olarak tanınan Kubilay Han, Ceyhun nehrine kadar uzanan toprakları ele geçirdi. Tahta geçen Kebek Han döneminde İslamiyet Moğollar arasında yayıldı. Onun döneminde gümüş sikkeler, dinar ve dirhemler kesilmiş ve bu sikkelere sonraları ‘‘kebeki’’ denilmiştir. Kebek’in ölümünden sonra tahta geçen Tarmaşirin, İslamiyet’i kabul ederek Alaeddin adını aldı ve İlhanlılar’a karşı Delhi Türk Sultanı Muhammed’le ittifak kurmak istedi. Fakat Tarmaşirin Han’ın İslam ülkeleriyle dostluk bağlarını güçlendirmesi Moğol geleneklerine bağlı çevreler tarafından tasvip edilmemiş ve Tarmaşirin tahttan indirilerek öldürülmüştür. Tarmaşirin Han’ın katledilmesi Hanlığın süratle çökmesine sebep olmuştur.31 Başlayan karışıklıklar otuz yıl devam etmiş, Çağatay Hanlığı merkezi Karşi (Nahşep) olan Maveraünnehir ile merkezi Almalık olan İli havzası şeklinde iki kısma bir daha birleşmemek üzere ayrıldı.32 İlhanlı Hükümdarlığı Moğol İmparatorluğu’nun batıdaki temsilcisi konumundaki İlhanlı Devleti, Cengiz Han’ın torunu Hülagu tarafından kurulmuştur. Batı seferi için kurultay kararı ve Büyük Kaan’ın emri üzerine görevlendirilen Hülagu (1253), batıda daha önce zaptedilmiş olan mevcut Moğol topraklarından başka kendisinin ele geçireceği 29 Alan, ‘‘Çağatay Hanlığı’’, s. 77 30 agm., s. 79 31 Kafalı, age., s. 138 32 Alan, ‘‘Çağatay Hanlığı’’, s. 90 6 toprakları yönetmek üzere görevlendirilmiştir. Mengü Kaan’ın ölümü ile başlayan taht mücadelesinde Hülagu, ağabeyi Kubilay’ın yanında yer almış, Kubilay’ın Büyük Han olması ile de Ceyhun nehrinden Mısır topraklarına kadar uzanan geniş alan onun idaresine verilmiştir.33 Hülagu bir taraftan uzun zamandan beri dini otoriteyi temsil ederek hüküm süren Abbasi Halifeliğini, diğer taraftan düzenledikleri suikastlar ile birkaç asırdır Ön Asya’yı dehşet içinde bırakan Batınileri ortadan kaldırarak, İslam hakimiyeti yerine gayrimüslim Türk ve Moğol idaresini kurmuştur.34 Hülagu Han’ın saltanatı döneminin önemli olaylarından biri de Cuci Ulusu’nun başına geçen Berke Han ile aralarının bozulması ve Altın Orda-İlhanlı mücadelesinin başlamasıdır.35 Reşidüddin, Hülagu’nun imareti seven biri olduğunu, Aladağ’da bir saray ve Hoy’da tapınaklar inşa ettirdiğini belirtir.36 Hülagu’nun ölümünden sonra yerine oğlu Abaka Han geçti (1265-1282).37 Onun saltanatı döneminde Altın Orda hanları ile mücadele devam etti. Bu dönemde fırsat buldukça İlhanlılar ile çatışan Memlükler, Kayseri’ye kadar ilerleyip Moğolları yendilerse de geri çekilmek zorunda kaldılar.38 İlhanlı hükümdarları arasında 17 yıllık saltanatıyla en uzun tahtta kalan Abaka Han, Hemedan’da yeme içme hususunda aşırı gittiğinden dolayı öldü (1282). 39 Abaka’dan sonra İlhanlı tahtına oturan Hülagu’nun yedinci oğlu Ahmet Teküdar oldu. Fakat hanlığı kısa sürmüş, onun ölümünden sonra yerine Argun tahta çıkarıldı. Ahmet Teküdar’ın tahtta olduğu sırada ortaya çıkan ve hanedan üyeleri, emirler ve vezirler arasındaki kutuplaşma ve çekişmeler bu dönemde de devam etti. Barthold, İran Moğollarının bina yapma eğilimlerinin Argun Han zamanında 33 Abdülkadir Yuvalı, ‘‘İlhanlılar’’,Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 360 34 Zeki Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınları, C. I, İstanbul 1981, s. 223 35 İlyas Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003, s. 40 36 Reşidüddin Fazlullah, age., s. 71 37age., s. 78 38 Cüneyt Kanat, ‘‘Baybars Zamanında Memlük-İlhanlı Münasebetleri (1260-1277)’’, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. XVI, 2001, s. 44 39 Hayrunnisa Alan, ‘‘İlhanlılar’’, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016, s. 164 7 başladığını ve onun Tebriz’in batı tarafında Şenb köyü yakınında bazı binalar yaptırdığını belirtir. Bu köy Arguniye olarak adlandırılmıştır.40 Argun’un ölümünün ardından Geyhatu tahta oturdu (1291). Eğlenceye ve sefahata düşkün bir sima olarak tanınan Geyhatu dönemine damgasını vuran ise mali sıkıntıları aşmak için uygulamaya konan çav adı verilen kağıt para ve bunun neden olduğu sıkıntılar oldu. Tebriz’de basılarak tedavüle konulan kağıt para kullanımı (1294) Çin örnek alınarak yapılmak istenen bir uygulamaydı.41 Mali sıkıntıları aşmak için uygulanan bu yeni düzen durumun daha da kötü bir hal almasına sebep oldu. Geyhatu sadece 4 yıl tahtta kalmış olarak Baydu tarafından öldürüldüğünde (1295) İlhanlı devleti tam bir kargaşa içindeydi.42 Yaklaşık 10 yıllık çalkantılı bir dönemden sonra Gazan Han 3 Kasım 1295 yılında tahta geçti.43 Bu sürede oluşan düzensizliğe son vermek ve merkezi güçlendirmek için çabaladı. İçeride bir takım idari, sosyal ve ekonomik düzenlemeler yaparken dışarıda Altın Orda, Çağatay Hanlığı ve Memlükler ile uğraştı. Yaptığı düzenlemeler ve reformlar ile İlhanlı tahtında oturduğu kısa süreyi oldukça verimli geçirmiş bir hükümdardı. Memlükler ile yapılan savaşta İlhanlı ordusunun yenilmesini takiben hastalandı ve vefat etti (1304). 44 Gazan Han vefat ettikten sonra İlhanlı tahtına Olcaytu oturdu. Olcaytu, Anadolu’da Türkmenler, Irak-ı Arap coğrafyasında Memlükler ve Horasan’da Çağataylılara karşı savaşmak zorunda kaldı. Bu cephelerden Mısır’a karşı daha barışçı bir politika izledi. Doğu’da Çağatay hanı olan Kebek Han’ın Horasan’a akınını durdurdu ve onu Ceyhun ötesine püskürttü. Anadolu’da Selçuklu hakimiyetinin sona ermesinin yarattığı boşluk ve çıkan isyanlar Emir Çoban’ın gayretleriyle zor da olsa bastırıldı.45 Olcaytu öldüğünde tek kalan oğlu Ebu Said 11 yaşında tahta oturtuldu. Yeni ilhanın çocuk yaşta olması, İlhanlıların daha öncede yaşadıkları mücadele ve meselelerin hızlı ve şiddetli şekilde tekrarlanmasına yol açtı. Ebu Said veliahtsız olarak öldü (1335). Ebu Said’in ölümü ile Ceyhun’dan Bizans 40 V. Barthold, Azerbaycan ve Ermenistan, Çev. İsmail Aka, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 14, Ankara 1963, s. 80 41 Bertold Spuler, age., s. 101 42 Alan, ‘İlhanlılar’’,‘s. 168 43 Reşidüddin Fazlullah, age.,s. 253 44 Alan, ‘‘İlhanlılar’’, s. 170 45 Osman Gazi Özgüdenli, ‘‘Olcaytu Han’’, DİA, C. 33, s. 345-346 8 hududuna kadar olan yerlerde idare, emirlerin ve yerel hanedanların eline geçti ve İlhanlı hanedanlığı sona ermiş oldu.46 İlhanlı Devleti’nin idari, mali, askeri ve yargı müesseseleri bir yandan tarihi Türk devlet geleneği ile benzerlik gösterirken, diğer yandan da kendisinden sonra bu coğrafya da kurulacak olan Celayirliler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanlı müesseseleri içinde model olmuştur. Çünkü İlhanlı Devleti’nin sivil yöneticileri genelde Türk kökenli kimseler olduğu gibi, bahsi geçen devletlerin gerek hanedan ve gerekse dayandıkları etnik unsurda genelde Türk boylarına mensup olmuştur. Kubilay Hanlığı Kubilay Kağan’ın doğrudan doğruya ilk kağan olan Cengiz Han’ın soyundan geldiği bilinmektedir. Yönetimi ele alan Kubilay Kağan (1256), tahta çıkmadan önce gönüllü olarak orduda çalışmış ve her savaşa katılmıştır.47 Moğol devletinin büyük kağanı olan Kubilay, kardeşi Mengü tarafından Çin’e gönderilerek Çin idaresi ile görevlendirilmiştir. Doğu’da Cengiz Han zamanında başlamış olan Çin istilası Ögedey ve Mengü Kağan tarafından devam ettirildi. Kubilay Kağan çetin savaşların ardından bütün Çin’i ele geçirdi ve sülalesi, Yüan ismi ile, Çin tarihinde parlak bir devir başlattı. 48 Başşehrini Hanbalık’a taşıdı (1264). Sung hanedanına son veren Kubilay Kağan, Yuan hanedanının kurucusu oldu.49 Kubilay Kağan Çin’deki hakimiyetini sağladıktan sonra kendi devlet sistemini uygulamaya koymuştur. Kubilay Kağan, Çin’i diğer Moğol devletlerinden ayırmış ve Çin’i bütün Moğol devletleri içerisinde müstakil bir hale getirmiş ve bunun için milliyet kanunu oluşturulmuştur. Çin halkı dört gruba ayrılmıştır. İlki Moğollar, ikinci grup Orta Asyalı kavimler Uygurlar ve Türk kavimleri, üçüncüsü Kuzey Çinliler, dördüncüsü ise Güney Çinliler olmuştur. Bu ayrım, Çin gibi zor ve kalabalık bir coğrafyanın işlerinin kolay bir şekilde görülmesi anlamında idari 46 Alan, ‘‘İlhanlılar’’, s. 174 47 Marco Polo, Marco Polo’nun Geziler Kitabı, Çev. Ömer Güngören, Yol Yayıncılık, Aralık 2017, s. 71 48 Ahmet Temir, Cengiz Han, KBY, Ankara 1989, s. 119 49 Özgüdenli, ‘‘Moğollar’’, DİA, C. 30, İstanbul 2005, s. 226 9 sisteme koyulmuş olmalıdır. Burada dikkat çeken bir husus ise bu sınıflar içerisinde Uygurların farklı bir yerde ve daha ayrıcalıklı bulunmalarıdır.50 Kubilay Kağan’ın güvenliğini sağlayan 12.000 soylu savaşçı bulunmaktaydı. Bu kişilere Kağan’ın sadık erleri anlamına gelen ‘‘Kasitan’’ denilmekteydi.51 Bütün Tatarlar ve Kubilay Kağan’ın diğer uyrukları eylül ayının yirmi sekizinci gününde onun doğum gününü kutlarlardı. Bu yılbaşı kutlamalarından sonra gelen en büyük bayramlarıdır.52 TÜRKİYE SELÇUKLULARI Türkiye Selçuklu Devleti’nin ilk hükümdarı olacak olan Kutalmışoğlu Süleymanşah, giriştiği Anadolu fethinde İznik’e kadar ilerleyerek burayı kendisine başkent yapmak suretiyle Türkiye Selçuklu Devleti’ni kurdu (1075). 53 Süleymanşah’ın Türkiye Selçuklu Devletini kurması ve başarılı fetihler yapması sonucunda Azerbaycan’dan kalabalık Türk kitleleri Anadolu’ya akmaya başladı ve Türk nüfusu süratle çoğaldı (1080). 54 Süleymanşah’ın ölümünden sonra I.Kılıç Arslan, Anadolu sultanı olmakla birlikte babasının vefatından (1092’ye) kadar geçen zaman içinde hükümdarsız kalan bölgelerde beyler birer müstakil devlet olma yoluna girmişlerdi ve Anadolu’da Selçuklu fiili devlet birliği mevcut değildi. Bu dönemde Türkiye Selçukluları için tehlike arz eden Çakan Bey bertaraf edildi. Daha sonra Anadolu’ya hareket eden Sultan, bir Ermeni prensinin eline geçmiş bulunan Malatya’yı kuşatmış fakat Haçlı ordularının gelmekte olduğunu öğrenince geri dönmüştür. I. Kılıç Arslan tarafından durdurulamayan I. Haçlı ordusu İznik’i ele geçirdi. Bu arada Türkiye Selçukluları’nın içinde bulunduğu durumdan yararlanmak isteyen Ermeniler de Kilikya’da bir prenslik kurdu. Danişmend Gazi tarafından Haçlıların Antakya prensi 50 Özkan Dayı, ‘‘Camiü’t-Tevarih’te Kubilay Han’ın Çin’deki İdari Teşkilatı Ve Bayındırlık Faaliyetleri’’, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 55, Aralık 2015, s. 241 51 Marco Polo, age., s. 89 52 age., 91 53 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016, s. 84; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 104 54 Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, s. 105 10 Bohemond’un esir alınması üzerine intikam seferine çıkan Haçlılar, I. Kılıç Arslan tarafından imha edildi (1102). 55 I.Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Şahinşah geçti (1110) ise de saltanatı çok uzun sürmemiş ve kardeşi I. Mesud tarafından öldürülmüştür (1116). Tahta geçen I. Mesud, Ankara, Çankırı ve Kastamonu havalisini Danişmendlilerden geri alarak memleketinde birlik kurmaya çalışmıştır (1143). Urfa’daki Haçlı devletinin ortadan kaldırılmasından sonra III. Konrad idaresinde harekete geçen Haçlıları Ceyhun yakınlarında hezimete uğratmıştır (1147). Ermeni prensi Stephan’ı tabiiyeti altına aldıktan sonra Urfa Kontu ve Danişmendli beyi Yağı-basan’ı da kendisine bağlayan I. Mesud, vefat etmiştir (1156). 56 Mesud’un vefatından sonra tahta çıkan II. Kılıç Arslan, Sivas, Tokat ve Niksar’ı zapt ederek Danişmendli beyliğine son verdi.57 Bu dönemde gerçekleşen bir diğer önemli olay ise Miryokefalon Savaşı’dır. Türkiye Selçuklu kuvvetleri ile Bizans kuvvetlerinin karşı karşıya geldiği Denizli yakınlarındaki Miryokefalon vadisinde gerçekleşen savaşta Sultan II. Kılıç Arslan Bizans ordusunu mağlup etmiştir (1176). Bu olayın sonunda Türkiye Selçukluları’nın eline geçen ganimet öyle büyük boyutlardaydı ki II. Kılıç Arslan bir kısmını halifeye hediye olarak gönderdi.58 Kudüs’ün Salahaddin Eyyubi tarafından zaptı üzerine Avrupa’da tekrar harekete geçen III. Haçlı ordusu, Akşehir yakınlarında Türkmenleri yenilgiye uğrattı. Uluborlu meliki ve veliaht I. Gıyaseddin Keyhüsrev, babasının ölümünün ardından Türkiye Selçuklu sultanı oldu. 5 yıl kadar süren birinci sultanlığı döneminde kardeşleri Süleyman Şah ve III. Kılıç Arslan ile uğraşmak zorunda kaldı. 1205 yılında tekrar Türkiye Selçuklu devletinin başına geçerek ikinci saltanat dönemini başlatan Keyhüsrev, III. Aleksios Komnenos’u mağlup ederek Antalya’yı zaptetti (1207). Kendisine sığınan Bizans imparatoru Aleksios Komnenos’u himaye 55 İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, İstanbul 1972, s. 91 56 age., s. 93 57 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, Müsameretü’l-Ahbar, Çev. M. Nuri Gençosman, Ankara 1943, s. 126 58 Tamara Talbot Rice, Anadolu Selçuklu Tarihi, Çev. Tuna Taştan, Nobel Yayınları, Ankara 2015, s. 64 11 ettiği için İznik kralı Laskaris ile arası açılmış ve ona karşı yaptığı seferde şehit düşmüştür (1211).59 I. Gıyaseddin’den sonra meliklik devresini Malatya’da geçiren I. İzzeddin Keykavus sultan ilan edildi. Keykavus, babasının Anadolu’daki iktisadi siyasetine devam ederek Kıbrıs kralı ile olan anlaşmayı yeniledi. Kuzey ticaretini emniyete almak için Sivas’a yürüyerek oradan Sinop yolu üzerinde Trabzon Rum İmparatoru Aleksios’u esir etti ve Sinop’a hakim oldu (1214). Ardından Antalya’yı karadan ve denizden baskı altına alarak zaptetti. 1218 yılında Ermenileri mağlup ederek Ermeni krallığını tabiiyeti altına aldı. Eyyubi hükümdarı el-Eşref’e karşı ordusu ile Malatya’ya gelen Sultan I. İzzeddin hastalandı ve uğradığı Suriye bozgununun ardından vefat etti (1220).60 I.Alaeddin Keykubad kardeşi I. İzzeddin Keykavus’un ölümünden sonra Selçuk tahtına oturmuş, 17 yıl hükümdarlık yapmıştır.61 I.Alaeddin Keykubad, I.Gıyaseddin Keyhüsrev’in ortanca oğlu ve ağabeyi I. İzzeddin Keykavus’un halefi olup Türkiye Selçuklu sultanlarının en ünlüsüdür.62 Onun saltanatı Anadolu’nun en ihtişamlı ve mes’ud devrini teşkil eder. Sultan I. İzzeddin Keykavus Ankara’yı (1212’de) teslim alınca kardeşi I. Alaeddin’i Malatya civarında bulunan Masara (Minşar) ve Kezirpert kalesinde hapsetmişti. I. İzzeddin Keykavus’un ölümünden sonra ise Sivas’a gelerek tahta çıktımıştı63 Büyük, kudretli ve geniş görüşlü bir hükümdar olan I. Alaeddin Keykubad, Moğol istilasına karşı siyasi ve askeri tedbirler almaya başladı. Askeri ve ticari ehemmiyeti büyük olan Alaiye kalesini fetheden (1223) Sultan I. Alaeddin, ardından önemli bir ticaret merkezi olan Suğdak’ı ele geçirdi (1226). Moğol tehlikesine karşı Eyyubilerle uzlaşma yoluna girdi. Celaleddin Harezmşah ile I. Alaeddin Keykubad arasında başlayan iyi ilişiler, Harezmşah’ın Ahlat’ı işgal etmesiyle bozuldu. İki ordunun karşılaştığı Erzincan Akşehri ovasında Yassı Çemen Şavaşı’nda (1230) Harezmşah’ın ordusu bozguna uğramıştır. Savaştaki bozgun o kadar şiddetliydi ki, 59 Kerimüddin Mahmud Akasarayi, age., s. 129; Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 98 60 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 99 61 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 129 62 Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, Tarih-i Güzide, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2015, s. 118 63 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 347-349 12 yalnız 15.000 süvarinin uçurumlardan düşerek öldüğü, bir kısmının da atlarını bırakarak dağlara ve ormanlara sığındığı rivayet edilmiştir.64 Harezmşahların yıkılışıyla Moğollara komşu olan Sultan I. Alaeddin Keykubad, Karakurum’daki Moğol kağanı Ögedey’e elçi göndererek anlaşma arzusunu bildirdi. Fetihler ilerledikçe, kalelere ve yeni inşa edilen müstahkem mevkilere askerler yerleştiriliyor, nüfusu azalmış olan bu bölgelere Türkler iskan ediyordu. Askeri ehemmiyeti büyük olan Ahlat şehrinin Türkiye Selçukluları tarafından alınması (1232) Mısır Eyyubi hükümdarı el-Kamil’i harekete geçirmişse de el-Kamil’in ordusu Selçuklular tarafından dağıtıldı. Daha sonra Harput’u da ele geçiren I. Keykubad, Artukların Harput koluna son verdi. El- Kamil’in Mardin’e kadar ilerleyerek intikam alması sonucu büyük bir sefer yapmak isteyen I. Alaeddin Keykubad, ordusunu Kayseri yakınındaki Meşhed ovasında topladı.65 Ramazan bayramını Meşhed ovasında geçiren Sultan I. Alaeddin Keykubad, bayramın üçüncü günü Kayseri’ye gelen bütün yabancı elçileri büyük bir ziyafete davet etti. Bu ziyafet esnasında çaşnigir Nasreddin Ali, Sultanın önüne pişmiş kuş eti getirdi. Sultan birkaç lokma yedikten sonra bir sancıya tutuldu ve Keykubadiye sarayına gitti. Burada ağırlaşan Sultan, ertesi gün(1 Haziran 1237) vefat etti. İki gün sonra cesedi Konya’ya götürülerek toprağa verildi.66 Babası I. Alaeddin Keykubad öldükten sonra yerine II.Gıyaseddin Keyhüsrev geçti.67Bu kifayetsiz hükümdar vezir Sadeddin Köpek’in tahakkümü altına girdi. Moğollar I. Alaeddin Keykubad’ın ölüm haberini alınca sevindi.68 Bu dönemde devleti her yönden zaafa uğratan ve güçlükle bastırılan Babailer isyanını Moğol istilası takip etti. Baba Resul’ün Türkmenlere karşı zafer kazanması Moğolları cesaretlendirdi. Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu (1242) harekete geçerek Erzurum’a girdi, yağma ve tahrip faaliyetlerine başladı.69 64 age., s. 392 65 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l Umuri’l-Ala’iye I, s. 454 66age., s. 456-457 67 Kerimüdin Mahmud Aksarayi, age., s. 130 68 Anonim Selçukname, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, çev. F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952, s. 31 69 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 450 13 Erzurum’un Moğollar tarafından işgal edilmesinden sonra Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu, Selçuklu ordusunu Sivas’ın Zara ilçesindeki Kösedağ mevkiine hezimete uğrattı (1243). Sivas’tan hareket ederek Kayseri’ye gelen Moğol ordusu şehri muhasara altına alarak şehirde büyük yağma ve tahribatlar gerçekleştirdi.70 II.Gıyaseddin Keyhüsrev akli ve ahlaki zaafları yanında korkaklığı ile de devleti sahipsiz bırakmıştı. Babai isyanında Konya’da oturamayan hükümdar soluğu Kubad-abad’da almış; Moğol istilasında da memleketi perişan bir halde bırakarak Antalya’ya kaçmıştı.71 II.Gıyaseddin Keyhüsrev öldüğünde II. İzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kılıç Arslan ve II. Alaeddin Keykubad adlı üç erkek evladı vardı.72 Keyhüsrev, Gürcü Hatun’dan doğan oğlu II. Alaeddin’i veliaht tayin etti. Devlet adamları ise bu arzuya değil örfe göre hareket ederek daha yaşlı şehzade olan II. İzzeddin Keykavus’u tahta çıkarmaya karar verdiler. Güyük Han’ın tahta çıkması (1246) dolayısıyla Moğolistan’da yapılacak törene II. İzzeddin Keykavus davet edildi. Fakat yeni sultanın ülke dışına çıkması durumunda, iç ve dış huzursuzlukların çıkabileceği öne sürülerek yerine kardeşi IV. Rükneddin Kılıç Arslan Moğolistan’a gönderildi. Güyük Han’ın tahta çıkması törenlerine gitmiş bulunan IV. Rükneddin Kılıç Arslan, Han tarafından Selçuklu sultanı ilan edilmesi kargaşaların çıkmasına neden oldu.73 Ülke de yeni bir huzursuzluğun çıkmasını istemeyen Celaleddin Karatay tahta üç kardeşin (II. İzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kılıç Arslan ve II. Alaeddin Keykubad) birden çıkmasını teklif etmesi üzerine müşterek saltanat dönemi başladı(1249-1257). Rekabet doğuran ikili yönetim, kuşkusuz Moğollara siyasetlerinde başarı sağlıyordu. Sultan otorite kullanmıyordu. O, hanın önünde baş eğmeye gitmek zorundaydı. Gerçekte fiili yönetici Moğol hanının genel valisiydi.74 Baycu Noyan, Sultan II. Keykavus’un haraç yatırmadığı gerekçesiyle üzerine yürümüştür. Sultan direnmeye çalışmışsa da bozguna uğrayarak ülkeyi hemen terk etmiştir. Bu olaydan sonra iktidara tek başına Sultan IV. Kılıç Arslan geçmiştir. Daha sonra sırasıyla III. Gıyaseddin Keyhüsrev, II. Gıyasedin Mesud, III. Alaeddin 70 Mükrimin Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri II, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 177 71 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 475 72 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 133 73 Arslan Tekin, Selçuklu Tarihi, Kariyer Yayınları, İstanbul 2012, s. 362 74 Vladimir Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev. Azer Yaran, Ankara 1988, s. 70 14 Keykubad ve ikinci defa tahta II. Gıyaseddin Mesud çıkmışsa da artık Moğolların elinde birer kukla gibiydiler.75 75 Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s. 105 15 16 BİRİNCİ BÖLÜM A-KÖSEDAĞ SAVAŞI’NA GİDEN SÜREÇ 1. Cengiz Han Döneminde Kafkasya ve Ortadoğu’ya Yapılan Seferler Moğollar zengin güney bölgelerine doğru açılma politikasının ilk adımını, Uygurlar ile yakın ilişkiler kurarak attılar. Tangutların üzerine yürüyen Moğollar, kısa süre içerisinde onları da kontrol altına almayı başardılar (1210). Büyük kurultayda alınan kararın ardından Çin seferine çıkan Cengiz Han, ilk adım olarak Hıtay coğrafyasına birkaç sefer düzenledi. Hıtay coğrafyasından gelebilecek bir tehdidi öncelikle bertaraf etmiş olan Cengiz Han vakit kaybetmeksizin Çin’e yöneldi. Cengiz Han’ın Çin seferi Moğollar açısından oldukça başarıyla sonuçlanmıştır.76 Cengiz Han artık komşu olduğu Harezmşah hükümdarı Sultan Muhammed’e elçi göndererek (1217) ülkeleri arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesini istediğini bildirdi. Aslında Sultan Muhammed de Çin’in zenginliklerini öğrenmiş ve oranın zenginliklerini ele geçirmenin planlarını yapmaya başlamıştı. Cengiz Han tarafından Harezm’e gönderilen ticaret kafilesi ilerlemeye devam ederken, Harezmşah hükümdarı Muhammed Buhara’da bulunuyordu. Moğollarla kurmuş olduğu ticari ilişkiler sonucunda hatırı sayılır bir kazanç elde etmişti, fakat daha büyük hedefleri vardı. Harezmşah ülkesinin doğu ucundaki Otrar’a ulaşan Cengiz Han’ın büyük ticaret kafilesi şehrin valisi İnalcık tarafından durdurularak kafilede bulunanlar alıkonulmuştu. Otrar valisi İnalcık, Sultan’a haber göndererek alıkoyduğu tüccarlara nasıl muamele edeceğini sordu. Sultan’ın emri üzerine İnalcık, Moğol tacirlerinin tamamını öldürdü ve mallarına el koyarak bunları Sultan’a gönderdi. Olanları haber alan Cengiz Han intikam seferine çıktı.77 Tarihi kayıtlara Batı seferi olarak geçen bu seferler Moğolların İslam alemine yayılarak yapacakları istilaların başlangıcı oldu. Oğulları Çağatay ile Ögedey’i Otrar, Cuci’yi Semerkand ve bir başka grubu da Hocend ve Benaket’in alınması ile görevlendiren Cengiz Han’ın kendiside diğer oğlu 76 Jacob Abbot, Cengiz Han, İlya Yayınları, İzmir 2009, s. 135-137 77 age., s. 159-163 17 Tuluy ile birlikte Buhara üzerine yürüdü ve şehri muhasara etti. Günlerce süren kanlı çatışmaların ardından Cengiz Han, iç kaleyi teslim aldı.78 Buhara’nın işgal edilmesinin ardından Tirmiz ve Belh havalisine giden ve buralarda büyük katliamlar gerçekleştiren Moğollar, Semerkand’a doğru gidiyorlardı. Birkaç gün boyunca devam eden kanlı çatışmalar sonucunda, muhtemelen abartılı rakamlara göre 70.000 civarında Semerkandlı hayatını kaybetti.79 Yakıp yıkan, sokakları kan gölüne çeviren Moğollar, geride korkunç bir yıkım manzarası bırakmışlardı.80 Mazenderan’ı ele geçiren ve bir çekirge sürüsü gibi ilerleyen Moğollar, Rey’de etraflı bir yağma gerçekleştirmiş, erkekleri öldürüp kadın ve çocukları esir etmişlerdi. Buradan ayrılarak Hemedan’a yürüdüler. Gürcü ülkesinin her yanını talan ve istila eden Moğollar, geri dönüp güneye inmiş ve Meraga’yı kuşatma altına almışlardı. Şehre giren Moğollar, İbnü’l-Esir’e göre sayılamayacak kadar çok insanın canına kıydılar.81 Beylekan’da büyük bir katliam yapan Moğollar, daha sonra Azerbaycan’ın önemli şehirlerinden Gence üzerine yürümüşlerdi. Fakat Gence’yle fazla meşgul olmadan Gürcistan’a yani Kafkasya coğrafyasına ilerlediler. Gürcü seferinden sonra Şirvan bölgesini hedef alan Moğollar, bu bölgedeki Şamahi şehrini işgal edip Kuzey Kafkasya’ya geçmelerini sağlayan Derbend’i işgal ettiler. Başta Kıpçaklar olmak üzere birçok Türk topluluğunun yaşamakta olduğu yeni bir coğrafyaya yönelen Moğollar, Karadeniz’in en önemli liman kentlerinden olan Suğdak’a gelerek burayı da kontrol altına almışlardı. Ardından Belh ele geçirildi (1220). 82 Mansurkuh’un alınmasından sonra Belh çevresinde toplanan Müslüman esirlerden bir ordu kuran Cengiz Han, bu orduyu oğullarından birinin komutası altına vererek Merv’e gönderdi. Şiddetli çatışmalardan sonra galip gelen Moğollar Merv’i muhasara etti. İbnü’l-Esir’e göre o gün 700.000, Cüveyni’ye göre ise 1.300.000 insan acımasızca katledilmişti.83 Merv’deki korkunç katliamın ardından yönlerini 78 Mustafa Alican, Moğollar, Timaş Yayınları, İstanbul 2016, s. 65-67 79age., s.70 80 age., 71 81age., s.74 82age., s.78 83 Alaaddin Ata Melik Cüveyni, age., s. 173 18 Nişabur’a çeviren Moğollar, 5 günlük bir kuşatmanın ardından burayı da ele geçirdiler.84 Cengiz Han, yeniden toparlanan Celaleddin Harezmşah üzerine tekrar ordu sevk etti. Bu ordu çeşitli bölgelere sevk ettiği orduların en büyüğü idi ve orduyu meydana getiren birliklerin başında oğulları Cuci, Çağatay ve Ögedey bulunuyordu. Moğol ordusu şehri işgal ederek önüne çıkan herkesi kılıçtan geçirdi. 85 Moğollar, Horasan ve Harezm’deki şehirleri istila edip o döneme kadar kimsenin şahit olmadığı katliamlar yaptıktan sonra Talekan’a, efendileri Cengiz Han’ın yanına dönmüşlerdi. Fakat bu sırada Harezmşahlı Sultan Muhammed’in oğlu Celaleddin devleti yeniden ayağa kaldırmış ve Gazne’yi kendisine merkez edinmişti. Cengiz Han bu sorunun çözülmesi için yeni bir ordu tertip ederek Gazne’ye sevk etti. Cengiz Han karşısında tutunmayacağını anlayan Celaleddin, geri çekilmiş ve Moğollar Gazne’yi ele geçirmişti. 86 Batı seferini sona erdiren (1225) Cengiz Han Moğolistan’a geri dönmüştür. Kendisinden sonra devlet idaresini üstlenecek veliahdını seçmek için büyük bir kurultay topladı ve kurultayda Ögedey’in veliahtlığına karar verildi. Tangutlar üzerine sefere çıkan Cengiz Han, sefer esnasında hayatını kaybetmiş ve yerine Ögedey geçmişti (1229). 87 2. Moğolların Cengiz Han’dan Sonraki Kafkasya Siyaseti Azerbaycan ve Gürcistan’ın coğrafi durumu, yer altı zenginlikleri ve iklim şartları Cuci Ulusu ile İlhanlılar’ın dikkatini çekmiş ve her iki taraf buraları ele geçirmek için mücadelelere başlamıştı. Önemli ticaret yollarının buradan geçmesi Altın Orda-İlhanlı mücadelesini daha da kızıştırmıştı. Kafkaslar ve Kuzey devletlerine hakimiyet, İlhanlılar’a Doğu Akdeniz Yolu’nun tamamını kontrol etme imkanı verebilirdi.88 Hülagu, Cuci Ulusu’nun Azerbaycan üzerindeki haklarını kabul etmemiş, hatta Tebriz’i kendisine başkent yapmıştır. İlhanlılar’ın en önemli vazifelerinden biri 84 Mustafa Alican, age, s.79 85 age., s.80 86 age., s.82 87 age., s.87-88-89 88 Manana Gabashvili, ‘‘İlhanlı Devleti’nin Uluslararası Ticaret Politikası Ve Halefi Olan Türk Devletleri’’, Çev. Mahmut Yavaşi, Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 386 19 de Kafkas arazisinin korunması olmuştur. Azerbaycan ile Arran devlet merkezini teşkil ettiği için buna bilhassa önem vermişlerdi. 89 Gerek kuzeyinde gerekse güneyindeki arazinin müdafaasına yarayan Kafkasya kalesi için harp edilmiştir.90 Hülagu 11 Şubat 1258’de Bağdat şehrini yerle bir ederek halifeyi öldürmüştü. 91 Hülagu’nun bu seferinden sonra Berke Azerbaycan’ı ganimet olarak istemiştir. Fakat Hülagu’nun Mugan bozkırlarını elinden çıkarmaya niyetinin olmayışı savaşı kaçınılmaz kılmıştı. Bir taraftan karşılıklı diplomatik arayışlarda bulunurken, diğer taraftan da açık açık mücadeleye girişmişlerdir. Bağdat’ı zapt eden Hülagu, İran’da vazife gören Cuci Ulusu’nun memurlarını azletmişti. Hatta Hemedan’da 700 kişiyi Berke Han taraftarı zannederek katlettirmişti. 92 Birçok sebepten ve Mısır Sultanı’nın da kışkırtmasıyla Berke Han, Azerbaycan üzerindeki haklarını talep etmek üzere İlhanlı ülkesine yürümüştü. Berke Han Cuci Ulusu’ndaki ve ona bağlı yerlerdeki bütün askeri birliklerini toplamıştı. Bunu duyan Hülagu Han, hakimiyetindeki tüm bölgelerden asker toplanmasını emretmiş, İlhanlılar’ın yaylağı olan Aladağ’dan Berke’ye karşı koymak için harekete geçmişti (20 Ağustos 1262). Başlangıçta yapılan savaşlarda Hülagu üstünlük sağlamışsa da, Berke Han 1263 yılında ani bir taarruz yaparak Hülagu’nun ordusunu bozguna uğratmıştı. Berke Han’a yenilen Hülagu, huzursuzlanmış ve hastalanarak ölmüştü (1265). 93 Hülagu’nun ölümünden sonra yerine geçen Abaka döneminde tekrar bir savaş başlatan Berke’nin komutanı Nogay, Derbend, Şirvan, Arran, Mugan ve Güney Azerbaycan’ı ele geçirmek için Şirvan’a doğru yola çıkmıştı. İki ordu arasında Kür Irmağı’nın kollarından Aksu civarında cereyan eden şiddetli savaşta bir netice alınamamıştı. 94 Hanlığının ilk yıllarında Macaristan ve Polonya seferleriyle prestiji sarsılan Altın Orda Han’ı Tula Buka, İlhanlılar ile savaşarak prestijini artırmak istemişti. İlkbaharda Tula Buka, Azerbaycan’ı ele geçirmek amacıyla İlhanlılar’a karşı mücadeleyi tekrar başlatmıştı (1288). Bir sonraki seferde ise Altın Orda ordusu ağır 89 Spuler, İran Moğolları, s. 70 90 Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 41 91 Reşidüddin Fazlullah, age., s. 47 92 Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 49 93 Reşidüddin Fazlullah, age., s. 73 94 Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 57-61 20 kayıplar vermiş ve mağlup olmuştu (1290). Tula Buka’dan sonra yerine geçen Tokta Han, Azerbaycan ve Gürcistan iddialarını devam ettirmişti. Tokta’nın emriyle 325 kişilik bir heyet İlhanlı ülkesine gönderilerek bütün Kafkas ülkesinin terk ve teslimi Gazan’dan istenmişti (1303). Fakat Tokta Han döneminde de Altın Orda Devleti Azerbaycan ile ilgili amaçlarına ulaşamamıştı. 95 İlhanlı ülkesi birbirleriyle mücadele edecek küçük kısımlara ayrıldığında (1336-1353) Altın Orda Hanı Canibek bu durumdan istifade ederek Azerbaycan’ı ele geçirmeyi başarmıştı. Ancak bu sevinç uzun sürmemiş, Azerbaycan tekrar elden çıkmıştı. 96 Altın Orda ile İlhanlılar’ın çekişmelerinden istifade eden Memlükler ise Suriye’ye hakim olunca (1251) ekonomik açıdan bölgedeki en güçlü devlet konumuna gelmişti. 97 3. Sultan I. Alaeddin Keykubat’ın Bazı Faaliyetleri I.İzzeddin Keykavus’un ölümünden sonra kardeşi I.Alaeddin Keykubat Sivas’ta Türkiye Selçuklu tahtına oturdu (1220). Bu sıralarda Moğol istilası Horasan, İran, Azerbaycan ve Kafkasya’ya kadar ulaşmış ve pek çok insan Anadolu’ya sığınmıştı. Bunlar arasında alimler, mutasavvıflar, şeyhler, şairler, sanatkarlar ve tacirler de vardı. Bunun üzerine I.Alaeddin Keykubat muhtemel Moğol istilasına karşı tedbirler almaya başladı.98 I. İzzeddin Keykavus döneminde bozulan Eyyubi ilişkilerini düzelten I.Alaeddin Keykubat, Melik Eşref’in kız kardeşi ile de evlenerek bu dostluğu güçlendirdi. Sultan bunun yanında Sivas, Kayseri, Konya gibi büyük şehirlerin surlarını ve kalelerini tamir ettirmeye başladı.99 Surların inşası tamamlandıktan sonra Moğol tehlikesinin henüz uzakta olduğunu düşünen I.Alaeddin Keykubat, Alaiye seferine çıktı. Sultan kaleyi karadan ve denizden kuşattı. Kış mevsiminde başlayan kuşatma 2 ay sürdü fakat bir netice alınamadı. Son bir hücumla kalenin alınmasına karar veren I.Alaeddin Keykubat, askerlerin üç kola ayrılmasını emretti. Kale sahibi Kyr Vart, bu hücumları görünce daha fazla dayanamayacağını anlamış ve barış 95 age., s. 82 96 age., s. 101-103 97 age., s. 115 98 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 353 99 Ali Öngül, Selçuklular Tarihi II, Emek Matbaası, Manisa 2007, s. 136 21 istemek durumunda kalmıştı (1221). I.Alaeddin Keykubat, bundan sonra kışı geçirmek üzere Antalya’ya doğru hareket etti. Yolda giderken Kyr Vart’ın kardeşine ait olan Alara kalesini gördü ve burayı da teslim aldı. I.Alaeddin Keykubat, kendi adını verdiği Alaiye şehir ve kalesini medeni tesislerini inşa ederek kendisine ve haleflerine kışlık bir istirahat beldesi haline getirdi.100 İç pürüzleri bertaraf eden Sultan I.Alaeddin Keykubat, Türkiye-Suriye kervan yolunu keserek tüccar mallarına el koyan ve dolayısıyla Selçuklu ticaretine engel olan Çukurova Ermenilerine karşı da bir sefer düzenlemek zorunda kaldı.101 Bu sıralarda ortaya çıkan bazı siyasi olaylarda bu teşebbüsü kolaylaştırdı.102 Ermeni kralı II. Leon’un ölümü üzerine kızı Isabelle Antakya prinkepsi IV. Bohemund’un oğlu Philippe ile evlendi. Bu olay ile Haçlılar Ermeni ülkesini istilaya ve Ermenileri Franklaştırmaya çalıştılar. Fakat Ermeni aristokratları bu harekete karlı çıkıp prensi hapsettiler. Bunun üzerine babası Antakya prinkepsi Bohemund, Ermenilere karşı harekete geçmek istedi. Ancak Hıristiyan bir devlet olduğu için Papa izin vermemiş, ayrıca diğer Haçlılar da kendisine muhalefet etmiştir. Bu durumda Bohemund, Selçuklu Sultanı I.Alaeddin Keykubad’a anlaşma teklif etmiş Sultan da kendi siyasetine uygun olarak anlaşmayı kabul etmişti. Ermeniler ise Halep atabeyi Şihabeddin Tuğrul ile ona karşı anlaşma yaptılar. Böylece Müslüman ve Hıristiyan hükümdarlar arasında ittifaklar başladı (1225). 103 Selçuklu kuvvetleri tarafından doğuda karadan ve batıda sahilden sıkıştırılan Ermeniler ve Haçlılardan 30 kalenin alındığı rivayet edilir. Selçuklu kuvvetlerinin bu büyük istila, zafer ve fetihlerinde, Haçlı yardımlarının bir yarar sağlamadığını gören Ermeniler, Türklerin arzuları doğrultusunda barış yapma teşebbüsüne giriştiler ve barış şartlarının da uygun olmasından ötürü Sultan teklifi kabul etti.104 I.Alaeddin Keykubat, Moğol istilası ile Suğdak şehrinin perişan olması (1225), Rumlar’ın bu büyük ticaret limanlarına yerleşmeye çalışmaları üzerine deniz aşırı bir sefere karar verdi. Sultan, Kastamonu Uç Beyi Hüsameddin Çoban’ı Kırım’a 100 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 358 101 Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK Yayınları, Ankara 2007, s. 177; Ali Sevim, Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilat Ve Kültür, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 569 102 Öngül, Selçuklular Tarihi II, s. 143 103 age., s. 144 104 İbn Bibi, El Evamirü’l- Ala’iye I, s. 345-353 22 gönderilecek kuvvetlerin kumandanlığına tayin etti. Hüsameddin Çoban, kumandası altındaki askerleri Sinop’ta gemilere bindirdi ve tüccarları da yanına alarak Karadeniz’e açıldı. Türk donanması sahile çıkıp Suğdak şehrini teslim aldı. Oradan Kıpçak hanına ve Rus hükümdarına elçiler gönderip itaatlerini istedi. Burada hakimiyeti sağlayan Hüsameddin Çoban, şehirde bir cami inşa etti ve Selçuklu hakimiyetini kabul eden Suğdak’a muhafızlar bırakarak Sinop ve Kastamonu’ya döndü. Onun getirdiği ganimetlerle Sinop ve Kastamonu servetle doldu.105 Sultan I.Alaeddin Keykubat, Ermeni seferinden döndükten sonra yeni sefer hazırlıklarına başladı. Sultan, Celaleddin Harezmşah ile birlikte kendisine ve Melik Eşref’e karşı ittifak yapan Diyarbakır Artuklu emiri Mesut’a karşı harekete geçti (1226). Sultanın sevk ettiği kuvvetler, Mesut’a ait Adıyaman, Kahta ve Çemişkezek kalelerini şiddetle kuşatmaya giriştiler. Sıkışık duruma düşen Mesut, siyaset değiştirerek Melik Eşref’e başvurdu. Yapılan savaşta 16.000 kişiden oluşan Eyyubi ve Artuklu ordusu kesin bir şekilde bozguna uğratıldı ve çok geçmeden Adıyaman, Kahta ve Çemişkezek kaleleri kolaylıkla feth olunarak Selçuklu sınırları içine alınmış oldu. Fakat elde ettiği bu başarılı askeri hareketlere rağmen I. Alaeddin Keykubat, Celaleddin Harezmşah’ın Doğu-Anadolu sınırlarına ulaşması ve özellikle Moğol tehlikesinin baş göstermesi karşısında, Eyyubiler ve Artuklular’la dostça ilişkiler kurmaya başladı. Hatta Melik Adil’in kızı ile evlenerek bu dostluğu daha da pekiştirmişti. 106 Sultan I. Alaeddin Keykubad, siyasi şartlara ve ülkenin menfaatlerine göre tekrar doğuya döndü. Artık Türkiye Selçuklu Devleti kuvvetli bir duruma gelmiş ve batıdan emin olarak doğu siyasetine doğru yönelme imkanı bulmuştu. Celaleddin Harezmşah, Azerbaycan’a yerleşince Doğu Anadolu işlerine karışmış, Erzincan ve Erzurum hükümdarları onun siyasetine alet olmaya başlamışlardı. Bu nedenle Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın Doğu Anadolu’da emniyeti sağlaması için Erzincan ve Erzurum’un ilhakı zaruri oluyordu. Erzincan’da Mengücekli hükümdarı Alaeddin Davudşah, Selçuklulara karşı babası Fahreddin Behramşah’ın yolundan ayrılma gayretleri içindeydi. Sultan I.Alaeddin’in tabiiyetinden ayrılıp bağımsız olma yoluna girmesi ve dostane olmayan bazı tertiplere girişmesi dikkat çekiyordu. Bunun üzerine 105 Bu konuda geniş bir bilgi için bk. İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 325-345 106 Ali Sevim, Erdoğan Merçil, age., s. 570 23 kendi beyleri onu uyarmaya çalışınca emirlerinden şüphelenen Davudşah onlardan bir kısmını hapsetti, bir kısmını da öldürttü. Bu durumdan endişelenen diğer emirler kaçarak I.Alaeddin Keykubad’a sığındı ve onun bu yanlış hareketini Sultan’a bildirdiler. Bunun üzerine Sultan, Davudşah’tan hapsedilen emirlerin serbest bırakılmasını istedi. Sultan’ın davranışından endişe duyan Davudşah, kıymetli hediyelerle derhal Kayseri’ye Sultan’ın huzuruna geldi ve bozulan ilişkilerini düzeltti. 107 Daha sonra Erzincan’a dönen Davudşah, Erzurum meliki Rükneddin Cihanşah’a mektup yazarak I.Alaeddin Keykubad’a karşı ittifak yaptı. Ayrıca Eyyubiler’den Melik Eşref’den ve Celaleddin Harezmşah’dan da yardım istedi. Ancak bu teşebbüslerden bir netice elde edemeyeceğini anlayınca Sultan ile anlaşmak için harekete geçti. Sultan I. Alaeddin Keykubad Erzurum meliki Rükneddin Cihanşah’ın hareketlerinden de rahatsızdı. Ordusunu hazırlayıp onun üzerine yürüyeceğini söyleyen I. Alaeddin Keykubad, Alaeddin Davudşah’ın kendisine katılmasını istedi. Sivas’tan yola çıkan Sultan kendisine katılan Davudşah’ı yakalattı ve hiçbir direnme ile karşılaşmadan Erzincan’a hakim oldu. Kemah beyi teslim olmamak için bir müddet direndi ise de kale ele geçirilince Mengücekler’in Erzincan-Kemah kolu sona ermiş oldu (1228).108 I.Alaeddin Keykubad, bundan sonra Rükneddin Cihanşah’ın elinden Erzurum’u almak üzere harekete geçti. Bunu haber alan Cihanşah, Eyyubi hükümdarı Melik Eşref’in Ahlat’taki naibi Hacib Hüsameddin Ali’den yardım istedi ve bu yardıma karşılık Melik Eşref’e itaat edeceğini bildirdi. Hüsameddin Ali bu yardım teklifini kabul ederek emrindeki askerlerle Erzurum üzerine yürüdü. Bu haberi alan I.Alaeddin Keykubad, Eyyubiler’le bozuşmak istemediğinden seferden vazgeçerek geri döndü.109 Sultan, Mengücekli İli dahilinde olan ve Alaeddin Davudşah’ın kardeşi Melik Muzafferüddin Muhammed’in idaresinde bulunan Şebinkarahisar kale ve çevresinin 107 Öngül, Selçuklular Tarihi II, s. 150 108 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 355-368; Claude Cahen, Anadolu’da Türkler, E Yayınları, İstanbul 1979, s. 135-136 109 İbn Bibi (I, 368-369) ise, ‘‘Alaeddin Keykubad’ın Erzincan’dan sonra Erzurum’u da amcasının oğlu Rükneddin Cihanşah’dan almak kararında olduğunu, fakat Cihanşah’ın Sultan’a kıymetli hediyeler göndererek tabiiyetini kabul ettiğini bildirmesi üzerine Sultan’ın bu seferden vazgeçip geri döndüğünü’’ kaydetmiştir. 24 fethi için Mübarizeddin Ertokuş’u gönderdi. Muzafferüddin Muhammed direnmenin faydasız olacağını anlayarak Ertokuş’a haber gönderip kaleyi teslim edeceğini, fakat mukabilinde ailesi ve mensuplarının geçimi için bazı yerlerin kendisine verilmesini istiyordu. Erzincan’da bulunan Sultan bundan memnun olup Suriye sınırında bazı yerleri kendisine mülk olarak; Kırşehir’i de her türlü vergiden muaf olarak ikta ettiğini içeren bir menşur ile birlikte hil’at ve hediyeler gönderdi.110 Sultan Erzincan’dan Sivas’a dönünce oğlu II.Gıyaseddin Keyhüsrev’i Mengücekli İli’ne melik ve Antalya subaşısı Ertokuş’u da ona atabeg olarak tayin etti.111 Harezmşah Celaleddin Mengübirti’nin Anadolu sınırlarına gelmesi doğudaki Selçuklu tabilerinin sadakatlerinde tereddüt uyandırıyordu. Trabzon Rum İmparatoru Andrenikos Komnenos da Harezmşah’ı metbu tanıdığı gibi I.Alaeddin Keykubad’ın Erzincan seferi nedeniyle doğuda bulunmasından ve aleyhinde yapılan ittifaktan istifade ederek sahilleri işgal edip Sinop’a kadar ilerledi. Rumlar, Samsun ve Sinop limanlarındaki Türk gemilerine de baskınlar yaparak yağmalayıp tayfalarını esir aldılar. Rumlar’a karşı sefer düzenleyen Sultan, Sinop, Samsun ve Ünye’ye kadar sahilleri Rumlar’ın elinden kurtardıktan sonra Reis Hayton kumandasındaki donanmayı bizzat Trabzon üzerine gönderdi. Asıl kara ordusu ise Erzincan’da toplanıp Melik II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Atabegi Ertokuş kumandasında Maçka’ya doğru ilerledi. Türk askerleri karşısında tutunamayan Rumlar Trabzon surları içine çekilip savunmaya geçtiler.112 Selçuklular, şehri karadan ve denizden şiddetle kuşattılar. Fakat Rumlar karşı bir saldırı ile Türkleri surların dışına attılar. Üç koldan tekrar saldırıya geçen Selçuklu ordusu surların üstüne çıkmayı başardı. Fakat bu sırada başlayan şiddetli yağmur ve fırtına üç kısma ayrılmış askerler arasındaki irtibatı kesti. Selçuklu ordusunun kuvvetine ve askerlerinin kahramanlığına rağmen surların dayanıklılığı, fırtına ve sellerin çıkardığı engeller Türk ordusunun dağınık bir halde dağlara ve ormanlara çekilmesine neden oldu. Trabzon’un fethi mümkün olmamış, bundan sonra ortaya çıkan büyük olaylar yüzünden iki buçuk asır sonraya kalmış ve Fatih Sultan Mehmed tarafından ortadan kaldırılmıştır (1461). I.Alaeddin Keykubad yerine 110 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 369-370 111 age., s. 368 112 Öngül, Selçuklular Tarihi II, s. 153 25 Celaleddin Harezmşah’ı metbu tanıyan Trabzon hükümdarı Selçuklular’ın Harezm ordusunu Yassıçemen’de ağır bir şekilde mağlup etmesinden sonra Sultan’a tabi oldu ve bu tabiiyet Selçuklular’ın Kösedağ bozgununa (1243) kadar devam etmiştir. 113 4. Harezmşahlar ve Yassı Çemen Savaşı Moğol istilası ile devrin en büyük İslam devleti olan Harezmşahlar Devleti yıkılmış ve Sultan Alaeddin Muhammed de Hazar denizinde bir adaya kaçarak orada ölmüştü (Aralık 1220). Onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu Celaleddin Mengübirti Moğol saldırıları nedeniyle önce Harezm’den Horasan’a oradan Gazne’ye, daha sonra da Hindistan’a gitmek zorunda kaldı. Batı İran, Kafkasya ve Doğu Anadolu’da bir devlet kurarak Moğol istilası selini durdurmaya çalıştı. Daha sonra Azerbaycan’a gelerek Meraga şehrini kendisine başkent yapan Mengübirti (1225), I.Alaeddin Keykubad’a elçi göndererek dostluk ve ittifak teklifinde bulundu. Elçiye pek çok ihsanlarda bulunan I.Alaeddin Keykubad, bu durumdan hoşnut olduğunu ve dostluk kurmakta aynı duygu ve görüşleri paylaştığını bildirmişti. Böylece iki hükümdar arasında bir dostluk kurulmuş oluyordu.114 İki büyük Türk sultanı ittifak yapmak isterken birdenbire siyasi durum değişti. Celaleddin Mengübirti, Erzurum ülkesine akın yaptı ve sonra Ahlat’ı kuşattı. Tehlikeyi anlayan Cihanşah, ona bir elçi göndererek affını diledi ve kendisini metbu tanıyacağını bildirdi. Bu suretle Cihanşah, Eyyubiler’den ayrılmış, daha kuvvetli bir metbu olarak Harezmşah’ı tanımış ve onu I.Alaeddin Keykubad’a karşı kışkırtmıştı.115 I.Alaeddin Keykubad, Moğol tehlikesi dururken Ahlat’ı kuşatmaktan vazgeçmesi gerektiğini Celaleddin’e bildirmişti. Bazı teşebbüslere ve uyarılara rağmen Ahlat’ı kuşatmaktan vazgeçmeyen Celaleddin Harezmşah, Ahlat’ı zaptetti (1230). Hemedan’a gönderdiği fetihnamede Suriye ve Anadolu’yu da alacağını belirtmekten çekinmedi. Sultan tehlikeyi görünce seçkin süvarilerden 12.000 kişilik bir kuvveti tedbir olarak Erzincan’a gönderdi. Birleşen Selçuklu ve Eyyubi 113 Erdoğan Merçil, ‘‘Türkiye Selçukluları’’, Türkler, C. VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 518 114 İbni Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 374-379; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, TTK Yayınları, Ankara 1958, s. 82-95 115 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 387-388 26 kuvvetleri Sivas da Kızılırmak kenarında karargah kurdular. Harezm ve Erzurum kuvvetleri Sivas’a doğru ilerlerken Selçuklu ve Eyyubi kuvvetleri de yolda idi. Nihayet iki tarafın orduları Erzincan Akşehri ovasında Yassı Çemen mevkiinde karşılaştılar. 3 gün süren bu savaşta, önce Selçuklu öncüleri ağır bir yenilgiye uğradılarsa da daha sonra duruma hakim olarak Celaleddin ve Cihanşah’ın ordusunu ağır bir bozguna uğrattılar.116 Harezm ordusu dayanamadı ve dağıldı.117 Celaleddin Mengübirti, siyasi hataları yüzünden yalnız kendi felaketini hazırlamakla kalmadı; Moğol istilası karşısında Selçuklular ve Eyyubiler ile birlikte kurulması mümkün olan sağlam seddin de yıkılmasına sebep oldu. 118 5. Yaklaşan Moğol Tehlikesine Karşı Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın Aldığı Tedbirler Orta Çağ devletlerinde askeri güç ve maddi zenginlikler genellikle şehirlerde ve kalelerde toplanmaktaydı. Bu yüzden şehirler ve kaleler, istilacı güçlerin başlıca hedefi durumundaydı. Dolayısıyla hükümdarlar da istilacılara karşı halkın can ve mal güvenliğini sağlayabilmek, ülkelerini savunabilmek, egemenliklerini koruyabilmek ve devam ettirebilmek zorundaydılar. Bu hususta Sultan I.Alaeddin Keykubad, son derece bilinçli bir şekilde hareket etmiştir.119 Moğol istilasını, doğal engeli olmayan sınırlarda durdurmanın güçlüğünü göz önüne alan Sultan I. Alaeddin Keykubad, saltanatının ilk yıllarını Türkiye Selçuklu Devleti’nin güvenlik sistemini yenileme ve kuvvetlendirme faliyetleriyle geçirmiştir. Özellikle devletin merkezi olan Konya’yı yeniden kalın ve yüksek surlarla çevirterek, şehrin savunmasını ve güvenliğini son derece artırmıştır. Ayrıca Sivas, Kayseri, Alaiye, Niğde, Erzincan, Amasya ve Malatya şehirlerinin surlarını ve tahkimatlarını da tamir ettirmek ve yer yer yenilemek suretiyle bu şehirlerin de güvenlik sistemlerini bir hayli kuvvetlendirmiştir. Sonra da ele geçirdiği şehirlere ve 116 Hasan Geyikoğlu, ‘‘ Harezmşahlar ve Doğu Anadolu’’, Türkler, C. IV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 922 117 Nesevi, age., s. 132 118 Öngül, Selçuklular Tarihi II, s. 158 119 Salim Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın Güvenlik Politikası’’, Gazi Türkiyat, S. 5, Güz 2009, s. 190 27 kalelere kuvvetli garnizonlar yerleştirmiş, bunların içini de çok miktarda silah ve erzakla doldurmuştu. 120 Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın Türkiye Selçuklu Devleti’nin güvenlik ve savunma sistemini kuvvetlendirme hususunda aldığı bu önemler son derece yararlı olmuştur. Kösedağ bozgunundan önce Erzurum (1242), aynı bozgundan sonra Kayseri şehirlerinin (1243) garnizonları, Moğol ordusunun kuşatması karşısında, şehir surlarının sağladığı avantajla kuvvetli birer savunma yapmıştır. Moğol komutanlarının bu şehirleri düşürebilmek için yaptıkları bütün hücumlar boşa gitmiştir. Moğol komutanları her iki kuşatmadan da vazgeçme kararı aldıkları bir sırada, içeriden gelen ihanetlerle ancak bu şehirleri düşürebilmişlerdir.121 Bu ihanetler önlenebilseydi, hiç kuşkusuz Moğol komutanları bu kuşatmalarda kesin olarak başarısızlığa uğrayacaklar, belki de Anadolu’yu istila ve işgal etme düşüncelerinden vazgeçmiş olacaklardı.122 Anadolu’yu istilalara karşı koruma ve savunma hususunda Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın daha geniş ve kapsamlı bir projesi vardı ki bu, Anadolu’da siyasi birliği sağlamak ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin sınırlarını doğal sınırlarına ulaştırmak suretiyle Moğollar’ın karşısına bir ve bütün olarak çıkmak şeklindeydi. Çünkü istilalara açık ve hatta istilaları üzerine çeken bir özelliğe ve konuma sahip bir ülke olan Anadolu’nun korunması ve savunulması, ancak onun siyasi birliğinin sağlanması ve doğal sınırlarına ulaştırılmasıyla mümkün olabilirdi.123 Antalya’da kurduğu deniz filosunu diğer Akdeniz sahillerini ele geçirmek için değerlendiren Sultan I.Alaeddin Keykubad, Alaiye ve Alara kaleleri ile Anamur yöresini fethederek kardeşi I. İzzeddin Keykavus’un faaliyetlerini tamamlamış, bu yönde Türkiye Selçuklu Devleti’ni en geniş sınırlarına kavuşturmuştu. Anadolu’da siyasi birlik sağlandığı takdirde emniyetinin artacağını ve savunmasının daha kolay yapılabileceğini iyi kavramış olan I.Alaeddin Keykubad, Moğol istilasını da göz önüne alarak, siyasi birliği tamamlama hususunda geniş faaliyet göstermiştir. Erzincan Mengücek Beyliğini (1228), Erzurum Selçuklu kolunu (1230), Harput 120 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 271-273 121 İbn Bibi El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye II, çev. M. Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 62 122 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 191 123 agm., s. 192 28 Artuklu şubesini (1234) birer birer ortadan kaldırmış ve topraklarını ilhak ederek dedesi II. Kılıç Arslan’ın başlatmış olduğu faaliyeti büyük ölçüde tamamlamıştı. Ayrıca Akdeniz, Güney Doğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde yaptığı geniş fetihlerle de devleti doğal sınırlarına ulaştırmıştı. 124 I.Alaeddin Keykubad, öldüğünde (1237) İznik Rum Devleti istisna edilirse, Anadolu siyasi bütünlüğünü sağlamış, sınırlarını da Kuzey, Güney ve Doğu Anadolu’da bugünkü Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırlarına hemen hemen ulaştırmış bulunuyordu. Türkiye Selçuklu Devleti artık, Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın almış olduğu bu esaslı önlemlerle herhangi bir askeri gücün kolay kolay saldırıyı göze alamayacağı güçlü bir devlet haline gelmiş durumdaydı.125 Herhangi bir istila karşısında öncelikle kendi askeri gücüne güvenen I.Alaeddin Keykubad, bunun yeterli olmayabileceği ihtimalini düşünüyor, kendisini daha da kuvvetlendirmek için aynı tehlikeye maruz bulunan komşu devletleri bir ittifak koalisyonu içinde birleştirmeyi planlıyordu. Bu amaçla Meyyafarikin Eyyubi Meliki Eşref ile temas kurup, onunla bir ittifak oluşturdu. Bununla da kalmayan I. Alaeddin Keykubad, Eyyubi ailesinden Melike Adile’yi kendisine eş olarak almak suretiyle iki hanedan arasındaki ittifakı, dostluk ve akrabalık bağlarıyla daha da kuvvetlendirdi.126 Sultan I.Alaeddin Keykubad’a mektup gönderen Celaleddin Mengübirti, aralarında dostluk kurmanın gerekli ve faydalı olacağını belirtiyordu (1225). Mengübirti’nin bu samimi düşüncesi ve tavrı olumlu sonuç vermiş, I. Alaeddin Keykubad’ın kaygılarını büyük ölçüde gidermişti. Çünkü Türkiye Selçuklu Devleti’ne tehlike oluşturacak, aynı zamanda Moğol istilasına karşı set ve siper görevi yapacak olan bir devletle ittifak kurmuş olacaktı. Gerçektende Moğol istilasını durdurabilecek en önemli set, Selçuklu-Harezmşahlar ittifakı olacaktı. Fakat iki Türk hükümdarının samimi mektuplaşmalarından sonra ikinci adım atılıp, bu ittifak gerçekleştirilemedi. Bu ittifaktan en çok çıkarı olan hükümdar Mengübirti olmasına 124 agm., s. 194 125 agm., s. 194 126 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 309-315 29 karşın ittifakın önemini kavrayamamış, Moğol istilasına karşı Selçuklu Devleti ile ittifak kurmak şöyle dursun, bu devlete karşı düşmanca bir tutum içine girdi.127 Sultan I. Alaeddin Keykubad, Moğol istilasının arifesinde Mengübirti ile çatışmayı tehlikeli buluyor, herhangi bir yanlış harekette bulunmaması için onu devamlı uyarıyordu. Nitekim Mengübirti büyük bir siyasi hata yaparak Ahlat şehrini aldı. Ahlat128 ve yöresinde büyük bir katliam ve yağma yaptırarak, İslam dünyasının düşmanlığını üzerine çekti. Öte yandan Anadolu ve Suriye’yi istila ve işgal etmekle hem Sultan I. Alaeddin Keykubad’ı hem de Eyyubi meliklerini tehdit etti.129 Ahlat’ın düşmesi I. Alaeddin Keykubad için hem Harezmşahlar istilasını hem de Moğol istilasını Türkiye Selçuklu Devleti üzerine çekmek anlamına geliyordu. Bu sebeple Sultan, Selçuklu ordusunu harekete geçirdi. İki Türk ordusu Erzincan yakınlarındaki Yassı Çemen yöresinde karşılaştı ve Harezmşahlar ordusu bozguna uğratıldı. Nesevi, Harezmşah ordusunun hücumlara dayanamayarak ceylan sürüsü gibi dağıldığından bahseder.130 Böylece Moğol istilasına karşı kuvvetli bir siper ve set olabilecek Harezmşahlar Devleti ortadan kalkmıştı. Azerbaycan ve Batı İran toprakları Moğol komutanı Cormogan’ın eline geçmiş ve böylece Anadolu istilalara açık bir ülke haline gelmiş oldu.131 I.Alaeddin Keykubad’ın Celaleddin Mengüberti ile bir ittifak oluşturarak Moğol istilasını Anadolu sınırları dışında karşılama projesi, Yassı Çemen savaşından sonra çökmüştür. Moğol istilasına karşı başka bir proje geliştiren Sultan, Türkiye Selçuklu Devleti’nin doğu sınırlarında Eyyubilere ait tampon bir arazi meydana getirmek ve bu suretle devleti koruyucu çember içine almak için biraz toprak fedakarlığında bulunarak Ahlat’ı Eyyubi meliki Eşref’e geri verdi. Sultan bununla da kalmamış; Oltu’dan itibaren Gürcistan’a kadar olan toprakların ve Ermeni ülkesinin fethini Melik Eşref’e bıraktı.132 Sultan, bu davranışıyla kendi ülkesi ve Moğollar’ın arasında tampon bir bölge yaratarak, Türkiye Selçukluları ile Eyyubiler’in çıkarlarını ve savunma sistemlerini birbirine sıkıca bağlamış olacaktı. Selçuklu-Eyyubi 127 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 196 128 Alaaddin Atamelik Cüveyni, age., s. 372 129 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 197 130 Nesevi, age., s. 132 131 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 198 132 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 413 30 çıkarlarının birbirine sıkıca bağlanması da doğudan gelecek bir istila karşısında bu iki siyasi gücü devamlı bir ittifak içinde tutmaya zorlayacaktı. Sultan I.Alaeddin Keykubad, bu önemli projeyi hayata geçirebilmek için acele etse de, Eyyubi melikleri onun bu önemli projesinin değerini kavramakta yetersiz ve zayıf kaldılar. Bu durumda Sultan’ın Moğol istilasına karşı oluşturmaya çalıştığı güvenlik sistemi çökmüş oldu. Eyyubi meliklerinin ihmalkarlıkları bununla da sınırlı kalmamış, Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgesindeki şehirlerinin ve kalelerinin savunulmasında da gevşeklik göstermişlerdir.133 Bu durumdan yararlanan Moğol komutanı Çormogan, Doğu Anadolu bölgesi üzerine geniş bir akın faaliyetinde bulunarak, Ahlat, Diyarbakır, Malatya, Harput, Silvan gibi bölgelerin en büyük ve en zengin şehirlerini birer birer tahrip ve yağma etti.134 Bir kere daha Anadolu’ya giren Moğol komutanı Çormogan, Sivas yöresine kadar ilerleyerek burayı yağma ve tahrip etti (1232). Moğol akını karşısında bir hayli endişelenen I.Alaeddin Keykubad, bu durumu ileride meydana gelmesi kuvvetle muhtemel büyük bir istilanın habercisi olarak değerlendiriyordu. Bunun için Sultan, en seçme askerlerinden oluşan bir orduyu, bu Moğol ordusunun üzerine gönderdi. Emir Kemaleddin bir miktar askerle yola düştü. Sivas’a vardığı zaman Moğol öncü kuvvetleri geri dönmüşlerdi. İhtiyatlı davranarak, tuzak ve pusuları araştırmak için keşifler yaparak Erzurum’a kadar gitti. Selçuklu ordusu, Sivas’tan Erzurum’a kadar bütün yolları taradıysa da Çormogan’ı yakalayamadı.135 Sultan muhtemel istilayı devletinin önemli merkezlerinden uzakta karşılayabilmek için başta Ahlat olmak üzere Van gölü ile Bitlis yöresindeki şehirleri ve kaleleri birer birer ele geçirerek, ilhak etti (1233). Bundan sonra Güney Doğu Anadolu bölgesine yönelen I.Alaeddin Keykubad, Eyyubi meliklerinin elinden Siverek, Suruc, Rakka, Urfa ve Harran gibi önemli şehirleri alarak devletin çekirdek arazisini tam bir güvenlik içine aldı (1235).136 Sultan I.Alaeddin Keykubad ülkenin savunma sistemini kuvvetlendirmek, özellikle Moğol istilasına karşı ordusunu Harezm birlikleriyle takviye etmek ve 133 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 199 134 Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Devri, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 19 135 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 421 136 age., s. 443-446 31 onların gücünden ve tecrübesinden yararlanmak istemişti. Bu bağlamda bu birliklerin doğu uçlarına yerleşmelerine izin verdiğini ve hepsini de devlet hizmetine alacağını bildirmek üzere Selçuklu devlet adamlarını kendilerine göndermişti. İlk başta Moğol birliğinin yaptığı bir baskın karşısında hiçbir direnme göstermeden kaçan Harezm kuvvetleri, daha sonra Türkiye elçuklu Devleti’nin savunmasına önemli bir katkıda bulunacaklardı. Nitekim onlar, I. Alaeddin Keykubad’ın son zamanlarındaki bütün seferlerine ve savaşlarına katılmışlar, Selçuklu ordularının başarıya ulaşmalarında başlıca rol oynamışlardır.137 I.Alaeddin Keykubad, Moğol istilasına karşı en etkili önlemi daima barışta görmüştür. Bunun için başından beri barışı, dış politikasının temel ve vazgeçilmez ilkesi yapmıştır. Celaleddin Mengüberti’nin talihsiz ölümünden sonra Moğollarla Türkiye Selçukluları arasında set görevi yapan Harezmşahlar Devleti tamamen ortan kalkmış, Moğol komutan Çormogan da 30 bin kişilik ordusuyla gelip, Azerbaycan’ın Mogan ve Erran kışlaklarına yerleşmişti (1231). Çormogan, Anadolu Selçuklu sınırlarını bir kere daha delerek, Sivas yöresine kadar uzanan bir akın yaptıysa da (1232), Moğol Kaan’ı Ögedey, henüz Anadolu istilası için kendisine bir emir vermiş değildi.138 Sultan I.Alaeddin Keykubad, barış hususunda niyetini öğrenmek için Kağan’a bir elçi gönderdi (1232). I. Alaeddin Keykubad’ın elçisini memnuniyetle kabul eden Kağan, ona kendisinin huzuruna geldiği takdirde ikramda bulunacağını ve Sultan’ın da memleketinde hüküm süreceğini bildirmiştir. Elçi Selçuklu sarayına dönüp Kağan’ın sözlerini I.Alaeddin Keykubad’a nakledince başta Sultan olmak üzere bütün Selçuklu devlet adamları üzerinde büyük bir şaşkınlık yarattı.139 Diplomasi sanatının inceliklerini çok iyi bilen ve uygulayan Sultan I. Alaeddin Keykubad, Kağan’ı tahrik etmek ve eline koz vermek istemiyordu. Bu sebeple Kağan’ın bu onur kırıcı teklifine cevap vermedi. Ögedey Kağan, bu davranışından sonra Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın önünde kolayca boyun eğecek bir sultan olmadığını anlamış ve onunla 5-6 sene ilgilenmemiştir.140 Sultan I. Alaeddin Keykubad, Türkiye Selçuklu Devleti’nin geleceğini Ögedey Kağan ile bir ihtilafa girmemekte ve onunla iyi geçinmekte görüyordu. Bu 137 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 202 138 agm., s. 206 139 Ahmed Bin Mahmud, Selçuk-name II, Haz. Erdoğan Merçil, İstanbul 1977, s. 152 140 Koca, ‘‘Moğol İstilasına Karşı’’, s. 207 32 yüzden istilaya sebep olacak bütün bahaneleri ortadan kaldırıp, Kağan’ı mümkün olduğu kadar uzun bir süre oyalamak niyetindeydi. Bunun için o, son derece dikkatli ve ihtiyatlı davranarak tahrik anlamına gelebilecek her türlü davranıştan özenle kaçındı. Barışın bedeli olarak da Kağan’ın üstünlüğünü tanıdı ve hazırlattığı hediyelerle onun büyüklük duygusunu tatmin etme ve yatıştırma yoluna gitti. Burada belirtmek lazım ki, onun bu tutumu cesaret eksikliğinden kaynaklanmamış, aksine Moğol istilasını önlemeyi, hiç olmazsa geciktirmeyi ummuştur.141 Görüldüğü üzere Sultan I. Alaeddin Keykubad, Moğol istilasını ve bu istilanın İslam dünyası için yaratacağı büyük tehlikeyi, kendisine henüz uzak olmasına rağmen tespit etmiş ve tedbirler almıştı. O, bu istilanın savaş gücü ile değil, barış yoluyla önlenebileceği inancındaydı. Bunun yanı sıra bu korkunç tehlikeye karşı devletini ve ülkesini korumak gayesiyle başta barış olmak üzere birçok önleme birden başvurmuştur. Sultan, bütün saltanatı boyunca iktidarını, idaresini, askeri gücünü, savunma sistemini, ekonomisini kuvvetlendirmeye ve Anadolu’da siyasi bütünlüğü sağlamaya çalışmış ve bu faaliyetlerinde de tam bir başarıya ulaşmıştır. Ögedey Kağan, onun bu güçlü durumunu dikkate alarak, Anadolu üzerine bir istila hareketi düzenlemekten çekinmiştir. Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın kararlı icraatıyla büyük bir gelişme göstererek doruk noktasına çıkmış olan Anadolu Selçuklu devlet yönetimi ve düzeni, onun ölümünden sonra dengesini kaybetmiştir. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in zayıf idaresi karışıklıklara, uyuşmazlıklara ve devlet otoritesinin yok olmasına yol açmış, bu da Moğolların Anadolu’yu kolayca istila ve işgal etmelerine uygun bir zemin hazırlamıştır.142 6. Sultan Alaeddin Keykubad’ın Vefatı I.Alaeddin Keykubad, Moğol elçileri ile ilgilenirken askerlerini de yeni bir sefere hazırlıyor ve Kayseri’de Meşhed ovasında büyük bir ordu topluyordu. Sultanın amacı Amid’i almak ve emirlerine vahşet yapan Melik Kamil’e tam bir darbe vurmaktı. Eyyubi melikleri, Melik Kamil’in kendi ülkelerini işgal etmesinden korkmuşlar, bu nedenle Haleb hükümdarı Melik Nasır, Şam hükümdarı Melik Eşref ve diğer Eyyubi melikleri Sultana elçiler gönderip ittifak yaparak Melik Kamil’i 141agm., s. 212 142agm., s. 215 33 yalnız bıraktılar.143 Sultan I. Alaeddin Keykubad, Ramazan bayramını Meşhed ovasında büyük bir resmi geçit ile kutladı. Bu askerler Sultan’ın en büyük ordusunu meydana getiriyordu. Bayramın üçüncü günü Sultan, devlet erkanına ve Kayseri’ye gelen komşu ülkelerin elçilerine büyük bir şölen düzenledi. Sultan bu arada küçük oğlu İzzeddin Kılıç Arslan’ı kendisine veliahd tayin ettiğini ilan edip ona hil’at giydirdi. Şölende akşam yemeği yendiği sırada çaşnigir Nasıreddin Ali, kızarmış tavuğu Sultan’ın önüne koydu. Sultan birkaç lokma yedikten sonra bir sancıya tutuldu ve derhal Keykubadiye sarayına gitti. Orada zaman geçtikçe sıkıntısı arttı ve bayramın dördüncü günü 4 Şevval 634 (31 Mayıs 1237) Pazartesi günü vefat etti. Moğollara karşı barışçı bir oyalama siyaseti takip eden Sultan I. Alaeddin Keykubat, bu siyasetin sonuçlarını görebilecek kadar yaşayamadı.144 İki gün sonra cenazesi Konya’ya götürülüp defnedildi.145 I.Alaeddin Keykubad öldüğü zaman henüz 45 yaşını biraz geçmiş bulunuyordu. Bazı kaynaklar Sultan’ın son ziyafette yediği etten zehirlenmesini büyük oğlu II.Gıyaseddin Keyhüsrev ve Sa’deddin Köpek’e atfederler.146 II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in büyük oğlu olmasına rağmen, Eyyubi prensesi Melike-i Adiliye’den doğan küçük oğlu İzzeddin Kılıç Arslan’ın veliaht gösterilmesi ve II.Keyhüsrev’in yeteneksizliği böyle bir cinayetin mümkün olabileceğini düşündürebilir. Sultanın II. Gıyaseddin Keyhüsrev dururken küçük oğlunu veliaht yapmasında onun Eyyubi melikesinden doğması değil, büyük oğlunun artık belli bulunan liyakatsizliğinin başlıca amil olduğu muhakkaktır. Bu arada Sultanın Harezm emirlerine büyük mevkiler vermesi de devlet erkanı arasında bazı endişelerin uyanmasına ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev namına Sa’deddin Köpek gibi meş’um şahsiyetlerin rol oynamasına fırsat vermiş gözüküyordu. 147 Moğol istilasının dünyayı harap ettiği bir zamanda büyük işler gören, daha büyüklerini yapmaya hazırlanan Sultan I.Alaeddin Keykubad çok ileri ve müreffeh bir Türkiye kurduktan sonra henüz genç yaşta ölmüştü. Bu memleketin tarihinde ani ve büyük bir kayıp olmuştu. I. Alaeddin Keykubad Sultanlığını layıkıyla 143 Öngül, Selçuklular Tarihi, s. 169 144 Salim Koca, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yayınevi, s. 374 145 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 452-457 146 Öngül, Selçuklular Tarihi, s. 170; O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 410 147 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 410 34 yapmıştır.148 Ebu’l-Ferec’e göre Sultan I.Alaeddin devrin hükümdarları arasında emsalsiz idi. Mükemmel bir kafaya, yüksek bir siyasete sahipti. Devletin kudret ve şerefini yükseltti. Heybeti halkın kalbine yerleşmiş ve kendisine tam bir itaat sağlamıştı. Memleketinin hududlarını genişletti; birçok hükümdarlar önünde itaat arzettiler. Alem bu sultan önünde eğildi. Bu sebeple de ona ‘‘Sultanü’l-alem’’ denilirdi.149 Onun ölümünden bir müddet sonra ülkede büyük bir isyan çıkmıştır. 7. Babailer İsyanı Moğol istilası nedeniyle Türkistan’da bulunan büyük bir Türk kitlesi Anadolu-Suriye hudutlarına dayanmıştı. Türkmenler, Anadolu’ya gelirken yanlarına Türkmen Şeyhlerini de getirmişlerdi.150 Bunların Müslümanlığı şüphelidir. Nitekim Müslümanlık şartlarından daha fazla Türk inanışları ve Şamani gelenekler ağır basıyordu. Şamani vasıfları ağır basan bu kitleler ihtiyaçlarını karşılamak için bir takım akın ve yağma hareketlerine girdiler. Köyler ve kervanları basarak geçimlerini sağlamaya giriştiler. Bu durumda devlet kuvvetleri ile nizam ve asayişi bozanların karşı karşıya gelmesi kaçınılmazdı. Devleti nizamı sağlamak için yapılan bu uygulamalar da bunları rahatsız etmiş Anadolu’da Müslümanlığa yeni adım atmış Şamani vasıflı gayr-i memnun bir göçebe kitlesi oluşmuştu. Baba İshak, Sümeysat kalesinin bağlı yerlerinden olan Kefersud bölgesindendi.151 Bu çevrede dini, siyasi ve içtimai meselelere değinerek Türkmenleri etrafında topluyor, onlara dini telkinlerde bulunuyor, memlekette mevcut adaletsizlik ve haksızlıkları izah ederek bunların üzerinde duruyordu. Göçebelerin iktisadi ve içtimai huzursuzluklarını dini telkinlerle de besleyen Baba İshak, sadece göçebeleri etkilemeye çalışmıyor, aynı zamanda bölgede bulunan diğer millet ve inançlara sahip insanları da etkilemeye çalışıyordu. Baba’nın müritleri ve şöhreti artınca bir zaviye inşa ettirip burada sürekli olarak ibadetle meşgul oldu. 148 Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, age., s. 118 149 Ebu’l Ferec, İbnü’l İbri, Ebu’l-Ferec Tarihi II, Çev. Ö. Rıza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara 1950, s. 536-537 150 Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1992, s. 132 151 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 49 35 Böylece halk arasında bir veli seviyesine ulaştı.152 Bu isyan Türkmenler arasında geliştiği için Anadolu’ya göç eden Türkmenler olmakla birlikte Vefai, Kalenderi, Yesevi, Haydari dervişlerde bulunmaktadır. Baş katılımcı olarak konar-göçer Türkmenler gelmektedir. Bunlarla beraber ilginçtir ki gayrimüslimlerde katılmıştır.153 7.1. İsyanın Temel Sebepleri Babailer isyanının tarihçesinde iktisadi şartlar hatırı sayılır bir yer işgal eder. Konuya yakından bakıldığında bunların, Türkiye Selçuklu Devleti’nin toprak rejiminin o devirdeki durumuyla yakından ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Toprak rejimindeki değişikliklerin doğurduğu arazi sıkıntısı yüzünden Türkmenler, gittikçe hayvanlarını otlatacak mera ve kışı geçirecek kışlak bulma konusunda güçlüklerle karşılaşmaya başladılar. Bu tabiatıyla onların günlük yaşantılarında esaslı bir kriz meydana getiriyordu. Türkmenlerin hayat şartlarını ağırlaştıran diğer bir faktörü unutmamak gerekiyor ki bu da, toprak konusundaki bu sıkıntılara rağmen bir de devamlı göçlerle aralıksız büyüyen Türkmen nüfusundaki artıştı. 13. yüzyıldan itibaren, Moğol istilası da dahil olmak üzere yeni göç dalgaları, yeni nüfus artışı sebebiyle eskiden gelip hayatlarını düzene sokmuş olanların bu düzenini alt üst etti. Arazi yetersiz hale geldiğinden hükümet yeni gelenleri yerleştirme hususunda zor durumda kalmaya başladı. Yerleşik hayata geçip buna alışanlarla yeni gelenler arasındaki anlaşmazlıklar hayvanlarına mera arayan ve hükümetin talimatını dinlemekten çok kendi bildiği gibi davranan Türkmenler arasında, Babailer isyanından önce beliren genel memnuniyetsizliğin artmasında hatırı sayılır bir etken oluşturur. Bu yüzden isyanın temelinde kendi göçebe hayatlarını sürdürme yolunda bu basit ve sade insanların vazgeçilmez azimlerini aramak pek yanlış sayılmaz.154 İsyanın gelişip kısa zamanda geniş bir alana yayılmasının sebebini söz konusu nüfus yoğunluğunda aramak doğru olacaktır. Sebeplerden belki de en önemlisi, Türkmenlerin takip ettikleri hayat tarzının bizzat kendisidir. Onların temel 152 Arda Deniz, Filiz Ayşe Yalçın, Moğolların Anadolu Politikası, Ekim Yayınları, İstanbul 2014, s. 49 153 Bahri Arslan, Babailer İsyanı Ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Durumu, Ankara 2017, s. 7 154 Ahmet Yaşar Ocak, Babailer İsyanı, Dergah Yayınları, İstanbul 1980, s. 65 36 iktisadi faaliyetleri hayvan yetiştirmekten ibaretti. Bu Türkmenlerin sürüleriyle birlikte yaylak ve kışlaklara yaptığı devamlı gidiş gelişler yerleşik halkın hayatında sarsıntılara sebep oluyordu. Bu gidiş gelişler esnasında sürülerin tarlalarda ve bağlarda hasıl ettiği ağır zarar ve ziyanlar yüzünden bazen hükümetin müdahalesini gerektirecek kavgalar çıkıyordu. Bunlara bir de Türkmenlerin bazen yolları üstünde bulunan şehir ve kasabalara, köylere yaptıkları yağma akınları eklenmişti.155 Türkmenlerle yerleşik hayata geçmiş Türklerin hayat tarzları arasındaki ayrılıklar iki zümre arasında karşılıklı bir hor görme ve düşmanlık sebebi oluyordu. Göçebe Türkmenler geçim sıkıntısı ve otlak darlığı nedeniyle bir takım akın ve yağma hareketlerine girişiyorlardı. Bu durum onların düzen ve asayişi koruyan devlet kuvvetleri ile karşı karşıya getiriyordu. Bu çatışmalarda onların hayatlarını zorlaştırıyor, devlete karşı memnuniyetsizliklerini ve düşmanlıklarını artıyordu.156 Şehirli Türkler tıpkı kendileri gibi Türk olan fakat eski geleneklerinden hiçbir şey yitirmemiş bulunan Türkmenleri aşağılıyordu. Diğer yandan Selçuklu hükümeti de devlet işlerinde Türkmenlere sırt çevirerek özellikle İranlı unsurları tercih ediyordu. Devlet işlerinde yüksek kademeler de yer işgal eden İranlılar da Türkmenlere karşı iyi davranmıyorlardı. Bu hor görme ve aşağılamalar Türkmenler’in merkezi otoriteye karşı çıkmalarında rol oynamaktaydı.157 Vaktiyle Büyük Selçuklular’ın Harezmşahlar tarafından yıkılmasına sebebiyet veren Oğuz ayaklanmasının bir benzerini Türkiye Selçukluları’nda da görmekteyiz. Bu ayaklanma da Türkiye Selçukluları’nın Moğollar tarafından hakimiyet altına alınmasına sebep olduğu görülmektedir. Türkmenler bir yandan Moğollarla mücadele ederken, bir yandan da Selçuklu idaresiyle uğraşmışlardı. Bu olay da yine Türkmenlerin devlete olan küskünlükleri şüphesiz baş rol oynuyordu. Rivayete göre II. Gıyaseddin Keyhüsrev Gürcü karısının etkisiyle kendini eğlenceye vermiş, devlet işlerinden elini tamamıyla çekerek yetkilerini adeta veziri Saadettin Köpek’e devretmişti.158 Bu vezir ve maiyetindekiler memleketi kendi siyasi menfaatleri doğrultusunda idare ediyorlardı. Mültezimler halkı yüksek vergilerle 155 age., s. 65-66 156 Ali Öngül, Anadolu Selçukluları, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2017, s. 218 157 Ocak, Babailer İsyanı, s. 67 158 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 36-38, 50 37 eziyorlardı. Birkaç yılda memleketin nizamında bozukluklar baş göstermeye başlamış, bu durum Türkmenlerin hayatında da sarsıntılar meydana getirmişti.159 İktisadi ve içtimai bir takım etkenlere ilave olarak Baba Resul’ün propagandalarını tereddütsüz kabule yarayacak elverişli dini ortam ve nihayet bazı iç ve dış siyasi teşvik ve tahrikler Türkmenleri, içinde bulundukları zor hayat tarzını değiştirmek ve siyasi iktidarı ele alarak devlete bizzat sahip olmak maksadıyla ayaklanmaya itmişti. 160 Baba İlyas Horasani’nin tam adı ‘‘Ebu’l-Beka Şeyh Baba İlyas b. Ali Horasani’’ olup, Moğol istilası sırasında Anadolu’ya göç etmiş bir Türkmen babasıdır. İsyandan ve Baba İlyas’tan bahseden kaynakların hiç birinde onun Anadolu’ya göç etmeden önceki hayatı hakkında bir bilgi yoktur. Sadece Elvan Çelebi şeyhin Anadolu’ya nasıl geldiği ve Amasya’ya nasıl yerleştiği hususunda biraz bilgi vermektedir. Elvan Çelebi’ye göre Baba İlyas, Rum diyarına ‘‘Dede Ğarkın’’ adındaki bir başka şeyhin halifesi sıfatıyla gelmiş ve Amasya yakınlarında bulunan Çat köyüne yerleşerek burada bir zaviye açmıştır.161 Böylece Baba İlyas zaviyesinde faaliyetlere başlayarak fikirlerini yaymak için gayret etmiştir. Baba İlyas, vaktiyle Türkmenler arasından edindiği müritleri halife sıfatıyla muhtelif yerlere gönderiyor, böylece Türkmenler Baba’nın fikirlerini tanıdıkları ve güvendikleri kimselerin ağzından öğrendikleri için daha kolay bağlanıyorlardı. Diğer taraftan çeşitli Türkmen muhitlerinde faaliyet gösteren Kalenderi, Yesevi ve Haydari tarikatlarına mensup Türkmen babalarından istifade ettiği de muhtemel görülmektedir. Söz konusu propagandacıların asıl faaliyet merkezileri Amasya dahil, Tokat, Çorum, Sivas ve Bozok bölgesi, genel olarak ise Maraş, Adıyaman, Kefersud, Malatya ve Elbistan’ı içine alan Güneydoğu Anadolu bölgesiydi. Baba İlyas’ın özellikle bu iki sahayı seçmesindeki en önemli faktörün, her ikisinin de en çok Türkmen nüfusunu ihtiva etmiş olduğu söylenebilir. Bu bakımdan Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Suriye mıntıkası her bakımdan isyan çıkarmak için çok elverişli 159 Ocak, Babailer İsyanı, s. 69 160age., s. 79 161age., s. 90 38 bir durum arzetmiş ve o, bu mıntıkada bütün işleri yürütmek üzere halifesi Baba İshak’ı görevlendirmişti.162 Baba İshak Kefersud vilayetinde hazırlıklarını tamamlamış ve Baba İlyas tarafından isyan için belirlenmiş tarihi beklemekteydi. Elvan Çelebi’ye göre Baba İshak, şeyhinin Amasya’da kuşatıldığını haber alır almaz sultanın bir vergi memurunun kendisine yaptığı haksızlığı bahane ederek ayaklanmayı başlattı (1240). Baba İshak ve büyük çoğunluğu Türkmenlerden oluşan ordusu önce Kefersud’u işgal etmişler, ardından da Adıyaman, Gerger ve Kahta’yı ele geçirmişlerdir. Yollarının üstündeki her yeri yağmalayarak Malatya’ya doğru ilerleyen isyancılar, Baba İlyas’ın peygamberliğine inanmayan ve kendilerine katılmayan herkesi öldürüyorlardı.163 Malatya valisi Muzafferuddin Alişir, Selçuklu askerlerinden ve bir kısım Hıristiyan ahaliden topladığı birlikleriyle Baba İshak kuvvetlerine karşı koymaya uğraştı. Fakat Alişir’in birlikleri yenilerek kaçtılar. Malatya’ya dönen vali, yeniden bir müdafaa tedbiri almak Kürtlerden ve Germiyanlılardan oluşan yeni kuvvetleriyle Baba İshak’ı geriletmeyi denediyse de başarılı olamadı.164 Sayıları bir hayli artan Babailer, Amasya bölgesine girdiler. Onların peş peşe kazandıkları başarılardan dehşete kapılan Sultan, Konya’yı terk ederek Kubadabad’a sığındı. 165 Mübarizuddin Armağanşah’ı büyük bir Selçuklu ordusunun başında Amasya üstüne gönderdi. Amasya kalesinde bulunan Baba Resul, Mübarizuddin’in elinden kurtulamadı ve savaş alanında hayatını kaybetti.166 Baba Resul’ün öldürülmesinden kısa bir müddet sonra Amasya’ya gelen Baba İshak komutasındaki Babailer, Selçuklu askerlerine saldırdılar. Babailer Selçukluları bir kere daha yenerek komutan Armağanşah’ı öldürdüler ve Konya’ya doğru yürüyüşe geçtiler.167 Babailerin elde etmiş oldukları başarılar, Selçuklu askerleri arasında büyük bir korku yarattığından, isyancılar üzerine ücretli Frank ve Gürcü askerlerinden oluşan öncü birlikler sevk edildi.168 Babailer’in Malya ovasında 162 age., s. 107-113 163 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 50; Ocak, Babailer İsyanı, s. 121 164 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 50-51 165 İsmet Kayaoğlu, ‘‘Turumtay Vakfiyesi’’, Vakıflar Dergisi, S. 12, 1978, s. 100 166 Ocak, Babailer İsyanı, s. 125 167 age., s. 129 168 Mehmet Ersan, Mustafa Alican, Sorularla Selçuklular Tarihi II, Timaş Yayınları, İstanbul 2013, s.154 39 toplandıklarını öğrenen, Türkler’den başka Kürtler, Gürcüler ve ücretli Frank askerlerinden oluşan Selçuklu ordusu harekete geçti. Malya ovasında karşı karşıya gelinen savaşta (1240) Selçuklu ordusu zafer kazandı. Esir edilen Baba İshak, Sultan II.Gıyaseddin’in huzuruna getirildi ve boynu vurularak öldürüldü.169 Aylar boyunca Selçuklu Devleti’ni şiddetli bir şekilde sarsan ve hükümdarını tahtından ümit kestirecek kadar korkutup başkenti terk ettiren büyük isyan bu şekilde bastırılmış oldu. 7.2. İsyanın Sonuçları Babailer isyanı, Anadolu Türk tarihinin gelmiş geçmiş en geniş kapsamlı ve en büyük ayaklanmalarından birisidir. Türkiye Selçuklu Devleti tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder. Devlet isyandan kısa bir süre sonra sarsılmış, devletin bu zayıf durumundan faydalanan ve o zamana kadar saldırmaya bir türlü cesaret edemeyen Moğollar Anadolu’ya saldırdılar (1243). Dolayısıyla Babailer isyanı Anadolu’nun kapısını Moğollara açan bir olay olmuştur.170 Babailer isyanı tıpkı Oğuz isyanı gibi temelinde, devleti kuran esas tabakanın, onu ele geçiren ve bütün nimetlerinden faydalanan yabancı (İranlı)laşmış bir hükümete karşı duyduğu nefret hissinden kaynaklıdır. Oğuz isyanın sonunda nasıl Büyük Selçuklu İmparatorluğu, Harezmşahlar tarafından yıkıldıysa, Babailer isyanı sonunda da Türkiye Selçuklu Devleti Moğol boyunduruğu altına girmiştir.171 Babailerin başarılarını etkileyen, Türkmen boylarının an’anevi yapısının yanı sıra Baba İlyas’ın feodalizme karşı bir içtimai düzen sağlayacağı iddiasıdır. O, Türkmenlere kendi göçebelik zihniyetlerine çok iyi uyan bir çeşit müşterek mülkiyet sistemi vaat ediyordu. Zaferden sonra ele geçecek ganimetleri eşit paylarla bölüştüreceği vaadi de Türkmenler tarafından dikkat çekmiştir.172 Baba Resul kendini, Türkmenleri Selçuklu hükümetinin zulmünden kurtaracak ilahi bir şahsiyet olarak çevresine kabul ettirmiştir. Baba İlyas’ın etrafında bulunan büyük taraftar kitlesi, onun peygamberlik iddiasını hiçbir zaman şüphe ile 169 Ahmed Bin Mahmud, Selçukname, Bilge Kültür Sanat Yayınları, Aralık 2011, s. 307 170 Ocak, Babailer İsyanı, s. 134 171 age., s. 135 172 age., s. 137 40 karşılamamış, tersine candan bağlanmıştır. 13. yüzyıl Anadolu’sunda Şiiliğin yaygınlık nispeti konusunda pek sağlam bilgiler olmasa da yine de mehdilik inancının varlığı İsmaili Şiiliğinin varlığını gösterir.173 8. Kösedağ Savaşı Öncesi Türkiye Selçukluları’nın İttifak Arayışları Erzurum’un düşmesi Moğollar için ümit verici bir durumdu. Kışın başlaması ve Tatarların Mugan kışlağına çekilmeleri Selçuklulara bir hazırlanma fırsatı verdi. Devlet erkanı toplanarak Moğol meselesini etraflıca tedkik ve müzakere ettiler. Bu görüşmeler sonunda komşu Müslüman ve Hıristiyan hükümdarlara elçiler gönderilip yardım istendi. Selçuklular Moğol istilasına karşı bir ittifak ve müşterek bir ordu oluşturmak için her türlü fedakarlığı göze almışlardı.174 Saltanat naibi Şemseddin İsfahani, milyonlarca altın ve gümüş para ile Halep’e ve diğer Eyyubi hükümdarlarına gitti. Meyyafarkin muhasarasından dolayı önce Şehabeddin Gazi’den özürler diledi; kendisine 10.000 dinar Alaeddin altını ve 100.000 dirhem gümüş götürdü. Hatta kardeşi Melik Eşref’den alınan Ahlat’ın da, sultana tabi olmak üzere kendisine verilmesi dahi vaad edildi. Şemseddin İsfahani Şam’a 100.000 dinar altın ve milyonlarca gümüş para ile gönderildi. Harezmliler de davet edilerek Harput kendilerine ikta edilecekti. Fakat Eyyubi melikleri ile yapılan müzakere ve anlaşmalara rağmen, yalnız Selçukluların vassalı Halep’den askeri yardımı sağladı. 2000 kişilik Halep askeri Sivas’a vardı (Haziran 1243). Ermeni kralı Hetum’un babası baron Konstantin de Kayseri’ye davet edilerek göndermeye mecbur olduğu mutad askerden başka 3000 kişilik bir kuvvetle sefere iştiraki kararlaştırıldı. Beauvais’nin rivayetine göre Ermeniler ancak Moğolların Kayseri’yi kuşattıkları zaman gelmişler ve savaşa girmeden kaçmışlardı.175 II.Gıyaseddin Keyhüsrev kış mevsiminde hazırladığı ordusunu Kayseri’de toplamış ve sayıları 70.000 kişiyi bulan orduyla birlikte Sivas’a hareket etmişti. Haleplilerin ve diğer Türk askerlerinin katılımıyla Selçuklu ordusu 80.000’e ulaştı. 173age., s. 142 174 Öngül, Anadolu Selçukluları, s. 227 175 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 451 41 Böylece Şemseddin İsfahani’nin götürdüğü paraya mukabil gelmesi kararlaştırılan 20.000 kişilik askerden sadece 2000 süvarilik Halep kuvveti geldi.176 B. KÖSEDAĞ SAVAŞI 1243 1. Kösedağ Savaşı’nın Nedenleri Kösedağ Savaşı’nı hazırlayan birçok olaylar zinciri vardır. I. Alaeddin Keykubad’ın esrarengiz ölümü, liyakatsiz bir kimse olan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta geçmesi, ümera arasında meydana gelen mücadeleler, Emir Saadeddin Köpek’in tahakkümü, Harezmliler meselesi ve Baba İshak’ın isyanı bu felaketi kaçınılmaz kılan önemli sebeplerdir.177 I.Alaeddin Keykubad, Ön Asya’yı yakıp kavuran Moğol istilasını akıllı siyaseti sayesinde Anadolu’dan uzak tutmayı başarmıştı. Ancak bu durum, onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu II. Gıyasedin Keyhüsrev döneminde devam etmedi. I.Alaeddin Keykubad’ın ölümünden sonra da, bir müddet Moğollar Anadolu’ya dokunmadı. Fakat Moğollar, I. Alaeddin Keykubad’ın oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ve onun idaresinde devletin zaaflarını görünce harekete geçtiler.178 Bu dönemde devlet idaresinde baş gösteren zafiyet, Babailer isyanı sırasında açığa çıktı. Türkiye Selçuklu ordusunun isyanı bastırmakta güçlük çekmesi, yıllardır Anadolu hududunda bekleyen Moğolların dikkatinden kaçmadı.179 Baba İshak’ın Türkler üzerinde zafer kazandığını işiten Tatarlar, ertesi yıl Anadolu’yu işgal edeceklerdir.180 II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kısa saltanat döneminde, işgalleri Anadolu üzerine çeken birçok durum oluşmuştu. Sultan II. Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu tahtına çıktığı zaman henüz çocuk yaştaydı. İktidarın gerektirdiği sorumluluğu yerine getirebilecek durumda değildi. Diğer yandan Sultan’ın hem özel hayatı hem de resmi 176age., s. 452 177 Nejat Kaymaz, ‘‘Anadolu Selçuklu Devleti’nin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü’’, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. II, S. 2-3, Ankara 1964, s. 91 178 Kemal Göde, Eratnalılar, TTK Basımevi, Ankara 1997, s. 4 179 Erkan Göksu, ‘‘Kösedağ Savaşı’’, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 2, Ekim 2009, s. 2 180 Simon de Saint Quentin, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar Ve Anadolu, Çev. Erendiz Ozbayoğlu, DAKTAV Yayınları, Nisan 2006, s. 45 42 hayatı beğenilmeyen davranışlarla doluydu. Eğlence bu hükümdarın tek meşguliyeti idi. Tecrübeli, bilgili, ve yetenekli devlet adamlarından daima uzak duran Sultan, daha çok gururunu okşayan ya da aşırılıklarını ve yanlışlıklarını marifetmiş gibi öven dalkavukların sözlerine itibar etmekteydi. Sultan’ın bu durumundan yararlanan Sadeddin Köpek, devletin bütün idari mekanizmasını eline geçirmiş bulunuyordu. Türkiye Selçuklu Tarihinde ortaya çıkan bu otorite zafiyeti hem iç hem de dış politikayı son derece olumsuz bir şekilde etkilemiştir.181 Sultan I. Alaeddin Keykubad, bütün saltanatını kaçınılmaz olarak gördüğü Moğol istilasına karşı önlem almakla geçirmiştir. Fakat yerine geçen oğlu II.Gıyaseddin Keyhüsrev, Moğolların Anadolu’yu istila tehlikesine karşı aktif ve kararlı bir politika izlememiştir. Aksine babası I. Alaeddin Keykubad’ın aldığı ve almaya çalıştığı tedbirleri de rafa kaldırmış ve bunlara sırtını çevirmiştir. Diğer taraftan çıkan Babai isyanı (1240) karşısında büyük kayıplar veren Selçuklu ordusu oldukça zayıflatmıştı. Bunların yanı sıra Moğolların dünya hakimiyeti ile ilgili düşünceleri ve bu düşünceler ile ilgili faaliyetleri bir anlamda Anadolu istilasını kaçınılmaz kılmıştır.182 Moğolların I.Alaeddin Keykubad’a, Selçuklu devletinin kudretine ve onun anlayışlı siyasetine gösterdikleri saygı II.Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında da devam etti. Esasen Moğollar bu sıralarda başka yerlerle uğraşıyor; Kıpçak ilini ve Orta Avrupa’yı fetihle meşgul bulunuyorlardı. Onlar İran’ın istilasını ikmal ve Gürcistan’ı da yağma edip kendilerine tabi duruma getirdikten ve Irak’a akınlar yaptıktan sonra Anadolu hududları üzerinde dolaşıyorlardı.183 Fakat Selçuklu devletinin kudretinden çekinen Moğollar, hududlara tecavüzde tereddüde düşmüşlerdi. Bununla birlikte Moğollar Baba Resul’ün az kuvvetlerle Türklere karşı zafer kazandığını görünce cesareti arttı ve Türkleri zayıf görerek ertesi yıl bütün Anadolu’yu istilaya giriştiler.184 181 Salim Koca, ‘‘Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren Ve Anadolu’nun Kaderini Belirleyen Savaş: Kösedağ Bozgunu’’, Selçuklu Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 37, 2015, s. 43 182 agm., s. 44-45 183 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 448 184age., s. 449 43 Moğollar Cormagon Noyan kumandasında, Gürcistan’ı işgal, Kars ve Ani beldelerini zaptedince Selçuklu ordusu da Diyarbekir’i alıyordu (1239). Bu olay üzerine II.Gıyaseddin Keyhüsrev derhal Sinaneddin Yakut’u Erzurum subaşılığına gönderdi ve Moğollara karşı doğuya asker yığdı. Bu tedbirler onların istila cesaretini kırdıysa da kış mevsimi geçtikten sonra Erzurum’a hücum ile ilk istila hareketlerine başladılar. Baycu Noyan kumandasındaki Gürcü ve Ermenilerin dahil bulunduğu Moğol ordusu, harekete geçti (1242). Muhasara ve savaşlar şiddetli cereyan etmiş, Türklerin kahramanlığı ve kışın başlaması karşısında Moğolların cesareti kırılmıştı. Babai isyanı dolayısıyla Erzurum ordusunun merkeze çağırılması bu üssün zayıflamasına ve gereken miktarda askerlerin orada toplanmasına imkan vermemişti. Moğol kumandanı şehrin teslim olmasını teklif etti; fakat red cevabı alınca daha şiddetli hücumlara geçtiler. Burada şehrin teslim olması konusunda iki görüş mevcuttur: birincisi, mancınık ile dövülen surlardan bir kısmı yıkılınca Moğollar şehre girdiler. İkincisi ise, yardım kuvveti gelmeyince Sinaneddin Yakut anlaşmaya göre bu müstahkem mevkii Moğollara teslim etti. Moğollar artık şehre doldu. Sanatkarlar, kız ve erkek çocuklar kendileri için muhafaza edilip kalan erkek, kadın ve ihtiyarlar kılıçtan geçirildi. Moğollar tahrip, imha ve yağmadan sonra şehri yaktılar ve surları da yıkarak alınan esir ve ganimetlerle birlikte Mugan’a döndüler. Böylece Erzurum Moğol istilasının ilk kurbanı olmuş ve Anadolu’nun kapısı onlara açılmıştı.185 2. Kösedağ Savaşı Selçuklu ordusu Sivas’ta beklerken Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusunun hareket ettiği haberi geldi. Akıllı ve tecrübeli devlet adamları ordunun silah ve erzakla dolu olan Sivas’ta kalmasını münasip görüyorlardı. Fakat Nizameddin Suhrab ve Visak-başı gibi tecrübe ve harp görmemiş kimseler Sultan’ın aklını çelmiş, bunun üzerine Sultan 80.000 kişilik Selçuklu ordusuna hareket emri verdi. Selçuklu kuvvetleri Sivas-Erzincan’dan geçen tarihi kervan yolunu takip ederek Zara ve Suşehri arasında bulunan Kösedağ’a varınca Moğol askerleri de buraya yakın olan Akşehir yakınlarındaki ovaya gelmişti.186 185 age., s. 450 186 age., s. 453 44 Büyük bir hata işleyen Selçuklu sultanı II.Gıyaseddin Keyhüsrev, akıllı devlet adamlarının sözünü dinlese ve Sivas’ta bekleseydi Selçuklular için sonuç daha olumlu bitebilirdi. Kösedağ’da otlak ve sulak bir yer bulan Türk ordusu burada askeri bakımdan müdafaası sağlam, düşmanın geçmesine ve tecavüzüne imkan vermeyen bir arazi üzerinde bulunuyordu. Fakat yine Nizameddin Suhrab ve diğer cahiller Sultan’ın aklını karıştırmış, Sultan da bu beyanlara uygun olarak öncü kuvvetleri harekete geçirdi. 187 Devlet büyükleri ve saltanat ileri gelenleri iş cana, bıçak kemiğe dayandığı için hep birlikte Sultan’ın huzuruna çıktılar. Onunla otağda uzun uzun konuşarak, ‘‘Birkaç gün daha sabretmeliyiz. O zaman zarfına iş enine boyuna düşünülür; devletin milletin işi yoluna konur; sonucun vahemetinden ve pişmanlığından kurtulunmuş olunur’’ dediler. Bunları duyan Muzaffereddin oğlu, sarhoş bir halde küstahlık edip küfürler savurdu. Devlet adamları çok kızgın olarak vazifelerini yapmaya mecbur kaldılar. İlk hamlede ağır yük altındaki atları yorgun düşünceye kadar Rum askerleri canla başla savaştı. Moğol ordusu geri çekildi. Rum askerleri onların korkudan kaçtığını sandılar. Hemen Sultan’a ‘‘Düşman hezimete uğradı’’ haberini gönderdiler. Sultan mutlu oldu. Müjdeler verip eğlence meclisi düzenlediler.188 Baycu Noyan, Rum askerlerinin kımıldayacak halinin kalmadığını görünce askerlerine ok yağdırmalarını emretti. Kısa zamanda oradaki bütün askerleri şehit ettiler. Bunun üzerine Sultan ülke yönetimini Mübarizüddin Çavlı’ya bırakarak Tokat’a, oradan da Ankara’ya kaçtı. 189 Sultan’ın kaçışından haberi bulunmayan Selçuklu askerlerinin bir kısmı tepeler üzerinde gece yarısına kadar vazifelerine devam ettiler. Sultan’ın askerleri uzun süre dağlarda bekledikten ve hiçbir yerden yardım gelmediğini gördükten sonra ordugaha yöneldiler. Bütün eşyaların terk edildiğini ve atların gittiğini görünce onlar da kaçış yolunu tuttular. Sabahleyin ordugaha yaklaşan Moğollar otağ ve çadırlarda hiçbir insan görememişlerdir. Bunun bir harp oyunu olduğunu düşünerek iki gün ihtiyatlı davranıp durumu araştırdıktan sonra çadırlara girdiler. Hesaba sığmayacak 187 age., s. 454 188 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 70 189age., s. 76 45 derecede çok mallar ve ganimetler elde ettiler.190 Böylece ilk öncü çarpışmasından sonra hiçbir ciddi savaş ve mukavemet gösterilmeden (3 Temmuz 1243) muharebe bitmişti. Koca Selçuklu ordusu utanç verici bir mağlubiyete uğramış, hatta muntazam bir geri çekilme kabiliyetini dahi gösteremeden, herkes canını kurtarmak endişesiyle kaçmış ve ordu dağılmıştı.191 II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in vefatından sonra da devlet onun oğulları arasında bölünerek, Selçuklu ülkesi İlhanlılar’ın bir eyaleti hükmüne girdi.192 3. Kösedağ Savaşı’nın Sonucu Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın miras bıraktığı kudretli Türkiye’nin, onun ölümünden 6 yıl sonra, uğradığı bu Kösedağ felaketi Selçuklu devletinin mukadderatı ve memleketin inhitatı üzerinde ağır bir rol oynuyordu. Baycu Noyan Kösedağ’da Selçuklu ordusunu bulamayınca süratle takibe koyuldu ise de ne sultana ne de askerlerine rastladı ve Sivas’a doğru ilerledi. Sivas kadısı Kırşehirli Necmeddin ve Baycu Noyan arasında yapılan anlaşmaya göre Sivaslılar hayatlarını, malları ve paraları ile kurtarıyorlardı. Baycu bunun üzerine, Erzincan kapısından başka bütün Sivas kapılarının kapanmasına ve şehrin üç gün yağma edilmesine, sultanın hazineleri ile çarşılarda ve evlerdeki kıymetli eşyanın alınmasına müsaade etti. Selçuklular’ın bir askeri üssü olan Sivas’da bulunan bütün muharebe aletlerini, makineleri ve silahları yaktırdı; surların bir kısmını tahrip ettirdi.193 Sultan II.Keyhüsrev’in kriz yönetiminde gösterdiği aşırı zafiyet, Kösedağ bozgununu büyük bir felakete dönüştürmüştür. Bu durumun doğal bir sonucu olarak da Türkiye Selçuklu Devleti’nin ordusu dağılmış, teşkilatı da çökmüştür. Anadolu sahipsiz ve savunmasız bir ülke haline gelmiştir. Erzurum, Sivas, Kayseri ve Erzincan gibi Orta ve Doğu Anadolu’nun en büyük ve en gelişmiş şehirleri birer birer düşmüş, halkı katliama uğratılmış, mimari yapılar tahrip edilmiştir. Devletin Doğu Anadolu’da bulunan bütün toprakları hemen hemen elden çıkmıştır.194 190 İbn Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, Çev. M. Nuri Gençosman, Uzluk Basımevi, Ankara 1941, s. 219 191 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 457 192 Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya Ve Tevarih-i Hulefa, Bedir Yayınevi, C. II, İstanbul, s. 491 193 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 459 194 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 79 46 Moğol kumandanının Kayseri’yi tahripten sonra dönüşü Anadolu’da bir toparlanmaya imkan verdi. Kösedağ bozgunu üzerine Amasya’ya çekilen vezir Mühezzibüddin Ali, memleketi sulha kavuşturmak için Baycu ile görüşmek üzere hediyelerle yola çıktı. Boycu Noyan Mugan yurduna varınca Selçuklu vezirini kabul edip geliş maksadını ve isteğini sordu. Selçuklu veziri Moğollara karşı fikirlerini şu şekilde ifade ediyordu: ‘‘Allah size yardım etti; İslam padişahına karşı zafer kazandınız. Fakat bundan mağrur olmayınız. Zira muharebede ölen askerlerin miktarı 3000’den fazla değildir ve Moğollardan da çok insan helak oldu. Halbuki memlekette teçhizatı, sayısız silahları ve dağ gibi atları ile mücehhez 100.000’den fazla asker beldelere dağılmış bulunmaktadır. Sizin bütün Anadolu (Rum) ülkesini alabilmeniz için çok yıllara ihtiyaç vardır. Yine de karışıklık mücadeleyi sükuna erdirmek kabil değildir. Esasen Anadolu’da Selçuklu sultanlarından başka kimse nizamı kuramaz; vilayetlerin halkı da gönül rızasıyla, onlardan başkasına itaat etmez; yabancı bir hükümdar da halkın rızasına dayanmadan bu memleketi idare edemez. Bu sebeple eski cihangir padişahların fikirlerine göre sulh teklifinde bulunanların taleplerini red etmek en büyük hata sayıldığından sultanın sulh talebini kabul etmelisiniz’’195 tarzında fikirlerini beyan etti. Baycu Noyan bu hususu Cormagon Noyan ile görüştükten sonra sulh esasını tespit ederken her yıl Anadolu ülkesinden Moğol hanına ve noyanlarına ne kadar mal göndereceklerini sordu. Vezir Mühezzibüddin Ali, han’a, noyanlara ve kumandanlara ödenmesi gereken altın, at, deve, koyun, sığır, elbise, mücevherat, av köpekleri, köle ve cariye miktarını kaleme alıp Baycu’ya verdi. Moğol kumandanı bunların bir kısmını beğendi ve bir kısmını da az buldu. Mühezzibüddin bazı ilaveler yaptıktan sonra bu yıllık vergi üzerinde ve bütün noyanlar huzurunda anlaşmaya varıldı.196 Arap kaynaklarının verdiği vergi miktarına göre, Selçuklular Moğollara yılda 360.000 dirhem gümüş para, 10.000 koyun, 1000 sığır, 1000 deve verdiklerini yazar. Fakat Osman Turan, Zehebi ve Sıbt’ın da Selçukluların Moğollara taahhüd eylediği ayni hediyeler yanında nakdi verginin günde 1000 dinar altın olduğunu kaydettiklerinden bahsetmektedir.197 195 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 77 196age., s. 78 197 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 465 47 Kaynaklarda görülen rakam farklılıklarının bir sebebi de Baycu’nun Anadolu’ya yaptığı ikinci sefer esnasında bu haracı artırması ile alakasından ve birbirine karıştırmalarından ileri gelmiştir. Nitekim Hülagu Han, Selçuklu sultanları II.İzzeddin Keykavus ve IV.Rükneddin Kılıç Arslan arasında memleketi taksim edince Türkiye’nin ödemekte olduğu haraç yeniden kararlaştırılmıştı (1259). Kerimüdin Aksarayi’ye göre yılda yirmi tümen yani 200.000 dinar veya 2.000.000 dirhem para, 500 top kemha ve nah (Antalya) kumaşı, 3000 kıt’a diba (altun işlemeli), 500 at ve 500 katır idi.Bir müddet sonra Baycu ile sulh anlaşmasını yaparak Konya’ya dönen Mühezzibüddin Ali’nin gelişi bayram sevinci yarattı ve kendisi büyük bir tazim ve merasimle karşılandı.198 Bu utanç verici vassallık antlaşması, Kösedağ bozgununu gerçek bir felakete dönüştürerek, Türkiye Selçuklu Devleti’nin gerileyiş ve çöküş sürecini hızlandırmıştır. Diğer taraftan bu bozgun, Selçuklu ordusunun savaşa girmeden utanç verici kaçışı ve arkasından bir vassallık antlaşmasının yapılması, kısa sürede devletin sınırlarını aşan bir yankı buldu. Daha önce Türkiye Selçuklu Devletini metbu tanımış olan devletler, artık Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i metbu hükümdar olarak tanımıyorlardı. Türkiye Selçuklu Devleti’nin vassallığından ayrılan devletlerin başında Kilikya Ermeni Krallığı ile Trabzon Rum İmparatorluğu ilk sıradaydı. Üstelik her iki vassal devlette Moğollardan korktukları için Kösedağ savaşı sırasında Selçuklu Devleti’ne karşı vassallık yükümlülüklerini yerine getirmemişlerdir. Bölgedeki vassal devletler arasında sadece Halep Emirliği Türkiye Selçuklu Devleti’ne bağlılığını sürdürmüştür.199 Kösedağ mağlubiyeti siyasi çöküşün başlangıcıdır. II. Keyhüsrev’in ölümünden sonra üç oğlunun birden saltanata geçmesi200 ve devlet adamlarının toplanıp mevki ve ihtiras mücadelelerine girişmeleri Moğolların müdahalelerine, askeri işgallerine ve ağır vergilerle devleti ezmelerine fırsat verdi. Saltanat mücadeleleri Muineddin Süleyman’ın zaferiyle sona erdi (1261). Moğolları iyi idare eden ve onlara dayanan bu devlet adamı, bir sükun ve istikrar devri tesis etmiştir. Bununla beraber Anadolu Türkleri putperest Moğol tahakkümünü daima ağır bulmuş 198 age., s. 465-466 199 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 82 200 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 133 48 ve kurtulma yollarını aramıştır. Filhakika Moğolları ilk defa yenilgiye uğratan Memlüklü Sultanı Baybars, Anadolu’ya davet olunmuş; o da Kayseri’ye gelip Selçuklu usullerine göre Anadolu tahtına oturmuştur (1277). 201 Baybars’ın dönüşünden sonra Anadolu’ya gelen İlhanlı hükümdarı Abaka Han, bu olay ile ilgili olarak memlekette çok insan öldürdü ve Muineddin Pervane’yi de idam etti. Bu devlet adamından sonra Selçuklu hanedanı (1308’e kadar) mevcut oldu ise de Moğollar Selçuklu Devleti’ni fiilen yıktılar. Anadolu’yu umumi valilerle idare ederek askeri işgal altına aldılar.202 Moğolların Selçuklu ordusunu ve onunla birlikte ikta idaresini yıkmaları da memlekette yeni bir huzursuzluk ve asayişsizlik sebebi oldu. Moğol maliyecilerinin halkı vergilerle ezmesi ve ara sıra da Moğol valilerinin isyanları Anadolu’da içtimai sarsıntılara, ticari faaliyetlerin ve kervanların duraklamasına sebep oldu. Halbuki Kösedağ’dan Pervane’nin ölümüne kadar (1243-1277), siyasi buhranlara ve Moğolların müdahalelerine rağmen, Selçuklu Devleti ordusuyla, idaresiyle mevcut olduğu gibi iktisadi ve medeni yükselişte de mühim bir sarsıntı olmamıştı. Anadolu Türkleri’nin Keykubad devrini bir saadet devri olarak hatırlamaları ve bütün felaketlerin menşeini Baycu yılı adıyla Kösedağ mağlubiyetine bağlamaları doğru olmakla birlikte umumi vasıflarıyla Selçuklu devri (1277’ye kadar) sürmüş; bu tarihte başlayan fiili Moğol istila ve idaresi siyasi olduğu kadar iktisadi ve içtimai buhranlara da sebep olmuştur.203 Bu devrin sultanları olan III. Keyhüsrev, II. Mesud ve III. Keykubad iktidarsız ve Moğolların kuklası durumda idiler. Bu devirde saltanat iddiasında bulunan II. Keykavus’un oğlu Siyavuş Karamanlı ve diğeri Kılıç Arslan da Kastamonu Türkmenlerine dayanarak tahtı elde etmeye çalışsalar da Selçukluİlhanlı kuvvetlerine mağlup olmuşlardı.204 Moğol umumi valilerinden Timurtaş Noyan (1317-1327) zamanı, iyi idaresi ve adaletiyle huzur ve sükunu temsil etmekte ve bu sebeple de halk arasında Mehdi sıfatını kazanmış bulunmaktaydı. Onun da isyan ederek Mısır’a ilticası (1327) bu devre son vermiştir. Moğol hakimiyetindeki Selçuklu Devleti yıkılırken ve Orta 201 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 564 202age., s. 569 203age., s. 298 204age. ,s. 298 49 Anadolu İlhanlılar idaresinde ezilirken, uçlar ve dağlar tamamıyla Türkmenlerin eline geçmiş bulunuyordu.205 Görülüyor ki, Anadolu gibi kadim kavim, din ve kültürlerin yurdu olan bu ülkeyi Türk vatanı haline getiren Anadolu Selçuklu Devleti, Moğol hakimiyetinde 75 yıl gibi bir zaman kaldıktan sonra, tarih sahnesinden çekilmek mecburiyetinde bırakılmıştır. Bu Moğol hakimiyeti süresince, uçlarda bulunan Türkmen beyleri zaman zaman istiklal arayışı içine girmişler ve İlhanlılar’ın inkırazından sonra da istiklallerini ilan etmişlerdir.206 4. Kösedağ Yenilgisinin Sebepleri Sultan II.Gıyaseddin Keyhüsrev’in saltanat dönemi Türkiye Selçuklu tarihi açısından olumsuz anlamda bir dönüm noktasıdır. Moğol istilasının başladığı bu dönem, Selçuklu tarihinin en büyük sultanlarından biri olan I. Alaeddin Keykubad’ın büyük mirasının düzensizce boşa harcandığı bir dönem olmuştur. Diğer taraftan özellikle Sadeddin Köpek tarafından kurulan komplolarla yetkin Selçuklu beylerinin ortadan kaldırıldığı bir dönemdir. Bununla birlikte idari kadroların liyakatsiz kişilerin eline geçtiği ve Selçuklu Devleti’ni Moğol boyunduruğu altına sokacak adımların atıldığı dönem olması açısından önemlidir.207 Kösedağ savaşında Türkiye Selçuklu ordusunun öncü birlikleri ağır bir bozguna uğramış, başta Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev olmak üzere Selçuklu komutanları ve asıl Selçuklu ordusu savaşa girmeden kaçma yolunu tutmuşlardır. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Moğol istilasına karşı çıkmış olduğu sefer ve bu ordu ile yapmış olduğu savaşta gösterdiği ihmal ve zafiyetle kendi ordusuna kötü bir örnek ve rehber olmuştur. Savaştan önce yapılan savaş meclislerinin hepsi Sultan’ın iktidarsızlığı yüzünden politik çekişmelerle geçmiş ve her seferinde de bu meclisler bir karara varılamadan dağılmıştır. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Kösedağ seferi 205age., s. 660-665 206 Kemal Göde, age., s. 7; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 1969, s. 1-179’a bkz. 207 Mehmet Ersan, Mustafa Alican, age., s. 161 50 ve savaşı sırasında ordusu ile bütünleşmiş ve onunla aynı fikir ve gayede birleşmiş bir komutan olamamıştır.208 Komutanlar arasındaki uyumsuzluk ve güvensizlik, ordunun birlikleri için de geçerliydi. Bunlar arasında da uyum, düzen ve disiplin yoktu.209 Sultan II.Keyhüsrev ile Selçuklu ordusunun asıl unsuru olan iktalı askerler arasında tam güvensizlik hüküm sürüyordu. Anonim Selçukname’ye göre iktalı askerler, merhum Sultan I.Alaeddin Keykubad’ın zehirlenmesinden Sultan II.Keyhüsrev’i birinci derecede sorumlu tutuyorlar ve kendisinden nefret ediyorlardı.210 Selçuklu ordusunun maddi ve manevi yapısında görülen bu zafiyetler, Kösedağ savaşının sonucunu belirleyen başlıca etken olmuştur.211 Kösedağ’da Selçuklu ordusunu bozguna uğratan Moğollar, süratle Anadolu içlerine yayılmaya başlamışlardı.212 Selçuklu öncü birliklerinin Moğol ordusu karşısında yenilgisi güç ve cesaret eksikliğinden çok, bilgi ve tecrübe eksikliğinden kaynaklanmıştır. Toplanan savaş meclislerinde ne Moğol ordusunun ne de Selçuklu ordusunun izleyebileceği strateji ve taktikler üzerinde durulmuştur.213 Selçuklu öncü birliklerinin yenilgisi, Moğol ordusu için pek fazla bir üstünlük ve avantaj sağlamamıştır. Zira II.Keyhüsrev ve asıl Selçuklu ordusu henüz Baycu Noyan ile savaşa girmeden kaçma korkaklığı göstermesi, Selçuklu öncü birliklerinin yenilgisini büyük bir felakete dönüştürmüştür. Bu durum Anadolu’yu istilaya açık ve savunmasız bir ülke haline getirmiştir.214 208 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 68 209 Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyasü’d-din Keyhüsrev ve Devri, s. 95 210 Anonim Selçuk-name, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, çev. F. Nafiz Uzluk, Ankara 1952 s. 32 211 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 69 212 Abdullah Kaya, ‘‘İlhanlıların Anadolu Türkmen Beylerine Karşı Politikası’’, EÜSBED, C. VI, S. 2, 2013, s. 301 213 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 70 214agm., s. 72 51 52 İKİNCİ BÖLÜM A. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NDAN SONRA MOĞOLLARIN ANADOLU’YU İŞGALİ 1. Kösedağ Mağlubiyetinden Sonra Moğolların Anadolu’yu İşgal Faaliyetleri Moğol ordusu Sivas’tan Kayseri’ye yürüdü. Bu şehir Sivas’ın aksine müdafaaya hazırlanmıştı. Şehir halkı, teşkilatlı Ahiler ve miktarı bilinmeyen askerler başlıca kuvveti teşkil ediyordu. Moğol ordusu gelince sur dışı mahalleri işgal edip yağmaladılar ve yaktılar; buldukları insanları da öldürdüler. 15 gün devamlı muhasara ve muharebe ile surlar ve burçlar üzerinde yarıklar açılmakla beraber şehir halkı ve askerler müdafaada kusur etmiyorlardı. Kayseri kahramanca dayanmış, Moğolların ümidi kırılmıştı. 215 Yağmadan elde ettikleri mala, eşyaya ve yiyeceğe sahip olan Moğol emirleri ve komutanlar dönmeyi ve Kayseri’nin işini ertesi yıla bırakmayı düşünmeye başladılar. Fakat o sırada şehrin iğdişbaşısı olan Ermeni dönmesi Hacuk oğlu Hüsam’ın ihaneti durumu değiştirdi. Geceleyin gizlice Baycu Noyan’la temas kuran Hüsam, ondan can güvencesi istedi. Bu ihanetten habersiz olan şehir halkı ise savunma ve direnmeye devam etti. Nihayet emirler bu durumu öğrenince şehrin subaşısı Fahreddin Ayaz, adamları ve malları ile birlikte Baycu’nun yanına gitti. Builtihaklar dolayısıyla Moğollar dönüşten vazgeçerek muhasarayı şiddetlendirdiler. Şehrin içine dolan Moğol askerleri kaleyi ele geçirdiler. Bütün askerlerin kollarını bağlayıp Meşhed ovasına götürdüler. Kaynakların ittifakına göre şehrin bütün servet ve hazineleri yağma edilmiş, yağma bittikten sonra da Kayserililer kılıçtan geçirilip şehit edildi. Yaptıkları yıkım ve katliamdan sonra şehrin bayındır yerlerini ve binalarını ateşe verdiler. Sıradan ve seçkin kimselerin saraylarını yerle bir ettiler. 215 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 460 53 Şehir bir harabeye çevrildikten sonra da Meşhed’e götürülen esirler de kılıçtan geçirildi.216 Azerbaycan’daki karargahlarına dönmek için hareket eden Baycu Noyan komutasındaki Moğol birlikleri Erzincan önüne geldi. Yağma ve tahrip edilen şehir halkından, hayatlarını bağışlama karşılığında çok miktarda para ve mal istedi. Erzincan halkı Baycu Noyan’ın bu isteğini reddederek savunmaya geçti. Bunun üzerine Moğol ordusu şehri kuşattı ve şehir kısa sürede düştü. Şehir halkı ağır bir katliama tabi tutulduktan sonra belde tamamen yağma ve tahrip edildi.217 Kösedağ yenilgisi ve Moğol istilası süratle Anadolu’nun her tarafında yayılarak, halk arasında büyük korku ve panik yarattı. Başta Kayseri ve Malatya olmak üzere Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde bulunan çok miktarda sivil ve asker insanın beldelerini terk ederek Çukurova Ermeni Krallığına ve Suriye’ye göç etmesine sebep oldu. Fakat Ermeniler kendilerine sığınan Türklere düşmanca bir tavır sergileyerek tecavüz etmiş ve mallarını da yağmalamışlardır.218 Kuzey Suriye’ye kalabalık bir göç hareketi de Malatya yöresinden olmuştur. Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Kösedağ’da yenilip kaçtığını duyan Malatya şehrinin subaşısı Reşideddin, şehirdeki diğer devlet görevlileriyle iş birliği yaparak Haleb’e gitmek üzere şehri terk etmiştir. Şehrin subaşısı Reşideddin’in kaçmasından sonra Malatya’nın ileri gelenleri kendilerini korumaları için şehrin metropolitine başvurdular. Metropolit, Müslüman ve Hıristiyanlardan bir savunma birliği oluşturdu.219 Daha sonra ise Sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in beylerbeyi olarak görevlendirdiği Mübarizeddin Çavlı gelerek şehirde gerekli düzenlemeleri yaptı.220 216 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye II, s. 73-74 217 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 461 218age., s. 461 219 Abu’l-Farac, Abu’l-Farac Tarihi, C. II, Çev. Ö. Rıza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara 1987, s. 543 220 Koca, ‘‘Kösedağ Bozgunu’’, s. 79 54 B. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN ANADOLU’YA TİCARİ ETKİLERİ 1. Kösedağ Savaşı Öncesinde Anadolu’da Ticari Hayat Anadolu, Orta Çağ’da doğuyu batıya, kuzeyi güneye bağlayan milletlerarası ticaret yolları için bir köprü durumundaydı. Devlet adamları ticaretin gelişmesi için siyasi ve ticari alt yapıya yönelik tedbirler almışlardır. Tüccarlara büyük imtiyaz tanınmış ve ticareti rahat yapabilmeleri için kolaylıklar sağlanmıştır. Malları soyulan tüccarların zararları hazineden ödenmiştir ki bu, zamanına göre bir çeşit devlet sigortası demekti. Milletlerarası ticaret kervanlarının emniyeti ve istirahati için Selçuklu Devleti’nin kurduğu teşkilat iktisadi olduğu kadar içtimai ve medeni cepheleri ile de çok büyük önem arzeder.221 Ekonomik politikanın yapımcısı Selçuklu devrinde devlet otoritesini elinde tutan Sultan’dır. I. Alaeddin Keykubad dönemi Selçuklu Devleti ticaret ve ekonomi alanında en parlak günlerini yaşamıştır.222 Selçuklu ekonomisinin yapısına bakıldığında üç tip ekonomi olduğu görülür. Bunlar; ticaret, tarım ve imalat ekonomisidir. Ticaret ekonomisinde, modern ekonomi de olduğu gibi, alt yapı son derece önem taşır. Tıpkı zamanımızda olduğu gibi, devletin dış siyasetinde ekonomik politika başrolü oynuyordu. Bilhassa I.Alaeddin Keykubad, çoğu Selçuklu devleti tebaası olmayan tüccarların şikayetleri üzerine muhtelif yerlere ordular sevketmiştir. O, bir yandan Anadolu’da ekonomik bütünlüğü sağlarken, bir yandan da Anadolu’yu dünya ekonomisine açıyordu. Uç Beylerbeyi Hüsameddin Çoban bir liman şehri olan Suğdak’ı fethetmesi ekonomik açıdan büyük bir adım olmuştur. Sultan I.İzzeddin Keykavus ile I.Alaeddin Keykubad’ın Venedikliler ile yaptığı ticari anlaşmalar, Selçuklu ticaretinin dünya ekonomisine açılmasına katkı sağlamıştır.223 Selçuklular’ın İran’la ticareti, Yassı Çemen meydan savaşında yenilen Harezmşah ordusundan geriye kalan birliklerin yol kesmeleri ve yağmaları yüzünden durmuştu. O zaman büyük bir şehir olan Ahlat ve çevresinin harap olduğunu gören 221 Osman Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1997, s. 360 222 Yavuz Selim Burgu, Anadolu Selçukluları, Selenge Yayınları, İstanbul 2011, s. 217 223 Mehmet Altay Köymen, ‘‘Türkiye Selçukluları Devleti’nin Ekonomik Politikası’’, Belleten C. L, S. 198, Aralık 1986, s. 614-617 55 Sultan I.Alaeddin, burayı fethetti. Bir yandan yol keserek ticarete engel olan Harezm birliklerini Selçuklu hizmetine alırken, bir yandan tarımın gelişmesi için tedbirler aldı.224 Türk devlet anlayışı ile Türk hükümdarlarının izledikleri ekonomik politikalar arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Türk devlet anlayışına göre halkı din, dil, soy ve kültür farkı gözetmeksizin bütünüyle refaha ulaştırmak ve refah içinde yaşatmak, Türk hükümdarlarının başlıca amaçlarındandır. Bu Türk devlet anlayışı, İslami dönemde değişmemiş, aynen devam etmiştir. Tolunoğullarından (875-905) itibaren İslam dünyasında kurulmuş Türk devletlerinin hükümdarları, bu devlet anlayışını hükmettikleri topluluklara ayrım gözetmeksizin uygulamışlardır. Özellikle Büyük Selçuklu sultanları, Türk devlet anlayışının gereği olan ekonomik tedbirler aldılar ve uyguladılar. Mesela onlar İslam ülkelerine hakim olur olmaz gümrük ve alım satım vergilerini kaldırarak ticareti teşvik etmişler ve daha önce alınmakta olan miras vergisinden vazgeçerek halkı büyük bir yükten kurtarmışlardır.225 Selçuklu sultanları, Çin’den Mısır’a, Kafkaslardan Hint denizine kadar olan bütün İslam ülkelerini bir idare altında birleştirip, İslam dünyasında siyasi bütünlüğü kurmak suretiyle doğudan batıya, kuzeyden güneye akan dünya transit ticaretinin engelsiz işlemesini sağladılar ve bu ticareti hızlandırdılar. Selçuklu sultanları diğer bir taraftan ekonominin alt yapısını oluşturan yolları devamlı kontrol altında tutarak, ticaret kervanlarının güvenlik içinde işlemesini sağladılar. Kervanların soyguna uğraması halinde de, soyguncuların üzerine seferler düzenlediler. Ekonominin önemli bir kolu olan tarımı da ihmal etmeyen Selçuklu sultanları Irak, Horasan ve Harezm’de açtırdıkları sulama kanalları sayesinde zirai üretime son derece katkı sağlamışlardır.226 Anadolu’nun Müslüman ve Hıristiyan kavimler arasında köprü vazifesi görerek dünya ticaret yollarına açılmasından sonra bu ülkenin iktisadi ve kültürel yükselişi ve zengin bir memleket haline gelmesi Selçuk fethinin neticelerinden biridir. Anadolu, bu fetih sayesinde İslam medeniyeti sınırları dahiline girdikten ve 224agm., s. 616 225 Salim Koca, ‘‘Türkiye Selçuklu Sultanlarının İzledikleri Ekonomik Politikalar’’, Genel Türk Tarihi, C. IV, s.486 226 O. Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul 1997, s. 342 56 bu ülke için ticari gelişmeyi önleyen engeller kalktıktan sonra, hızlı bir iktisadi ve medeni yükselme devrine açılmıştır. II.Kılıç Arslan’ın Bizanslılara karşı kazanmış olduğu zafer (1176), büyük bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Selçuklu devletinin iç ve dış emniyeti kazanmasıyla dünya ticaret yolları Anadolu’da işlemeye başlamıştır.227 Selçuklu sultanlarının Karadeniz ve Akdeniz limanlarını fethi, buralara Türk tüccar ve sermayedarları naklederek ithalat ve ihracat müesseseleri kurmaları, Latinlerle yapmış oldukları ticari anlaşmalar ve çok düşük bir gümrük tarifesi uygulamaları, ticareti teşvik gayesine uygun idi. Diğer bir dikkat çekici husus ise karalarda eşkiyanın ve komşu hükümetlerin, denizler de ise korsanların tecavüzlerine uğrayan tüccarın zararlarının hazineden tedarik edilmesiydi. Bu bir nevi devlet sigortasının mevcudiyeti olup dünya ticaret tarihi bakımından büyük bir önem arzeder. Milletlerarası ticaret kervanlarının emniyeti ve istirahati için Selçuklu devletinin kurduğu teşkilat iktisadi olduğu kadar içtimai ve medeni cepheleri ile de büyük bir önem arzeder. Devlet, kervan kafileleri başına Kervansalar adıyla bir idareci, Rahdar veya Tutgavul kumandasında bir muhafız kıtası tayin etmek suretiyle kervanları emniyet altında idare ediyordu.228 Bu mühim tedbirlerin yanı sıra Anadolu’nun ticaret yolları üzerinde dizilen kervansaraylar ziyaretçileri hayran bırakmakta, onların iç teşkilatı ve hizmetleri ise medeniyet tarihi açısından da hayranlık veren bir hususiyet gösterir. Her türlü ihtiyaç düşünülerek inşa edilen bu yapılarda yolcular hayvanlarıyla birlikte kalmak, yemek yemek imkanlarına sahip bulunuyor, hastalar tedavi ediliyor ve hatta fakir yolculara ayakkabı dahi veriliyordu. Bununla birlikte büyük kervansaraylarda hastane, mescit, doktor ve ilaç bulundurulması da bu yapıların medeni ve içtimai teşkilatını anlamak bakımından önemlidir.229 227age., s. 356 228 Osman Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015, s. 356 229 Geniş bilgi için bk. Osman Turan, ‘‘Selçuk Kervansarayları’’, Belleten, C. X, S. 39, TTK Yayınları, Ankara 1946, s. 471-496 57 Sultanlar ve vezirler tarafından yaptırılan kervansaraylarda hiçbir ayrım yapılmaksızın herkese eşit davranılacağı vakfiye şartlarında belirtilmiştir.230 Yüksek medeniyet eserleri kervanların emniyeti çok önemli bir husustu. Büyük kervansaraylar kale gibi büyük müstahkem duvarları, burcları ve demir kapıları ile kervanlara aynı zamanda emin bir sığınak vazifesi görüyorlardı. Milletlerarası ticaretin bu inkişafı, Selçuk Türkiye’sini çok yüksek bir iktisadi seviyeye ulaştırdı. Bu inkişaf ile Anadolu şehirleri çok büyümüş; Konya, Sivas, Kayseri gibi birinci sınıf merkezler çok genişlemiş, Antalya, Sinop, Erzurum, Malatya, Diyarbekir. Mardin ve Ahlat şehirleri de onları takip etmiştir. Büyük şehirlerde Latinlere, Yahudilere, İranlılara, Araplara ve yabancı Türklere ait koloniler ve onlara mahsus hanlar ve mahalleler vardı. Latinlerin Konya, Sivas ve sahil şehirlerinde bulunan konsoloslukları da bu kolonilerin işlerine ve davalarına bakardı. Bu iktisadi ve medeni yükseliş sayesinde Anadolu’nun her tarafı, şehirler ve yollar pek çok camii, medrese, hastane, kervansaray, imaret ve zaviyelerle dolmuştu.231 Anadolu’nun zenginliği; ticaretin genişliği, gümrüklerin azlığı, istihsalin bolluğu, otlak ve hayvanların çokluğu ve memleketin denizlerle çevrili bulunmasıyla izah ediliyordu. Anadolu’dan İran, Suriye ve Irak’a hayvan ihraç ediliyor, meşhur atlar yüklü bir miktarda satılıyordu. Memlekette bol miktarda buğday, pirinç pamuk ziraatı yapılıyor; Sivas, Kastamonu, Diyarbekir, Bayburt ve Kütahya gibi yerlerde zengin maden yatakları bulunuyordu.232 Türkiye’de sınai üretim ve ihracat da çok ileri bir derecede idi. Aksaray, Erzurum ve Uşak’a nisbet edilen nefis halılar yalnız Avrupa’ya değil İslam ülkelerine de sevk ediliyordu. Anadolu’da üretilen pamuk, yün ve ipekten çeşitli kumaşlar yapılıyordu. Antalya kemhaları, Erzincan Buharinleri, Mardin ve Muş pamukluları, Karaman’ın renkli kumaşları, Denizli’nin altın işlemeli bezleri, Ankara ve Sivas’ın yünlü kumaşları, Diyarbekir ve Kastamonu’nun sahtiyanları233 çok meşhur olup Avrupa’ya ve Doğu beldelerine ihraç ediliyordu.234 230 Osman Turan, ‘‘Celaleddin Karatay, Vakıfları Ve Vakfiyeleri’’, Belleten, C. XII, S. 45, TTK Yayınları, Ankara 1948, s. 50-71 231 O. Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul 1997, s. 361 232 age., s. 363 233 ‘‘Boyanmış ve cilalanmış deri’’ bk. TDK Sözlüğü 234 O. Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul 2015, s. 360 58 Milletlerarası ticaret ve mübadelenin genişlemesi Anadolu’da bir takım milletlerarası pazarların teşekkülüne sebep oldu. Kayseri-Elbistan arasında, Anadolu ile Suriye ve Irak kervanlarının işlediği büyük bir kervan yolu üzerinde kurulan Yabanlu bazarı bunlardan birisiydi. 235 Türkiye Selçuklu Devleti’nde gelişmiş olan ticari faaliyetlerin temel sebepleri doğuda ve batıda genel şartların Anadolu lehine gelişmesi, diğeri ise hiç şüphesiz devletin takip ettiği çok önemli iktisadi ve ticari siyasettir. II. Kılıç Arslan, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve I. İzzeddin Keykavus gibi devrin ileri görüşlü sultanları iktisadi ve ticari faaliyetleri arttırmak için birçok tedbirlere başvurmuşlardır.236 II. Kılıç Arslan Türkiye’de siyasi birliği ve emniyeti kurarak doğu batı istikametinde gelişen ve Anadolu’da birleşmeye başlayan büyük ticaret yolunun canlanmasına ve bununla birlikte iktisadi ve kültürel kalkınmaya zemin hazırlamıştır. İlk Selçuklu kervansarayını kuran II.Kılıç Arslan bunun yanında pazarlar da açarak ticaretin canlanması için faaliyetlerde bulunmuştur.237 II. Kılıç Arslan’ın ülkesi uzun zamandan beri savaşlara ve istilalara sahne olmuş, birçok yerler yıkılmış ve zirai üretim azalmıştı. Anadolu da bulunan Türkmenler ise göçebe veya yarı göçebe bir hayat sürmekteydi. Bu sebeple II.Kılıç Arslan muntazam bir iktisadi yapı oluşturmak ve ticareti canlandırmak için göçebeleri yerleşik hayata geçirmişti. Daha önce Selçuklularda sadece bakır sikkeler bastırılırken, bu zamandan itibaren altın, gümüş ve bakır madenleriyle sikkeler bastırılmaya başlamıştı. 238 Ticari hayatın devamı için I.Gıyaseddin Keyhüsrev ve abisi Rükneddin Süleyman Şah büyük çaba göstermişti. Ticaretin gelişmesini sağlamak I.Gıyaseddin Keyhüsrev’in en önemli siyaseti idi. Seferlerine ticaret gayesiyle yön veren I.Keyhüsrev, batıya ve Karadeniz kıyılarına seferler yapmıştı (1196). Antalya’nın fethi de bu gaye ile yapılan bir seferdi. Antalya fethedildikten sonra ticaretin gelişmesi için tedbirler alınmış, bir kısım vergiler kaldırılmış, zarar gören tüccarların uğradığı zararlar devlet tarafından karşılanmıştı. Bu hadise tüccarlar tarafından 235 Koca, ‘‘Ekonomik Politikalar’’, s. 490; O. Turan, Selçuklular Tarihi Ve Türk-İslam Medeniyeti, s. 367 236 O. Turan, ‘‘Selçuk Kervansarayları’’, s. 473 237 Anonim Selçuk-name, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, s. 25 238 Mehmet Suat Bal, Türkiye Selçukluları’nda Ticari Hayat, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Master Tezi, Ankara 1988, s. 12 59 büyük sevinçle karşılanmış ve tüccarlar gittikleri yerlerde bu hadiseyi anlatarak Selçuklu devletinin faaliyetini duyurmuşlardı. 239Antalya’nın alınmasından sonra deniz ticareti geliştirilmiştir. Konya’dan batıya giden yollar üzerine ribat ve kervansaraylar yapılmıştı. 240 Selçuklu sultanı I.İzzeddin Keykavus seferlerine babasının siyasetine uygun olarak, ticari hedeflere göre yön verdi. Ayrıca ikili anlaşmalarla ticari münasebetleri geliştirdi.241Antalya limanıyla Anadolu’nun Akdeniz’le ticaretini ve emniyetini sağlamış ve Sinop’u hakimiyeti altına almıştı (1214). Sinop ve Antalya’nın fethini gerçekleştiren Keykavus, Selçuklu ekonomisine büyük katkı sağlamıştı. I. Keykavus, I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in Venedikliler ile yapmış olduğu ticaret anlaşmasını ikinci bir fermanla teyit etmişti. I.Alaeddin Keykubad dönemine gelinceye kadar Sinop ve Antalya limanları alınarak Türkiye’nin dünyaya açılan iki önemli ithalat ve ihracat limanı Türkiye Selçukluları’na hizmet etmeye başlamıştı. I.Keykubad tahta geçtikten sonra ilk olarak Alaiye seferine çıkmıştır. Fethedilen şehir (1221) tekrardan inşa edilerek kışlık merkez haline getirilmişti. İçte otoritesini sağlayan I.Keykubad, iktisadi siyaset takip ederek Ermeni krallığına karşı sefer düzenlemişti. Moğolların işgal ettiği Suğdak şehri I.Alaeddin Keykubat tarafından itaat altına alındı. Suğdak’ın alınması I.Keykubad döneminde Selçuklu devletinin kuvvetini ve donanmasını kısa zamanda ne kadar büyük gelişme gösterdiğini ortaya koyması açısından önemlidir.242 Diğer taraftan I.Keykubad, tahta çıkar çıkmaz Venedikliler ile yaptığı anlaşma o dönemde Batılılarla ticaretin ne kadar canlı olduğunu ve I.Keykubad’ın ticarete verdiği önemi gösterir. Anlaşmanın ticari hükümlerine bakıldığında Venedikli tüccarlara ticaret serbestliği sağlanırken gümrük vergisi olarak da %2’den fazla gümrük alınmayacağı belirlenmiştir. I.Keykubad döneminde Kıbrıs ile yapılan anlaşmalarda ticaretin devamlılığı için büyük önem arz eder. Yapılan uluslararası ticari anlaşmalar Selçuklu ticaretinin gelişmesinde büyük rol oynamıştı. 243 239 İbn Bibi, El Evamirü’l-Ala’iye I, s. 115-121 240 Mehmet Suat Bal, agt., s. 13 241Salim Koca, Sultan I. İzzeddin Keykavus, TTK Yayınları, Ankara 1997, s. 93; Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, TTK Yayınlar, Ankara 1988, s. 109-116 242 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 380 243age., s. 416 60 I.Alaeddin Keykubad’ın ölümünden sonra yerine geçen oğlu II.Gıyaseddin Keyhüsrev dönemi, Selçuklular’ın gerilemeye başladığı bir dönem olmuştur. Bu yeteneksiz Sultan, devleti sahipsiz bırakarak Babai isyanına ve bu isyanın beraberinde getirdiği Moğol istilasına sebep olmuştur. II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve halefleri döneminde devlet adamlarının ihtirasları, Moğolların askeri ve mali baskıları, iç savaşlar, Moğollara karşı isyanlar nizam ve asayişi bozmuştur. Fakat Moğollar döneminde Anadolu’da inşa olunan büyük mimari abideler, camiler, medreseler, hastaneler ve özellikle kervansaraylar memleketin iktisadi gelişiminin devam ettiğini gösterir.244 Türkiye Selçukluları I.Alaeddin Keykubad döneminde Moğollara tabi olarak haraç vermeyi kabul etmişlerdi. Düzenli olarak metbuluğu kabul etmeleri ve haraç güzar olmaları Kösedağ savaşından (1243) sonra yapılan antlaşmanın sonucudur. Devlet içinde eskiden beri mevcut olan ancak Moğol tabiiyetine girdikten sonra şiddetlenen emirler arası mücadeleler ve taht kavgaları ülkeyi iktisadi ve siyasi yönden zaafa uğratmıştır. Artık Selçuklularda ekonomik bunalımın had safhaya ulaştığı görülmektedir (1252). 3 kardeş saltanatı, Moğollara gönderilen hediye ve vergiler, devlet adamlarının zevk ve eğlenceye düşkünlüğü bu bunalımın başlıca sebepleri olmuştur. Pervane, yönetimi ele aldıktan sonra uyguladığı iki yüzlü siyaset sonucu öldürülmüş ve onun ölümünden sonra Selçuklu iktisadi sistemi çökmüştür.245 Anadolu’da ticari ilişkiler Moğollardan geldikten sonra bir miktar gerilemiş fakat durmamıştır. Devlet geçirmekte olduğu sarsıntılara rağmen I.Alaeddin Keykubad döneminde ulaştığı yüksek seviyeyi hemen kaybetmemiştir. Moğollar Çin’den Anadolu’ya kadar uzanan İpek Yolu’nun kontrolünü elinde tutması, yol güzergahındaki ticari faaliyetleri yeniden canlandırmış, bunun olumlu etkileri de Selçuklu ülkesinde hissedilmiştir. Bu dönemde özellikle Latinler tarafından kullanılan, Ayas’dan başlayıp Anadolu içinden Tebriz’e kadar uzanan ticaret yolu büyük önem kazanmıştır. 246 244 age., s. 476 245 Mehmet Suat Bal, agt., s. 34 246 agt., s. 35 61 2. Ahiler ve Ticaretteki Rolleri Ahi, kelime olarak Arapça ‘‘erkek kardeşim’’ anlamına gelmektedir.247 Diğer taraftan Ahi; sanat sahibi olan gençlerle diğerlerinin kendi aralarında bir topluluk meydana getirip içlerinden seçtikleri bir kimseye denilmektedir.248 Bu topluluğu da Fütüvve-gençlik adı verilmektedir. Önder olan kimse bir tekke yaptırarak burayı gerekli eşyalarla donatır. Onun arkadaşları gündüzleri geçimlerini sağlayacak kazancı elde etmek üzere çalışırlar ve o gün kazandıkları parayı getirip öndere verirler.249 Bu para ile tekkenin ihtiyaçları karşılanır. Türkiye Selçukluları döneminde Ahi teşkilatının ilk olarak Orta Anadolu’da 13. yüzyılın başlarında ortaya çıktığı görülmektedir. Özellikle I. Alaeddin Keykubad zamanında bütün Anadolu’ya yayılmış ve devletin yapısı içinde yer almıştır.250 Anadolu’da ticaretle uğraşanların ve sair esnafın Ahilik teşkilatı altında birleştikleri görülüyor. Ahiliğin temelleri Abbasi Halifesi Nasır Li Dinillah’ın tesis ettiği fütüvvet teşkilatına dayanmaktadır. Fütüvvet geniş manasıyla esnaf teşkilatına verilen umumi isim, Ahi ise o teşkilat mensuplarının veya onlar tarafından seçilen başkanın ünvanı olmuştur. Ahilerin bulundukları toplumda siyasi, askeri, ahlaki, eğitici, arabuluculuk ve sosyal güvenlik fonksiyonları vardı. Selçuklular devrinde ve sonrasında faal olan ahiler üretimi ellerinde tutuyorlardı. Türk iktisatçısı, sanat ustası Nasırüddin Ahi Evren, ahlak, konukseverlik, yardımseverlik ve sanatın uyumlu bir birleşimi olan ahiliği örgütleyerek o denli saygın bir duruma getirmişti ki, 12. yüzyılın ikinci yarısından 14. yüzyıla kadar Türkiye’de devlet adamlarının, kadıların, müderrislerin çeşitli tarikat şeyhlerinin, büyük tüccarların Ahi birliklerine dahil oldukları bilinmektedir.251 Ahiliğe bir meslek, sanat ya da ticaretle ilgisi olmayanlar katılamazdı. Ahi örgütünde sanatlar iş yerinde yamak, çırak, kalfa, usta hiyerarşisi ile mesleğin 247 Abdullah Kaya, ‘‘Anadolu’nun Türk Ve İslam Yurdu Haline Gelişinde Ahilerin Rolü Ve Önemi’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. VII, S. 29, 2014, s. 548 248 İsmet Parrmaksızoğlu, İbn Batuta Seyahatnamesinden Seçmeler, İstanbul 1971, s. 7 249 İbn Battuta, İbn Battuta Seyehatnamesi, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, s. 404 250 Mikail Bayram, ‘‘Türkiye Selçukluları Döneminde Bilimsel Ortam Ve Ahiliğin Doğuşuna Etkisi’’, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 10, 2001, s.2 251 Kaya, ‘‘Ahilerin Rolü Ve Önemi’’, s. 548-561; Altan Çetin, ‘‘XIII-XV Yüzyıllarda Yakın Doğu’nun Sosyo-Ekonomik Hayatında Tüccarlar’’, Türkler, C. 5, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 448 62 incelikleri öğretilirken, diğer zamanlarda ahlak eğitimi, silah talimleri ve ata binme öğretimi yaptırılırdı. Ahiler aslen hiçbir siyasi gücü olmayan, fakat iktidar boşluğu meydana geldiği zaman karışıklıklar çıkan yerlerde ön sırayı alan, düzenli ordunun eksiklerini tamamlayabilme özelliğine sahip bir teşkilatlanma idi. Buna örnek olarak Ahilerin siyasi faaliyetlerdeki en etkin rolleri, Moğolların Türkiye Selçukluları üzerinde hakimiyet kurdukları dönemde görülür. Moğollara karşı daima Selçuklu iktidarının yanında yer almışlardır.252 Ahilerin, Anadolu’daki göçebe unsurların yerleşik hayata geçmelerinde de rol oynadıkları görülmektedir. Göçebe hayatı terk edip şehre inen her gence sahip çıkan Ahiler, onlara bir meslek öğretip işini kurmasına yardım etmişlerdir.253 Türkiye bu devirde Ahi teşkilatlarına bağlı tüccarlar kadar yabancı tüccarların da uğrak mekanı olmuştu. Ticaretin ve tüccarların çıkarları itana ile müdafaa ediliyordu. Tüccarın soyguna uğraması veya gasp edilmesi durumunda Sultan soyguncuyu cezalandırırdı. Tüccardan çalınan onun yitirdiği her şey devlet tarafından karşılanmaktaydı.254 3. Kösedağ Yenilgisinin Anadolu Ticaretine Olumlu ve Olumsuz Etkileri Coğrafi konumu itibariyle eski çağlardan bu yana Asya ile Avrupa arasında bir köprü vazifesi gören Anadolu, bu özelliği ile Doğu-Batı ticaretinde çok önemli bir rol üstlenmiştir. Bununla beraber Selçuklu Türkleri’nin 11. yüzyıldan itibaren kısa sürede bu kadim topraklara yerleşmesi ile kurulan siyasi istikrar, Ortaçağ Anadolu’sunun ticari sahadaki ününü daha da arttırmıştır.255 Yıllarca İslamHıristiyan aleminin çarpışma sahası olan Anadolu’da, harplerin verdiği tahribat ve buna benzer sebepler, iktisadi inkişafa uzun süre engel teşkil etmişti. Ancak Selçuklu fetihleri ile güneydeki İslam memleketleri ve kuzeydeki ülkeler arasında cereyan 252 Salim Koca, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Berikan Yayınevi, Ankara 2011, s.445 253 age., s.447 254 Vladimir Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev. Azer Yaran, Onur Yayınları, Ankara 1988, s. 215 255 İsmail Çiftçioğlu, ‘‘Türkiye Selçuklu Devleti İktisat Tarihine Genel Bir Bakış’’, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. I, 1998, s. 137 63 eden ticari münasebetler için engeller ortadan kalkarak Anadolu yolu büyük bir ehemmiyet kazandı.256 Anadolu’nun konumunu gayet iyi bilen Selçuklu Sultanları II. Kılıç Arslan, I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve I. Alaeddin Keykubad, iktisadi ve ticari faaliyetleri artırmak için çeşitli vasıtalara ve bir çok teşvik edici tedbirlere başvurmuşlardır. I.Gıyaseddin Keyhüsrev’den sonra yerine geçen oğlu I. İzzeddin Keykavus babasının izlemiş oluğu politikaları devam ettirerek önemli bir liman şehri olan Sinop’u fethetti. Selçuklu hakimiyetine karşı baş kaldıran Antalya Rumları üzerine sefer düzenleyen Sultan Keykavus, burayı da ele geçirdi. Daha sonra Selçuklu tahtına geçen I.Alaeddin Keykubad denize ulaşma siyasetini devam ettirerek Alaiyye ve daha sonra da Suğdak’ı fethetti.257 Selçuklular’ın iktisadi alanda meydana getirdikleri bu önemli gelişmeler ne yazık ki, Moğollar’ın Anadolu’yu istila etmeleriyle eski canlılığını kaybetmişti. Selçuklu Sultanlarını kendi emirleri doğrultusunda yönlendiren Moğollar, Anadolu halkını yıllarca ağır vergilere altına ezmişlerdir. Bunun sonucu olarak da Anadolu’daki siyasi, iktisadi ve kültürel istikrarın ortadan kalkmasına neden olmuşlardır.258 13. asır ortalarındaki Türkiye’nin askeri, dini, idari ve iktisadi teşkilatının, 12. asırdaki bütün hususiyet ve asaletlerini muhafaza etmiş oldukları düşünülemez.259 Türkiye Selçuklu hükümeti, Malazgirt Meydan Savaşı’nı izleyen yıllarda, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun uç beyliği durumundaydı. Bu haliyle devlet fetihçi bir karakter taşımakta ve dayandığı ana siyasi müessese de askeri iktalardan oluşuyordu. Yani Anadolu’nun temel siyasi kuvvetini, fetholunmuş toprakların Türkmen asıllı askerlere maaş olarak bağlanmasından meydana gelen ordu teşkil ediyordu. Sipah denen bu askerler, hasılatı kendilerine bağlanan köylerde oturmakta ve gerektiğinde, devletin daveti üzerine hemen toplanarak sultanın emrine uymaktaydılar. Kösedağ Savaşı sırasındaki Türk ordusu, büyük bir çoğunlukla Divan ve emirlerin masraflarıyla beslenen ücretli askerlerden oluşuyordu. 13. asrın 256 O. Turan, ‘‘Selçuk Kervansarayları’’, s. 472 257 Çiftçioğlu, agm., s. 138 258 Geniş bilgi için bkz. Z. Velidi Togan, ‘‘Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti’’, Türk Hukuk Ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. I, İstanbul 1931, s. 1-18 259 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi Ve İçtimai Tarihi, YKY, İstanbul 2017, s. 36 64 sonlarına doğru ikta askeri o kadar ehemmiyetini kaybetmişti ki Moğollarla olan mücadelelerde veya başka karışıklıklarda olsun sipah ve ikta askerlerine rastlanmamaktadır.260 IV. Rükneddin Kılıçarslan tarafından, Moğol yardımıyla II. İzzeddin Keykavus’un tahttan indirilmesinden (1261) sonraki devir, Türkiye’de artık her türlü huzurun sona erdiğini göstermekteydi. Selçuklu hükümeti, Moğollara taahhüt ettiği vergileri veremeyince, Divan azasının, kendi maaşlarını azaltmak suretiyle, mali darlık giderilmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte ortak saltanat süren II.İzzeddin Keykavus ve IV.Rükneddin Kılıçarslan’ın Moğolların Irak seferine katıldıklarında İlhanlı hazinesinden borç para almaları kazançlı bir iktisadi düzeni ifade etmez. Selçuklu Sultanlığı tamamıyla Moğol boyunduruğu altına düştükten sonra, memleketin harap olmaya başladığı ve iktisadi bir çöküntüye doğru gittiğini kabul etmek gerekir.261 Mali işlemlerde ana ölçü olarak kullanılan dirhemin ağırlığının sabit tutulması, ekonomik düzenin sabit tutulması ve yürütülmesi bakımından önemlidir. Bu sikkenin alışılan ölçüsü (1252’ye kadar) 0,97 ile 0,90 (3,1-2,89 grama yakın) arasında muhafaza ediliyordu. Fakat Moğolların himaye ettikleri IV. Rükneddin Kılıçarslan’ın nüfuzunda bulunan Sivas Darphanesi (1253’ten 1256’ya kadar) kestiği dirhemlerin ağırlıklarını ortalama 0,85’e düşürdü. Sivas dirhemlerinin gümüş miktarında yapılan bu kısıntı memlekette mali bir darlık olduğunu ifade eder. Fakat II. İzzeddin Keykavus hükmünü her tarafa yaydıktan sonra dirhemi eski ölçüsüne çıkardı (1257). 262 13. asrın sonlarına doğru Moğol baskısı ve zulmüne bağlı olarak memlekette baştan başa karışıklık hakim olmuştu. Buna rağmen dirhemin ölçüsü (1296’ya kadar) normal halinde devam ettirilmişti. Fakat III. Alaeddin Keykubad, II. Gıyaseddin Mesud’un yerine, ikinci defa tahta geçtikten sonra kesilen dirhemlerin ağırlıkları 0,80 dirhemden 0,70 dirheme düşürülmüştü. Bu tarihten sonra eski ölçüye dönme imkanı elde edilememiş, bu son ölçüde veya daha aşağısında para kesilmekte devam 260 age., s. 38 261 age., s. 40 262 age., s. 41 65 olundu. Bu durum Selçukluların yıkılışı ve beyliklerin kuruluşu sırasında Anadolu’nun büyük bir mali darlık içinde bulunduğunu göstermektedir.263 Selçukluların son yarım asrında Anadolu’nun iktisadi yönden gerilemesine zirai işletme düzenin bozulması da çok tesir etmiştir. Moğollara karşı başlayan çarpışmalar nedeniyle tarlaların ekilememesi veya ekinlerin göçebeler yahut mücadele grupları tarafından hasara uğratılması bunun başlıca sebebi olmuştur. Ayrıca sık sık gelen kuraklık ve çekirge afeti memlekette çok ağır bir açlık ve sefalet yaratıyordu.264 Bu son yarım asırlık Selçuklu devri, dış ticaret bakımından da iyi olmamıştır. Memleketin en çok ticaret yaptığı iki devlet, Mısır ile Bizans çöküş halindeydi. Şam’dan Sivas yaylalarına kadar uzanan geniş bir sahaya canlılık veren Türkmenlerin mahsullerine en iyi alıcı olan Arap memleketlerinin içine düştüğü para darlığı, bu göçebeleri ve dolayısıyla Anadolu’yu da etkilemiştir.265 Moğol korumacılığı altında Anadolu’nun siyasal ve kurumsal tarihi bir kargaşa ve yıkımı gösterir. Ancak bazı ayrıntıları da değerlendirmek gerekirse, örneğin aynı dönemde özellikle 14. yüzyıldan önce ticari ve kültürel alanda yoğun bir etkinlik de gözlenmekteydi. Genel anlamda Moğol istilasına uğramış ülkelerin çoğunda kısa yahut uzun vadede tarımın aleyhine ilerlediği yadsınamaz. Yeni gelenlerin Orta Asya’da alışkın olmadıkları tarımsal çalışmalara ve ekili alanlara, ilk gelen Türkmenlere göre daha az saygılı davrandıkları görülmekteydi. Ayrıca köylüleri taciz ediyorlar, onlarda buna bağlı olarak mücadeleden vazgeçip topraklarını terk ediyorlardı.266 Dominiken misyoneri Guillaume de Rubrouck, şap yataklarının Cenevizli Nicolo de San Siro ile, Kıbrıs’tan gelen Venedikli Bonafıcio de Molinis’in elinde olduğunu ve bir tekel kurmak için birleştiğini yazmaktadır (1255). 267 Şap üretimi 263 age., s. 41 264 age., s. 42 265 age., s. 43 266 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 313 267 Wilhelm von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, Çev. Ergin Ayan, Ayışığı Yayınları, İstanbul 2012, s. 140 66 batılı tüccarların taleplerine ve çıkarlarına bağlıydı ve işletilmesi de çok az özerk bir şekilde Batılılara bırakılmıştı.268 Ticaretin çok canlı olduğuna kuşku yoktur. Ancak bu ticaretin büyük bölümü yabancı tüccarların elindedir. Bu bağlamda Moğol döneminde ticaretin gelişme gösterdiği düşüncesine katılmamak gerekir. Moğol döneminden önce aktif bir ticaretin olduğunu biliyoruz. Moğol İmparatorluğu’nun kurulması ve Anadolu’ya kendi ekonomik sistemini sokması ve Konya’nın politik güçsüzlüğü ülkenin batı bölümünün ekonomideki rolünü yok etmemiş ama doğu bölümünün yararına azaltmıştı. Moğollar ile Suriye-Mısır Memlükleri arasındaki ilişkilerin kopması büyük zararlar vermiş, Antalya ve Alaiye gibi limanlardan yapılan ticaretin, bu limanlar İtalyanların elindeyken Kıbrıs adası yoluyla yapılan ticarete göre geçici olarak azalmasına neden olmuştu. (1243’ten önce) Anadolu’daki ticaretin çapı, Yakındoğu ülkelerinin Avrupa ülkeleriyle ticaretine göre daha küçüktü. Bu tarihten sonra ve Moğol egemenliği döneminde yeni ticaret yolu yalnızca ülkenin doğu bölümünden transit geçiyordu. Kösedağ mağlubiyetinden önce Anadolu ticaret yapılacak bir yer iken artık mal satıp kar sağlamayı düşünmedikleri bir transit yoluydu.269 Öncekine göre rolü küçülmüşte olsa, Sivas yine önemini koruyordu. Tebriz’e gitmek için Kırım’daki Kefe’den yola çıkıp Samsun, Fatsa veya Sinop’a gelen tüccarlar ile Tebriz’den yola çıkıp Konstantinopolis’e gitmek isteyen tüccarların buluşma yeriydi. Daha sonra devam edip etmediği bilinmemekle beraber Cenova kent devleti Sivas’ta daimi bir temsilcilik tesis etmişti (1300). 270 Kösedağ yenilgisinden önce Anadolu’da kervansarayların inşa edildiğini biliyoruz.271 Ancak Moğol döneminde bunlara yenileri eklenmiştir. Kervansarayların bazıları karışıklık dönemlerinde bazı asillere veya haydutlara kale olarak da hizmet etmişti. Kösedağ felaketinin hemen ertesi günlerinde Güneybatı veya Batı Anadolu’da birçok han bitirilmiş veya inşa edilmişti.272 268 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 314 269 age., s. 316 270 age., s. 317 271 O. Turan, ‘‘Selçuk Kervansarayları’’, s. 471-496 272 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 318 67 Moğolların Anadolu’ya gelmesinden sonra da bir müddet mali ve iktisadi düzen aynı şekli ile devam etmiştir. Fakat İlhanlı Devleti’nin kurulmasından sonra bu özerklik kaldırılmıştı. 273Anadolu’nun Moğol hakimiyetine girmesi, bir süre sonra ülke parasının İlhanlılarınkine ayarlanmasına yol açtı. İlhanlıların dinar adı verilen paralarının dayandığı sistem gümüş esasına dayanıyordu. Fakat klasik Müslüman sisteminden ve komşu devletlerde yürürlükte olan sistemlerden farklı bir değer oranına sahipti. Moğolların Anadolu’da sikke basmaya başlaması, hükümete el koymalarıyla aynı zamana rastlar.274 Anadolu’da Moğol hakimiyeti, gerek toprağın kullanımında gerek vergilendirmesinde derin değişikliklere yol açmıştır. Bu değişim nedeni ise, bir taraftan Anadolu’daki yönetimin iç koşulları diğer taraftan da İlhanlı devletindeki İran-Moğol yöntemlerinin Anadolu’ya uygulanması çabasıdır. İran-Moğol yöntemleri, önceleri sınırlı olarak Anadolu’daki Moğol yöneticiler eliyle getirilmiş olabilir. Daha sonraları ülkenin yönetimindeki düzensizliğe çare olmak amacıyla ve İlhanlı İmparatorluğu’nun bütün bölümlerindeki kurumların aynı olması eğiliminin ağır basmasıyla, daha sistemli olarak uygulanmıştır.275 Moğolların gelirleri mukataadan elde ediliyordu. Bu terim belirli yörelerin ve doğal kaynakların gelirlerinin bir bedel karşılığı şahıslara devredilmesi anlamına geliyordu. Bunun yanında baliş, incü ve delai denilen gelir kaynakları da vardı. Baliş İlhanlı devletinde özellikle ilk dönemlerinde genel bir vergi veya baç gibi anlaşılmaktaydı, ancak gerçek niteliği tam olarak saptanmamıştır. İncü topraklar ise, İlhanlı devletinin malı olan topraklar demekti. Anadolu’da da elde edilen incülerin geliri İlhanlı hazinesine gidiyordu. Delai sözcüğüne ise çok rastlamamakla birlikte Moğol temsilcilerinin idare ettiği Selçuklu devletine ait topraklar anlamına geldiği söylenmektedir.276 Gayrimüslim çiftçilerin esas vergisi gibi algılanması gereken cizye, eskiden olduğu gibi Moğolların yönetiminde de Anadolu’dan alınan ana vergiydi.277 273 Metin Kopar, ‘‘Moğol İstilası Sonrası Anadolu Selçuklu Devleti’nde Paranın Seyri’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S. 174, Haziran 2008, s. 127 274 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 319 275 age., s. 321 276 age., s. 325 277 age., s. 326 68 Moğol usulü vergilerin Anadolu’da 15. Asra kadar İlhanlıların ıstılahiyle tesmiye edildiği Karamanoğullarına ve Doğu-Anadolu’da Akkoyunlulara ait yazılardan ve kopçura aynı zamanda koyun hakkı da denildiği, Osmanlı devrine ait kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bunlardan başka Anadolu’da darugalık, sabun parası, köçeparası gibi mahalli ihtiyaçlara ve Tabkur ismiyle şehir imarı işlerine harcanan vergiler de alınmıştır. Vergiler para ile ödendiği gibi cins olarak da, bilhassa galle, ordu için erzak ve hayvanlar ile de ödenirdi. İlhanlılar bu vergi sistemlerini tatbik ederken Azerbaycan’dan ve Anadolu’dan ne kadar varidat elde ettiklerini bildiren kayıtlar mevcuttur. Baycu Noyan, Türkiye Selçuklularına 360.000 dirhem vergi koymuştu. Hülagu Han geldiğinde bu vergi 1.200.000 dirhem, 500 parça Antalya kemha kumaşı, 3.000 parça dibac (ipek) kumaşı, 500 at, 500 deve ve 5.000 küçükbaş hayvanlar miktarında tayin olundu.278 Türkiye Selçuklu hazinesi bilhassa kardeşler arasındaki çekişmelerden dolayı boş kaldığından Hülagu Han, II. İzzeddin Keykavus’a kendi hazinesinden baliş hesabıyla borç verdi. Diğer taraftan Hülagu, II.İzzeddin’e olduğu gibi veziri Sahib Şemseddin Baba Tugrai’ye de aynı şekilde devlet masrafları için borç vermişti. Hülagu tarafından Anadolu’ya tarh edilen vergiler senede 4 taksitle ödenen 4 vergiden oluşmaktaydı, ki bunlar 1) yuyıt, 2) na’l-parası, 3) yam-parası ve 4) uluğmal vergisi şeklindedir. Bunlardan yuyıt’ın ne olduğu malum değildir. Na’l vergisi savaş tazminatı veya askeri vergi de olabilir. Yam-vergisi ise posta vergisidir.279 İki devlet arasındaki ticari ilişkiler haraçgüzarlık temeline dayanıyordu. Türkiye Selçukluları I.Alaeddin Keykubad zamanında Moğollar’a tabi olarak haraç vermeyi kabul etmişlerdi. Düzenli olarak metbuluğu kabul ve haraçgüzar olmaları Kösedağ savaşı sonrası yapılan anlaşmayladır. Bu anlaşma biraz da olsa Anadolu’yu ve Selçukluları Moğol zulüm ve tahribinden kurtardı. Fakat Selçuklu yöneticileri bunu iyi değerlendirememiş, devlet içerisinde eskiden beri mevcut olan ve tabiiyet altına girdikten sonra şiddetlenen emirler arası çekişmeler Moğollardan önce ülkeyi iktisadi ve siyasi yönden zaafa uğrattı. 1250’lere gelindiğinde Selçuklular’daki iktisadi bunalımın had safhaya çıktığı görülmektedir. 3 kardeşin birden saltanata oturması ve bunun sonucu yapılan ek harcamalar, Karakurum’daki Büyük Moğol 278 Z. Velidi Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınları, C.I, İstanbul 1981, s. 303 279 age., s. 303 69 Kaanlarına her cülusta veya bir mesele dolayısıyla gönderilen elçilerin beraberinde götürdüğü yüklü hediyeler ve sultanların zevk ve sefa düşkünlüğü krizi doğuran başlıca sebeplerdi. Bu kötü mali tablo karşısında Selçuklu idarecileri Moğolların katına giderek merhamet dilemekte, kendilerini küçük duruma düşürmekteydiler. Sultanönü savaşını (1256) Selçuklulara karşı kazanan Moğollar, Anadolu’ya devamlı kalmak için geldiler. Bundan sonra Selçuklular yıllık ödeyecekleri haraçtan başka bu ordunun masraflarını da üstlenmek zorunda kalmışlardır.280 Bağdat’ın zaptıyla (1258) neticelenen harekatın sonunda Azerbaycan’da bir devlet kuran Hülagu, Selçukluların Moğollara ödeyeceği yıllık vergiyi yeniden belirledi. Buna göre Selçuklular yeni efendilerine 20 tümen (200.000 dinar) nakit, 500 top ipek ve çeşitli kumaş, 3000 parça altın işlemeli atlas, 500 at ve 500 adet katırı yıllık olarak ödeyeceklerdi.281 İlk bakışta bu meblağın da daha öncekinde olduğu gibi çok ağır olmadığı görünüyor. Fakat devletin kasası boştu ve zaruri ihtiyaçları karşılamak imkansız hale gelmişti. Nakit sıkıntısı içindeki Selçuklular borçlarını tekrar borç alarak kapatma yoluna gitmişlerdir. Vezir Şemseddin Baba Tuğrai İlhan’ın yanına giderek Anadolu’daki Moğol askeri varlığını artırmayı vaad etmek suretiyle yeniden borç para aldı. Fakat onun kısa süre sonra ölmesiyle aldığı paralar Selçuklu borçları hanesine yazıldı. Sultan II.İzzeddin’in borçları ödemekte isteksiz davranarak kardeşi IV.Rükneddin’in üzerine yıkması onun sonunu hazırladı. II.İzzeddin’in tavrını öğrenen Hülagu, bir orduyu Anadolu’ya sevketti. Karşı koyamayacağını anlayan II.İzzeddin’in ülkeyi terk etmesi, İlhanlıların Anadolu’ya iyice hakim olmasına sebep oldu.282 Anadolu İlhanlı valisi Muineddin Pervane, Moğolların ihtiyacını zamanında karşılamak amacıyla reaya üzerine mutat vergilerin dışında dört vergi daha saldı. Buyut, Nalbaha, Mal-i Yam ve Mal-i Bozorg adındaki bu vergiler dönüşümlü olarak yılda dört farklı zamanda toplanacaktı.283 Bu vergiler Selçuklu yönetimini az da olsa rahatlatırken halkın üzerindeki yük daha da ağırlaşmaya başladı. 280 İlhan Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu-İlhanlı İktisadi, Ticari İlişkileri Ve Sonuçları’’, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 21, S. 33, Ankara 2003, s. 51 281 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 152 282 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu- İlhanlı’’, s. 52 283 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 173 70 Artan masraflar karşısında zorlanmaya başlayan Selçuklu yönetimi, Moğollar tarafından tehdide uğruyorlardı. Bu durumda kendisinin Moğollar nezdinde gözden düştüğünü inanan Pervane Memlükler ile bir ittifak yapmayı denedi. Bu amaçla Memlük sultanı Baybars’a elçiler göndererek Moğollar’dan Anadolu’yu kurtarma karşılığında ülkenin yarısını ona teklif etti. Fakat planı ortaya çıkan Pervane, Moğollar tarafından öldürüldü. Onun ortadan kaldırılmasıyla Selçuklu devletinde kurulmuş olan iktisadi düzen de beraberinde çöktü. İlhanlılar Anadolu’ya yeni bir iktisadi sistem kurmak için ünlü vezir Şemseddin Cüveyni’yi gönderdiler. Cüveyni Anadolu’ya gelir gelmez bozulan siyasi istikrarı sağladı ve her yerde çıkmış olan isyanları bastırdı. Ardından da iktisadi alanda yenilikler yapmaya girişti. İlk olarak halka yük olan birçok angarya vergiyi kaldırdı. Halktan gelişi güzel para ve mal istenmesi yasaklandı. Ardından Selçukluların ödeyemediği yıllık haraçların borcunu silerek yerine İlhanlı hükümdarları divanına Erzincan yöresi ve başka yerlerin gelirlerini İncu (özel gelir) olarak tahsis etti.284 Sahib Cüveyni’nin getirdiği bir başka değişiklik ise İlhanlı ülkesinin başka bölgelerinde uygulanıp Anadolu’da bulunmayan tamga vergisidir. Böylece Moğollar Selçuklular’dan yıllık belli bir haraç almak yerine yavaş yavaş vergiler koyup gelirlerini doğrudan havale etme yolunu açmışlardı. Bu yolla Anadolu’nun gelirlerine İlhanlılar sistemli bir şekilde el koyarken Selçuklu Sultanlığının varidat kaynakları kurumakta ve sultanlar birer maaşlı memur durumuna düşmekteydi.285 Şemsedin Cüveyni’nin kurmuş olduğu bu iktisadi düzen Selçuklu veziri Fahreddin Ali’nin vefat edip onun yerine İran’dan Fahreddin Kazvini’nin gönderildiği 1288 yılına kadar 10 yıl sürmüştür. Büyük bir Moğol ordusunun başında Şehzade Geyhatu’nun Anadolu’ya gelmesi de ülkeyi iktisadi açıdan bir hayli sıkıntıya sokmuştu (1285). Vezir Fahreddin Moğol askerlerinin ihtiyaçlarını kendi özel servetinden karşıladı. Onların bitmek bilmeyen istek ve ihtiyaçlarını karşılamayacak duruma gelen ve servetini de kaybeden Fahreddin Ali üzüntüsünden ölmüştür.286 284 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu- İlhanlı’’, s. 53 285 agm., s. 54 286 Anonim Selçuk-name, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III, s. 49 71 Onun ölümüyle Anadolu’da Selçuklu idaresi de çöktü. Ülke İran’dan gönderilen Moğol ve Fars idarecilerin eline geçti.287 Kazvini, Selçuklu ülkesine gelir gelmez hemen icraata başladı. İltizam karşılığında İlhanlı hazinesine ödediği miktarı karşılamak için vergileri önce 10 kat artırdı. Ancak tahsil etmede başarılı olamayınca bu kez 5 kat düşürdü. Fahreddin Kazvini ve Moğol vergi tahsildarı ne kadar uğraştılarsa da Anadolu’da istedikleri vergiyi toplayamadılar. Bu sebeple Naip Mücireddin ülkenin iki mali bölgeye ayrılıp tahsilat işlerinin bu şekilde yürütülmesini önerdi. Teklifin kabul edilmesiyle Kayseri’den başlayarak Batı bölgeleri Fahreddin Kazvini, Doğusu da Mücireddin Emirşah’ın sorumluluğuna verildi. 2 yıllık bir süreyle Anadolu iki ayrı mali bölge şeklinde yönetildi. Aksarayi’de yazılana göre Fahreddin Kazvini’nin sorumluluğunda bulunan Kayseri’nin batısındaki topraklarda halk sıkıntı çekerken, Mücireddin’e ait bölgelerde rahatlık ve emniyet yaşanıyordu.288 Yaşanan bu huzursuzluk İlhanlı hükümdarının kulağına gidince her iki idareci Tebriz’e çağırılarak yargılanmıştır.289 Suçsuz görülen Mücireddin serbest bırakılmış, Kazvini ise öldürülmüştür.290 Kazvini’den sonra Anadolu’daki mali illerin idareciliğine Hoca Ahmet Lakuşi ile Kılavuzoğlu tayin edilmişlerdir. Anadolu’nun hakim güçleriyle anlaşamayan Kılavuzoğlu, Moğol emirlerinden de gerekli desteği alamamış, kısa süre sonra makamını ve hayatını kaybetmiştir.291 Bu ara dönemde Anadolu’nun mali işlerine o sıralarda Selçuklu ülkesinde bulunan Hoca Nasireddin’in baktığı bilinmektedir. O, Moğolların ülkeye verdiği zararları en aza indirmiş ve halktan gelecek tepkileri hafifletmişti.292 İlhanlı tahtına oturan Geyhatu (1291) zamanında Anadolu iktisadi açıdan büyük zararlara uğramıştır.293 Geyhatu devrinin en önemli olayı ise Ön-Asya ve Yakın-Doğu’da ilk defa kağıt para basma teşebbüsüdür. Ancak bu yeni girişim hiç beklenmedik bir şekilde tepki gördü. Kimse tanımadıkları bir yeni para ile alış veriş yapmak istemedi. Ülkede iktisadi bir karışıklık ve düzensizlik baş gösterdi. 287 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu- İlhanlı’’, s. 54 288 Kerimüddin Mahmud Aksarayi, age., s. 153-155 289 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu- İlhanlı’’, s. 55 290 Anonim Selçuk-name, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III, s. 53 291 Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, Çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1973, C. II, s. 239-242 292 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu- İlhanlı’’, s. 55 293 Anonim Selçuk-name, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III, s. 61-63 72 Anadolu’da dahil bütün bölgelerde iktisadi ve ticari hayat durdu ve halk büyük sıkıntılar çekti. Sistemin yürümediğini gören idareciler bir ay sonra parayı tedavülden kaldırdılar. Bu başarısızlık Geyhatu’nun tahtına ve canına mal olmuştur.294 Gazan Han’ın Moğol hükümdarı olmasıyla (1295) İlhanlılar ile Anadolu Selçukluları arasındaki iktisadi ilişkilerde yeni bir dönem başladı. Anadolu’yu 4 mali bölgeye ayırmıştır. Buna göre Pervane Muineddin Kastamonu, Çankırı ve Ankara; Naib Kemaleddin Tiflisi Amasya, Samsun ve Sahiller; Müstevfi Şerefeddin Osman Kırşehir bölgesi; Vezir Cemaleddin de Sivas, Kayseri yörelerinden sorumlu olacaklardı. Ancak çok kez olduğu gibi bu defada istedikleri meblağı toplayamadılar. İstedikleri meblağ çok yüksekti ve halkın ödeme gücünü aşıyordu. Yeteri kadar vergi toplayamayan mültezimle zora başvurarak toplamayı denediler. Bu uygulama tepki ve şikayetlere neden oldu.295 İlhanlı idaresi tarafından devamlı düzenlemeler yapılmasına rağmen Anadolu’dan istenilen meblağ bir türlü toplanamıyor, sistem tutmuyordu. Devletin sürekli artan masraflarına, ordunun ihtiyacına hanedan azalarının aşırı israfı da eklenince para yetiştirmek mümkün olmuyordu. İstediği sonucu alamayan Gazan Han, Nizameddin Yahya’yı Anadolu’ya gönderdi. Fakat o da diğerleri gibi halka ağır vergiler yükledi. Sonunda Gazan Han ülkede iktisadi sistemin yürümemesi, hazine açıklarının bir türlü kapatılamaması üzerine bu alanlarda köklü reformlar yapmaya karar verdi. Uygulamaya başladığı reformların başında, vergilerin yılda bir defa ve arada mültezim gibi aracılar olmadan doğrudan ahalinin katkılarıyla toplanması gelir. Yani ahali vergisini ayni veya nakdi olarak devletin tesis ettiği depolara götürüp teslim edeceklerdi. Paranın ıslahı gerçekleştirilerek bütün ülke dahilinde tek tip sikke darbı usulü uygulamaya sokuldu.296 Alınan bir diğer önemli karar da bütün İlhanlı ve ona tabi bölgelerin imar edilmesi yönündeki çalışmalardı. Gazan Han Horasan, İran, Azerbaycan ve Anadolu’da atalarının tahrip ettikleri yerleri imar etmelerinin gerektiğini söylüyordu. Bu amaçla çiftçilere bedava tohumluk dağıttı, tarım aletleri verdi. Bir arazi mamur 294 Reşidüddin Fazlullah, age., s. 182-186 295 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu İlhanlı’’ s. 57 296 agm., s. 58 73 olana kadar oradan vergi almayı kaldırdı veya üç aşamada almaya başladı. Kentlere kervansaray, medrese, hangahlar, köylere ise mescid ve hamamlar yaptırmaya koyuldu. Ancak bunlar onun ölümüyle yarım kaldı (1304). 297 Anadolu’dan İlhanlı hazinesine giden gelir ile onun ne kadarının tekrar Anadolu’ya döndüğünü gösteren rakamlar Selçuklu devrini de aydınlatması açısından önemlidir. Buna göre Anadolu’nun geliri yıllık üç yüz tümen iken İlhanlı hazinesinin toplam geliri 2604 tümeni bulmaktaydı. Bu gelirden 820 tümeni seyyid, kadı, imam, şeyh, ulema, müderris ve elçi gibi devlette sosyal ve kültürel sahada hizmet edenlere ayrılmıştır. Geri kalan 1784 tümen ise emirler, divan mensupları, şehzadeler, askerler ve çok sayıdaki düşkünler arasında pay edilmekteydi. Bu durumda İlhanlı devletinin gelirlerin büyük payını askeri ve idari yöneticilere verdiği görülmektedir. Anadolu’daki vaziyet ise 300 tümenlik gelirden ulema, şeyh, seyyid, kadı gibi zümrelere ayrılan para sadece 20 tümen iken, askeri ve idari personel için 260 tümen ayrılmıştır. Buna karşılık İlhanlı hakimiyetindeki diğer beldelerden IrakArab’da 250 tümenlik gelirden sosyal ve kültürel alanda hizmet edenler 57, idari ve askeri görevliler de 170 tümen almışlardır. Azerbaycan’da 260 tümenlik varidatın 120 tümenini idari ve askeri idareciler alırken bir o kadar da yani 120 tümenlik bir gelirde kültürel sosyal ve dini alandaki görevliler alıyordu. Bundan dolayı Tebriz o çağ da bir ilim ve kültür merkeziydi. Bu rakamlar İlhanlılar’ın Anadolu’yu daha çok askeri bir alan olarak gördüğünü açıkça göstermektedir.298 Tarihin her döneminde uluslararası ticaret yollarının da geçtiği önemli bir mekan olma özelliğini korumuş olan Anadolu bu hususiyetini Selçuklu döneminde de devam ettirmiştir. Bu dönemde Çin’den başlayarak Türkistan ve İran üzerinden gelip buradan Erzurum, Erzincan, Sivas, Kayseri, Konya yoluyla Antalya’ya kadar uzanan ünlü ipek yolunun en Batı kolunu Anadolu teşkil etmekteydi. Yine Kuzey ve Güney arasında bulunan Rus ve Alman kentleriyle o dönemdeki zengin Bağdat, Şam, Halep ve Musul gibi şehirler arasındaki ticarette de Selçuklu ülkesi bir konaklama ve buluşma yeriydi. Bunlardan başka Avrupa üzerinden Balkanlara oradan da İstanbul, Eskişehir, Afyon, Konya, Antakya ve Halep’e kadar uzanan tarihi yolun önemli bir kısmı Anadolu sınırları içindeydi. Limanları sebebiyle önemli bir ticaret merkezi 297 agm., s. 59 298 agm., s. 60 74 özelliği taşıyan Antalya ve Sinop fethedilmiş, Venedikliler ile anlaşmalar yapılarak ticaretin gelişmesine katkıda bulunulmuştur.299 Moğolları’ın Anadolu’yu istila ederek Selçuklu devletini tabiiyeti altına aldığı Kösedağ Savaşı’ndan sonra da ülke ticaretindeki gelişmenin devam ettiği görülmektedir. Fakat bu ticaretten daha çok yabancılar faydalanmıştı. Moğollar’ın Çin’den Anadolu’ya kadar uzanan ipek yolunun kontrolünü elinde tutmaları yol güzergahındaki ticari faaliyetleri yeniden canlandırmış, olumlu etkileri de Selçuklu ülkesinde hissedilmiştir. Bu dönemde Latinler tarafından kullanılan ve Ayas’dan başlayarak Sivas, Erzincan, Erzurum üzerinden Tebriz’e giden kervan yolu mühimdi.300 Bu yol üzerinde bulunan Anadolu şehirleri altın çağlarını yaşamışlar, İlhanlılar buraları dini ve kültürel yapılarla süslemişlerdir.301 Hülagu ile başlayan İlhanlı hakimiyeti döneminde de Anadolu’daki ticari faaliyetler durmamış ancak zaman zaman onların müdahalesiyle karşı karşıya kalınmıştır. İlhanlı idaresi Memlükler ile yapılmakta olan ticari münasebetlere yasaklama getirmiştir. 1289 yılında İskenderiye-Alaiyye arasında yük taşıyan Cenevizliler’e ait geminin ele geçirilmesi, diğer taraftan (1276) yılından beri Sivas’ta bir Ceneviz konsolosluğunun mevcut olması302 İlhanlılar hakimiyeti döneminde de Anadolu’da ticaretin yaygın bir şekilde sürdüğünü göstermektedir. Fakat bu dönemin farklılığı ticareti yapanların Türk değil daha çok Venedik ve Cenevizliler’in olmasıdır. Selçuklu ticaret erbabı kendi devletinin desteğinden yoksun olarak Latin tüccarlarla rekabet edemeyerek silinmişlerdi. Moğollar tarafından Anadolu’nun yerli ticaret erbabının etkisizleştirilmesi Osmanlı dönemine de yansımış, tüccar zümresinin mevcut olmaması ticari faaliyetlerin Venedik, Ceneviz daha sonra da Fransız, İngiliz, İspanyol tacirler tarafından yürütülmesine sebep olmuştur.303 Siyasetin ticareti doğrudan etkilediğine kanıt olarak Pervane Muineddin Süleyman iktidarı ele geçirip istikrarı sağladıktan sonra Avrupa, Kıbrıs, Mısır, Kilikya Ermenileri ve Altın Orda tarafından elçiler ve tüccarlar gelmişler ve ülkede 299 O. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkına Resmi Vesikalar, s. 139-146 300 Z. Velidi Togan, ‘‘Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti’’, s. 16 301 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu İlhanlı’’, s. 61 302 Z. Velidi Togan, ‘‘Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti’’, s. 17 303 Erdem, ‘‘Türkiye Selçuklu İlhanlı’’, s. 62 75 ticari faaliyet birden canlanmıştı. Buna benzer bir gelişme de Ahmet Teküdar devrinde yaşanmıştır. O Memlükler ile barış yapmak için uğraştığı sırada iki taraf arasında yumuşayan ortamdan dolayı bölgede ticari faaliyetler artmış, Anadolu’da bundan nasibini almıştı.304 Ancak Keyhatu devrinde Çav adlı kağıt paranın tedavüle çıkarılması bütün ticari faaliyetleri durdurmuş, tüccarlar İlhanlı ülkesine ve Anadolu’ya uğramadan Şam’a gitmeye başlamışlardır. Gazan Han döneminde ise ticari mübadeleyi ülkede yaygınlaştırmak için para ve ölçülerin tek tip olması sağlanmıştı. Gazan Han döneminde, kervansaraylar da inşa edilmişti. Bu dönemde büyük ticaret merkezi İstanbul ve Tebriz arasında bulunan Anadolu uluslararası alış verişten nasibini almıştır. Ancak kazancın Selçuklu toplumuna ne ölçüde yansıdığı bilinmemektedir. Kaynaklardaki verilen bilgilere göre bu kazançtan en çok Anadolu’nun Doğu’sunun istifade ettiği görülmektedir. Ülkedeki toplam 330 tümenlik gelirin 100 tümeninden fazlasını Erzincan, Erzurum, Harput, Niksar ve Kayseri gibi doğu vilayetleri sağlıyordu. Bu veriler gösteriyor ki Anadolu’nun doğusu İlhanlı döneminde parlak bir ticari ve iktisadi oluşuma sahne olmuştur.305 Akka’nın Memlükler tarafından fethedilmesi (1291) Akdeniz ticaretini Batı Anadolu sahillerine kaydırmıştır. Bu bölgelerde büyük bir ticari faaliyet yaşanmaya başlandı. Bu olay yörede çok sayıda Türkmen beyliğinin kurulup gelişmesine de hizmet etti. Osmanlılar’ın bir cihan devleti olmasında bu ticaretin rolü büyük olmuştur.306 C. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN KÜLTÜR-SANAT VE MİMARİ AÇIDAN ANADOLU’YA ETKİLERİ 1. Moğolların Anadolu’daki Mimariye Olumlu ve Olumsuz Etkileri 12. yüzyıl, iç karışıklıklar, batıda Bizans’la ve Haçlı ordularıyla, Doğuda Ermenilerle yapılan savaşlar yüzünden sanat dünyası oldukça durgun bir dönem yaşamıştır. 12. yüzyıl sonunda, Sultan II. Kılıç Arslan ile Konya merkez olmak üzere başlayan hızlı yapılaşma, Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın hükümdarlık yıllarında 304 agm., s. 63 305 agm., s. 63 306 agm., s. 63 76 doruğa ulaşarak, İslam dünyasına yeni bir solukla Selçuklu sanat ortamını kazandırdı. Zenginleşen ticaret nedeniyle kentleri birbirine bağlayan yollar üzerinde kervansaraylar ve köprüler inşa edildi. Kentleri korumak için kaleler ve burçlar yapıldı. 13. yüzyılda Konya, Sinop, Antalya, Kayseri, Divriği, Alanya, Selçuklu sultanlarının güçlerini kanıtlamak istercesine anıtsal taş kalelerle ve surlarla kuşatıldı. Her yeni gelen sultan bu kaleleri onarttı. Diyarbakır ve Konya kalelerinde en yoğun şekilde görüldüğü gibi, Selçuklular kalelerinde arma olarak çift başlı kartal, güç simgesi olarak arslan heykelleri ve kabartmalarına yer verdiler.307 Selçuklular devrinden kalan en eski yapı Konya’da aynı isimdeki tepe üzerinde bulunan Alaeddin cami olup Sultan I.Rükneddin Mesud zamanında (1155) başlayarak Sultan I.Alaeddin Keykubat zamanında (1220) tamamlanış ve onun adını almıştır. Selçuklu devrinin asıl karakteristik ve orijinal camileri ağaç direkler üzerine, zengin dekorlu ahşap camilerdir. Anadolu’daki bu büyük ahşap camilerin en eski ve en güzel örneklerinden biri Beyşehir’de (1296) tarihli Eşrefoğlu camidir. Ankara’da (1291) tarihli Arslanhane cami de bunun kadar gösterişli olmamakla beraber ahşap camilerin güzel örneklerinden biridir. Afyon’da yapılmış olan Afyon Ulu Cami (1271) Selçuklu devri ahşap camilerinin diğer bir örneği olup daha sade bir yapıdır. Selçuklu devrinden kalma diğer camiler arasında Niğde’de Alaeddin camii (1224), Kayseri’de Hunat Hatun cami (1238) ve külliyesi ile Divriği’de Mengüceklerden kalma Ulu cami (1228) ve Şifahane dikkati çekmektedirler. Mengücekoğlu Ahmet Şah tarafından yaptırılmış olan Divriği Ulu Cami bütün Selçuklu camileri arasında en gösterişli ve zengin yapı olarak özel bir yer alır. Danişmentlilerden kalma Sivas ve Kayseri Ulu camileri çeşitli tamirler sonunda şekilleri bozulmuş eski fakat sade yapılardır. Saltukoğullarından Mehmet Kızılarslan tarafından yaptırılan Erzurum Ulu Cami (1179) diğer büyük yapılardan biridir. 13. yüzyıl başından kalmış olan Kızıltepe Ulu Cami Artuklu yapı sanatının incisidir.308 Büyük Selçukluların İran’da meydana getirdikleri yeni bir dini yapı tipi olan medreseler Şiiliğin yayılmasına karşı Sünniliğin korunmasında yarayan öğretim yerleri idi. Anadolu’da ise bu medreseler, eyvanlı ve kubbeli olmak üzere iki tip 307 Gönül Öney, ‘‘Anadolu Selçuklu Sanatı’’, Türkler, C. 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 807 308 Oktya Aslanapa, Türk Ve İslam Sanatı III, İstanbul 1970, s. 52-57 77 halinde gelişmiştir. Eyvanlı medreselerin en büyüğü Erzurum’da (1253) tarihli olan Çifte Minareli Medrese’dir. Eyvanlı medreselerden diğer önemli yapılar Sivas’ta üçer eyvanlı Gök Medrese ve Buruciye Medresesi’yle sadece cephesi kalmış olan Çifte Minareli Medrese’dir. Konya’da (1242) tarihli Sırçalı Medrese Konya’nın en güzel eserlerindendi. Kayseri’de birbirinden farklı planlar gösteren ve hepside eyvanlı olan dokuz medrese bulunmaktadır. Selçuklular devrinde yapılmış olan kubbeli medreselerden en önemlileri Konya’da (1251) tarihli Karatay, (1258) tarihli İnce Minareli Medreseler, Kırşehir’de (1271) tarihli Caca Bey Medresesi, AkşehirAfyon yolunda (1258) tarihli Çay Medresesi’dir.309 Selçuklu kervansarayları, 13. yüzyıl Türkiye’sinde ekonomik hayatın en önemli unsurlarındandı. Yaklaşık 30-40 km ara ile kervan yollarının güzergahları üzerine kurulan kervansaraylar, mimari özellikleri açısından da farklı bir anlayış, sanat ve kültürü temsil ederler. Türkiye Selçuklu kervansaraylarının kökenleri Büyük Selçuklu, Gazneli ve Karahanlı ribatlarıdır. Ancak yapı malzemeleri, mimari üslupları, plan ve tasarımları, sanatsal yaklaşım açısından kullanılan süs ve motifler daha farklı ve daha ileri bir düzeyi ifade eder. Batıya doğru ilerledikçe İran ve Arap motiflerine Bizans-Roma ve Ermeni kökenli bezek ve motifler de katılarak ve sonuçta o muhteşem Anadolu Türk-İslam mimarisi ortaya çıkmıştır.310 Selçuklu sultanları ve vezirleri tarafından 13. yüzyıl boyunca Anadolu’dan geçen ticaret ve kervan yolları üzerinde sıralanan kervansaraylara Sultan Hanı veya sadece Han adı verilmektedir. Selçuklu sultanlarının büyüklüğü, teşkilatlarının sağlamlığı ve kudretleri bu anıtlarla görülmektedir. Bu kervansaraylar Selçuklu mimarisinin en gösterişli eserleridir. Bunlar arasında küçük farklarla planları birbirine benzeyen dört kervansaray başta gelmektedir. Aksaray-Konya yolunda bulunan Sultan Han, Kayseri-Sivas yolunda bulunan Sultan Han, Nevşehir civarındaki Ağzıkara Han ve Konya-Afyon yolundaki İshaklı Han’dır.311 309 age., s. 58-60 310 Kenan Çetin, Selçuklu Medeniyeti Tarihi, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2011, s. 314 311 Aslanapa, Türk Ve İslam Sanatı III, s. 70 78 2. Moğol İstilalarından Sonra Anadolu’daki Mimari Eserlere Genel Bir Bakış Sivas’ın doğusunda Kösedağ’da (1243) Moğol ordusuna yenilen Selçuklular, Moğol kıyımı ve yağmasından sonra da sanatsal varlıklarını (1308) yılında tarih sahnesinden silininceye kadar, idari ve mali çöküntüye rağmen sürdürdüler. Moğol akınlarıyla Türkistan, Horasan, Azerbaycan, ve İran’dan gelen yeni Türk toplulukları ve ustaları Anadolu’da eski Türk geleneklerinin kültürünün tazelenerek yeniden canlanmasına yol açtı.312 İlk bakışta çelişkili bir durum gibi gözükse de Moğol korumalığı döneminde sanattaki yaratıcılıkta bir gelişme olmuş ve daha çok yapı ortaya konulmuştur.313 Yapı planları çoğunlukla Selçuklu özelliklerini yinelerken, özellikle cephe düzenlemesi ve süsleme özelliklerinde hızlı bir değişim izlenmektedir.314 Moğollar döneminde Anadolu’da çok sayıda türbe inşa edilmiştir. Türbelerin üzerindeki kitabelerde yazılanlara göre, (1250)’den önceki mezar yapılarının sahipleri, neredeyse istisnasız yerel yönetici sınıfı oluşturan kimselerdi. Bununla beraber Moğol istilasından sonra kendileri için türbe yapanların daha çok alt seviyede yöneticiler, askerler ve bilhassa kendilerini seyyid, şeyh, baba veya pir diye isimlendiren dini şahsiyetlerden oluştuğu görülmektedir.12. ve 13. Yüzyılın türbeleri çokgen olup daha çok sekiz köşeli idi. (1250)’den sonra kare ve yuvarlak yapı yaygın hale geldi. (1250)’den sonra kendisini gösteren diğer bir özellik ölçülerdeki değişimdir. (1250)’den önceki Anadolu-İslam mimarisinde süsleme motifleri az sayıdaki muhtemel geometrik desenler arasından seçilirdi ve bitkisel motifler nadiren kullanılırdı. 13. Yüzyılın sonuna doğru ise bitkisel bir temaya doğru bir değişim olmuştur.315 Moğolların imar alanındaki faaliyetleri esas itibariyle İslamiyeti kabul ettikleri devre rastlamaktadır.316 İlhanlı hanedanlığının kuruluşundan başlayarak 13. 312 Oney, agm., s. 808 313 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, E Yayınları, İstanbul 1979, s. 348 314 Nermin Şaman Doğan, ‘‘Bezemeye Bakış: Anadolu’da İlhanlı İzleri’’, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2003, C. 20, S. 1, s. 152 315 Ülkü Ü. Bates, ‘‘Moğol İstilasının Türk Mimarisine Etkisi’’, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 23, S. 1, 2014, s. 145 316 Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir Ve Mimarlık, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1977, s. 418 79 yüzyılın sonlarında tahta çıkan Gazan Han’a kadar İlhanlı hükümdarlarının değişik dini temayülleri sebebiyle İslam sanatı bakımından önemli bir faaliyet göze çarpmamaktadır. Önemli sanat faaliyetleri İslamiyet’i kabul eden Gazan Han’ın tahta çıkmasından sonra gerçekleşmiştir. İlhanlı hükümdarlarının eşleri ve Müslümanlığı benimsemiş diğer bazı kişiler tarafından yaptırılan çok sayıda eserin önemli bir kısmı Türkiye Selçuklu sanat muhiti içinde ele alınmaktadır. Gazan Han döneminde İslamlaşan İlhanlı yönetimi yoğun imar faaliyetlerine girişmiştir. Erzurum, Amasya, Tokat, Niğde şehirlerinde İlhanlı eserleri görülmektedir. Mimaride Büyük Selçuklu geleneğine sahip çıkan İlhanlılar, tasarım ve mimari ayrıntılarda, süslemede bu geleneği sürdürmüşlerdir.317 İlhanlıların ünlü veziri Sahip Şemseddin Cüveyni, Anadolu mimarisine katkı sağlayan en önemli yöneticilerden biridir. (1271) yılında inşa ettirilen ve Cüveyni Darülhadisi olarak da bilinen Sivas Çifte Minareli Medrese’den günümüze sadece taçkapı cephesi ulaşmıştır. Yapı, gerek plan şemasıyla gerekse taçkapı bezemeleriyle Orta Çağ Anadolu mimarlığının en anıtsal yapılarından biridir.318 Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nureddin Kırşehir’de bir medrese yaptırarak (1272) imar faaliyetlerine katılmıştır.319 Bunun yanı sıra Cacaoğlu Nureddin’in çok sayıda yapıyı inşa ve tamir ettirdiği bilinmektedir. Sultan Muhammed Olcaytu’nun eşi İlduş (Yıldız) Hatun tarafından (1308- 1309) yılında inşa ettirilen Amasya Darüşşifası gerek süslemeleri gerekse mimari kuruluşuyla Türkiye Selçuklu medrese geleneğinin anıtsal son örneği olarak değerlendirilmektedir.320 Niğde Hüdavent Hatun Kümbeti, IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın kızı Hüdavent Hatun tarafından (1312-13) yılında inşa ettirilmiştir. Asıl adı ‘‘Selçuk’’ olan ‘‘Hüdavent Hatun’’, İlhanlı sarayına gelin giden bir Selçuklu prensesidir. İlhanlıların Anadolu coğrafyasına tamamen hakim olduğu bir dönemde inşa edilen Hüdavent Hatun Kümbeti’nin mimari kuruluşunda, çok nadir görülen bir düzenleme uygulanırken, süslemede özellikle kabarık bitkisel motiflerle İlhanlı 317 A. Engin Beksaç, Ahmet Vefa Çobanoğlu, ‘‘İlhanlılar (Sanat)’’, DİA, C. 22, İstanbul 2000, s. 105 318 Doğan Kuban, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, YKY, İstanbul 2008, s. 202-203 319 Oktay Aslanapa, Türk Sanatı II, MEB, İstanbul 1973, s. 91 320 A. E. Beksaç, A. V. Çobanoğlu, agm., s. 106 80 eserlerinde sıkça rastlanan kompozisyonlar edilmiş; kartal, siren, aslan ve insan figürleriyle Selçukluların ve İslamiyet öncesi dönemin figürleri yansıtılmıştır.321 13. yüzyılın başından itibaren, Moğol baskısından kaçan Türkmen toplulukları, İç Asya’dan batıya doğru göç etmeye başlamıştır. Bu göç dalgası içinde çok çeşitli inanışları olan tarikat mensupları da yer almıştır. İlhanlılar, İslamiyeti kabul ettikten sonra tarikat mensuplarıyla yakınlaşmışlar ve çok sayıda tarikat yapıları inşa etmişlerdir. Birbiri ardına inşa edilmiş tarikat yapılarının çok sayıda olması, Anadolu’nun 13. yüzyıl ortalarından itibaren sürekli değişen sosyal yapısına, dolaylı olarak da dönemin siyasi durumuna ışık tutmaktadır. Bilindiği gibi 13.yy ortalarından itibaren Anadolu’ya Moğol akınları olmuş, halk arasında moral çöküntüsü başlamış ve kitleler şeyh ve dervişlerin etrafında toplanarak yeni ümitler aramışlardır. Tokat ve çevresinin ticaret yollarının kesişim noktasında bulunuyor olması ve bu yörenin yerleşmeye müsait tarım alanlarını barındırması, bu göç dalgalarından büyük oranda etkilenmesine neden olmuş ve yörede değişik nitelik ve nicelikte zaviyeler oluşmasına yol açmıştır. Bu tarikat yapılarına Abdullah bin Muhyi Zaviyesi’ni örnek verebiliriz.322 Niğde Sungur Ağa Cami ve Türbesi, Niğde emiri Sungur Ağa tarafından inşa ettirilmiştir. Hakkında çok fazla bilgiye sahip olmadığımız Sungur Ağa, Anadolu’daki İlhanlı kuvvetlerini artırmak ve bozulan asayişi düzeltmek için Niğde’ye gönderilmiştir. Taçkapının iki yanından yükselen çifte minareler, Anadolu Selçuklu mimarisinde ilk olarak Konya Sahip Ata Cami’nde (1258) yılında uygulanmıştır. Bunu Sivas Çifte Minareli Medrese (1271), Sivas Gök Medrese (1271) ve Erzurum Çifte Minareli Medrese (13.yy sonu) takip etmiştir.323 Kayseri Hacı Kılıç Camisi Moğol istilasından sonra, II. Keykavus döneminde, (1249-1250) yılında Ebu el-Kasım tarafından yaptırılan bir camidir. Caminin yarısı tümüyle yok olduğu için boyutu belli değildir. Diğer bir eser ise Bünyan Ulu Cami’sidir. Yaptıranın adı ve tarihi kırık kitabeden kesin olarak saptanamamakla birlikte (1256) tarihli olduğu, bezemesinin analize edilmesiyle 321 agm., s. 107 322 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Kitabeler, Ankara 1927, s. 18 323 Hüdavendigar Akmaydalı, ‘‘ Niğde Sungur Bey Camii’’, Vakıflar Dergisi, S. 19, Ankara 1985, s. 151 81 saptanmıştır.324 Moğol idaresinin güçlü idarecisi Pervane Muineddin Süleyman tarafından (1267-68) tarihinde yaptırılan Sinop Ulu Camisi, Selçuklu çağına ilişkin özgün bir ayrıntı barındırmamaktadır. Moğol valisi Seyfeddin Turumtay tarafından yaptırılan Amasya Gökmedrese Camisi, kendinden önce yapılan hiçbir camide olmayan ve ancak erken Osmanlı fütüvvet camilerinin girişleriyle karşılaştırılabilecek bir plan düzeni vardır.325 Büyük emir Celaleddin Karatay tarafından (1251-52) yaptırılan Konya Karatay Medresesi, döneminin en itinalı yapılarından biridir. Karatay Medresesi’ne ün kazandıran bir özellik giriş cephesi taşoyma bezemesidir. Bu cephedeki giriş kapısı birçok Selçuklu taçkapısına göre daha katı bir geometri ile tasarlanmıştır.326 Karatay Medresesi gibi bazı odaları yıkılmış olarak çağımıza gelebilen Konya İnceminareli Medrese, II. Keykavus’un veziri Sahip Ata Fahreddin Ali’nin birinci vezaretinde (1260-72) yapıldığı tahmin edilmektedir.327 (1272-73) yılında yaptırılan Cacabey Medresesi, Kırşehir’in Moğol idaresindeki valisi Nureddin Cacabey tarafından yaptırılan kapalı medreseler içinde karmaşık işlevli, iki katlı ve plan tasarımı açısından ortaçağın gelişmiş mimari tasarım örneklerinden biridir.328Diğer bir medrese, Yakuboğlu Yusuf adlı biri tarafından yaptırılan Çay Taşmedrese’dir (1278-79). 329 Bir diğer medrese ise Fahreddin Sahip Ata tarafından (1268’de) yaptırılan Kayseri Sahibiye Medresesi’dir.330 Vezir Sahip Ata Fahreddin Ali tarafından yaptırılan (1271) Sivas Gökmedrese, en görkemli Selçuklu eserlerinden birisidir.331 Medrese açık avlulu ve iki katlı olarak tasarlanmış, avlunun güney ve kuzeyine revaklar yerleştirilmiştir. Zemin kat mermer ve kalker taşından olup sadece minareleri üst yarıda tuğladandır.332 Taçkapının iki yanındaki köşe sütunlarının üstündeki yazıtlarda mimarın adı güneyde ‘‘Amel-i Üstad’’, kuzeyde ‘‘Kaluyanü’l324 Kuban, age., s. 148-149 325 age., s. 154 326 age., s. 178 327 age., s. 180 328 age., s. 183 329 age., s. 184 330 age., s. 193 331 Zafer Bayburtluoğlu, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1993, s. 102 332 Orhan Cezmi Tuncer, Sivas Gök Medrese, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2008, s. 36 82 Konevi’’ biçiminde belirtilmektedir.333 Selçuklu çağının plan açısından belkide ideal şemaya en yakın medreselerinden Sivas Buruciye Medresesi, Moğol idaresinde çalışan İranlı Muzaffer Burucirdi tarafından yaptırılmıştır.334 İlhanlı veziri Şemseddin Cüveyni’nin (1271-72’de) yaptırdığı Çifte Minareli Medrese Selçuklu sanatının tarihi açısından aydınlatıcı bir yapıdır. Bu eser Moğol idaresinin Müslüman olmadığı halde medrese yapımını açıkça desteklediğini göstermesi açısından önemlidir.335 Vezir Cüveyni, eserini Keykavus Şifahanesi’nin hemen karşısına yaptırmıştır. En prestijli Selçuklu yapılarından birinin karşısına yaptırmış olması, Moğolun gücünü göstermek amacıyla olabilir. Giriş cephesinin arkasındaki yapı tümüyle yıkılmıştır. Türkiye’deki çifte minareli medreseler içinde cephesinde en zengin taşoyma bezemesi olan medresedir. Diğer bir eser ise Erzurum Çifte Minareli (Hatuniye) Medresesi’dir. Bu yapı ile çeşitli yönlerden benzerlik gösteren Türkiye Selçuklu medreselerinin büyük bir kısmını (1270) yılı dolaylarına tarihlendiği görülmektedir. Çifte Minareli Medrese’nin de aynı tarihlerde inşa edildiği kabul edilebilir.336 Bir diğer eser Tokat Gökmedrese’dir. Selçuklu döneminin iki katlı birkaç medreselerinden biri olan Tokat’taki Gökmedrese’nin Muineddin Pervane tarafından yaptırıldığı bilinmektedir.337 Moğolların Anadolu’yu işgalinden sonra yapılan eserlerden bazıları şunlarır; II. İzzeddin Keykavus (1246-1249) zamanında Konya-Akşehir yolu üzerinde, Emir Camedar Esedü’d-Din Ruz-Apa tarafından yaptırılan Horozlu Han, II. İzzeddin Keykavus zamanında Kayseri-Aksaray yolu üzerinde inşa edilmiş olan Sarı Han, Eğirdir-Denizli yolu üzerinde bulunan ve (1253-1254) yılında Vali Seyfeddin Karasungur bin Abdullah tarafından yaptırılmış olan Akhan, III. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında Boyabat-Vezirköprü arasında, Muineddin Süleyman Pervane tarafından (1266) yılında yaptırılmış olan Durak Han, Kırşehir-Aksaray yolu üzerinde, (1268) yılında vezir Nureddin Caca Bey tarafından yaptırılmış olan 333 Bayburtluoğlu, Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, s. 102 334 Kuban, age., s. 201 335 age., s. 202 336 age., s. 211 337 age., s. 212 83 Kesikköprü Hanı ve bunlara ek olarak Akşehir-Afyon yolu üzerinde, (1278-1279) yılında Ebu Mücahit bin Yusuf bin Yakup tarafından yaptırılan Çay Han gibi.338 Bütün bunlardan farklı olarak Zafer Bayburtluoğlu’nun tespitleri ve görüşleri dikkat çekicidir. Ona göre; Moğollar başlangıçta Anadolu’ya yerleşmek için değil haraca bağlamak için gelmişlerdir. Bu amaç doğrultusunda geldikleri için yakıp yıkmışlardır. Sonraları ise Anadolu’da bulunan Moğol valilerinin İslamı kabul etmeleri ve Anadolulaşmaları neticesinde yapılaşmaya katkıda bulunmuşlardır. Fakat değişen sadece yapı yaptıranlar olmuş, değişim ve farklılaşmalar yapılara yansımamıştır. Moğollar getirdikleri bütün olumsuzluklara rağmen Anadolulaşarak, Anadolu geleneğinde yapı yaptırmaları ve onartmaları ise kabul edilen bir gerçektir.339 3. Moğolların Anadolu’daki Kültür ve Sanat Hayatına Etkileri 13. asrın ilk çeyreğinde Moğollar’ın Yakın-Doğu’da gözükmeleriyle birlikte İran ve Horasan’dan kaçan birçok sufi ve Türkmen dervişleri Anadolu’ya geldi. Bunun sonucu olarak da ülke kültürel anlamda bir hareketlilik yaşamaya başladı ve özellikle tasavvufi manada birçok büyük ulemanın yetişip eserler vermesine yol açtı. Çok sayıda göçebe unsurunun da gelmesi sonucu önceleri kent kültürünün ve hayat tarzının hakim olduğu Selçuklu ülkesinde kırsal kesim ağır basmaya onların inançları topluma hakim olmaya başlamıştı.340 Temellerini Mevlana Celaleddin’in attığı ve özellikle yüksek tabakaya hitap eden Mevlevilik de bu zamanlarda gelişmeye başlamıştı. Mevlevilik, o günün şartları içinde geniş tefekkür ve hoş görüye sahip olarak Selçuklu kent çevresini ve özellikle yönetici kesimi cezbetmişti. Mevleviliğin temelinde mücadele anlayışı yoktu. Onlara göre bir topluluğu veya ülkeyi bir düşman istila ettiyse bu Allah’ın böyle takdir etmesindendi. Mücadele yerine boyun eğip tevekkül etmek gerekiyordu. 13. asrın sonlarında Selçuklu-Moğol idaresinin zayıflaması sonucu Mevlevilik de önemli ölçüde güç kaybetmişti. Bu zamanda Anadolu’nun kültürel yapısını etkileyen yeni 338 Kenan Çetin, age., s. 319 339 Zafer Bayburtluoğlu, ‘‘Anadolu Selçuklu Mimarlığı/Sanatı Ve Moğol/İlhanlı Sorunsalı’’, VI. Ortaçağ Ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları Ve Sanat Tarihi Sempozyum Bildirileri, Kayseri 2002, s. 5-6 340 İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1995, s. 426 84 zümreler ile düşünce akımları hız kazanmıştı. Bu akımların başında da Rufailik, Bektaşilik ve hatta Babailik gelmekteydi.341 Moğol devri Selçuklu toplumunda Türkler açısından en önemli kültür olayı, (1278’de) Konya’nın ele geçirilmesinden sonra Karamanoğulları önderliğindeki Türkmenler’in kendi ana dilleri olan Türkçe’yi resmi dil ilan etmeleridir. Her ne kadar Selçuklu devrinde Anadolu’da Türkçe yazılmış bir eser elimize geçmemişse de bu kararın ilerdeki dönemlerde etkisi büyük olmuş, beylikler ve Osmanlılar döneminde Türkçe’nin resmi bir dil olmasının temelleri atılmıştır. Türkmenler’in kendi dillerine sahip çıkmaları milli şuurlarının da uyanmakta olduğunun bir göstergesidir. Bunda Moğol tahakkümünün yanında İlhanlılar devrinde Türkçe’nin kullanılmasının büyük rolü vardır.342 Hülagu, İran ve Irak’ı zapt edip ve Azerbaycan’da yeni bir devlet kurduktan sonra müneccimliğe olan merakı sebebiyle Meraga’da bir rasathane inşa ettirerek başına devrin ünlü alimlerinden Nasireddin Tusi’yi getirmiştir. Ayrıca büyük bir kütüphane yaptırarak burası için vakıflar kurmuştu. Tusi yanına aldığı diğer bilim adamlarıyla çalışmalara başladı ve astronominin yanına matematik, kimya, tıp, siyaset ve felsefe alanında dersler vererek ilerde ünlü olacak birçok bilim adamı yetiştirdiler. Selçuklu devrinin ünlü mutasavvıf ve alimi Şeyh Sadreddin Konevi ile Nasireddin Tusi arasında karşılıklı mektuplaşmalar, fikir alış verişleri ve müzakereler yapılmıştır. Bu da gösteriyor ki iki taraf arasında küçümsenmeyecek derece de ilmi sahada münasebetler yaşanmıştır. Bunların dışında belkide en önemli etkileşim tarih alanında yaşanmıştır. Gerçektende İlhanlılar çağında tarihçilik yazımı büyük bir gelişme göstermiştir. Cüveyni’nin ‘‘Cihan-guşası’’, ‘‘Vassaf’ın Tarihi’’, Reşidüddin’in ‘‘Camiü’t-Tevarihi’’, Kaşani’nin ‘‘Tarih-i Olcaytu’su’’ ve Hamdullah Kazvini’nin ‘‘Tarih-i Güzide’si’’ gibi eserler bu zamanda ortaya çıkmıştır.343 Moğollar’ın İslamiyeti kabul etmeleriyle birlikte Türk toplumundan kültür sahasında pek çok şey aldığı şüphesizdir. Bu durumu en iyi açıklayacak örnek onların Türkleşip kaynaşmalarıdır. Bunun yanında Selçuklu toplumunun Moğol geleneği ve yaşayışından bir şeyler aldığına dair kaynaklarda bir işaret yoktur. 341 agt., s. 428 342 agt., s. 434 343 agt., s. 436 85 Moğollar’a ait özel günlerin, bayramların, cülus merasimlerinin, evlenme adetlerinin, yemeklerinin, ölü gömme merasimlerinin Selçuklu veya diğer bir Türk toplumunda da yaşandığına dair bir örneğe rastlanmamıştır. Fakat bunların yanı sıra idari ve mali sahalarda bazı Moğol terimleri Selçuklu ve onun halefi olan Türk devletlerinde kullanılmıştır.344 13. yüzyılda Moğol istilasıyla birlikte Anadolu’ya doğru yapılan göçlerin öneminden daha önce bahsetmiştik. İstila ile birlikte bu topluluklar, Türkistan kültür ve inançlarını seleflerinden daha yoğun bir şekilde Anadolu’ya taşımışlardır. Steplerdeki şaman inancının temel kavramlarından biri olan ateş ve ocak kültü bu süreçte Anadolu’da yaygınlık kazanmıştır. Şaman inancının izlerini aynen taşıyan bu kavramın Anadolu’ya yaygınlaşmasında ve taşınmasında en etkin rol Moğollar’a aittir. Selçuklu dönemi ve öncesinde Anadolu’ya gelen Türk boyları bir süre İslam topraklarında iskan ettikten, İslam’ı tamamen tanıyarak hazmettikten sonra Anadolu’ya gelmişlerdi. Ancak Moğol istilasında bu muhaceret daha hızlı olmuş, şaman inancının birçok ritüelleri İslam’ı yeni kabul etmiş Türkmenler ile Anadolu’ya taşınmıştı. Daha önceki göçlerde eski inanç kalıntıları nispeten az iken Moğol istilasıyla gelen kitlelerde daha yoğun olarak bulunuyordu.345 Anadolu’da Orta Asya kaynaklı inanç ve dini kutsiyetlerin ağırlıklı olarak Moğol tahakkümü döneminde geldiğinin bir delili de Anadolu bilim ve düşünce hayatında görülür. Moğol istilası öncesinde Anadolu’da akli ve tabii bilimler büyük bir ağırlığa sahipken 13. asrın ilk çeyreğinden itibaren çok sayıda mutasavvıf ve dervişlerin Moğol istilası önünden kaçarak Anadolu’ya sığınmalarıyla buradaki fikri dengeyi tasavvufi ilimler lehine çevirmişlerdir.346 11. yüzyıldan itibaren Anadolu’da varlığı bilinen ateş ve ocak kültü Moğol istilasıyla beraber özellikle 13. asırda Anadolu’da yoğun olarak görülmüştür. Anadolu halkında eski inanç ve kültürlerinden kalma ama zamanla üzeri küllenmiş olan ateş ve ocak kültü, bölgenin Moğol tahakkümü altına girmesiyle beraber yeniden canlanmıştır. Bu canlanmada sadece Moğollar’ın değil, İslam mistisizmini 344 agt., s. 439 345 Mustafa Akkuş, ‘‘Ateş Ve Ocak Kültünün Anadolu’da Yaygınlaşmasında Moğolların Etkisi’’, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S. 68, 2013, s. 20 346 agm., s. 20 86 bölgeye yaymaya çalışan tasavvufi grupların da etkisi olduğu görülmektedir. Özellikle Kalenderi gruplar, zikirlerinde bunu kullanarak bu eski geleneği canlandırmışlardır.347 Anadolu’da var olan ateş ve ocak kültünün günümüze kadar gelmesinde ve ocak kavramının hala varlığını devam ettirmesinde Moğolların rolü büyüktür. Bu kültün Moğol tahakkümündeki Anadolu’nun her bir köşesine yayılıp yerleşmesinde tasavvufi zümrelerin önemli etkisi olduğu görülmektedir. Tasavvufi zümreler içerisindeki en büyük pay kalenderi grupların, özellikle de Rufailerindir. Rufailer, Moğollar’ın desteğiyle Anadolu’nun her bölgesinde yerleşmişler ve ayinlerinde ateşi ustalıkla kullanmalarıyla halkın dikkatini çekmişlerdir.348 Bugün Anadolu’nun pek çok yerinde düğün, bayram vs. zamanlarında, yakılan ateşlerin üstünden atlamak, çevresinde raksetmek, dönmek şeklinde görülen sinsin oyunu da, eski ateş ayinlerinin mahiyetini kaybetmiş ve folklora yerleşmiş bir şeklinden başka bir şey değildir. Anadolu’da Sünni halk arasında bile ateş kültünü yansıtan bu gibi uygulamalar, Kızılbaş Türkler ve Kürtlerde daha belirgin ve aslına daha yakın şekliyle uygulandığı görülmektedir.349 Moğollar’da ateşin yanında tütsünün de arındırıcı bir değeri vardı.350 Eski Türkler’de ve Moğollar’da hastaları iyileştirmede ve tütsüde yoğun olarak şamanlar tarafından kullanılan ateş kavramı günümüzde ocak sahibi olan alevi dedeleri tarafından aynı şekilde kullanılmaktadır.351 Moğollar yoluyla tevarüs eden bu uygulama onlardan sonra Anadolu’da sık sık görülmüş, günümüze kadar AleviBektaşi ocakları vasıtasıyla gelmiştir. Hastalıklarla mücadele de ateşin rolü büyüktür. Başkurtlar ve Kazaklar ateşle tutuşturulmuş bir yağlı paçavrayı hastanın etrafında dolaştırarak onu iyi etmeye çalışırlar. Buna ‘‘alaslama’’ denilmektedir. Bu halen Anadolu’da ‘‘alazlama’’ şeklinde telaffuz edilir.352 347 agm., s. 21 348 agm., s. 22 349 Ahmet Yaşar Ocak, Alevi Ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s. 249-251 350 Jean Paul Roux, Türklerin Ve Moğolların Eski Dini, Çev. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2002, s. 235 351 Ali Yaman, ‘‘Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam Ve Tarihsel Arka Plan’’, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, 2011, S. 60, s. 57 352 Abdulkadir İnan, Tarihte Ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara 1986, s. 68 87 Şaman inancında ocak kültü ile ateş kültü birbirinden ayırt edilmez. Aynı zamanda ocak kültü atalar kültüyle bağlıdır. Ocağın ilk ata tarafından yakılmış olması dolayısıyla ailenin sembolü kabul edilir.353 Aynı telakki bugün Anadolu’da hem Sünni hem Alevi topluluklarda mevcuttur. Bir evde ocağın devamlı yanması, o ailenin saadet ve sürekliliğine işaret sayılmıştır.354 Anadolu’da tarikatlar ile meydana gelen ve fikir hayatına etki eden unsurlardan birisi de Ahilik’tir. Ahilik 13. yüzyılın ortalarında Ahi Evren Şeyh Nasırü’d-Din Ebü’l-Hakayık Mahmud bin Ahmed el-Hoyi tarafından kurulmuştur.355 Ahiliğin kurulmasında en önemli neden Malazgirt savaşından 150 yıl sonra doğudan Anadolu’ya ikinci göçle gelen büyük çoğunluğu şehirli, esnaf, sanatkar ve tüccar olan Türklerdir. Ticaret ve sanat alanında çok iyi olan bu Türkler, Anadolu’nun ekonomik ve sosyal yaşantısını ve yapısını değiştirdiler. Moğol saldırısıyla başlayıp yıllarca süren bu göçler nedeniyle Anadolu’da parlak bir sanat ve ticaret hayatı başladı ve Türk halkının şehirlere yerleşmesi hızlandı. Bu göçlerle gelenler hem yerli Bizans halkına, esnaf ve sanatkarına, hem de Moğol tehlikesine karşı örgütlenip halkı gerektiğinde savaşa hazır duruma getirmek zorundaydılar.356 Siyasi boyutu da bulunan Ahilik teşkilatı, II. Gıyaseddin Keyhüsrev’e karşı siyasi bir tavır alırken, Mevlana ve çevresi Sultan’ın paralelinde bir siyasi tutum izlemiştir. Moğollar’ın Anadolu’yu işgalleri sırasında siyasi ihtilaf büyük boyutlar kazanmıştır. Ahiler ve Türkmenler Moğollar’a karşı savaşırken Mevlana ve çevresi Moğol iktidarını desteklemiştir.357 4. Anadolu Selçukluları Devri Düşünce Hayatı ve Moğolların Etkisi Anadolu Selçukluları’nın siyasal tarihleri, kısmen de sosyo-ekonomik yapıları oldukça iyi incelenmiş olmasına rağmen, bilim ve düşünce hayatı bakımından incelemeler yoğun olmamıştır. Esasen Türkiye Selçuklu dönemi zaten 13. yüzyıl başlarına kadar uğraştığı sosyal ve siyasal olaylar sebebiyle kökleşmiş ve istikrarlı bir yapı kazanmış değildi. Devletin II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde kısa sürede 353 age., s. 68 354 Mustafa Akkuş, agm., s. 27 355 Mikail Bayram, Ahi Evren Ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu, Konya 1991, s. 30 356 Hasan Sav, 1240-1256 Yılları Arasında Anadolu Selçuklu-Moğol İlişkileri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 1999, s. 102 357 agt., s. 103 88 hızlı bir şekilde istikrarsızlığa doğru kayması ve arkasından Moğol boyunduruğuna girmesi bunu gösterir.358 Türkiye Selçuklu hükümdarları ve maiyetlerindeki beyleri, ülkelerinin fikri ve kültürel alanda gelişmesi için şehirlerini her bakımdan bir cazibe merkezi haline getirmek için çok uğraşmışlardır. Onlar Türk, Arap ve Fars kökenli alimleri, mutasavvıfları, şair ve edipleri etrafına toplamak ve onlara eserler yazdırmak için her türlü imkanı hazırlıyorlardı. İran ve Arap memleketlerinden getirilen şahsiyetlerin başta Konya olmak üzere Kayseri, Kırşehir, Tokat, Sivas gibi muhtelif yerlere yerleştirdikleri görülmektedir.359 Tokat ve Malatya’nın Danişmendliler zamanında iki önemli ilim ve fikir merkezi haline gelmesi, Selçuklular döneminde bu iki şehrin şehzadelerin eğitim ve tahsil yeri olmasında etkili olmuştur. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, oğullarından I. İzzeddin Keykavus’u Malatya’ya, I. Alaeddin Keykabat’ı ise Tokat’a tahsil ve eğitim için göndermiştir. I.Alaeddin Keykubat, sultanlığı döneminde Anadolu’da Türkmencilik mefkuresini hakim kılmaya çalışarak yüksek memurluklara Türk asıllı kimseleri atamıştır. Hatta bu dönemde Türkmen şeyhler, ilim ve fikir adamları himaye edilmiş, Ahi teşkilatı bütün Anadolu’ya yayılmıştı. Ancak Moğol istilası ile birlikte Tokat ve Malatya’nın ilmi ve fikri bakımdan sahip oldukları bu özelliklerini kaybederken, dönemin ünlü bazı filozoflarının, müderrislerinin ve alimlerinin toplanmaya başladığı başkent Konya’da bu açıdan bir canlanma olduğu dikkat çekmektedir.360 Nitekim bu dönemde Kadı Siraceddin-i Urmevi, mantık ve felsefe ile ilgili çalışmalarıyla Kadı İzzeddin-i Urmevi ve Şeyh Sadreddin-i Konevi ile zahir ve batın ilimlerinde zirveye ulaşan Mevlana Celaleddin-i Rumi Konya’da bulunan önemli alimlerdendi. Bu dönemde yani I. Alaeddin Keykubat’ın cülusuna kadar olan zamanda yazılan eserlerin en belirgin özelliklerinden biri çoğunlukla yerli olması, bir diğeri de felsefe ile tabii bilimlere ait eserlerin dini ve tasavvufi eserlere nazaran daha çok olmasıdır. I. Alaeddin Keykubad’ın cülusundan sonraki dönemde, Anadolu 358 Ahmet Yaşar Ocak, ‘‘Selçuklular Ve Beylikler Devrinde Düşünce’’, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C.4, Ankara 2002, s. 503 359 agm., s. 504 360 Ahmet Kartal, ‘‘Anadolu Selçuklu Devleti Döneminde Dil Ve Edebiyat’’, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1, İstanbul 2008, s. 105 89 Selçukluları zamanındaki bu ilmi ve fikri gelişme Moğol istilasının etkisiyle, özelliklede Moğollar’ın (1243) yılında Selçuklu devletini hakimiyetleri altına almalarından sonra, tedricen zayıflarken, dini-tasavvufi düşünce ön plana çıkıp gelişmeye başlamıştır. Bunun sebebi ise 13. asrın ilk çeyreğinden itibaren çok sayıda mutasavvıf ve sufi, Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya gelmiş ve Anadolu’daki fikri hayatın tasavvuf lehine gelişmesine neden olmuşlardır. Bunda Moğol iktidarının Anadolu halkı üzerinde yarattığı fikri ve siyasi baskı ile gerçekleştirdiği acımasız katliamlar neticesinde çaresizliğe ve umutsuzluğa düşen halk için umut ve huzur kaynağı olan tekke ve zaviyelere rağbetin artması da etkili olmuştur.361 Ayrıca Moğollar’ın Anadolu’da gerçekleştirdikleri bu katliam ve zulümlerden dolayı birçok münevver, kültürlü ve bilge kişiler ya öldürülmüş, ya da Anadolu’yu terk etmişlerdir. Bunun bir sonucu olarak da Anadolu’daki ilmi faaliyetler olumsuz yönde etkilenmiştir.362 Bu devirde Anadolu’da çoğunluğu Farsça olmak üzere Arapça ve Türkçe yazılan dini-tasavvufi-ahlaki mensur eserlerin sayısında bir artış olmuştur.363 Türkiye Selçukluları döneminde yazılan ilk eserler kronolojik bir sıraya sokulacak olursa Malazgirt Zaferi’nden sonraki 150 yıllık süreçte müspet ilimlere ve felsefeye ilgi duyulduğunu ve alimlerin de devlet adamlarınca kollandığı görülmektedir. Buna bağlı olarak Anadolu’da ilk te’lif edilen eserin İbnü’l-Kemal İlyas b. Ahmet tarafından yazılarak Danişmendoğlu Melik Ahmet Gazi’ye sunduğu ‘‘Keşf’ül-Akabe’’ adlı eseri görmekteyiz.364 Anadolu’da eğitim-öğretim, İslam dünyasının diğer coğrafyalarında olduğu gibi genellikle medreselerde yapılırdı. Danişmentliler zamanında başlayan ilmi çalışmalar, Türkiye Selçukluları zamanında zirveye ulaşmıştır. O dönemde bir ilim ve kültür şehri olan Sivas’taki medreselerde, Türkiye Selçukluları’nın ileri gelen bir çok devlet adamı yetişmiştir.Türklerin ilim adamlarına olan hürmetini duyan alimler, Maveraünnehir, İran, Mısır, Suriye ve diğer bölgelerden kalkıp Anadolu’ya gelmişlerdir. Türkistan ile Anadolu arasındaki kültür köprüsünün en önemli ayağını 361 agm., s. 105-108 362 Mikail Bayram, Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler, Kömen Yayınları, Konya 2004, s. 134 363 Ahmet Kartal, agm., s. 109 364 Abdullah Kaya, ‘‘Selçuklular Dönemi Sivas’ta İlmi Hayat Ve İlim Adamları’’, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. I, S. 2, 2008, s. 216 90 oluşturan Sivas, Moğol baskılarından kaçan birçok aliminde ilk ikametgah yerlerinden biri olmuştur. Sivas’a gelen alimler, Farsça ve Arapça birçok eser kaleme alarak bu bölgede ilmi ve fikri hareketlerin canlanmasına, kültür ve medeniyetin de gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.365 Tahsil hayatının sürdüğü medreseler, Nizamü’l-Mülk tarafından kurumlaştırılmıştır.366 Medreselerde eğitim, sultan veya vezir tarafından sonbaharda başlardı. Gerek yapı gerekse teşkilat bakımından Büyük Selçuklu Medreselerini örnek alan Türkiye Selçukluları, Osmanlılara da örnek teşkil edecek medreseler inşa etmiştir. Ortaçağ İslam dünyasındaki medreselerde eğitim iki kısma ayrılırdı. Birinci kısımda matematik, astronomi, geometri, fizik, tıp, gramer ve felsefe tahsil edilirken; ikincisinde usul, fıkıh, hadis, tefsir, kelam gibi dersler verilirdi.367 Anadolu’ya gelip yerleşen Türkler, orada sadece han, hamam, kervansaray, köprü, medrese, gözlemevi ve hastane yapmamışlar; bir taraftan da bunların temelini oluşturan bilimsel faaliyetlerde bulunmuşlardır. Kendilerinden önce müspet bilimlerle ilgili çalışmalardan yararlanmak suretiyle, Anadolu Selçukluları matematik, astronomi, fizik, kimya ve tıpla ilgili çalışmalar yapmışlardır.368 Ayrıca buralarda filoloji ve edebiyat gibi ilimler de müfredat programı içinde yer almaktaydı.369 Selçuklular Anadolu’ya gelmeden önce, Arapçayı bilimsel eserlerinde yazı dili olarak Farsçayı’da edebi dil olarak kullanmışlardır. Her ne kadar Selçuklular ve diğer Türk devletleri saray çevrelerinde ve resmi yazışmalarında Fars dilini kullanmışlarsa da, İslam dünyasından gelen bilimsel eserlerin Arapça kaleme alınması alışkanlığına uygun olarak, bilimsel eserlerini daha çok Arapça yazmaya devam etmişlerdir. Bunun sebebi ise Selçuklu Devleti’nin, İslam dinini ve kendi kültürleri içinde mecz ettikleri İslam kültürünü benimsemişlerdir. Bu dönemde bilimsel faaliyetlerin yürütüldüğü kültür merkezleri arasında Sivas, Tokat, Amasya, 365 agm., s. 217 366 Seyfullah Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, Şema Yayınevi, İstanbul 2006, s. 616 367 Kaya, ‘‘Sivas’ta İlmi Hayat Ve İlim Adamları’’, s. 219 368 Esin Kahya, ‘‘Türkiye Selçuklularında Ve Anadolu Beyliklerinde Bilimsel Çalışmalar’’, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 4, Ankara 2002, s. 522 369 Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1991, s. 175 91 Diyarbakır, Mardin, Konya, Kayseri zikredilebilir. Bu dönemin bilim adamları, İbn Sina, Beyruni, Farabi ve Gazali gibi şahsiyetlerin eselerini esas almışlardır.370 Türkiye Selçukluları da Büyük Selçuklu Devleti’nde olduğu gibi eğitim ve öğretime büyük önem vermişlerdir. Bu coğrafyada yer-yurt tutan Türkler (1071)’den itibaren öncelikli olarak Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde medreseler yaptırmışlardır ve bugün bunların bir kısmı hala ayaktadır. Selçukluların zayıflayıp yıkılmasından sonra onların devamı olarak kurulan beylikler döneminde de birçok medreseler kurulmuştur. Daha sonra bu medreseler gerek mimari gerekse eğitim sistemi olarak Osmanlı medreselerine öncülük etmiştir. Yüksekokul olarak kurulan medreseler Selçuklular tarafından daha çok devlet memurları, elçiler, hakimler yetiştirmek üzere kurulmuş olan eğitim kurumları idi. Başlangıçta hadis, fıkıh, tefsir gibi dini bilimlere ağırlık verilen medreselerde, daha sonraları tıp ve astronomi ile ilgili eğitimlere de başlamıştı.371 Türkiye Selçukluları’nın 11. yüzyılda idarelerinde olan yerlerde medreselere rastlanmamaktadır. Türkiye Selçukluları tarafından kurulan medresele,r genellikle 12. ve 13. Yüzyıllarda yapılmıştır. Bunun sebebi ise Selçukluların o dönemlerde daha çok Haçlı seferleriyle uğraşmalarındandır. Sürekli olarak savaş halinde olan Selçuklular imar işleriyle pek ilgilenememişlerdir. Anadolu’da 12. yüzyılda yapılan medreselerin bir kısmı, Selçuklular Haçlı seferiyle uğraşırken, nispeten daha rahat bir konumda olan Danişmendler tarafından yaptırılmıştır.372 Türkiye Selçukluların yaptırmış olduğu medreselerden biri, meşhur Hunat Hatun Medresesi’dir. Bu yapı sadece medrese olmayıp, Selçukluların yaptığı az sayıda külliyelerden biridir. Çok bilinen Selçuklu medreselerinden birisi de Konya’daki Karatay Medresesi’dir. Medrese Celaleddin Karatay b. Abdullah tarafından yaptırılmıştır (1251). Konya’da bulunan bir diğer önemli medrese de Sırçalı Medresesi’dir. Bu medresenin II. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında yaptırıldığı anlaşılmaktadır (1242). Selçukluların belli başlı medreselerinden biri de günümüzde Çorum iline bağlı Alaca ilçesinin Mahmudiye köyü yakınlarında bulunan 370 Esin Kahya, agm., s. 523 371 agm., s. 523 372 agm., s. 524 92 Kalehisar Medresesi’dir. Kesin tarihi bilinmemekle birlikte 13. yüzyılın ilk yarısı olarak tarihlenmektedir.373 Türkiye Selçukluları’nın en önemli ekonomik merkezlerinden birisi olan Sivas, ilim hayatı bakımından da Konya ile rekabet edecek bir seviyeye gelmişti. Zamanın önemli medreselerine sahipti. 13. asrın ikinci yarısından önce mevcut olan medreselerin bir kısmını Sahib Fahreddin Ali’nin vakfiyesinden öğreniyoruz.374 Ancak bahsedilen medreselerin, 17. asırda bile mevcudiyetini muhafaza edemediği görülmektedir. Zamanımıza kadar gelen üç büyük medrese vardır ki, bunlar aynı tarihlerde inşa edilmiş olan Gök Medrese, Çifte Minare ve Buruciye medreseleridir. Selçuk mimarisinin en kıymetli eserlerinden olan Gök Medrese, Sahib Fahreddin Ali tarafından inşa ettirilmiştir. Çifte Minare Medresesi, İlhanlı imparatorluğunun büyük veziri Sahib Şemseddin Cüveyni tarafından inşa edilmiş olup maalesef çok tahribe uğramıştır. Büyük bir kıymete haiz olan bu medrese harap olması nedeniyle, (1882’de) ilk olarak hastane daha sonrada mektep haline sokulmuştur. Selçuk ricalinden Muzaffereddin Burucerdi tarafından inşa edilen Buruciye Medresesi de tarihi kıymeti olan Selçuklu eserlerindendir.375 Tokat’ta da Sivas’taki ile aynı adı taşıyan Gök Medrese bulunmaktadır. Medrese rivayete göre Selçuklu veziri Muineddin Süleyman Pervane tarafından yaptırılmıştır. Mimari özellikler olarak Sivas’taki Gök Medrese’ye benzeyen Erzurum’daki Gök Medrese de 13. yüzyılda yapılmış olan Anadolu’daki belli başlı eserler arasında yer almaktadır. Aynı isimle anılan bir diğer medrese de Amasya’da bulunan Gök Medrese’dir.376 İlhanlı görevlilerinin Moğol ordularının ardından bu ülkeye gelmiş olmaları, İran etkisinin daha da artmasına yol açmıştır. İranlılaşmanın şiddeti kadar olmasa da Araplaşma yolunda da bazı gelişmeler olduğu görülmektedir. Bunda Suriye ile olan iyi veya kötü ilişkilerin büyük bir rolü olduğu düşünülebilir. Fakat Arapça hiçbir 373 agm., s. 526 374 Osman Turan, Selçuklular Ve İslamiyet, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1980, s. 206 375 age., s. 208 376 Esin Kahya, agm., s. 527 93 zaman Farsçanın yerini tutmamıştır. Arapça daha sınırlı bir çevrede ve özellikle yasalarla ilgili alanlarda bir etkisi olmuştur.377 Bu dönemde Arapça yazan alimlerde vardır. Bunların başında gelen alimlerden birisi Sadreddin Konevi’dir. Hemen hemen bütün yaşamı boyunca Konya’da yaşayan Sadreddin, burada vefat etmiştir (1274-75). Farsça yazdığı küçük bir eserin dışında yapıtlarını Arapça yazmış olması onun köklü ve geleneksel öğrenim gördüğünün kanıtıdır. Sadreddin Konevi’nin yakınlarından ve ondan biraz daha yaşlı olan kadı ve yargıç El-Urmevi, bütün ülkede büyük bir ün kazanmıştır. Bilim alanında Horasan’da Nasirüddin Tusi’nin öğrencisi olmuş olan Kutbettin Şirazi, Malatya’da bir süre yaşamıştır ve Tebriz’de vefat etmiştir (1310). Şirazi astroloji üzerine Arapça bazı tezler ve Farsça ansiklopedi yazmıştır. (1276)’ya kadar erken bir tarihte bile Kayseri’de yazılmış astroloji üzerine bir tezin III. Keyhüsrev’e sunulduğu görülmektedir. Şirazi’nin Farsça ansiklopedisi ve o dönemde yaygın olan tutuma ve felsefeye karşı çıkan bir tezin Kastamonu hakimlerine sunulmuş olduğu bilinmektedir.378 Önceden de bahsettiğimiz gibi 11. ve 12. yüzyılın başlarından itibaren, Türkistan’da başlayan ve batıya doğru gelişen Moğol istilası, kitlesel göçlerin Ön Asya’ya ve Anadolu’ya yönelmesine sebep oldu. Bu göç dalgaları arasında çeşitli tasavvuf akımlarına ve tarikatlara mensup şeyhler ve dervişler gelmeye başladı. Bu şeyhler ve dervişler, Ahlat, Erzurum, Bayburt, Sivas, Tokat, Amasya, Kırşehir, Kayseri ve Konya gibi devrin önemli merkezlerinde ve yakın çevrelerinde faaliyet gösteriyorlardı. Zamanın en büyük mutasavvıflarından olan Necmeddin Kübra, Harezm sahasında yetişerek hem dini bilimlerde, hem de tasavvufi konularda şöhret yapmış bir şahsiyettir. Çok sayıdaki eserlerinden ancak birkaç tanesi bize kadar gelebilmiştir. Kübrevilik Anadolu’ya Moğol istilasıyla birlikte girmiştir.379 Pek çok İslam kültür merkezini dolaşıp Anadolu’ya gelmiş olan Muhyiddin Arabi, şüphesiz asırlar boyunca İslam tasavvuf tarihinin en meşhur ve en etkili şahsiyetlerindendir. Arabi, (1223) yılına kadar Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezi Konya’da kaldıktan sonra, Melik Eşref’in daveti üzerine Şam’a yerleşmiş ve 377 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, s. 338 378 age., s. 340 379 Ocak, ‘‘Selçuklular Ve Beylikler Devrinde Düşünce’’, s. 506 94 ölünceye kadar (1241) burada yaşamıştır. Vahdet-i Vücud telakkisi, Muhyiddin Arabi sayesinde en sistemli ve olgun seviyesine ulaştı. Arabi’nin, felsefe, kelam, fıkıh, hadis, tefsir, edebiyat ve zamanın bazı gizli bilimlerine olan vukufu sayesinde çok geniş bir terkibe ulaştırdığı bu sistem oldukça etkili olmuştur. Sadece zamanın tasavvuf anlayışlarını değil, günümüze kadar hemen bütün İslam dünyasında tasavvuf telakkilerini etkilemiştir. Muhyiddin Arabi’ye Anadolu’da asıl prestij sağlayan ve eserlerini anlaşılır hale getirerek yayılmasını temin eden kişi evlatlığı ve halifesi Sadreddin Konevi’dir. Onun sayesinde Arabi’nin fikirleri Selçuklu dönemi Anadolu’sunda bütün kesimleri etkilemiş ve büyük bir taraftar kitlesi toplamıştır.380 Babası Bahaeddin Veled ile daha çocuk yaştayken Moğol istilası önünden kaçıp Anadolu’ya gelen Mevlana Celaleddin, Şam ve Halep gibi zamanın önemli kültür merkezlerinde sağlam bir tahsil yapmıştır.381 Mevlana Celaleddin, Şems-i Tebrizi vasıtasıyla olduğu kadar, babası Bahaeddin Veled kanalıyla da Horasan’ın estetikçi ve coşkucu tasavvuf anlayışıyla kendini olgunlaştırmıştır. Aynı zamanda Muhyiddin Arabi’nin görüşlerinin de etkisinde kaldığı muhakkaktır. Mevlana Celaleddin’in tasavvuf anlayışını ve düşüncelerini ortaya koyan Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi ma Fih, Rubaiyat vb. eserleri Farsça yazılmış olmalarına rağmen Türkmen çevrelerine de geniş ölçüde nüfuz etmiştir.382 Mevlana Celaleddin’in, (1256)’lardan sonra Anadolu’da fiili duruma geçen Moğol hakimiyeti döneminde Moğol idari çevrelerine yakınlığı, bazı araştırmacıları kendisinin Moğol yanlısı olduğu şeklinde düşünmeye sevketmiştir. Ama yakından bakıldığında Mevlana’nın Moğol idari çevreleriyle olan irtibatı, onları bsınırlı hareket etmeye zorladığı görülür. Hayatta iken düşünce ve görüşlerini bir tarikat halinde teşkilatlandırmamış olan Mevlana Celaleddin’in (1273’te) ölümünden sonra Mevlevilik bir tarikat haline dönüşmüştür.383 Selçuklu Anadolusu’nun bir başka mühim şahsiyeti de, 16. yüzyılda kurulacak olan Bektaşilik tarikatına adını veren Hacı Bektaş-ı Veli’dir. 13. yüzyılda 380 agm., s. 508-509 381 agm., s. 509 382 agm., s. 510 383 agm., s. 511 95 Moğol istilasıyla Anadolu’ya gelmiştir.384 Hacı Bektaş-ı Veli’nin tasavvuf düşüncesi, yaşadığı çevre icabı, hiç şüphesiz İslam fıkhının sıkı kuralarıyla sınırlandırılan Ortodoks bir anlayış değildi. Bu İslam anlayışı geniş bir hoş görüye dayanan mühtedileri birdenbire eski kültür çevrelerinden koparmadan, bu kültürden gelen eski inançlarını da kendi içerisinde değerlendiren bağdaştırmacı (senkretik), yeni bir İslam anlayışıydı. Onun bu yönetimi Anadolu’nun Müslim ve gayrimüslim toplumları arasında önemli bir yakınlaşma ortamının doğmasına yol açtığı söylenebilir.385 Anadolu Selçuklu döneminde, esas itibariyle Anadolu dışından gelen ve daha çok Fars, kısmen de Arap ve Türk kökenli büyük mutasavvıflar tarafından Konya, Kırşehir, Sivas, Kayseri ve Tokat gibi Selçuklu Anadolusu’nun önemli merkezlerinde çok zengin bir düşünce ortamının yaratıldığı görülüyor. Bu ortam hem Beylikler döneminin, hem de ileride Osmanlı İmparatorluğu’nun tasavvufi düşünce temelini oluşturması açısından önemlidir.386 D. KÖSEDAĞ SAVAŞI’NIN ANADOLU’NUN DEMOGRAFİK YAPISINA ETKİLERİ 1. Kösedağ Savaşı’nın Anadolu’nun Nüfus Yapısına Etkileri Bilindiği üzere Anadolu’nun Türkleşmesi birden değil, uzun bir tarihi vetirede gerçekleşmiştir. Bunun sebebi Türkler’in hepsinin aynı anda Anadolu’ya gelmediğindendir. Göç dalgası zaman zaman büyük kitleler halinde devam etmiş ve hiçbir zaman da ardı arkası kesilmemiştir. Örneğin, Şahinşah’ın kısa saltanat döneminde (1110-1116), Sultan II. Kılıç Arslan zamanında (1155-1192) ve Moğol istilası sırasında Anadolu’ya büyük Türkmen kitleleri gelmiştir. Bu kitleler genellikle hayat tarzlarına uygun olan uçlarda toplanmışlardı. Yeni gelenlerle Türkmenlerin uçlardaki sayıları ve kuvvetleri devamlı artmıştır.387 384 agm., s. 511 385 Geniş bilgi için bk.; İrene Melikof, Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 1999 386 Ocak, ‘‘Selçuklular Ve Beylikler Devrinde Düşünce’’, s. 512 387 Koca, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, s. 250 96 Daha Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun kurulmasından önce Oğuzların, Doğu ve Güney-Doğu Anadolu ile Yukarı Mezopotamya’ya yaptıkları göçler ilk safhayı teşkil etmektedir. Bu göçler pek başarılı olmamışsa da, Bizans’ın direnme gücünü zayıflattığı için daha sonraki istilaları bir dereceye kadar kolaylaştırmıştır. Büyük Selçuklu Sultanları’nın, şehzadelerinin ve komutanlarının düzenli ordularla giriştikleri fetih ve istila hareketleri ikinci safhayı teşkil etmektedir. Bu akınlara bir son vermek isteyen Bizans İmparatoru Romanos Diogenes, Selçuklu Sultanı Alp Arslan’a karşı Malazgirt’te yaptığı savaşı kaybetti. Bu büyük meydan savaşından sonra yapılan antlaşmanın bozulmasıyla Anadolu’nun kapıları Türkler için ardına kadar açıldı. Anadolu’nun fethinde ve Türk vatanı yapılmasında üçüncü safhayı ise, Malazgirt savaşından sonra Anadolu’nun içinde kurulan Türk devletlerinin giriştikleri hareketler oluşturmaktadır. 10. asrın ortasından 11. asrın ortalarına kadar Selçukluları takiple Müslüman Oğuzların veya Türkmenlerin İslam ülkelerine göçleri gittikçe bir sel halini almıştır. Müslüman Türkmenler bu akınlar ile Anadolu hudutlarına dayanırken Peçenekler, Uzlar ve Kuman (Kıpçak)lar da Balkanlara iniyor ve Bizans İmparatorluğu iki taraftan Türk kıskacına alınıyordu.388 Selçuklu Hanedanı 10. asrın ortasından 11. asrın birinci yarsına kadar çok sıkıntılı göçlerle, son olarak, Horasan’a gelirken büyük göç sel halini almıştı. Selçuklular bu büyük göçün gelişmesi sayesinde kuvvetlenmiş ve imparatorluklarını kurmuşlardı. Gerçekten Oğuzlar artık bir millet olarak ve dalgalar halinde, Horasan istikametinde İslam ülkelerine akarken onları hiç bir devlet veya ordu durduramıyordu. Büyük göç doğudan gelen yeni istila ve baskılarla da şiddetleniyordu.389 Türkler, Müslüman ve Şamani, kuzey ve güney, iki büyük kol halinde batıya doğru göçüyordu. Bu millet kitleler ve dalgalar halinde İslam ülkelerine doluyor ve Bizans idaresinde bulunan Anadolu hudutlarına yığılıyordu. Selçuklu devleti daha kuruluşunda bu büyük göç meselesi ile meşgul olmuş; hem istila altında kalan toprakları ve halkları korumak, hem de kendi ırkdaşlarına yurt ve geçim sağlamak 388 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 42 389age., s. 44 97 gibi birbirine bağlı başlıca iki ağır vazife ile karşılaşmıştı. Türkmenler Anadolu’ya göçerek her yıl biraz daha gidiyor; doğudan orta ve batı Anadolu’ya doğru kayıyorlardı. Büyük bir Türkmen halkı (1059) yılında ilk defa Sivas’a varıp surları bulunmayan şehri işgal etmiş, bir kısım kuvvet de Malatya bölgesine girerek burayı işgal etmişti. Türkmenlerin aileleri ve sürüleri ile yaptıkları bu göçler her yıl biraz daha artıyor, fetih sahaları gittikçe genişliyordu.390 Malazgirt’te Sultan Alp Arslan’ın Romanos Diogenes’e karşı kazandığı bu büyük zafer yersiz ve yurtsuz kalan Türk muhacirlerine Anadolu’da ebedi bir vatan hazırladı. Sultan Alp Arslan’ın Malazgirt zaferine ve Anadolu’nun kapılarını açışına kadar, yarım asır zarfında Anadolu’ya sayısız akınlar yapılmıştı. Selçuklu imparatorluğunun kuruluşundan sonra bu akınlar yoğunlaşmış ve göçebe kitleler otuz yıl (1040-1071) devamlı olarak Anadolu, Suriye ve Irak tarafına doğru yayılmışlardı. Malazgirt Zaferi’ne kadar Anadolu’yu kendileri için pek emniyetli hissetmeyen Türkmenler, bu zafer ile birlikte sel halinde Anadolu’ya dolmaya başlamışlardı.391 Türk tarihinde Kun, Gök-Türk, Selçuklu ve Osmanlı gibi tarihin azametli devletlerini kuran büyük Oğuz kavmi Sır-derya havzasından, Aral ve Hazar denizi sahillerinden batıya doğru göçerek binlerce kilometre uzakta bulunan Anadolu’ya gelerek elli yıllık bir mücadele sonunda kendisine vatan yapmıştır. Selçukluların az zamanda bu ülkeyi fetih ve kendilerine vatan yapmalarında Türk orduları yanında bir milletin toptan göçü birinci derece rol oynamaktadır. Anadolu bu ilk Türkleşme devrinden sonra da devamlı Türk muhacirlerine sığınak olmuş ise de bu göçlerin en mühimini şüphesiz Moğol istilası önünde kaçan göçebe ve yerleşik halklar teşkil etmektedir.392 Moğol tahribatı, Maveraünnehr, Horasan, İran gibi bölgelerden pek çok şehirli ahali, esnaf, sanatkar ve alim gibi kabiliyet sahibi kişilerin de göç ederek Anadolu’da toplanmasına, sonuç itibariyle Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesinde önemli katkısı olduğu yadsınamaz bir gerçektir.393 Büyük bir önem arz eden bu yeni Türkmen göçleri Anadolu’nun bilhassa uçlarına göç etmiş, buraları Türkleştirmiştir. Bu devrin nüfus hareketi sayesinde önce Anadolu uçları, daha sonra 390age., s. 45-49-50 391age., s. 66 392age., s. 70 393Ahmet Ocak, ‘‘Moğol Tahribatı Karşısında Ahilik Kültürü’’, I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Kasım 1996, s. 124 98 da Osmanlı fetihleri ile Balkanlar’a, Orta-Avrupa’ya, Asya ve Afrika eyaletlerine yayılarak Türk hakimiyeti genişlemiştir.394 11. yüzyılın ortalarından itibaren ardı arkası kesilmeden devam eden Türk göçleri, bazen yavaşlamış, bazen de yoğunluğu artarak hızlanmıştır. Özellikle 13. yüzyılda Anadolu’ya birçok yeni Türkmen aşiretinin gelmiş olduğu görülmektedir. Bunların bir bölümü Moğol ordularının önünden kaçan ve kendileri için bir sığınma yeri olarak kabul ettikleri Anadolu’ya gelmiş olan Türklerdir. Bir bölümü de doğrudan Moğol hanları tarafından Anadolu’da kendi egemenliklerini sağlamak üzere Moğol orduları ile birlikte gönderilen ve Anadolu’nun muhtelif yerlerine yerleştirilen Türk ve Moğol gruplarıdır. Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya sığınan bu Türkmenler uçlarda yığılıyor ve burada yoğunluğu arttırarak Bizans topraklarını fethe başlıyorlardı. Böylece Moğol saldırısına bağlı olarak gelmiş olan bu Türkmenler bir yandan Anadolu’daki nüfus yapısını büyük ölçüde değiştirerek Türk nüfusun artmasına, diğer yandan dağlık bölgelerin, sahillerin ve özellikle Batı Anadolu topraklarının Türkleşmesine ve İslamlaşmasına katkıda bulunuyorlardı. Anadolu’ya muhacereti hızlandıran sebeplerin en önemlisi de şüphesiz Moğol istilasıdır. Tarihin en kudretli ve şiddetli istilalarından birini teşkil eden Moğol istilası, Orta Asya Türklüğü ve medeniyeti için ağır sonuçlar vücuda getirmesine karşılık, bu ülkenin Türkleşmesinde önemli bir etken olmuştur. Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’ya nasıl sel halinde insan akını olmuş ise, Moğol istilası önünde Türkmen kitleleri Anadolu’ya kaçıyor ve Moğol katliamından kurtulmaya çalışıyorlardı.395 Bütün Asya’yı yerinden oynatan Moğol istilası Türk akınlarının ikinci çoğunluk devresini teşkil eder. Büyük Selçuklu İmparatorluğu nasıl İslam memleketlerini ve ahalisini korumak amacıyla bu akınları Anadolu’ya yöneltmişse, Anadolu Selçuklu devleti de aynı amaç ile bu göçmen kitleleri kendi sınırları dışına, Bizanslılar’ın elinde bulunan Anadolu’nun batı, güney ve kuzey sahillerine sevkederek bu bölgeleri yeni gelen Türkler sayesinde fetih ve iskan etmişlerdir.396 394 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 70 395 Mehmet Şeker, Fetihlerle Anadolu’nun Türkleşmesi Ve İslamlaşması, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, s. 66 396age., s. 67 99 Yerleşik hayata geçen Türkmenler daha çok uçlarda toplanıyorlardı. Moğol istilası önünde Türkistan, İran ve Azerbaycan’dan kaçan birçok din adamı, şeyh ve Türkmen babası da bu uçlarda sığınak bulmuşlardı. Aynı zamanda bu din adamları yarı Şamani olan Türkmenleri İslamlaştırıyor; Uçlarda İslam kültürünü ve gaza mefkuresini kuvvetlendiriyorlardı. Moğol istilası üzerine çok sayıda gelen yeni unsurlar ile kuvvet bulan Uç Türkmenleri, Selçuklu devletinin yeniden zaptedemediği yerleri zaptetmişlerdi. Böylece Batı Anadolu ve Marmara bölgelerini açarak buralarda yerleşmişlerdi. 397 2. Moğol İstilasının Anadolu’nun Türkleşmesine Tesirleri Selçuklu devleti Orta Anadolu’da gerilerken, uçlarda bir takım Türkmen beylikleri kuruluyordu. Selçuklu devleti ve Türk geleneklerine göre kurulan bu beylikler, Selçuklu sultanlarını metbu tanıyor; onlardan hakimiyet alameti olarak hil’at, menşur, sancak ve gazilik unvanı alıyorlardı. Bu Türkmen beylikleri, Selçuklular idaresine geçmemiş bölgeleri fethedip Türkleştirerek, Türk kültürüne hizmet ediyorlardı. 398 Uç beylikleri hakkında bilgi veren M. Halil Yinanç eserinde çok verimli ve mahsulü bol olan uç ülkelerinin aynı zamanda büyük ticaret yollarının uğrak yerleri olduğundan bahsetmektedir. Bunlara ek olarak Yinanç, uçtaki şehirlerin hem istihsal yaptıklarını ve hem de ticarete aracılık ettiklerini, bu sebepten dolayı da büyük ve zengin şehirlerin meydana geldiğinden bahsetmektedir.399 Bu şehirler yalnız mücahitlerin ve murabıtların değil, aynı zamanda mutasavvıfların ve tüccarların da karargahı olmuştur. Buralarda birçok Türk ilim ve fikir adamları yetişmişti.400 Uç ahalisinin esas vazifesi din uğrunda savaş olduğu için, buradaki medreselerde dini ilimler ve bilhassa hadis bilgisi diğerlerinden daha kuvvetli ve daha çok rağbet görüyordu. İrili, ufaklı iki yüz kadar şehir, kasaba ve kaleyi içine alan uç beyliklerinin nüfusunun birkaç milyondan fazla olduğu tahmin edilmektedir. Daima savaşa hazır 100.000’e yakın mücahid çıkaran uç halkı her vakit harp hayatı yaşarlardı. Uçlarda ziraat hayatına geçmiş Türkler ile Türk-İslam aleminin çeşitli 397age., s. 74 398 O. Turan, Selçuklular Ve İslamiyet, s. 110 399 M. Halil Yinanç, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, TTK Yayınları, C. II, Ankara 2014, s. 26 400 Mehmet Şeker, age., s. 75 100 bölgelerinden geçim vasıtası aramaya gelmiş Türkler ve serseriler de bulunuyordu. Bu arada Bizans’ın bozuk ve zalim idaresinden bıkan Bizans’a tabi halk ise, az bir vergi karşılığında kendilerinin can ve mal emniyetini temin edecek Türk beyliklerinin idaresi altına girmeyi tercih ediyorlardı.401 13. asrın ortalarından itibaren Moğol istilasının Ahi ve Türkmenler üzerine meydana getirdiği baskı ve zulüm, onların yerlerini ve yurtlarını terk ederek uçlara doğru çekilmelerini sağlamıştır. İşyerlerine, tarlasındaki hasadına, tekkelerine, hatta vergi karşılığında çocukları bile rehin alınan, Moğol baskılarıyla iyice çaresizleşen Ahi ve Türkmenler, uçlara doğru hızla ilerlemişlerdir. Anadolu’nun fethedilmemiş uçlarına doğru yönelerek öncelikle ihtiyaçlarını gidermeye çalışmışlardır. Bizans, Moğolların başa çıkılmaz baskılarından kaçıp uçlara yerleşen Türkmenleri başlangıçta görmezden gelirken, daha sonra hızla yerleşen Türkmen nüfusun yoğunluğu karşısında engel de olamamıştır.402 Balıkesir ve Çanakkale çevresine Danişmend ailesinden uç beyleri yerleşerek Türkmenleri himaye etmeye başlamışlardır. Bu beyler, Orta Anadolu’da Moğol baskısı altında ezilmiş çaresiz Türkmenler’in ihtiyaçlarına cevap vererek onları yer ve yurt sahibi yapmışlardır. Öncelikli olarak ihtiyaçlarının giderilmesinden başka bir şey düşünmeyen Türkmenler gerekli zemin hazırlandığında ise fütuhata dahil olmuşlardır. Kayı Beyleri’nin uçlarda dirayetli bir yönetim sergilemeleri çevredeki Türkmenler’in bölgede yoğunlaşmasını sağlamıştır. Moğol baskısından kaçan Türkmenler buraları sığınılacak engin limanlar olarak görmüşlerdi. 403 Moğollara karşı başlatılan hareket Türkmen beyliklerinin, bu arada Osmanlı beyliğinin kuruluş sürecini başlatmıştır. (1261) yılından başlayarak Anadolu iki siyasi bölgeye ayrılmıştır. Biri İran İlhanlı Moğol Devleti’nin ve onların kuklası Selçuklu Sultanların egemen olduğu doğu kısmı, ötekiside uç Türkmenlerinin egemen olduğu batı kısmıdır.404 401 age., s. 78 402 Şakir Turan, ‘‘Moğolların Anadolu’yu İstilası Sonrası Batı Anadolu’da Türkmen Tarzında Şekillenme’’, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 29, Nisan 2011, s. 187 403 agm., s. 187 404 Halil İnalcık, ‘‘Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu’’, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 5, Ankara 2002, s. 468 101 Türkmenler’in Osmanlı topraklarında birleşmelerinde ki etkili unsurların başında da Moğol istilası gelmektedir. İlk Osmanlıların tarih sahnesine çıkışları, 13. yüzyıl Anadolusu’ndaki çok önemli sosyal değişime dayanır. Bu değişimin temeline (1071)’den itibaren Anadolu yarımadasına kat’i olarak yerleşen ve siyasi birlikler kuran Selçuklular’ı yerleştirmek gerekir. Selçuklu idaresindeki Anadolu, Osmanlılar için her şeyin başlangıcını oluşturacak olan 11-12. asır sonlarına doğru hemen hemen Türkleşme sürecini tamamlamış bir görünüş ortaya koyar.405Anadolu’nun sosyal, iktisadi, dini hatta idari yapısında mühim değişikliklere yol açacak olan Oğuz göçleri, Selçuklu idaresini ve devlet sistemini etkilemiştir. Selçuklular yarı göçebe hayat tarzı içindeki bu grupları karışıklığa yol açma ihtimaline karşılık sınır boylarına sevk ettiler.406 Önceleri Orta ve Doğu Anadolu’da görülen ve Selçuklu idaresi altında bütünleşen bu uç sistemi 13. yüzyılda Moğolların Anadolu’yu tehdit altında bırakmalarıyla yeni bir ivme kazandı.407 İlhanlı baskısı sonucu Selçuklu devleti dağılırken, iç bölgedeki yaylaklarını kaybeden Türkmen boyları, Anadolu’nun batı uç kesimlerine yığılmaya başlamışlardır. Osmanlı tarih geleneği, Osmanlı beyliğinin kurucusu Osman Bey’in atalarını (1220)’lerden itibaren Moğollar’ın ortaya çıkışı sonucu Anadolu’ya akan Türkmen kitlelerine bağlar. Batı’da gazi Türkmen beyliklerinin, bu arada Osmanlı Beyliği’nin kuruluş süreci bu gelişme ile doğrudan doğruya ilgilidir. Anadolu’da Moğollara direnen başlıca güç olarak Türkmenler, İslam gaza ideolojisini benimseyerek Mısır Memluklularıyla işbirliğine girmiş ve böylece Anadolu Türklüğü’nün Moğollara karşı bağımsızlık hareketlerinde siyasi önderliği ele almışlardır. Siyasi güç, böylece Orta Anadolu’dan batı uçlarına geçmiştir.408 Oğuz Türkleri Anadolu’da yerleştikleri zaman, İslam aleminde ki tasavvuf cereyanını değişik bir şekil almıştı. Anadolu’da Selçuklu Devleti kuvvetlenerek bir çok Türk-İslam merkezleri temelleşince, İslam memleketlerinin genel ananesine uyarak, oralarda da tekkeler kuruldu. Etraftan gelen veya orada yetişen dervişler, şeyhler Anadolu çevresinde de kuvvetli bir tasavvuf cereyanı uyandırdılar. Bunlar 405 Feridun Emecen, ‘‘Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan Fetret Dönemine’’, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 9, Ankara 2002, s. 16 406 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, s. 296 407 Emecen, agm., s. 504 408 İnalcık, agm., s. 467 102 arasında İran’dan, Mısır’dan Irak ve Suriye’den gelmiş bir takım mutasavvıflar olduğu gibi Horasan, Maveraünnehir ve hatta Türkistan’dan gelme tarikat mensupları da vardı. Moğol istilası bir çok fütüvvet erinin Anadolu’ya akınına yol açmıştı.409 13. asırda Anadolu’da Ahilik adında mesleki hüviyete sahip tasavvuf zümresi görülmektedir. Bu Ahi’lerin Osmanlılar’ın ilk zamanlarında yani beyliklerin hüküm sürdüğü devrelerde Anadolu’da çok önemli fonksiyonları olduğu bilinmektedir. İbn-i Batuta’nın naklettiğine göre Ahiler Anadolu’ya yerleşmiş bulunan Türkmenlerin yaşadıkları her yerde bulunmaktadırlar.410 Anadolu’da her yerde tekkelerine rastlanan Ahiler, yabancıları korumak, misafir etmek, ihtiyaçlarını gidermek, kötü ve fasık kimseleri yok etmek gibi davranışları ile nüfuzlarını köylere kadar genişletmişlerdir. Ahilerin birbirleriyle devamlı münasebette bulundukları, şehrin ticari hayatı ile alakadar olduklarını ve hatta yabancı devletlerin ticaret adamları ile de iş birliği yaptıkları bilinmektedir. Maddi ve manevi yapısıyla gerçek bir Müslüman-Türk unsuru olduklarını bildiğimiz bu teşkilat mensuplarının Anadolu içindeki kültür ve medeniyetin oluşmasına büyük katkıları olmuştur. Bilgi, sevgi, dayanışma, yardımlaşma gibi güzel vasıfları kendilerinde bulunduran Ahiler Anadolu’nun Türkleşme ve İslamlaşmasında da etkili faktör oldukları söylenebilir.411 Sonuç olarak 11. asırda Türkmenlerin büyük göç dalgaları Anadolu’nun baştanbaşa bir Türk diyarı haline gelmesine sebep olmuştur. 12. yüzyılda Anadolu’yu fetheden Türkler, kısa zamanda devlet haline gelebilmişlerdir. 13. yüzyılda ise Moğol istilası önünden kaçan Türkmenlerin Anadolu’ya göç etmesi bu muhaceretin en önemli bölümünü teşkil etmektedir. Anadolu’nun uç bölgelerine sevk edilen bu Türkmenler, beylikler şeklinde teşekkül ederek buraların Türkleştirilmesine çok büyük katkı sağlamışlardır. İlerde büyük bir devlet kuracak olan Osmanlı da bu beyliklerden birisidir. 409 Şeker, age., s. 102 410 İbn Battuta, İbn Battuta Seyahatnamesi I, çev. A. Sait Aykut, YKY, İstanbul 2004, s. 404 411 Kaya, ‘‘Ahilerin Rolü Ve Önemi’’, s. 548-561; Mehmet Şeker,age., s. 111 103 3. İkinci Dönem Anadolu Beyliklerinin Ortaya Çıkış Serüveninde Moğolların Rolü Anadolu Selçuklu Devleti’nin kurulması ve güçlenmesinde Türkmen göçleri önemli bir yer tutmaktadır. Kıtay baskısı nedeniyle Doğu’dan göç eden Türkler, Büyük Selçuklu sınırına yığılmış, Tuğrul ve Çağrı beylerden itibaren bu göçebe Türkmenlere yurt bulma arayışına girilmiştir. Alp Arslan’ın Malazgirt zaferiyle de Anadolu’nun Türkleşme hareketi başlamıştır. Kutalmışoğlu Süleyman’ın Anadolu’ya gelmesi ve Türkmenlerin onun etrafında toplanması Anadolu Selçuklu Devleti’nin temellerini atmıştır. Moğol istilası nedeniyle yeni bir göç dalgasına kapılan Anadolu’da bu kez de Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmış ve yeni siyasi oluşumların önü açılmıştır. 13. asrın birinci yarısında Cengiz Han liderliğinde istila hareketine girişen Moğollar, Asya’yı altüst ederken Türkistan halkları özellikle de göçebeler onun önünden kaçarak başta Anadolu olmak üzere İslam ülkelerine yığıldılar.412 Bir bakıma bu göçleri Moğol istilasının olumlu tarafı olarak değerlendirmek mümkündür. Bu istila altında Selçuklu Devleti çökerken, yeni gelen Türkmen kitleleri fetihler yaparak Anadolu’nun Türkleşmesini temin ediyorlardı. 413Moğollar Türkistan Türklüğünü ve medeniyetini imha ederken kılıcından kurtulan büyük göçebe kitlelerinin yanı sıra şehirli alim, tacir, edebiyatçı ve sanatkarlar da Anadolu’ya sığınmıştır.414 Moğol istilası üzerine Anadolu’ya Azerbaycan, Horasan, Erran ve Türkistan’dan pek çok Türkmen göç etti ki, 13. asrın ortalarında yabancı kaynaklar Anadolu için Türkiye veya Türkistan adını kullanmışlardır.415 Anadolu Türk Beylikleri, Türkiye Selçuklu Devleti’nin tevaifi mülüküdür. Bilindiği gibi Kösedağ bozgunu Türkiye Selçuklu Devleti’ni, Moğol hakimiyeti altına sokmuştur. Moğollar önce, Anadolu’da siyasi bütünlüğün temsilcisi Selçuklu iktidarını zayıflatıp, etkisiz hale getirmişler ve Selçuklu iktidarının tamamen yerini almak istemişlerdir. Fakat Moğollar, ikinci teşebbüslerinde ilk teşebbüslerinde 412 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 40 413 age., s. 524 414 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969, C. II, s. 4 415 Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 132 104 olduğu kadar başarılı olamamışlardır. Zira bu defa Moğolların karşısına Anadolu’nun en dinamik unsuru olan Türkmenler çıkmıştır. Türkmen beyleri, bulundukları bölgelerde süratle kendi bağımsız idarelerini düzenleyerek, Selçuklu iktidarının zayıflamasından ve çökmesinden doğan boşluğu hemen doldurmuşlardır.416 Anadolu’nun Uç bölgelerinde kurulan Türkmen beyliklerinin birkaç tanesi hariç hemen hepsi İlhanlılar’a tabi bulunmaktaydı.417 Türkler’in asırlar boyu devam eden Türk Hakimiyet eğilimi ve Moğolların yarattığı göç dalgası ile oluşan Türkmen nüfusu sadece Moğollar değil herhangi bir yabancı tahakkümü de reddediyordu.418 Üçlü saltanat döneminde Anadolu’da bir kutuplaşma dönemi olmuştur. Alaeddin Keykubad’ın ölümü ile üçlü saltanat dönemi ve Karatay’ın gerçekleştirdiği düzen bozulduğu gibi iktidarda çıkabilecek taht kavgasını önlemek için ülke iki parçaya bölündü. Batı kısımlarına Moğollara karşı mücadele halinde olan II. İzzeddin Keykavus, doğu kısımlarına ise Moğollara dayanarak hakimiyet kuran IV. Rükneddin Kılıç Arslan getirildi. İki sultan arasında yapılan mücadeleler de II. İzzeddin üstünlük sağlamışsa da Moğollara dayanan IV.Rükneddin ülkeye tek başına hakim oldu.419 Moğol istilası sebebiyle Anadolu’ya yerleşen Türkmenler, Moğollara karşı mücadeleyi tercih eden II.Keykavus’u tutuyorlardı. Bu sebeple Moğollara dayanan IV.Kılıç Arslan’ın saltanatını reddetmişlerdi. II. Keykavus ve taraftarlarının mücadeleleri tam bir cihad halini almıştı. Moğol düşmanlığının yanı sıra Türkmenlerin harekete geçmesindeki sebeplerin başında sayılabilecek istiklal kazanma hırsı da önemli rol oynuyordu. Bunların içinde en hırslı ve güçlüsü Karamanoğullarıdır. Karamanlıların, Selçuklu ve Moğollara isyanı ve Konya’yı işgali diğer beylerin idaresindeki Türkmenleri harekete geçirdiği gibi bu isyan Selçuklu ve Moğol kuvvetlerince şiddetle bastırıldı.420 416 Salim Koca, ‘‘Anadolu Türk Beylikleri’’, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. IV, Ankara 2002, s. 224 417 Yılmaz Öztuna, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, C. II, Hayat Yayınları, İstanbul 1964, s. 164 418 age., s. 159 419 Arda Deniz, Filiz Ayşe Yalçın, age., s. 115 420 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 532 105 Denizli beyleri ile birlikte II. İzzeddin Keykavus, davasına bağlanarak Moğollara ve IV. Kılıç Arslan’a karşı harekete geçen Türkmenlerden Karamanlıların Germiyanlılar gibi bazı destekçileri de vardı. Selçuklu kaynakları Karamanlıların tarih sahnesine çıkışını Moğollara karşı mücadeleleri ile ilgili olarak gösterirler. Karamanoğulları Memlüklülerle ilişkisini kesmiyor ve her fırsatta Moğol idaresinden çıkmaya çalışıyordu. Bu yolda çok sayıda Moğol saldırısına uğramışsa da vazgeçmemiş, bu durum onun Anadolu’da prestij sağlamasında ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin bir devamı olarak gösterilmesinde önemli bir etken olmuştur.421 Denizli Türkmenleri, 13. asrın ikinci yarısında denize ulaşarak bugünkü Menteşe Beyliği’ni kurdular. Selçuklu Devleti’nin zayıflamasıyla Denizli’de İnançoğulları ile Isparta ve Antalya’da Hamitoğulları Beyliği kuruldu. Malatya’da otururken Moğol baskısı sebebiyle Batı bölgelerine kayan Germiyanoğulları önemli bir yer tutmuştur. Batı Anadolu’nun diğer bölgelerinde ise Aydınoğlu, Karesioğlu ve Saruhanoğlu Beylikleri kuruldu.422 Gaza hareketleri ile sağlam bir yer edinen beylikler, Anadolu’nun kurtarıcısı olarak Moğollara karşı kanlı bir mücadeleye de girmişlerdi. Daha sonra üç kıtaya hakim olacak Osmanoğulları, İlhanlı Devleti’nin tesirinin iyice kırılmaya başladığı bir anda ve yine İlhanlı etki alanının dar olduğu bir yerde ortaya çıkmıştı. Etkilenme durumu diğer beyliklere nazaran daha az olmakla birlikte o da, İlhanlı Devleti’ne tabi idi.423 Anadolu’nun en büyük kısmı olan Orta Anadolu ise İlhanlı umumi valilerinde bulunuyordu. (1327)’den itibaren bu görevde Eretna Bey bulunmaktaydı. (1335)’te İlhan’ın çocuksuz ölümü üzerine İlhanlı imparatorluğu dağılmış, onun yerine pek çok İlhan tahta çıkmışsa da bunların hakimiyeti çok kısa sürmüştür. Anadolu beylikleri ile birlikte İlhanlılara karşı isyan edenlerden biri de Anadolu valisi Eretna idi. Aslen Uygur Türkü olan bu bey, onlardan bağlarını kopararak bağımsız oldu. Bundan sonra Anadolu beylikleri ayrı ayrı Anadolu hakimi olma mücadelesi içine girmişlerdi. 1335’ler de artık Anadolu üzerindeki İlhanlı baskısı ve tehdidi tamamen kalkmıştı. Fakat Anadolu’nun siyasi bütünlüğü de parçalanmıştı. Anadolu, istilalara 421 Öztuna, age., s. 164 422 Sümer, Oğuzlar (Türkmenler), s. 135-136 423 Öztuna, age., s. 164 106 açık bir ülke durumuna gelmişti. Türk siyasi varlığının devamı, ancak Anadolu’da siyasi bütünlüğün sağlanması ile mümkündü. Anadolu’nun en sağlam ve en güçlü beyliğini kurmuş olan Osmanlı Beyleri, bu tehlikeyi anlamakta ve kavramakta geç kalmamışlardı. Osmanlı hükümdarları başından beri bütün güçlerini Anadolu’da siyasi bütünlüğü sağlamak için harcamışlardır. Başka bir deyişle, Anadolu’da Türk birliğini kurmak ve siyasi bütünlüğü sağlamak, Osmanlı hükümdarlarının daima siyasi hedeflerinin başında gelmiştir.424 3.1. Osmanlı Beyliğinin Kuruluş Sürecinde Moğol Etkisi Tarihin en büyük istilalarından birisi olan Moğol istilasının Türkistan Türklüğü ve medeniyeti için ağır neticeleri olmuştur. Anadolu’da da bilhassa (1277)’den sonra büyük sarsıntılar meydana getirmesine karşılık bu ülkenin nihai Türkleşmesinde mühim bir etkisi olduğunu daha öncede belirtmiştik. Moğol istilasından kaçıp Anadolu’ya sığınan Türkmenler, uç bölgelere yığılarak Bizans topraklarını fethe başlıyorlardı. (1261) tarihini, Anadolu’da Moğollara karşı geniş Türkmen hareketinin başlangıcı saymak yerindedir. Bu hareket, Türkmen beyliklerinin, bu arada Osmanlı beyliğinin kuruluş sürecini başlatmıştır.425 Her şeyden önce, Osmanlı Beyliği ilk kez bir siyasi varlık olarak tarih sahnesine çıktığında Anadolu, İlhanlı devletinin kontrolüne girmişti. Moğol üstünlüğünün Anadolu Selçuklu Devleti tarafından tanınması (1235) ile başlayan süreç, Kösedağ Savaşı’nda Anadolu’nun Moğollar tarafından istilası ile devam etmişti. 1277’de ise Anadolu tamamen İlhanlı devletinin kontrolüne girmiştir. Diğer beylikler gibi Osmanlı’da İlhanlı valisine bağlılığını bildiriyor ve ona düzenli vergi ödüyordu. Ordularıyla birlikte önemli bir Moğol nüfusu da Anadolu’ya giriş yapmış ve diğer Türkmen topluluklarıyla yan yana yaşamaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun İlhanlı Devleti ile taşınan Moğol devlet geleneklerinden etkilenmiş olması olasılığı muhtemeldir.426 İlhanlı bürokrasinin merkezi kontrol ve mali sistemine karşı olan yarı göçebe Türkmen boyları; onların tahta geçirdikleri Selçuklu sultanlarına karşı idiler. 424 Koca, ‘‘Anadolu Türk Beylikleri’’, s. 224 425 İnalcık, agm., s. 468 426 Gözde Somel, ‘‘Moğol Devleti Ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşlarında Liderliğin Rolü’’, 38. Asya Ve Kuzey Afrika Kongresi, Ankara 2007, s. 2840 107 Moğolların, Sultan II. Mesud’u (1284-1296) Konya tahtına oturtmaları ve onun saltanat rakibini destekleyen Germiyan uç Türkleri’ne karşı harekete girişmeleri üzerine Türkmenler gözlerini batıya, Bizans topraklarına çevirdiler. Batı Anadolu Germiyan subaşıları tarafından fethedildi. Böylece bölgede 1290-1310 yılları arasında Aydın, Saruhan, Karesi Gazi Türkmen beylikleri doğdu. Batı Anadolu’da ortaya çıkan bu beyliklerden Osmanlı beyliği, bunların en güçlüsü haline gelerek öteki beylikleri egemenliğine almaya başladı.427 İlk Osmanlılar’ın tarih sahnesine çıkışları, 13. yüzyıl Anadolusu’ndaki sosyal değişime dayanmaktadır. Bu değişimin temeline 1071’den itibaren Anadolu yarımadasına kesin olarak yerleşen ve siyasi birlikler kuran Selçuklular’ı yerleştirmek gerekmektedir. Selçuklu idaresindeki Anadolu, Osmanlılar için her şeyin başlangıcını oluşturacak olan 13. asır sonlarına doğru hemen hemen Türkleşme evresini tamamlamış bir görünüm arzetmekteydi. 428 İlk yıllarda Bizans hududunda daha çok Bizanslılar ile olan mücadelesiyle bulunduğu yerde beylik olarak ortaya çıkan Osmanlılar’ın diğer Türkmen beylikleri arasındaki yeri ayrı bir öneme sahiptir. Türkmen dünyasının kendine has temel özelliklerinden etkilenen ve aslında bu dünyanın bir parçası olan Osmanlılar 14. yüzyılın ilk yarısında tıpkı diğer beylikler gibi İlhanlı nüfuzunu yakın bir şekilde hissetmekteydi.429(1320)’li yılların ortalarında Timurtaş’ın sebep olduğu karışıklık, İlhanlıyı esaslı bir şekilde sarstı. Uç beyliklerini sıkıştıran Timurtaş’ın durumunun kötüleşip (1326) ertesi yıl Mısır’a kaçması, bütün diğer uç beyleri gibi Osmanlılar’ı da oldukça rahatlatmıştı. Böylece Rum Selçuklularının mülkleri üzerinde doğan beyliklerin ortasında bazen savaşlarla, bazen gönüllü katılmalarla Selçukluların geniş topraklarını elinde toplayan Osmanlı Devleti oluşuyordu. Gordlevski eserinde ‘‘Osmanlı sultanları devletin sağlıklı ve hızlı yükselişini Moğol saldırısına borçludurlar.’’ izahatini kullanmıştır.430 Osmanlılar Bizans hududunda iken diğer Türkmen beyliklerinden bazıları iç bölgelerde kalmış, sahil beylikleri ise daha çok denize müteveccih bir gaza faaliyeti 427 İnalcık, agm., s. 468 428 Emecen, agm., s. 504 429 agm., s. 513 430 V. Gordlevski, age., s. 73 108 sürdürmeye başlamıştı. Özellikle Saruhan, Aydın, Menteşe ve Karesi beylikleri denize ve adalara sık sık akınlarda bulunuyorlardı. İbn Batuta Anadolu beylikleri hakkında bilgi verirken Orhan Bey’i Türkmen beylerinin ulusu olarak anmaktadır.431 Osmanoğulları, Oğuzların Kayı boyuna mensup Türkmenlerdendir. Ailenin bilinen ilk şahsiyeti Gündüz Alp’dır. Osmanoğulları’nın Anadolu’ya ne zaman geldiklerine dair kaynaklarda kesin bir bilgi yoktur. Ancak Gündüz Alp’ın oğulları Ertuğrul ve Dündar beylerin idaresindeki Kayı boyu mensuplarının Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad döneminde Ankara’nın batısına yer alan Karacadağ bölgesinde iskan edildiklerine dair bilgi, onların Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya geldiklerini düşündürmektedir.432 İlhanlı yönetimi altındaki Anadolu beyliklerinden birisi olan Osmanlılar’ın kuruluş döneminde bilhassa mali konularda o çağa model olan İlhanlı sisteminden etkilendiği görülmektedir. Çünkü İlhanlı maliyesine ait temel kitaplardan bazıları Osmanlılarca istinsah edilerek istifade edilmiştir.433 Osmanlı da askeri teşkilat, toprağın idaresi, divanda inşa usulü kaideleri, arazi tahriri şekilleri, idari taksimat, ikta sistemi ve mali sistem en çok İlhanlı usulunde idi. İlk Osmanlı kayıtlarında paraya nisbetle kullanılan ‘‘sim-i rayic’’, ‘‘vucuh-i dirhem’’, ‘‘dinar’’ tabirleri de İlhanlılar zamanında kullanılan tabirlerdir. Osmanlılara geçen İlhanlı devletçilik an’analerinin başında şeriat ile kanun ve vergilerden ‘‘tamga’’ ile bir de ismini koyun hakkı şeklinde değiştiren ‘‘kopçur’’ ve askeri ‘‘ikta’’ sistemi gelmektedir. Küçük paralara ‘‘mangır’’ denilmesi de yine İlhanlı usulüdür. Diğer İlhanlı teşkilat ve tabirleri ise; ‘‘türe’’, ‘‘yasak’’, ‘‘tamga’’, ‘‘ordu’’, ‘‘içoğlan’’, ‘‘dışoğlan’’, ‘‘ağalar’’, ‘‘bahadır’’, ‘‘çeri’’, ‘‘nöker’’, ‘‘kol’’, ‘‘bölük’’, ‘‘karakol’’, ‘‘ugruk’’, ‘‘zağarcı’’, ‘‘ılgar’’, ‘‘cebe’’, ‘‘cebeci’’’ ‘‘yarlıg’’dır. 434 Kuruluş devrinde Osmanlı Devleti’nin sosyal yapısı, fetih temeli üzerine kurulmuştur. Zira fethedilen topraklar padişahın malı sayılırdı. Padişahların tahta çıkışlarında cülus ve berat yenileme törenleri yapılırdı. Bu uygulama Türkiye 431 İbn Battuta, İbn Battuta Seyahatnamesi I, s. 430 432 Aşıkpaşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, Haz. Kemal Yavuz- Yekta Saraç, K Kitaplığı, İstanbul 2003, s. 53-55; Mehmet Ersan, Mustafa Alican, Beylikler Devri Türkiye Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul 2014, s. 163 433 Abdulkadir Yuvalı, ‘‘Osmanlı Müesseseleri Üzerindeki İlhanlı Tesirleri’’, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 6, 1995, s. 249 434 Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş I, s. 340 109 Selçukluları’nda ve İlhanlılar’da da yapılırdı. Diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde idaresi altındaki daha önce uygulanmış olan vergi usullerini aynen veya kısmen değiştirerek devam ettirmiştir. Bu yüzden aynı dönemde Osmanlı topraklarında farklı vergi usulleri uygulanmıştır. Bu vergi çeşitleri incelendiği zaman çoğunun İlhanlılar’dan alınmış olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim daha önce İlhanlı idaresinde iken, bu devletin dağılmasından sonra Sivas-Kayseri yöresinde bağımsız bir devlet kuran Kadı Burhaneddin de İlhanlı döneminden kalan bazı hukuki ve mali uygulamaları kaldırtmıştır.435 Osmanlılar’da ‘‘miskalin’’ sadece mücevherat ve altın ölçüsü olarak, para piyasasında ise dirhemin kullanılması geleneği İlhanlılarla ilgilidir. Osmanlı para birimi akçe, Gazan Han’ın mali alandaki reformlarına uygun olarak basılmıştır. Orhan Bey’in bastırmış olduğu beşlik, ikilik,teklik akçelerden ikilik akçe yarım Tebriz miskali idi. Orhan Bey Gazan’ın emirlerine uymuş, fakat içerisinde bulunduğu ekonomik şartlardan dolayı Tebriz miskalinin yarı ağırlığında akçe bastırmış olmalıdır. Osmanlılar’ın kullandığı bakır para anlamına gelen mangırda İlhanlı usulü idi.436 İlhanlılar, eyaletlerdeki maliye işlerinde ki görevlilere ‘‘defterdar’’ demişlerdir. Osmanlılar’da da defterdar, İlhanlılar’da olduğu gibi maliyeden sorumlu devlet memuruydu. Bunlar ‘‘Başdefterdar’’, ‘‘Anadolu Defterdarı’’, ‘‘Rumeli Defterdarı’’, ‘‘Tımar Defterdarı’’ gibi adlar almışlardır. Yine Osmanlılar’da Başdefterdar’ın Divan-ı Hümayun’un üyesi olma geleneği de İlhanlılar’dan gelmektedir. Osmanlılar’da da tıpkı İlhanlılar’da olduğu gibi farklı inançtaki din görevlilerinden vergi alınmazdı.437 Kösedağ felaketinden sonra, Anadolu’ya ikinci bir Moğol saldırısı Yıldırım Bayezid döneminde olmuştur (1402). Yıldırım Bayezid ile Timur arasında gerçekleşen Ankara Savaşı’nda (1402) Osmanlı ordusu bozguna uğramış ve Çelebi Mehmet’in duruma hakim olmasına kadar Fetret dönemine girilmiştir. Savaşın hemen akabinde ciddi bir siyasi kriz yaşanmıştır. Timur ve oğulları Osmanlılar’ın 435 Yuvalı, ‘‘İlhanlı Tesirleri’’, s. 251 436 Togan, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 340 437 Yuvalı, ‘‘İlhanlı Tesirleri’’, s. 253 110 sahip olduğu hemen her yeri yakıp yıkmışlar, halka türlü işkenceler yapmışlardır. Bu sancılı dönem içinde ekonomik düzenin sarsılmaması neredeyse imkansızdı.438 Timur Anadolu’da kaldığı sürece yaptıklarıyla bağdaşmayacak bir girişimde bulunarak yabancı tüccarlara Anadolu’da serbestçe ticaret yapma izni vermiştir. Fransa kralı VI. Charles’e ve Ceneviz beyine, Avrupalı tüccarların kendi topraklarında ticaret yapmalarından dolayı memnuniyet duyacağını belirtmiştir. Timur’un çekilmesinden sonra da Bayezid’in oğulları durumdan istifade ederek bazı tüccar devletlerle ticari anlaşmalar yapmışlardır.439 Savaşın ardından beyliklerin Osmanlılardan kopmaları ve Timur’a bağlı olsalar da bağımsızlıklarını elde etmeleri başlangıçta siyasi ve ekonomik birliğin sonu olarak görüldü. Ancak savaştan sonra bağımsızlık elde eden beylikler siyaseten olmasa bile iktisaden Osmanlıya bağımlıydılar. Osmanlı’da ise siyasi birlik bozulmuş olmasına rağmen iktisadi anlayış ve uygulamalar devam etmekteydi. Bu dönemde baş gösteren Şeyh Bedrettin isyanına bakılacak olursa sadece 8000 kişilik taraftar toplamış olmaları ictimai düzeni altüst edecek bir iktisadi sıkıntının bulunmamasıyla alakalı olduğu söylenmektedir. Yani kitleleri harekete geçirecek ve isyana sevk edecek bir ekonomik bunalım devrinin yaşanmadığı söylenebilir.440 Kurulduğu andan itibaren bir ekonomik görüş benimseyen ve uygulayan Osmanlı idaresi, Ankara Savaşı’ndan sonra da bu politikasına devam etmiştir. Önemli ticaret yolları kontrol altına alınmak istenmiş, dış ticaret gündemde tutulmuş, ana ticaret merkezleri büyütülmüş, köylü ekonomisi geliştirilmiş, esnaf örgütleri daha iyi organize edilmiştir.441 Sonuç olarak Ankara Savaşı ekonomik bakımdan Osmanlıyı yıkıma uğratmamıştır. İktisadi denge sarsılmıştır; fakat toparlanma güç olmamıştır. Timur geçtiği yol üzerine çıkan her şeyi yağmalayarak talan etmiştir. Sivas’ı ele geçirdiği sırada ona muhalefet eden en önemli güçlerin başında Elbistan ve civarında yaşayan Dulkadirli Türkmenleri gelmekteydi. Türkmenler, Timur’un askerlerine saldırmışlar, Timur ise bu Türkmenleri ağır şekilde cezalandırarak pek 438 Metin Ziya Köse, ‘‘Ankara Savaşı’nın Osmanlı Ekonomisine Etkisi’’, 1402 Ankara Savaşı Uluslararası Kongresi Bildiri Kitabı, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 417 439 agm., s. 418 440 agm, s. 425 441 agm., s. 430 111 çoğunu öldürmüştür. Bu kıyımdan kurtulanlar kaçarak Kayseri, Bozok ve Yeni İl kazasına yerleşmişlerdir.442 Timur’un ve emirlerinin Anadolu’daki faaliyetleri sırasında pek çok kişinin yer değiştirdiği muhakkaktır. Bu baskı neticesinde Rumeli’ye göçlerin olduğu bilinmektedir. Yapılan göçlerde Türkmen aşiretlerinden başka Arap, Kürt ve Çağataylıların bulunduğu Anonim Osmanlı Kroniği’nde belirtilmiştir. Timur’un baskısıyla Rumeli’ye geçmek zorunda kalan kişilerin Rumeli’nin şenlenmesinde etkili olduğu da belirtilmiştir.443 Hülagu ile Anadolu’ya gelen ve zamanla İslamiyet’i kabul ederek Tatar ve Kara Tatar Türkmenleri şeklinde isimlendirilen grupların Timur tarafından Semerkant’a götürüldüğü kaynaklarda geçen bir diğer husustur. Bunlar Kadı Burhaneddin Devleti’nin yıkılmasından sonra Osmanlı hakimiyetine geçmiş ve çoğunlukla Sivas, Kayseri, Amasya, Malatya ve Erzincan yörelerini yaylak ve kışlak edinmişlerdi. Osmanlı ordusunda görev yapan Tatarların Ankara Savaşı’nda Timur’un saflarına geçtiği bilinmektedir.444 Anadolu’dan Timur tarafından götürülen Tatarların 150-200000 arasında olduğu ve o dönem şartlarına göre oldukça fazla olduğu belirtilmiştir.445 Tatarların Anadolu’dan götürülmesinin en önemli sonucu onların terk ettikleri toprakların Türkmenler tarafından doldurularak iskan edilmesidir. Bu Türkmen aşiretleri sayesinde bölgede yoğun bir Türkleşme yaşanmıştır.446 Sonuç olarak Ankara Savaşı Osmanlı Devleti’ni yıkılmanın eşiğine sürüklese de, özellikle Anadolu’nun iç kesimlerinin Türkleşmesine zemin hazırlamıştır. Ankara Savaşı Osmanlının merkezileşme hareketini kesintiye uğrattığı gerçektir ancak, savaşın sebep olduğu buhran dönemi atlatıldıktan sonra gerçekleştirilen uygulamalar ve çıkarılan kanunlardan devletin tam anlamıyla merkezi bir hüviyete büründüğü görülmektedir. Bu uygulamaların gerçekleşmesinde 442 Sadullah Gülten, ‘‘Ankara Savaşı Sürecinde Ve Sonrasında Anadolu’da Nüfus Hareketliliği’’, 1402 Ankara Savaşı Uluslararası Kongresi Bildiri Kitabı, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 410 443 Anonim Osmanlı Kroniği ( 1299-1512), Haz. Necdet Öztürk, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2000, s. 54 444 İsmail Aka, Timur Ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2000, s. 30 445 Gülten, agm, s. 412 446 agm, s. 413 112 Ankara Savaşı ve sonrasında yaşanan devrin mücadelelerinin büyük tecrübe olduğu görülmektedir.447 İlhanlılar’da Müslüman halkın şer’i ve hukuki davalarının yürütülmesinden sorumlu başında ‘‘Kadil-kuzat’’ın bulunduğu ‘‘Divan-ı Kuzat-ı memalik’’adında mahkemeler vardı. Bunların yardımcılarına ‘‘naip’’ denir ve hukuki meselelerin çözümü için müderris ve kadı tayin edilirdi. Bu uygulama Osmanlılar’a da model olmuştur. İlhanlılar’da İslamiyet’in resmi devlet dini olmasından önce hukuki, idari, örfi, askeri mahkeme işlerine ‘‘yarguci’’ veya ‘‘emir-i yargu’’ isimli memurlar bakardı. Uygur vesikalarında hüküm ve karar anlamına gelen yargı, Osmanlılar’da da aynı manada kullanılmıştır. Hatta günümüzde hakimlere ‘‘yargıç’’ta denilmektedir. Yargıcı sözü Anadolu’da biraz daha geç çağlarda yani 11. ve 12. yüzyılda görülmeye başlanmıştır. Yargıc’a Osmanlılar ‘‘yargıcı’’, Çağatay Türkleri ise ‘‘yargucı’’ demişlerdir.448 Gazan Han döneminde Hz. Ali oğullarının soyundan gelen Seyyid ve şeriflerin şecere ve diğer işleri ile ‘‘Darüsseyade’’ denilen bir daire ve başında da ‘‘Nakib-i Nükabayı Sa’adat’’ denilen bir görevli bulunurdu. Osmanlılar’da ise bu görevi yapan memura ‘‘Nakibü’l Eşraf’’ denilirdi.449 Osmanlı Devleti’ni etnik, dini, kültürel farklılıklar bakımından en zengin, ama aynı zamanda da problemli bir coğrafyada altı asrı aşan bir süre ayakta kalmasının sebebini, devletin sahip olduğu hukuki yapı ve bunu işleyiş biçimine bağlamak gerekir. Osmanlı Devleti, oturmuş bir hukuki yapı ve işleyiş mirasına sahipti. Bu nedenle bu devleti kuranlar sıfırdan bir hukuki yapı kurmak zorunda kalmamışlardır. Osmanlı Devleti’nin büyük ölçüde devraldığı hukuki ve kültürel miras, Türkiye Selçuklu, Büyük Selçuklu ve Abbasi Devletleri İslam hukukuna ve belirli ölçüde de eski Türk-Moğol hukukuna dayanan bir hukuk düzenine sahiptiler.450 447 Sadettin Baştürk, ‘‘Ankara Savaşı’nın Osmanlıların Merkezileşme Sürecindeki Yeri’’, 1402 Ankara Savaşı Uluslararası Kongresi Bildiri Kitabı, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 347 448 Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s. 528 449 Yuvalı, ‘‘İlhanlı Tesirleri’’, s. 253 450 M. Akif Aydın, ‘‘Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı Ve İşleyişi’’, Genel Türk Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, C. 6, Ankara 2002, s. 239 113 3.2. Anadolu Beylikleri Üzerinde Hissedilen Moğol Etkileri Anadolu Beyliklerinin ilk teşkilatları, ‘‘Aşiret Teşkilatı’’ idi. Selçuklular zamanında sınır bölgelerine yerleştirilen bu aşiretler, harp zamanlarında aşiret reislerinin kumandaları altında muharebeye giderlerdi. Harpten sonra da hükümdar tarafından aşiret beyine ikta edilmiş olan yerlerine dönerlerdi.451 Anadolu Selçuklu sultanları farklı tarihlerde gelmiş olan Türkmen aşiretlerinin birçoğunu hudutlarının batı, kuzey ve güney kısımlarına yerleştirmek suretiyle o taraflardaki tehlikeli vaziyeti emniyet altına almışlardır. Aşiret beylerini de sınırlardaki araziyi ikta yani tımar olarak vermişlerdir. Bu aşiret beyleri daha sonra hükümet kurmaya başlayınca kendilerine merkez yaptıkları şehirlerde Selçuklu sultanlarını taklit ederek memuriyet, saray ve teşrifat usulleri oluşturmaya başlamışlardır.452 Anadolu beyliklerinde askerlik usul ve kaidesi tamamiyle Selçuklulardan alınmıştır. Bunlardan, daha sonra meydana çıkan Dulkadir ve Ramazanoğulları beylikleriyle Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerinden ilk ikisinde Mısır kölemenlerinin usulü ve diğer ikisinde de Cengiz ve Timur’un idari ve askeri usulleri görülmektedir.453 Tımar teşkilatının Anadolu Beylikleri’nde de cari olduğu görülmektedir. Derecelerine göre kendilerine tımar verilen beyler, tımarları nisbetinde asker beslemekle mükellef idiler. Tımar sahibi olan sipahilerin vefatından sonra tımarları evlatlarına intikal ederdi. Osmanlıların bunlardan alarak geliştirdikleri bu teşkilat, Türkiye Selçukluları’nda, Memlük hükümetinde ve İlhanlılar’da tamamiyle görülmektedir. Bunların diğer Anadolu beyliklerinde de mevcudiyeti elde edilen vesikalardan anlaşılmaktadır.454 Karakoyunlu ve Akkoyunlu devletlerindeki idari ve askeri teşkilat ile saray usül ve kaideleri Anadolu beyliklerinki ile aynı ise de onlardan daha geniş ve daha muntazamdı. Bu iki devlette Moğol ve Timurilerin mülki ve askeri ıstılahları cari idi. 451 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 199 452 age., s. 199 453 age., s. 202 454 age., s. 203 114 Gerek İlhanlılar devrinde gerek Timur zamanındaki divan ve mali işleri Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ıslah etmiş ve koyduğu kanun ve usuller kendisinden sonra Safeviler zamanında da devam etmiştir.455 İlhanlılar’da olduğu gibi Karakoyunlu ve Akkoyunlu Devletleri’nde ‘‘İnak’’ (padişaha mühim ve mahrem emirler tebliğ eden görevli) denilen bir sınıfın mevcudiyeti bilinmektedir.456 Bu sınıf Osmanlı İmparatorluğu’ndaki hükümdar emirlerini icap edenlere tebliğ eden Müteferrika’lara benzemektedir. Asil Türk evladından alınan ve aynı zamanda padişahın itimad ettiği adamlardan olan İnaklar vasıtasıyla icap eden yerlere en mahrem ve mühim emirler gönderilirdi. Yine Selçuklular ve İlhanlılar’da kullanılan ‘‘Pervaneci’’ tabirinin Akkoyunlular’da da mevcut olduğu bilinmektedir.457 455 age., s. 205 456 age., s. 205 457 age., s. 206 115 116 SONUÇ Dünyayı kasıp kavurmakta olan Moğol istilası, Anadolu toprakları içinde kaçınılmazdı. Bunun bilincinde olan Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad, olası bir istilaya karşılık önemli tedbirler aldı. Fakat daha sonra yerine geçmiş olan II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in kifayetsiz tavırları bu bozgunu kaçınılmaz kıldı. Moğol istilası önünden kaçan birçok Türkmen Anadolu’ya sığındı. Bu Türkmen kitleleri ihtiyaçlarını karşılamak için bir takım akın ve yağma hareketlerine girdiler. Köyler ve kervanları basarak geçimlerini sağlamaya giriştiler. Bu durumda devlet kuvvetleri ile nizam ve asayişi bozanların karşı karşıya gelmesi kaçınılmazdı. Türkmenler Baba İshak önderliğinde isyana başladı. Babai isyanı, Anadolu Türk tarihinin gelmiş geçmiş en geniş kapsamlı ve en büyük ayaklanmalarından biri olması dolayısıyla Türkiye Selçuklu Devleti tarihinde de bir dönüm noktası teşkil eder. Devlet isyandan kısa bir süre sonra sarsılmış, (1243) yılında devletin bu zayıf durumundan faydalanan ve o zamana kadar saldırmaya bir türlü cesaret edemeyen Moğollar Anadolu’ya saldırdılar. Dolayısıyla Babailer isyanı Anadolu’nun kapısını Moğollara açan bir olay olmuştur Sivas’ın Zara ilçesindeki Kösedağ mevkiinde Baycu Noyan kumandasındaki Moğol ordusu, Selçuklu ordusunu bozguna uğrattı (1243). Sultan ülke yönetimini Mübarizüddin Çavlı’ya bırakarak Tokat’a kaçtı. Orada da kalmaya cesaret edemeyerek Ankara Kalesine kapandı. Sultan’ın kaçışından haberi bulunmayan Selçuklu askerlerinin bir kısmı tepeler üzerinde gece yarısına kadar vazifelerine devam ettiler. Sultan’ın askerleri uzun süre dağlarda bekledikten ve hiçbir yerden yardım gelmediğini gördükten sonra ordugaha yönelmişler, bütün eşyaların terk edildiğini ve atların gittiğini görünce onlar da kaçış yolunu tutmuşlardır. Sabahleyin ordugaha yaklaşan Moğollar otağ ve çadırlarda hiçbir insan görememişler, bunun bir harp oyunu olduğunu düşünerek iki gün ihtiyatlı davranıp durumu araştırdıktan sonra çadırlara girdiler. Hesaba sığmayacak derecede çok mallar ve ganimetler elde ettiler. Böylece ilk öncü çarpışmasından sonra hiçbir ciddi savaş ve mukavemet gösterilmeden 3 Temmuz 1243 yılı muharebe bitmiş, koca Selçuklu ordusu 117 mağlubiyete uğramış; muntazam bir geri çekilme kabiliyetini dahi gösteremeden, herkes canını kurtarmak endişesiyle kaçmış ve ordu dağılmıştı. Kösedağ yenilgisi ve Moğol istilası süratle Anadolu’nun her tarafında yayılarak, halk arasında büyük korku ve panik yarattı. Başta Kayseri ve Malatya olmak üzere Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde bulunan çok miktarda sivil ve asker insanın beldelerini terk ederek Çukurova Ermeni Krallığına ve Suriye’ye göç etmesine sebep oldu. Moğolların Anadolu’ya hakim olmasıyla birlikte ticaret, kültür-sanat, mimari ve demografik yapısına etkileri olduğu gözlemlenmiştir. Moğol korumacılığı altında Anadolu’nun siyasal ve kurumsal tarihi bir kargaşa ve yıkımı gösterir. Ancak bazı ayrıntıları da değerlendirmek gerekirse, örneğin aynı dönemde özellikle 14. yüzyıldan önce ticari ve kültürel alanda yoğun bir etkinlik de gözlenmekteydi. Bu dönemde ticaretin canlı olduğuna kuşku yoktur. Ancak ticareti yapanların önemli bir kısmı yabancı tüccarlardır. Selçuklu tüccarları bu yabancı unsurlar ile baş edemeyerek silinmişlerdir. Bu durum ilerde Osmanlı ticaretini de etkilemiş, ticaret yabancılar tarafından sürdürülmüştür. Sivas’ın doğusunda Kösedağ’da Moğol ordusuna yenilen Selçuklular (1243), Moğol kıyımı ve yağmasından sonra da sanatsal varlıklarını (1308 yılında) tarih sahnesinden silininceye kadar, idari ve mali çöküntüye rağmen sürdürdükleri görülmektedir. Moğol korumacılığı döneminde de Anadolu’da birçok mimari eserin inşa edildiği bilinmektedir. Bu dönemde kültürel alanda da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Moğol istilasından kaçan birçok alim, şeyh, edip ve mutasavvıfların gelmesiyle Anadolu’da yoğun kültürel faaliyetler yaşanmıştır. Anadolu’ya göçü hızlandıran sebeplerin en önemlisi de şüphesiz Moğol istilasıdır. Tarihin en kudretli ve şiddetli istilalarından birini teşkil eden Moğol istilası, Orta Asya Türklüğü ve medeniyeti için ağır sonuçlar vücuda getirmesine karşılık, bu ülkenin Türkleşmesinde önemli bir etken olmuştur. Malazgirt zaferinden sonra Anadolu’ya nasıl sel halinde insan akını olmuş ise, Moğol istilası önünde Türkmen kitleleri Anadolu’ya kaçıyor ve Moğol katliamından kurtulmaya çalışıyorlardı. Moğol istilasından kaçıp Anadolu’ya sığınan Türkmenler, uç bölgelere yığılarak Bizans topraklarını fethe başlıyorlardı. (1261) tarihini, Anadolu’da Moğollara karşı geniş Türkmen hareketinin başlangıcı saymak yerindedir. Bu 118 hareket, Türkmen beyliklerinin, bu arada Osmanlı beyliğinin kuruluş sürecini başlatmıştır. Sonuç olarak; Türkiye Selçuklu Devleti’nin en kudretli ve kuvvetli şahsiyeti Sultan I. Alaeddin Keykubad’ın miras bıraktığı kudretli Türkiye’nin, onun ölümünden 6 yıl sonra uğradığı bu Kösedağ felaketi, Selçuklu devletinin mukadderatı ve memleketin çöküşü üzerinde ağır bir rol oynamıştır. Anadolu Selçuklu Devleti tarih sahnesinden silinirken, uçlarda yeni oluşum olan beylikler ortaya çıkmıştır. İleri de büyük bir imparatorluk kuracak olan Osmanlı’da bu beyliklerden biridir. Bu sebeple Osmanlı Devleti’nin kurulmasını bu istilanın olumlu sonucu olarak değerlendirmek yanlış olmaz. Moğol istilasının tüm olumsuzluklarına rağmen, istiladan kaçan Türkmen kitlelerinin Anadolu’ya gelerek buralara yerleşmesi, bu toprakların Türkleşmesine büyük katkı sağlamıştır. 119 120 KAYNAKÇA ABU’L-FARAC, Abu’l-Farac Tarihi, C. II, Çev. Ö. Rıza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara 1987 Ahmed Bin Mahmud, Selçukname, Haz. : Erdoğan Merçil,Bilge Kültür Sanat Yayınları, Aralık 2011 Ahmet Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya Ve Tevarih-i Hulefa, Bedir Yayınları, C. II, İstanbul AKA İsmail, Timur Ve Devleti, TTK Yayınları, Ankara 2000 AKSARAYİ Kerimüddin Mahmud, Müsameretü’l-Ahbar, Çev. M. N. Gençosman, Ankara 1943 AKDAĞ Mustafa, Tü
ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Dr. Öğr. Üyesi Gonca SUTAY ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Dr. Öğr. Üyesi Gonca SUTAY* * Iğdır Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, e-mail: gonca.sutay@igdir.edu.tr Copyright © 2020 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: iksadyayinevi@gmail.com www.iksad.net It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications – 2020© ISBN: 978-625-7954-42-6 Cover Design: İbrahim KAYA February / 2020 Ankara / Turkey Size = 16 x 24 cm 1 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...................................................................................................... 5 GİRİŞ......................................................................................................... 7 Şehrin Tarihi Coğrafyası ................................................................. 7 Tarih Boyunca Erzurum’a Verilen İsimler...................................... 8 I. BÖLÜM............................................................................................13 ANADOLU SELÇUKLU HAKİMİYETİNE KADAR ERZURUM .....13 Selçuklu-Bizans Hakimiyet Mücadelesinde Theodosiopolis................... 13 Stranga Bozgunu ve Hasan’ın Şehadeti ........................................ 16 1048 Hasankale (Kaputru) Savaşı ................................................ 22 Saltuklu Hakimiyetine Kadar Erzurum ......................................... 27 Saltuklular Döneminde Erzurum.............................................................. 31 Emir Ali b. Ebu’l Kasım Dönemi.................................................. 31 İzzeddin Saltuk b. Ali Dönemi ...................................................... 35 Nasiruddin Muhammed b. İzzeddin Saltuk Dönemi ..................... 40 Saltuklu Devleti’nin Selçuklulara İlhakı Ve Erzurum Selçukluları Dönemi .................................................................................................................. 41 Mugiseddin Tuğrul Şah Dönemi ................................................... 43 Rüknedin Cihanşah Dönemi.......................................................... 54 II. BÖLÜM ..........................................................................................57 MOĞOL İSTİLASI ÖNCESİ ERZURUM...........................................57 Cengiz Han Önderliğinde Moğollar’ın İslam Beldelerini İstilaları.......... 57 Harezmşahlar Devleti ve Moğollar............................................... 60 Celaleddin Harezmşah ve Yassı Çemen Savaşı ............................. 70 Aleaddin Keykubat’ın Erzurum’u İlhakı ve Sonrası Gelişmeler.............. 80 Erzurum Fetihnamesi..................................................................... 82 2 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Moğol Noyanı Çormağan ve Harezmli Devletinin Sonu .............. 87 Aleaddin Keykubat Sonrası Gelişmeler ...................................... 107 III. BÖLÜM.......................................................................................109 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE BAYCU NOYAN’IN ERZURUM’U İSTİLASI................................................109 Babai İsyanı ve Erzurum Savunmasının Zayıflaması ................. 109 Baycu Noyan Komutasında Moğollar’ın Erzurum İstilası (1242) ..................................................................................................... 116 DÖNEMİN KAYNAKLARINDA ERZURUM İSTİLASININ YANKILARI.............................................................................. 122 Anonim Tarih-i Al-i Selçuk…………………………………………………………..120 İbn Bibi……………………………………………………………………………………….120 Müneccimbaşı…………………………………………………………………………….123 Aknerli Grigor……………………………………………………………………………..123 Abu'l Farac Bar Hebreaus…………………………………………………………...124 Müverrih Kiragos………………………………………………………………………..124 Ebu'l Ferec İbnü'l İbri………………………………………………………………….125 Müverrih Vardan………………………………………………………………………..126 Sebastasi Vakayinamesi………………………………………………………………126 Psikopos Steponos Vakayinamesi……………………………………………….126 David Bagaşetsi…………………………………………………………………………..128 Simon de Saint Quentin………………………………………………………………128 Erzurum İstilası Sonrası Meydana Gelen Hadiseler............................... 132 3 Kösedağ Savaşı ve Anadolu Selçuklu Devletinin Moğol Tabiiyeti ..................................................................................................... 132 MOĞOL İSTİLASI SONRASINDA ERZURUM .................. 140 SONUÇ ........................................................................................ 149 KAYNAKÇA............................................................................... 154 4 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM 5 ÖNSÖZ Coğrafi konumu itibariyle eski çağlardan beri bir yerleşim yeri olan Erzurum buradan gelip geçen hemen hemen bütün kültürler/kavimler tarafından izlerini bıraktığı kadim bir şehir olarak varlığını ve önemini günümüze kadar sürdürmüştür. Anadolu’nun kuzey doğu bölgesinin bilenen en büyük ve müstahkem şehri olan Erzurum Karasu’nun (Fırat) yukarı havzasında geniş bir ovanın kenarında ve deniz seviyesinden yaklaşık 1900 m. yükseklikte olup; birinci dereceden ehemmiyetli yolların düğüm noktasında bulunmaktadır. Bulunduğu mevkiinin müdafaaya elverişli olması sayesinde ise tarihin her döneminde gerek askeri gerekse ticari öneme sahip olmuştur. Nitekim Erzurum Kafkasya ve İran’dan gelen yolların Anadolu’ya açılan yegane önemli kapısını oluşturduğundan gerek Antik çağlarda gerekse Ortaçağ boyunca Anadolu’ya girmek isteyen istilacı kavimlere karşı Anadolu müdafaasının mukadderatını tayin eden başlıca şehir olması bakımından önemini her dönem korumuştur. Zira gerek Roma-İran gerekse Bizans-Selçuklu rekabetinin ilk karşılaşma bölgesinin bu müstahkem şehir olması şehrin bu dönemlerdeki önemini gözler önüne sermektedir. Moğolların Anadolu’ya girişinin Erzurum’un düşüşüne paralel olarak gerçekleşmesi de Anadolu için bu şehrin fevkalade önemini tekrar gözler önüne serecektir. XIII. yy. doğudan gelen Moğol istilası ile Anadolu coğrafyasında siyasi ve sosyal düzenin önemli bir değişime uğradığı bir asır olarak tarihe geçmiştir. Timuçin'in uzun mücadelelerinin ardından hakimiyeti ele geçirmesiyle başlayan yoğun bir istila hareketi Ortaçağ tarihinde bilhassa İslam coğrafyasında derin izler bırakmış; yaşanan yıkım ve tahribat uzun yıllar hafızalardan silinmemiştir. Maveraünnehir, Irak, İran ve Anadolu'nun güzide şehirleri talan olmuş milyonlarca insan katledilmiştir ki bu istila ve kıyımdan etkilenen şehirlerden birisidir Erzurum. Nitekim Erzurum 1242’de Moğol ordusu kumandanı Baycu Noyan tarafından tahrip edilmiş ve halkının çoğu kılıçtan geçirilmiştir. Erzurum’un düşüşünün akabinde gerçekleşen 1243 Kösedağ yenilgisiyle ise devrin en güçlü 6 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM devletlerinden biri olan Anadolu Selçuklu Devleti Moğol tahakkümü altına girmiştir. Hiç şüphesiz bu durumdan en fazla etkilenen şehirlerden biri ve hatta en önemlisi Erzurum olmuş; şehir Anadolu’ya çeşitli vesilelerle akınlar düzenleyen Moğol ordularının uğrak yeri olması nedeniyle pek çok kez zarar görmüştür. Bu çalışma 5-8 Eylül 2019 tarihinde Erzurum’da gerçekleşen 4. İnternational Congrees on Social Scienes’te sunulan “Anadolu’da Moğol İstilasının Başlangıcı ve Kadim Şehir Erzurum” adlı bildirimimim gözden geçirilmiş, genişletilmiş halidir. Uzun süreli ve titiz bir çalışma sonucunda dönemin bütün kaynaklarına ulaşılmaya çalışılarak; bu alanda yazılan araştırma eserler ve makaleler titizlikle incelenerek eserimiz ortaya çıkmıştır. Bu konuda yapılan çalışmaların kısıtlı olması da göz önünde bulundurulacak olursa yaptığımız bu çalışmanın bu alandaki eksikliği dolduracağını umut etmekteyiz. Başta hiçbir vakit benden desteklerini esirgemeyen ailem; her daim hocam ve büyüğüm sayın Prof. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU ve çok kıymetli ve değerli yakın arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim. Dr. Öğr. Üyesi Gonca SUTAY Iğdır / 2020 7 GİRİŞ “Borçların en ağırı vatanımıza karşı olandır. Onu hiç kimse ödeyemez ama vatan her zaman Erzurum’a borçlu kalmıştır.” İsmail Habib Sevük1 Şehrin Tarihi Coğrafyası Anadolu; jeopolitik ve stratejik önem ve özelliklere sahip bir ülkedir. Bu önemi ve özellikleri dolayısıyla da tarih boyunca dışarıdan gelen güçler Anadolu’ya hâkim olmaya çalışmışlardır. İlk ve Orta Çağlarda Anadolu, çeşitli yönlerden gelen dış güçlerin hücumlarına uğramış, istilâ, işgal ve savaşlara maruz kalmıştır. Bu mücadele sahası içerisinde en önemli şehirlerden birisi de hiç şüphesiz Erzurum olmuştur. Doğu Anadolu’nun muhtelif bölgelerinden gelen askeri ve ticari faaliyetlere sahip olmuş şehirlerinden en önemlisi olan Erzurum şehri; gerek tarihi ve siyasi gerekse iktisadi ve sosyal faktörlerin de tesiriyle bu önemini her dönem muhafaza etmiştir.2 Şehir, Erzurum Ovası’nın güneydoğusunda, Palandöken Dağları’nın kuzey eteklerinde kurulmuştur. Şehrin yerleşim alanı güneyde Palandöken Dağları, kuzeyde Karasu Ovası, batıdan Sakalı Kesik Ovası, doğudan ise Deveboynu Geçidi ile çevrilidir. Erzurum şehri 06.03.2008 tarihinde kabul edilen 5747 sayılı Büyükşehir Belediyesi Sınırları İçerisinde İlçe Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un 1. maddenin 13. ve 14. fıkraları ile 2. maddenin 5. fıkrasına göre Aziziye, Yakutiye ve Palandöken olmak üzere üç metropol ilçeye bölünmüştür. Erzurum şehri nüfusu (Aziziye, Yakutiye, Palandöken ilçeleri), 2017 yılı TÜİK ADNKS verilerine göre 422.389 kişidir. Bu nüfusun 193.602’si Yakutiye ilçesinde, 169.478’i Palandöken ilçesinde, 59.309’u ise Aziziye ilçesinde yaşamaktadır. Erzurum şehri kentsel alanlarının 1 Erol Kürkçüoğlu, Ortaçağ’da Erzurum (V-XV. Yüzyıllar), Güneş Vakfı Yay., Erzurum 2007, s. IX. 2 Kürkçüoğlu, s.1 8 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM 1750 m ile (Aziziye ilçesi Ilıca Mahallesi), 2100 m (Palandöken ilçesi Kayakyolu semti) yükselti basamakları arasında konuşlandığı bilinmektedir. Erzurum Şehri kentsel yayılış alanı (Aziziye, Yakutiye, Palandöken metropol ilçeleri) yaklaşık olarak 7500 hektar alan kaplamaktadır.3 Arkeolojik kazılara göre kentin tarihi MÖ 4000’lere kadar uzamaktadır. Geçen süre boyunca kente Hurriler, Urartular, Sakalar, Medler, Persler, Partlar, Romalılar, Bizans, Sasani, Emevi, Abbasi, Selçuklu, Moğol, İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlular, Timur, Safevi ve Osmanlılar hakim olmuş günümüzde ise kadim Erzurum şehri Türkiye Cumhuriyeti’nin hakimiyetinde tarihi önemini muhafaza etmeye devam etmektedir. İslam fetihlerinin akabinde ilk olarak Türkler, sonrasında ise Moğollar Orta Asya’dan gelerek İran’a yerleştikten sonra Anadolu’ya hâkim olmak amacıyla birçok hücumlarda bulunmuşlardı.4 Anadolu Türk mimarisinin yerleşip kökleşmesinde de önemli bir yere sahip olan kadim şehrimiz bu mücadele sahasındaki kilit şehir olarak karşımıza çıkmaktadır.5 Tarih Boyunca Erzurum’a Verilen İsimler Tarihi boyunca askeri bir şehir ve bir serhad şehri olan Erzurum; Doğu Roma ile İran arasında yapılan büyük savaşlarda bir hudut kalesi konumunda idi. Birçok defalar doğudan gelen akınlar Erzurum önlerinde karşılanmıştır. Mutlaka bu nedenledir ki şehrin zikzaklı bir kaderi vardır.6 Ermenilerin Karin (Garin), Bizanslıların 3 Mehmet Zaman-Cemal Sevindi-Salih Birinci, “Tarihi Yolların Buluştuğu Erzurum Şehrindeki Beşeri Turistik Eserler”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ,Nisan 2018-22(Özel Sayı), s.581 4 Hasan Geyikoğlu, “Moğollar’ın Selçuklular’dan Sonra Anadolu’ya Hâkim Olma Faaliyetleri ve Karanbük Savaşı”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Journal of Social Sciences Sayı/Number 52, Haziran/June 2014, s.96 5 Hamza Gündoğdu, “İslami Devir Erzurum Yapılarındaki Figürlü Kabartmalar Üzerine”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildiri Kitabı, (25-26 Nisan1994), Konya 1995, s.19 6 Gürsoy Solmaz, “Ortaçağda Erzurum Kalesi”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.12, Erzurum, 1999, s.231 9 Theodosiopolis, İslam müeIlif1erinin “Kalıkala” şehri olarak andıkları Erzurum hakkında X. asır İslam coğrafyacıları bize şehir hakkında az çok bilgi vermişlerdir. Bazı kaynaklarda ev eşyasının en önemlilerinden sayılan kalı (halı)’nın burada yapıldığından dolayı bu adı aldığı da zikredilmişse7 de Ermeni ve Rumların bu şehre hiçbir zaman Kahkala dememiş oldukları, bu şehrin müstahkem bir kalesi bulunduğu ve her taraftan gelen gazilerin burayı nöbetle muhafaza ettikleri de zikredilmektedir.8 Şehrin bilinen ilk adı Doğu Roma (Bizans) İmparatoru II. Theodosios'a (408- 450) izafe edilen Theodosiopolis'tir. Ermeniler ise burayı Karin veya Karnoi-Kalak adıyla anmışlardır. Bu ad Bizanslılar tarafından Yunancalaştırılarak Karintis şeklini almıştır.9 Belazuri’ye göre bölgeye hakim olan Ermenyakos adlı emirin ölümünün ardından Kali adlı karısı emir olmuş ve Kalikala şehrini yaptırıp adını bu şehre vermiş ve Araplar da bu kelimeyi Araplaştırmak suretiyle Kalikala demişlerdir.10 Bu şehre mensup olanlar da Kᾱlî nisbesini kullanmışlardır ki bunlar arasında Kadı Ebûl Asba' el-Kᾱlî ve dilci Ebû Ali el-Kᾱlî zikredilebilir. Türkler, eski çağlardan beri meskûn olan ovadaki Erzen'i fethettikten sonra (1048-1049) buradaki halkın bir kısmının sığındığı Theodosiopolis için Erzen adını kullanmışlardır. Ancak Siirt taraflarındaki diğer Erzen'den11 ayırmak ve bunun Anadolu'ya ait olduğunu belirtmek için sonuna Rum kelimesini eklemişlerdir. Nitekim burada basılan Selçuklu paralarında şehrin adı Erzenu'r-Rum (الروم ارزن (Erzen-i Rum (روم ارزن (ve Erz-i Rum (روم ارز (şeklinde yazılmıştır. Daha sonra bu ad Arz-ı Rum (ارضروم- روم ارض (olmuş, nihayet bugünkü Erzurum şeklini almıştır. Eski Erzen ise 7 Mükrimin Halil Yınanç, “Erzurum-Tarih”, MEB İslam Ansiklopedisi, c. IV.,trsz, s.347 8 Solmaz, s.232 9 Cevdet Küçük, “Erzurum”, TDVİA, c.11, İstanbul 1995, s.321 10 Belazuri, s. 228 11 Doğu Anadolu’da bir şehir olup doğusunda Siirt ve batısında Meyyafarikin olmak üzere bu iki şehir arasındaki yolun ortasında bulunmaktadır. Teferruat için bkz. Streck, “Erzen”, Tadil Eden: Afif Erzen, MEB İslam Ansiklopedisi, c. IV.,trsz, s.337 10 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM fetih sırasında tahrip edildiği için Karaerzen, Karaarz adlarıyla anılmış olup günümüzde buraya Karaz denmektedir.12 İslâm coğrafyacıları Ortaçağ’da Erzurum’un dahil olduğu bölgeye “Van Gölü’nün kuzeyi” anlamına gelen ve bazı dönemler daha geniş sahaları ifade eden “Ermen-Ermeniye” demişlerdir.13 Belazuri’nin eserinde dört bölgeye ayrılan İrminiyye/Ermeniyye bölgesi bir rivayete göre: “Şimsat, Kalikala, Hılat, Erciş ve Bacuneys IV. Bölge; el-Büsfürrecan, Debil, Sıractayr ve Begavend III. Bölge; Cüzcan II. ve es-Sisecan ve Erran şehirler ise I. İrminiyye olarak bilinirdi.” Bir başka rivayete göre ise “Yalnız başına Şimsat IV. Kalikala, Hılat, Erciş, Bacuneys III. Siractayr, Bağrevend, Debil, elBüsfürrecan II. Sisecan, Erran ve Teftis (Tiflis) şehirleri ise I. İrminiyye olarak bilinirdi.14 İbn Fakih el- Hemedani Muhtasar-’ı Kitab-ı Buldan’da “Birinci Ermeniyye; Sicistan, er-Ran ve Tiflistir. Tiflis’i Habib b. Mesleme fethetmiştir. Berde’a da bu Ermeniyye’dendir. Berde’a’yı Büyük Kubat yaptırmıştır. Aynı zamanda Babu’l-Ebvab’ı kurmuş ve orada birçok köşk yaptırmıştır. Birinci Ermeniyye’nin diğer şehirleri Beylekan, Kabele, Şirvandır. İkinci Ermeniyye’nin şehirleri Cürzan, Soğdebil, Bab-ı Firuzkubad ve Lekz’dir. Üçüncü Ermeniyye’nin şehirleri Büsfürecan, Debil, Sirac-ı Tayr, Beğrevend, Neşevadır. Dördüncü Ermeniyye ise Şimsat, Hilat, Kalikala, Erciş ve Bacuneys’tir.”15 bilgisini verirken İbn Havkal elMesalik ve’l-Memalik eserinde ise Ermeniyye’yi İç Ermeniyye ve Dış Ermeniyye olarak iki kısma ayrılmıştır. “Dış Ermeniyye’nin bazı yerlerinde Müslüman şehirleri vardır ve buralar Müslümanların 12 Küçük, s.321; Tarih boyunca Erzurum’a verilen adlar için ayrıca bkz. Kürkçüoğlu, s. 6-9. 13 Teferruat için bkz; Firdevs Özen, “İlhanlılar Devrinde Erzurum”, DTCF Dergisi 56.2, 2016, s. 257 14 Ahmed b. Yahya el-Belazuri, Futuhu’l-Buldan, Ülkelerin Fethi, Trc. Mustafa Fayda, Siyer yay., İstanbul, Ocak 2013, s.225 15 Yusuf Ziya Yörükan (Derleyen ve Türkçeye Çeviren), Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler, Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Olan Bölgeler, İbn Hurdazbih, Ya’kubi, İbn Rüsteh, İbn Fakih el-Hemedani, Kudame b. Ca’fer, İstahri, İbn Havkal, Ötüken yay., İstanbul Kasım 2013, s. 208-209. 11 elindedir. Buraları; Erciş, Manazcird (Malazgird), Hilat (Ahlat) ve Kalikala (Erzurum). Diğer yerler ise Bergeri, Hilat, Erciş, Vestan ve Zuzan ile bunların arasındaki kaleler, nahiyeler ve ilçelerden ibarettir. İç Ermeniyye ise Debil, Neşeva ve Kalikala ile kuzey tarafından buna bitişik yerlerdir. Meyyafarikin’in de Ermeniyye’den olduğu görüşünde olanlar da vardır. Birtakım kimseler de orasını elCezire’nin ilçeleri arasında sayarlar. Hâlbuki burası Dicle’nin doğusunda ve Dicle’den iki konak uzaklıktadır. Bundan dolayı Ermeniyye’den saymaktadırlar.”16 Yine bir başka coğrafyacı İbn Hurdazbih ise Kitabu’l Mesalik ve’l-Memalik adlı esrinde Ermeniyye’yi dört bölgeye ayırır: “Birinci Ermeniyye: Sicistan, erRan, Tiflis, Berde’a, Beylekan, Kabele, Şirvan kaza ve şehirleri; İkinci Ermeniyye: Cürcan, Soğdebil, Firuzkubad kapısı ve Lekz şehirleri; Üçüncü Ermeniyye: Büsfürrecan, Debil, Sırac-ı Tayr, Beğrevend, Neşeva ve şehirleri; Dördüncü Ermeniyye ise Şimsat, Hilat, Kalikala, Erciş, Bacüneys kaza ve şehirlerinden oluşmaktadır.”17 Görüldüğü üzere ilk dönem İslam kaynaklarında Ermeniyye sınırlarında gösterilen bölgeye Türkiye Selçukluları devrinde de “Ermen Diyârı” denilmeye devam etmiş, Akkoyunlu-Karakoyunlu Türkmenlerinin gelip yerleşmeleri ile “Türkmenia-Türkmenlik” olarak anılmaya başlamıştır. İslâm kaynaklarında XV. yüzyıldan itibaren kullanılan bu isim, Avrupalı seyyahlar tarafından daha erken bir dönemde, XIII. yüzyılda kullanılmıştır. 1249 yılında, Moğol tâbiyyeti altına girdikten sonra Erzurum; Bayburt, İspir, Ardahan, Artvin, Oltu ve Tortum’dan oluşan bir vilâyet haline gelmiştir. Erzurum, İlhanlı hakimiyeti altında, (XIV. yüzyılın ilk çeyreği) “Bilâd-ı Rum” un doğudaki son sınırında mühim bir kent olarak kaynaklara geçmiş; XIV. yüzyılın ilk yarısına gelindiğinde ise dört bölgeye ayrılan İlhanlı Devleti’nin batı kısmında “Memâlik-i Rum” bölgesindeki kentlerden biri olmuştur. XIV. yüzyılın ortalarında beş bölgeye ayrılan Anadolu’nun “Vilâyet-i Vustaniye” bölgesi sınırları içinde “Etrâk-i Vilâyet-i Erzen-i Rum” adı 16 Yörükan, s.329-330 17 Yörükan, s. 92 12 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM da kaynaklarda geçmektedir.18 Tarih boyunca Erzurum yaylası ile merkezi şehir ve kalesinin isimlerini şöyle sıralamak mümkündür: Yunan, Bizans, Roma kaynakları ve Ermeni ve Gürcü Tarihlerinde: Karantis/Karanitide/Garin/Karin, Karun Kalak; Bizans Döneminde: Theodosiopolis; İslam Kaynaklarında: Kali-Kala (Kali/Han); Selçuklu fetihleri sırasında: Arzan/Arzen/Artze (Şimdiki Karaarz/Karaz yerinde); Selçuklu, İlhanlı, Akkoyunlu, Osmanlu Dönemlerinde: Erzen-Rum, Erzen-ir-rum ve Erzurum.19 18 Teferruat için bkz; Özen, s. 257ş 19 Teferruat için ayrıca bkz. Kürkçüoğlu, s. 6-9. 13 I. BÖLÜM ANADOLU SELÇUKLU HAKİMİYETİNE KADAR ERZURUM Selçuklu-Bizans Hakimiyet Mücadelesinde Theodosiopolis Asırlarca Ermenistan bölgesi; Roma ile İran arasında bir “nifak meşalesi” teşkil etmişti. Bu iki devlet arasındaki eski mücadeleler neticesinde bu tampon devlet IV. asrın sonunda bunlar arasında paylaşıldı. Bu devletin daha küçük olan ve Teodosiopolis’i (Erzurum) ihtiva eden garb kısmı Roma imparatorluğuna; daha büyük olan şark kısmı ise Samaniler’in eline geçmişti.20 İslam fütuhatı dönemine kadar Bizans’ın kontrolünde olan bölgeye21 ilk İslami fetihler Halife Hz. Osman döneminde Şam valisi Muaviye’nin emriyle Habib b. Mesleme tarafından Kalikala’nın fethi ile gerçekleşmiş22 ve bu tarihten itibaren bölge Bizans ve Müslüman Araplar arasında mücadele sahası haline gelmiştir.23 Bizans yönetiminde bulunan Suriye, Elcezire ve daha sonraları DoğuAnadolu ve Azerbaycan'ın İslam orduları tarafından fethinden sonra, İslam-Bizans mücadeleleri, Tarsus-Malatya-Erzurum hattı boyunca devam ettirilmiştir. Bu askeri mücadele bölgesi [Sugur (=uçlar) ve Avasım], Suriye, Elcezire ve Doğu-Anadolu ucu olmak üzere üçe ayrılır. Bu bölgenin belli - başlı şehir, ilçe ve kaleleri, sırasıyla Tarsus, Misis, Anazarba, Adana, Haruniyye, Bagras, lskenderun, Maraş, 20 A.A . Vasiliev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, Çev: Arif Müfid Mansel, c.I, Maarif Matbaası, Ankara 1943, s. 396; Erzurum’da Sasani- Bizans hakimiyeti için bkz. Kürkçüoğlu, s. 35-48 21 Teferruat için bkz. Abdurrahim Şerif Beygu, Erzurum Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, Bozkurt Basımevi, İstanbul 1936, s. 31-33 22 Habib b. Mesleme ve bölgeye ilk İslam fetihleri için ayrıca bkz. Gonca Sutay, “İrminiyye’ye İlk İslam Fetihlerinde İyaz b. Ganem ve Habib b. Mesleme”, II. Uluslararası Türk Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu (6-8 Mayıs 2015) Bildiri Tam Metin Kitabı, c. I, Atatürk Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi, Erzurum 2016, s.268-272 23 Bölgedeki Bizans-Arap mücadelesi için ayrıca bkz. Kürkçüoğlu, s.49-52; Beygu, s.34-36 14 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Kemah, Samsat, Adıyaman, Harput, Amid (Eski Diyarbakır) , Silvan, Erzen, Malatya, Bitlis, Malazgirt, Ahlat, Erciş ve Kalikala (Eski Erzurum)'dır.24 İslam fütuhatının akabinde ise göçebe Türk toplulukları Bizans’ın sınır savunmasının yetersiz olduğu Ermenistan topraklarını aşmak suretiyle Anadolu’ya girmeye başlayacaktır.25 XI. yüzyılın başında Selçuklular yığınlar halinde Küçük Asya’ya akınlarını sürdürmüşlerdir. Kentlerini sağlamlaştıran Bizans ise bu saldırı ve akınlardan korunmaya çalışsa da Türkler Bizans’ı doğuda Malatya güneyden Tarsus ve kuzeyden Erzurum’da uç denilen ileri sınır karakollarıyla kıskaca alıyordu.26 Selçuklu hakimiyetine girene kadar (XI. yüzyılın ortaları) yaklaşık bir yüzyıl Bizans idaresinde kalan kent, bu dönemde mezhep olayları ve Gürcüler ile yaşanan sorunlardan büyük zarar görmüş, Selçuklu Türklerinin yaptıkları akınlarla bölgenin tahrip olması ve halkın başka yerlere göç etmesi, Bizans güçlerinin kalelere çekilmesine ve bölgenin savunmasız bırakmasına neden olmuştu. Tüm bu faktörler ise bölgenin Türk hakimiyeti altına alınmasını kolaylaştırdı. 1015 yılından itibaren Doğu Anadolu’da görünmeye başlayan Selçuklu Türklerinin önderi Çağrı Bey bu uygun durumu tespit etmiş ve yörede Selçuklu Türklerine mukâvemet edecek güçte bir otorite olmadığını Tuğrul Bey’e bildirmişti. 27 Nitekim ünlü şarkiyatçı Vasiliev XI. asrın ortalarından itibaren Selçukluların Bizans tarihinde başlıca rol oynayan kavimlerden biri olduğunu zira onların Anadolu ve Kafkas hudut vilayetlerini tehdit ettiklerini söylemektedir.28 Selçukluların ilk kez Van Gölü çevresinde görülmesi üzerine sınırlarını doğuda genişletme 24 Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), TTK Basımevi, Ankara 1988, s.15 25 Marshall G. S. Hodgson, İslam’ın Serüveni 2- Orta Dönemlerde İslam’ın Yayılışı, Çev: Berkay Ersöz, Phoenix Yay., Ankara 2017, s. 56 26 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev: Azer Yaran, Onur Yayınları, Ankara 1988, s. 38 27 Özen, s.258; Çağrı Bey’in Ermeni ve Gürcü arazilerinde yaptığı keşif amaçlı bu istila hareketleri için ayrıca bkz. Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi c.I- Kuruluş Devri, TTK yay., Ankara 2000, s.109-112 28 Vasiliev, s.450 15 ve tahkim siyaseti izleyen II. Basileos bu siyasetin bir neticesi olarak Theodosiopolis’i (Erzurum)’u yeniden inşa ettirmeye başlayacaktır. 1019 tarihinde bir yandan Theodosiopolis kalesini tahkim ettirirken öte yandan ordusuyla Pasin, Tayk (Oltu çevresi) bölgesini işgal ederek Bizans topraklarına katmıştır.29 Aristakes ise eserinde 467/1018 yılında İmparator’un çok sayıda insanı bir araya getirmek suretiyle Theodosiopolis’i (Teodosupolis/Karin/Erzurum) yeniden inşa etmeye başladığı bilgisini vermektedir.30 Hiç şüphesiz Selçukluların Önasya’ya yönelmeleri Bizans için de yeni ve zorlu bir sürecin habercisi olacaktır. Nitekim Türkler İran bölgesini itaat altına alıp Mezopotamya’ya girdikten sonra Bağdat’a hakim olacak ve hilafet bundan sonra sadece dini bakımdan hakimiyetini muhafaza edecektir.31 Azimi eserinde 435 (1043-1044) yılı olaylarını aktarırken Mervanoğulları’ndan İbn Mervan’ın Türkleri Azerbaycan üzerinden Erzen’e gönderdiği onlarında burada kendilerini gönderen İbn Mervan’ın askerlerini yağmaladıktan sonra Erzen topraklarını talan ettikleri bilgisini vermektedir32. Aristakes’te ermeni takvimine göre 493 /1044 yılında Türkistan’dan atları kartallar kadar hızlı, toynakları kara gibi sert yayları gergin, okları keskin çok sayıda askerin Basen/Pasin bölgesine ve Vaspuragan’a (Van Gölü çevresi) vardıklarını yirmi dört bölgeyi yakıp yıkıp tahrip ederek esirler aldıklarını Karin şehrine de girmek istemişlerse de bunda başarılı olamadıklarını ifade etmiştir.33 Nitekim Ermeni tarihçi Vahram’da Türklerin bu ilerleyişini duygusal ifadelerle dile 29 Kürkçüoğlu, s.53; ayrıca bkz. Ali Öngül, “Saltuklular”, Türkler, c.6, Ankara 2002, s.461 30 Aristakes Lastivertc, Aristakes Lastivertc'i's History, Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian Sources of the Armenian Tradition, New York, 1985, s. 10 31 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türkçeye çev: Fikret Işıltan, TTK yay., Ankara 2011, s.317 32 Azimi, Azimi Tarihi- Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler (H.430-538=1038/39- 1143-1144), Metin, Çeviri, Notlar ve Açıklamalar: Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2006, s.7 33 Aristakes Lastivertc, s.26 16 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM getirecektir. Vahram 1042 yılı olaylarını aktarırken Türklerin sonunda Babil’e (Babylon) kadar geldiklerini oradan batıya doğru yürüyerek Ermenistan’a34 vardıklarını ve buranın sakinlerini zorlu bir mücadelenin ardından boyunduruk altına aldıklarını dile getiren yazar akabinde bölge sakinlerinin batıya ve kuzeye gitmek zorunda kaldıklarını kalanların kendi topraklarında esir olduklarını dile getirecek, hatta kral Gagik II’in (Cakig)’in Roma İmparatoruna giderek ülkesinin bir kısmını ona verdiğini dile getirmektedir.35 Stranga Bozgunu ve Hasan’ın Şehadeti Sultan Tuğrul’un amcası Arslan Yabgunun oğlu Kutalmış komutasında Bizans’a gönderdiği ordu 437 (1045) güzünde Gence önlerinde Gürcü, Ermeni ve Rumlardan mürekkep Bizans ordusunu yenilgiye uğratmış Kutalmış bu zafer üzerine Aras nehri boyunca ilerlemiş bu sırada bölgenin kolaylıkla fethedilebileceğine dair Tuğrul Bey’e de haber göndermişti. Akabinde Kutalmış yanında Selçuklu prenslerinden Hasan’la birlikte 20.000 kişilik ordusuyla Pasin ve Erzurum ovalarını istila etmiş ve Vaspuragan bölgesine girmiştir. Ancak bu sırada İnanc Yabgunun oğlu Hasan Bizanslılar tarafından takip ile Stranga (Büyük Zap) suyu üzerinde pusuya düşürülmüş ve burada kendisiyle birlikte pek çok Türk şehit olmuştur.36 Zira Selçuklu-Bizans antlaşmasına rağmen girişilen bu harekat üzerine, Vaspurakan Bizans valisi A a r o n, kalabalık Türk ordusu karşısında, Gürcistan Bizans valisi K e k a v m e n o s 'tan yardım sağlamış ve pusuya düşürülen Hasan ve yakın arkadaşları şehit olmuşlardı.37 34 Vahram, Vahram’s Chronicle The Armenian Kingdom in Cılıcıa During the Time of the Crusades, Translated from the orginal Armenian with Notes and İllustrations by Charles Fried Neumann, London 1831, s.67/dn 12:“Sayısız Türk atları Tauris’ten Arzearum’a 600 mil sınıra yayıldı ve yüz otuz bin Hristiyan kanı Arap peygamber için bir fedakarlıktı” 35 Vahram, s. 26 36 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ötüken yay., İstanbul 2012, s.121; Öngül, s. 461; Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi, c.I, Çev: Fikret Işıltan, TTK Yay., Ankara 2008, s.47 37 Sevim, Anadolu’nun Fethi.., s. 30 17 Bu bozgun hadisesine Bizanslı tarihçisi Skylitzes eserinde geniş yer vermiş ve Hasanın vefatını şu cümlelerle eserinde kaleme almıştır: “…Hasan şafak vakti Stranga (Zap) Nehri üzerindeki kendi kampından ortaya çıktı ve savaşa hazır olarak ilerledi. O hiç kimseyle karşılaşmadığında Romanın kazıklı duvarlarına doğru yaklaştı. Hiçbir muhafız göremedi, hiçbir ses işitmedi, orası tamamen askeri kuvvetten yoksundu. Hasan, Romalıların kaçtığını düşünerek kampa çeşitli noktalardan girip ganimetlerin toplamaya başlamalarını emretti. Akşama doğru Romalılar saklandıkları yerden çıktılar ve hızla dağınık ve düzensiz olan Türklerin üzerine saldırdılar. Türkler Romanın kuvvetli saldırısına karşı koyamadıkları için hemen bozguna uğradılar. Hasan ön saflarda savaşırken öldü. Bu savaşta onların çok azı sağ kaldı ve silahsız halde dağlardan kaçarak Pers şehrine sığındılar.”38 Selçuklu ordusunun bozguna uğraması ve Hasan ile arkadaşlarının ise şehit olması haberine oldukça üzülen Tuğrul Bey; Azerbaycan Genel Valiliğine atadığı kardeşi İbrahim Yınal’ı, Erran (Karadağ) bölgesinde başarılı fetihlerde bulunan Kutalmış ile Anadolu’da fetihler yapmak ve bozguna uğratılan Selçuklu ordusunun intikamını almakla görevlendirmiştir.39 Bunun üzerine İbrahim Yınal Türkistan’dan Nişabur’a gelen yoğun bir Türkmen kitlesini Anadolu’ya sevk etmiş; ertesi yıl Türkmen kitleleri Erzurum ve Pasin ovalarında toplanmaya başlamıştır. Her tarafı dalgalar halinde istila eden Türkmenler batıda Gümüşhane ve Trabzon, kuzeyde İspir, güneyde Muş ve Ağrı taraflarına kadar yayılarak Siirt ve Meyyafarikin arasında bulunan Erzen üzerine yürümüşlerdir. Bizans ile vuku bulan çok çetin savaşlardan sonra ise halk Kalikala şehrine 38 Ümmühan Özkul, Bizans Tarih Yazarlarından Ioannes Skylitzes’in Sinopsis İstorion Adlı Eserinde Türkler (1025-1057), Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi SBE Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla 2013, s. 83 39 Özkul, s.84: “O yaklaşık yüz bin kişinin içinde Türkler, Kabirs, Dilimnitilerden (Hazar Denizi’nin güneyindeki ilden gelenler) hazırladığı orduyu üvey kardeşi İbrahim Yınal’a verdi ve Roma’ya karşı gönderdi” 18 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM sığınmak zorunda kalmışlardır ki Kalikala bu tarihten sonra Erzen adını alacaktır40. Selçuklular; İslam ve Bizans tarih yazarlarına göre 1048 ve Ermeni müverrihlerine göre 1049 senesinde Erzen-i Rum (Erzurum) şehrini zapt ve tahrip etmişlerdir. Çokluklarından dolayı Theodosiopolis (Erzen) surlarının içine sığınmaya lüzum görmeyen şehir ahalisi, Türk ordusu ile mücadeleye hazırlanmışlardı. Fakat şehrin dışında bir gün devam eden bu muharebelerden sonra, bozulup şehrin içine kaçmışlar ve burada mücadeleye 6 gün devam etmişlerdir. İbrahim Yinal savaşın uzun sürdüğünü görünce, evleri ateşlemek için mancınıklarla yağlı paçavralar attırmıştır. Rüzgar tesiriyle büyük bir yangın çıkmış ve şehir büsbütün yanmıştır.41 Azimi, İbrahim Yınal’ın Erzurum’a girişini 439 (1047-1048) yılı olaylarında şöyle aktarmaktadır: “Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal’ın Rum topraklarına girmesi üzerine Rumlar Gürcü Liparit’in kumandasında ona karşı çıktılarsa da yenilgiye uğradılar; tutsak alınan Liparit Tuğrul Bey’e gönderildi. Türkler Erzen ve Kalikala’yı (Erzurum) fethettiler…”42 Aynı olayı Urfalı Matheos da şu şekilde aktarmaktadır: "498 tarihinde Ermenistan krallığını hilekarlıkla Bagratuni hanedanının elinden gaspeden Monomah’ın hakimiyeti zamanında Allahın gazabının bir alameti olan felaket Sultan Tuğrul’un emriyle İran’dan üzerimize gelmeye başladı. Apreem (İbrahim) ve Kıtılmış (Kutalmış) adlı iki kumandan Sultan’ın divanından çıkıp muazzam bir ordunun başında oldukları halde Ermenistan’a karşı yürüdüler….Artzın (Erzen) denilen çok nüfuslu ve meşhur Ermeni şehrine geldiler. Onlar şehri surdan mahrumbir vaziyette ve lakin sayısız erkek ve kadın, hesapsız altın ve gümüş ile dolu olarak buldular. Şehir halkı Müslüman askerlerini görünce, ittifakla onlara karşı geldiler. Şehrin etrafında şiddetli bir muharebe oldu. Mücadele hemen bütün gün devam etti ve tarlalar kanla boyandı. Çünkü ne iltica edilebilecek bir 40 Öngül, s. 461-462 41 Solmaz, s.233 42 Azimi, s.9-10 19 yer ne de yardım ümidi vardı. Halk kuruluş çaresi olarak önlerinde sadece ölümü görüyorlardı. Şehrin askerleri, nihayet zalimlerin çokluğu altında ezilerek firar ettiler. Müslümanlar kılıçları kaldırmış oldukları halde şehre hücum ettiler ve 150.000 kişi kadar olan halkı kamilen kılıçtan geçirdiler. Gasp edilen altını, gümüşü ve kıymetli kumaşları zikretmeye hacet yoktur, çünkü bunların miktarını kalem ile ifade etmek imkan haricindedir. Birçok insanların ağzından çok defa Davtug/ David denilen korepiskopos hakkında şunları işittim: Bunun hazinesi ve evinden sekiz yüz altılık öküz çıkıyordu. Bu zamanda orada “Messe” ayini icra edilen sekiz yüz kilise vardır. İşte güzel ve muhteşem Ardzın şehri böyle merhametsiz bir katliam ve acı bir ölümle mahvolmuştur. Toprağa gömülmeyip vahşi hayvanlara yem olan asilzadelerin ve ruhanilerin telefatı ve asil kadınların çocuklarıile birlikte köle olarak İran'a götürülmeleri ağlayarak nasıl ifade edilebilir? Bu hadise Ermenistan’ın mahvolmasının başlangıcı oldu…”43 Bizans tarihçisi Skylitzes’te eserinde Artzen mağlubiyetini şu sözlerle aktarmaktadır bizlere: “…Şimdi İbrahim halkın çoğunun Suriyelilerden, Ermenilerden ve çeşitli milletlerden oluşan kalabalık Artze (Erzurum)’de Roma ordusuyla karşılaştı ve başarısız oldu. Kalabalığına güvenen Artze halkı Kekaumenos’un bu konudaki istek ve ısrarına rağmen Theodosiopolis yakınında uzanan güçlü ve ele geçirilmesi zor olduğundan şehrin surlarla çevrilmesine ikna olmadılar. Türkler gelip saldırıya başladıklarında Artze’nin halkı onların geçişini engelledi, sonra çatılara tırmanarak taş, tahta parçası ve yay ile saldırarak kendilerini korudular. Onlar tam altı gün savaşı sürdürdüler; savaşın haberi komutanlara ulaştığında Kekaumenos çok fazla ısrar ederek Romalılara dışarı çıkıp Türklere karşı savaşmaları için yalvardı, şimdi onlar kuşatma ile meşguldüler ve Lipartes’in uyduruk yardımını beklemekle zaman geçip gidiyordu, daha sonra ele geçirilecek bir fırsatı kaybedeceklerdi. Fakat Aaron 43 Urfalı Mateos, Vekayi-namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçeye Çev: Hrand D. Andreasyan, Notlar, Edouard Dulaurer- Halil Yınanç (Çev.), TTK yay., Ankara 2000, s.85-87 20 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM İmparator’un isteklerinin tersine bir şey yapılmamasını söyleyerek bu görüşe karşı çıktı. Böylece o da sesini çıkarmadı. İbrahim’e gelince sefer plana uygun gitmedi (bu kasabayı taarruzla alamamıştı) zenginlikleri ve ganimetleri hiçe sayarak çatıların ateşe verilmesini emretti. Türkler derhal meşaleleri alıp tutuşturarak bunları çatılara attılar. Her yer tutuştu, büyük bir yangın çıktı. Ateşe ve oklara direnemeyen Artzenliler tereddüde düşerek kaçmaya yöneldiler. Yaklaşık yüz elli bin adamın kılıç ya da yangın kurbanı olarak can verdiğini söylerler. Onlar düşmana mağlup olduklarını anladıklarında eşlerini ve çocuklarını öldürüp sonra kendilerini ateşe atarak canlarına kıydılar. Sonra İbrahim Artze’yi aldı. Büyük miktarda altın, silah ve kullanılabilir kalitede yangında kullanışlı halde demir eşyalar buldu. Ayrıca çok fazla at ve yük hayvanı ele geçirdi ve şimdi yanındaki adamları teçhizatlandırarak Roma ordusunu aramaya döndü.”44 Ermeni müellif Simbat ise Artzen mağlubiyetini 498 (149-1050) yılı olaylarında zikretmekte ve şu bilgiyi vermektedir: “498 tar,h,nde İmparator Monomah’ın hakimiyeti zamanında iki kumandan İran Sultanı Tuğrul’un emriyle büyük bir ordunun başında oldukları halde Ermeni ülkesine girdiler. Bu akın, Greklerin cesur Ermeni askerlerini uzaklaştırıp memleketin müdafaasını onların yerine koymuş olduklarıhadım kumandanlara tevdi etmeleri yüzünden olmuştur. Müslümanlar, Ermeni memleketlerinin sahipsiz olduğunu duyunca Ardzın denilen şehrin üzerine yürüdüler. Onlar, bu şehrin surdan mahrum ve hadsiz hesapsız hazinelerle ve insanlarla dolu bulunduğunu görünce ona taarruz ettiler. Kaçacak bir yeri ve yardım ümidi olmayan halk onlara karşı şiddetli bir mukavemet gösterdi. Onların yegane ümidi ölümdü. Halk düşmanın şiddeti önünden kaçabildi ise de Müslümanlar onları takip ederek ellerindeki kılıçlarını kaldırmış oldukları halde onların arkasından şehre girdiler ve onları kamilen kılıçtan geçirip telef ettiler. Onlar, büyük miktrda altın ve muhtelif cins kıymetli kumaşlarla zenginleştiler. Şehirde Davit 44 Özkul, s.85-86 21 adlı bir korepiskopos vardı. Düşmanlar onun hazinesini alıp kırk deveye yüklettiler. Onun evinden yüz adet altılı öküz çıkıyordu. Şehirde 700 kilise vardı.İşte zalimler bu zengin ve güzel şehri kılıçtan geçirdiler. Ölülerin birçoğu yüzüstü bırakılmış olup yırtıcı hayvanlara ve kuşlara yem oldular. Güzel kadınlarla çocuklar da köle olarak İran’a götürüldüler. Bu vak’a Ermeni ülkesinin mahvolmasının başlangıcı oldu. Çünkü kılıç kuvvetiyle zaptedilen ilk şehir bu olmuştur…”45 Surları mevcut olmayan Erzen şehrinde gerçekleşen bu şiddetli savaşın akabinde şehir harabe haline gelmiş ve buradan kaçan halk Bizanslılar tarafından tahkim edilen ve Theodosiopolis adını alan Karin (Kalikala) şehrine sığınmış; burası akabinde Erzen ur-Rum (Arz-ı Rum) olarak anılmaya başlanmıştır.46 Bu yıkımdan sonra bir daha Erzen/Arzen şehri şenlenmedi. Sağ kalabilen ahalisi Karın (Kalıkala/Theodosiopolis: Erzurum) şehrine çekilip yerleştiler. Bundan sonra, her halde ovada ve Erzurum'a göre kışlak sayıldığından veya kuzeyde bulunduğundan veya yanıklığından dolayı ve toprağın karamsı olmasından dolayı yıkık Arzen /Artzın şehrine Oğuzlar “Kara-Arzen/Arz” adını verdiklerinden, bugün buradaki köye “Karas/Karaz/Kara-Arz” denilmektedir. Arzenliler Karin/ Karun/ Theodosiopolis şehrine yerleşmesiyle, bu tarihten itibaren buraya da “Arzen” adı verilip, Rumların elinde bulunduğu için ve Müslümanlar idaresinde Siirt bölgesindeki Erzen'den ayırt edilmek üzere buraya İslam eserlerinde ve paralarda “Erze-Rum”, “Erzen Rum”, “Erzen-ir Rum” manasına Erzurum denilmiş, yazılmış ve öyle tanınmıştır.47 45 Başkumandan Simbat, Başkumandan Simbat Vekayinamesi (951-1334), Türkçeye çev: Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1946, s. 33 46 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s.122 47 Solmaz, s. 234; Artze (Karaz)savaşı için ayrıca bkz. Kürkçüoğlu, s. 66-68 22 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM 1048 Hasankale (Kaputru) Savaşı Selçuklular, Ardzen galibiyetinden sonra Basenan/Pasin Ovası'na geçerek 18 Eylül 1048’da48 Hasankale (Kapetru)49 Savaşını zafere dönüştüreceklerdir. Nitekim İbrahim Yınal geride kalan kuvvetleri bulmak için Erzen’den ilerlediği vakit Gürcü prensi Liparit kumandasında Gürcü, Ermeni ve Rumlardan müteşekkil Bizans ordusu da yaklaşmaktadır. Yaklaşık 50.000 kişilik bu ordu Katakalon kumandasında asıl Bizans ordusuyla birleşerek Kaputru (Hasan Kale) önlerinde bulunan Ügümü (Okomi) önlerinde karargah kurmuştu. 18 Eylül 1048’de İbrahim Yınal’ın ani hücumuyla Bizans ordusu hezimete uğramış ve başta Liparit50 olmak üzere birçok kumandanla birlikte ordunun tamamına yakını esir alınmıştı. Kaynaklarda Selçukluların bu savaşta 100.000 kişi kadar esir ve 10.000 araba ganimet -ki bunun yaklaşık 19.000 civarının zırh olduğu düşünülürse ganimetin miktarı tahayyül edilebilir- elde edildiği nakledilmektedir.51 Bu zaferin ardından Bizans’ın Selçuklularla bir sulh anlaşması yaptığı bilinmektedir.52 Skylitzes eserinde Kaputru (Kapetros) savaşına geniş yer ayırmıştır. Nitekim ona göre; İbrahim, Liparit ve diğer esirlerle Kastrokom (Hasankale) mevkiine gelmiş; akabinde İmparator Liparitin kurtulması için fidye ile beraber bir barış anlaşması yapılması isteği ile oldukça yüklü hediyeleri Sultana göndermiş; Sultan ise fidyeyi alarak (yüce gönüllü bir yönetici olduğunu göstermek için) Liparit’e vererek bu günü hatırlamasını ve tekrar özgür kaldığında Türklere karşı silaha sarılmamasını tembih etmiştir. Bazı kaynaklarda Bizans İmparatoru’nun Tuğrul Bey’in bu 48 Enver Behnan Şapolyo, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Güven Matbaası, Ankara 1972, s.50: “18 Eylül 1049’da Pasin Savaşı başladı” 49Şapolyo, s. 50: “Kapertu” 50 Liparit’in esareti ile ilgili ayrıca bkz. Müverrih Vardan, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, Türkçeye Çev: Hrand D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, ½ Metinler ve Vesikalar, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937 s.175 51 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 122-125; ayrıca bkz. Ali Sevim, Ünlü Selçuklu Komutanları Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur, TTK Basımevi, Ankara 1990, s.3-4; Kürkçüoğlu, s. 68-71; Şapolyo, s.50-51 52 Bu sulh antlaşması için bkz. Sevim, Anadolu’nun Fethi.., s.32 23 davranışından dolayı O’na kıymetli hediyeler gönderdiği Mesleme Mescidini tamir ettirdiği ve Konstantiniyye’de Tuğrul Bey adına hutbe okutturduğu zikredilmektedir.53 Müneccimbaşı bu zaferle alakalı olarak şunları kaleme almaktadır:”440 (1048-1049) yılında Tuğrul Bey’in kardeşi İbrahim Yınal, Oğuzlardan büyük bir toplulukla Anadolu şehirlerine gitti. Bunlar önce Malazgird, Erzenu’r-Rum(Erzurum) ve Kalikala (eski Erzurum)’ya vardılar. Sonra Trabzon’a kadar ilerlediler ve bütün bu bölgede gaza yaptılar. Rum ve Abhaz(Afhaz)’lardan oluşan ve sayıları 50 bine varan büyük bir ordu onları karşıladı ve şiddetle savaştılar. Müslümanlar zafer kazandılar, Rumlar’dan çok sayıda indan öldürdüler ve patriklerinden bir grubu esir aldılar. Abhaz hükümdarı Karit (Liparit) de esirler arasındaydı. Müslümanlar Anadolu şehirlerine öyle daldılar ki onlarla Konstantiniyye (İstanbul) arasında on beş günlük mesafe kaldı. Bu şehirlerde yağma yaptılar ve yüz binden fazla insanı esir aldılar. Hayvanlar, para ve silah gibi diğer ganimetler ise sayılamayacak kadar çoktu. Hatta bu ganimetlerin on bin arabaya yükletildiği rivayet edilir…”54 Aristakes İbrahim Yınal’ın Anadolu seferi için şunları kaleme almıştır eserinde: “Esaretimizin ikinci yılı olan [Ermenice] takvimimizin [1048] 497 yılında, bir kez daha öfke dolu acı acıları Pers dalgalarından ileri giderek dev dalgalarla yükseldi. Basen ve Karin'in geniş ovasını doldurdular… batıda, Xaghteac bölgesi(Gümüşhane ve Trabzon havalisi); kuzeyde Sper (İspir) ve Tayk ve Arsharunik'in kaleleri; Güneyde ise Taron'a (Muş), Hashteniç'in bölgesine, Xorjean ormanlarına kadar uzanıyordu.”55 Şapolyo ise eserinde bu savaşla alakalı şu satırları kaleme almaktadır: “Bizans imparatoru bir ordu hazırladı. Türkmen akıncılar Erzurum üzerine akın ederek bu şehre girdiler. Düşmanın geldiğini 53 Bkz. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Camiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I, Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, Yay., Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000, s.16-17, Özkul, s. 86-89 54 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I, s.16-17 55 Aristakes Lastivertc, s.35-36.; ayrıca bkz. Kürkçüoğlu, s.71 24 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM duyan Türk kuvvetleri akşama doğru Pasin ovasında kanlı bir savaşa tutuştular. Bu ilk büyük savaştı. Çarpışma bütün gece devam ederek düşmanlar bozguna uğradılar. Komutanları Liparit de esir düştü (1048 ) . İbrahim Yinal, Lipariti. Rey şehrinde bulunan Tuğrul Bey'e gönderdi. Bizans imparatoru bu yenilgiden fena halde korkarak Tuğrul Beyle dostluğa karar verdi. Ona bir elçi ile para gönderdi. Fakat Tuğrul Bey elçiye: İmparatorunuza selam söyleyin, ben tüccar değilim, paraya ihtiyacım yok! dedi. Esir olan Lipariti İstanbul'a gönderdi. İmparator İstanbul'da yapılmış olan camiin tamirine söz verdi, aynı zamanda Tuğrul adına hutbe okutmağa da razı oldu. Bu camiin bir yerine de Selçuk arınası yapıldı. Bu arma yay ile ok idi (1048).”56 1054 başlarında batıya yeni bir sefer düzenleyen Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey, filler ve arabalar, atlar, kadın ve çocuklardan mürekkep büyük bir ordu ile yeniden Anadolu'ya ayak basmış; Bargiri (Muradiye), Arceş (Erciş)'i aldıktan sonra müstahkem Malazgird kalesi önünde ordugahını kurmuş; kuvvetlerinin bir kısmını ise üç istikamete (şimalde Parhar (Karadeniz) dağları, Kafkas etekleri; garpta Canet (Canik) ormanı; cenupta Tercan, Sim (Sasun) dağına ve Daik (Oltu) bölgesine) yaymıştır. Malazgird muhasarasının uzayacağı düşüncesiyle Pasin ovasından Garin’e kadar ilerleyen Tuğrul Bey hasadı müteakip tekrar Malazgird muhasarasına dönmüştür.57 Claude Cahen; Tuğrul Bey’in bu seferinin gerekçesi olarak Tebrizli Ravvadi Vasudan ile Dovin ve Genceli Abu’l Asvar’ın kendisine bağlılıklarından emin olmak için bu sefer çıkmaya karar verdiğini böylelikle de onları Bizans’a karşı güçlendirmek amacıyla kendisine bağlamayı düşündüğünü ifade etmektedir. Nihayetinde hafif birliklerini hemen hemen Van Gölü, Erzurum Ovası, Trabzon’un iç kesimlerindeki dağlar ve nihayet Murat Suyu havzası arasında kalan bütün ülkeyi yağmaya gönderirken; bizzat kendisi de Bergiri ve Erciş’i zaptetmek suretiyle Bizans topraklarına girişi sağlayan iki 56 Şapolyo, s.74 57 Aristakes Lastivertc, s.55-56; Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s.131 25 büyük koldan Murat Suyu yoluna hakim müstahkem bir mevki olan Malazgirt’i kuşatır.58 Nitekim bu sefer sırasında Sultan Tuğrul Pasin’i geçtikten sonra Erzurum ovasına hakim olan bir tepeye bizzat tırmanmış ve Erzurum şehrinin istihkamlarını iyice tetkik etmek suretiyle buranın alınmasının uzun zamana ve büyük fedakarlıklara mal olacağını düşünmüş olacak ki buranın muhasarasından vazgeçerek Malazgirt'i almaya gitmiştir.59 Skylitses’te eserinde Sultan’ın Komion (Ügümi, Pasinler) adı verilen yere geldiğinde burada kayda değer bir şey başaramadığını zira bura halkının kale içlerinde kendilerini koruduklarını söyledikten sonra ek olarak İberya’da tamamiyle güçlü kalelerin olduğu bilgisini vermektedir. Bundan sonra ise Sultan Malazgirt kalesine yönelmiştir. Sultanın burada bıkmadan her türlü motorları ve her çeşit makinayı kullanarak yaklaşık otuz gün boyunca saldırmasına rağmen başarıya ulaşamayınca kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldığını da belirtmiştir eserinde.60 Cahen; Sultan’ın bir aylık kuşatmanın akabinde değerli komutanlarından birinin ölümünden ve büyük mancınığın da hasar görmesinden dolayı Malazgirt Muhasarasını kaldırdığını kaydetmektedir.61 İbnü’l-Esir ise h. 446 (1054) yılına ait olayları aktarırken Tuğrul Bey’in Azerbaycan’ı istila ve Anadolu gazasına da yer vermiş; müstahkem bir şehir olan Malazgirt’i kuşattığı Anadolu gazası sırasında Rumların mallarını yağma, adamları öldürme ve esir almak suretiyle pek çok ganimet elde ettiğini bildirmektedir. Yine aynı kayıtta bu gaza sırasında Erzenu’rRum’a kadar gelip kış bastırınca da Malazgirt’i zapt edemeden Azerbaycan’a döndüğünü nakletmektedir.62 Mirhond ise eserinde 58 Claude Cahen, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı), Çev: Yaşar Yücel- Bahaeddin Yediyıldız, TTK. Basımevi, Ankara 1988, s. 13-14 59 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s.348; Solmaz, s.235 60 Bkz. Özkul, s. 96-99 61 Cahen, “Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi”, s.14 62İbnü’l Esir, İslam Tarihi el-Kamil fi’t-Tarih, c.8, Tercüme Heyeti: Ahmet Ağırakça vd., Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008, s.169-170; Bu sefer için ayrıca bkz. Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I, s. 18-19, İbnü’l Verdi, 26 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Tuğrul Bey’in 446 yılında Azerbaycan memleketlerini ele geçirdikten sonra Rum (Anadolu) gazasına gittiğini ve muzaffer bir şekilde geri döndüğünü63 diğer bir müellif Abu’l Farac Bar Hebraeus da eserinde "Arapların 446 (m.1054) yılında Rüknüddin Tuğrul Bey… Minasgerd kalesine hücum ederek burada bir müddet kaldı ise de kaleyi zapt edemeyerek onun etrafındaki havaliyi ele geçirdi, sonra Erzen el-Rum memleketini aldı. Burası bu ana kadar Romalıların elinde idi”64 diye yazmaktadır. Ancak bu ifadenin şehre ait olmaması icab eder. Zira seferde kadın ve çocukların bulunduğuna dair kayıtlar Türkmen göçlerine veya orduyu takip eden ve yurt arayan Oğuz boylarına delalet eder. Nitekim gerek Irak’ın içinde bulunduğu durum gerekse Şii hareketler ve isyanlar Sultanın bir daha Anadolu seferine çıkmasına imkan vermemiştir65. Ancak gerek İbrahim Yınal’ın66 Hasankale zaferi gerekse Tuğrul Bey’in bu Anadolu seferi Türkmen grupların bir kısmının Erzurum ve Bayburt civarına yerleşmelerini sağlamıştır.67 Bununla birlikte Çağrı Bey’in oğlu Yakuti’nin 1057’de Emir Sabuk (Sunduk veya Altuk?) ile Doğu Anadolu’ya başarılı akınlar yaptığı bilinmektedir. Nitekim kendisine karşı gönderilen Bizans generali Nikephoros Bryennios, onunla giriştiği bütün çarpışmalarda yenilgiye uğramış; Şehzâde Yakutî’nin gönderdiği başka bir Selçuklu birliği ise Kars ve Anı kalelerini kuşattı ise de ele Selçuklular-Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden, Terc. ve Notlar: Mustafa Alican, Kronik yay., İstanbul 2017, s.28, 63 Muhammed b. Havendşah b. Mahmud Mirhand, Ravzatu’s-Safa fi Sireti’l-Enbiya ve’l-Mülûk ve’l- Hulefa (Tabaka-i Selçûkiyye), Terc. ve Notlar: Erkan Göksu, TTK yay., Ankara 2018, s. 77; Sultan Tuğrul’un Malazgirt kuşatması için ayrıca bkz. Urfalı Mateos, s. 100-103 64 Gregory Abûl Farac (Bar Hebraeus), Abûl Farac Tarihi, c. I, Süryancadan İngilizceye çev: Ernest A Wallis Budge, Türkçeye Çev: Ömer Rıza Doğrul, TTK Basımevi, Ankara 1945, s.306; Sefer için ayrıca bkz. Başkumandan Simbat, s. 35-36 65 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 131 66 İbrahim Yınal Hakkında teferruat için ayrıca bkz. Cihan Piyadeoğlu, “Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal”, Türkiyat Mecmuası, c.23/Güz 2013, s. 119 vd. 67 Kürkçüoğlu, s.72 27 geçirememiş ancak bu kuvvetler, Pasin ovası yörelerindeki kent ve kaleleri kuşatıp sıkıştırmış ve Ügümi’yi fethetmişlerdir.68 Saltuklu Hakimiyetine Kadar Erzurum Sultan Alp Arslan ve Sultan Melikşah zamanlarına baktığımızda ise ne bizzat kendilerinin ve ne de Anadolu içlerine gazalarda ve fetihlerde bulunan ümerasının burayı muhasara ve fetih teşebbüsünde bulunduklarına dair bir kayda rastlamıyoruz. Nitekim Pasin, Tercan ve Erzincan bölgeleri ile Çoruh vadisindeki şehir ve kaleleri ve hatta Erzurum ovasındaki pekçok kaleyi ele geçirmelerine rağmen Selçuklular muhtemelen bu müstahkem şehrin kendiliğinden düşmesini beklemişlerdir.69 Bizans imparatoru Romanos Diogenes (Romen Diyojen) 1071’de Sultan Alp Arslan'la karşılaşmak üzere Malazgirt'e giderken Erzurum'a uğramıştır. Nitekim Erzurum’a varan İmparator, kendisine şark kuvvetleri ile iltihak eden Ermeni Basil’den Alparslan’ın korkusundan Irak’a çekildiği haberini aldıktan sonra Erzurum’da bir kısım kuvvet ayırarak yaklaşık 20.000 zırhlı askeri Gürcistan’a göndermiş ve bu sayede arkasını güvence altına almak istemiştir. Keza Sultan Alparslan’da İmparatorun Erzurum’a vardığı ve şarka doğru ilerlediği haberini alır almaz yola koyulacaktır.70 İbnü’l Adim bu hadiseyle alakalı eserinde: “Bizans İmparatoru Kalikala’ya geldi. Sultan’da Azerbaycan’a ulaştığında Bizans İmparatorunun Ahlat yönüne yönelmiş olduğunu öğrendi”71 bilgisini verirken Reşidüddin Fazlullah: “… Ahlat ile Erzurum arasında bulunan Malazgirt’te karşılaştılar…”72 demektedir. Nitekim bazı kaynaklarda Bizans 68 Sevim, s.5 69 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s. 348 70 Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 177-178. 71 Kemalüddin İbnü’l-Adim, Zübdetü’l-Haleb min Tarihi Haleb’de Selçuklular (H.447-521=1055-1127), Seçme, Tecüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, TTK yay., Ankara 2014, s. 26, Sümer-Sevim, s. 51 72 Reşidüddin Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih (Zikr-i Tarih-i Al-i Selçuk), Tercüme ve Notlar: Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2014, s. 80-81 28 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM İmparatorunun Selçuklu ülkesine yürüme fikrine Rumeli Orduları kumandanı Nikeforos Bryennos ve Türk asıllı Joseph Trakhaniotes (Tarhan) gibi tecrübeli generallerin karşı çıktığını Bizans ordusu için en hayırlı kararın Theodosiopolis’in tahkim edilerek ya bu ovada (Erzurum) yahut Pasin ovasında zafer elde edebileceklerini ileri sürmelerine karşın İmparatorun bu fikri kabul etmeyip kendi fikrinde ısrar ettiği de zikredilmektedir.73 Malazgird zaferinin74 ardından Selçuklularla yapılan anlaşma75; İmparator’un daha İstanbul’a ulaşamadan muhalifleri tarafından kızgın demirle gözlerine mil çekilmesi ve kısa zaman içinde ölümü ile hükümsüz olmuştur. Nitekim yenilginin ardından Malazgirt’ten ayrıldıktan sonra önce Theodosiopolis (Erzurum)’a gelmiş, burada birkaç gün kalarak yaralarına baktırdıktan sonra76 Şebinkarahisar üzerinden Amasya (veya Tokat)’a gelmiştir. Burada İmparatorluktaki durumu haber alan Diogenes yeni İmparatora bir mektup yazarak Sultanla yaptığı anlaşmayı bozmaması hususunda onu uyarmış; daha 73 Sevim, Anadolunun Fethi.., s.56; Semavi Eyice, Malazgirt Savaşını Kaybeden IV. Romanos Diogenes (1068-1071), TTK Basımevi, Ankara 1971, s.36; Kürkçüoğlu, s. 54. 74 Teferruat için ayrıca bkz. Malazgirt Zaferi ile ilgili ayrıca bkz. Faruk Sümer- Ali Sevim, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı (Metinler ve Çevirileri), TTK.yay., Ankara 1988, s.3 vd.; Urfalı Mateos, s.140-144; Sıbt İbnu’l Cevzi, Mi’ratü’z Zaman fi Tarihi’l-Ayan’da Selçuklular, Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, TTK yay., Ankara 2011, s.165-173; İbnü’l Esir, c. 8, s. 256-258; İmad ad-din al-Katib al-Isfahani, Zubdat al-Nusra va Nuhbat al-‘Usra,- Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türkçeye çev: Kıvameddin Burslan, TTK yay., Ankara 1999, s.37-41; Ahmed b. Mahmud, Selçukname, c.I, Haz: Erdoğan Merçil, Tercüman 1001 Eser, İstanbul 1977, s.88-108; Süryani Mihail, Süryani Patrik Mihail Vakainamesi, II. Kısım (1042-1195), Türkçeye Çev: Hrant D. Andreasyan, 1944, s. 26-28; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Ravendi, Rahat-üs-Sudûr ve Ayetüs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti),c. I, Çev: Ahmed Ateş, TTK Yay., Ankara 1999, s.116-117; Sadruddin Ebu’l Hasan Ali İbn Nasır İbn Ali el-Hüseyni, Ahbaru’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çev: Necati Lügal, TTK Yay., Ankara 1999, s.32- 37; Hamdullah Müstevfi-yi Kazvinî, Tarih-i Güzide, Çev Mürsel Öztürk, TTK yay., Ankara 2018, s.347; Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I, s. 40-42; İbnü’l Adim, s.26-30 75 Bu anlaşma şartları için bkz. İbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1973, s.50-51 76 Eyice, s. 67 29 sonrasında ise hükümdarlık için yaptığı mücadeleleri kaybederek gözlerine mil çekilmek suretiyle hapse atılmış sevk edildiği Kınalı adada ızdıraplar içinde ölmüştür.77 Bu durum ise Türkler’in Bizans’a yönelik taarruz ve fetihleri açısından önemli bir fırsat doğurmuştur.78 Bu muharebenin sonucu olarak batılı tarihçilerin değerlendirmelerini burada zikretmek gerekir. Zira bir tarihçi bu muharebenin bütün imparatorluğu Türklerin eline vermiş olduğunu yazmaya varacak kadar götürecek; bir başka tarihçi ise “Büyük Bizans İmparatorluğu’nun ölüm çanını çalmış olarak telakki ettikten sonra bu muharebenin neticelerinin bütün korkunç manzaralarıyla hemen hissedilmemesine rağmen hakikatın şu merkezde olduğu söylenebilir: Anadolu’nun şarkı, Ermenistan ve Kapadokya- bu eyaletler İmparatorluğa birçok meşhur İmparatorlar ve askerler vermişti ve bunlar İmparatorluğun başlıca kuvvetleri idiler- ebediyyen elden çıktı ve Türkler göçebe çadırlarını eski Roma ihtişamının üzerinde kurdular…”79 diyecektir. Bizans İmparatorluğunda bir dönüm noktası olan bu savaş ile Anadolu eyaletleri artık Türklerin hakimiyetine girecektir.80 1071’den 1080’e kadar Erzurum Kalesi gene Bizanslıların elinde kalmıştır ki bu şehrin alınmamasının sebebi olarak müstahkem bir kaleye sahip olmasının yanı sıra şehir halkına eman verilmesi ve buradan istiman haracı alınmasının da etkisi gözönünde bulundurulmalıdır.81 Bazı kaynaklarda şehrin Alparslan zamanında fethedildiği zikredilse82 de genel kanaat şehrin 1080 tarihinden sonra 77 Sevim, s. 73; Teferruat için ayrıca bkz. Eyice, s. 67-73 78 Ostrogorsky, s.319; 79 Teferruat için bkz. Vasiliev, s. 452 80 Auguste Baılly, Bizans Tarihi, c. II, Türkçeye Çev: Haluk Şaman, Tercüman 1001 Temel Eser, trz., s.275 81 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s.348 82 Reşidüddin Fazlullah, Cami’ü’t-Tevarih (Zikr-i Tarih-i Al-i Selçuk), s. 84: “Bizans İmparatoru anlaşma gereği vermesi gereken vergiyi ödemeyi reddedince Sultan Alparslan bunun üzerine: “Ümeranın memalik-i Rum içlerine ilerlemelerini, fethedip ele geçirebildikleri her mülkün; kendilerinin evlad ve ahfadına (torunlarına) ait olacağını ve ondan başka kimsenin o (ülke) üzerinde dahl ve 30 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Türk hakkimiyetine geçtiği yönündedir. Nitekim 1074’ten itibaren artarak gelişen Türk ilerleyişi esnasında Erzurum ile Çoruh havzasının Ebu’l Kasım tarafından zaptedildiği anlaşılmaktadır.83 Nitekim şehir takribi 1080/1083 yılına kadar Bagrat Prensi Tayk/Tao’lu David’in idaresinde kalmıştır.84 Sultan Melikşah zamanında( takribi 1078/1079) yapılan Gürcistan seferi sırasında Somketh bölgesinden geçerek Yuane esir edilmiş ve Sultan Melikşah Emir Savtekin’e yeni kuvvetler bırakarak dönmüştür. Ancak Emir Savtekin’nin Gürcü kralına mağlup olması üzerine Oltu, Kalikala (Erzurum), Kars şehirleri ve havalisinin Bizans’ın doğu sınırı kumandanı Grigor Bakuryan’ın eline geçmesiyle sonuçlanmıştır.85 1080 senesinde Sultan Melikşah bu sene emirlerinden Emir Ahmed’i Gürcistan’ın fethine memur etmiş; Gürcistan Kralı II. Giorgi’yi ağır bir hezimete uğratan Emir Ahmet, akabinde Kars ve Erzurum ile Oltu vilayetlerini ve Grigor Bakuryan’a bağlı diğer kasaba ve şehirleri almak suretiyle bölgede de fethetmek suretiyle bu havalideki Hıristiyan hakimiyetine kafi suretle nihayet verilmiştir.86 Hiç şüphesiz Erzurum Kalesi'nde Selçukluların imar ve tahkim payı vardır. Zira fetihten sonra Türkler, Erzurum ve havalisine yerleşmişler, Erzurum Kalesi'ne çok ehemmiyet vermişlerdir. Burayı daimi suretle emniyet altında bulundurmak için Trabzon Bizanslılarına karşı Bayburt'u Gürcüler'e karşı da Micingert, Avnik, Zivin Kalelerini çok sağlam bir surette yaptıkları düşünülürse, Erzurum Kalesi'nin ne kadar üstün olduğuna şüphe yoktur. Fakat, Rusların 1829’daki saldırıları sebebiyle günümüze kadar hiçbir kitabesi kalmamıştır.87 tasarrufunun olmayacağını” buyurmuş; bunun üzerine Emir Saltuk Erzenu’r-Rum ve çevresini tamamen ele geçirmiştir.” 83 Kafesoğlu, s. 63; Şapolyo, s.110 84 Kürkçüoğlu, s. 54 85 Kafesoğlu, s.107 86 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s. 349; ayrıca bkz. Kafesoğlu, s.108; Kürkçüoğlu, s. 76 87 Solmaz, s.236 31 Saltuklular Döneminde Erzurum Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliklerinden biri olan Saltuklular hanedanının kurucusu Ebu’l-Kasım İzzeddin Saltuk Bey'in Malazgirt zaferinden önceki hayatı hakkında bilgi yoktur. Malazgirt zaferinden sonra Sultan Alparslan tarafından Erzurum ve çevresinin fethini tamamlama görevi kendisine verildikten sonra bölgeyi ona ikta etmiştir.88 Böylelikle Pasinler, Oltu, Erzurum, Tortum, Tercan, İspir, Bayburt, Şebinkarahisar ve yöreleri veraset yoluyla çocuklarına intikal etmek üzere kendisine ikta edilen (464/1071) Saltuklular bölgede yüzyıldan fazla varlıklarını sürdürmüşlerdir. Bazı kaynaklarda beyliğin 472'de (1080) kurulduğu da ileri sürülür. Erzurum ve çevresinin Emir Saltuk Bey'e ikta edilmesi onun diğer beylerden daha önemli konumda olduğunu göstermektedir. 89 Emir Ali b. Ebu’l Kasım Dönemi XII. yy. Erzurum beylerinin şecerelerinde ataları olarak Ebilkasım adı görülmektedir. Ancak bu kişinin yaşayıp yaşamadığı saptanamamıştır. Beygu ise bu kişinin Sultan Alparslan’ın akrabası olduğunu zikretmekte hatta Onun zamanında harp etmekten başka bir şey bilmeyen binlerce Türkmen’in Erzurum civarında toplandığını Kutalmışoğlu Süleymanşah’ın ise buradaki Türkmenlerle büyük bir güce kavuşmak suretiyle Anadolu’ya dalarak Antakya’yı zaptetiği kaydını düşmektedir.90 Ebilkasım’ın oğlu olduğu tahmin edilen Ali’nin 496/1103’te Erzurum hakimi olduğu tahmin edilmektedir.91 88 Mehmet Şeker, “Anadolu’nun Türk Vatanı Haline Gelmesi”, Türkler, c.6, Ankara 2002, s. 275 89 Abdulkerim Özaydın,, “Saltuklular”, TDVİA, c. 36, İstanbul 2009, s.54; ayrıca bkz. Ali Sevim- Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi- Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, TTK Basımevi, Ankara 1989, s.206 90 Beygu, s. 36-37 91 Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, Çev: Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s.48-49; Baygu, s. 37: “Ebilkasım’ın Erzurum’da Sultan’ın himayesinde kurduğu bu feodal Selçuk beyliğindesırasiyle dört oğlu 32 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Bu hususta Müneccimbaşı da Saltukluların ilk hükümdarlarının Alparslan'ın uç bölgelerine vali tayin ettiği emirlerden Erzenu'r-Rum hakimi Emir Ali b. Ebi'l Kasım olduğu bilgisini vermekte ve şöyle devam etmektedir: “Emir Ali cesur ve atılgan bir kimse idi. Gürcü kafirlerine karşı gaza yapardı. Sultan Muhammed Melikşah 496 (1102-1103) yılında Azerbaycan girişinde kardeşi Berkyaruk’a yenilince beraberinde Ahlat hakimi Emir Sökmen el-Kutbi92 olduğu halde Ahlat'a kaçtı. Sultan Muhammed, çevredeki emirlerden yardım istedi bunun üzerine onlar kendisine katıldılar. Bunlar arasında Emir Ali, Ani hakimi Emir Menuçehr er-Ravvadi, Ahlat hakimi Emir Sökmen ve başkaları da vardı; fakat sonra kardeşi ile barış yapıldı. Bunun üzerine Sultan Muhammed bu emirlerin memleketlerine dönmelerine izin verdi onlar da memleketlerine döndüler.”93 İbnü'lEsir, 496 (1102-1103) yılı olaylarını anlatırken Ali'nin söz konusu tarihte beyliğin başında bulunduğunu söylediğine göre Saltuk Bey bu tarihten önce vefat etmiş olmalıdır. Nitekim Büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk ile kardeşi Gence Meliki Muhammed Tapar arasında 8 Cemaziyelahir 496 (19 Mart 1103) tarihinde Hoy kapısında cereyan eden ve Muhammed Taparın yenilgisiyle sonuçlanan savaşın ardından; Muhammed Tapar Erciş'e, oradan da Sökmen el-Kutbi'nin hakimiyetindeki Ahlat'a çekildiğinde yanında Sökmen el-Kutbi, Muhammed b. Yağısıyan ve Kızılarslan gibi emirler vardı.94 ErzenurRum hakimi Ali b. Saltuk da bu sırada Ahlat'ta Muhammed Tapar'a katılmıştır.95 Nitekim daha sonradan alimlerin araya girmesiyle hüküm sürmüştür ki bunlar Ali, İzzeddin, Sulduk, Nasırüddin, Mehmet, Melekşah veyahut Aleaddin’dir” 92 Süryani Mihail, s. 33: “Büyük Ermenistan’da Soqman ailesinden bir emir vardı ki buna İranca olarak Şah-Armen deniliyordu. Mezopotamya’da hakimiyet icra edenler Ortoqaye (Qotbi) tesmiye ediliyordu.” 93Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Yay: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001 s.207 94 Özaydın, “Saltuklular”, s.54 95 İbnü’l Esir, c. VIII, s. 476; Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi I, s. 92: “ ..Sultan Muhammed ise askerlerinden bir grupla savaşın yapıldığı yerden 40 33 497/1103-1104’de iki kardeş arasında yapılan anlaşma gereği Sefidrud sınır olmak üzere Azerbaycan ve Doğu Anadolu Muhammed Tapar idaresine verilmiş Emir Ali de böylelikle Muhammed Tapar’a bağlı olarak onun hakimiyetinde bölgeyi idare etmiştir.96 Gürcü Kralı II. David 1115'te Rostof'u aldıktan sonra ertesi yıl Emir Ali'nin hakimiyetindeki topraklara girip Pasinler'e kadar gelmiş ve 1118'de Azerbaycan taraflarına hücuma geçmişti. 97 Bu gelişme üzerine Irak Selçuklu Sultanı Mahmud b. Muhammed Tapar, Gürcü Kralı II. David’in ağır baskı ve takibatına maruz kalan Tiflis ve yöresindeki Müslüman halkın yardım talebini98 de göz önünde bulundurarak Türk emirlerinin katıldığı bir ordu oluşturulmasını emretmiş ve 1121’de o dönemin başarılı kişisi Necmettin İlgazi‟yi de ordunun başında görevlendirmişti.99 İlgazi, 515 (1121) yılında Erzen Beyi Togan Arslan ile Erzurum'a geldiğinde Emir Ali de burada onlara katılmış; bunlar birlikte Tiflis'e hareket etmişlerdir. Lakin Kral David onları mağlup ederek Tiflis'i ele geçirdi.100 Nitekim ordu dağ geçitleri arasında Kıpçaklardan da destek alan Gürcülerin ani baskınına uğramış ve büyük bir bozgun yaşayan İlgazi, yenilgiden sonra Mardin’e dönmüştür.101 Süryani Mihail ise bu olayı şöyle aktarmaktadır: “1433 (1122-21) tarihnde Horasan Sultanı İberya üzerine bir generalle beraber 100.000 asker sevketti. İber Kralı fersah uzakta olan Ermeniye şehirlerinden Erciş’e gitti. Buradan Ahlat’a geçti. Erzenu’r-Rum hakimi Emir Ali de ona katıldı..”; Ayrıca bkz. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.48-49; Baygu, s. 38 96 Kürkçüoğlu, s.80; Ayrıca bkz. Abdulkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), TTK Basımevi, Ankara 1990, s. 33; elHüseyni, s.54: “..Sonra Isfidrûd denilen Nehr ül-Ebyaz’ın ötesi ile Musul ve Şam’ın Gıyas ed-Din Muhammed’in, Horasan ve Maveraünnehir’de Muizüddin Sencer’in elinde kalmak ve Irak’ın saltanatı Sultan Rükneddin Ebu Muzaffer Berkyaruk’a ve ondan sonra Sultan Muhammed’e verilmek üzere musaleha yaptılar.” 97 Özaydın, “Saltuklular”, s.54 98 Konu hakkında bkz. Savaş Eğilmez, Erzurum Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar, Erzurum Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., İstanbul 2014, s. 102-103 99 Mehmet Azimli, “Necmeddin İlgazi II- Mardin Artukluları”, http://www.islamtarihi.info/2017/12/necmettin-ilgazi-ii.html 100 Özaydın, “Saltuklular”, s.54 101 Azimli, “Necmeddin İlgazi II- Mardin Artukluları”, Aynı yer. 34 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM bunları içeri girince arkalarındaki bütün geçitleri kapattı ve hepsini kılıçtan geçirdi.”102 Saltuklu hanedanı 516 (1122) yılından itibaren Saltukoğulları (Beni Saltuk) adıyla tanınmıştır. Abbasi Halifesi Müsterşid Billah'ın Hille Arap Emiri Dübeys b. Sadaka'ya karşı yardım istemesi üzerine Zengi b. Aksungur ve Togan Arslan ile beraber Emir Ali'nin kardeşi Ziyaeddin Gazi'nin (Ebü'l Muzaffer Gazi), emrindeki Saltukoğlu askerleriyle Bağdat'a gittiği kaydedilmektedir.103 Emir Ali'nin muhtemelen 517'de (1123) ölümünden sonra yerine Ebü'l-Muzaffer Ziyaeddin Gazi geçti. Takribi bu yıllarda Ani şehri hükümdarı Menuçehr’in oğlu Ebu’l Esvar Gürcülerin buraya yaptıkları akınlara daha fazla karşı koyamayacağını anladığından Ani Kalesi’ni Saltuklu hükümdarına 6000 dinar karşılığı satmaya karar vermiş; lakin bunu öğrenen Ani Hristiyanları Kral David’e haber göndermek suretiyle şehri 1124’te O’na teslim etmişlerdir. Ancak bölge stratejik açıdan hem Gürcüler hem de Müslümanlar için oldukça önem arzettiğinden Emir Fadlun komşu emirlerin de yardımıyla 1225 yılında şehri kuşatmış Ani valisi Abulet uzun bir direnişin ardın başarılı olamayacağını anlayarak şehri bazı şartlarla teslim etmek zorunda kalmıştır.104 1126'da ise İspir ve Pasinler'i geçerek Oltu'ya kadar gelen Gürcüler'e karşı düzenlenen sefere katılan Ziyaeddin Gazi 1131'de Kral İvani'yi bozguna uğrattı. Artuklu Hüsameddin Timurtaş, Ziyaeddin Gazi'nin kızıyla evlendi, böylece iki hanedan arasında akrabalık kuruldu. 526 (1132) yılında vefat eden Ziyaeddin Gazi'nin ardından beyliğin başına yeğeni II. İzzeddin Saltuk geçmiştir. 105 Ancak Hüseyni’nin 531 (1137-1138) yılı hadiselerini naklederken Mesud b. Muhammed Tapar’ın Karaca es-Saki’nin kardeşi Selçuk ile sulh yapmasının akabinde kendisine Sökmen b. Artuk’un 102 Süryani Mihail, s. 69 103 Dübeys ile halife arasında cereyan eden bu savaş için bkz., İbnü’l Esir, c. IX, s. 34-36 104 Eğilmez, s. 105-106 105 Özaydın, “Saltuklular”, s.54 35 memleketlerini, Hılat (Ahlat)’ı ve mülhakatını, Malazgirt ve Erzurum’u mukataa ile verdiğine dair kaydı dikkate şayandır. Nitekim benzer bir kayda İsfahani’nin eserinde de rastlamaktayız.106 İzzeddin Saltuk b. Ali Dönemi Saltukluların durumu kesin olarak bilinen ilk hükümdarı olan Emir Saltuk (Salik) b. Ali b. Ebi'l-Kasım; Gürcü ve Abhaz (abaza) kafirlerine karşı gaza yapar ve onların ülkelerine akınlarda bulunurdu. Nitekim 548 (1153-1154) yılında Gürcülerle şiddetli bir savaş yaptı, bu savaşta Emir Saltuk’un ordusu Gürcülere yenildi ve kendisi esir düştü sonra canı için fidye vermek ve yanında bulunan birkaç Gürcü esiri serbest bırakmak şartıyla kurtuldu. 107 Ahlatşahlar ve Erzen beyleriyle ittifak yapan İzzeddin Saltuk kızlarından Şahbanu'yu Ahlat Şahı II. Sökmen ile, diğer kızını da Erzen Beyi Togan Arslan'ın oğlu Kurt veya Yakub Arslan ile evlendirip bu ittifakları güçlendirmeye çalıştı. II. izzeddin Saltuk'un kızlarından birine talip olan, ancak reddedilen Ani Emiri Fahreddin Şeddad ondan intikam almaya karar verdi. 548 (1153-54) yılında Saltuk'a elçi gönderip Gürcüler'e karşı Ani'yi savunacak gücü olmadığını, şehri kendisine teslim ederek hizmetine girmek istediğini bildirdi. Öte yandan ona karşı Kral Dimitri ile anlaştı. Ani'de baskına uğrayan Saltuklular mağlup oldu. İzzeddin Saltuk ve çok sayıda asker esir düştü. Ahlat Şahı Sökmen ile Artuklu Hükümdarı Necmeddin Alp; krala 100.000 dinar fidye gönderip Saltuk'u kurtardılar. Bu paranın toplanmasında Saltuk'un kızı Şahbanu önemli rol oynadı. Ülkesine dönen İzzeddin Saltuk diğer esirleri kurtarmak için büyük meblağlar ödemek zorunda kalmış bu durum ise Saltuklu beyliğini maddi olarak zor duruma düşürmüştür. 106 Bkz. El-Hüseyni, s. 77; al-Isfahani, s. 170: “…Bundan sonra Melik Selçuk, kardeşi sultan Mesud yanına geldi. Sultan buna Halat amalinden ibaret olan Sükman memleketini Menazgerd ve Erzen’i ikta olarak verdi. 107 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.208 36 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Gürcüler bu başarıya rağmen Ani'yi işgal edemediler. 108 Ani Emiri ise İzeddin Saltuktan öc alma pahasına yaptığı bu hareketin bedelini ise çok ağır ödeyecektir. Nitekim 550'de (1155) ayaklanan Ermeni papazları ayaklanarak şehrin idaresini III. Fazlun'a verdiler.109 İbnü’l Esir’de bu hadise H. 556 (1160-1161) yılı olaylarında şöyle nakledilmektedir: “Bu sene Gürcülerle Erzenu’r- Rum hakimi Saltuk b. Ali arasında savaş ve çarpışmalar oldu. Sonunda Saltuk ve askerleri yenildi. Saltuk esir düştü. Saltuk’un kız kardeşi Şah Banuer Ahlat Hakimi Şah-ı Ermen Sökmen b. İbrahim b. Sökmen ile evliydi. Gürcü kralına kıymetli hediyeler gönderdi ve bunları fidye kabul ederek kardeşini salıvermesini istedi. O da kabul etti ve Saltuk Erzenu’r Rum’a döndü.”110 Süryani Mihail ise olayı şöyle nakletmektedir: “Bu zamanda (1472/1161) Gürcü Kralı Georgi, Emir Salduk’a karşı yürüyüponu mağlub ve esiretti. Ani şehrini zaptetti, Salduk’u da sattı. Birçok Türk askerleri Georgi’ye karşı tekrar toplandı, fakat bunlar onbinlerce kişi olmak üzere telefedildiler.”111 Bedrosian esrinde Giorgi’nin Kral olduğu vakit kin ve garez beslediği kardeşi Vasak’ın ondan kaçarak Teodosiopolis/KarinErzerum şehrine gelip buranın Emiri Saltuk tarafından onurlandırıldığını yazmaktadır. Nitekim Emir Saltuk Ani kuşatması sırasında esir alındığında bu prens tarafından onurlandırılmıştı. Bu 108 Özaydın, “Saltuklular”, s.54; Ayrıca bkz. Sevim-Yücel, s. 207.; İbnü’l Esir, c IX, s. 239; “Armenia’daki Gürcülerle Erzenu’r-Rum hakimi Salık (Saltuk?) arasında bu yıl çetin savaşlar oldu. Gürcüler onu esir aldılar, fakat daha sonra salıverdiler.”; Ayrca bkz. Ercan Cengiz, Şeddadiler Döneminde Anı (1064-1200), Kafkas Üniversitesi SBE. Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kars 2008, s.40-41 109 Cengiz, s.41; İbnü’l Esir, c.IX, s. 248: “Bu sene (H.550) Ani şehrindeki Ermeni papazları hücuma geçip şehri Emir Şeddad’ın elinden aldılar ve kardeşi Fazlun’a verdiler.” 110 İbnü’l Esir, c. IX, s. 306; Ayrıca bkz. Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.209 111 Süryani Mihail, s. 187 37 nedenle de Saltuk kendisine sığınan bu Gürcü prensi onurlandırıp ona bazı kasabaların da yönetimini vermiştir.112 Bizans Kralı I. Manuel Komnenos 1158 tarihinde Ermeni Thoros üzerine yaptığı sefer sırasında henüz Tarsus’ta iken hapiste bulunan kuzeni Andronikos Komnenos’un kaçtığını haber alır. Nitekim Andronikos İstanbul’dan kaçtıktan sonra ülkenin çeşitli bölgelerinde maceralı bir hayat yaşadıktan sonra son olarak Erzurum’a gelmiş oradan Türk askerlerini alarak Bizans arazilerine saldırılar düzenlemek suretiyle esir ettiği Hristiyan ahaliyi Müslümanlara satmıştır.113 III. Giorgi 1161 yılında Fazlun’u114 bozguna uğratarak Ani'yi ele geçirdi. Bu sırada birçok Müslüman kılıçtan geçirildi. Bu olayın ardından Ahlat Şahı II. Sökmen, II. İzzeddin Saltuk, Erzen ve Bitlis Beyi Fahrüddevle Devletşah ve diğer bazı Türk emirleri birleşerek Ani'yi kuşattılar (Şaban 556 / Ağustos 1161) Kral Giorgi bunu haber alınca süratle Ani'ye gitti. Savaş başlamak üzereyken İzzeddin Saltuk diğer beylere haber vermeden gizlice ordugahtan ayrıldı. Onun Gürcüler'e esir düştüğü zaman bir daha Kral Dimitri'ye ve çocuklarına saldırmayacağına dair yemin ettiği için ordudan ayrıldığı rivayet edilir. Saltuk'un bu hareketi yüzünden Müslümanlar mağlup oldu; pek çok Müslüman öldürüldü, 9000 kişi esir düştü. Ahlat Şahı Sökmen 400 atlı askeriyle geri dönebildi. Bu sırada henüz Malazgirt'te bulunan Necmeddin Alp yenilgiden haberdar olunca Meyyafarikin'e hareket etti. Daha sonra devrin meşhur alimlerinden Cemaleddin el-İsfahani'yi Gürcü kralına göndererek Sökmen'in esir düşen kumandan ve askerlerini kurtardı; fakir esirler için 5000 dinar fidye ödedi.115 112 Robert Greogory Bedrosian, The-Turko-Mongol İnvasions and the Lord of Armenia in 13-14 th. Centuries, London 1979, s. 257 dn.2 113 Yusuf Ayönü, Selçuklu-Bizans Münasebetleri, Ege Üniversitesi SBE. Tarih Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2007, s. 65-66 114 Kuvvetleri bozguna uğratılan Fadlun şehirden çıkartılmış Surmari yakınlarındaki Barkan kalesine kaçmıştır. Eğilmez, s. 108 115 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55; Ayrıca bkz. Cengiz, s.43 38 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Babasının yerine geçen Sultan II. Kılıcarslan (1155-1192), komşu beyliklerle iyi ilişkiler kurma anlayışıyla 1160116 senesinde Erzurum hükümdarı Melik İzzeddin Saltuk’un117 kızı ile nikâhlandı. Gelin miktarı belirlenemeyen pekçok çeyiz ile Kılıç Arslan’a gönderilmiş ancak Yağı Arslan (Yağıbasan) bu sırada gelin alayına saldırarak gelini yanındaki eşyayla ele geçirmiş; O’nu kardeşinin oğlu Zünnun b. Muhammedi b. Danışmendi ile evlendirmek istemiştir. Yağıbasan, Kılıç Arslan ile nikahının bozulması için fakihlere danışarak bir hileli yol bulmalarını istediğinde fakihler gelinin İslâm dininden dönmesi halinde nikâhının geçersiz sayılacağını söylediler. Yapılan baskılar neticesinde gelin irtidat etmiş; sonra tekrar Müslüman olunca Zunnûn ile evlendirilmiştir. Olay, Selçuklu sarayına ulaştığında çılgına dönen Sultan Kılıcarslan, derhal orduyu hazırlayarak Dânişmendli Yağıbasan ile savaşmak üzere harekete geçti. Ancak Kılıç Arslan savaşı kaybederek Bizans İmparatoru’na sığınmış ve ondan yardım istemiştir. Bunun üzerine İmparator bir ordu göndermiş fakat o sıralarda Yağı Aslan’ın (Yağıbasan) ölünce Kılıç Arslan’da ona ait bazı toprakları zapt etmiştir.118 Claude Cahen ise bu savaşta Zünnun’un yenilip Manuel Komnenos’tan yardım istediği kaydını düşmektedir.119 Süryani kaynaklarda da bu hadisenin zikredildiğine şahit olmaktayız. Nitekim Süryani Mihail şöyle nakletmektedir hadiseyi: “1472 (1161) tarihinde Salduk’un kızı yüzünden Kılıçaslan ile Yakup Aslan harbe tutuştular. Sultan bununla evlenmek istiyordu, halbuki Salduk onu Yakup Aslan’ın isteği üzerine Malatya emiri ile evlendirdi. Sultan bundan dolayı ona karşı yürüdü. Yakup Aslan sultanın karşısına çıkıp onu yendi ve firara mecbur kıldı. Onun karargahını zaptedip, altın tahtları ile bütün eşyasını ele geçirdi. Yakup Aslan bununla beraber alicenaplıkla hareket edip 116 İbnü’l Esir’de bu hadise H. 560. (1164-1165) yılı olaylarında zikredilmektedir., Bkz. İbnü’l Esir, c. IX, s. 332- 117 İbnü’l Esir, c. IX, s. 333; “Melik Salık (Saltuk) b. Ali b. Ebûl Kasım’ın kızıyla nikahlandı” 118 İbnü’l Esir, c. IX, s. 333-334; ayrıca bkz. Özaydın, “Saltuklular”, s.55 119 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.38 39 aldığı şeyleri kamilen iade etti. Sultana barış teklif etti ve dostlukla geçindiler.”120 Tarihte örneğine az rastlanır bu olayda, Dânişmendli Yağıbasan hiçbir şekilde izahatı mümkün olmayan bir davranış göstermiş ve karşı tarafı, adeta aşağılayıcı bir tavır sergilemiştir. 557’de (1162) Kars’ı alıp Duvin'i (Duveyn, Dvin) istila eden Gürcüler çok sayıda Müslümanı öldürüp camileri ve evleri yaktıktan sonra Tiflis'e döndüler; ardından Gence'yi kuşatarak Müslümanları kılıçtan geçirdiler, 30.000 kişiyi esir aldılar. Bu olay İslam dünyasında büyük yankı uyandırdı. Azerbaycan, Cibal ve İsfahan’a hakim olan Atabeg Şemseddin İldeniz, Ahlat Şahı Sökmen, II. İzzeddin Saltuk, Meraga Emiri İbn Aksungur ve Irak Selçuklu Sultanı Arslanşah b. Tuğrul ile diğer Doğu Anadolu beyleri Gence'de bir araya geldiler. Bir aydan fazla süren savaşın sonunda Müslümanlar galip geldi. (558/ 1163) Bayburt, Micingerd, Avnik, İspir ve Oltu gibi şehir ve kasabalar İzzeddin Saltuk devrinde Saltuklu hakimiyeti altına girdi, Kars da bir müddet Saltuklu egemenliği altında kaldı. İzzeddin Saltuk'a ait tarihsiz bir sikkeden onun Irak Selçuklu Sultanı Mes'ud b. Muhammed Tapar'ı metbu tanıdığı anlaşılmaktadır. 563'te (1168) ölen İzzeddin Saltuk'tan sonra yerine oğlu Nasırüddin Muhammed geçti. 121 Emir İzzeddin Saltuk’un cesareti, sahip olduğu toprağın her tarafında kaleler yaptırması ve Gürcülerle yaptığı ardı arkası kesilmeyen savaşları bu zatın şöhretini o denli artırmıştır ki dedesi tarafından Erzurum’da kurulan hükümet onun adıyla anılmaya başlanmıştır. Nitekim tarihlerde Salık, Saldık, Saltık gibi farklı şekillerde imlası olan bu emirlik Saltuklular olarak tarih sahnesinde yerini almıştır.122 Receb 563/ Mayıs 1168’de ölen Saltuk ile oğlu Ebu’l Feth Muhammed zamanında basıldığı anlaşılan bazı bakır paralarda komşu beyliklerde olduğu gibi yalnızca Bizans paralarına benzerlik değil başka ilginç noktalar da vardır. Bütün vakayinamelerde Saltuk olarak yazılan ismin imlası bu paralarda Salduk şeklinde olup bu ismin yanında İran Selçuklularının isimleri olan Mesud ve Tuğrul’un da adı 120 Süryani Mihail, s.189-190 121 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55; Ayrıca bkz. İbü’l Esir, c. IX, s.310-311. 122 Baygu, s. 38-39 40 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM yazılmıştır ki bu durum bize bu dönemde Saltukluların Büyük Selçuklu nüfuzunda olduklarını göstermektedir.123 Nasiruddin Muhammed b. İzzeddin Saltuk Dönemi Nasırüddin Muhammed devrinde Gürcüler, Saltuklu ülkesine saldırmaya devam ettiler. Bu emirliğin altıncı emiri olan Nasreddin Muhammed (1168-1191) zamanlarında Gürcistan kraliçesi Thamara’nın kuvvetleri kraliçenin kocası David’in kumandası altında Erzurum şehri önlerine kadar gelmişler; şehrin önünde iki muharebe vuku bulmuş olmasına karşın şehri muhasaraya teşebbüs etmeden geriye dönmüşlerdir.124 Nitekim Kral David Kars, Sürmeli ve İspir’den sonra Erzurum üzerine yürüdü. İki oğluyla beraber Gürcüler'le savaşa giren Nasırüddin yenilgiye uğradı ve şehre kapanmak zorunda kaldı. Ertesi gün bütün şehir halkı Erzurum'u savunmak için seferber oldu. Türk halkının cesaret, azim ve kararlılığını gören David çevreyi yağmaladıktan sonra geri çekildi (580/1184-85).125 Anonim Tarih-i Ali Selçuk’ta 1178 yılı hadiseleri aktarılırken Kılıç Arslan’a Erzenirrum hakiminin de itaat ettiği bilgisi yer almaktadır. Bu şahıs muhtemelen Nasiruddin’dir.126 Nasırüddin Muhammed muhtemelen 587 (1191) yılından önce öldü. 585 (1189) tarihli bir sikkede onun Atabeg İldeniz'in oğlu Kızılarslan ile Irak Selçuklu Sultanı II. Tuğrul'u metbu tanıdığı görülmektedir.127 Nasırüddin Muhammed'in oğlu Muzafferüddin'in Gürcü Kraliçesi Thamara'ya aşık olduğu, onunla evlenebilmek için asker, köle ve hizmetçilerinden meydana gelen maiyetiyle birlikte değerli hediyelerle Erzurum'dan Gürcistan'a gittiği ve burada muhteşem bir törenle karşılanarak sarayda misafir edildiği, sarayda bir süre Kraliçe 123 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.49-50 124 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s.349 125 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55. 126 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk-Selçukname, Tercüme ve Notlar, Halil İbrahim GökFahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014, s.38 127 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55; Buna karşılık Cahen, Nasırüddin Muhammed’in kesin tarih vermese de 593/1197’den önce öldüğünü zikretmektedir. Bkz. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.50 41 Thamara ile aşk hayatı yaşadıktan sonra ülkesine uğurlandığı, sık sık koca değiştiren Thamara'nın David’le evlendikten sonra Muzafferüddin'i cariyelerinden biriyle evlendirdiği de rivayet edilmektedir.128 Saltuklu Devleti’nin Selçuklulara İlhakı Ve Erzurum Selçukluları Dönemi Nasırüddin’in ardından Saltuklu tahtına kız kardeşi Mama Hatun'un geçtiği ve 597 (1200-1201) yılına kadar Erzurum'u yönettiği anlaşılmaktadır. 1191’den 1200 yılına kadar yaklaşık on yıl Melike ünvanı ile beyliği idare eden Mama Hatun’un Tercan'da bir kervansaray ve kendisi için de bir türbe yaptırdığı bilinmektedir.129 Mama Hatun'un Saltuklu tahtından uzaklaştırılması üzerine yerine yeğeni Alaeddin Melikşah geçmiştir.130 Anadolu'nun fethinde, Rumlar ve Gürcüler'le yapılan savaşlarda, Azerbaycan ve Türkistan'dan gelen göç ve ticaret yollarının açık tutulmasında önemli rol oynayan Saltuklu hanedanı son zamanlarında Gürcü saldırılarına karşı koyamaz oldu. Gürcüler, Azerbaycan Atabegi Kızılarslan ve Ahlat Şahı Seyfeddin Begtimur'un ölümünün ardından Kafkaslardan inerek Türk topraklarını işgal ve yağma etmeye, masum halkı öldürmeye başladılar. 598'de (1202) Gürcistan seferine çıkan Anadolu Selçuklu Sultanı II. Süleyman Şah, Doğu Anadolu'daki tabi hükümdar ve beylere haber gönderip kendisine katılmalarını istedi. Bu arada Alaeddin Melikşah’ı da huzuruna çağırdı. Ancak Melikşah sultanı karşılamada geç kaldığı ve kusurlu davrandığı gerekçesiyle hapsedildi. Süleyman Şah, beyliğin topraklarını kardeşi ve Elbistan Meliki Mugisüddin Tuğrul Şah’a teslim ederek Saltuklu hanedanına son verdi (598/1202).131 128 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55 129 Kürkçüoğlu, s. 84 130Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.209: “Melik Muhammed'den sonra oğlu Melik Alaaddin Melikşah b. Muhammed b. Saltuk hükümdar oldu. O bu ailenin son hükümdarıdır”; Özaydın, “Saltuklular”, s. 55 131 Özaydın, “Saltuklular”, s.55; Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s.349; Mirhand, s.270 42 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Saltukoğulları, Erzurum Kalesi'ni (mahv ve isbat) yolu ile imar ve tamir etmişlerdir. Erzurum ve yöresindeki Bizanslılardan intikal eden kaleleri tahkim eden Saltuklulardan Erzurum'da kalan en önemli eser Saat Kulesi/Tepsi Minare'dir.132 Bazı kaynaklarda Kale Camii ve Tepsi minarenin Ziyaeddin Gazi zamanında yapıldığı133 belirtilmesine karşın tepsi minarenin eski kufi yazı ile yazılmış kısmen tahrip olmuş kitabesinde banisinin Emir İnanç Yabgu Alp Tuğrul Bey yazılan134 bu abidenin Saltuklular devrine ait olduğu muhakkaktır. Saltuklu toprakları 1225 yılına kadar Tuğrul Şah’ın elinde kaldı. Onun ölümünden sonra yerine Rükneddin Cihanşah geçti (1225- 1230). Erzurum'un Aşağı Micingerd köyünde bulunan, muhtemelen 630 (1232-33) tarihli bir kitabeden Ebu Mansur Argın Şah adlı bir Saltuklu beyinin bu tarihlerde Pasinler'i hakimiyeti altında tutmaya devam ettiği anlaşılmaktadır. Son Saltuklu hükümdarı Melikşah’ın torunlarının Yavuz Sultan Selim devrine kadar Çemişkezek’te hüküm sürdükleri rivayet edilmektedir. Saltuklu hanedanı başlangıçta Büyük Selçuklu sultanlarına, daha sonra sırasıyla Azerbaycan Atabegleri'ne, Irak Selçuklularına ve Anadolu Selçuklularına tabi olmuştur.135 Çevredeki komşu Türk beyliklerinden Sökmenliler ve Dilmaçoğulları ile akrabalık bağları kuran Saltuklular, Büyük Selçuklulara bağlı kalmakla Anadolu Selçukluları ile de iyi münasebetler kurmaya özen göstermiş; Anadolu Selçuklu idaresine geçtikten sonra da Erzurum ve yöresi Türk-İslam medeniyetinin bölgedeki önemli merkezlerinden biri olmaya devam etmştir.136 Erzurum bölgesinde bir asırdan fazla varlığını devam ettiren Saltuklular hakkında biri Erzurum’da tepsi minarenin üzerinde diğeri Erzurum doğusundaki Pasin ovasında üçüncüsü ise Micingerd kalesinin batı surlarının üzerinde üç adet kitabe bulunmaktadır. 132 Solmaz, s.237 133 Sevim-Yücel, s. 207 134 Besim Darkot, “Erzurum-Coğrafya”, MEB İslam Ansiklopedisi, c.IV., trsz, s.343; Konu hakkında teferruat için ayrıca bkz. Funda Kara, “Saltuklu Dönemi Erzurum Kitabeleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.43, 2017, s.364-366 135 Özaydın, “Saltuklular”, s. 55 136 Şeker, s. 275 43 Bunlardan Aşağı Micingerd (İnkaya) köyünde bulunan kitabe köylülerden birinin evinin duvarında tesbit edilmiş ve daha sonra Erzurum Müzesi’ne nakledilmiştir.137 Yine Erzurum’da figürlü kabartma açısından dikkat çeken ilk Türk eseri olan ve XII. yy.a tarihlenen Emir Saltuk Künbeti bu dönemden kalan önemli mimari eserlerimizdendir.138 Mugiseddin Tuğrul Şah Dönemi Rükneddin Süleymanşah’ın Saltuk ilini alması için sebepler vardı. Saltuk ili olan Erzurum doğuda Gürcülere ve kuzeyde Rumlar’a karşı Anadolu’nun kapılarını korumakta; aynı zamanda Azerbaycan ve Türkistan’dan gelen göç ve ticaret yollarını açık tutmaktaydı. Aynı zamanda kale ve surlarıyla tahkim edilmiş şehir, doğu-batı istikametinde gelişen ticaret kervanları sayesinde oldukça da zenginleşmişti. Bu dönem aynı zamanda Gürcülerin de yoğun istila hareketlerine maruz kalmakta ve Gürcülerin bölgede gittikçe güç kazanması bölge için tehlikeli bir hal almaya başlamıştı. Bu gelişmeler üzerine Sultan, Gürcistan’a bir sefer düzenlemeye karar vermiş Sivas’ta ordusunu hazırladıktan sonra Erzurum’a yönelmiş ve burada Nasıreddin Muhemmed’in menfi tutum ve davranışları gerekçesiyle onu hapsettirip Saltuk ilini Anadolu Selçuklularına katmıştır.139 137 Kürkçüoğlu, s.85 138 Teferruat için bkz. Gündoğdu, s. 19 139 Kürkçüoğlu, s. 89-90; Münneccimbaşı, s.30 ; “Rükneddin Süleyman kardeşlerinin mülküne hakim olduktan sonra Erzenu'r-Rum (Erzurum)'u almaya tamah etti. Erzurum Melik Muhammed b. Saltuk b. Ali b. Ebu Kasımın oğlunun (Melik Alaaddin Melikşah) elinde idi. Saltuklular eski bir aile olup Erzurum uzun zamandan beri onların elinde bulunuyordu. Rükneddin Erzurum üzerine yürüdü. Şehre yaklaştığında şehrin hakimi Rükneddin'in kabul edeceği bir anlaşma yapacağına güvenerek onu karşılamaya çıktı. Fakat Rükneddin onu yakalayıp yanında bağladı ve Erzurum'a hakim oldu. Burasını mülkü olan Elbistan'a karşılık Mugiseddin Tuğrulşah b. Kılıçarslan'a verdi.”; Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s. 210: “598 (1201-1202) yılında Gürcülere karşı gaza yapmak üzere hareket eden Anadolu Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman b. Kılıçarslan, Melik Alaaddin'in ülkesine uğradı ve onunla bir barış yapmak için huzuruna çağırdı. Alaaddin bu yılın 2 Şevval'inde (25 Haziran 1202) yanına geldiğinde onu yakalayıp ülkesini elinden aldı ve burasını Elbistan'a karşılık olarak 44 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM II. Tuğrul Şah, İzzettin Kılıç Arslan'ın 11 oğlundan biridir.140 Kılıçarslan Danişmentlilerden Zülkarneyn oğlu Efridun'dan ele geçirdiği Elbistan’ı Mugiseddin Tuğrul şaha vermiş; O aynı zamanda saltanat mücadelesinde rol oynamış ve güçlü kardeş yanında yer almıştır. Keyhüsrev'in Tokat hakimi Süleyman Şah karşısında tahtı kaybetmesi üzerine bu hükümdar bir ara Elbistan'a gitmiş ve Mugiseddinin misafiri olmuştu. Devrin kaynaklarına göre Mugiseddin daha Elbistan'da iken üstün meziyetlere sahipti. 1196’da Konya Selçuklu tahtına Rükneddin Süleymanşah oturdu. Mugiseddin bu defa da ona bağlandı. 1201’de Malatya'yı Kayser Şah'tan alan Sultan daha sonra da Erzincan üzerine yürüdü yanında da Mugiseddin Tuğrul Şah da bulunuyordu.141 Rükneddin Süleymanşâh, 1202 yılında Saltuklu Beyliği’ni ilhâk ederek Erzurum’u Selçuklu sınırlarına kattı. Buranın idaresi ile Elbistan’da hüküm süren kardeşi Mugîseddin Tuğrulşâh’ı kardeşi Mugiseddin Tuğrulşah b. Kılıçarslan'a verdi. Çünkü Süleyman Elbistan'ı onun elinden almıştı. Böylece Erzenu'r-Rum'daki Saltukoğulları Devleti sona erdi. Hükümdarlığı devam eden Allah’ın şanı ne yücedir.”; İbn Bibi, El-Evamirü’lAla’iyye fi’l-Umûri’l-Ala’iyye, Selçukname II. Tercüme, Çev: Mürsel Öztürk, TTK yay., Ankara 2014, s.103; ““Sultan daha önce de Erzurum sahibi Melik Aleaddin Saltuki’ye asker toplaması konusunda ferman göndermişti. Onun asker toplamada ve fermanın hükümlerini yerine getirmede ihmalkâr davrandığını öğrenince şahlar şahının vücudunun her yerini öfke tozları sardı. Derhal onun azli konusunda ferman çıkardı. O ülkenin topraklarını, kalelerini ve beldelerini her şeyiyle ondan alarak Gıyaseddin Tuğrulşah’a verdi…”; . Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, Târih-i Güzîde (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), Editör: Erkan Göksu, Bige Kültür Sanat Yay., İstanbul 2015, s. 117: “.. Rüknü’d-din Süleyman’ın saltanatı Rum’da güçlendi. Daru’l-kilafe’den ona es-Sultanü’l-kahir lakabını verdiler. Rüknü’d-din Süleyman, Erzenü’r-Rum’u (Erzurum) ele geçirdi ve biraderzadesine verdi. Oradan Abhaz ve Gürcistan’a yürüdü.”; Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s 474: “ …Rüknüddin buradan Erzenurrum’a gitti. Melik Muhammed’in oğlu burada bulunuyordu. Bu zat Saltak’ın oğlu idi ve çok eski bir aileye mensuptu. Bunlar uzun bir zamandan beri Erzenurrum’da hüküm sürüyorlardı. Buranın emiri tevazu içinde Rüknüddin’in yanına gitti ise de Rüknüddin onu yakaladı, hapse attı ve şehri aldı.”; Ayrıca bkz. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.64 140 İzeddin Kılıçarslan’ın oğulları için bkz, Kazvini, s. 116 141 Enver Konukçu, Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara 1992, s.41 45 görevlendirdi ve onu “Erzurum Meliki” olarak atadı.142 Baygu, Sultan Rükneddin Süleymanşah’ın Saltuklu idaresini ortadan kaldırmasına sebep olarak şu bilgiyi vermektedir: “İstanbul’un Latinler tarafından alınması üzerine Bizans İmparatoru Andrinikos Kominos’un oğullarından Aleksios’un merkezi Trabzon olmak üzere bir Rum krallığı kurması ve kardeşi Laskaris’in Amasya’ya doğru genişlemesi yüzünden, Amasya valisi olan Sultan Mes’ut Selçuki’nin torunu ergun Han bu halden endişeye düşerek Trabzon krallığının cenubunu çeviren, Erzurum Meliki Aleaddin ve Erzincan Meliki Muzafferiddin Mehmed ile bu krallığa karşı birleştiler. Bu beylerin birleşmesini haber alan Rükneddin Süleyman bunun günün birinde kendi aleyhine de olacağını düşünerek bunların hükumetine nihayet verdi.”143 İstanbul’un Latinler tarafından işgalinin 1204 tarihi olması bu bilgiye şüpheyle yaklaşmamıza sebebiyet verse de Sultan Rükneddin Süleymanşah’ın dönemin siyasi konjonktürüne paralel olarak Erzurum memleketini almasının; Anadolu Selçuklular için ehemmiyete haiz bir öncelik olduğu gerçeğini de karşımıza çıkarmaktadır. Saltukluların yıkılışından faydalanan Gürcüler de bu sırada harekete geçmişler ve doğuda tehlike arz etmeye başlamışlardı. Selçuklu Sultanı ve Mugiseddin bu sebeple savaşmak ve düşmana gereken dersi vermek için Erzurum'dan hareket ettiler. Rükneddin Süleymanşah’ın Gürcülere karşı yaptığı bu sefer siyasi sebeplere bağlı olmakla birlikte bazı kaynaklarda duygusal sebeplerin de etkisi olduğu zikredilmektedir. Rivayete göre Gürcü kraliçesi Thamara aşık olduğu Süleymanşah’a bir mektupla evlenmek istediğini bildirmiş; Süleymanşah’ın onu reddetmesi üzerine Karaliçe asker göndererek sultana savaş ilan etmişti. Bunun üzerine Süleymanşah Gürcistan üzerine yürümüş bu sırada elçiler aracılığı ile karşılıklı olarak sert 142 Özen, s.259; Kerimüddin Mahmud-i Aksarayi, Müsâmeretü’l-Ahbar, Çev: Mürsel Öztürk, TTK Basımevi, Ankara 2000, s.24; Ahmed b. Mahmud,Selçukname, c.II, s. 150: “Sultan Süleyman’ın Anadolu’da durumu kuvvetlendi. Hilafet merkezi olan Bağdad’dan ona “Sultanü’l-Kahir” diye lakab verildi, sonra Erzurum’u da aldıbir kardeşine verdi”. 143 Baygu, s. 41 46 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ifadeler içeren mektuplarda gönderilmiştir. Bu mektuplardan birisinde Rükneddin; Kraliçe Thamara’yı şu cümlelerle tehdit etmiştir: “ Gök kubbe altında yaşayan Sultanların en yücesi Allah’ın yeryüzünde gölgesi, meleklere benzeyen ben Rükneddin, Gürcüler’in kraliçesi Thamara’ya bildiririm ki sen Gürcülerin kılıç çekmesine ve Allah’ın sevdiği Müslümanları öldürmeğe emir vermişsin. Şimdi ben Müslümanların adaletini yaymak ve Allah’ın bize tevdi eylediği kılıcı bir daha elinize almamayı sana ve milletine öğretmek maksadı ile bizzat geliuyorum”144 Tamara (1185-1213), Zakaria Mkhargrdzelinin inşa ettirdiği Ahaltsikheli'den İvane ve Şalva'nın Türklere karşı gitmesini emretmiş; bu sırada Rükneddin Süleyman Şah Soğanlı dağlarına doğru ilerlemiş ve Bolostik denilen kale civarında Selçuklu ve Gürcü ordusu karşı karşıya gelmişlerdir. Daha önce arazide gizlenen Gürcüler atlı kuvvetlerin kumandanı Zakariya’nın emri ile hücuma geçip sultanı tuzağa düşürdüler.145 Selçuklu ordusu ne olduğunu anlayamadan duraklamak ve kendilerine uygun yere çekilmek zorunda kaldılar. Bu yüzden ağırlıklarını da olduğu yerde bıraktılar. Hatta Rükneddin Süleyman Şah'ın çetrini taşıyan görevlinin atı çukura düştü sancağında yere düştüğünü gören Emirler efendilerinin de kazaya uğradığını zannettiler bir anlık duraklama ve hatalı anlama Selçukluların yenilgisiyle sonuçlandı. Savaşın kötü seyir takip ettiğini gören Rükneddin Süleyman Şah ise ricad emri vermiş; Sultan, Melik Mugiseddin, seçkinlerden (Havas) ve komutanlardan (ser-leşker) birkaçı ile birlikte Erzurum’a sığınmış sağ kalan askerler gelip kendisine katılsın diye burada birkaç gün beklemiştir. 146 Bolostik Savaşı'nda esir düşenler arasında Mengücekli Behramşah da vardı esirler zelil vaziyette Gürcistan'a götürüldüler ve muhtelif kalelere kapatıldılar. Tamara ise Erzincan Hakimi Behramı Tiflis’te alıkoydu ve az sonra da bir at nalı fiyatına serbest bıraktı. Yakut el Hamevi ise Avnik bahsinde Gürcü-Selçuklu Savaşı'nın 144 Kürkçüoğlu, s. 90-91 145 Aksarayi, s.24: “Gürcüler ona tuzak kurmuşlardı. Tuzağa dikkat etmedi..” 146 Savaşın teferruatı için bkz; İbn Bibi, s. 103-104;Konukçu, s.41 47 burada yapıldığını yazmakta ise de Gürcü kroniklerinin malumatı daha doğru olmalıdır.147 Rükneddin Süleyman Şah Gürcüler üzerine çıktığı ikinci seferinde Konya-Malatya arasında şiddetli bir bağırsak hastalığına yakalanarak 6 Temmuz 1204’te vefat etmiştir. Kaynaklarda Gürcistan seferinde uğradığı bozgunun onun gururunun bir cezası; ani olarak ölümü ise kardeşi Mesud’un hayatına garanti vermiş olmasına karşın sözünü tutmamasının bir günahı olarak telakki edilmiştir.148 Rükneddin Süleymanşah’ın vefatının ardından Konya tahtına ikinci defa Gıyasettin Keyhüsrev geçti. Onun devrinde Mugiseddin müstakil hükümdar gibi saltanat sürmeye devam etmiş olmasına karşın abisi Gıyasseddin’e de itaat etmiştir.149 1204'te Trabzon'daki Komnenoslar ile de komşu olmuştu. Gürcüler ise hasmane tutumlarını sürdürmekte ve zaman zaman Anadolu'ya doğru akıllarda bulunmakta idiler. Nitekim Abu'l Ferec'in kaydına göre İberyalılar (Gürcüler) 1205'te Azerbaycan’dan yola çıkarak bir çok kan dökmek suretiyle Halat’a (Ahlat'a) kadar gelmiş, burada büyük bir tahribata yol açmışlar ve buradan Erciş’e gelip, her tarafı yağma etmişlerdi. Bet Halat ve Erzenurrüm’a karşı karargah kurmaları üzerine Halat emiri, Erzenurrüm emiri olan Kılıç Arslan oğluna giderek buradan aldığı bir ordu ile İberyalılar (Gürcüler) ile har be tutuşmuş İberyalıların kumandanı olan Küçük Zahari/Zakari maktul düşünce de İberyalılar gerileyerek kendi memleketine gitmişlerdi.150 İbnü'l Esir’de H. 601/ 1204-1205 yılı olaylarından bahsederken Ahlat olaylarına değinmekte ve şöyle söylemektedir: “Gürcüler bu sene Ahlat’ı yağmaladılar. Erciş ve çevresine kadar geldiler. Şehri yağmalayıpçocuk ve kadınları esir aldılar. Beldeleri tahrip ettiler. Sonra Ahlat’a bağlı Hısnu’t-Tin’e gittiler. Burası Erzenu’r-Rum sınırındaydı. Bunun üzerine Ahlat hakimi askerlerini toplayıp Erzenu’r Rum hakimi Kılıç Aslan’ın 147 İbn Bibi, s. 104-105; Konukçu, s.42 148 Zeki Atçeken- Yaşar Bedirhan, Malazgirt’ten Vatana Anadolu Selçuklu Devleti, Eğitim Yayınevi, Konya 2012, s.136; ayrıca bkz. İbn Bibi, s. 104-105 149 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk, s. 39 150 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 487 48 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM yanına gitti ve Gürcülere karşı ondan yardım istedi. O da bütün askerlerini onunla beraber gönderdi. Bu ordu Gürcüler üzerine yürüyerek onlarla savaştı. Gürcüler mağlup oldular. Önde gelen kumandanlarından Zekeriyya (Zakari) ölüler arasındaydı. Bu Gürcü kuvvetlerinin başkumandan o idi. Müslümanlar Gürcülerin yanında bulunan silah, at vs’yi ganimet aldılar. Bir o kadarını da esir aldılar ve bilahare ülkelerine döndüler.”151Burada ilginç olan ise Abu’l Ferec her ne kadar Kılıç Aslan oğlu demişse de İbnü’l Esir’in Erzurum hakimi olarak Kılıç Aslan lafzını kullanmasıdır. Tuğrulşah’ın Kılıç Arslan’ın oğlu olmasından kaynaklı müellifimiz böyle bir hataya düşmüş olmalıdır. 1207’de Mugiseddin Tuğrulşah Ahlat meselesi ile yakından ilgilendi. Son Ahlatşahlı İzzettin Balaban Meyyafarikin hakimi ve aynı zamanda Eyyubilerin başı olan el-Adil'in oğlu el-Melik Necmettin karşısında yenilgiye uğrayınca Ahlat kalesine kapanmak zorunda kamış152; bir haberci ile Erzurum'daki eski dostu Mugiseddin Tuğrul’dan yardım istemişti. O da kalabalık bir ordu ile onun yardımına koşmuş ve Balaban’ı kurtarmıştır. Ancak ikisi birlikte Muş’a karşı karargah kurdukları ve şehrş almak üzere oldukları bir sırada Mugiseddin Balaban’ı aldatmak suretiyle öldürtmüş Ahlat halkı hadiseyi öğrenince Mugiseddin’e karşı cephe almışlardı. Bunun üzerine biraz sonra Malazgirt kalesine giden Erzurum askeri burada da şehre giremedi. Ahlat ülkesinde vakit kaybetmek istemeyen Mugiseddin daha sonra Erzurum'a geri dönmüştür. 153 Bu olaylar olduğu esnada Selçuklu başkenti Konya'da taht değişikliği yaşanmaktaydı. Nitekim Gıyaseddin Keyhüsrev’in vefatının ardından 1209’da devlet erkanı şehzadelerden hangisinin tahta çıkarılması konusunda müzakereye koyuldular. Maraş meliki Nusrettin en büyük Şehzade üzerinde durunca İzzeddin 21 Temmuz 151 İbnü’l Esir, c. X, s. 71 152 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 490: “…Arapların 604 (M.1207)yılında Melik Evhad babası Melik Adil’e haber göndererek Halat’ı almak için yardım istedi. O da büyük bir ordu ile birlikte Melik Eşref’i gönderdi..” 153 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 490; Konukçu, s.42-43 49 1211'de tahta çıkarıldı.154 Sultan Konya'ya geleceği sırada Tokat Meliki Aleaddin Keykubat öteden beri sıkı münasebette bulunduğu amcası Erzurum meliki Mugiseddin Tuğrul Şah’a, Tekfurr Leon’a haberciler göndererek onları Kayseri’ye çağırmış; Pervane Zabireddin İli’yi de güzel vaatlerle kendi tarafına çekmiş ve hediye ve armağanlarla her tarafa mektuplar göndererek kalabalık bir ordu ile Kayseri'ye varıp kardeşini kuşattı155. Oldukça güç vaziyette kalan İzzeddin Keykavus, Malatya’da hizmetinde bulunmuş olan Emir Çaşnigir, Mübarizeddin Çavlı, Emir-i Ahur Zeyneddin Beşera ve Emir-i Meclis Mübarizeddin Behramşah gibi ümera ile istişare etmiş ve nihayetinde Kayseri hakimi ve şahnesi Celaleddin Kayser müttefikleri birbirinden ayırmanın mümkün olabileceğini hatta önce Ermeni kralını bu sözleşmeden ayıracağını söyledi. Onun fikri kabul edildi ertesi gün aldığı hediyeler ve akabinde çeşitli vaatlerle Ermeni kralının (Tekfur Leon) karargahına giderek ondan savaş alanından çekilmesi ricasında bulundu. Bunu kabul eden Tekfur hiç kimseye haber vermeden adamlarını geri çekerek ülkesine geri dönmüş; Bu yüzden amca ile yeğenin birbirine karşı güvenleri sarsılmış oldu. Nitekim Aleaddin, kardeşinin ondan habersiz Tekfurla anlaşıp onu diğer kardeşinin esaretine bırakacağını zannederken Mugiseddin de iki kardeşin Erzurum mülkünü almak için kendisine saldıracaklarını onu tuzağa düşürmek istediklerini düşünmüş ve nihayetinde Mugiseddin Tuğrul haber vermeden geceleyin kaçıp gitmiştir.156 Mugiseddin Tuğrul Trabzon'daki Komnenoslar ile herhangi bir anlaşmazlığı yoktu. Ancak Bayburt ve yöresinde sınırda tahkimata devam etti. Kalede yeniden tamirat yapılmış ve buna dair kitabeler kazdırılmıştır. 1222’de Gürcistan'da durum karışık idi. Bu krallığın en güçlü şahsiyeti kraliçe Tamara 1213’te ölmüş yerine Giorgi geçmişti 154 Konukçu, s.43 155 İbn Bibi, s. 143 156İbn Bibi, s.146-147 Konukçu, s.42-43; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.69; Atçeken-Bedirhan, s.143; İlyas Gökhan, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (2012), s.93 50 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM fakat o da fazla saltanat sürememiş ve 1222’de kraliçe Rosudan Gürcü tahtına oturmuştu. Tamara gibi çağına damgasını vuran kraliçe Rosudan komşuları ile iyi münasebetler tesis etmeye karar verdi. O bir Selçuklu şehzadesi ile evlenmek sureti ile durumunu ve ülkesini emniyet altına almayı düşündüğünden bu sebeple güney batı komşusu Erzurum Selçukluları ile temasa geçti. İbnü'l Esir benzeri işitilmedik garip bir hadise olarak söyle kaydetmektedir: "Gürcüler hanedanından bir tek kızın dışında hiç kimse hayatta kalmamış yönetim tamamen ona intikal etmişti. Bu kadın yönetimi ele geçirmiş devlet işlerini yürütmeye başlamış hükümdarlığını sürdürmüştü. Hanedandan birisini bulup onunla evlendirerek işleri gıyabeten yürütmek isteyen devletin ileri gelenleri böyle birini araştırmış, fakat bu işi yürütebilecek kimseyi bulamamışlardı. O sıralarda Selçukluların ileri gelen ailelerinden ve İslam hükümdarlarının o dönemde yaşayan en büyüklerinden birisi olan Erzenirrum Emiri Mugiseddin Tuğrul Şah b. Kılıçarslan b. Mesut b. Kılıç Arslan'ın bir oğlu vardı. Tuğrul Şah bu Gürcü hükümdarı olan kadına haber gönderip oğlu ile evlenmesini teklif etmiş ancak Gürcü Devleti'nin ileri gelen adamları bunu kesinlikle kabul etmemiş böyle bir isteğe karşı çıkarak şöyle demişlerdi: Kesinlikle buna razı olmayız. Bir Müslümanın başımıza geçip yönetimi ele geçirmesine asla göz yummayız.” Gürcülerin böyle bir tavır takınmaları üzerine Tuğrul Şah onlara gönderdiği cevabı mektupta şunu demişti: “Oğlum Hristiyan olacak ve o şekilde kraliçenizle evlenecektir.” Hıristiyanlığa girmeyi kabul etmesi üzerine Gürcüler de buna razı olmuş Mugiseddin oğluna Hristiyan olmasını emretmiş, O da Hıristiyanlığa girmişti. Mugiseddin’in oğlu Hristiyan olup Gürcü kraliçesi ile evlenmiş ve gidip Gürcülerin ülkesine yerleşmişti. Böylece Gürcü hükümdarı olmuş ve bu ülkenin yönetimini ele geçirdiği gibi Hıristiyanlığa devam etmişti. Böyle rezaletten Allah'a sığınırız ve Cenabı Allah'ın sonumuzu hayırlı kılmasını ve iman üzere ölmeyi nasip etmesini niyaz ederiz. Amellerimizin hayırlı olmasını temenni ettiğimiz gibi son nefesimizi 51 imanla vermeyi Allah’tan diler, O’ma kavuşacağımız günde tevhid akidesiyle ölmeyi nasip etmesini temenni ederiz.."157 Cahen ise Tuğrulşah’ın Rosudan’ın yanında müzakerelerde bulunmak için veya rehin olarak yanında bulunan oğullarından birisinin Hristiyan olması koşuluyla evlenme önerisine kabulü çok zor olmasına karşın boyun eğdiğini kaydetmektedir.158 İbnü’l Esir daha sonrasında şöyle devam etmektedir sözlerine: “Bu Gürcü kraliçesi Gıyaseddinin oğlu ile evlenmiş olmasına rağmen emrindeki kölelerden birini seviyordu, ancak kocası onun yaptığı bütün bu rezaletleri işitip durmasına rağmen aczinden dolayı sesini çıkarmıyordu. Nihayet bir gün hanımının yanına girince onu o sevdiği kölesi ile birlikte aynı yatakta bulmuştu. Buna son derece kızmış ve böyle davranmasını engellemeye çalışırken kraliçe ona söyle demişti “Ya buna razı olursun veyahut da istiyorsan bunu etrafa yayabilirsin.” Kocası ise bundan asla razı olmayacağını söylemişti. Bunun üzerine kraliçe kocasını başka bir şehre nakil ettirerek onu hapse arttırmış ve herhangi bir davranışa girmesini engellemek üzere tedbirlerini alıp kapısına adamlar dikmişti. Diğer taraftan Alan ülkesine adamlar gönderip orada bulunan son derece yakışıklı iki erkeği çağırmış güzelliklerinden ve yakışıklılıklarından söz edilen bu iki adamı huzuruna çağırarak onlardan biriyle evlenmişti. Böylece Mugiseddin Tuğrul Şah'ın oğlu bu Gürcü Kraliçesi yanında esir durumunda kalmıştı. Nihayet Kraliçe onu tamamen terk etmiş bulunuyordu. Bu olaydan sonra yine Gürcü Kraliçesi, Gence şehrinde bulunan bir Müslüman’a haber bir gönderip Hıristiyan olduğu takdirde kendisi ile evlenmek istediğini bildirmiş, fakat bu Müslüman adam kraliçenin teklifini reddetmişti buna rağmen Gürcü kraliçesi bu Genceli Müslüman ile evlenmiş bulunuyordu….159 İbnü’l Verdi’nin esrinde ise hadise şöyle nakledilmektedir: “Bu sene (620-1223-1224)Gürcü hükümdarı vefat etti. Onların başında hanedandandan kalan bir kadın vardı. Erzurum sahibi 157 İbnü’l Esir, c. X, s.267; Konukçu, s.43-44; 158 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.81 159 İbnü’l Esir, c. X, s. 267-268; Konukçu, s.44 52 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Mugiseddin Tuğrul Begşah es-Selçukî elçi göndererek orada kendi adına hutbe okunmasını istedi. Fakat onlar, Hristiyan olmadığı takdirde böyle bir şey olmayacağını söylediler. Bunun üzerine Mugiseddin oğlunu görevlendirdi ve o Kerec’e (Gürcü ülkesine) giderek Hristiyan oldu ve o kadınla evlendi. Fakat bu kadın Mugiseddin’in oğlu olsa da emrindeki kölelerden birine aşıktı. İbn Tuğrul Begşah (olanları duysa da) bir şey yapmaya gücü yetmiyordu. Bir seferinde haremine girdiğinde karısını o köle ile yatakta yakaladı. Bunun karşısında o sabremedi ve çok kızdı. Karısı onu yakalatıp başka kalelere (naklederek oralarda hapsetti). Sonra yanına yakışıklılıkları ile meşhur iki adam getirdi ve onlardan biri ile evlendi..”160 Kaynaklarda sebepleri farklılık arz etse de sonuç itibariyle Mugiseddin Tuğrulşah’ın oğlu Gürcistan’a Hristiyan olarak gitmiş, eşi tarafından aldatılmış ve esir muamelesi görmüştür burada. Bu döneme ait iki kitabede Baybut’un 610/1213’te Erzurum’a 625/1227-28’de Erzincan’a bağlı olduğu görülmektedir. Bu değişikliğin nedeni olarak Trabzon’daki bozgunun mu yoksa Behramşah ile Keykavus ile Keykubat arasındaki ittifakla mı alakalı olduğu kesin olarak bilinmese de Tuğrulşah’ın 1212’de Keykubat ile hareket etmesinin O’nun Anadolu işlerine karıştığı kanaatini oluşturmaktadır.161 Mugiseddin Tuğrul Şah'ın ilk işi Pasinlerden Gürcüler'i çıkararak Saltuk'un yaptırmış oldugu Hasankale, Avnik, Zivin, Micingert kalelerini yeni baştan tamir ederek içlerine kafi miktarda asker yerleştirdikten sonra, o sırada Erzurum'u kuzeyden tehdit eden Trabzon Rum krallarına karşı müstahkem bir mevki haline getirdiği Erzurum ve Bayburt Kalelerini yeni baştan çok esaslı bir surette yaptırdı.162 Mugiseddin Tuğrulşah Selçukluların ileri gelen ailelerinden ve İslam hükümdarlarının bu zamanda yaşayan en büyüklerinden biri 160 İbnü’l Verdi, s. 112-113; ayrıca bkz., Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiya ve Tevarih-i Hulefa- Peygamberler ve Halifeler Tarihi, c.II, Sadeleştiren ve Baskıya Haz: Metin Muhsin Bozkurt, Çile Yay., trsz,s.893 161 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 81 162 Solmaz, s.237 53 olarak; çeşitli evlilikler yolu ile siyasi dengeler kurmaya çalışmıştır. Ahlatşah Seyfettin Bektemur’un kızı ile izdivaç yapmış. Bundan başka Mengücek oğlu Fahrettin Behramşah’ın kızı "hatun"u zevceliğe kabul etmiş idi. Ebu'l Feth, Ebu'l Haris, Melik, Şah Melik el-Alem, el-Müeyyed, el-Muzaffer, el Mücahid, el-Murabıt ve Melik-i Bilad-ı Rum ve'l Ermen gibi şereflendirici lakaplar taşımıştır kendi adına kestirdiği paralarda Halife en-Nasır adını zikretmiştir bundan da Erzurum'da devlet Darphanesinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ispir'de Çarşı Camii'ninde saltanatı esnasında Emir Şemsettin Atabek Erdem tarafından inşa ettirildiği kitabesinden anlaşılmaktadır.163 Mugiseddin Tuğrulşah başa geçer geçmez ilk iş olarak Pasinler’den Gürcüleri çıkararak Saltuk tarafından yaptırılan Hasankale, Avnik, Zivin, Micingirt kalelerini yeni baştan tamir ettirmek suretiyle içlerine kafi miktarda asker yerleştirmiş; akabinde Erzurum’u Şimal’den tehdit eden Trabzon Rum krallarına karşı müstahkem bir mevki haline getirdiği Erzurum ve Bayburt kalelerini yeni baştan çok esaslı ve metin bir şekilde tahkim ettirmek olmuştur.164 Hatta şehrin içerisine laik ve dini mebani ile süsülenmişse de zamanla, harpler dolayısıyla bunlar harap olarak bugün ortadan kalkmıştır. Erzurum Kalesi'ne birçok ilaveler yaptığı, harap yerlerini tamir ve tecdit ettiği muhakkak olan fakat, kitabeleri bize kadar gelmediği için nereleri, hangi senelerde yapıldığını bilemediğimiz Mugiseddin Tuğrul165 uzun müddet Melik lakabı ile Erzurum’da hakim olmuş ve ölümü üzerine yerine oğlu Rükneddin Cihanşâh geçmiştir.166 Mugiseddin Tuğrul Selçuk Sultanları içinde hatırı sayılır bir derecede yararlılık göstermiş, sahip olduğu Erzurum vilayetini Ahlat hududundan Amasya’yı da bir aralık sınırlarına dahil etmek suretiyle büyük bir vilayete hükmetmiştir. Eyyübilerle ve daha ziyade gürcülerle bitmek bitmez savaşlara girişmiş, memleketin yüksek menfaati uğruna oğlunu Hristiyan yaptırarak, Gürcistan’a dahi54 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM hükmetmeye yeltenmişti. Nitekim o bu hususta ulemanın itirazlarını dahi dikkate almamıştır.167 Aleaddin Keykubat’ın Erzurum’u ele geçirmesi öncesi bilgiler çok ayrıntılı olmasa da Mugiseddin Tuğrulşah’ın genel siyasetinin elAdil’in oğullarıyla çatışmak suretiyle Erzurum’daki siyasetine başlaması daha sonrasında ise Mugiseddin’in Adiloğulları arasındaki çatışmalarda ne müttefik ne de düşmanca bir siyaset gütmüştür. Onun, dikkatini daha ziyade Trabzonlular ve Gürcülere çevirdiğini görmekteyiz.168 Bazı kaynaklarda Aleaddin Keykubat başa geçtiğinde Melik Tuğrulşah’ın onun hakimiyetini tanımadığı Keykubat’ın ise Melik Eşref’le anlaşma yaparak o tarafı güvence altına aldığı zikredilmektedir.169 Rüknedin Cihanşah Dönemi Cihanşâh’ın devri, Doğu Anadolu tarihinde mühim olayların meydana geldiği bir devir olarak hatırlanmaktadır. Şöyle ki; dönemin önemli simâlarından Celâleddin Harezmşâh, kısa sürede İran, Azerbaycan ve Gürcistan’ı ele geçirerek yeni bir devlet teşkil etmişti. Yeni konjonktürde Cihanşâh, onunla dostluk kurup işbirliği yaparak onu amcası Alâeddin Keykubad’a karşı kışkırtmaya başladı. SelçukluEyyûbî güçleri ile Harezmşâh arasında 1230 yılında yapılan Yassıçemen Savaşı, Harezmşâh’ın ve onun mâiyetinde bulunan Cihanşâh’ın yenilgisi ile sonuçlandı. Hızlı bir şekilde Erzurum’a doğru ilerleyen Alâeddin, şehri170 zaptetti. Böylelikle Erzurum doğrudan Selçuklu topraklarına katılmış oldu. Bu başarının ardından Alâeddin Keykubad, Celâleddin Harezmşâh’ın 1231 yılındaki ölümü ile bölgede başıbozuk bir halde gezen Harezm askerlerinin yarattığı kargaşayı önlemek için onları Erzurum bölgesine yerleştirdi. Stratejik olarak önemli bu kente başarılı emîrlerinden Mübârizüddin Çavlı’yı 167 Baygu, s. 47 168 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s.81 169 Bkz. Ahmed Cevdet Paşa, s. 880 170 Özen, s.259 55 sü-başı olarak atadı. Yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı Erzurum başta olmak üzere sınırdaki kent ve kaleleri tahkim ettirdi, çeşitli savunma tedbirleri aldırdı. Türkler tarafından fethedildikten 1242’deki Moğol istilâsına kadar emniyet ve huzurun hakim olduğu, ticaret yolları üzerinde bir alış-veriş merkezi olan Erzurum, çok zengin ve refah seviyesi yüksek bir kent olmuş, Anadolu’nun en büyük kentlerinden biri haline gelmiştir171 Aleaddin Keykubat’ın Erzurum’u ilhak etmesi hadisesine geçmeden evvel dönemin siyasi gelişmelerine kısaca değinmek gerekir. Nitekim bu asır Moğolların gittikçe güç kazanıp İslam beldelerine yürüyüp ciddi bir kıyım ve tahribat yaptıkları bir asır olarak hafızalara kazınacaktır. 171 Özen, s.260 56 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM 57 II. BÖLÜM MOĞOL İSTİLASI ÖNCESİ ERZURUM Cengiz Han Önderliğinde Moğollar’ın İslam Beldelerini İstilaları Bilindiği gibi, İslâm ülkeleri üzerine olan Moğol istilâsının ilk dalgasında hedef, Harezmşâhlar Devleti olmuştur. Bu konuya geçmeden evvel Moğollara diğer milletlerin bakışı hakkında şu müverrihlerin satırlarının bize Moğollar hakkında gerekli bilgileri vereceği kanaatindeyiz. Cengiz döneminde Şamanist olan Moğollar hayvanlarına nasıl davranıyorlarsa yendikleri topluluklara, ellerine geçirdikleri insanlara da aynı biçimde davranıyorlardı. Durum onlara bakmalarını gerektirirse bakıyor, öldürmelerini gerektirirse öldürüyorlardı172. Bu durumu en iyi ifade edenlerden olan Aknerli Grigor onlar hakkında bahsederken Okçu Millet tabirini uygun görmüş ve Moğolları şöyle betimlemiştir: “Şimdi, bölgeye ilk defa Moğolların eşkalini de tarif edelim. Çünkü ilk defa yukarı memlekete gelenler insana benzemiyorlardı; korkunç ve tarifi mümkün olmayan bir görüntüye sahiptiler. Bunların başları öküz başı kadar büyüktü; gözleri kuş gözü gibi küçük, burunları kedinin ki gibi yassı, çeneleri köpek çenesi gibi çıkık, belleri karıncanınki gibi ince, bacakları domuzunki gibi kısaydı ve hiç sakalları yoktu. Bunlar bir arslan kadar güçlüydüler; sesleri kartal çığlığına benziyordu. Moğollar hiç beklenmeyen bir yerde aniden ortaya çıkıverirlerdi. Kadınları, bir diba şal ile örtülmüş başlık giyerler, geniş yüzlerini de zehirli bir zamkla sıvalarlardı. Bu kadınlar çok doğurgan olurlar, çocuklarını kurt gibi beslerlerdi. Ömürleri üç yüz(!) yıl sürdüğü için ölümü bilmezlerdi. Asla ekmek yemezlerdi. İşte ilk defa yukarı memlekete gelenler böyle insanlardı.”173 172 William H. McNeill, Dünya Tarihi, Çev: Alaeddin Şenel, İmge Kitabevi, Ankara 2005, s. 377 173 Aknerli Grigor, s.15-16 58 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Bir başka müverrih Kiragos ise Moğolları şöyle aktarmaktadır bize: “Manzaraları dehşetengiz ve müstekreh idi. Pek azı müstesna olmak üzere hemen hep sakalsız idiler. Dudak ve çenelerinde sayılabilecek kadar az kıl vardı. Gözleri küçük ve çekik, sedaları ince ve keskin idi. Tatarlar uzun müddet yaşayan ve mukavemet eden bir unsurdur. Erzakları mebzul (bol) olduğu zaman gayr-i kabil-i teskin bir hırs ve iştiha ile yiyip içiyorlardı. Bilakis yokluk içinde bulundukları vakit açlığa kolayca tahammül edebiliyorlardı. Her cins hayvan eti ile tagaddi (beslenme) ederlerse de beygir etini hepsine tercih ediyorlardı. Hayvanı iri parçalara ayırdıktan sonra tuzsuz olarak haşlıyor veya kızartıyorlardı. Anı müteakip küçük küçük keserek tuzlu suya batırıp yiyorlardı. Bazıları deve gibi diz çökmüş bazıları da oturmuş oldukları halde yiyorlardı. Esna-ı teamda efendi ile hizmetçisinin hissesi müsavi idi. Kumusi-kımızı veya şarabı içerken içlerinden birisi eline büyük bir kap alıyor ve küçük bir kadehe boşaltarak içiyor idi. İçkiyi evvela semaya bade sırasıyla şarka, garba, şimal ve cenuba doğru fırlatıyordu. Bu ayş (keyif alma) ve nuşi-i(tatlı) müteakib kadehten biraz içerek başlıca rüesaya takdim ediyordu. Tatarlara yiyecek veya içecek bir şey getirilince evvela bunu ikram edene tattırıyorlardı. Maksatları bunda zehir bulunmadığına kanaat getirmekti. İstedikleri kadar kadın alabilirlerdi. Zevceleri meyanında zina işleyenleri bilamerhamet katl ile ve tecziye (cezalandırma) ettikleri halde kendileri hariçte yabancı kadınlarla veya bilâtefrik (ayırmaksızın) istedikleri kadınlarla münasebette bulunmakta beis görmezlerdi. Başkaları tarafından sirkat (hırsızlık) vukuuna hiç tahammül edemezlerdi. O derecede ki buna cüret edenleri hunharane bir surette öldürürlerdi.”174 1248 tarihli anonim bir el yazmasında ise: “Kuzeydoğudan ilk defa gördüğümüz yabancı ve vahşi bir halk göründü. Kutsal keşiş Nerses bizim suçlarımızdan dolayı Allah’ın onları üzerimize gönderdiğini kederle söylüyordu. Dolayısıyla biz “Okçu halkın” 174 Edward Dulaurier, “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, Türkiyat Mecmuası, II, İstanbul 1928, s. 172-173 59 (Onlar Torgom ve Agar’ın evlatlarıydı, onları “keskin ve hafif” veya “Tur” ve “Ar” diye adlandırıyorlardı ki buradan Tatar kelimesi ortaya çıkmıştı) felaketlerine maruz kaldık. Onlar Sion’un oğullarına cesurca hücum ettiler ve tutsak aldılar ve köle ettiler.”175 ifadeleri yer almaktadır. Moğolları bu denli harekete geçiren etmeni ise ünlü şarkiyatçı Bockelman’ın satırlarında buluyoruz: “…Çin İmparatorluğu’nun kuzey hudutlarındaki göçebe Moğolları ve balıkçılıkla avcılıkla geçinen kuzeydeki akraba kabileleri toplayıp harekete getiren ve onları ırklarına has kan dökücü vahşetle, kudurgan tahripkarlikla eski medeniyet merkezlerine saldırtan Cengiz Han’ın kudretli şahsiyeti amil olmuştur.”176 Bu kadar korkunç ve dehşetli bir millet olarak kaynaklarda yer alan Moğolların batıya yönelmeleri ve Anadolu Selçuklu devleti ile sınır olmaları hadisesine kısaca değinmek gerekirse; 1215 yılında Cengizhan177 başkanlığında Moğol ordusunun Pekin’i ele geçirmesi üzerine Harzemşah; bu haberin doğruluğunu teyit amacıyla Bahaeddin Razi başkanlığında bir elçilik heyetini Moğollara gönderir. Pekin’deki manzara oldukça feci idi. Nitekim Kin hanedanı imparatoru esir alınmış, her tarafta müthiş bir tahribat yapılmış, öldürülenlerin kemikleri bir dağ gibi yığılmış, cesetlerin çürümesi sebebiyle baş gösteren hastalıktan Bahaeddin’in arkadaşlarından bazıları ölmüşlerdi. Elçileri nezaketle kabul eden Cengiz Han kendisini doğu hükümdarı Harezmşah’ı da batı hükümdarı saydığını aralarında sulh ve dostluk olmasını ve tüccarların bir ülkeden diğerine serbestçe seyahat etmelerini arzu ettiğini O’na bildirmelerini emretmişti. Ancak Harezmşah’ın böyle bir dostluğu arzu etmediği bu elçileri gönderme 175 Bkz. Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, Selenge Yay., İstanbul 2007, s.249 176 Carl Brockelmann, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi I (1. ve 3. Kısımlar), Çev: Neş’et Çağatay, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1964, s.225 177 Cengiz Han’ın Moğollar’ı tek bir çatıda toplaması ve seferleri için bkz. Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, Tarihu Muhtasari’d-Düvel, Türkçeye çev,: Şerafeddin Yaltkaya, TTK Basımevi, Ankara 2011, s.5 vd.; Steven Runcıman, Haçlı Seferleri Tarihi, c. III, s. 205-210 60 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM gerekçesinin ise Cengiz Han hakkında bilgi edinmekten öteye geçmeyeceği aşikardır.178 Harezmşahlar Devleti ve Moğollar Kaynaklar ittifakla Cengiz Han’ın Müslüman coğrafyasına yönelme sebebini Otrar olayına bağlamaktadırlar. Moğollar tarafından Sultan’ın topraklarında ticaret yapmaları için gönderilen kervandakilerin Otrar valisi İnalcuk tarafından esir alınıp mallarına el konulması ve daha sonrasında Sultan’ın emriyle esirlerin öldürülmesi üzerine Cengiz Han yönünü batıya çevirmiş ve Müslümanlar üzerine sefere karar vermiştir.179 1240 tarihli Moğolların Gizli Tarihi adlı eserde de Cengiz Han’ın Müslüman coğrafyasına yönelmesi hadisesinin gerekçesi olarak Uhuna idaresinde gönderilen yüz kişilik bir elçi heyetinin Müslümanlar tarafından alıkonularak öldürülmesini gösterilmektedir.180 Harezmşâh Alâeddîn Muhammed (1200-1220)181, büyük Moğol ordusu karşısında askerî gücünü bölmesi ve bölünmüş kuvvetleri de iyi kullanamaması yüzünden ağır bir yenilgiye uğramıştır.182 Sultan Muhammed’in askerlerinin Cengiz Han’ın askerlerinden yaklaşık 400 binden fazla olmasına karşın Sultan’ın ordusunun nizam ve 178 V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Yay., İstanbul 2017, s. 407-408 179 Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Çev: Mürsel Öztürk, TTK Yay., Ankara 2013, s. 116-118; Otrar hadisesi için ayrıca bkz. Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 8; Bertold Spuler, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220-1350, çev: Cemal Köprülü, TTK Basımevi, Ankara 2011, s.31-32; Abraham Constantin d’Ohsson, Moğol Tarihi, Türkçesi: Bahadır Apaydın, İstanbul 2008, https://archive.org/details/A.KonstantinOhssonMogolTarihi, erişim tarihi 04.12. 2019; s. 94 180 Teferruat için bkz. Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, Manghol-un Niuça Tobça’an (Yüan- Ch’api-shi), (Yazılışı:1240) ,I. Tercüme, Türkçeye Çev: Ahmet Temir, Ankara 2016, s. 174 vd.; Ayrıca bkz. Barthold, s. 409 vd. 181 Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 8: “Harezm Şahlardan Tekeş’in oğlu Sultan Mehmed..” 182 Savaşın Teferruatı için bkz, Cüveyni, s.119-120; Spuler, s.34-36 61 intizamdan yoksun oluşu, kalplerinde savaş aşkının bulunmaması ve aynı zamanda Sultan Muhammed’in de korku ve kararsızlık yaşaması savaşın kaybedilmesindeki en mühim nedenler arasında gösterilmektedir.183 Bu yenilginin sonucu olarak başta Harezm, Mâverâünnehir ve Horasan olmak üzere İran’ın büyük bir kısmını kaybetmiş ve bunun sonucunda da Harezmşâhlar Devleti çökmüştür (1220). Doğu İslâm dünyasının en büyük ve en gelişmiş şehirleri birer birer tahrip edilmiş, yağmalanmış ve sonunda da her biri alevlere teslim edilmiştir. Savunmasız kalmış olan halk kitleleri ise ağır bir katliama tâbi tutulmuştur. Sultan Alâeddîn Muhammed, bu hengâme sırasında kaçarken büyük bir ızdırap ve yalnızlık içinde ölmüş; yerini de vasiyeti gereğince yetenekli ve cesur oğlu Celâleddîn Mengüberti almıştır.184 Bu hadise ile birlikte Moğolların sür’atle batıda ilerlemesi devam edecektir. Nitekim Moğolların bu kanlı ve vahşet dolu ilerleyişi oldukça duygusal ifadelerle gerek İslam kaynaklarında gerekse Ermeni Müverrihlerin eserlerinde yer alacaktır. Nitekim Aknerli Grigor185 ve Müverrih Vardan186 Moğol ilerleyişine eserlerinde oldukça yer ayırmışlardır. 183 D’ohsson, s. 96 184 İbn Bibi, s. 369; Salim Koca, “Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren Ve Anadolu’nun Kaderini Belirleyen Savaş: Kösedağ Bozgunu”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi , s.37, 2015, s.39 185 Aknerli Grigor, s.15-16: ““O müthiş millet, dünyada bize hakim olacaklarına dair Allah’ın iradesine vakıf olunca, askerlerini topladı ve İranlılara karşı yürüdü. İranlılar’a ait küçük bir şehri ele geçirdiyse de İranlılar kısa sürede güçlerini toplayarak şehirlerini geri aldılar. Hatta düşmanlarına ait bazı şehirleri bile ele geçirdiler.185 Moğollar, Okçu milletin yaşadığı her yere haber göndererek, İranlılara tekrar saldırdılar, bu defa onları yendiler ve şehirlerini, bütün mal ve mülklerini ele geçirdiler. Bütün bunlar yapıldıktan sonra, Moğollar, Cengiz Han adı verilen hanlarından aldıkları yeni bir emirle Ağuvan’a ve Gürcü ülkesine saldırdılar. Gürcü kralı, Moğolların üzerine yürüdüğü haberini alır almaz, altmış bin atlıdan oluşan bir ordunun başına geçerek, Terunagan Kalesi’nin karşısında yer alan ve Gotman denilen büyük ovada savaş pozisyonu aldı. Savaş başladığı sırada, Manasagomk reisi Hamidavla, hak düşmanı şeytanın tahrikiyle, beslediği bir kinden dolayı, Atabeg İvane’nin atının diz sinirlerini kesti. Bu dönemde, Gürcü kralı Laşen 62 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ölmüş ve David adlı bir oğlu ile Uruzukan isminde bir kızı kalmıştı. David, Rum Sultanı’nın elinde esir ve hapiste olduğu için, kız kardeşi Uruzukan, Atabeg unvanını almış olan İvane’nin naipliğinde krallığın başına geçmiş bulunuyordu. Moğolların saldırı haberi duyulunca, İvane, Gürcü Krallığının atlı kuvvetini alarak Gag’a, Pılu Zakare’nin oğlu büyük ve zeki Prens Vahram’ın yanına geldi ve onu da kendi askerleri ile beraber alarak Moğollara karşı yürüyüşe geçti. Kuvvetli ve büyük Prens Vahram sağ, İvane ise sol kanadı idare ediyordu. İşte iki tarafın tam da savaşa başladıkları sırada, yukarıda bahsedildiği üzere, hain Hamidavla’nın eliyle işlenen cinayet meydana geldi. Okçu millet, Gürcü ordusunun içine düştüğü kargaşayı görünce daha da cesaretlendi; Gürcü süvarilerine hücum etti ve onları acımasızca kılıçtan geçirdi. Sağ kanada kumanda eden Gag senyörü Büyük Prens Vahram, Moğolları acımasızca kıran hücumlarını akşama kadar devam ettirerek, Sağam Ovası Moğol askerlerinin cesetleriyle baştan aşağı doluncaya kadar onları kılıçtan geçirdi. Gag prensi Vahram, krallık ordusunun uğradığı hezimeti duyunca çok üzüldü ve savaş alanını terk ederek, Karherts adı verilen kendi kalesine çekildi. Bu olay Ermeni takviminin 663. (1214) yılında meydana gelmiştir. Üç yıl sonra, Moğollar tekrar gelerek Gantsag (Gence) şehrini ele geçirdiler. Şehir halkını hiç acımadan kılıçtan geçirdikten ve büyük miktarda ganimet, esirler ve servet ele geçirdikten sonra ülkelerine geri döndüler. Cengiz Han’dan alınan yeni bir emirle, üç reis, tekrar Ağuvan ve Gürcü memleketleri üzerine yürüyerek birçok şehir ve kaleleri ele geçirdiler. Bu reislerden ilkinin adı Çarma Han (metinde Çorman), ikincisininki Benal, üçüncüsününki de Mular idi. Bunlar, sayısız atlılarla kaleleri kuşattılar. Daha önce ele geçirdikleri Gantsag (Gence)’ın yakınında bulunan Şamkor’u ele geçirdiler. Sagam’ı, Karherts’i, Tereven’i, kral ikametgahı olan Gardman Şatosu’nu, Erkevank’ı ve Mıdzpınabert Kalesi’ni aldılar. Yine kuşatma ile, sultan makamı olan Tavuş Şatosu’nu, Terunakan ve Norbert (Yenikale)’i ele geçirdiler. Büyük Vardapet’in bir ok eşya ile dolu mağarasını da aldılar ve şanlı Vardapetimiz Vanagan’ı öğrencileriyle birlikte esir alıp götürdüler. Bu duruma çok üzülen şehir halkı fidye olarak birçok mal ve altın vererek Vardapet’i ve öğrencilerini kurtardılar. Bu Moğol saldırılarından sonra, dirayetli Ermeni ve Gürcü prensleri, Allah’ın Moğollara ülkelerini fethetmeleri için kudret ve zafer nasip ettiğini anladılar ve barış imzalayarak Moğol hakimiyeti altına girmeyi kabul ettiler, vergi yani mal ve tağar vermeyi ve atlılarıyla birlikte onların götürdükleri yerlere gitmeyi taahhüt ettiler. Moğollar yapılan bu anlaşma gereği katliama son verdiler ve tahribatı durdurdular. Ardından ülkeleri olan Muğan’a geri döndüler. Ancak ele geçirdikleri bütün kaleleri yıkması için, Karaboğa (metinde Ğara Buğa) adlı bir reisi geride bıraktılar. Karaboğa bir zamanlar Araplar tarafından büyük harcamalar yapılarak inşa edilmiş olan sağlam kaleleri temelinden yıktı. İşte olaylar bu şekilde cereyan etti.” 63 Nitekim Müverrih Aknerli Grigor: “Bu dönemde çekilen sıkıntı ve musibetlerin hangisini yazayım? Baba ve anaların çocuklarından ayrılmalarını mı? Sevgili ve akraba muhabbetlerinin ortadan nasıl kalktığını mı? Malların gasp edilip, güzel evlerin yıkılmasını mı? Analarının koynundaki çocukların kesilmelerini mi? Yakışıklı ve zarif gençlerle, kızların çırılçıplak ve yalın ayak bir şekilde esir edilmelerini mi? Vay benim fani başıma! Bütün bunlar günahlarımızdan dolayı başımıza gelmiş olmalı. Bağışlayıcı ve sabırlı Tanrı kendi mübarek kanıyla kurtardığı insanlara yardım etsin.”187 İfadeleriyle bölgede çekilen sıkıntıları acı bir üslupla kaleme almıştır. Moğollar bahsine İslam kaynaklarında da ayrı bir bölüm eklemiş ve onlardan bahsederken duygusal ifadeler kullanmışlardır ki İbnü’l Esir188 ve Suyuti189 bunlardan sadece bir kaçıdır. Moğollar’ın 186 Müverrih Vardan, s.222: “Hakikaten de ertesi sene, 1220 tarihinde, korkulan şey aynen vuku buldu. Acayip sima ve dile malik olan Muğal ve Tatar namında bir millet, Çini Maçin’den kalkarak, Albani tarafından ve ova tarikile Kukarların memleketine girdiler. Bunlar yirmi bin kişi zannolunurdu. Buldukları insanları öldürür ve tekrar süratle geri dönerlerdi…” 187 Aknerli Grigor, s.19 188 İbnü’l Esir, c. X, s. 210-212: “Tatarların, diğer adıyla Moğolların İslâm diyarına girişleri hadisesini kaleme almaktan yıllarca çekinip durdum. Bu olayları kaydetmeyi hiç de istemiyordum. Bazen bunu yazmanın gereğine inanıyor, bir adım ileri atarken iki adım geri atıp vazgeçiyordum. İslâm'ın ve Müslümanların ölüm haberlerini ve başlarına gelen büyük felâketi yazmak kimin kolayına gidebilir? Kim bu büyük felâketin yazılmasını ve anlatılmasını kolay görebilir? Keşke annem beni doğurmasaydı, keşke bu büyük felâketten evvel ölüp gitseydim! Adım ve sanım unutulsaydı da bu olayla karşılaşmasaydım, böyle bir olayı yaşamasaydım! Yakın dostlarımdan bazıları sürekli olarak Moğolların İslâm diyarım istilasını yazmam hususunda bana ısrar edip duruyor ve teşvik ediyorlar, ben ise bu büyük felâketi kaleme almaktan sürekli çekinip duruyordum; fakat sonunda böyle mühim bir tarihî olayı yazmamanın da bir fayda sağlamayacağım kabul ettim. Bu büyük ve dehşet verici olay, muazzam musibet gün ve gecelerimizi kararttı, hayatımızı perişan etti, bölgede yaşayan bütün insanları ve özellikle Müslümanları kökünden kazıdı. Şayet birisi çıkar da: "Cenabı Allah'ın Hz. Âdem'i yarattığı günden bugüne kadar bu büyük felâketin benzeri görülmüş ve yaşanmış değildir." derse mutlaka doğru söylemiş olacaktır. Moğol istilâsı felâketini yazan tarihler bu olayı bütün dehşetiyle ne kadar anlatıp dursalar yine le kıyısından kenarından geçmemişlerdir diyebilirim. İnsanoğullarının yeryüzünde yaşadığı en büyük musibet ve felâketlerden irisi olarak 64 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Buht Nassar'ın İsrailoğulları'na karşı giriştiği katliam ve Kudüs şehrini tahrip etmesi olayı kaydedilir. Bu lânetli heriflerin tahrif ettiği ve Müslümanların başına getirdiği felâket ne İsrailoğulları'nın başna gelen felâkete benzer, ne de Kudüs'ün tahrip edilmesine. Harabeye çevrilen her bir şehir Kudüs’ün başına gelen felâketi yaşamıştır. Müslümanlardan öldürülenlerin sayısı İsrailoğulları'ndan öldürülenlerle kıyaslanamaz. Moğolların bir şehirde öldürdükleri Müslüman sayısı belki yeryüzünde yaşayan bütün Yahudilerin toplamından çok daha fazla idi. Cenab-ı Allah'tan temennimiz, bu dünya ayakta durduğu müddetçe kıyamet kopuncaya kadar, Ye'cûc ve Me'cûc olayı hariç inşallah bir daha böyle büyük bir musibet ve dehşet verici bir felâketin insanların başına gelmemesidir. Dünyanın sonlarına doğru zuhur edecek olan Deccâl, kendisine tâbi olan insanlara dokunmayacak, fakat kendisine muhalefet edenleri ise yok edecektir. Moğollar yeryüzünde hiç kimseyi sağ bırakmadılar. Kadınları, erkekleri, küçük yaştaki çocukları toptan katliama uğrattılar; hattâ hamile kadınların karınlarını deşerek taşıdıkları ceninleri bile öldürdüler. Böyle bir musibet karşısında «lnnâ lillâh ve innâ ileyhi râciûn; ve lâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi'l-azim» demekten başka bir çaremiz yoktur. Bu, kötülükleri etrafa dağılan, zararı her tarafı kaplayan ve aynen dehşet verici bir kasırga gibi burun diyarları kaplayan bir hadise idi. Çin taraflarından kopup gelerek Türkistan'a ve özellikle Kâşgâr ve Balasagun gibi şehirlere girerek Mâverâünnehir'e uzanan ve bölgenin Semerkant, Buhara ve çevresindeki diğer şehirleri ele geçiren bu kitlenin İslâm topraklarında meydana getirdiği tahribatı ve felâketleri kaydetmeye çalışacağız. Bu gelen zalimlerden bir kol Horasan'a doğru kayarak buraları tamamen tahrip edip insanlarını kılıçtan geçirerek her tarafı yağmaladıktan sonra Rey, Hemedân, el-Cibâl Bölgesi ile Irak-ı Acem'e kadar uzanan yerlere girerek aynı tahribatı yapmışlardı. Oradan Azerbaycan ve Arrân'a doğru çıkıp birçok kimseyi öldürmüş ve bir yıldan çok daha kısa müddet içinde bu kadar büyük tahribatı yaparak bütün bu saydığımız bölgelerin halkından çok küçük gruplar müstesna olmak üzere kurtulan olmamıştı. işte böyle büyük bir istilânın benzeri tarih boyunca görülmüş ve işitilmiş değildir. Azerbaycan ve Arrân'daki istilâlarını bitirdikten sonra Şirvan Derbendi'ne girerek bütün buradaki şehirleri kasıp kavurmuş, hükümdarlarının içinde kaldığı bir kale hariç, sakinlerinden kurtulan tek bir fert olmamıştı. Şirvan Derbendi'nden Ellân (Âlân) ve el-Leks gibi muhtelif milletlerden meydana gelen bölgeye girerek aynı şekilde önlerine çıkanı öldürmüş, her tarafı yağmalamış, yakıp yıkmışlardı. Sonra buradan daha çok Türklerin yaşadığı olan Kıfçak (Kıpçak) illerine doğru saldırıya geçerek ve durmaksızın derleyip önlerine geleni öldürüp duruyorlardı. Bu bölgenin halkından kaçabilenler ormanlara ve dağ başlarına sığınarak memleketlerini terk edip kaçıyorlardı. İşte bu ara Tatarlar denen mel'ûn insanlar çok kısa bir zamanda ve geçtikleri yerlerde hiç durmaksızın 'böyle büyük bir istilâ hareketine geçip her tarafı 65 darmadağın ettiler. Bu istilacılardan diğer bir kol da Gazne ve çevresine doğru inerek Hint diyarını, oradan Sicistan ve Kirmân Bölgesi'ni de geçip diğerlerinin yaptığı gibi hatta çok daha elim bir şekilde buraları da aynı felâketle karşı karşıya bıraktılar. Kulaklar bir benzerini daha işitmiş değildir. Bu felaket başka hiçbir felakete benzememektedir. Tarihçilerin ittifakla kaydettiklerine göre dünyanın büyük bir kısmını istila eden Büyük İskender bu kadar süratle istilâ edememişti. Sonra Büyük İskender on yıl gibi uzun bir müddet içinde istilâ ettiklerini ele geçirirken pek de kimseyi öldürmüş, katliam yapmış değildi. O sadece geçtiği yerleri itaati altına alarak geçip gidiyordu. Ama bu zalimler yeryüzünün büyük bir kısmını, hatta en güzelini, en mamur ve fevkalâde olanım, halkı en iyi ve yeryüzünde yaşayan insanların en üstün ahlâka ve güzel yaşayışa sahip olan insanlarını bir sene içerisinde tamamen yok edip gittiler. Bu zalimlerin girdikleri şehirlerde onlardan korkmayan ve bugün yarın bana da ulaşıp öldürecekler diye endişelenmeyen bir Allah'ın kulu kalmamıştı. Ayrıca şehirlerine ulaşmadıkları kimseler de yakın bir zamanda bu dehşet verici istilânın kendilerine ulaşacağını bekleyip durmuşlardı. Bu gelen istilâcılar ihtiyaç duyacakları buğday vesaire gibi yiyecek sıkıntısı da çekmiyor ve buna da pek gerek görmüyorlardı. Çünkü geçtikleri her yerden ganimet olarak aldıkları birçok koyun, sığır ve at ve benzeri hayvanlar olduğu için bunları kesiyor ve sadece et yiyorlardı. Bineklerine gelince bu binekler de aynen sahipleri gibi yerleri, tırnakları ve ayaklarıyla eşerek bitkilerin köklerini kazıyıp yiyor ve arpaya pek ihtiyaç duymuyorlardı sanki. Moğollar bunun için gelip konakladıkları yerlerde herhangi bir şeyin ihtiyacım duymuyorlardı. Bunların hangi dine mensup olduğu meselesine gelince; güneşin doğuşu anında güneşe secde ediyorlar ve hiçbir şeyi yasak ve haram kabul emiyorlardı. Onlar köpek ve domuz dâhil her türlü hayvanı kesip yiyebiliyorlardı, Kadınlarla nikâhlanmanın ve nikâh ile bir kadına yaklaşmanın ne olduğunu bilmedikleri gibi bir erkek bir kadınla cinsel ilişki kurar, biraz sonra bir başka erkek gelir aynı işi yapardı. Doğan çocukların ise kime ait olduğu, babalarının kim olduğu bilinmezdi. İslâm diyarı, dini ve mensupları olan Müslümanlar başka hiçbir ümmetin başına gelmemiş bir musibet ile karşılaşmışlardı. İşte bu musibetin en büyüğü de şarktan gelen bu melûn Tatar felâketi idi. Onlar her işitenin dehşete kapılacağı büyük tahribat yaptılar.” 189 Onur Özatağ, Suyuti’nin “Tarihu’l Hulafa” Adlı Eserine Göre XI. Ve XIV. Yüzyıllarda Selçuklular (Çeviri- Değerlendirme), Ankara Üniversitesi SBE. Tarih (Ortaçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008, s.112: “Bu halkın dili Hindlilerin dili ile karışmıştır; zira, onlar Hind (ülkesi) civarındadırlar. Onlarla Mekke arasındaki (mesafe) dört aydır. Türklerle kıyaslandıklarında daha geniş yüzlü, daha dolgun göğüslü, kaba tarafları daha zayıfca, daha küçük gözlü ve esmer renklidirler. Zihin ve beden hareketlerinde ise hızlıdırlar. Onlara (başka) milletlerin haberi ulaşır, ancak onların haberi başka milletlere ulaşmaz. Onlar arasına bir casus yerleştirmeye gelince; bunun imkanı yoktur; çünkü yabancılar onlara benzemez. Bir yeri istediklerinde, (bununla ilgili) işlerini gizli tutarlar ve ani bir hareketle bunu yerine getirirler. (Bu yüzdendir ki,) onlar bir şehre girene kadar şehir halkının onlardan haberi olmaz ve orduların da, 66 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM dış görünüşleri, yaşantıları, inançları harp sanatlar gibi pek çok konuda en geniş bilgileri bizlere sunanlardan birisi ise 1245 yılında Papa tarafında elçilikle vazifeli olarak Moğol İmparatorluk sarayına ulaşan Carpini olmuştur.190 Cebe ve Subitay komutanlığındaki Moğollar, 1220 yılından itibaren Güney Kafkasya bölgesinde görülmüşlerdir. Aslında Cengiz Han 1220 yılında başladığı Harezm seferi ile meşgul olurken iki kumandanı Cebe Noyan ve Subitay Noyan’ı Derbend (Demir Kapı) üzerinden Kuzey Kafkasya ve Kıpçaklar üzerine sefere göndermiştir.191 Bu hızlı Moğol ilerleyişi ise Moğol kaynaklarında bir zafer edasıyla anlatılacaktır. 192 onlar aralarına girene kadar Tatarlar’dan haberleri olmaz. Bu yüzden, halklar üzerinde şaşırtıcı tuzakları vardır ve (bundan) kaçış yolları çok kısıtlıdır. Kadınları, erkekleri gibi dövüşür. Baş silahları yaylarıdır ve bulabildikleri her türlü et onların yemekleridir. Tatarlar için katletmekte istisna yoktur ve geriye (kimseyi) bırakmazlar; erkekleri, kadınları ve çocukları öldürürler. Onların amacı beşeriyeti söndürmektir. Malda ya da yeni topraklarda gözleri yoktur” 190Teferruat için bkz. Plano Carpini, Moğolistan Seyahatnamesi 13. Yüzyılda Avrupa’dan Orta Asya’ya Yolculuk, Tercüme ve Notlar: Ergin Ayan, Kronik Yay., İstanbul 2018, s.41 vd. 191 Ayşe Beyza Büyükçınar, “Gürcü-Moğol İlişkilerinin İlk Evresi: 1220-1247”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/6, 2018 4 / 6, s. 268 192 Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, s.182-186: ““Tavşan yılında (1219) Arai geçidinden geçilmek suretiyle Müslüman halkına karşı sefere başlanıldı. Çinggisha’an hatunlardan Hulan Hatun’u yanına aldı. Küçük kardeşlerinden, Otçigin’i büyük ordugah komutanı olarak bıraktıktan sonra yola çıktı. Cebe’yi monglai (uç/öncü) olarak ileri gönderdi. Cebe’nin peşinden Sube’etai’yı ve Sube’etai’yın peşinden de Tohuçar’ı yolladı. Bu üçünü öne sürerek onlara şu emri verdi: “Siz dışardan giderek (yandan dolaşarak) sultanın gerisine varınız ve biz gelinceye kadar bekleyiniz. Sonra bizimle birlikte her iki taraftan hücum edersiniz! „ dedi. Bunun üzerine Cebe hareket etti ve Han-melig'in (Melik-han, Emin-el-mülk, Herat Hükümdarı) şehirlerine dokunmadan yandan dolaşarak ilerledi. Onun arkasından Sube'etai da aynı şekilde hiçbir şeye dokunmadan yürüdü. Fakat onların peşinden ilerleyen Tohuçar, Han-melig'in şehirlerini yağma etti ve köylülerini esir aldı. Şehirlerinin yağma edildiğini gören Han-melik, harp hazırlıklarına başladı ve ordusu ile harekete geçerek Calalding-soltan (Sultan Celâlettin Harezmşah) ile birleşti. Calalding - soltan ile Han melik, Çinggis-ha'an'a karşı yürüdüler. Çinggisha'an'ın önünde öncü olarak Şigi-hutuhu yürüyordu. Calalding-soltan ile Han - melik, Şigi-hutuhu ile muharebeye tutuşarak onu yendiler ve bu zafer üzerine 67 Çinggis-hahan'a kadar yaklaştılar. Fakat bu esnada Cebe, Sube'etai ve Tohuçar (müslümanların) arkasından saldırarak onları parçaladılar. Bundan sonra, onların Buhar (Buhara), Semisgab (Semerkant) ve Udarar (Otrar) şehirlerinde tekrar tutunmalarına imkân vermeyerek Şin (Sint) nehrine kadar takip ettiler. Şin nehrine sıkıştırılan düşman kuvvetleri nehre döküldü ve bu suretle müslümanların birçoğu boğularak öldü. Calalding-soltan ile Hanmelik kendilerini kurtarmak niyetiyle, Şin nehrinin mecrasına doğru yürüdüler. Çinggis-hahan da Şin (nehrinin) mecrasına doğru hareket ederek Batkesen'i aldı. Ekehorohan ve Ge'un-horohan (nehirlerine) vardıklarında, Baru'an bozkırında yerleşti ve Calayir'lardan Bala adında birini, Calalding-soltan ile Han-melik'i takip için gönderdi. (Çinggis-hahan) Cebe ile Sube'etai'yı överek şunlan söyledi: "Cebe! Eskiden senin adın Cirho'adai idi, Tayiçi'ud'lardan bize gelerek iltihak edince adın Cebe (silâh) oldu. Fakat Tohuçar, Han-melig'in hudut şehirlerini kendiliğinden yağma ederek, Han-melig'in bize karşı düşmanca hareket etmesine sebep olmuştur; bundan dolayı onu mahkemeye vererek idam ettireceğim!„ dedi. Fakat sonra onu yine öldürtmedi, bununla beraber kendisini şiddetli surette tevbih ederek ordu komutanlığından azletti. Sonra Barula bozkırından dönerken, Çinggis-hahan Coçi, Ça'adai ve Ogodai'yı, yani bu üç oğlunu, sağ cenah ordusu ile Amui (Amuderya=Ceyhun=Öküz/Oxus) nehri üzerinden gönderdi ve Urunggeçi (Ürgenç) şehrini muhasara etmelerini söyledi. Tolui da, tru (Herat), Isebur (Nişabur) ve başka şehirlerin muhasarası için gönderildi. Çinggis-hahan kendisi Udirar şehri civarına yerleşti. Coçi, Ça'adai ve Ogodai'dan: "Ordumuz, kayba uğramadan Urunggeçi şehrine varmıştır. Kimin emrine göre hareket edelim?” diye haber geldiğinde, Çinggis-hahan: "Ogodai'yın emrine göre hareket ediniz!„ diye cevap yolladı. Çinggis-hahan Udurar şehrini aldıktan sonra, oradan hareket ederek Semisgab şehrine geldi. Semisgab'dan hareket ederek Buhar şehrine geldi. Çinggis-hahan orada, sultanın yazlık yeri olan Altan-horhan yaylasında yazı geçirmeye karar verdi ve Bala'yı bekledi. Tolui'ya da: "Yaz sıcağı başladı. Diğer kıtalar da konsun, sen benim yanıma gel!” diye haber gönderdi. Tolui, Iru ve Isebur şehirlerini almış, Sisten (Kuhistan) şehrini tahrip etmiş ve şimdi de Çuhçeren şehrini tahrip etmekle meşguldü. Bu haber gelince, Tolui evvelâ Çuhçeren şehrinin işini bitirdi ve ondan sonra geri dönerek Çinggishahan'la birleşti. Coçi, Ça'adai ve Ogodai üçü birlikte Orunggeçi şehrini aldıktan sonra, bu şehrin ahalisini kendi aralarında taksim etmişler, fakat Çinggis-ha'an'ın hakkını ayırmamışlardı. Yerleşmek için dönüp geldikleri zaman, Çinggis-hahan onlara çok kızdı ve üç gün huzuruna kabul etmedi… ..Çinggis-hahan nihayet durumu anladı, bu sözler üzerine yumuşayarak ve onları tasvip ederek: "Honghai, Hongtahar ve Şormahan'ın hizmetlerine karşılık olarak şunu emrediyorum: Adargin'li Honghai ile Dolunggir'li Hongtahar yanımda kalacaklardır. Oteget'li Şormahan'ı Bahtat halkına, Halibai-soltan'a karşı göndereceğim„ diye emir verdi. 68 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Bu defa, başlarında Çarmağan isminde bir kumandan olduğu halde çok büyük bir kuvvetle 1225 tarihinde Gançağı muhasara ile birkaç günde şehri zapt ettiler ve beğenip ayırdıkları kadın ve çocuklardan maada, ahaliyi katliam ettiler. Tatarlar bu suretle kuvvetlenerek Gürcüstan hudutlarından içeri girdiler ve meşhur yerleri ve müstahkem kaleleri Nuin tesmiye olunan büyük kumandanlar arasında taksim ettiler.193 Muhammed Harezmşah’ın yenilgisinin ardından Cengiz Han tarafından muktedir generallerden Sübötey (Sübütey, Moğolca Sübü(g)eteyi, Farsça Sobotay) (Uryakıt kabilesinden) ve Cebe’yi (İsu kabilesinden) durup dinlenmeden kaçmakta olan Muhammed’in Bundan sonra (Çinggis-hahan) Dorbet'li Dorbai-dohşin'i, Hindus ve Bahtat memleketleri arasında bulunan Aru (Herat) Maru (Merv) ve Madasari (?) halklarının memleketindeki Abtu (?) şehrini almak için gönderdi. Sonra da, Sube'etai-ba’atur'u kuzeyde bulunan Hanglin (Kankalis), Kibça'ut (Kıpçak), Bacigit, Orusut (Rus), Macarat (Macar), Asut (Alan), Sasut (İdil nehrinin aşağısında oturan bir halk) , Serkesut (Çerkes), Keşimir (Kişmir), Bolar (İdil Bulgarları) ve Raral adındaki on bir kabile, devlet ve halka karşı gönderdi. Büyük İdil ve Cayah nehirlerini geçerek Kiva-men-kermen (?) şehrine kadar yürümelerini emretti.192Müslümanların memleketini tamamiyle zaptettikten sonra, Çinggis-hahan, muhtelif şehirlere valiler tayini hususunda emir çıkardı. O esnada, Urunggeçi şehrinin Hurumşi ailesinden Yalavaçi ile Mashut namında baba oğul iki müslüman geldi. Onlar Çinggis-ha'an'la, şehirlere ait âdet ve kanunlar hakkında hasbıhal ettiler. Şehirler hakkında böylece konuşarak bilgi edindikten sonra, (Çinggis-hahan, Yalavaçi'nin) oğlu Mashut-horumşi'yi, bizim valilerle birlikte Buhar, Semisgen, Urunggeçi, Udan, Kishar (Kaşgar?), Uriyang, Gusendaril ve başka şehirlerin idaresine memur etti. Fakat onun babası Yalavaçi'yi yanında alıkoydu ve sonra da Kitan'lann şehri olan Cung-du'ya vali yaptı. Müslümanlardan Yalavaçi ile Mashut, şehir işlerini en iyi anladıkları için, (Çinggis-hahan) onları, başka valilerle birlikte Kitan halkının idaresine memur etti.192 (Çinggis-hahan), müslümanların işi ile yedi yıl uğraştı. Orada Calayir'lı Bala'yı beklerken, Bala da Şin nehrini geçmiş ve Calalding-soltan ile Han-melik'i Hindus memleketine kadar takip etmişti. Bala orada onları kaybetti. Ve arayarak Hindus memleketinin ortasına kadar yürüdü. Muvaffak olamayınca geri dönmeye karar verdi ve Hindus hududundaki halkı yağma ettikten sonra birçok deve ve koyun ele geçirerek döndü…” 193 Müverrih Vardan, s.225; Moğolların Gürcistanda ilerlemeleri hakkında ayrıca bkz. Büyükçınar, s.271 vd. 69 takibine göndermişti.194 Moğol ordusunun en önemli iki komutanından biri olan Cebe ve Subitay’ın bulunduğu Moğol seferinin195, Harezmşah hükümdarının yakalanması için başlatıldığı hemen hemen tüm kaynaklarda ortak yargı olsa da ayrıca bu görev esnasında Moğol komutanları, Harezmşah’ın hakimiyeti altındaki kentlerin Moğol egemenliğine alınması için de görevlendirilmişlerdir. Bu sefer Moğolların Harezm seferinin bir uzantısı olarak İran’daki kentlerin ele geçirilmesi, böylece Harezmşah sultanının direnebileceği bir dayanak noktasının kalmaması maksadıyla düzenlenmiştir.196 Celaleddin, Aleaddin Muhammed’in Hintli bir cariye olan AyÇiçek Hatun adındaki karısından olan en büyük oğlu olup; babası tarafından kendisine Gazne merkezli Gurilerin memleketi tevdi edilmişti. Nitekim Celaleddin babasının bütün seferlerine katılmış ve onun başarılarındaki en büyük etken olmuştu.197 Aleaddin Muhammed ölmeden birkaç gün önce kendi yerine Celaleddin’i veliaht tayin etmiş akabinde Harezmşahlar devletinin başına geçen Celaleddin önce Nişabur’a ordan Gazne’ye geçmişti. Fakat bu sırada başsız kalan idare merkezi Gürgenç Moğolların kuşatmasına maruz kalmış kumandan Humartegin şehri canla başla savunmasına rağmen şehir dört aylık bir kuşatmanın ardından Moğolların eline düşmüştü.198 Bundan sonra ise Celaleddin ile Moğollar arasında gerçekleşen savaşlarda Celaleddin galip olsa da –ki bu savaşlardan en önemlisi Pervan civarında gerçekleşmiş ve Moğollar en ağır mağlubiyetlerini almışlardı. 199 1221 Kasımına gelindiğinde Harezm İmparatorluğu varisi Celaleddin Mengüberti Moğollar karşısında ağır bir yenilgiye 194 Spuler, s. 36; D’Ohsson, s. 104 195 Teferruat için bkz. Spuler, s. 37-39 196 Büyükçınar, s.268 197 Mükrimin Halil Yınanç, “Celaleddin Harzemşah”, MEB İslam Ansiklopedisi, c.III, trsz, s. 49 198 Aydın Taneri, “Harizmşahlar”, TDVİA, c.16, İstanbul 1997, s.230; Nitekim Moğollar burada diğer şehirlerde dahi benzeri görülmemiş bir katliama girişeceklerdir. Teferruat için ayrıca bkz.. Barthold, s. 442-446 199 Bathold, s. 451; Ayrıca bkz. Spuler, s. 39-40; Yınanç, “Celaleddin Harzemşah”, s.49 70 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM uğrayarak Hindistan’a kaçmak zorunda kalmıştı.200 Delhi Türk sultanı İltutmuş onu kabul etmiş ve kızıyla evlendirmişti; fakat Celaleddin ona karşı suikasta girince ülkeden kovulmuştu (1223).201 Cengiz Han ve büyük Moğol ordusu Türkistan'a geri döndüklerinde arkalarında tamamen harab olmuş bir Horasan ve Afganistan bırakmışlardı. Cebe ve Subutay akınından sonra merkezi ve batı İran ise hemen hemen anarşiye terk edilmişti.202 Celaleddin Harezmşah ve Yassı Çemen Savaşı Celaleddin Moğolların artık bu ülke için gösterdikleri ilgisizlikten İran'a dönmek için yararlanmış, Şiraz’dan hareket eden Celaleddin kendisine bir beylik kurmuş olan öz kardeşi Gıyaseddin’den İsfahan'ı ve Irak-ı Acemi almış sonra Azerbaycan'ı hakimiyeti altına almak üzere hareket etmişti. Azerbaycan Atabeği Özbek yüklü bir haraç vererek Cebe ve Sübötey'in istilasından kurtulmasına karşın Celaleddin’e karşı daha talihsiz olmuştu. Nitekim Sultan Tebrizi teslim alarak bütün eyalette tek hükümdar olarak tanınmış; akabinde Gürcistan üzerine yönelen Celaleddin Gürcüleri Karni veya Garni de mağlup etmişti (1225 Ağustos). Ertesi yıl ikinci bir sefer düzenleyerek bütün kiliselerini yaktırdığı Tiflis'i tahrip etmişti. 1228’de yine bir Gürcü ordusunu yenmek suretiyle Kafkasya’ya yaptığı bu akınlarla Celaleddin Azerbaycan'daki iktidarını da sağlamlaştırmıştı.203 Böylece Sultan Celaleddin Azerbaycan'ı da içine alan bütün Batı İran'ın hükümdarı olmuştu. Bu krallığını Moğolların dönüşüne göre hazırlamak yerine İslam’ın müdafaasının bu önde gelen askeri tabii müttefikleri olan Batı Asya'nın belli başlı Müslüman hükümdarları ile bozuşmuştu. Bağdat 200 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.514-516; Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 14: “Celaleddin’i elinden kaçırmış olan Cengiz Han bunun emzikte olan oğlancıklarına varıncaya kadar bütün çocuklarını ve kadınlarını öldürdü..” 201 Celaleddin Harzemşah’ın Hindistan’daki faaliyetleri için bkz. Cüveyni, s. 349 vd. 202 Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Attila-Cengiz Han-Timur, Çev.: Reşat Uzmen, Ötüken Yay., İstanbul 2017, s.295 203 Grousset, s. 295-296; Teferruat için ayrıca bkz. Cüveyni, s. 359-371 71 halifesini istila ile tehdit etmiş204 daha sonra uzun bir kuşatmanın ardından Şam’daki Eyyubi sultanı el-Eşrefe bağlı Hılat'ı (Ahlat) ele geçirmişti. Bu durum el-Eşref ile Anadolu Selçuklu hükümdarı 1. Alaaddin Keykubat’ın kendisine karşı ittifak yapmalarına sebep olmuş; 1230 Ağustos'unda iki hükümdar Erzincan yakınlarında Celaleddin'i yenerek perişan olmasına sebep olmuşlardı ki işte tam bu sıralarda Moğol istilası yeniden baş göstermiştir.205 Sultan Alaaddin Keykubat 625 (1227-1228) yılında Erzincan ve Kemah şehirlerine hakim oldu. Buraların hakimi Melik Alaaddin'in Davud b. Melik Fahrettin Bahremşah'ın elinde idi. Melik Alaaddin fazıl bir kimse olmasına karşın ülke idaresinden gafil ve bu konuda cahil bir kişiydi. Emirlerinin çoğunu tutuklatmış ve mallarını müsadere etmişti. Bu nedenle de bu Emirler Sultan'ın yanına kaçıp Melik Alaaddin’den şikâyette bulunmuşlar; Sultan da bu emirlere ikramda bulunarak şehirler ikta etmişti. Bu haber Melik Davut'a ulaşınca Sultan'dan endişelenip gönlünü almak için yanına gitti. Sultan ona ikramda bulundu ve yine mülkünde bırakıp ülke idaresine gönderdi ancak Melik Davut ülkesine vardığında yakınları onu Melik Eşrefe, Celaleddin Harzemşah’a ve Erzurum Meliki Rükneddin Cihanşah b. Tuğrulşah’a müracaat etmesi için tahrik ettiler ve Melik Davut da bu hükümdarlardan Sultan'a karşı yardım istedi. Melik Davut'un bu teşebbüsünü Sultan duyunca askerlerini toplayıp bizzat kendisi Erzincan üzerine yürüdü. Alaaddin Keykubat şehri ele geçirmiş Melik Davud ise karşılık vermeye gücü yetmemişti. Nitekim müracaat ettiği hükümdarlardan hiç birisi de ona yardıma gelmemiştir. Melik Davud Sultan'ın affına sığınmak zorunda kalmış Sultan da onu bağışlayıp Akşehir vilayetini ona ikta olarak vermiştir. Sultan Erzincan mülkünü alınca burayı oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev'e ikta olarak verdi. Emir Mübareziddin Ertokuş'u da ona Atabey tayin etti. Yanlarında çok miktarda asker bırakıp Emir Mübarizeddin’e Erzurum yöresinde akınlar yapmasını ve Kögonya 204 Celaleddin Harzemşah’ın Bağdat’a yürümesi hakkında bkz. Cüveyni, s. 356-357 205 Grousset, s. 296 72 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM (Şebin karahisar) Kalesi'ni, hakimi Melik Muzafferüddin Muhammed'in elinden almasını emretti. Emir Mübarizeddin bunun üzerine Erzurum şehrine yağmalar yapmış, ancak o burada hiç kimseyi öldürmemiştir. Bu haber Erzurum hakimi Melik Rükneddin Cihanşah'a ulaşınca Sultan'a elçiler gönderip af dilemiş aman verilmesini ve ülkesinin kendisine bırakılmasını istemiş Sultan da onun ricasını kabul edip askerleri yağma yapmaktan menetmiştir.206 Erzurum Selçuklularının ikinci ve son sultanı olan Rükneddin Cihanşah, 5 yıl kadar devleti yönetmiş; komşuları ile iyi münasebet tesis etmiş ve daha sonra Harezmliler de bu ittifaka dahil olmuştu. 1226’da Urmiye ve Azerbaycan'daki Yiva Türkmenleri207 karışıklıklar çıkarmışlar; başlangıçta bu konuyu pek önemsemeyen Celaleddin Harzemşah daha sonra bunların bozgunculuk ve yağma hareketlerinin artması üzerine onlarla uğraşmak zorunda kalmıştır. Bu sıralarda Erzurum'dan hareket etmiş ve yanlarında yirmi bin kadar küçükbaş hayvan bulunan bir tüccar kafilesi Tebriz yolunda bunların hücumuna maruz kalmış ve malları yağmalanmış halde Celaleddin’e müracaat etmişlerdi. O da en nihayetinde Yıva Türkmenleri üzerine yürüyerek onları bertaraf etmiş pek çoğu öldürülmüş ve tüccarlardan yol kesmek suretiyle ele geçirdikleri mallara da el koymuştur.208 I.Aleaddin Keykubat’ın keskin ve bozulmaz bir mantık ile takip ettiği emniyet politikasının ilk ve temel amacı hiç şüphesiz yaklaşan Moğol tehlikesine karşı devletini korumak olmuştur. Nitekim O, ilk tedbir olarak Konya ve Sivas’ın kale ve surlarını tahkim ettirip akabinde Kayseri kalesini tamir ettirmiştir. Daha sonra ise yavaş yavaş ve sistematik olarak Doğu Anadolu şehirlerini ele geçirmek suretiyle Moğolların bölgeden gelecek muhtemel saldırı ve taarruzlarını devlet 206 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s. 69-70; Sultan’ın Erzincan’ı ele geçirmesi hakkında teferruatlı bilgi için ayrıca bkz. İbn Bibi, s. 365- 369 207 Yıva Türkmenleri hakkında teferruat için bkz. Faruk Sümer, “Yıva Oğuz Boyuna Dair”, Türkiyat Mecmuası, c.9, Ocak 1951, s.151 vd. 208 İbnü’l Esir, c. X, s. 313-314 73 merkezinden mümkün olduğu kadar uzak yerlerde karşılamayı temin etmeyi hedeflemiştir.209 Aleaddin Keykubat’ın bu sistematik ilerleyişi Cihanşah’ı tedirgin etmiş ve O, en nihayetinde Selçuklu tehlikesine karşı Celaleddin Harzemşah’a yanaşmış bu dostluğu sağlam zemine oturtmak için de bizzat Sultan'ın yanına Ahlat'a gitmiştir. 210 Nitekim Cihanşah bizzat Celaleddin’in karargahına gelerek ona tabi olduğunu bildirdiği gibi memleketine döndüğünde ise birçok zahire ve muhasara aletleri de göndermiştir.211 Celaleddin Harzemşah ile Erzurum Şahı arasındaki münasebetler Alaaddin Keykubat’ın hiç de hoşuna gitmemekteydi. Bu yüzden O, Harezmliler ile haberleşmeye başladı. İbn Bibi arada gelip giden elçileri ve mektuplaşmayı eserinde uzun uzadıya vermiştir.212 Sultan Aleaddin tarafından Celaleddin’e gönderilen elçiyle alakalı Bar Hebraeus’da şu kayıt yer almaktadır: “Sonra Harezmşaha bir sefir göndererek şu sözleri söyledi : “ Siz sultan oğlu bir sultansınız. Gayri meşru bir hareket yapmak size yakışmaz. Allah şarkın Tatarlarını babanızın üzerine kafirliği yüzünden musallat etti. Bu Eyyub oğlu hanedanı büyük ve mübarek bir hanedandır. Bunların kardeşleri, kardeş oğulları, amcazadeleri ve oğulları 2.000 atlı tutar. Beni onların düşmanı sanma. Bilakis şuna inan ki ben onların dostuyum ve onların lehinde harp ederim. Çünkü aramızda yakınlık vardır. Sonra benim amcam onların hışmıdır. Sana da yakışan onlarla dost olmaktır. Ta ki biz ve onlar senin düşmanlarının düşmanı olalım. Fakat Harezmşah inat etti ve şu cevabı verdi : “Halat'ı bırakmağa imkan yoktur.” Sonra muharebeye devam etti.”213 Ancak bu sıralarda Melik Rükneddin Sultan Celaleddin’e iltihak etmiş ve onu Rum ülkesine saldırması için kışkırtmış; Emir Şemseddin Antunaba ve Kemaleddin Kamyar Sultan 209 Kürkçüoğlu, s. 97 210 Bkz. İbn Bibi, s.369-383 211 Yınanç, “Celaleddin Harzemşah”, s.51 212 Bkz. İbn Bibi, s.369-383; Bu mektuplaşmalar ve muhteviyatı için ayrıca bkz. Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Metin, Tercüme ve Araştırma, TTK. Basımevi, Ankara 1958,s. 82-95 213 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 527 74 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Aleaddin’in huzuruna vardıklarında ise Erzurumluların Celaleddin’le birleştiğini ve Harzemşah’ın ordugahında gördükleri sıkıntıları anlatarak Sultan’ı onunla savaşmak hususunda teşvik etmişlerdir.214 İbnü’l Esir 625 /1227-1228 yılı hadiselerini aktarırken Sultan Aleaddin’in Erzincan’ı aldıktan sonra Tuğrulşah’ın elinde bulunan Erenurrum’a yürüdüğünü burayı ele geçirmek için harekete geçtiğini aktarır. Nitekim bunu haber alan Tuğrulşah Melikü’l Eşref’in Ahlat’taki Naibi Hüsamettin Ali el-Necibe haberci göndererek Aleaddin Keykubat’a karşı yardım istemiş; buna karşılık da Melikü’l Eşref’e itaat ettiğini ve onun emrine girdiğini bildirmişti. Bunun üzerine Hacip Hüsamettin emrindeki askerlerle Erzenirrum üzerine yürümüştü. Zira Anadolu Selçuklu Hükümdarının Erzenirrum’u ele geçirdiği takdirde Ahlat üzerine de yürüyeceğini düşünmüş bulunan Hüsameddin Ali bu sırada Şam ve el Cezire’den toplatıp getirdiği kalabalık askerlere sahip bulunuyordu. Nitekim O, bu askerlerle Erzenirrum’a gelip şehri Aleaddin Keykubat’a karşı korumuştu. Ahlat askerlerinin Erzurum'a geldiğini öğrenen Alaaddin Keykubat ise buraya yapmak istediği seferi iptal ederekErzincan’dan kendi memleketine dönmüştür.215 Ahlatın tekrar muhasara altına alınması üzerine Alaaddin Keykubat Erzurum'dan gelecek muhtemel hücuma karşı Erzincan sınırında gerekli tedbirleri aldırmış seçme askerlerden 10000 askeri buraya sevk etmiştir. Daha sonra da kendisi bizzat sefere çıkmış, bu sırada Eyyubilerde Selçuklu ordusuna dost olarak katılmışlardır. 216 Nitekim Celaleddin’in Erzurum meliki ile ittifakı Aleaddin Keykubat’ı tedirgin etmiş Melikü’l Kamil’e elçiler göndermek suretiyle kardeşi Melikü’l Eşref’i göndermesini istemiştir. Bazı kaynaklarda Aleaddin Keykubat’ın gönderdiği elçilerden beş tanesi 214 İbn Bibi, s.382 215 İbnü’l Esir, c.X, s. 331-332; Ayrıca bkz.Konukçu, s.45 216 Selçuklu- Eyyübi münasebetleri hakkında kaynaklar için bkz. Ramazan Şeşen, “Selçuklu Eyyûbi İlişkilerinden Bahseden Kaynaklar ve Çalışmalar”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildiri Kitabı, (25-26 Nisan1994), Konya 1995, s. 111 vd.. 75 aynı gün içinde hem Melikü’l Kamil’e hem de Melikü’l Eşref’e ulaşmıştı.217 Melik Eşref Sivas'ta Alaaddin Keykubat’a katılmış birlikte Erzincan istikametine hareket etmişlerdir; bu durumu yakından takip eden Rükneddin Cihanşah ise hemen Celaleddin’i harekete geçirmişti.218 Ahlat'ın zaptından sonra ihtiyatsız olarak bir kısım askerlerini dağıtan Celaleddin Harzemşah eski bir Türk anneannesine göre kumandanlara oklar göndererek vakit kaybetmeksizin ordusunu toplayıp Erzurum'dan askerleri ile gelen Rükneddin Cihanşah ile buluşarak219 Sivas istikametinde yürüyüşe geçtiler ve iki ordu Erzincan Akşehir'i düzlüğünde bulunan Yassıçemen mevkiinde karşılaştı.220 Selçuklu kuvvetlerinin büyük kısmı yetişmeden Mübarizeddin Çavlı kumandasında bulunan Erzincan askerleri Harezimlilerin baskınına uğradı. Selçuklular bu tuzakta 4000 askerini kaybetmiş, seçme kuvvetlerinin bu felaketi karşısında cesareti kırılan Alaaddin Keykubat geri çekilmek boğazlarda müdafaaya geçmek niyetinde iken öncüler savaşın tarihini değiştirmişlerdir zira bunlar Harezimlileri bozguna uğratmaya ve geri çekilmelerine muvaffak oldular.221 Dönemin kaynakları hiç şüphesiz bu önemli savaşa oldukça yer ayırmışlardır ki bunlardan birkaç örnek vermek gerekirse; Müneccimbaşı şöyle nakletmektedir: “28 Ramazan 627’de (10 Ağustos 1230) Sultan Alaaddin Keykubat Yassı Çemen adı verilen mevkinde Sultan Celaleddin 217 İbnü’l Esir, c.X, s. 342; Melik Eşref ile Aleaddin Keykubat’ın karşılaşmaları ve yaptıkları ittifak için ayrıca bkz: İbn Bibi, s.383-388 218 Konukçu, s.46 219 Cüveyni, s.376: “Ahlat’tan Malazcird’e oradan da Hastabsird’e (Harput) gelince Sultan’ı halsizlik aldı. O sırada Ahlat’ı kuşattığında para ve yiyecek yardımında bulunmuş ve Sultan’ın ilgisini ve sevgisini kazanmış olan Erzurum Sultanı gelerek Sultan Aleaddin’in Halep ve Suriye melikleriyle Sultan’ın herhangi bir saldırısı karşısında güç birliği yapmak için anlaştıklarını ve asker toplamakla meşgul olduklarını, “Eğer sen Erzurum’u bırakıp Ahlat’a Sultan’a yardıma gitmeseydin, o burada tutunamazdı” diyerek kendisini tehdit ettiklerini söyledi. Sultan bu kadar askeriyle korkmuş ve acizlik içinde görünce onu yanından kovdu…" 220 Konukçu, s.46; İbnü’l Esir, c. X, s.343: …Erzincan’a bağlı Basihimar diye bilinen yerde onlarla karşılaşmış ve savaşa tutuşmuşlardı.” 221 İbn Bibi, s. 389; Konukçu, s.47 76 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Harzemşah ile savaşıp onu mağlup etmiştti. Bu savaşın sebebi şu idi: Sultan'ın amcasının oğlu ve Erzurum meliki Rükneddin Cihanşah, Celaleddin Harzemşah'ı metbu tanıyıp Ahlat'ı kuşatması için onu tahrik etti ve bu kuşatmada ona yardım etti. Sultan, Celaleddin‘e elçi gönderip kuşatmayı kaldırarak geri çekilmesini ve Ahlat’ı hakimine bırakmasını istedi. Sultan ile Celaleddin arasında daha öncesinde bir dostluk vardı. Celaleddin cevabında ağır sözler kullandı ve Sultan'ın isteğini kabul etmediği gibi üzerine yürüyüp ülkesini elinden almakla tehdit etti. Bütün bunlar Erzurum Meliki Rükneddin Cihanşah’ın fesadından ileri geliyordu. Bu sırada Celaleddin'in yanında muhtelif milletlerden oluşan büyük bir ordu vardı. Sultan, Celaleddin ile tek başına savaşmaktan çekinip ona karşı Adiloğullarından yardım istedi. Melikü'l Eşref büyük bir ordu ile Sultan'ın yardımına geldi. Erzurum Meliki Rükneddin Cihanşah ve kardeşi de Celaleddin'in tarafında bulunuyordu. Savaş şiddetlendi ve her iki taraftan pek çok insan öldü. Celaleddin yenilip askerleri dağıldı ve bundan sonra durumu ve şanı düzelmedi.222 İbn Bibi, bu savaşı daha edebi bir üslupla kaleme almış ve Harezm ordusunun öncü birliklerinin üç kez yenilgisini ve nihayetinde Sultan Celaleddin’in yenilgisini şiir ve beyitlerle eserinde aktarmıştır.223 Eflaki ise esrinde bu zaferi Bahaeddin Veled’in (Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin babası) kerametine bağlamak suretiyle olayı şöyle nakletmektedir: “Hikaye: Nakledilir ki: Baha Veled Hazretlerinin ölümünden sonra (Tanrı ondan razı olsun) az bir zaman geçmişti ki Celaleddin Harizmşah’ın geldiği haberi Sultan Aleaddin’e ulaştı. Sultan Aleaddin hemen şeyhin türbesini ziyaret etti, öptü, ondan yardım ve himmet dileyerek Harizmşah’ı karşılamaya hazırlandı. Hârizmşah'ın ordusu Erzurum sınırına ulaşınca, casuslar bu ordunun üstünlüğünü İslam sultanına bildirdiler. Rum askerine büyük bir korku geldi. Sultan, Hârizmşah'ın durumunu ve gidişini anlayıp ona göre 222 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.71 223 Bkz. İbn Bibi s.391-400; Ayrıca bkz. Cüveyni, s.376-377; İbnü’l Verdi, s. 113- 114; Mirhand, s. 271; İbnü’l Esir, c. X, s. 342-343 77 hazırlanmayı düşündü. Bir gece elbisesini değiştirip kendisine dağlanmamış ve ruzgâr gibi giden atlar seçti. Birkaç Türkle birlikte dağ yolundan giderek Hârizm askerine katıldı. Hârizm emirleri onların kim olduklarını sorup araştırdılar. Onlar da "Biz bu diyarın Türklerindeniz. Erzurum'un dağ nahiyelerinde yaşıyoruz, Bizim atalarımız Ceyhun nehri civarındandı. Şu birkaç yıl içinde Sultan Keykubâd bizden yüz çevirip bizi güç bir duruma sokmuştur. Daima (Tanrı'nın) yardımına mazhar olan Hârizm askerinin gelmesini bekliyoruz; belki bunlar sayesinde onun zulmünden kurtulabiliriz" dediler. Bu olayı Hârizmşah'ın kulağına ulaştırdıklarında çok sevindi ve bunu iyi bir fal saydı. Buyurdu, özel sofrayı kurdular. Emirler, vezirler, haslar ve devlet erkânından her biri sofrada kendi yerini aldı. Kabul töreniyle birlikte bu misafirleri huzura getirdiler. Bunlar da sultanın önünde baş koydular, onun bu düzen ve törenini tam anlamıyla seyrettiler, Getirdikleri atları da onlara verdiler. Sultan bu misafirlere iltifat elti, hilatlar giydirerek güzel vaatlerde bulundu. Misafirlere bir çadır tahsis edip ulufe bağladılar. Hemen o gece Hârizmşah'ın hatırından geçti ki, Sultan Alâeddin'in ülkelerinin her neresinden geçtimse bütün halk ondan hoşnuttu. Bu birkaç Türk ondan neden şikâyet ettiler? Sultan Alâeddin'in de bu taraflara geldiği duyuluyor, hilekârlık ve gece harekâtında onun eşi benzeri yoktur, Bu Türkler onun casusu olmasın. Durumu daha iyi incelemek gerekir, çünkü "şüphe hazırlıklı olmaktır," Hemen Erzururn meliki Mugiseddin'i yanına çağırdı ve onunla bu hususta görüşüp "Yarın bunların durumunu inceleyelim!" dedi. Sultan Alâeddin de o gece rüyasında Bahâ Veledin gelip kendisine "Kalk! Hemen atına bin, uyku zamanı mıdır?" dediğini gördü. Uyandığındaysa kendi kendine "Yarın da seyredelim de sonra gideriz” diyerek tekrar uykuya daldı, Bahâ Veled hazretlerini yine rüyasında gördü, Bahâ Veled asasını tahtına ve tahtın üzerine çıkıp onun göğsüne vurarak "Ne uyuyorsun?” dedi. Alâeddin, Bahâ Veledin heybetinden uyandı; bütün vücudu titremeye başladı. Adamlarını da uyandırdı. Gece yarısı atları eyerleyip yola çıktılar. Gece sona erdiğinde Hârizmşah "Biz bugün onların durumunu inceleyinceye kadar sayılı emirlerden 78 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM birkaç kişi onların çadırının etrafına göz kulak olsun!" diye emir verdi, Fakat sabah olunca hepsinin gitmiş olduğunu gördüler. Bunu Harizmşah’a bildirdiler. Harizmşah da onları izlemesi için iki üç bin yiğit süvariyi yola çıkardı, kendisi de bunların arkasından atına binip gitti. Sultan Aleaddin arkasına baktığında bir ordunun kaldırdığı tozların havaya yükseldiğini gördüler. Bunun üzerine atını dolu dizgin sürerek kendi ordusuna ulaştı. Harezmliler de hiçbir şey elde edemeden dönüp gittiler. Sultan Alâeddin askerlerine birçok hediyeler ve paralar verip “Tanrı'nın yardımı ve Baha Veled hazretlerinin himmetiyle biz kuvvetlenmiş ve galibiz!” buyurdu. Erzincan'ın Yassı Çemen mevkisine askerini yerleştirdi. Hârizmşah'la birkaç gün muharebe yaptılar. Beşinci gun birdenbire Tanrı erlerinin kuvvetli nefeslerinden bir yardım ve zafer rüzgârı esti. Rum askerlerinin tarafındaki toz ve toprağı havaya kaldırarak Hârizm askerinin üstüne saçtı. Sultan hazretleri “Attığın vakit sen atmadın, fakat Tanrı attı”224 ayetinin işaret ettiği gibi “Bu yüzler kararsın!” dedi. "Güç yetmediği şeyden kaçmak peygamberlerin adetlerindendir” hadisinin korkusu da düşmanlann kalbine çöktü. Nihayet Tanrı'nın yardımıyla sultanın bayrakları galip gelip askerleri zafer ve mutluluğa kavuştu. Fanilere de böyle heybetli ve haşmetli bir düşman ordusunun, o zamanın kutbunun himmetiyle kötü bir bozguna uğradığı malum oldu. Bu sûfiler tayfasının yardım ve himmetinin dünya ve ahrette sonsuz mutluluğa, ebedi iyiliğe ve kurtulmaya neden olacağı muhakkaktır. Sultan Alâeddin onemli bir olayla karşılaştığında daima şeyhin türbesine gider, ondan medet diler, galip ve başarılı olarak dönerdi.”225 Eflaki burada diğer kaynaklarda olmayan Sultan Aleaddin’in kılık değiştirmek suretiyle Harezmşahlar’ın otağına gittiği bilgisini vermekte ancak savaşın Bahaeddin Veled’in ölümünün ardından gerçekleştiğini söylemekle ise kendisiyle bir tutarsızlık yaşamaktadır. Zira aynı eserde Bahaeddin’in ölüm tarihi olarak 18 Rebiülevvel 628 224 Kur’an-ı Kerim, Enfâl, 8:17 225 Ahmed Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, Farsçadan Çev: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yay., İstanbul 2011, s.96-98; Ayrıca bkz.. Baygu, s. 53-54 79 (23 Şubat 1231)226 tarihini vermektedir ki bu bilgiye göre savaş cereyan ettiğinde Bahaeddin Veled hala yaşamaktadır. Yassı çemen savaşı Ermeni müverrihler tarafından da es geçilmemiş ve bu konuya değinmişlerdir. Nitekim Müverrih Vardan bu hadiseyi şöyle nakletmektedir: “1225 tarihinde, Horazm Şahın iki oğulları Tatarlara mağlup oldular ve ikişer bin kişi ile Azerbaycan’dan geçerek Duine geldiler, şehri zapt ettiler ve geniş ovayı çadırlarla doldurdular. Bizimkiler onların üzerine yürüdüler; fakat Karni kasabası yanında mağlup olarak kısmen katledildiler ve birçoğu da uçuruma yuvarlanarak büyük zayiat verdiler. Muzaffer sultan ise bir çok yerlere akın ettikten sonra Tavraje (Tebris) döndü ve bir sene sonra Kaga ovasını geçerek Tiflise geldi. Orada birçok cinayet işledikten sonra Hılat üzerine yürüdü ve onu zapt edip ihya olduktan sonra Rum memleketine girdi ve Aladin ve Melik Eşraf’ın üzerine yürüdü. Fakat Sultan bu harpte büyük bir mağlubiyete uğradı ve çok az kalmış olan askerlerile birçok mahsuldar tarlaları havi bulunan Mugana kaçtı.”227 Celaleddin Harzemşah’ın ise bu yenilgiden sonra durumu daha da kötü bir hal almıştır. Nitekim Cengizhan’dan sonra halefi olarak seçtiği Ögedey başa geçtiğinde Harezm İmparatorluğu'nun bu beklenmedik dirilişine kesin bir son vermek için Çormagan veya Çormakan Noyan kumandasında 30000 kişilik bir orduyu İran'a yollamıştır.228 Ancak bazı kaynaklarda Çormagan’ın Cengiz Han zamanında Celaleddin’in serbestçe faaliyetlerini sürdürdüğü yerler olan Horasan ve Irak’a bir grup emir ve otuz bin askerle gönderildiği zikredilmektedir.229 226 Eflaki, s. 84 227 Müverrih Vardan, s.223-224 228 Grousset, s. 296; Spuler, s.44 229 Cüveyni, s. 191 80 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Aleaddin Keykubat’ın Erzurum’u İlhakı ve Sonrası Gelişmeler Yassı Çemen savaşının akabinde Rükneddin Cihanşah; Melikü'l Eşref’e sığınarak Sultan'ın huzurunda kendilerine şefaatçi olmasını ve Sultan'dan aman almasını istemiş; Sultan da Melik Eşref'in ricasını kabul edip onları bağışlamış ve ona bağlı yerler ile birlikte Aksaray mahsuresini, kardeşine de Eyübhisar’ı muaf ve müsellem ikta olarak vermiştir.230 Kardeşi ve devletinin büyükleri yakalanıp Sultan’ın huzuruna getirildiğinde pişmanlığı her halinden belli olan Rükneddin; Sultan’ın ayağına düşünce Sultan o muhteşem cevabı verecektir: “Aslan tilkiye kin tutmaz”. Sonra bargahta rahat etmesi için onu ordudan ünlü birine teslim etmiştir. İbn Bibi Rükneddin Cihanşah’ın bu halini şöyle betimlemektedir: “..Böylece o günün seherinde alet edevatla, ordu ve hazine ile başı yükseklerde olan Melikin; savaşın bittiği ikindi namazı vaktinde ne ordusu, ne teçhizatı ve ne de malı kaldı..”231 İbnül Esir ise Tuğrulşah’ın durumunu şu sözlerle bizlere aktarmaktadır: “…Ancak Celaleddin mağlub olup geri kaçınca erzenirrum Emiri Tuğrulşah esir düşüp amcasının oğlu aleaddin Keykubat’ın huzuruna çıkartılmıştı. Aleaddin Keykubat Onu alıp Erzenirrum’a gitmiş ve şehir hakimi olan kişi bu şehri etrafındaki kalelerle içindeki hazinelerle birlikte Aleaddin Keykubat’a teslim etmişti. İşte ata sözünde zikredildiği gibi ‘Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan olmak’ diye buna derler. Veya başka bir tabirle ‘Boynuz isteyen dişi deve kuşu seferinden kulaksız geri döner’. İşte Celaleddin’in yanına varıp Anadolu Selçuklularından bazı topraklar ele geçirmek için O’nun yardımını isteyen ve Aleaddin’in ülkesine göz diken bu miskin adam bu sefer Aleaddin’in eline düşmüş, elindeki herşeyi gittiği gibi esir düşmüştü. Mülkü ve saltanatı ebedi olan Allah ne yücedir!”232 Sultan bu zaferin akabinde yanında Melik Eşref ve kardeşleriyle Erzurum’a yönelir. İkindi vakti sırasında Sultan; Melik Eşref ve 230 Bkz. İbn Bibi, s. 403; Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi.., s.71 231 İbn Bibi, s.399 232 İbnü’l Esir, c. X, s. 342-343 81 kardeşlerine 10 şahane hil’at ve 10 soylu at göndererek onları mükellef hazırlanmış bir sofrada ağırlar. Erzurum’a vardıklarında şehirde bulunan emirler kapıları kapayıp şehri savunma ve karşı koyma yolunu seçmişlerdi. Bunun üzerine Sultan Aleaddin; güvendiği adamlardan birinin şehre gidip onları Melik (Cihanşah)’in ağzından boyun eğme ve kurtuluşa çağırmasını emreder. Cihanşah’da Sultanın emri gereğince yakın adamlarından birini Sultan’ın büyük emirlerinden biriyle şehre gönderir. Bunun üzerine Melik’e kardeşine ve emirlerine hiçbir zarar gelmemesi, Sultan’ın naiplerinin tasarruf ellerini halkın malından ve eşyasından uzak tutmaları şartı ile şehri teslim edeceklerini bildirirler. Sultan onların istediklerini yazılı bir yemin metni ile hazırlatır ve onlara gönderir. Bunun üzerine Candar Hüsameddin ve şehrin diğer büyükleri Sultan’ın huzuruna varıp Saltanat hükümlerine uyduklarını ve boyun eğdiklerini bildirirler; akabinde Sultan’ın sancağı şehre götürülür.233 Görüldüğü üzere Sultan Erzurum’u sulh yoluyla almaya oldukça ehemmiyet vermiştir; zira Erzurum’u öteden beri kendi mülkü addetmekte ve burada yapılacak bir harp ile yok yere Türk kuvvetinin eksilmesine sebep olmak istememiştir.234 Abu’l Farac Bar Hebraeus ise diğerlerinden farklı olarak Alaeddin Keykubat’ın Erzurum melikinin kız kardeşi ile uzun zamandır evlenmek istediğini ancak Melik’in bunu istemediğini; Erzurum Sultan tarafından ele geçirilince de bu kadını aldığını kaydetmekte ve şöyle bitirmektedir cümlesini: “Sultan bu kadını almakla zaferi kazanmaktan daha fazla sevinmişti.”235 Baygu’de Sultan Aleaddin’in Erzurum’u aldığı vakit Mugiseddin Tuğrulşah’ın kızını da aldığını ve Uluborlu’da ikamet ettirdiğini zikretmektedir. Nitekim “Uluborlu cami kebirde yer alan kitabedeki elkabının yüksek olduğuna bakılırsa bu kızın Sultan Aleaddin katında iyi bir mevkisi 233 İbn Bibi, s. 402 234 Baygu, s. 57 235 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.528 82 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM olduğu anlaşılmaktadır” dedikten sonra Bu kadının saray erkanından birisiyle de evlendirilmiş olabileceğini zikretmektedir.236 Erzurum Fetihnamesi Sultan daha sonra kale muhafızlarını ve vilayet naiplerini huzuruna kabul edip onlarla konuşarak zaire, cephane, ihtiyat ile kale işlerini yoluna koyduktan sonra bütün itibarlı kişilere, ordu emirlerine, askerlerinin seçkinlerine türlü nimetler, bağışlar ve mülkler vermiştir. Daha sonra ise ülkedeki ve çevredeki meliklere bir fetihname gönderilmesini buyurur. O vakit müşrif-i memleket ve Tuğrayi görevinde bulunan Sahib Şemseddin Muhammed-i İsfahani, Erbil Meliki Muzafferiddin Ali’nin yanında fetihnameyi kaleme alır. İbn Bibi’de zikredilen bu fetihname şu şekildedir: “Andolsun ki, Tevrat’tan sonra Zebur’da da yeryüzüne ancak iyi kullarımın mirasçı olduğunu yazmıştık.”237 “Bize verdiği sözde duran ve bizi bu yere varis kılan Allah’a hamdolsun.”238Yüksek makama sahip, meliklerin büyüğü, dünyanın seçkinlerinin lideri, adaletin gerçek taraftarı, mücahit ve muzaffer kişi, İslam’ın ve Müslümanlar’ın direği, kafirlerin ve müşriklerin katili, Haricilerin ve dinden çıkanların kahredicisi, gazilerin ve mücahidlerin yardımcısı, Tanrının birliğine inanan orduların destekçisi, hilafet makamının kudreti, imamlık postunun önde geleni, meliklerin ve sultanların güneşi olan yüksek makamımız, uzun yıllardan beri büyük işler başarmakta, sevinçli ve müjdeli haberler vermektedir. Size büyük sevinçle selam ve dualarımızı gıyaben duyurmak ve hayırlı vesilelerle topluluk katındaki dileklerimizin yerine geldiğini bildirmek gerekmiştir. Harezmi’nin kahredilmesinden, sefil Erzurumlu ve 236 Bkz. Baygu, s. 48; Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.528-529: “..Sultan bu kadını almakla zaferi kazanmaktan daha fazla sevindi. Fakat kısa bir müddet sonra bu kadın kardeşinin serbest bırakılmasını istemiş, Sultan bu yüzden ona kızmış ona öldürtmüş; üstelik kardeşini de denizde boğdurtmuştu.”; Ayrıca bkz. Ahmed Cevdet Paşa, s.906 237 Kur’an-ı Kerim, 21/105 238 Kur’an-ı Kerim, 39/74 83 kardeşlerinin ele geçirilmesinden sonra hanların, meliklerin, pehlivanların, emirlerin vücutları ikiye ayrıldı. Diğer askerler esir alındı veya öldürüldü. Bazıları cennete, bazıları cehenneme yollandı. Muzaffer askerlerin -Allah onları her zaman muzaffer kılsın-bazılarını korkak serçeler gibi önümüzden kaçan o kaçakların nerde olduğunu bulmak için gönderdik. Onlar sonunda Ahlat’ta onların leşinden vahşi hayvanlara ve kuşlara sofra kurdular. Onların kanından yere ipekli örtü yaptılar. O alçak herif (Sultan Celaleddin Harzemşah) savaş aslanlarıyla savaşırken tilki kurnazlığı göstererek kaçıp kurtuldu. Düşüncesizliği yüzünden birkaç bin insan hayatını kaybetti. “O, zalimlerin ise sadece kaybını artırır.”239 Bizim yüce bayraklarımız –Her iki dünyada da Allah muzaffer kılsın- Pazartesi günü Erzurum’u kendilerine merkez yaptılar. Muzaffer askerlerimiz –Allah onları korusun- orayı daire gibi sardı. Şehir halkı ve askerleri karşı geldiler. Sayılarının ve teçhizatlarının çokluğuna güvenerek saldırımızı önleyeceklerini sandılar. Tıpkı “Kalelerinin kendilerini Allah’tan koruyacağını sanmışlardı”240 ayetinin söz ettiği kimseler gibi. Göz açıp kapayıncaya kadar ileri gelen yiğitlerimiz, isabetli oklarıyla güneş ve şehir çırasına kartal kanadından örtü yaptılar. O divanelerin cüsselerini, o alçakların vücutlarını kale duvarına ve burçlara heykel gibi astılar. Göğün güneşi dizginini batı sahrasına doğru çevirip “Koşup toz perdesi arkasında kaybolduğu zaman”241 şehirliler hezimet yolunu tuttular. Matemli Şam ordusu, sevinçten Saman Yolu (kehkeşan) yıldız takımlarına yükseldiler. Benatü'n na's gibi kongrelere çıkarak, Süreyya yıldızına" el attılar. Şehrin matemcileri (nevhagerân) aman feryatlarını göklere çıkardılar. Eğer şahane merhametimiz, onları himaye kucağına ve inayet gölgesine almamış olsaydı, “Gün doğması yakın değil mi?”242 vaadiyle “Memleketini alt üst ettik.”243 akıbetine 239 Kur’an-ı Kerim, 17/82 240 Kur’an-ı Kerim, 59/2 241 Kur’an-ı Kerim, 38/32 242 Kur’an-ı Kerim, 11/81 243 Kur’an-ı Kerim, 15/74 84 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM uğratır, “Onu toz duman ederiz.”244 tozuyla eş yapardık. Fakat Rabbani lütuflar, Süleyman mucizesi yoluyla semavî mutluluğu, “Onları bize getirin.”245 dendiği gibi bize getirdi. Sancağın hilalinin ışığı (pertev-i mahiçe-i sancak), şehir kalesinin en yüksek yerinde parlayınca Erzurum, “Yeryüzü Rabbinin nuruyla aydınlanır.”246 elbisesiyle şereflendi. 3 Ramazan salı sabahı, “İşte bu, vaktiyle gördüğüm rüyanın çıkışıdır.”247 rüyasının yorumcusu, “Kapılar açılınca248” müjdesini getirdi. Müslümanların ciğer köşesi ve insanlığın gözbebeği muzaffer çetrimiz -Allah daha da muzaffer kılsıniyilik ve bağış gölgesini şehrin üzerine düşürdü. Erzurum'u otuz altı pare kaleyle divanın yönetimine soktu. Devletin ve dinin büyüğü Melik Eşref, Ermen Şahı, Melik Muzaffer Şihabeddin Gazi, “On bir yıldız, güneş ve ayın bana secde ettiklerini gördüm.”249 ayetinde bahsedilen on bir oğluyla yüce alayımıza (mevkib) -Allah yüceliğini ve büyüklüğünü saklasın- katılmak üzere şehre geldiler. Çavuşlar, onlar için “Allah'ın dileğince, güven içinde Mısır'a yerleşin.” sözünü söylediler. Devletimizin dostları, “Ana babasını tahtın üzerine oturttu. Hepsi onun önünde (Allah'a secde edip) eğildiler.”250 kerametinin belirtilerini görünce akıl kulağıyla, “Allah bize bunu vaddetti.”251 sözünü duydular. Harezmî'nin büyüsüne kapılan, başkalarının oyununa gelerek bizim gazabımızı ve düşmanlığımızı çekmiş olan bedbaht ve cahil Erzurumlu, “Rabbim! Beni geri çevir, belki yapmadan bıraktığımı tamamlar, iyi iş işlerim.”252 deyip pişmanlık toprağında sürünüyor. Suçuna karşı “Biz yöneticilerimize ve büyüklerimize itaat etmiştik.” bahanesini ileri sürüp yaptıklarını fesat kimselere yüklüyor. Bazen “Bir kimse daha önce inanmışsa 244 Kur’an-ı Kerim, 25/23 245 Kur’an-ı Kerim, 38/33 246 Kur’an-ı Kerim, 36/39 247 Kur’an-ı Kerim, 12/100 248 Kur’an-ı Kerim, 39/73 249 Kur’an-ı Kerim, 12/99 250 Kur’an-ı Kerim, 12/100 251 Kur’an-ı Kerim, 23/99-100 252 Kur’an-ı Kerim, 33/67 85 veya imanıyla iyilik kazanmışsa, imanı ona fayda vermez.”253 diyor, bazen de “Öncekileri yok etmedik mi? Ardından sonrakileri de onlara katarız.”254 tehdidinin kapısını kapıyordu. Allah'ın izniyle ümidimiz odur ki, bu mübarek seferde yüce makamımızın ve büyük saltanatımızın -Allah büyüklüğünü devam ettirsin- uğuruyla Müslümanları baştan çıkarıp tahrik eden ve garazlarıyla dünya işlerinin bozulması için çaba harcayan fesatların ve münafıkların gücü kuvveti kırılmış ve bu fitne mayası ortadan kaldırılmış olur. Sevinçli ve kederli zamanlarımızda yüksek makamınızınYüksekliği daim olsun- bizimle görüş ve fikir birliği gütmeniz dolayısıyla size bu büyük başarılarımızı haber vermeyi uygun gördük. Bu müjdeden çok zevk ve büyük sevinç duymanızı, her işte birlik beraberlik yolunda sebat göstermenizi istedik. Bu duygularınızı bize göstermekte inşallah çabuk davranırsınız.” Bu yazıyı ilettikleri zaman Sultan, onu dikkatle okuyup inceledi. Ayrıca onun inceliklerini ve gerçeklerini gören kalem ve söz sahiplerinin görüşlerini ve itirazlarını değerlendirdi. Onda kabul edilmez sözlerin varlığını anladı. Gerçekten de haklı olan oydu. Mektuba itirazlardan biri şuydu: Sultan Muhammed Tekiş'in oğlu Sultan Celaleddin Harezmşah, birçok doğu beldelerini ve Arap şehirlerini yönetimi altına almıştı. Yedi yüz bin cihangir yiğit onun emir ve görüşlerine uymuş; savaş zamanında ise birkaç defa Tatar saflarını dağıtmış, bilek ve vücut gücü bakımından Rüstem'in adını zamanın sayfasından silmiş, Hilafet makamından, "Cihan Padişahı” ünvanını almıştı. Erzurum Meliki Rükneddin Cihanşah da büyük Selçuklu ağacından olup, padişahlık nehrinin kıyısında onun gibi gür bir dal çıkmamış, memleket çemeninde onun gibi bir fidan yetişmemiştir. Fakat hazine ve definelerimiz onun yüzünden yok olup gitmiştir. Şam Meliklerine gelince onlar toplu olarak uzak yerden bizim yardımımıza koştular. “Allah'ın inayetiyle onların yardımlarının karşılığını ödedik. O halde bu kişileri küçük düşürüp aşağılayarak 253 Kur’an-ı Kerim, 5/158 254 Kur’an-ı Kerim,77/16-17 86 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM onların kalbini kırmak bize ne fayda ve kâr getirir?” dedi. O sırada daha önceki karışık günlerde garaz sahiplerinin iftirası üzerine bargâhın gözünden düşmüş ve dergâhın kapısından uzaklaştırılmış olan Vezir Mahmud oğlu adıyla tanınmış söz meliklerinin başı Ariz Nizameddin Ahmed-i Erzincanî'nin bu fetih dolayısıyla kaleme aldığı fetihnâmeyi, Emir Kemaleddin Kamyar'a verdi. O da okuduktan sonra Sultan'a arz etti. Sultan bunu beğenerek Tuğra sıfatını Sahib Şemseddin'den alarak ona vermiştir.255 Burada Sultan Aleaddin’in Şemseddim İsfahani’nin bir Tuğrai olarak üslubunu beğenmemesi ayrıca ehemmiyetlidir. Zira her ne kadar düşman safında da yer alsa kendi soydaşı hükümdarlarla ilgili İsfahani’nin kullandığı olumsuz ifadeler onu yerinden etmiştir.256 Yardımlarından dolayı Melikü'l Eşref'e Sultan ülkesinin bitişiğinde bulunan birkaç kaleyi vermiş; Erzurum şehrinin işlerini düzene koyup buraya emir Mübarizeddin Çavlı el-Çaşnigir'i naip olarak bıraktıktan sonra merkezine geri dönmüştür.257 Sultan Aleaddin hiç şüphesiz Erzurum’u almakla iki mühim siyasi netice de elde etmiştir ki bunlardan ilki Trabzon İmparatorluğu’nun her fırsatta Erzurum Selçukilerini Konya Selçukluları aleyhine kışkırtmasının önünü kesmek suretiyle tabiri caiz ise tarihi Bizans entriksının önüne set çekmiştir. İkinci sonuç ise oldukça ehemmiyetli bir kuvvete sahip olan Erzurum’a hakim olmak suretiyle Gürcistan seferleri için de stratejik bir noktayı ele geçirmişti.258 Tüm bu sorunlara ek olarak yaklaşan bir Moğol tehlikesi de sınırda idi. Bu nedenle Sultan Alaeddin Keykubad meşhur kumandanlarından Mübarizüddin Çavlı'yı Erzurum'a subaşı tayin ederek yaklaşmakta olan Moğol tehlikesine karşı şehri tahkim etti ve gerekli tedbirleri aldı. 259 Anonim Tarih-i Ali Selçuk eserinde ise 255 İbn Bibi, s.405-408; ayrıca bkz. Konukçu, s.57 256 Refik Turan, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması (Vezir-Divan), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1995, s.62 257 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.72 258 Baygu, s. 59-51 259 Küçük, s.322 87 Yassı çemen yenilgisinin ardından bir yıl sonra Celaleddin’in oğullarının büyük bir orduyla gelerek Ahlat ve Erzenirrum’da yağma ve katliam yaptıkları bunun üzerine Sultanın bir ordu sevk etmek suretiyle onları yenilgiye uğrattığı zikredilmektedir.260 Moğol Noyanı Çormağan ve Harezmli Devletinin Sonu 1227 yılında, dünya tarihinin gördüğü en büyük fatihlerden biri olan Cengiz Han, geride büyük ülkelerden oluşan devasa bir devlet bırakarak ölmüştür. Öldüğünde hakimiyet sahası Kore’den İran’a ve Hint Okyanusundan Sibirya’nın buz çöllerine kadar uzamaktaydı ki böylesine büyük bir devleti bir daha hiç kimse oluşturamamıştır demektedir Runcıman eserinde261. Nitekim Cengiz Han 1226’da Tang’ut halkı üzerine sefere çıktığı bir vakit Arbuha denen bir mevkide atının yaban atlardan ürkmesi üzerine şaha kalkması sonucu atından düşmüş ve ağır yaralanmış ve bir müddet sonra da ölmüştür.262 Yerine, oğullarından Ögedey263, Moğol birliğini ve gücünü temsil etmek üzere büyük Kaan seçilmiş, Cengiz Hanın mirası da, Moğol geleneklerine uygun olarak oğulları ve torunları arasında paylaşılmıştır.264 Moğollar, başlarına Ögedey'i han seçtikten sonra, 260 Anonim, Tarih-i Ali Selçuk, s.42 261 Steven Runcıman, c.III, s. 212 262 Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, s. 185-190: “… Çinggis-hahan, domuz yılında (1227) Tanrıya (semaya) yükseldi..”; Cüveyni s. 186: “…Bundan sonra Cengiz Han’ın hastalığı ağırlaştı. Hareket edemez durumdayken 624 yılının Ramazan ayının dördüncü (18 Ağustos 1227) günü öldü.”; Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 15 263 Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 14: “Oktay” 264 Koca, s. 39; Barthold, s. 473: “Ögedey daha babasının sağlığında halef tayin edilmiş; bir süre sonra 1229’da (Boğa yılı) görkemli bir merasimle Kurultay’dav Han ilan edilmişti.”; Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, s.190-191: “ Sıçan yılında (1228) Ça’adai ile Batu başlarında olduğu halde sağ cenahın prensleri, Otçigin Noyan, Yegu ve Yesungge başlarında olduğu halde sol cenahın prensleri, Tolui başlarında olduğu halde merkezin prensleri, prensesler, damatlar, Tümen komutanları ve binbaşılar hepsi bir araya gelerek, Keluren (nehrinde) bulunan Kode’u adasında kurultay için toplandılar ve Çinggis-hahan’ın emri gereğince Ogodai-hahan’ı ‘Han’ intihap ettiler. Ça’adai, küçük kardeş, Ogodai-hahan’ı kendisi tahta oturttu..”; Cüveyni, s. 187: “… Tuşi’nin oğulları Hardu, Batu Sibekan Tankut, Berke, Berkecer, Toga-Timur Kıpçak taraflarından; Çağatay Kunas’tan; 88 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Cengiz'in fütuhat planını takibe başladılar. Seçim için kurulan kurultayda üç büyük sefere karar verildi. 30 bin kişilik bir ordu, kabile reislerinden Cormagon idaresinde İran'a, Celaleddin'in üstüne gidecek, çünkü Cengiz çekildikten sonra Celaleddin, Hint'ten İran'a gelerek buranın bir miktar arazisinde hüküm sürmeye başlamıştı. Diğer 30 bin kişilik ordu, Göktay ve Subutay kumandasında -Cengiz'in Coçi'ye fethini emrettiği fakat Coçi'nin giremediği Kıpçak, Bulgar, Saksin illerini fethe gidecek; Ögedey’de beraberinde Tolu ve diğer prenslerle Kin İmparatorluğu'nu fethe gidecekti.265 Çormagan Noyan daha Cengiz Han zamanında etkin bir komutan olarak kaynaklarda yerini almıştır nitekim Ürgenç şehrinin alınması sırasında Anonim Moğollar’ın Gizli tarihi adlı eserde geçen şu hadise bizlere bunu kanıtlaması bakımından mühimdir: “... Tolui evvelâ Çuhçeren şehrinin işini bitirdi ve ondan sonra geri dönerek Çinggis-hahan'la birleşti. Coçi, Ça'adai ve Ogodai üçü birlikte Orunggeçi şehrini aldıktan sonra, bu şehrin ahalisini kendi aralarında taksim etmişler, fakat Çinggis-ha'an'ın hakkını ayırmamışlardı. Yerleşmek için dönüp geldikleri zaman, Çinggishahan onlara çok kızdı ve üç gün huzuruna kabul etmedi. Bunun üzerine Bo'orçu, Muhali ve Şigi-hutuhu üçü birlikte (Çinggis-hahan'a) şunu arzettiler: "Biz, (şimdiye kadar) hiç kimseye tabi olmamış (yenilmemiş) olan müslüman halkının sultanını yenmiş, onun halkını ve şehirlerini almış bulunuyoruz. Taksime uğrayan Orunggeçi şehriyle onu taksim eden komutanlar, hepsi de Çinggis-ha'an'a aittir. Yerden ve gökten aldığımız kuvvetle müslüman halkını bu suretle yendiğimiz Mengü Kaan İmil’den; Ögedey ise Kuyas’tan, amcaları Ötegin, Belgütay Noyan, Elçitay Noyan, Yekü ve Yesüngay Doğu’dan yola çıktılar, ülkenin her yanında bulunan Uluğ Noyan ve onun küçük kardeşi de Kelüren’de toplanmış kurultayda hazır bulundular…” Ögedey’in tahta çıkışı için ayrıca bkz. Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.525-526; Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s.15-16 265 D’Ohsson, s. 165; Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s.16: “…Kaan bu işleri bitirdikten sonra kendisini memleket işlerine verdi. Ve otuz bin atlı ile Cormagon’u Horasan tarafına, Sintay Bahadur’u gene o kadar asker ile Kıfçak, Saksin ve Bulgar taraflarına gönderdi. Bir kısım askerini de Tibet’e sevk etti. Ve kendisi Hata üzerine yürümeğe karar verdi…” 89 için, senin bütün ordun sevinç içindedir. Hanımız neden böyle hiddetleniyor? Çocuklar haksızlıklarını görüyor ve korkuyorlar. Bundan sonraki hareketleri için bu onlara bir ders olsun. Yalnız şuna dikkat etmeli ki, çocukların iradesi zayıflamasın. Onları huzuruna kabul etmen için emir vermek mümkün olur mu? „ dediler. Çinggishahan bu sözler üzerine yumuşayarak Coçi, Ça'adai ve Ogodai'yı huzuruna kabul (etmekle beraber), onları çok tekdir etti…. onları tevbihe derken, Honghai-horçi, Hongtahar-horçi, ve Şor-mahan-horçi adlı üç silâhşor, Çinggis-ha'an'a: "Bu komutanlar, ilk defa ava gönderilen atmaca gibi harp usulünü daha yeni öğrenmekte iken ve savaştan daha yeni geldikleri halde onları niçin öyle azarlıyorsun? Sakın onların korkudan fikirleri zayıflamasın! Doğudan batıya kadar her tarafta düşman halkı mevcuttur. Eğer sen, Tibet köpeği olan bizleri düşman üzerine gönderirsen biz, yer ve gökün inayetiyle düşman halkını yenerek onların altın ve gümüşlerini, ipek ve servetlerini, halkını, şehirlerini alır ve sana sunarız. Hangi halkları? dersen: Meselâ, batıda Bahtat (Bağdat) halkının (hükümdarı) Halibai-soltan (Halife Sultan) var diyorlar, işte ona karşı yürüyebiliriz!„ diye müracaatta bulundular. Çinggis-hahan nihayet durumu anladı, bu sözler üzerine yumuşayarak ve onları tasvip ederek: "Honghai, Hongtahar ve Şormahan'ın hizmetlerine karşılık olarak şunu emrediyorum: Adargin'li Honghai ile Dolunggir'li Hongtahar yanımda kalacaklardır. Oteget'li Şormahan'ı Bahtat halkına, Halibai-soltan'a karşı göndereceğim„ diye emir verdi. ..”266 Bu hadise hiç şüphesiz Cengiz Han’ın ordu protokolü üzerinde bizlere mühim bilgiler vermektedir. Çormagan’ın da bu ordu içerisinde sözü geçer bir kişilik olduğunun ıspatıdır.267 Çormagan, ilk olarak Gürcü Krallığı üzerine yürümüş; Tiflis, Ani ve Kars gibi şehirleri birer birer düşürüp Gürcü Krallığını kendisine bağladı (1229). Çormagan’ın bundan sonraki hedefi Celâleddîn Mengüberti oldu. Çormagan’ın, Celâleddîn Mengüberti’yi 266 Anonim, Moğolların Gizli Tarihi, s. 185-186 267 Bahaeddin Ögel, “Aleaddin Keykubad Çağında Batı İran’da Çormahan Noyan’ın Durumu ve Statüsü”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S.3, 1988, s.14 90 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM kolayca bertaraf edebilmek için tam bu sırada karşısına iyi bir fırsat çıktı. Mengüberti, Yassıçemen savaşında (1230), Eyyûbî meliklerinin kuvvetleriyle destekli Türkiye Selçuklu ordusuna yenilmiş, ordusu tamamen dağılmış; kendisi ise pek az bir kuvvetle kaçıp kurtulmayı başarmıştı. 1230-1231 kışında Celaleddin'in alışılagelmiş ikameti olan Azerbaycan'a varmadan bu ordu Rey'e giden büyük kuzey yolundan Harezm İmparatorluğu'nu ansızın istila etti. Celaleddin'in güçlerini toparlama vakti olmamıştı. Belki her şeyi bekliyordu ama bunu değil. Başarısızlığa uğradığı Erzincan Savaşı'ndan bu yana yalnızca birkaç ay geçmişti. Onun için Moğolların geri dönüşü daha ters bir zamana denk gelemezdi. Gerçi başka bir vakitte gelmiş olsalardı yine de onlarla daha iyi başa çıkamazdı.268 Nitekim Moğollar’ın yaklaştığını öğrendiğinde Halife’ye, Anadolu ve Rumeli Sultanlarına elçiler göndererek kendisinin onlarla Moğollar arasında sedd vazifesi gördüğünü, eğer kendisi ortadan kalkacak olursa onların da Moğollar karşısında tutunamayacağını bildirmiş; ancak kendisine muhalif bu devletlerden hiçbir yardım alamamıştır.269 Bu olumsuz cevap üzerine Sultan paniğe kapıldı ve daha önce babasının yaptığı gibi aynı düşüncesizlik ve acele ile kaçtı; sanki ilk Moğol istilasının tüm ölüleri kalıntıları ve yıkımları olanları hatırlatmak için krallık asaları gibi karşısına dikiliyordu. Hızlı birlikler tarafından takip edilerek Diyarbakır'a kadar giden Celaleddin burada 15 Ağustos 1231’de öldürüldü.270 Celaleddin Harzemşah’ın ölümüyle alakalı çeşitli rivayetler mevcuttur. Bazıları Amed’e (Diyarbakır) vardığında geceyi orada geçirmek isterken oraya gelen bir grup eşkıyanın üzerindeki elbiseyi ve nişanları almak için göğsüne indirdikleri bir hançer darbesiyle öldüğünü söylerken bir rivayete göre de elbisesini yakınlarından birine 268Jean Paul Roux,, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev., Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereket, Kabalcı yay., İstanbul 2001,s. 256. 269 Cüveyni, s. 378; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, II, s.152: “… ‘Ben Tatar ile sizin aranızda İskender seddiyim. Beni alınca siz ona karşı duramayıp, sizin de memleketlerinizi elinizden alıp öldürmesi muhakkaktır’ dedi. Melik Eşref ve Sultan Aleaddin önem vermediler ve yardım etmediler.” 270 Roux, s. 256; Grousset, s. 296. 91 giydirip kendisi de bir sufi elbise giyerek diyar diyar dolaşmaya başlayıp eceliyle öldüğü yönündedir.271 Yine bir başka rivayette Meyyafarikin taraflarına kaçan Celaleddin’in Moğolların takibine uğramamak için dağlara saptığı sıralarda sarp bir geçitte Kürtler tarafından yakalandığı sırada Sultan onlara hüvviyetini bildirerek Meyyafarikin ve El-Cezire hükümdarı Melik el-Muzaffer Gazi’ye bildirdikleri takdirde büyük mükafat alacaklarını söylemiş; Kürtlerin reisi aşiretini toplamak üzere ikametgahından ayrıldığı vakit diğer bir kürt onun kim olduğunu öğrenir öğrenmez Ahlat’ta ölen kardeşinin intikamını almak için onu öldürmüştür. Bundan haberdar olan Muzaffer Gazi ise cesedini Meyyafarikin’e getirip defnettirmiş olmasına karşın kabrini tesbit mümkün olmamıştır.272 Bu hadise ile birlikte Azerbaycan ve İran’da Moğollara karşı koyabilecek bir güç kalmadığı gibi, Türkiye Selçuklularıyla Moğollar arasındaki tampon güç olan Harezmşâhlar Devleti de ortadan kalkarak, Selçuklularla Moğollar sınır komşusu hâline geldiler. Cengiz Han gibi dünya hâkimiyeti politikası güden Ögedey Kaan, babasının Harezmşahlar ülkesinde yarım bırakmış olduğu istilâyı tamamlamak ve merhum Alâeddîn Muhammed’in yerini alan Celâleddîn Mengüberti’yi ortadan kaldırmak üzere istila politikasını faaliyete koyarak Azerbaycan’a ünlü komutan Çormagan’ı görevlendirmiş ve onun komutasında 30 bin kişilik bir kuvvet göndermiştir.273 David Bağeşetsi’nin ifadesiyle Çormağan kendi işini bilen ve savaş tecrübesi olan birisiydi, Han ona tüm ülkeleri yıkmayı ve yok etmeyi emretmiş; o da bu işin zevkini çıkarmış; kuvvetleri 271 Bkz. Cüveyni, s. 384-385 272 Yınanç, “Celaleddin Harzemşah”, s.52; Müverrih Vardan, s, 224: “…Tatarlar süratle yetişerek Sultanı oradan Amit’e kaçmağa mecbur ettiler. Sultan kaçarken bir kılıç darbesi ile öldü; fakat kimin tarafından katledildiği bilinememişti. Bir zanna göre, Tatarlar tarafından, diğer bir zanna göre de beyhude yere tehlikeli dolaşmalardan müteessir olan askerleri tarafından öldürülmüştür””; Spuler, s. 42: “Sığınmaya mecbur olduğu dağlarda haydut bir Kürt tarafından 1231 tarihinde hançerlenerek hayatı, şanına yakışmayan bir ölümle bitti.; Ayrıca bkz. Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.529-530; Eflaki, s. 78: “.. Harezmşah Harput taraflarına kaçtı ve Kürt yiğitlerinin elinde öldü..” 273 Koca, s. 39-40 92 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM hrşeyi yakıp yıkarak tüm milletlerin hakimiyetini yok etmiştir.274 Emrindeki birliklerle 1228 yılı içinde Çormagan, Azerbaycan’daki Erran (Karabağ) ve Mugan otlaklarına yerleşti. Her ne kadar bazı kaynaklarda Moğol komutanı Çormağan için methedici ifadeler kullanılmışsa275 da bu ilerleyiş ile Türkiye Selçukluları ile Moğollar komşu hâline geldikleri gibi Moğol istilâ tehlikesi ve tehdidi de Türkiye Selçuklu Devletinin sınırlarına dayanmış oldu. Çormagan, yeni bir Moğol istilâsı başlatmadan önce Türkiye Selçuklu hükümdarının, Eyyûbî meliklerinin ve Artuklu beylerinin güçlerini dikkatli bir şekilde yoklamak ve test etmek istedi. O, bu husustaki ilk teşebbüsünü 1231 yılında Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgesi üzerine geniş bir akın faaliyetinde bulunmak suretiyle yaptı. Bu tarihte ordusu ile Türkiye sınırlarını aşan Çormagan, Ahlat, Diyarbakır, Malatya, Harput, Silvan gibi bölgenin en büyük ve en zengin şehirlerini birer birer tahrip ve yağma ettikten sonra konaklama merkezi Mugan’a döndü. Bu tecavüz, öyle kolayca sineye çekilebilecek ve görmezlikten gelinebilecek bir olay değildi. Fakat bu açık sınır ihlâli ve düşmanca tavır karşısında bölgedeki Türk devletlerinin hiç birinden ne bir tepki ve ne de karşı bir hareket geldi. Bütün Türk devletleri bu açık tecavüzü sineye çekmek zorunda kaldılar.276 274 Bkz. Oktay, s.319 275 Nitekim 1248 tarihine ait anonim bir hatıra yazısında şu ifadeler yer almaktadır: “Moğolların dindaşları onların kumandası altında toplandılar. Tatarlar Han olarak adlandırdıkları kumandanlarını, kuvvetleri üç bölüme ayırdılar. Birinci bölüm Hindistan istikametine, ikinci bölüm Kuzey çöllerine, üçüncü bölüm ise İran'a ve oradan da bize vardılar. Bunlardan biri, diğer ikisine nazaran daha merhametliydi ki onun ismini Çarmoğan'dı. (Çagrman) etrafındakilere dedi ki: "Yağma ve katliama son verelim, bundan sonra bize tabi olanları öldürmeyelim. Biz bunu yaparsak Allah'ı öfkelendiririz" diyerek Bazı kumandanlar ona itiraz ederek şöyle dediler: "Biz hiç kimseyi sağ bırakmamalıyız". Bundan sonra yattılar bu gece onlardan ikisi mezalim yapmak istedikleri için öldü. Savaşın yenilgi haberini alan Hana haber verdiler. Çarmoğan'ın dediklerine uyulmasını emretti, itaat arzedenlere merhamet edildi ve onlar vergilendirildiler. Çarmoğan başkumandan olarak atandı. Çünkü o Allah'ın isteğiyle hareket ediyordu.” Bkz. Oktay, s.250 276 Koca, s. 40 93 Celaleddin ortadan kaybolduktan sonra Çormagan küçük ordusunu İran-Mezopotamya sınırlarını yağmalamaya göndermişti. Doğu Anadolu'da Moğollar Bitlis ve Erciş halkını katletmişler, Azerbaycan'da ele geçirdikleri Meraga’da her zamanki katliam hareketlerine girişmişlerdir. Önceki örneklerden ders alan Tebrizliler ise Moğollara boyun eğmişler ve Ögedey Kaan'a değerli kumaşlar dokuyarak Çormagan'ı sakinleştirmişlerdir (1233), güneyde ise Diyarbakır ve Erbil ülkesi feci şekilde yakılıp yağmalanmıştır. Kafkasya tarafından Moğollar Gence’yi tahrip etmişler, Gürcistan’ı istila etmişler ve kraliçe Rosudan'ı Tiflis’ten Kutais'e kaçmaya zorlamışlardı. Tiflis bölgesi Moğol himayesine geçmiş, Gürcü derebeyleri muharebelerde Moğollara yardımcı kuvvet vermek zorunda kalmışlardı. 1239’da Çormagan Doğu Anadolu'da Gürcü başkumandanı İvane'nin ailesine ait olan Kars ve Ani'yi alarak yağmalamışlardır.277 Kura ve Aras yukarı su yoluna yerleşen Çormagan Kuzy İran ve Azerbaycan’ı Moğol devletine ilhak etmek suretiyle Hazar denizi yakınlarındaki Mugan’da kurduğu karargahtan idare etmek suretiyle278 10 yıl boyunca Cengiz ordusunun başında kaldı (1231- 1241). Çormagan bu süre zarfında İsfahan'a Diyarbakır ve Erbil'e ve hatta Bağdat'a kadar gitmiş; 1239’da Ani şehrini almış Ermenistan'a doğru akınlar yapıp Bitlis ve Ardıçlı bölgelerine seferler düzenlemiştir.279 Gürcü ve Ermeni ülkelerinde görülen savaşa ait olaylara rağmen Çormagan'ın akrabaları arasında Nasturiler de olduğunda Hıristiyanlığa karşı prensip olarak bir düşmanlığı görülmemiştir. Nitekim Ögedey de onun hakimiyeti sırasında Azerbaycan'a onun 277 Grousset, s. 297-298; Çormağan’ın Gürcistan seferi için ayrıca bkz. Spuler, s. 45- 46; Samuel Anetsi’nin Tarihinin Anonim Zeylinde’de şu ifadeler geçmektedir: “684 (1235) yılında Cengiz Han’ın emriyle Tatarlar Çarmoğan Noyan önderliğinde göründüler. Onlar çok sayıda ülkeyi Ermenistan’ı, Gürcistan’ı, Agvaniya (Albaniya)’yı yıktılar ve ahaliyi tutsak ettiler.” Bkz. Oktay s.290 278 Runcıman, c.III, s. 215 279 Roux, s.257 94 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM yanına Hristiyan işleri ile meşgul olması için Rabban-Ata denilen Süryani Hristiyanı Simeon'u yollamış; o da özellikle Ermeni topluluklarını himaye etmiştir.280 İran'da Ögedey'in ordularına dinlenebilecek hiçbir güç kalmamıştı, zira ordular ağır bir yıkıma uğramış tüm kaynaklardan yoksun bırakılmış bir halde ve dehşet içinde her biri bir ülkeye dağılmıştı. Meraga düşmüş, Tebriz teslim olmuş ve tüm kuzey bir hamlede alınmıştı. Oysa Moğollar fazla kalabalık değildi ve yavaş ilerliyorlardı; bazı şehirler umutsuzluğun verdiği enerji ile direniyor kimileri ise belki saldırıya bile uğramıyordu. İran artık korkudan titremiyor kelimenin tam anlamıyla felç oluyordu. Moğollar için sefer artık savaştan ziyade bir eğlenceye benziyordu. Zira onlar Müslümanlar üzerine giderken İslamiyet'in temel koşulu olan "la ilahe illallah" cümlesini değiştirerek "ala lahi" diye bağırarak Müslümanlarla alay ediyorlardı. Müslümanlar ise artık ölümün karşısına sanki daha korkunç bir yazgıdan kurtulmanın tek çaresi imiş gibi ya da ölümü ölüm korkusuna yeğledikleri için çıkıyorlardı.281 İbnü’l Esir’de geçen şu hadise Moğolların toplumlar ve bireyler üstünde meydana getirdikleri korkuya en güzel örneklerden biridir: “…Cenab-ı Allah’ın bu Moğolların etkisiyle insanların kalbine soktuğu büyük korku herkesi perişan etmişti. Öyle anlatılıyordu ki Moğollardan bir tek asker bir köye veya bir derbende girse orada kalabalık bir insan grubu olmasına rağmen tek başına üzerlerine saldırır, bunları tek tek öldürüp durduğu halde hiç kimse elini kaldırıp da bu Moğol atlısına vurmaya cesaret edemezdi. Bu konuda anlatılanlar büyük felaketlerdi. Bana birisi şöyle nakletti: Moğollardan birisi adamın birini yakalamış, fakat bu Moğol askerinin yanında adamı öldürecek bir şey olmadığı için adama : ‘Başını şuraya koy ve sakın hareket etme’ demiş; adam da hiç yerinden hareket 280 Grousset, s. 298 281 Roux, s. 256-257 95 etmeksizin başını yere koyup beklemiş. Moğol askeri de gidip bir yerden kılıç bulup getirerek adamı öldürmüş.”282 Çormagan, 1232 yılında sınır ihlâlini ve Anadolu’ya olan akın faaliyetini bir kere daha tekrarladı. Amacı, yakın bir zamanda istilâ etmeyi düşündüğü ülkenin (Anadolu) askerî gücünü, yollarını, kalelerini, geçitlerini ve müstahkem yerlerini, tabiat ve iklim şartlarını yakından tanımak ve öğrenmekti. Çormagan, bu defa ordusuyla Erzurum tarafından sınırları delip Anadolu’ya girdi; yerleşim yerlerine dokunmadan süratli bir şekilde Sivas’a kadar ilerledi. Türkiye Selçuklu Devletini bir kere daha yoklayıp tehdit ettikten sonra aynı süratle geri döndü. Çormagan’un bu faaliyeti, Türkiye Selçuklu hükümdarı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ı son derece endişelendirdi. Keykubâd’a göre, bu basit ve amaçsız bir sınır ihlâli değildi. Aksine yakında başlaması kuvvetle muhtemel olan Moğol istilâsının bir ön hazırlığı ve provası idi.283 Bu çapulcu hareket sırasında Moğol süvarilerinin Erzurum’a geldiklerine dair bir kayıt yoksa da Erzurum civarından geçmek suretiyle Sivas’a kadar ulaştıkları bilinmektedir.284 Bunun için Alâeddîn Keykubâd, derhal seçme birliklerden oluşan bir ordu hazırlattı ve bu orduyu da Beylerbeyi Kemâleddîn Kâmyar komutasında bölgeye gönderdi. Kemâleddîn Kâmyar, Sivas’tan Erzurum’a kadar bütün bölgeyi taradıysa da Çormagan’ı yakalayamadı. Zira bu tecavüzden sonra Moğol ordusu, çoktan Anadolu’yu terk ederek, Azerbaycan’a dönmüş bulunuyordu. Bundan sonra Beylerbeyi Kâmyar, geri dönmedi; Sultan Keykubâd’ın emriyle Gürcü Krallığı üzerine yürüdü. Gürcü ordusunun arka arkaya yenilmesi üzerine Gürcü kraliçesi Rosudan, Sultan Keykubâd’dan barış istedi. Sultan Keykubâd, Türkiye Selçuklularını metbu devlet olarak tanımak şartıyla kraliçenin barış isteğini kabul etti.285 282 İbnü’l Esir, c. X, s. 354 283 Koca, s.41 284 Baygu, s. 60 285 Koca, s.41 96 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Moğollar (1230/1231) yılında İran’a, Azerbaycan’a karargâh kurduktan sonra başta Abbasi Halifeliği olmak üzere, Eyyûbî, Artuklu ve Gürcü toprakları üzerine her yıl birçok kez yağma ve talan seferleri düzenlemişlerdir.286 Nitekim 629 yılında (1231/1232) Sultan'a Moğolların Sivas'ın etrafına akınlar yaptıkları haberi gelmiş olmasına karşın yanındaki askerlerin azlığı hiç şüphesiz Sultan’ı etkilemiştir. Çormagan Noyan emir ve komutasında Moğol ordusundan bir grup İsfahani Kervansarayı adı ile bilinen ve o zaman da Kemaleddin Ahmed b. Rahat ribatı adıyla tanınan Sivas nahiyesinde bulunan bir kervansaraya saldırmış; çok sayıda insan ve hayvan öldürüp, esirler aldıktan sonra ortalığı yıkıp yağmalamışlardı. Bu haber sultana ulaştırıldığında Sultan endişe etmiş ve Kemaleddin Kamyar’a sarayın özel askerlerinden dergahın kölelerinden ve saltanat muhafız görevlilerinden meydana gelen hazır orduyla tam teçhizatlı olarak yola çıkmasını, kifayeti, dirayeti, komutanlığı ve işbirliği ile bu yangını söndürüp bu karışıklığı durdurmasını buyurmuş; Emir Kemaleddin Kamyar ise bu buyruk üzerine hemen askeriyle yola koyulmuştur. O Sivas’a vardığında Moğol öncü kuvvetlerinin geri döndüklerini görmesine rağmen ihtiyatlı davranmak suretiyle tuzak ve pusuları araştırmak için keşifler yaparak Erzurum’a kadar gelmiş burada Çaşnigir Mübarizeddin Çavlı ile mesele hakkında görüş alışverişinde bulunmuştur. Çavlı “Moğol ordusu geri döndüğüne göre onların peşinden giderek fitne tozunu uyandırmak gerekmez” nasihatını dinleyerek Moğolları takipten vazgeçmiştir. Buna rağmen ihtiyati tedbiri elden bırakmayan Kemaleddin çevreye haberciler göndermiş; onlar geri döndüklerinde Moğollar’ın sayısını az olduğunu yağmalarda bulunup esirler aldıktan sonra geri döndükleri haberini getirdikten birkaç gün sonra kalelerin muhafızlarının habercileri Moğol askerlerinin Tunus derbendini geçip Mugan’a 286 Mustafa Akkuş- Büşra Bağcı, “Hülâgü Han Döneminde Anadolu’da Görev Yapan Moğol Komutanları”, USAD, Güz 2018; (9), s. 155 97 vardıklarını bildirmişlerdir. Moğolların Sivas’a saldırma nedeni olarak da Gürcü Kraliçesi Rosudan zikredilmektedir.287 Emir Kemaleddin Erzurum’da kaldığı müddet zarfında işleri düzene koymanın yollarını araştırmış; bu arada bölge askerleri de ona katılmış ve o vakit Erzurum’da büyük bir kalabalık ve sayılamayacak kadar çok bir topluluk vücuda gelmişti. Sonunda şuna karar verdiler: “Moğol ordusu giderken askerimizin azlığı dolayısıyla ilk anda hücuma geçemedik. Askerlerin toplandığı şu anda neye karar versek onu gerçekleştiririz. Herhangi bir iş yapmadan imparatorluk bargahına yakışan bir hediye ile geri dönüp kulluk görevini yerine getirmezsek yakışık almaz.” Ayrıca Moğol ordusunun ülkeye saldırısının sebebinin Abhaz Melikesi Rosudan’ın tahriki ve kışkırtmasıyla yapıldığını da öğrenmişlerdi. “Bu bahane bizim için yeterlidir” demek suretiyle Gürcü ülkesine sefere çıkmaya karar verirler.288 Kemaleddin Kamyar topladığı askerlerle Erzurum’dan Gürcü ülkesinde yürümüş Allah'ın yardımıyla 2 ay kadar bir müddet içinde Gürcü kalelerinden 40 kaleyi ve Hah ve Nahah şehirlerini almıştır.289 Gürcü kraliçesi Rosudan bu gelişmeler üzerine barış talebinde bulunmuş ve sultana itaatini arzetmek suretiyle kızını Sultanın oğlu Erzincan meliki Gıyaseddin Keyhüsrev ile evlendirmek istemiş; Sultanda bu talepleri kabul etmiştir.290 Gıyaseddin Keyhüsrev’in Gürcü Hatun ile evliliği hadisesi İbn Bibi’de şöyle zikredilmektedir: “…Eğer Hazreti Sultan, sizin yaptıklarınızı öğrenirse, engin padişahlık merhametine rağmen suratı asılır. Bu işin aslını öğrenmenin peşine düşer. Bizim Melikû'l - Ümera'nın merhametinden beklediğimiz odur ki kalan beldelerimizi yakıp yıkmaktan, yağma ve talan etmekten kaçınması; barış talebimizi saltanat dergâhının 287 İbn Bibbi, s.410-411; Ayrıca bkz. Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s. 72 288 İbn Bibi, s.411 289 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.73; Teferruat için ayrıca bkz. İbn Bibi, s.411-413 290 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.73; Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, s.78-79 98 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM huzuruna arz etmesi; sultan bize iyilik yapmak istiyorsa, bunu evlilik akrabalığı kurarak göstermesidir. Bizim, aklımızdan geçen, Selçuk sulbünden ve David soyundan gelen291 iffetli ve namuslu kızımızı, ülke komşuluğu ve memleket yakınlığı dolayısıyla Melik Gıyaseddin Keyhüsrev'in evlilik haremine ve birleşme odasına sokmaktır.” Büyük bir sağduyu ve engin bir ileri görüş sahibi olan Melikû'l-Ümera Kemaleddin, onun isteğini kabul etti. Vilayetin çevresine ve Gürcü beldelerine çekirge gibi dağılmış olan askerlerini geri çağırdı. Sağlam surları ve mamur binaları olan kırk parça kalenin; Hah, Nahah gibi iki büyük mamur vilayetin fethedildiği; oralarda oturanların çoluk çocuklarına, mal ve mülklerine el konulduğu; askerin sınırsız mala ve eşyaya kavuştuğu haberini Sultan'a arz etti. Moğol öncülerinin arkasından seçkin askerlerini gönderdiği günden beri zevke, eğlenceye ve işrete iltifat etmeyen ve her zaman onları merak eden Sultan, iyi haberleri habercilerin ağzından duyup mektupları okuyunca rahatladı ve sevinçten uçmaya başladı. Emri üzerine derhal her yana müjde verdiler. Ülkenin her yanına fetihnâme'ler yazdılar. Ondan sonra da devlet emirlerini ve meclis arkadaşlarım çağırdılar. Mükemmel bir meclis düzenlediler. Sultan, emirlere nefis hil'atler ve kıymetli hediyeler verdi, bağışlarından Rum'un büyük küçük hiçbir yaratığını mahrum bırakmadı. Habercinin (kâsıd) cebini ve torbasını inci torbası ve maden içi gibi mücevher ve altınla doldurdu. Özel olarak Emir Kemaleddin'e, genel olarak da ordu emirlerinin her birine mektup yazdı. Şerefli tuğrasıyla (tevki-i eşref) süslediği mektubunda teşekküre değer çalışmalarından ve üstün hizmetlerinden dolayı onları kutladı. Ayrıca askerlerin memleketlerine dönmelerine izin verilmesini, Melike ile evlilik akrabalığı kurmayı memnuniyetle kabul ettiğini, bundan sonra ordunun Abhaz ülkesine saldırmasına 291 Kraliçe Erzurum'da hüküm süren Selçuklu Tuğrulşah'ın yakışıklı, boylu, cesur ve enerjik oğlu İle evlenmiş, bu sebeple bunlardan doğan prenses hem Selçuk hem de David (Gürcü kralı) soyundan gelmiş bulunuyordu. (Osmanlılar Zamanında Türkiye, s, 376) 99 izin verilmemesini, emirlerin oradaki görevlilerini tamamladıktan sonra gelip bargahın kullarına katılmalarını bildirdi.”292 Rusudan’ın kızı Tamar’ın yanında Giorgi Laşa’nın oğlu David de Anadolu Selçuklu başkentine doğru gitmiştir. 1238 senesinde Türk tarihinde “Gürcü Hatun” ismiyle nam salmış Tamara ile II. Gıyaseddin Keyhüsrev evlenmişlerdir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev bu evlilik sırasında prensesin Hristiyan olarak kalmasına asla karışmayacağını vadetmişti. Gürcü prenses Tamar da düğün merasimine Hristiyan din adamları ve kilise görevlileri eşliğinde gelmişti. 293 Cengiz Han’ın ölümünden (1227) sonra yerine geçen Ögedey döneminde (1229-1241) Moğol istilasının ikinci devresi başlamış ve Cengiz’in meşhur kumandanlarından Curmagon Noyan, İran’ın fethine memur edilmişti. Curmagon, İran, Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ı itaat altına almayı başardı. Türkiye Selçuklu Devletinin doğu hudutlarına akınlar düzenleyerek Eyyûbî ve Artuklu meliklerinin idaresinde bulunan Ahlat, Bitlis, Âmid, Meyyafarikin, Mardin ve Harput civarını yağmaladı. Hatta bir Moğol keşif birliği (karavul), hiç beklenmedik bir anda süratle Türkiye Selçuklu topraklarına girdi ve Sivas’a kadar ilerleyip buradaki bir kervansarayı tahrip ettikten sonra hemen geri döndü (1232).294 Keşif mahiyetindeki bu ilk akın, Moğol tehlikesinin Türkiye Selçuklu Devletine ne kadar yakın olduğunun göstergesiydi. Ancak Moğollar, kendilerini uzun süre uğraştıran Celaleddin Harezmşah’ı Yassıçemen’de (1230) kolayca mağlup eden ve bu suretle büyük bir askerî güce sahip olduğunu gösteren Alaeddin Keykubad’ın ülkesine ciddi bir taarruzu göze alamıyorlardı. Üstelik o, akıllı bir siyasetle bir yandan Moğollara karşı gerekli askerî tedbirleri alırken, diğer yandan da onlarla iyi ilişkiler kurmanın yollarını bulmuş, Moğol tehlikesini 292 İbn Bibi, s. 414-415 293 Büyükçınar, s.275 294 Erkan Göksu, “Erzurumun Sonbaharı”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/8 Fall 2009, s.1287 100 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ülkesinden uzak tutma adına Ögedey’in tabiiyet teklifini bile kabul etmişti.295 Anadolu’yu istilâ etmek için artık Moğol valisi ve komutanı Çormagan bakımından her şey tamamdı. O, bu hususta büyük Moğol hükümdarı Ögedey Kaan’ın emrini beklemekteydi. Ögedey Kaan ise, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın bütün saltanatı boyunca (1220-1237) Anadolu’nun istilâsı için ne bir emir verdi ve ne de kendisi harekete geçti. Aksine, Alâeddîn Keykubâd’ın iç ve dış politikadaki başarılarını göz önüne alarak, 1237 yılına kadar Selçuklu Sultanına karşı daima saygılı davrandı ve Anadolu’nun istilâsını da hiç zaman gündeme getirmedi.296 Fakat bu durumun böyle sürüp gitmesi beklenemezdi. Zira dünya hükümdarı olma iddiasında olan bir liderin kendisi ile eşit ve aynı haklara sahip başka bir liderin varlığına uzun süre tahammül etmesi mümkün gözükmüyordu. Nitekim öyle de oldu: Ögedey Kaan, elçisini Anadolu’ya göndererek, Sultan Keykubâd’ın kendisine “il olmasını”, vassal (tâbi) olmasını istedi.297 Bu amaçla Elçi olarak Aleaddin Keykubat’a Todun ve Urumtay adlarındaki iki Moğol nökeri eşliğinde Emir Şemseddin Ömer-i Kazvini gönderilmiştir. İbn Bibi bu hadiseyi ve elçinin mektubunu şöyle nakletmektedir: “Adil padişah Sultan Alaaddin Keykubad bilsin ki iyi yönetimin ve halka iyi davranman, geleni gideni hoşnut etmen konusundaki iyi şöhretini bize bildirdiler. Ben o habere çok sevindim. Onun için sana süyürgamişi buyurdum. Senin her zaman ülkende huzur ve rahat içinde olmanı istedim. Yüce Tanrı bizi büyük kılmış ve aziz yapmıştır. Yeryüzünü bizim soyumuza vermiştir. Sen İyi 295 Göksu, s.1288 296 Psikopos Stepanos Vakayinamesinde 688 (1237) yılında Moğollar’ın Erzurum şehrini ele geçirip yağmaladığını kaydetmektedir. Bkz. Oktay, s. 233 297 Koca, s.41; Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s. 18: “(608 H.)’de Rum Padişahı Alaeddin Keykubat -I- Kaan’a elçi göndererek itaatini bildirdi. Kaan elçiye şöyle söyledi: ‘Alaeddin’in akıllı ve uzağı görücü bir adam olduğunu duymaktayız. Eğer kendisi buraya gelecek olursa bizden kabul ve ağırlanmak görür ve kendisine ehtaclık (rikapdar) veririz ve ayni zamanda elindeki şehirleri de elinde ve kendisinde kalır.’ Buradan dönen elçinin ağzından Kaan’ın bu söylemiş olduğu sözleri işitenlerin hepsi şaşırarak Kaan’ın yüksekliğinin derecesini anladılar.” 101 yolda İlerliyorsun. Onun İçin durumumuzu sana bildirmek ve seni bize bağlanmaya ve itaate çağırmak vacip oldu. Bizim halimizi bildirdiğimiz kimseler bize [455] bağlanmazlar, asilik yolunu tutarlarsa, ordumuz onların ülkesine girerek köklerini kazır. Kadınlarını çocuklarını esir alır. Mallarını mülklerini yağmalayıp harap eder. O zaman bize söyleyeceği bir şey olmaz. "Bu yazı Biçin (Maymun) yılında 633/1236'a yazılmıştır. [Elçi Emir Şemseddin Ömer-i Kazvini anlatmaya devam ediyor]:Ordu sarayı makamından ayrılıp yollar aşıp ülkeler geçerek Rum diyarına vardım. Kayseri'ye vardığım zaman Sultan, Alanya'da idi. Biz oraya varmadan önce Çaşnigir Mübarizeddin Çavlı durumu Sultan'a arz etmişti. Sultan'ın tembihi üzerine ora işlerini çekip çevirmek, mühimmat ve levazımı tedarik etmek için görevlendirdiği emirler bize ve adamlarımıza (nöker) büyük ilgi gösterdiler. Her gün gezintiden (seyran) sonra ve divana oturmadan önce bizi görmeye geliyorlar, gönlümüzü hoş etmek için gayret gösteriyorlar ve peş peşe kıymetli hediyeler sunuyorlardı. Baharın yüzü görünüp, bülbüller gül bahçelerinde ötmeye, menekşeler dağların eteğinde açmaya başlayınca Sultan, Alanya'dan Kayseri'ye geldi. Bizi yanına çağırarak büyük bir saygı gösterdi. Kendisine sunduğum yarlıg'ı öptükten sonra ayağa kalktı ve onu bizzat okudu. Tahttan inince yalnız olarak odasma çekildi. Beni, adamlarımdan (nöker) ayrı olarak yanına çağırdı. Mübarek dilinden kulağıma gelen ilk sözü şuydu: "Allah'a şükürler olsun ki', o seçkin kulu olan senin gibi bir Müslüman bize elçi olarak gönderdi. Allah'ın aziz kıldığı kimse olan sen, bizi aziz kıldın.” dedikten sonra "Sana soracağım şeye dindarlık icabı, yalansız, dolansız ve açık olarak cevap ver ve hiçbir şeyi benden saklama.” deyince "Bildiğim her şeyi İslam padişahının huzurunda ilan ederim.” dedim. "Onunla dost olursam ülkeme göz diker mi?” şeklinde sorduğu soruya "Allah korusun! Onun o kadar ülkesi var ki, her yıl huzuruna oralardan elçiler gelir. Elbiseler hazinelerinde çürüyor. Atları sürülerde ve ahırlarda yaşlanıyor. O kadar altını var ki, yer altında telef oluyor. Yalnız buna rağmen uzaktan da olsa 102 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ona bir hediye götürmek, ona karşı içi dışı bir tutmak gerekir.” dedim. Bu sözlerim Sultan'ın hoşuna gitti. Onunla dost olmayı (ili) kabul etti. Fermanı üzerine hediyeler, armağanlar ve Rum'a özel şeyler hazırladılar. Fakat ansızın o, 3 Şevval 634 (l Haziran, 1237) tarihinde Hakkın rahmetine kavuştu. Yerine saltanat tahtına oturan oğlu Gıyaseddin Keyhüsrev, emirlerinden bazılarını bana ve adamlarıma göndererek, "Babam sana 'birader' diye hitap ederdi. Ben, 'baba' diyeceğim. Ben de babam kutlu sultanın yaptığı gibi sana bağlılık ve kulluk yolunu tutacağım.” haberini ulaştırmamı isteyerek, Sultan Alaaddin'in hazırlattığı peşkeşleri Her-i Mısır-i Malatyavi'nin oğlu adıyla tanınmış olan Fahreddin'le birlikte yola çıkardı. Horasan vilayetine varınca gelişimizi öğrenen Mülhidler, kalabalık bir grupla yolumuzu kestiler ve bizi Girdkuh'a götürdüler. Üç ay on gün süreyle oranın kalesinde hapis kaldık. Durumumuz Moğol sarayına bildirilince Cormagon Noyan'ı o işe görevlendirdiler. O da bizi onların elinden kurtardı. Kaan'ın huzuruna 'varınca Sultan Alaaddin -Allah delilini aydınlatsıntarafından iyi karşılandığımızı, onun dostluğu kabul ettiğini ve kendisine hediyeler gönderdiğini söyledikten sonra vefatını da haber verdim. O zaman üç defa, "Kıran, kıran, kıran!” (Yazık, yazık, yazık) dedi. Sultan Alaaddin'in bağlılık dileği hoşuna gitti. Ondan sonra tekrar Rum tarafına gitmem ve baskak298 olmam hükmolundu.”299 Ögedey Kağan bu teklif ile Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın tepkisini ölçmek ve tavrını öğrenmek istemiştir. Reddedilmesi hâlinde Ögedey Kaan’ın tepkisi, hiç kuşkusuz Anadolu’nun istilâsı 298 “Her mıntıka veya şehirde o mıntıkanın şer'i işleri müstasna olarak cliğer bütün muamelatı Cengiz Han yasası gereğince tetkik ve kontrol etmek üzere "baskak” veya "başkak” ismiyle bir memur bulunurdu.” İbn Bibi, dn.869 299 İbn Bibi, s.439-440; Baygu, s. 61: “Cengiz’in oğlu Oktay Kan, Sivas önlerinde mağlub olup da Sultan Aleaddin’le kendisinden habersiz sulh akdetmiş olan umumi kumandan Baycu Nuvin’e darıldı. Bu yüzden Oktay sarayının büyük memurlarından Sarubıyıh Çavdar diğer adı olan Şemseddin Ömer Kazvini’yi Kayseriye’de Sultan Aleaddin’in fevkalade sefaret olarak gönderdi; Sultan Aleaddin’e Moğol Hanı’na itaat ve daha doğrusu himayesi altına girmesini söyledi...” 103 şeklinde olacaktı. Keykubâd bu durumu anlamıştı. Ona göre, bu sırada Moğol istilâsını durdurabilecek tek güç barış idi. Dolayısıyla onun, Moğol istilâ arzusunu tahrik etmemesi gerekiyordu. Sultan Alâeddîn Keykubâd, Moğol istilâsını Anadolu’dan uzak tutabilmek için barışsever bir siyasetle Moğol hükümdarını bir süre oyalamak istedi. Bunun için o, Ögedey Kaan ile şartları ağır olmayan bir vassallık (il olma) antlaşması imzalayarak, bir bakıma barışı satın almak zorunda kaldı.300 Aleaddin Keykubat hiç şüphesiz dirayetli, merhametli bir hükümdar olduğu kadar aynı zaman da tedbirli idi de. Moğol tehlikesini önceden gören I. Alâeddin Keykubad Ahlat’tan Tiflis’e kadar uzanan hat üzerinde savunma tedbirleri almaya çalışmıştır. Konya başta olmak üzere Sivas, Kayseri, Erzurum, Amasya, Malatya ve Erzincan gibi önemli şehirlerin kale ve surlarını da tamir ve tahkim ettirmiştir. Sinaneddin Kaymaz’ın girişimleri neticesinde bölgede başı boş şekilde yaşayan Harizmli Kayır Han, Bereke Han, Yılan Boğa, Can Birdi, Saru Han, Küçlü Han gibi beyleri de hizmetine almıştır.301 Bunun yanı sıra Moğol Hükümdarı Ögedey ile bir vassallık anlaşması dahi yapmıştı. Ancak Alâeddin Keykubad’ın 1237 yılındaki ölümünden sonraki süreçte yaşanan olaylarla Moğolların Anadolu’yu ele geçirme düşüncesi arasında yakın ilişki bulunmaktadır. Öncelikle iyi ve dirâyetli bir devlet adamı olan Alâeddin Keykubad ileri görüşlü politikası ile Moğollar ile uzlaşmış, onları Anadolu’dan uzak tutmayı başarmasına karşın vefatının akabinde yerine geçen II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in babasının niteliklerine sahip olmayışı durumu Selçukluların aleyhine çevirdi. Moğolların tarafında da bazı gelişmeler yaşandı.302 Sultan Aleaddin 630 (1232-1233) yılında Kaan’a elçi göndererek itaatini arz etmiş, 303 böylelikle de doğu sınırını Moğollara 300 Koca, s.42 301 Akkuş- Bağcı, s. 155-156 302 Özen, s.260 303 Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, II, s. 152 104 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM karşı güvenceye almıştı. Bar Habreaus’da 1232 yılı hadiselerini anlatırken Sultan Aleaddin’in kuvvet itibariyle Moğollarla denk olmadığını görerek onlara vergi vermeye karar verdiğini ve onlarla dost olduğunu söyledikten sonra Tatarlardan yana endişesi kalmayınca Ahlat’ı Eşref’ten alıp akabinde Surmari (Surp Mari/Sürmeli) şehrini de ele geçirdiğini yazmaktadır. 304 Sultan Alaaddin’in daha sonra Kemalettin Kamyar’a haber göndererek askerleriyle gidip Ermeniyye’yi zaptetmesini emretmiş; O da bunun üzerine Ermeniye seferine çıkmıştı. Nitekim burası Moğolların hücumları ve Harezm bakiyelerinin baskınları ile harap olmuştu. Ahlat halkı Kemalettin’i sevinçle karşıladılar. Daha sonra Emir Kemalettin Sultan’a haber gönderip bölgenin bu harap durumunu bildirmiştir. Sultan bölgenin tahririni yapmaları ve tamirinde Emir Kemaleddin’e yardımcı olmaları için Sahib (Vezir)’i iki emirle göndermiştir. Akabinde Sultan, Ermeniye’yi Emir Sinaneddin Kaymaz’a ikta olarak vermişti. Zira Kemalettin Kamyar Sultan'ın yanında Melikü’l- ümera (Beylerbeyi) olduğu için onun tekrar yanına dönmesini emretmiştir.305 Nitekim Sultan Kemaleddin’e hitaben yazdığı mektupta şöyle buyurmaktaydı: “Sahib, Müstevfi ve Pervane oraya varınca Emir Kemaleddin kalelerin ihtiyat tedbirlerini alıp onarım işlerini tamamladıktan sonra Erzurum’a gitsin ve buyurulacak şeyleri buyurması için hükümlerimizi beklesin.” Melikü’l-Ümera işlerini hallettikten sonra Erzurum’a gelmiş; burada Sultan’dan kendisini çağıran ve askerlere memleketlerine dönmeleri için izin verilmesini buyuran ferman gelmişti. Bunun üzerine Melikü’l Ümera buyruğu yerine getirdikten sonra sultanın yanına varmak için yola koyulur.306 Sultan, Emir Sinaneddin'e ise bu bölgede karışıklık çıkaran Harezmlileri kendi tarafına çekmesini emretti.307 Sinaneddin 304 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 532. 305 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.73; İbn Bibi, s. 415-416 306 İbn Bibi, s. 417 307 Emir Sinaneddin, Vezir Ziyaeddin Karaarslan’ın talimatı üzerine Tatvan’da konaklamış olan Kayır Han ve maiyetinin yanına gitmiştir. Bkz. R. Turan, s.137 105 Kaymaz aralarında dostluk olan Harezmli Kayırhan ile görüşmüş; Kayır Han’ı Sultan'ın itaatine girmeye çağırmış iki Emir vefa üzerine kalacaklarına ve birbirlerine gadretmeyeceklerine yemin etmişlerdir. Emir Kaymaz bunun üzerine Ahlat'a dönmüş ve durumu Sahib’e (Vezir) haber vermiş, sahip bu duruma çok sevinmiş ve Erzen er-Rum şehrini Kayır Han’a ikta etmiştir.308 Doğrudan doğruya Sultan’ın maiyetine giren Harezm beyleri kumandasında 12.000 asker vardı. Bununla beraber Erzurum ve Erzincan'da da dağılmış Harezm askerleri bulunuyordu. Vezir ve diğer devlet erkânı Harezmlilerle birlikte Erzurum yolunda diğer askerleri de davet edip devlet hizmetine almışlardı.309 Ancak Kayırhan bütün Harezmliler ile beraber Erzurum'a gitmek üzere yola çıkar ancak Moğollar yolda onlara baskın yapar ve onlardan pek çok kişiyi öldürürler ve yanlarında bulunan mal ve eşyaların hepsini yağmalarlar. Nitekim Harezmliler Ahlat’tan ayrılıp Erzurum tarafına geldiklerinde Tuğtab mahsuresine vardıkları vakit önlerine oldukça güzel bir yer çıkmış onlarda oranın güzelliğine kapılarak atlarından inip silahları ve atları başıboş bıraktıkları bir anda Moğol askerlerinin ani saldırısına uğrayarak çok sayıda kayıp vermişlerdir. Bu saldırıdan kurtulabilen Harezmlilerin geride kalanları ise dağların tepelerine ve vadilere dağılmışlardır. Moğollar akabinde Ahlat tarafına yönelmişler ancak şehrin savunmaya hazır olduğunu gördüklerinde buradan ayrılmışlardır. Nitekim bu sırada yaşlı bir kadını (ki bu kadın Kır/Kayır Hanın validesidir) bulan askerler onu Sahib’in (vezir) huzuruna getirdiklerinde kadın Moğolların saldırısına nasıl uğradıklarını anlatmış bunun üzerine aralarında şöyle bir diyalog geçmiştir ki bizce insanların içerisine Moğol korkusunu nasıl yerleştiği hususunda burada zikretmeye değerdir: “…Bunun üzerine Sahib, “Harezmli dört bin erin yedi yüz Tatar süvarisi karşısında düştüğü bu durum ayıplı ve utanç verici bir durumdur.” deyince yaşlı kadın, “Eğer bir 308 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.73-74, Teferruat için ayrıca bkz. İbn Bibi, s.419-421. 309 R. Turan, s.137-138 106 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Moğol’un külahını binlerce Harezmli süvarinin arasına atsalar hepsi darmadağın olur. Yüce Allah Harezmlilerin kalbine Moğol korkusunu öyle salmış ki anlatılması imkan dahilinde değildir.” Bu konuşmanın akabinde Sahib, Pervane Taceddin’e, Müstevfi Sadeddin’e, divanın öteki mensuplarına ve memurlara dönerek; “Hiç vakit kaybetmeden ihtiyat içinde Ahlat’ı terk edelim. Namusumuzu kaybedip ah vah etmeden Erzurum tarafına gidelim. Eğer öyle yapmazsak Moğol ordusunun geri dönüp şehri kuşatması durumunda ordunun imdadımıza yetişmesi çok zor olur ve o arada onlar varlığımızdan eser bırakmazlar” diyerek bölgeye bağlı memleketlerin işlerini hallettikten sonra dört günlük erzak alıp Erzurum’un yolunu tutmuş ve sağ salım varacakları yere varmışlardır. Akabinde Kayırhan ve diğer Emirler Sultan'ın yanına varıp Sultan da onlara ikramda bulunmuş ve bütün ihtiyaçlarını tertip etmiştir. Daha sonra Erzincan’ı Kayırhan’a Amasya şehrini Berke Han’a Larende şehrini Emir Küçlü Sengüm’e Niğde'yi ise Emir Yılan Boğa'ya ikta etmiştir.310 Anonim Selçukname’de ise diğer kaynaklardan farklı olarak Sultan Aleaddin’in vefatından evvel Erzurum kapısında Moğollarla savaştığını şu sözlerle aktarmaktadır: “Moğollar asker topladı. Sultan, Erzenirrum kapısında bunlarla karşılaştı. Hülagü’nün oğulları Malutay ve Mengü Timur’un derilerini yüzüp içini samanla doldursu. Bala vilayetine gönderdi. Asla kimsenin göremediği kadar Moğol öldürdü. Yirmi bin kere Moğollara saldırdı; onları bozguna uğrattı. Moğolların gönlüne büyük bir korku saldı. Daha sonra onlara elçi göndererek haraç istedi. Moğollardan çok miktarda hediye geldiyse de Sultan bunu beğenmedi”.311Bu bilgiye şüpheyle yaklaşılması gerekir. Zira böylesi bir zafere dönemin diğer kaynaklarında değinilmemesi akla yatkın olmamakla birlikte müellif burada Aleaddin Keykubat’ın savaşçı ve gözü pek bir kişilik olarak tüm toplulukları dize getiren Moğalları yenebilecek fazilette olduğu vurgusunu yaptığı kanaatini oluşturmaktadır. Nitekim önceki 310 İbn Bibi, s. 422-424; Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.74 311 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk, s. 42 107 sayfalarda Sultan Aleaddin’in siyaseten Moğollara elçi göndermek suretiyle onları ilhan kabul ettiğini de zikretmiştik. Aleaddin Keykubat Sonrası Gelişmeler Moğollar’ın 1242 tarihinde Erzurum’u kuşatıp kanlı bir şekilde ele geçirmesi hadisesi hiç şüphesiz gerek Anadolu Selçuklu Devleti açısından gerekse diğer İslam devletleri için oldukça ehemmiyete haiz sonuçlar doğurmuştur. I. Aleaddin Keykubat’ın son zamanlarında Anadolu hudutlarında beliren ve yalnız Türkleri değil aynı oranda Rumları da büyük telaşa düşüren Moğol tehlikesi Sultan’ın ihtiyatlı siyasetiyle atlatılmıştı. Hatta bu ihtiyatlı siyasetin bir sonucu olarak Sultan’ın vefatı akabinde yerine geçen II. Gıyaseddin Keyhüsrev bazı başarılı fütuhat girişiminde dahi bulunmuştu. Ne var ki iç idaredeki bozukluk Celaleddin Harezmşah’ın ölümünün akabinde Sultan Aleaddin tarafından reisleri önderliğinde Anadolu’ya iskan edilmiş Harezmlilerin büyük bir tahribatla Selçuklu ülkesinden ayrılmaları ve Keyhüsrev II’nin onlarla mücadele etmek zorunda kalması ve akabinde yaşanan Babai isyanı Selçuklu gücünü büyük oranda devleti sarsmıştır.312 İran ve Kafkaslarda faaliyetlerini yoğunlaştıran Moğol hareketi karşısında endişe duyan Türkiye Selçuklu ileri gelenleri I. Âlaeddin Keykubat sonrasında baş gösteren iktidar zafiyetini gidermek için çok uğraştılarsa da çokta başarılı olamamışlar ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i Kayseri’de tahta çıkarmışlardı. Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev aslında devletin en parlak döneminde başa geçmişti. Zira Trabzon Rum İmparatorluğu, Kilikya Ermeni Krallığı, Eyyübi ve Artuklu Melikleri dahi Selçuklulara tabi di. Dünyanın en güçlü kabul edilecek ordu ve donanması da keza Selçukluların elinde idi.313 II. Gıyaseddin Keyhüsrev başa geçer geçmez ilk iş olarak Sultan olmasında büyük emeği geçen Sadeddin Köpeği Melikü’l ümera tayin ederek bütün 312 Kürkçüoğlu, s. 12 313 Atçeken-Bedirhan, s.168 108 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM devlet işlerini ona devretmek olmuştur. Bu emir ise Harezmşâhların da katılımıyla güçlenen ordudaki, Harezm Beylerini ve önemli devlet adamlarını öldürmesi ile büyük bir fitneye neden olmuştu314. Bu durum karşısında Harezmliler sultana muhalefet etmek için ülkeden çıktılar ve hep birlikte yolları üzerindeki şehirleri yağmalayarak Fırat’ı geçtiler Anadolu şehirleri doğudan gelecek Moğollara karşı duracak gücü bu nedenle kaybetmişti.315 Moğol hükümdarı Ögedey Kaan, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev yönetimindeki Türkiye Selçuklu idaresini 4-5 yıl izledikten sonra şartların ve durumun kendisi için uygun olduğunu görmüş ve bölgeye göndermiş olduğu komutana (Baycu Noyan) Anadolu’yu istilâ etme emrini vermiştir. Zira Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in kısa saltanat döneminde, istilâcıyı Anadolu üzerine çeken ve onu âdeta istilâya özendiren birçok durum ve şart oluşmuştur. İstilâya zemin hazırlayan bu durum ve şartları şu şekilde belirlemek mümkündür: a-) Devletin başında çocuk yaşta ve yetersiz bir hükümdarın bulunması. b-) Merhum Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın güvenlik politikasının tamamen terk edilmesi. c-) Anadolu’nun zengin ve müreffeh bir ülke olması. ç-) Türkmen (Babaîler) isyanı ve faydasız seferlerle Selçuklu ordusunun yıpratılması. d-) Moğol hükümdarlarının dünya hâkimiyeti düşüncesi. 316 1237’de Aleadddin Keykubat’ın zehirlenerek ölümünün ardından317 yerine II. Gıyaseddin Keyhüsrev geçmiş ve onun emri ile esirlerin çoğu serbest bırakılmıştı ki bu şekil hürriyetine 314 Sadettin Köpek tarafından tutuklanan ve öldürülen emirler arasında Hüsameddin Kayır Han, Şemseddin Altunaba, Taceddin Pervane,Hüsameddin Kaymeri, Kemaleddin Kamyar gibi devlet işlerinde oldukça tecrübe sahibi ve nüfuzlu emirler bulunmaktaydı. Teferruat için bkz. İbn Bibi, s. 451-462 315 Mehmet, Özmenli, “Ermeni-Gürcü Birliklerinin Kösedağ Savaşı’nın Seyrine Etki Eden Tutumları ve Faaliyetleri”, Gaziantep University Journal of Social Sciences 2014 13 (4), s.995 316 Koca s.42 317 Kazvini, s. 118; “..oğlu Gıyasü’d-din Keyhüsrev onu cahilce zehirledi ve öldürdü..”; Ayrıca bkz. Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.536 109 kavuşanların sayısının 12.000 olduğu zikredilmektedir. 318 Bu sıralarda Erzurum valisi olan Sinaneddin Yakut ise Trabzon Rumlarıyla başarılı harpler yaparak, onları Erzurum hududuna yaklaştırmıyordu. 319 III. BÖLÜM ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE BAYCU NOYAN’IN ERZURUM’U İSTİLASI Babai İsyanı ve Erzurum Savunmasının Zayıflaması Erzurum, Babai ayaklanması sırasında hudutta Moğollara karşı tahkim edilmiş vaziyette idi. Selçuklu sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev Babai harekatına karşı Erzurum'dan yardımcı kuvvet gönderilmesi için valiye talimat vermişti. İşte tam bu sırada Moğollar Arpa çayının batısına geçmişler, Ani, Şüregel ve Kars kalelerine yağmalamışlardı. Bar Harbraeus 1240 yılı kaydında “Tatarlar geldiler İberyalılar’ın (Gürcülerin) memleketinden Erzenürrum hududuna kadar uzanan sahaları yağma ettiler”320 diye kaydetmektedir ki bu taciz hareketi hiç şüphesiz Çarmağan Noyan tarafından idare edilen Moğol birliğince gerçekleşmiştir. Gıyaseddin Keyhüsrev Erzurum'un önemi dolayısı ile buraya muktedir bir vali ve kumandan olan Sinaneddin Yakut’u tayin etmişti. Yakut önceleri Harput subaşılığında bulunuyordu. 1240’da Sultan'ın emri ile Erzurum'a gelmiş; hemen Moğollar hakkında malumat almış ve Erzurum ile civar kalelerin ihtiyaçlarının acilen tamamlanması için emir vermişti. Erzurum şahnesi ise Dvinli Müşerref idi. Ancak komutan ile şahne arasında gün geçtikçe artan soğukluk meydana gelmişti.321 318 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.537 319 Solmaz. S. 239 320 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s.538 321 Konukçu, s.60 110 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Burada Baba ishak İsyanına ayrı bir bölüm açmak lüzumu gerekmektedir. Zira Baba İshak’ın 1240 tarihinde başlattığı, Türkmen nüfusun ekseriyetle iştirak ettiği isyan, Türkiye Selçuklu Devleti’ni derinden yaralamıştı. İsyan bastırılmış olsa da etki alanı çok geniş olduğundan devletin kontrol gücü bazı bölgelerde önemli ölçüde zafiyete uğramıştı. 322 Babai İsyanı sırasında isyancılara karşı gönderilen birliklerin (Emir Ali Şir323 komutasında ) yenilgisi isyancıları daha da güçlendirmiş; hatta Armağanşah’ın ele başını ele geçirip asması dahi isyancıları durdurmaya yetmemiş; Erzurum’dan sınır bölgesi birlikleri getirtilmek suretiyle isyan bastırılabilmiştir.324 Babai isyanına karşı güç oluşturmak için Erzurum’daki Selçuklu güçlerinin iç kesimlere çekilmiş olması ise Moğolların Anadolu’ya müdahalesi için uygun ortam oluşturmuştu. Bu isyan dönemin kaynaklarında da ekseriyetle üzerinde durulmuş mühim bir hadise olarak kaynaklarda yer almıştır. Burada İbn Bibi’de geçtiği şekli ile aktarmayı uygun gördük. “Sözüne güvenilir kimselerden duyduğuma göre, Harici Baba İshak Sumeysat kalesinin bağlı yerlerinden olan Kefersud bölgesinden idi. Gençlik yıllarının başlarından, hayatının ilkbaharından beri kafasında insan aldatmak ve mürit avlamak sevdası vardı. Göz boyama ve büyü sanatında eli çabuk ve ustaydı, Başta şehirle ilişkisi az olan köylülerle, bilgisiz bir fakihten veya sözde bir müftüden duydukları en ufak bir yaldızlı söze aldanan inançlarında itiraz etmek diye bir şey bulunmayan, onların sözlerine hiçbir şekilde karşı gelmeyen Türk topluluklarını (tevaif--i etrak) davetle meşgul oldu. Her zaman gözü yaşlı, hali üzgün ve vücudu zayıftı. Konuşurken kısık bir sesle konuşurdu. Bir süre geçip davetinin alanı genişleyince Türk ve Kürt kabilelerinin fakiri zengini, inanarak ve isteyerek onun tarafında yer aldı. O beldelerde sözü dinlenen biri oldu. O sırada sahip olduğu adamlarıyla ayaklanmaya kalksa, yalan lambasını yakamayacağını düşünerek bir gün kimseye görünmeden Kefersud'tan ayrıldı. Halkın 322 Özmenli,s.996 323 İbn Bibi, s. 479: “(serleşker) Alişir oğlu Muzaffereddin” 324 Gordlevski, s. 181 111 gözünden kayboldu. Uzun bir süre sonra sesi, Amasya'ya bağlı köylerin birinde duyuldu. O köye varışının ilk günlerinde köy halkının koyunlarının çobanlığını yaptı. Kendisini son derece dindar ve güvenilir biri olarak gösterdi. Hiçbir yaratıktan az çok bir şey kabul etmiyor, her gün bulduğu yiyecek ile yetiniyordu. Güderken hayvanlara ve koyunlara sevgi ve şefkat gösteriyordu. Zühd ve takvada işi o dereceye vardırdı ki, kadın erkek bütün köy halkı ona inanma tuzağına düştü, onun maksat ve muradının kölesi oldu. Üzüntü ve sıkıntıya düşen bir kimse veya aralarına soğukluk ve düşmanlık düşen karı koca ona başvursa, o, onlara bir muska yazar, o zaman hemen sıkıntı huzura, soğukluk yakınlaşmaya ve düşmanlık da dostluğa dönerdi. Bu durum uzun süre devam etti. Aldatmada yeterli seviyeye geldiğini, çok miktarda mal sahibi olduğunu görünce köyün yakınındaki bir tepeye zaviye yaptı. Orda ibadetle, zühd ve takva ile meşgul oldu. Kendisiyle düşüp kalkan, kahvaltıyı ve akşam yemeğini birlikte yiyen sapık birkaç mürridinden başkasıyla görüşmedi. Kendisini yemekten içmekten el çekmiş açlığa susuzluğa dayanan biri olarak gösterdi. Müridleri ise sırasıyla işaret aldıkları Türk topluluklarına koşuyor, onları baştan çıkarmakla meşgul oluyorlar, halkı, ona bağlılık ağına ve tuzağına çekiyorlardı. Öyle ki, Harran ve Urfa taraflarında toprak kazanmış olan Harezmilere davetçiler (dai) gönderiyor, onların yanında sultan Gıyaseddin'in yaşayış tarzını ve onun şaraba düşkünlüğünü kınıyor, onun Alemlerin Rabbinin yolundan saptığını, izinden ayrıldığını söylüyordu. Böyle yalanlar aldatmacalarla halkı kendi sapık yoluna girmeye çağırıyordu. Sonunda sıradan kişiler, aşırı cahilliklerinden, çok değerli biri olduğuna karar verip ona inandılar.325 325 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 539-540: “Yunanlıların 1552 (M 1241) Arapların 683 (M.1240) yılının teşrinler mevsiminde Arapların dinine karşı fena bir ayrılık hareketi baş gösterdi. Çünkü ihtiyar ve zahid bir Türkmen Amasya'da şöhret kazandı bu adamın adı Papa (Baba?) idi. Kendisine Resul yani gönderilen adam( peygamber) diyor ve hakikaten Allah'ın Peygamberi olduğunu söyleyerek Muhammed'in yalancı olduğunu ve peygamber olmadığını iddia ediyordu. Birçok Türkmen ona inandılar Çünkü kendisi gösterişler yapıyordu bu 112 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Bir gün O, yakınlarından bir müridini Kefersud, birini de Maraş tarafına göndererek, “Filan ayın filan gününde bize inananlar, atlarına binip beldelerin fethine çıksınlar. Bizim adımızı duyup fesatların kökünü kazımak ve insanların halini düzeltmek uğrunda çalışacak kimseler, elde edilecek ganimet ve maldan hisse sahibi olacaklar. Karşı gelenler ise, hiç tereddüt edilmeden öldürülecek, yakılacak, ortadan kaldırılacaktır.” dedi. Şeytan yapılı, Ahrimen326tabiatlı o iki mürid, Deccal'a327 benzeyen pirlerinin emriyle belirlenen vilayetlere gittiler. Karışıklık çıkarmaya ve beldeleri yıkmaya meyilli olan bir topluluğu yalan ve hile ile baştan çıkardılar. Seslerini, birkaç yıl önceden savaş araç gereçlerini hazırlayıp emir ve işaret bekleyen Türk kabilelerinin obalarına ve hanlarına ulaştırdılar. Bu sesi alanlar, karınca ve çekirge gibi her köşeden harekete geçtiler. Arı kümesi gibi kaynayıp uğuldamaya başladılar. Belirlenen günde ayaklandılar. Önce o eşkıyanın doğduğu, taraftarlarının, adamlarının ve müridlerinin toplandığı yer olan o köyü ateşe verdiler. Duman gibi çevreyi ve etrafı sardılar. O melunun emri gereğince davete uyarak arkalarına düşenlere hayat hakkı verdiler. Onu tanımayanları, inkâr edip karşı gelenleri, hiç korkup çekinmeden yok ettiler. İlerledikçe o fitnelerin adamlarının ve askerlerinin kalabalığı artmaya başladı. O sırada yiğit, mert, bilge ve gözü pek sıfatlarıyla nitelenen Malatya subaşısı adam ihtiyar İshak namındaki müridini Roma Diyarı'nın hududu üzerinde Hısn-ı mansura gönderdi. Onun burada halkı kendi peygamberliğine inanmaya davet etmesini istedi. Bu adam birçok kimselerin üstadına bağlanmalarını temin etti ve onun harbedebilmesi için birçok silahlar tedarik etti. Bütün Türkmen askerleri merkeplerini öküzlerini ve koyunlarını satıp atlar aldılar ve atlara binerek Hısn-ı Mansur Gargar ve Gağti havalisini soymaya başladılar. Bunlar babanın Allah tarafından gönderilme bir Elçi ve peygamber olduğunu kabul etmeyenleri öldürüyorlardı.” 326 Zerdüşt dininde kötülüğün kaynağı olup, İslamiyet’teki Şeytan'ın ve İblis'in karşılığıdır. İbn Bibi, dn:959 327 Deccal, ahir zaman alametlerindendir. Kıyamete yakın zuhur edecektir, Bir eşeğe binip tanrılık davasıyla ortaya çıkacak, yeryüzü zulme boğulacak, birçok kimseler onun iğfaline kapılacaklardır. Nihayet Mehdi gelip Şam'da Deccal'i öldürecektir. İbn Bibi, dn:960 113 (serleşker) Alişir oğlu Muzaffereddin, bir topluluk oluşturarak onların üzerine yürüdü. İki taraf arasında büyük bir savaş, şiddetli bir çarpışma ve vuruşma oldu. Sonunda yenilgiyi Muzaffereddin tattı. Onun sancağı ve davulu (nekkare) karşı tarafın eline geçti, Muzaffereddin Malatya'ya dönüp Kürtlerden ve Germiyandan kalabalık bir asker toplayıp tekrar onlarla savaştıysa da yenilgiden kurtulamadı. Böylece başarı iki kez onlara yüzünü gösterince daha da küstahlaşıp cesaret buldular.328 Askerlerinden bir öncü birliği, Sivas nahiyelerine saldırmak için yola çıktı. Büyük bir kararlılıkla menziller aştılar. Sivas halkı, onların şerrini defetmek ve rezaletini, uzaklaştırmak için adam toplayıp onlara karşı koydularsa da saflar halinde canlarını hiçe sayarak saldıran Hariciler karşısında bozguna uğradılar. Onlar, Sivas iğdişbaşı olan Hürremşah adlı kimseyle diğer ileri gelenleri (muteber) öldürdüler. O savaşta o şer kimselerin eline çok miktarda ganimet geçti. Onların morali ve azmi yükseldi. Sonra yönlerini fesatlığın kaynağı, karışıklığın başı ve başlarının mesken tuttuğu yer olan Tokat ve Amasya'ya çevirdiler. Oraya vardıkları zaman o cahillerin ateşlerinin alevi bir hayli yükseldi. Diğer taraftan Sultan'a o cahillerin istilasını haber verdikleri zaman o, ihtiyat tedbiri olarak Kubadabad adasına sığındı. Dindarlıkta, dirayette, cesarette ve iyi ahlaklı olmada 'Rum memleketlerinde örnek gösterilen, Amasya subaşılığı (serleşker) kendisine verilmiş olan Hacı Armağanşah'ı -Allah rahmet eylesin- o rezillerin kaldırdığı tozu dağıtıp, karışıklığa son vermek için emrindeki askerlerle o bölgeye gönderdi. (Armağanşah), Amasya'ya varınca hemen Baba'yı, yanındaki adamlarıyla birlikle zaviyeden çıkarıp kalenin burcuna astı. Askerleriyle Amasya havalisinde toplanıp Baba'yı bekleyen toplulukla şiddetli bir savaşa tutuştu. Sonunda Hariciler tarafından şehid edilerek Allah'ın rahmetine 328 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 540: “Bunun üzerine Malatya Emir'i 500 atlıdan müteşekkil bir ordu toplayarak Sawma oğlu Manastırı’ndaki tebaadan 50 adam seçti ve bunların ok atmada ki önderlerinden istifade etti. Bunların hepsi giderek Türkmenlerle harbi ettiler Bunlar mağlup oldular ve manastıra mensup kimselerden pek az kişi canlarını kurtarabildiler.” 114 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM kavuştu. '(Armağanşah)'ın adamları her ne kadar o uğursuzlara, "Adamınızı ve önderinizi çarmıha gerdiler” dedilerse de onları inandıramadılar ve vuruşmadan alıkoyamadılar. Onlar da “Yeri ve makamı itibariyle o, insanoğullarından hiç birinin ulu zatında bir değişiklik yapamayacak bir noktadadır.” cevabını vererek, “Baba resulullah” (Baba, Allah'ın elçisidir) diye bağırarak ateşteki kelebekler, dalgalar üzerindeki ördekler gibi naralar atıp erkek kadın hep birlikte ellerinde kılıç ve mızraklarla ileri atıldılar.329 İşleri, günden güne amaçları doğrultusunda ilerleme ve gelişme gösterdi. Sultan, Kubadabad'dan, mutad olduğu üzere ucu (sugar) korumak için Erzurum tarafına gönderilen askerleri çağırmaya, ulaklar ve haberciler (kussad) göndererek, “Düşmanların işi, günden güne ileriye gitmektedir. Eğer zamanda onların çıkardığı karışıklığı yatıştırmak için gerekli adımlar atılmazsa, padişahlık yetkisi ve saltanat tahtı elden gider.” dedi. O haberi alan askerler büyük bir hızla (altı gün) içinde Erzurum’dan Sivas’a geldiler. Oranın cephanesinde bulunan silahları alıp askere dağıttılar. Sonra bir gün bir gecede Kayseri'ye vardılar. Orada Hariciler topluluğunun sayısı hakkında bilgi aldılar. O sırada reziller, Kırşehir vilayetinin Malya ovasına (sahra) sürüleri ve mallarıyla gelmişler, orada savaşa hazır beklemekteydiler. Hemen Emir Necmeddin Behramşah Candar’ı, Gürcü oğlu Zahireddin Şir'i, Frankların önderi Fardahlayı askerlerden bir grupla önden gönderdiler. Büyük emirler de güçlü bir orduyla onların arkasından harekete geçtiler. Haricilerin ertesi gün savaşa girecekleri haberini alınca hemen öncü birliklerin emirlerine 329 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 540: “Bu yüzden Türkmenler son derece kuvvetlendiler ve birçok hak kütleleri onlara bağlandılar. Türkmenler Ablastayn taraflarına giderek burada da bir orduyu mağlup ettiler. Sonra Amasya'da giderek peygamber tanıdıkları adamı görmeyi arzu ettiler. Bunun üzerine Roma Diyarı'nın asilzadeleri ihtiyar babaya karşı bir pusu kurdular ve babayı pusuya düşürerek boğdular. Babanın müridi İshak ile adamları onu bulamayınca babanın kendilerine yardım etmek üzere melekleri getirmek için gitmiş olduğu şaiyasını yaydılar ve Amasya'ya karşı vahşiyane bir muharebe açtılar. Roma diyarından gelip toplanan 60.000 atlı 6.000 Arap'tan müteşekkil, bu küçük kuvvete hücum edemediler.” 115 (ümera-yi telayı) haberciler göndererek, "Eğer Haricilerin askerlerini görürseniz, hemen üzerine gitmeyin. Bekleyin, hep birlikte onlara saldıralım” dediler. Ertesi gün (öncü) askerler silah kuşanmış olarak büyük ordunun gelmesini beklerken ansızın (Hariciler bir tepeden göründüler) Kılıçlarını çekip onların üzerine saldırdılar. Ön safı tutmuş olan Franklar onlara karşı koydular. Hariciler, kılıçlarının ve oklarının onlara tesir etmediğini görünce, ümitlerini yitirmiş ve hüsrana uğramış olarak geri döndüler. Bir an durup geri saldırdılar. İlk saldırıda amaçlarına ulaşamayınca maneviyatları bozuldu. Cesaret ve güvenlerini kaybettiler. Sultan'ın ordusunun (ileri) birlikleri, onları o halde görünce keskin kılıçlarını ve ağır gürzlerini onların bozulmuş beyinlerine ve boş hayallerine ilaç yaptılar. Bir anda Haricilerden dört bininin canını alıp öbür dünyaya gönderdiler. Çoluk çocuklarının ve denklerinin arkasına sığınarak onları kendilerine siper yapmış olan bazı uğursuzları da sert yaylarından çıkan oklarla ağaca yapıştırdılar. O sırada Sultan'ın askerleri her taraftan yetişti. Kâfirlerin önündeki siperleri ve hayvanları kaldırarak, orada toplanmış olanları bozup dağıttılar. Acımasız kılıçlarıyla o uğursuz şeytanların kanından ovada kan nehri akıttılar. Sağ kalan erkeklerin, kadınların etrafını sararak, yaşlılarına dahi acıyıp insafta bulunmadılar. Leşlerini kurtlara çakallara yiyecek, akbabalara ve yırtıcı kuşlara yem yaptılar. Büyük ordu geldiği zaman öncü emirleri işlerini bitirmişler, iki üç yaşlarındaki çocuklardan başka kimseyi sağ bırakmamışlardı.330 Ordunun emirleri ve büyükleri durumu böyle görünce, sevinç gösterilerinde bulundular. Hiç vakit geçirmeden devlet düşmanlarının ve memleket muhaliflerinin düştükleri acıklı durumu bildirmek için Sultan'a haberciler gönderdiler. Haricilerin 330 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 540: “Bunun üzerine Sultan'ın hizmetinde bulunan 1000 Frank atlı hiddet ile alevlenerek dişlerini gıcırdattılar ve yüzlerinin üzerine haç işareti yaparak bu sapık adamların üzerine hücum ettiler ve bunları dağıttılar. Daha sonra Araplar da bunlarla beraber hareket ederek Türkmenleri çemberlediler ve hepsini kılıçtan geçirerek mahvettiler bunlardan erkek kadın çocuk hayvan velhasıl hiçbir şey kılıçtan kurtulamadı ve böylece fitne bastırıldı.” 116 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM kadınlarını, çocuklarını, mallarını, eşyalarını, beşte bir hazine hissesini (hums-i has) ayırdıktan sonra aralarında paylaştılar. Sultan, müjdeyi alınca büyük bir sevince kapıldı. Aklı karışık olduğu için bir süreden beri işret toplantısı ve eğlence meclisi düzenlememişti. Fermam üzerine herkes sevinç nöbeti tuttu. Nevruz gibi dünyayı aydınlatan bir eğlence meclisi (bezm) hazırladılar. Dostları, nedimleri ve sanatkarları oraya çağırdılar. Huzur ve mutluluk içinde erguvan renkli şarabı yudumladılar. Kötü niyetlilerin yenildiğine dair, memleketin bütün nahiyelerine, dünya meliklerine ve komutanlarına fetihnameler gönderdiler.”331 Görüldüğü üzere İslamiyet’e aykırı olarak çıkan bu hareket eğer tutunmuş olsaydı, büyük bir ayrılık ve karışıklık başlayacaktı. Bununla beraber Babai hareketi bir hoşnutsuzluk neticesinde tezahür etmiş, Selçuklular’ın bütün hareketine rağmen zaafını da ortaya koymuştur. Bu basit isyan hareketinin uçlarda hayati görevde bulunan kuvvetlerle bastırılmış olması, Selçukluların ne kadar zayıf olduğunu göstererek pusuda fırsat kollayan Moğollar’ın gözünü açmaya yetmiştir.332 Baycu Noyan Komutasında Moğollar’ın Erzurum İstilası (1242) Kurucusu Rükneddin Süleymanşah’ın Erzurum Beyliği’ni Anadolu Selçuklularına bağlı bir vassal beylik olmasını istemesine karşın Erzurum Selçuklu ailesinden gelenlerin yönetiminde bağımsız bir beylik görünümünde idi. Aleaddin Keykubat zamanında beyliğe son verilmesine rağmen Erzurum eyaleti Anadolu Selçuklularının eski topraklarından farklı bir konumda olup sanki bir dış bölge olarak kalmıştı. Moğolların yaklaşmasının işareti olan akınlar sırasında kent savunulması için mülteci Harezmlilere verilmesi uygun görülmüşse de bu girişim başarısız 331 İbn Bibi, s. 478-482; Bu isyan için ayrıca bkz. Müneccimbaşı, Camiu’d-DüvelSelçuklular Tarihi II, s.85-87; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, II, s. 153; Şapolyo, s. 186-188 332 Atçeken-Bedirhan, s.171 117 kalmış ve sonraki yıllarda doğrudan merkeze bağlanarak bir şahne tarafından idare edilmişti.333. Erzurum'un feci sonunu hazırlayan ve tahrip ederek harabeye çevren hiç şüphesiz Moğol kumandanı Baycu Noyan'dır. O Moğollardan Bisu'ut kabilesine mensuptur. Ögedey Kaan, Çormağan ile kendisini İran ve Anadolu'nun İstilası ile görevlendirmişti. Aras boyundan ilerlemiş Pasin ovasından geçerek Erzurum Kalesi'ni kuşatmıştır. Üvek, Kadan ve Togay onun oğulları idi.334 Ögedey’in pekçok karısı ve cariyesi olmasına karşın en yüksek rütbedeki karısı Oğuz-Merkit kabilesinden olan Töregene idi.335 Ögedey'in 1241’de ölümü üzerine naiplik görevi dul eşi Töregene'ye verilmişti.336 Azerbaycan’a yerleşerek, Doğu Anadolu’nun sınırlarından Türkiye Selçuklu Devletini devamlı tehdit eden Moğol ordusunun komuta kadrosunda, 1242 yılında önemli bir değişik meydana gelmiş; 1241 yılında felç olan Moğol ordusunun başkomutanı Çormagan, fiili mücadeleden tamamen çekilmiş, yerine de Baycu Noyan görevlendirilmişti.337 Baycu Noyan Ögedey daha hayattayken bu göreve gelmiş ve 1241’de Kafkasya’ya girmiştir.338 Ancak Çormağan’ın rahatsızlığının ilk zamanlarında bu görevi O’nun eşi Eltine Hatun ile birlikte yürüten339 Baycu Noyan, 1242 yılının başlarında 40 bin seçme neferden oluşan bir kuvvetle gelip, Azerbaycan’daki Mugan otlağına yerleşerek, Çormagan’dan başkomutanlık görevini teslim aldı. Moğol istilâ harekâtını yeniden canlandıran Baycu Noyan’ın ilk hedefi, Türkiye Selçuklu Devletinin Doğu Anadolu’daki sınırlarını koruyan Erzurum şehri oldu. Bu sırada Moğol ordusuna, vassal kuvvet olarak Gürcü ve Ermeni birlikleri refakat etmekteydi. 333 Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 205 334 Konukçu, s.60 335 D’Ohsson, s.181 336 Roux, s. 298 337 Koca, s.46 338 Spuler, s. 46 339 Abdulkadir Yuvalı, İlhanlı Tarihi, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2017, s. 106 118 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Baycu Noyan, 1242 ilkbaharında ordusuyla gelip şehri kuşattı.340 Aras ve Kura vadilerine ise ancak 1242 yılında varmıştı. Burada elinde çok büyük güçler bulundurarak 1256 yılına kadar kalacaktır.341 Baycu Noyan’ın Çormağan’ın yetiştirdiği kendi maiyetinden biri mi olduğu yahut Moğolistan’dan görevlendirilerek mi İran’a geldiği hususu kesin değildir. Ancak onun bölgeye gelişi Celaleddin Harezmşah üzerine gönderilen askeri birlikle olduğu muhakkaktır. Çormagan’ın başkomutan olduğu bu ordu dört tümenden oluşmakta Baycu da bu tümenlerden birinin komutanı olarak vazifedeydi.342 Çormağan’ın sağlığının felç ile bozulması343 üzerine yerine İran'daki Moğol ordusunun başına bu görevi 1242’den 1256’ya kadar sürdürecek olan Baycu Noyan getirilmişti. Baycu, Konya Selçuklu Sultanlığına saldırmak suretiyle Moğol istilasında yeni bir adım atmıştır. Sultan II. Keyhüsrev'in (1237-1245) hükümdarlığı altında bulunan bu büyük Anadolu Türk Krallığı kudretinin zirvesinde görünüyordu. Ancak Baycu Erzurum'u alıp yağmaladıktan sonra (1242) bizzat Sultan'ın yönettiği Selçuklu ordusunu Erzincan yakınlarında Kösedağ’da yenilgiye uğratmış ve bu zaferin arkasından zamanında teslim olmak suretiyle sadece yağmalanan Sivas'ı ele geçirmişti. Direnme gösteren Tokat ve Kayseri ise tamamen tahrip edilmişti. II. Keyhüsrev barış istemiş ve Kağan'a tabi olmayı kabul ederek barışa kavuşmuştu. Moğollar bu suretle imparatorluklarını Bizans İmparatorluğu sınırına kadar genişletmişlerdi.344 Böylesi büyük hezimetin temelinde hiç şüphesiz ki bir serhad şehri olan Erzurum’un Moğollar tarafından istilası en büyük etmenlerden biri olmuştur. Baycu, Kaan tarafından bölgeye gönderildiğinde burada elverişli bir durumla karşılaştı. Zira Moğolların artık Kafkasya ve 340 Koca, s.46 341 Roux, s. 300 342 Ögel, s. 16 343 İbn Bibi, s. 490 344 Grousset, s. 298-299 119 Ermenistan'da savaşması gerekmiyordu. Buna karşın Anadolu'nun hükümdarları ile doğrudan ilişki içindeydiler. Rum Selçukluları XIII. yüzyıl başında Venedikliler’den Antalya'yı ve Kilikya Ermenilerinden Alanya'yı almak suretiyle kendilerine Akdeniz yolunu açmış; ayrıca Erzincan ve Erzurum’u da alarak İran, Hindistan ve Çin'e giden bir geçit üzerinde kendilerine seçkin bir ticaret yolu sağlamışlardı. Bu sıralarda krallığı kasıp kavuran ve en iyi birliklerinin müdahalesini gerektirmiş önemli sosyal, dinsel bir isyan olan Baba İshak İsyanı ise önemsiz bir isyan olarak kalmış; devlet bu isyandan zayıf çıkmamıştı. Ülke refah içerisindeydi ve dünyanın en gözde ülkelerinden biri gibi görünüyordu. Baycu Noyan işte tam bu sıralarda Anadolu'ya hücum etti.345 Erzurum, doğudan Anadolu’ya giriş ve transit ticaret yolları üzerinde kurulmuş, müstahkem ve iyi teçhiz edilmiş bir şehir olup, istihkâmları da son derece kuvvetli idi. Şehrin yüksek ve kalın surları, bu zamana kadar hemen hemen hiç yenilgi görmemiş olan Baycu Noyan’ın ve ordusunun gururuna âdeta meydan okur gibiydi. Bu surlar normal şartlar altında, yani bir ihanet olmadığı takdirde, uzun süre Moğol ordusunun saldırılarına dayanabilecek durumdaydı. Fakat müstahkem yerler için daima iki büyük tehlike vardı: Bunlardan biri içeriden ihanete uğramak, diğeri ise yiyecek ve su sıkıntısı içine düşmekti. Burada özellikle belirtelim ki, kuşatılmış müstahkem yerler için şehrin içinden gelebilecek bir ihanet, dışarıdaki ordudan daima daha tehlikelidir. Müstahkem yerleri savunan komutanların bu durumu daima göz önünde tutmaları ve buna göre önlem almaları gerekmektedir. 346 Baycu, Ermeni ve Gürcülerin de bulunduğu 30.000 kişilik bir orduyla Mugan’dan hareket etti. Anadolu’daki ilk hedefi, bölgenin en önemli şehirlerinden biri ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin uc vilayeti olan Erzurum’du. Şehir, Türkiye Selçuklularının Moğol tehlikesine karşı oluşturdukları müdafaa hattının ana üssü durumunda olup 345 Roux, s.300-301 346 Koca, s.46 120 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Alaeddin Keykubad döneminden beri muhtemel Moğol taarruzuna karşı tahkim ediliyordu. Ayrıca Türkiye Selçuklu ordusunun bir kısmı, tedbir olarak Erzurum’da bulunduruluyordu. Ancak bölgede teyakkuz halinde bulunan bu askerî kuvvetlerin bir kısmı Babaîler İsyanı’nın bastırılması için görevlendirilmiş, bir kısmı ise el-Cezire’ye gönderilmişti. 347 Sinaneddin Yakut’un Babai gailesini bastırmasından müzdarip olan Rumlar ile Erzurum’da siyasi mevcudiyet elde etmek isteyen Ermeniler genel olarak Selçuklulara özel de ise Sinaneddin Yakut’a karşı düşmanlıklarını artırmışlardı. Bazı kaynaklarda sırf bu yüzden Ermeni ve Rumlar’ın Moğolları Selçuklu memalikine hücum etmeleri için teşvik ettiklerini de zikretmektedir.348 Moğollar Erzurum'a varıncaya kadar Gürcistan tarafından yollar üstündeki her şeyi tahrip etmiş; Samtshe'yi de talan etmişlerdi;349 1242 sonbaharında Erzurum önlerine geldiklerinde, aralarından Hıristiyanların da bulunduğu şehir halkı, bölgede sert geçen kışa hazırlanmaktaydı. Ancak Moğol muhasarası altında geçen 1242 sonbaharı, Erzurum’un en sert kışlarından bile daha zor geçecekti. Moğol ordusu Erzurum’u kuşattığı sırada şehrin idaresi Şıhne Şerefeddin Duvini350 ile Serleşker Sinaneddin Yakut’un uhdesindeydi. Bunların dışında bir de Hıristiyan ve Frank ücretli askerlerin lideri Istankos351 vardı ki bu da Sinaneddin Yakut’un emri altında bulunuyordu. 352 Nitekim Sinaneddin öncesinde Zahid Kalesinin Subaşısı iken Sultan tarafından Amid’i almakla görevlendirilmişti. Sinan burayı aldıktan sonra Sultan’dan izin alarak Erzurum’a gelmiş ve burayı Moğol taarruzuna karşı korumak üzere tahkim etmeye başlamıştı.353 Baycu Noyan mahiyetindeki kalabalık bir ordu ile Erzurum önlerine gelmekte iken Yakut da şehirde savunma hazırlıklarını tamamlamaya çalışıyordu. Fırtınadan önce Moğollardan korkan ahali 347 Göksu, s. 1290 348 Bkz. Baygu, s. 64 349 Özmenli, s. 997 350 Şapolyo, s.190: “Müşerref Duyni” 351 Baygu, s. 65: “Vastenkös” 352 Göksu, s.1290-1291 353 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 541 121 acınacak durumda batıya doğru kaçıyor ve fırsatını bulabilenler de kaleye iltica ediyordu. Baycu Noyan Selçukluların teslim olmayacağını görünce hemen muhasaraya koyuldu. Moğollara Türklerin rakipleri Gürcü ve Ermeniler de yardım etmekte idi. Erzurum'da Selçuklulardan başka ücretli Hristiyan ve Frank askerleri de mevcut olup kumandanı da İstankos idi. Baycu arradeleri ile Erzurum surlarını dövmeye ve gedikler açmaya çalıştı. Türklerin kahramanlığı ve kış basması karşısında Moğolların cesareti kırılıyor hatta dönmek niyetinde oldukları gözüküyordu. Yakut ise daha önce istediği kuvvetleri bekliyor ve bu ümit de onların mukavemetini artırıyordu.354 Baycu Noyan Moğolların yenilmezliğine güveniyor ama muhasaranın da uzamasına kızıyordu. Bir kere daha teslim olmalarını istedi ise de teklifi hemen reddedildi. 12 mancınık ile döğülen Erzurum surları zaman zaman yıkıldı se de içeridekilerin olağanüstü gayreti ile hemen tamir ediliyor ve Moğolların da girmesine imkan verilmiyordu. Geceli gündüzlü devam eden ve çok sayıda insanın hayatını kaybettiği muhasara içeriden ihanet sonunda Moğolların lehine durum arz etti. Baycu Noyan yardımcı kuvvetler Erzincan'a vardığı sırada Erzurum'a girdi. Erzurum şahnesi olan Divinli Şerafeddin, Yakut’a kin beslediği için bir gece Baycu Noyan'a adam gönderip kendisine ve mensuplarına dokunulmayacağına dair teminat aldıktan sonra savunduğu burç üzerine Moğol ordusunun içeri akmasını sağladı. Hıyanet haberini alan Yakut hemen kuvvetlerini toplayarak zorlu bir savaşa devam etti. Bu mücadelede hem Moğollardan hem de Selçuklulardan epeyce insan hayatını kaybetti. Maiyetindeki beyler de şehit düştüler. Kısa zaman sonra Moğollar Erzurum'a doldular. Her yeri yakıp yıkmaya ve yağmalamaya başladılar Erzurum tarihinde ilk defa böylesine büyük bir tahribata uğramıştır. Daha sonra sağ kalanlar kale haricine çıkarıldı Moğol adet ve düşüncesine göre işe yarayan sanatkarlar kız ve erkek çocuklar kendileri için muhafaza edilip kalan erkek ve ihtiyarlar kılıçtan 354 Konukçu, s.61 122 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM geçirildi. Kıtalde kimse kaçmak ve kurtulmak imkânını bulamadı. Yakut ve oğlunu kolları bağlı ve başları açık olarak Baycu'nun huzuruna götürdüler. Altın gümüş ve hazinelerin yerini söyledikten sonra onları da şehit ettiler. Bundan sonra Erzurum yakıldı, surları da yerle bir edildi. Erzurum'un bu acı sonu Selçuklu sultanı II Gıyaseddin Keyhüsrev’i son derece üzecektir. 355 Baycu Erzurum’u kuşattığı esnada şehirdeki askerlerin çoğunun Baba İshak isyanı dolayısıyla merkeze alınması şehri adeta savunmasız bırakmış ve yüzden şehrin savunulması hususunda ciddi zafiyetler yaşanmıştı. Erzurum’a yardıma gelmekte olan Selçuklu askerleri ise Erzincan’a vardıklarında Erzurum için yapılacak bir şey kalmamıştı; zira şehir Moğollar tarafından ele geçirilmişti.356 Moğol komutanı Çormagan Noyan Gürcistan’ı aşıp, Anadolu’nun önemli kenti olan Erzurum’a kadar ulaştığında 1240- 1241) Erzurum işgali öncesi sarf edilen sözler savaşı kimin kazanacağını aslında net bir şeklide ortaya koymaktadır. Nitekim yaklaşan Moğollara karşı yardım talep eden Erzurum Sübaşısına Sultan II. Gıyaseddin’in şarap içerken verdiği cevap; “Moğollara ne askeri gerek” diyerek gelen elçi Sungur ile çok az sayıda asker göndermiştir. Bu kibirli söze karşı Baycu Noyan’ın gelen elçilere cevabı ise: “Sen, görkemli şekilde konuşursun; Yine de, zafer, Tanrı'nın, onu her kime bahşettiyse ona gidecek” olmuştur. 357 DÖNEMİN KAYNAKLARINDA ERZURUM İSTİLASININ YANKILARI İbni Bibi’ye göre Sultan'ın kafasında tam bir perişanlık belirmişti, Türkistan, Maveraünnehir, İran, Azerbaycan’daki yakıp yıkma ve talan zincirine şimdi de Erzurum katılmıştı. Bu yüzden 355 İbn Bibi, s. 491-492; Baygu, s. 65; Konukçu, s.61; Runcıman, c. III, s. 217: “..Erzurum ilkbahar başlangıcında Moğolların eline düştü.” 356 Yuvalı, s. 109; Şapolyo, s. 190 357 Özmenli,s.996 123 devrin tarihçileri Erzurum yağmasına yer ayırmışlar ve bu yıkım ve faciayı satırlarında ebedileştirmişlerdir. ANONİM TARİH-İ AL-İ SELÇUK: “Sultan Aleaddin’e ihanet etti. Askerlerin çokluğuna güvenerek zevk ve eğlenceyle meşgul oldu. Haber Moğollara ulaşınca hepsi çok sevindiler. Çünkü güçlü olan zavallı hale gelmişti. Baycu ve Curmihan’a : ‘Demir Sultan gitti! Bundan sonra devlet ve zaman sizden yanadır. Gidip Rum diyarını alınız!’ diyerek kışkırttılar. Moğollar Erzenirrum’a saldırdı. Lala Seyfeddin Sungur adam gönderip yardım istedi. Sultan şarap başındaydı: 2Moğollara ne askeri gerekir!’ dedi ve oyuncak gibi (az sayıda) asker gönderdi. Moğollar şehri alarak büyük bir katliam ve yağma yaptılar. Lala Sungur’un başını şehrin kadısının başıyla Hulagu’ya gönderdiler. 639 (1241- 1242). Moğollar o yıl Erzenirrum’da kaldılar. Sultan Gıyaseddin’den korkuyorlardı. Ondan bir hareket gelmediğini görünce baharda gelip Erzincanı’da aldılar..”358 İbn Bibi: “Bu ülkenin işlerinin düzeninde ve temelinde baş gösteren gevşekliğin ve gerilemenin ilk işareti şu idi: Adil Cormagon Noyan'ın sağlığının felçle bozulmasının üzerinden bir müddet geçince Kaan tarafından Cihangir ordunun başkomutanlığına, subaşılığına ve yöneticiliğine Baycu Gürcü Elçi getirildi. Baycu, işleri ilerletmek, durumu düzeltmek, kıskançları alt etmek ve düşmanları yere serip güçlü devlete yeni bir çehre kazandırmak, elde edeceği o şerefle Kaan ile çocuklarının yanında daimi itibar ve ilgi kazanmak istedi. Bunu gerçekleştirmek için Tatar süvarilerinin ünlü yiğitlerinden 30 bin kişi seçerek Rum beldelerinin ve serhaddinin (uc) en önemlilerinden olan Erzurum'a yöneldi. Oraya vardıkları zaman surun etrafına kurdukları mancınık ve arradeler ile gece ve gündüz, önünden kaçınılmaz kazaya 358 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk, s. 43 124 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM benzeyen taşlar yağdırdılar. İçeriden ve dışarıdan çok sayıda insanın hayatını kaybettiği o savaşlar sırasında şehrin subaşısı (serleşker) Sinaneddin Yakut ile Hıristiyan ve Frank askerlerinin komutanı İstankus, kalabalık birliklerle ara sıra şehirden çıkıp düşmana saldırdılar ve büyük kahramanlıklar gösterdiler. Moğol emirleri ve bahadırları onların cesaretleri ve kararlılıkları karşısında hayrette kaldılar. Bu şekilde iki taraf arasında savaş ve vuruşma bir süre devam etti. Eğer şehrin şahnesi (valisi) olan Şerefeddin Duvini'nin (Duvinli), ihaneti ve tuzağı olmasa, o alçak askeri arkadan hançerlemeseydi, Moğol ordusunun emirlerinin, kışın hücumu sebebiyle şehri ve kuşatmayı terk etmesi, çok sayıda insanın onların acımasız kılıçlarına yem olmamaları mümkündü. Alçak Duvini, kendi eşkıyalığına ve yolsuzluklarına her zaman engel olan, zulüm ve adaletsizliğine izin vermeyen Emir Sinaneddin'e -Allah rahmet eylesin- duyduğu kin yüzünden Baycu Noyan'a mektup ve haberci göndererek, "Eğer benim ve adamlarımın canımıza ve malımıza dokunulmayacağına dair Baycu Noyan güvence verir ve bu konuda bir yazı gönderirse, geceleyin koruması bana bırakılmış olan burçtan askerleri yukarı çekerim. Onlar yukarı çıkınca aşağıya inip kale kapılarının (dervaze) kilitlerini tokmakla kırarlar, dışarıdaki ordu şehre girer ve istedikleri gibi muhaliflerini ezer” dedi. Baycu Nayan, Duvini'nin istediği gibi bir mektup yazarak, ona kadınlarının, çocuklarının, hizmetçilerinin ve askerlerinin hayatları konusunda güvence verdi ve onu adamlarına duyurdu. Haberci (kasıd) şehre geldi, Duvini, mektubu okuyunca içi rahatladı ve güven kazandı. Fırsat kollayıp Baycu ile kararlaştırdığı bir gece tam teçhizatlı 200 bahadırı kalenin burcuna çekti. Bahadırlar hemen aşağıya inip şehrin kapısını balyozla (balatekin) kırdılar. O zaman dışarıda pusuda bekleyen Moğol askerleri ortaya çıkıp şehre girdiler, Emir Sinaneddin ile İstankus, durumu öğrendikleri zaman hemen harekete geçerek sabaha kadar kan içen kılıcın ateşinin alevini göklere, dumanını Balık burcuna çıkardılar. O gece iki taraftan da o kadar insan öldü ki, tasvire ve beyana sığmaz. Seherin pırıltıları ve yıldızlar şahının külahının köşesi göğün ufuklarından görünmeye başlayınca Moğollar şehre girip herkesin başına bela kesildiler. 125 Emirler ve sipahiler canlarını hiçe sayarak, kılıçları ellerinde omuz omuza öyle savaştılar ki, bazıları şehitlik derecesine, bazıları da esirlik ve hüsran kemendine yakalandılar. Güzellikleri dillere destan, iffetleri fazla ve ismetleri sınırsız olan, ibadet ve dindarlıkta Asiye359 ve Meryem360 ile yarışıp onlara eşitlik sağlayan halkın hareminin saf kadınlarının dudaklarını yardılar. Ciğerlerini yakıp yüzlerini yaralayarak kahrın esiri, zalim kimselerin tutsağı yaptılar. Zenginin, fakirin süt emen çocuklarını, sevgili dadılarının kucağından, hayat veren annelerinin bağrından alarak sefalet toprağına attılar ve düşkünlük kanında yüzdürdüler. O korkunç felaketin etkisinden sıradan ve seçkin kimselerin, en hoş hali, en mutlu anı ölümün yüzünü gördüğü an oldu. Aman çığlıklarının ateşinin kıvılcımları dönen göğü aştı. Kıyamet günü gibi kimsenin yerinden kımıldamaya veya kaçmaya mecali kalmadı, “O gün kişi kardeşinden, annesinden, babasından, karısından ve oğullarından kaçar. Ogün herkesin kendine yeter derdi vardı”361 durumu ortaya çıktı. Güneş, kılıcın ateşinin parlaklığından tutuldu. Ayın aynası, imdat isteyenlerin anından puslandı. Moğol askerleri, yağma ve talandan kurtulunca ellerini esir almaya atıp, kadınları erkekleri zillet ve tutsaklık zincirine vurdular. Herkesi (şehirden) dışarı çıkararak birbirinden ayırdılar. İnsan seçmeye başladılar, Savaşa ve sanata yatkın olanları canlı bıraktılar. Geri kalanları kan içen kılıçlarına yem ve ölüme yolcu yapıp, mihnet çukuruna ve musibet seline attılar. Ağızlarına kan doldurup yokluk ülkesine gönderdiler. Hiç kimsenin düşünce ormanına kaçma, kurtulma, sığınma gibi şeyler gelmedi ve bunlar gerçekleştirilemedi. Şiir: “Dünyada kurtuluşun yolu kapandı. Öyle ki, ölüm korkudan Kehkeşanlara sığındı.” Kahır ateşi, evlat sevgisiyle dolu olan annelerin yüreğini yaktı. Onlar sevdiklerini zemheri rüzgârına kaptırdılar. O arada Emir Sinaneddin ile oğlunu elleri bağlı, başları açık olarak, malları, eşyaları, altın ve gümüşten meclis aletleri 359 Musa peygamberin çağdaşı olan Firavun'un karısıdır, İslami rivayetlerde iffetli, namuslu ve iyiliksever bir kadın olarak tanınır. İbn Bibi, dn. 978 360 İsa peygamberin annesi. İbn Bibi, dn. 979 361 Kuran-ı Kerim, 80/34-37 126 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ve hazinesinin mücevherleriyle çekip meydana getirdiler. Orada bir sandalyede oturan Baycu, Sinaneddin'i oğlu ile yanına getirterek, "Senin bu kadar malın var da niye asker tutmadın? Niye onları benim gibi bir düşmanı savuşturmak kullanmadın? Ak akçeyi kara gün için saklarlar” sözüne Sinaneddin, "Bir gün senin olacak olan mallar, benim tasarrufumda nasıl kalır?” cevabını verince Baycu’nun emri üzerine hemen oğlunu orada şehid ettiler. Sonra da onun işini bitirdiler. O savaşta Moğol emirlerinin her birine önemli ölçüde hazine, çok sayıda mal, hayvan ve esir düştü. Onlar, birkaç gün sonra Mugan'ın yolunu tuttular.362 Müneccimbaşı: “640 yılında (1242-1243) Baycu Noyan adındaki Emir'in kumandasında Moğollardan büyük bir ordu Erzurum'a gelip şehri uzun müddet kuşattılar şehrin subaşısı Sinaneddin Yakut Moğollarla savaşıp şehri savundu. Fakat kış başlaması sebebiyle Moğolların geri dönmek üzere bulundukları bir sırada şehrin içinden devlet nimetinin nankörü olan birisi haber göndererek nefsine malına ve çoluk çocuğuna aman verilmesi şartıyla savunduğu burcu teslim edeceğini vadetti. Bu habis şahsın gadriyle Moğollar şehri aldılar. Şehirde erkeklerden hiçbir canlı bırakmadılar kadınları esir aldılar ve bunların dışında kalanların hepsini hatta süt emekte olan çocuklara kadar öldürdüler; şehri de harap hale getirdiler. Sonra da buradan ayrılarak Allah'ın lanetine ve gazabına döndüler.”363 Pek tabii olarak Baycu’nun Erzurum istilası Ermeni, Süryani müverrihler ve Moğollara elçi gönderilen Hristiyan Rahiplerin eserlerinde de es geçilmemiş ve bu hadiseye yer vermişlerdir. 362 İbn Bibi, s. 490-92; Bu hadise için ayrıca bkz. Göksu, s.1292-1293; Koca, s.47- 49; Özen, s.260-261; Solmaz, 239-241 363 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.87-88 127 Aknerli Grigor: “Ermeni takviminin 688. yılında (1239), Moğol kumandanı Baycu Noyan, askerlerini topladı ve muazzam bir orduyla Erzurum şehri üzerine yürüdü. Moğollar şehri iki ay kuşatma altında tuttuktan sonra ele geçirdiler. Zengin ve güzel şehri tahrip ettiler, halkını acımasızca kılıçtan geçirdiler. Yine, şehirdeki bütün manastırları ve muhteşem kiliseleri viraneye çevirdiler. Bunun üzerine, Ermeni ve Gürcü prensleri, şehitnâme, havariyun yazıları ve resullerin amelleri ve Yeni Sion’un inşa ve süslemesi için, güzel ve eşsiz altın yazılı İncil gibi pek çok kitabı alarak doğu diyarına götürüp, manastırları kilise süslemeleriyle ihya ettiler.”364 Abu’l Farac Bar Hebreaus: “Sinan Amid’i aldıktan sonra Sultan’dan Erzenürrum’a gitmek, oraya hakim olmak ve Tatarların taarruzlarına karşı gelmek üzere emir aldı. Buraya gider gitmez Jurmagon Navin kuvvetli bir Tatar ordusu ile geldi ve bunlar bir kaç gün içinde bu müstahkem mevkii zaptederek erkek, kadın bütün ahaliyi kılıçtan geçirdiler ve yalnız köleliğe elverişli olan genç erkekler ve kızları korudular. Tatalar, Sinan ve genç oğlunu da öldürerek, burasını harebe halinde bırakıp gittiler.”365 Müverrih Kiragos: “Ermeni takvimine göre 691 (20 Kanunisani 1241-19 Kanunisani 1242) senesi başında Hakan kendi ordularına bir emirname göndermiş ve dili tutulan başkumandan Çarmağan'dan inhilal (dağılma, çözüme) eden makamın hısbu’l talii zabıtanından Baçu-Gutcu'ya/Baycu tevcih ettiğini bildirmişti. Çünkü Tatarlar her işlerini fal ile görürlerdi. “Baçu-Gurtcu” vezaifini deruhte eder etmez kumandasına tabii bütün milletlerden asker cem’ etti. Ve 364 Aknerli Grigor, s.20 365 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 541 128 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Ermenistan’ın Sultan-ı Rum'un taht-ı hükümranisindeki kısmı üzerine yürüdü. Garin sancağına vasıl olunca, elyevm Garin tesmiye edilen “Teodosiopolis”, şehrini taht-ı muhasaraya aldı ve teslim olmaları için ahali nezdine mukaleme memurları gönderdi. Mahsurin bu teklifi kabul etmedikten başka onları hakaretle koğdular ve surların üstüne çıkarak tatarlara sebb-ü şetim (hakaret) etmeye başladılar. Bunlar, sulhperverane tekliflerinin reddedildiğini görünce, surun yıkılması esbabını ihzar için cenerallerinden emir aldılar. Derhal faaliyete geçip birçok mancınıklar vaz’ (yerleştirme) ederek suru yıktılar. Kale dahiline girerek kimseye aman vermeksizin kafisini katlettiler. Şehri yağma ettikten sonra ateşlediler. Burası birçok Hristiyan ahaliden başka Tacikler ve onlara iltihak eden birçok havali halkı ile dolu idi. Orada, büyük küçük kıtalarda sayısız Tevrat ve İncil buldular. Düşmanlar, pek kıymetli olan bu kitapları yağma edip Tatar ordusunda hizmet eden Hıristiyan askere dûn (aşağı, alçak) fiyatlarla sattılar. Bunlar o kitapları büyük bir meserretle (sevinçle) aldılar ve her biri kendi memleketindeki kilise ve manastırlara hediye ettiler. Despot, papas, çocuk ve kadın birçok esirleri ellerinden geldiği kadar tehlis ettiler. Vahram'ın oğulları Prens Avak Şahinşah, Akboğa ile Tof (Toph)'un oğlu olan ve kalbinde Allah korkusu bulunan Greguar Dukatşan (Allah kendilerinden razı olsun) ve orduları bütün eserlere hürriyetlerini iade etti. Ve onları istedikleri yere gitmekte serbest bıraktı. Tatarlar yalnız Garin’i değil Sultan-ı Rum'a ait birçok sancakları da tahrip ettiler. Sultan-ı Rum bu hale çare bulmaktan aciz idi. Çünkü firar ederek Tatar korkusundan kaçıp bir yere gizlenmişti. Hatta öldüğü bile iddia olunuyordu. Bu akından sonra ganaimle yüklü olan Tatar ordusu şevk ve şadi içinde güzel ve mûnbit olan Mugan ovasındaki kışlık karargahına kış mevsimini geçirmek üzere avdet ettiler.”366 Ebu’l Ferec İbnü'l İbri ise Erzurum kuşatmasının Çormağan tarafından yapıldığını dile getirerek istilayla alakalı şu ifadeleri 366 Dulaurier, s. 177-178 129 kullanmaktadır: “(639 H.)’de Cermagonnoyen Erzenü'rrum'u kuşatıp zorla burayı elde etti. Ve ahaliden birçok kimseleri kılıçtan geçirdi. Çocukları tutsak aldı. Ve şehrin her tarafını yağma etti. Ve sübaşısı Sinan'ı dahi öldürdü.”367 Müverrih Vardan: “1242 tarihinde Bayçu Nuin, Çarmagana halef oldu ve Garin şehrini zaptederek oranın meşhur ve dindar hükümdarı olan Umeği ve onun akrabaları olan Hovannes Baronun oğlu İstepanosu ve onun beş kardeşlerini oradan dışarı çıkardı368. 1243’te Bayçu Nuin, Rumların memleketi tesmiye olunan bütün yerleri zaptetti. Buranın meşhur şehirlerinden evvela Kayseri’yi, sonra da Sevastı zapt etti. Buranın ahalisi derhal teslim olduklarından katliamdan kurtuldular, fakat Sevastan sonra zapt edilen Erzınka ahalisi karşı koydukları için insafsızca katledildiler. Zulum altında inleyen Ermenilerle meskun daha bir çok eyaletler dahi zapt olundu. Çünkü o senenin tarihi n?.,fl (Ermeni takvimine göre 692) idi ve yapılan zulümlere layık feryad ve figan, memleketi kapladı. Çünkü insanlardan maada, hayvanlar ve hatta kan ve gözyaşları ile dolmuş olan dağlar ve ovalar bile figan ediyordu”. 369 Sebastasi Vakayinamesi: “691 (1242) yılında Baycu Nuin (Noyan) Çarmoğan’ın yerini aldı. Hanın emriyle O, Karin şehrini ele geçirdi, zengin ve şehrin ileri gelenlerinden olan Baron Vmek’i oğulları ve akrabalarıyla birlikte tutsak aldı. Baron Ogan’ın da kaderi böyle oldu.”370 367 Ebü’l Frerec İbnü’l İbri, s.19 368 Ayrıca bkz. Bedrosian, s. 188/ dn.3 369 Vardan, s. 228 370 Oktay, s.214-215 130 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Psikopos Stepanos Vakayinamesi: “691 (1242) yılında Tatarlar Erzurum şehrini ele geçirdiler, çok sayıda el yazmayı ve kilise malzemelerini ganimet olarak götürdüler. Bizim ülkede çok sayıda Tatar bulunuyordu.”371 David Bağeşetsi: “691 (1242) yılında Baycu kumandan Çarmoğan’ın yerine geçti, çünkü o sağırlaştı (savaşta). O (Baycu) Teodosiopolis’i bir yıl sonra ise tüm Anadolu’yu Kayseri, Sivas, Erzincan şehirlerini ve diğer vilayetleri zapt etti. Onlar ızdıraplı Ermeni halkını tutsak ettiler ve Anadolu Sultanı Gıyaseddin’i devirdiler.”372 Simon De Saint Quentin: “..Sonra da Baba İshak’ın bu şekilde ve bu kadar az kişiyle neredeyse Türkler üstünde zafer kazandığını işittiklerinde Türklerin zayıflığından cesaret bularak ertesi yıl Türkiye’nin tamamını işgal ettiler. Önceki yıl (1242) Erzurumlu (Arseron) 2.000 kadının öldürülüşü olayı vuku bulmuştu. Kadınlar bu kentten 3 leuca (1 leuca yaklaşık 2 km) uzaklıktaki bir hamama gitmişlerdi. Hamamdayken Tatarlar ordusunun üstlerine geldiğini görünce ve kaçamayınca kendilerini sürekli olarak Baycunoy ve ordusunun hizmetine sunmayı düşündüler, böylece ona liralarla (telli saz), teflerle (timpanum) ve yanlarındaki çok sayıda başka müzik aletleriyle şarkı söyleyerek Baycunoy ve ordusunun önüne çıktılar ama yine de onların sert ruhlarını yumuşatamadılar; o, kadınların hepsinin orada öldürülmesini emretti.”373 371 Oktay, s.233 372 Oktay, s.319 373 Simon de Saint Quentin, Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Çev: Erendiz Özbeyoğlu, Doğu Akdeniz Kültür Tarih Araştırmaları Vakfı Yay., Antalya 2006, s.45-46 131 Baycu Noyan’ın zaferi, Erzurum’a görülmemiş bir vahşet ve zulüm getirdi. Kimseye aman verilmedi; merhamet gösterilmedi. Sivil halktan, varını yoğunu derhal teslim etmeyen herkes, çoluk çocuğuyla birlikte kılıçtan geçirildi. Şehirdeki yerli Hıristiyanlar ve Yahudiler de aynı vahşetten nasibini aldılar. Onların da tapınakları yağma ve tahrip edildi. Fakat kendilerine dokunulmadı. Bunlar, Baycu Noyan’ın ordusunda bulunan Hıristiyan dindaşları ve soydaşları tarafından ödenen fidye-yi nejat (kurtuluş akçesi) karşılığında kurtarıldı.374. Nitekim Bedrosian da 1242 de Erzurum Moğollar tarafından işgal edilip; nüfusu katledilip köleleştirildiğinde oradaki zengin Ermenilere ise özel ilgi gösterildiğini kaydetmektedir.375 Erzurum tarihinde ilk defa böylesine büyük bir tahrip, kıtal ve yağmaya şahit oluyordu. Bu tahrip ve kıtalden canını kurtaran az sayıda kimse esir edilerek şehrin dışarı çıkarıldı. Bunlar arasında savaşa ve sanata yatkın olanlar, köle yapılabilecek kız ve erkek çocukları ile Moğol ordusundaki Ermeni ve Gürcü prenslerin çabasıyla kurtulan az sayıda Hıristiyanlar dışında hepsi kılıçtan geçirildi. 376 O zamana kadar pek çok savaş ve tahribat gören Erzurum kalesine karşı en büyük tahribatı, Moğol ordularına komuta eden Baycu Noyan yapmıştır. Onun 1241 yılında etkili mancınıklarla, hareketli kulelerle sur ve kapılarını döverek, şehirdeki önemli tarihi eserlere de zarar verdiği bilinmektedir.377 Baycu Noyan, elde ettiği bu sonuçtan sonra yörede fazla durmadı; ordusunu alıp süratli bir şekilde Anadolu’yu terk ederek, çok miktarda esir ve ganimetle Azerbaycan’daki Mugan kışlağına döndü. Geride ise harabeden başka ne bir üs ne de bir garnizon bıraktı. 378 Erzurum’un Moğollar tarafından istila ve yağmaya uğraması ve Moğolların eline geçmesi sonuçları itibariyle de Anadolu siyasi tarihi 374 Koca, s.49 375 Bedrosian, s.188. 376 Göksu, s.1294 377 Hamza Gündoğdu, “Tarihi Geçmişiyle Erzurum Kalesi”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, sayı 3, Ocak 2018, s.186-187 378 Koca, s.50 132 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM için ehemmiyetli sonuçlar doğuracaktır. Nitekim Moğolların bu tarihten sonra Anadolu’ya yönelik yapacakları saldırılarda Erzurum bir askeri karargâh olarak kullanılacaktır.379 Baycu Noyan Erzurum muzafferiyetinden sonra çok ganimet ve esir ile Azerbaycan'a döndü. 1243’de tekrar Anadolu seferine çıktı yaz ortasında baykuşların barınağı olmuş Erzurum'dan geçti. 1 Temmuz 1243’de Selçuklu kuvvetlerini Kösedağ Meydan Savaşı'nda mağlup etti. Böylece Doğu Anadolu'daki Selçuklu hakimiyeti de ağır bir darbe yemiş oldu.380 Erzurum İstilası Sonrası Meydana Gelen Hadiseler Erzurum’un düşüş haberi Selçuklu sarayına ulaşınca devlet adamları üzerinde şok etkisi yaptı. Bu haber, âdeta dokunaklı bir ağıt gibiydi. Zira o sırada Erzurum’da bulunup da zamanında kaçabilenlerin ve tutsakların dışında hemen hemen hiç kimse hayatta kalabilmiş değildi. Bu yürekler karartan acı haber, gaflet içinde olan Selçuklu devlet adamlarının ve komutanlarının ruhunda âdeta korkunç bir savaş çığlığı şeklinde yankılandı. Zira bu olay, kaçınılmaz gözüken Moğol istilâsının sanki bir ön habercisi gibiydi. Böylece, yani Erzurum’un düşmesi ile Türkiye Selçuklu Devletinin savunma sistemi de tamamen delinmiş, İç Anadolu yaylasının yolu Moğol istilâsına açılmış oldu. Hâlbuki Erzurum surları, Doğu Anadolu’da Moğol istilâsını durdurabilecek yegâne engel idi.381 Kösedağ Savaşı ve Anadolu Selçuklu Devletinin Moğol Tabiiyeti Sultan'ın askerleri Erzincan'a varınca Moğol askerlerinin Erzurum'u aldığı, o diyarda kimseyi sağ bırakmadığı haberini iletmek için Sultan'a bir haberci (kasıd) gelmiş; o haberi aldığında Sultan'ın aklı karışmıştı. Fermanlar çıkararak, askerlere yurtlarına, 379 Kürkçüoğlu, s.108 380 Konukçu, s.62 381 Koca, s.50 133 evlerine barklarına dönüş izni vermelerini, emirlerin de hep birlikte toplu olarak, ülkeye ve saltanata musallat olan bu felaketi atlatmak ve zararları telafi etmek konusunda görüş alış verişinde bulunmak için dergâhta hazır bulunmalarını buyurdu. Emirler huzura çıktıktan sonra bütün kışı hazırlık yapmak ve tedbir düşünmekle geçirdiler.382 Emirler Sultan'a askerlerin toplanmasını hazinelerin kapılarının açılmasını askerlere bol para verilmesini tavsiye ettiler. Etraftaki hükümdarlardan da yardım istediler. 383 Moğol istilâsına karşı Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in ortak mücadele hususunda ittifak kurmak istediği komşu hükümdarlar arasında İznik Rum İmparatoru, Eyyûbî Melikleri, Artuklu ve Harezm Beyleri ön sırayı alıyordu. Bunlardan Güney-Doğu Anadolu ve Kuzey Suriye’de bulunan hükümdarlara elçi olarak bu sırada Saltanat Naibi olan Şemseddîn İsfahanî görevlendirildi. Daha çok yardım ve destek kuvveti göndermeleri için bu hükümdarlar, para ve toprak bağışıyla teşvîk edildi. Meselâ Silvan hükümdarı Melik Gazi’ye 10 bin dinar, 100 bin dirhem ile Ahlat şehri, Mardin hükümdarı Melik Said’e de Resulayn şehri bağışlandı. Bu hükümdarlara yapılan bağışlarla birlikte Moğol tehdidi ve tehlikesi etkili bir şekilde anlatıldı ise de, bunların hiç birinden yardım ve destek kuvveti gelmedi. Özellikle Ermeni Kralına Konya Ereğlisi ıkta edildiği gibi kendisine çok miktarda para da gönderildi. Bu para ile ondan, yükümlü olduğu askerî kuvvet dışında Franklardan ücretli asker toplayıp göndermesi istendi. Fakat Sultan Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu Devletinin vassalı olan hükümdarlardan umduğu desteği ve yardımı göremedi. Hem Ermeni Kralı hem de Trabzon Rum İmparatoru Moğollardan korkmuş veya çekinmiş olmalı ki, yükümlü oldukları ve vaat ettikleri destek ve yardımcı kuvveti göndermediler. Sadece Halep Eyyûbî Meliği, Nasıheddîn Farisî komutasında 2 bin kişilik bir yardımcı kuvvet gönderdi.384 Nitekim Anadolu üzerinde yaklaşan Moğol tehlikesi sebebiyle alınacak tedbirler görüşülmeye 382 İbn Bibi, s. 493 383Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.88 384 Koca, s.52-53 134 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM neticesinde Eyyûbîler, Artuklular ve Ermenilerle Moğollara karşı konulması konusunda görüşmeler başlanmıştı. Bu amaçla Kilikya Ermeni karalı I. Hetum’un babası Baron Konstantin Kayseri’ye çağrıldı. Ermenilerden vassallık gereği göndermesi gereken askerler istendi, ayrıca fazla göndereceği askerler için ekstra para verileceği ve Ereğli’nin kendilerine terk edileceği bildirildi. Selçuklulara yardım etme kararı alan Ermenilerin Haçlılardan da topladıkları 3000 kişi ile hareket ettikleri haberi geldi. Ancak Ermeniler hazırladıkları bu askeri gücü Kösedağ göndermeyerek Selçuklularla Moğollar arasındaki savaşın sonucunu beklediler. Ve en nihayetinde ise Kazanan taraf olan Moğollar yanında yer aldılar.385 Sultan 50.000 civarındaki Süvari Hassa askerleri ile Sivas şehrine hareket etti. Akıllı ve tecrübeli Emirler Sultan'a etraftaki hükümdarların askerleri gelinceye kadar Sivas'ta kalmasını tavsiye ettiler; fakat Sultan genç rezil ve sefih kimselerle oturup kalkıyor ve onların fesad sözlerine kulak veriyordu. Bunlar Sultan'a etraftan yardım gelmeden Moğollara karşı savaşa gidilmesini telkin edip durdular Sultan onların sözüne bakıp harekete geçti ve Sivas yakınındaki Kösedağ386 adı verilen yerde 11 Muharrem 641’de (1 Temmuz 1243) Perşembe günü Moğollarla savaş yapıldı. Moğollar yaklaşık 40000 civarındaydı ve kumandanları Baycu Noyan387 idi. Sultan Moğollar’a yenildi388 ve önce Tokat'a ondan sonra da Konya'ya kaçtı. Emirlerinden bir grup ve askerlerinden pek çok kişi öldürüldü; Moğollar yanlarında bulunan mal ve ağırlıkların hepsini aldılar; zira 385 Gökhan, s.99 386 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 541-42: “Kavsatağ yani Tura Mesanta’da” 387 Mirhand, s. 272: “…Moğol ordusundan kalabalık bir kuvvet Emir Taycu (Baycu Noyin) kumandasında onunla savaşmaya geldi.” 388Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.88; Teferruat için ayrıca bkz. İbn Bibi, s. 493-498; Spuler, s.53: “Moğollar Erzurum’u aldılar ve 1244’te onları acı sözlerle tahrik edip duran Rum Sultanı Gıyas üd-Din II Key Hosrev’i Konya (İkonion) dan az ilerideki Kösedağ’da mağlup ettiler.”; Şapolyo, s. 190-191 135 kaçanlar tek başlarına boş olarak kaçmışlardı. Sultan dahi aynı şekilde ağırlıklarını bırakıp kaçmıştı.389 Aksarayi, bu yenilgiyle alakalı olarak Sultan’ın gurur ve kibirle sarhoşluğun da etkisiyle: “’Eğer, estağfirullah, Tanrı onlarla olsa bile başka emirlere ihtiyaç duymadan tek başıma Moğol ordusuna saldırırım.’ Kaynağı kafirlik olan bu boş sözün uğursuzluğundan yenilgi Sultan’ın ordusuna nasip oldu.” demektedir.390 Moğollar buradan Sivas'a yürüdüler. Bu sırada Sivas kadısı Necmettin el-Kırşehri idi. Bu şahıs Cengiz Han'ın Harezmşah’ın ülkesini istila ettiğinde onun yanına varmış ve Han’dan yarlığ ve payza yani aman almıştı. Bu aman o anda yanında bulunuyordu. Kıymetli hediyelerle şehirden Baycu Noyan'ı karşılamaya çıktı. Noyan onu görünce tanıdı ve ona ikramda bulundu. Necmeddin Cengizhan'ın yarlığını çıkardı; Noyan yarlığı öpüp başının üstüne koydu. Kadı ondan şehir halkına aman vermesini istedi. Baycu Noyan yalnız bir kapıdan 3 gün yağma yapmaları şartıyla Necmeddin'in isteğini kabul etti. Şehri yağmaladılar ancak bu yağmada öldürme ve esir alma açısından hiç kimseye dokunmadılar. Bu olay 641 yılında (1243- 1244) vuku bulmuştur.391 Kösedağ Savaşı hiç şüphesiz sonuçları itibariyle dönemin tüm kaynaklarında yer almış talihsiz bir vaka olarak kaynaklara geçmiştir. Burada hepsini vermek mümkün olmasa da bazı kaynaklardan birkaç cümle ile konuyu netleştirmek gerekir. “Ertesi yıl, okçu millet Gürcü ve Ermeni Prensleriyle birlikte yeniden asker topladı ve muazzam bir orduyla Rum ülkesine yürüdü. Ordunun başında bulunan Baycu Noyan, savaşlarda çok başarılıydı 389 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.89; Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 542 390 Aksarayi, s. 35; Özmenli, s.997 391 Müneccimbaşı, Camiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi II, s.89-90; Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 542: “.. Bunlar Roma diyarına yayıldılar ve Sebastia’ya geldiler. Fakat buranın halkı bunlarla anlaştılar ve birçok altınlar getirerek bunları vermek mukabilinde canlarını ölümden, oğullarını ve kızlarını esaretten kurtardılar. Tatarlar şehre girerek şahane hazineleri soydular, istediklerini aldılar, silahları yaktılar ve şehri çevreleyen surun 4 (yahut 40) karışlık tepesini yıktılar.” 136 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ve karşısına çıkan herkesi bozguna uğratıyordu. Ama bu başarılarının temelinde yatan asıl neden, ön saflarda yer alan ve şiddetli hücumlarla düşmana saldıran Ermeni ve Gürcü prensleriydi. Moğollar, ok ve yaylarıyla onların arkasından geliyordu. Bu şekilde Rum topraklarına giren Moğolları, yüz altmış bin askeriyle Sultan Kiatadin (Gıyaseddin) karşıladı. Büyük Şalue’nin oğlu da uzun zamandan beri Sultan’ın yanında bulunuyordu. Savaş düzeni alındı. Moğol ordusunun sol kanadında yer alan Moğol askerleri Şalue’nin oğluna karşı savaştılar. Muzaffer Ermeni ve Gürcü prensleri ise sağ kanatta Sultan’ın askerlerine karşı savaşıyorlardı. Savaşın kızıştığı bir sırada, cesur ve ünlü Şalueoğlu ardı ardına yaptığı saldırılar sonucunda, Moğolların sol kanadını bozguna uğrattı ve pek çok Moğol askerini de kılıçtan geçirdi. Büyük Vahram’ın oğlu ve Pılu Zakare’nin torunu olan Gag Kalesi senyörü Gürcü prensi Akbuğa, yanında bulunan diğer Ermeni ve Gürcü askeriyle birlikte, Sultan’ın askerlerine karşı kahramanca savaştı. Rum Selçuklu ordusunun sağ kanadını dağıtarak pekçok komutanın da başını uçurdu. Gürcü ve Ermenilerin bu saldırılarını gören Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev büyük bir üzüntüye kapılmıştı. Akşam olunca, taraflar savaşmayı bırakarak Erzurum ile Erzınka (Erzincan) arasındaki ovada karşılıklı ordugah kurdular Ertesi gün, sabah olunca, Moğol, Ermeni ve Gürcü askerleri, Sultan’ın ordusuna karşı yürümek üzere birleştikten sonra, büyük bir süvari kuvvetiyle harekete geçtiler. Ancak Selçuklu ordugahına vardıklarında; çok miktarda erzak ve eşya ile dolu çadırlardan başka bir şey bulamadılar. İçten ve dıştan bir çok kıymetli eşyalarla süslenmiş olan sultan çadırının kapısında leopar, aslan ve kaplan gibi vahşi hayvanların bağlı olduğunu gördüler. Sultan Gıyaseddin Keyhüsrev, Moğollara itaat etmek isteyen emirlerin muhtemel bir ihanetinden çekindiği için, geceleyin bütün ordusuyla birlikte kaçmıştı.” diyecektir Aknerli Grigor ve şöyle devam edecektir; “Sultan’ın savaşı bırakıp kaçtığını gören Moğollar, bunun bir tuzak olmasından şüphelenerek, çadırları korumaları için bir birlik görevlendirerek, ordunun büyük bölümüyle kaçan Sultan’ı takip 137 etmeye koyuldular. Ancak, Sultan Gıyaseddin çoktan ülkenin iç kısımlarındaki güvenilir bölgelere varmıştı. Bu yüzden Moğollar bu takipten bir sonuç alamadan geri döndüler. Moğollar, Rum Sultanının gerçekten kaçmış olduğunu öğrendiklerinde geri dönmeye karar vermişlerdi. Ordunun bütün erzak ve eşyasını ve korku içinde kaçarken bırakılmış olan güzel renkli büyük çadırları ele geçirdiler. Ertesi gün, büyük bir sevinçle Rum ülkesine hücum ettiler. İlk önce Erzincan’ı ele geçirip oraya bir şıhne (vali) tayin ettikten sonra Kayseri üzerine yürüdüler. Kayseri halkı Moğollara karşı direnmişler ve şehri teslim etmek istememişlerdi. Bu yüzden Moğollar burada birçok insanın kanını döktüler. Bu şehrin Moğollara karşı koymak istemesinin nedeni, şehirde bol miktarda erzak ve ayrıca bir de süvari gücünün bulunmasıydı. Bu nedenle şehri akit ile teslime yanaşmamışlardı. Kurnaz Moğol askerleri, büyük uğraşlar sonunda hile ile şehri ele geçirmeyi başardılar. Şehrin ileri gelenlerini öldürdüler, halkın malını mülkünü yağmaladılar ve çoğunu esir aldılar. İlerleyişlerine devamla Kon (Konya)’yı ve Akhşar’ı da büyük köy ve manastırlarıyla beraber zaptettiler. Sonra, Sivas üzerine yürüyerek kuşatma ile bu şehri de ele geçirdiler. Ancak, bu şehrin halkını kılıçtan geçirmeyerek, sadece mal ve mülklerini yağmalamakla yetindiler. Daha sonra burada nüfus sayımı yaparak, sayılarına göre halkı mal ve tağar vergisi ödemeye mecbur kıldılar. Moğollar, Rum ülkelerine şıhne ve reis tayin ettikten sonra, bu ülkeden aldıkları yüklü bir ganimetle, esirleri de yanlarında olduğu halde doğuya, kendi ülkelerine ve de başkentlerine döndüler.392 Kazvini ise bu yenilgiyi şu sözlerle aktaracaktır: “..Moğol ordusundan Emir Baycu kumandasındaki büyük bir ordu onunla savaşmaya gittiler. Rum emirleri sırayla onunla savaşıyorlar ve yeniliyorlardı. Rum askerlerinin tamamı Moğol ordusundan kaçtığında Sultan dahi ahır (hargâh), çadır (hîme) ve otağda 392 Aknerli ,Grigor, s.20-21 138 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM (serâperde) yerinden kımıldayamayıp münhezim oldu. Moğol ordusu Rum’u ele geçirdi..”393 Ebu’l Ferec İbnü’l İbri ise bu bozgunu şöyle dile getirmektedir: “…Erzincan yakınlarındaki Kösedağ’da iki ordu karşılaştılar. Müslimler ve yanlarındaki Hristiyanlar Moğollar ile hemen savaşa girdilerse de korkarak geri dönmüş ve kaçmıştılar. Padişah şakınlık içinde ne yapacağını bilmiyordu. Kayseri’ye bırakmış olduğu oğullarını ve kadınlarını alıp Ankara’ya geldi ve buraya kapandı. Moğollar bunların kaçtıkları günün akşamına kadar yerlerinden kımıldamadılar. Türlü türlü insanlardan mürekkep sayısız bir ordunun yenilecek kadar savaş etmeksizin böyle kaçmalarından Moğollar şüpheye düşmüştüler. Bunların pusu kurmuş olduklarını zannediyorlardı. Bunların kaçmış olduklarını anlayan Moğollar Rum diyarındaki bütün şehirlere yürümeye başladılar. İlk önce Sivas’a indiler. Ahaliye aman vererek canlarına bedel ellerindeki malları aldılar. Ve şehri elde ederek suru yıktılar ve buldukları savaş aletlerini yaktılar. Buradan Kayseri’ye gittiler Ahali birkaç gün bunlara karşı koydularsa da aciz kaldılar. Ve Moğollar buraya cebrile girdiler. Ve ahaliyi kılıçtan geçirdiler ve zenginleri ve büyükleri mallarını meydana çıkarmaları için türlü türlü azaplar içerisinde öldürdüler. Genç kadınları ve çocukları esir aldılar ve buranın da surlarını yıktılar...”394 Moğollar Sivas, ardından Kayseri’yi ele geçirip yağmaladılar, her yeri yakıp yıktılar. Durumun vahametinin farkına varan Selçuklu veziri Mühezzibüddin Ali kıymetli hediyeler hazırlattı ve yanına Amasya kadısı Fahreddin Ali’yi alarak Baycu ile görüşmek üzere yola koyuldu. Selçuklu heyeti Mugan’a gitmek üzere yola çıkan Baycu Noyan’a Erzurum’da iken yetişti. Yola birlikte devam edilerek Moğolların kışlağı Mugan’a gelindi. Burada Baycu Noyan ile yapılan 393 Kazvini, s. 118-119 394 Ebu’l Ferec İbnü’l İbri, s. 19-20 139 barış antlaşması sonucunda Türkiye Selçuklu Devleti yıllık vergi ödeme şartı ile Moğol hakimiyetine girdi.395 Nitekim bu yenilginin ardından Sultan’ın validesi dahi Moğollara esir olmuştu.396 Halep Hükümdarı Melik Nasır’ın kızkardeşi olan Sultan’ın karısı Gaziye Hatun ile annesi Hunad (Mahperi) Hatun, köleleri, cariyeleri ve mallarıyla Haleb’e gitmek amacıyla Konya’dan hareketle Ermeni topraklarına ulaştıklarında Ermeni Kralı Hetum I, bunları alıkoyarak Moğollara da haberci göndermiş; ve Mahperi Hatun Moğollara teslim edilmişti. Eşinin akıbeti bilinmese de annesinin yaptırdığı kendi adıyla anılan caminin bitişiğindeki türbe şitabesinde “şehide” olarak bahsedildiğine göre Moğollar tarafından öldürüldüğü tahmin edilmektedir.397 Simbat eserinde bununla alakalı şu bilgileri vermektedir: “bu günlerde Tatarlar, Rum memleketine akın ettiler. Sultan’ın annesi kızını beraber alıp Kilikya’ya iltica etti. Tatarlar, Kral Hetum’a derhal haber gönderip ‘Mültecileri bize teslim et. Aksi takdirde bizimle aktettmiş olduğun dostluk bir yalandan ibaret olacaktır’ dediler. Ermeniler, Tatarların kendi memleketlerine akın etmelerinden korkarak mültecileri teslim ettiler. Sultan Keyhüsrev Şah ve bütün Müslümanlar, bundan dolayı çok öfkelendiler. Sultan, süvari kuvvetinin başında olduğu halde Lambron senyörü Konstantin’in öncülüğüyle Babaron dağına girdi ve ovaya inip her tarafı yaktı...”398 II. Gıyaseddin Keyhüsrev, yenilginin ardından çekildiği Alaiye’de içki içmekte iken birden bire imdat imdat diye bağırıp başka bir şey söylemeden ölmüştür (1246).399 Öldüğünde henüz 25 yaşında bulunuyordu Kaynaklarda içkiye ve kadına düşkün olduğu ve ahlâken zayıf karakterde bulunduğu zikredilmektedir. Nitekim Gürcistan kraliçesi Rosudan’ın Mugiseddin Tuğrulşah’ın oğlundan olma kızı 395 Özen, s.262; Roux, s.301; Şapolyo, s. 192-193 396 Teferruat için bkz. Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s, 542 397 Gökhan, s. 100 398 Başkumandan Simbat, s. 86 399 Başkumandan Simbat, s. 87: “…Bu andakendi kalesi olan galonoros’da (Alaiye’de) işret etmekte olan Sultan Gıyaseddin birdenbire ‘Yetişin, yetişin!’ diye bağırdı ve başka hiçbir söz söyliyemeden öldü”. 140 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Thamara ile evli olup çok düşkün olduğu bu kadınla evlendikten sonra kendisini tamamıyla eğlence ve içkiye verdiği de kaynaklarda yer almaktadır.400 Ancak Anonim Tarih-i Ali Selçuk’ta Sultan’ın yenilginin akabinde İstanbul’a gitmek niyetinde olduğu fakat Moğollar’la barış yapıldığını haber alır almaz Konya’ya geldiği bir müddet Konya’da kaldıktan sonra Sultan’ın gönlüne Ermeniyye ve Tarsus tarafına asker sevketme fikri düştüğü kaydedilmektedir. Kaynağımıza göre Sultan burada yaklaşık yedi ay boyunca katl ve tahribat yapmış ve sonrasında Tarsus’u kuşattığı sırada Sultan’a buranın havası çarptığından hastalandıp Konya’ya döndüğünde burada vefat etmiştir. (643 Recep/ 6 Aralık 1245).401 MOĞOL İSTİLASI SONRASINDA ERZURUM Erzurum’un Selçuklu Anadolu’sunun büyük siyasi ve kültürel merkezlerinden biri olduğu şüphesizdir. Burası ticaretin de en yoğun yaşandığı bir şehir olmuştur ki bunun en önemli örneği hiç şüphesiz yukarıda da bahsi geçen Kazvini’dir. Erzurum’a yerleşip ticaret yapan Kazvinli Emir Şemseddin Ömer şehirde geçen hayatıyla ilgili bilgi verirken bize Erzurum’un ticari hayatıyla ilgili de önemli bilgiler vermektedir: Erzurum’un çeşitli nimetlerle dolu ve gösterişli bir şehir olduğunu, cennete benzettiği için buraya oturmaya karar verdiğini, burada bir ev satın alıp belli bir süre burada kaldığını ve burayı kendi vatanından saydığını, Erzurum’da mal, kumaş ve birçok servetle karşılaştığını ifade eder.402 Fakat istila sonrası bu güzide şehir harap olmuş; bu cennet şehir yakılıp yıkılmıştır. Moğol istilasının sonuçlarını Gordlevski şöyle ifade edecektir: “Moğol saldırısının sonuçları yaşamın tüm alanlarında derhal yansımıştır. Tarım altüst oldu, tarlalar bakımsız bırakılmıştı ve 1243 yılında ülkede ağır bir açlık başladı. Türkler yığınlar halinde Bizans devletinin sınırlarına 400 Atçeken- Bedirhan, s. 175 401 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk, s. 44 402 Teferruat için ayrıca bkz. Hatime Üstüner Çelik, Türkiye Selçukluları ve Beylikler Döneminde Erzurumda Sosyal ve Kültürel Hayat, Sakarya Üniversitesi SBE. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya 2011, s.103 vd. 141 yöneldiler…Küçük Asya’nın Erzurum, Kayseri gibi kültür merkezleri boş alanlara dönmüştü; sakinleri kırılmış, zanaatkarları Orta Asya’ya götürülmüş, halka yüksek vergiler yüklenmişti. Ülkeyi üç ay içinde yerle bir eden Baycu Azerbaycan’daki otağına döndü ve önünde serili duran ganimetine bakmaya başladı…”403 Erzurum'un istila sonrası tarihi, kaynaklarda çok fazla yer almamakla birlikte nüfusunun tekrar kalabalıklaşması da herhalde epey zaman almıştır. Bu istiladan sonrası Erzurumla ilgili olarak Eflaki eserinde 1247 sonrası hadiselerden bahsederken Şems’in ortadan kaybolup gizlendiği sıralarda Erzurum’a geldiğini burada mektep hocalığı ile meşgul olduğunu; bu sıralarda şehirde itibarlı bir Melik’in bulunduğunu ve o melikin de oldukça güzel ve olgun bir çocuğunun bulunduğunu bu çocuğun ise oldukça aptal ve unutkan olduğunu kaydetmektedir. Akabinde ise Şemsin bir kerameti olarak bu çocuğa bir ay içinde tamamen Kur’anı ezberlettiğini bu gelişme üzerine melik ve taifesinin O’nun müridi olduğunu zikreden Eflaki; Şemsin veliliğinin burada şöhret bulması üzerine buradan ayrıldığını bildirmektedir.404 Anadolu Selçuklu sultanlığını Moğollar’ın himayesine koyan muahedenin akabinde Erzurum şehri yeniden iskan edilmiş ve Anadolu Sultanlığının yıkılışına kadar buraya bağlı bir vilayet konumunda olsa da devamlı surette Anadolu’yu zaptetmeye ve buradaki isyanları bastırmaya gelen Moğol ordularının uğrak yeri olmuş bu nedenle de devamlı surette zarar görmeye maruz kalmıştır.405 Hülagü Han; Rükneddin KılıçArslan ve İzzeddin Keykavus arasında ülkeyi taksim ettiğinde Kılıç Arslan’a Sivas, Erzincan, Erzurum ve şark havalisin,; İzzeddin Keykavus’a ise garp memleketlerini vermişti ki bu taksime göre Selçuklu memleketleri şu havalileri ahtiva etmekteydi: Ahlat eyaleti: Van, Vestan, Erciş; Erzurum eyaleti: Bayburt, İspir, Aphas havalisi (yani Gürcistan’dan madud olan Ardahan, Artvin, Oltu, tortum); Erzincan Eyaleti: 403 Gordlevski, s. 66 404 Eflaki, s.520 405 Yınanç, “Erzurum-Tarih”, s. 350 142 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Akşehir, tercan, Kemah, Kegonye-şarki Karahisar; Diyarbekir Eyaleti: Harput, Malatya, Şemşad, Munşar; Sivas Eyaleti: Niksar, Amasya, Tokad ve Komnat; Ankara Eyaleti: Samsun, Sinop, Kastamonu, Taraklo; Kayseri Eyaleti: Niğde, Herakile (Ereğli), Ermenak; Konya Eyaleti: Karahisar, Aksaray, Antalya.406 Moğol tâbiyyeti altına giren Türkiye Selçuklu Devleti’nde üç kardeşin (II. İzzeddin Keykâvus, IV. Rükneddin Kılıçarslan ve II. Alâeddin Keykubad) saltanata ortak oldukları 1249-1254 yılları arasında yaşanan bir olay Erzurum’da vuku bulmuştur. Atabey Celâleddin Karatay’ın 1254 yılında ölümünün ardından devlet yönetiminde üç kardeş arasındaki uyum yok olmuş, düzen bozulmuştu. Moğol baskısı ve Selçuklu emîrleri arasındaki nüfûz mücadelesi ile durum daha da kötüye gitmekteydi. Moğol Hânı Mengü’nün Karakurum’da toplanacak kurultaya çağırdığı İzzeddin Keykâvus atabeyin ölümünden dolayı gidemediğinden yerine küçük kardeşi Alâeddin Keykubad’ın geleceğini bildirdi. Bu amaçla yola çıkan II. Alâeddin Keykubad’ın mâiyeti ile birlikte uğrak yerlerinden biri de Erzurum’du.407 Gıyaseddin Keyhüsrev'in oğlu olan II Alaaddin Keykubat’ın Anadolu’da Gürcü Hatun408 adı ile tanınan annesi Gürcü kraliçesi Rosudan’ın kızı Tamara olup bu prensesin babası Selçuki ailesinden Erzurum Meliki Mugiseddin Tuğrulşah’ın oğludur. Celaleddin Karatay’ın ölümü üzerine Moğol elçileri geri çevrilmiş bununla birlikte Mengü Kaan’a yazılan mektupta Şimdi benim bir Sultan olan kardeşim Alaaddini gönderiyorum demiş409, 1254’te yola çıkarılmıştır. Aleaddin Erzurum’a vardığında orada Baycu’nun Engürek ve Hoca Noyan gibi diğer emirlerle ve bir orduyla gelmekte 406 Baygu, s. 68-69 407 Özen, s.263 408 Aksarayi, s28 409 Ebu’l Ferec İbnü’l İbri, s. 27: “..Ve kendi yerine küçük kardeşi Aleaddin’i bir mektup ile Kaan’a (Munkka Kaan) gönderdi ki mektup şu idi: ‘Kardeşim Alaeddin’i gönderdim. O da benim gibi sultandır. İşlerimi idare etmekte olan Atabeyim Celaleddin Karatay öldüğünden garb tarafından bana karşı düşmanlar baş kaldırdılar. Bunun için kendim gelemedim ve gelemeyeceğim. Bunların haklarından gelindikten sonra gelirim..” 143 olduğunu duyduğunda Moğol ordusuna karşı ihtiyaç duyulan şeylerin sağlanması hususunda kardeşi Sultan İzzeddin’e aşağıdaki mektubu yazmıştır: “En büyük gölge sahibinin gölgesi dünyanın efendileri zümresinin büyüğü, alemde olan şeylere sahip ola, zeminin ve zamanın yöneticisi, şark ve garb sultanlarının sultanının –Allah şanını yüceltsin- delili doğuda ve batıda dünya yıkılıncaya kadar parlayıp artsın… Bu aciz kul her zamanki adete ve alışılmış kurala uyarak size kulluğunu bildirmektedir. Talihi açık psdişahın- Allah başarısını aziz kılsın- cihanı süsleyen görüşüne arz etmektedir ki bu vakitte yeryüzü padişahı Batu’nun huzurundan elçiler gelmişler Noyan-ı Azam Baycu’nun gelmekte olduğunu bildirmişler ve bir yarlığ getirmişlerdir. Bu yarlığa göre padişah hazinesine verilecek bakiye altının ulaştırılması istenmektedir. Eğer istenilen kısa zamanda yerine getirilmezse ülke işlerine helal gelecek ve büyük masraflar edilecektir. Elçileri çabukça geri göndermek ve Noyan-ı Azam Baycu’ya (olumlu) cevap verme konusunda hazırlık yapmak gerekir. Yine Noyan-ı Azam Baycu ile Engürek ve Hacı Noyan gibi diğer Noyanlara karşı direnmek ve savaşmaktansa barış yapmak daha iyi olur. Bendenizin doğru bildiği görüş budur. Gerisi sizin cihan süsleyen yüksek görüşünüze ve cihana sahip olan düşüncenize kalmıştır.” Ancak ne var ki Aleaddin buradan yola çıkmak üzereyken kardeşleri onu gönderdiklerine pişman olmuşlar ve geri döndüğünde saltanatının gelişeceğinden endişe duyarak lalası Müslih’e mal mülk ve ikta vaadetmişler; o da bu vaatlere kanarak Aleaddin’i zehirlemiştir.410 1253-1256 yıllarında Fransa Kralı’nın emriyle Moğol Hanı’na elçi olarak gönderilen keşiş Wilhelm Von Rubruck uzun yolculuğu esnasında Erzurum’dan da geçmiş ve esrinde Erzurum’dan bahsetmiştir. Eserinde Aarserum olarak adlandırılan (Erzurum) oldukça iyi bir şehrin olduğunu ve Türkiye Sultanına yani 410 Aksarayi, s. 29-30; Ebu’l Ferec İbnü’l İbri, s. 27: “Alaeddin orduya varmadan yolda öldü…”; Konukçu, s. 63; Ahmed b. Mahmud, Selçuk-name, c. II, s. 155: “Rükne’d-Din, Aleaddin benim üzerime yükselir diyerek Kaan’dan korkmadan ona zehir verip öldürdü”. 144 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Selçuklulara tabii olduğunu belirtmektedir. Ayrıca Curges (Palandöken olabilir) dağlarının eteklerinde yükselen Eufrates (Fırat)’ın kaynağına kadar gitmek istediğini lakin aşırı kardan dolayı bunu yapamadıklarını da eklemiştir.411 Moğolların önde gelen şahsiyetlerinden olan Hülagü Batı ülkelerine İlhan tayin edildiğinde kışlak olan Mugan’da kalacağı için Baycu Noyan kendisine tahsis ve yönetimi verilen Anadolu'ya ailesi, ordusu ve hayvanları ile göçmek zorunda kaldı. Fakat Selçuklulara ve hanedana karşı yeni bir fena niyet taşımıyordu. O Anadolu'da uygun kışlak ve yaylak arıyordu. Az sonra Aras Nehri'nin akışına ters vaziyette Anadolu'ya ayak bastı. Pasin Ovası yolu ile 1256’da Erzurum'a geldi. Ağustos ayında bir name kaleme alarak Sultan İzzettin Keykavus’dan izin istedi. Sultan Moğol Noyanı'nın asıl maksadını anlamak için Pervane Nizamettin Hurşid-i gönderdi. Baycu Noyan’da daha sonra Konya istikametine gitti. Fakat Pervane Nizamettin Hurşit Aksarayi’nin kaydına göre Erzurum yakınlarında vefat etmişti.412 Abu’l Farac Bar Hebraeus 653 (1255) yılı olaylarını aktarırken Tatar askerleri kumandanı Başü (Baju?) Navin (Baycu Noyan)’ın Erzurum’a doğru hareket ettiğini ve Ağustos ayında Sultan İzzeddin’e bir elçi göndererek kışı geçirmek için kendisine bir yer göstermesini istediğine dair bir not düşmüştür eserinde.413 Ahmed Cevdet Paşa ise Gıyaseddin’in çocuklarından Aleaddin’in ölümünün akabinde geriye kalan iki kardeş arasında bir müddet sonra mücedele yaşandığı İzzeddin savaşı kazanmışken İlhanlı valisine verilmesi kararlaştırılan parayı vermede gevşeklik göstermesi üzerine İlhanlı valisinin 654 senesinde İzeddin’in üzerine yürüdüğünü kaydeder. Yapılan savaşta İzzeddin kaybedince kaçarak Antalya kalesine sığınmış; akabinde komutanların araya girmesi neticesinde barış yapılmıştır ki buna göre Kızılırmağın batı tarafı Kostantiniyye’ye 411 Wilhelm Von Rubruck ,The Jorney of William of Rubruck, to The Eastern Parts of the World,1253-1255, translated by William Woodville Rockhıll, London 1942, s. 266-267 412 Konukçu, s. 63 413 Abu’l Farac Bar Hebraeus, c.II, s. 562 145 kadar İzzeddin’e doğusu Erzurum’a kadarki kısım ise Rükneddin’e verilmiştir.414 Bu olaylar öncesinde yine kardeşler arasında mektuplaşmalar yaşandığı bilinmektedir. Bunlardan IV. Kılıçarslan’ın ağabeysine gönderdiği ve onu uyarıcı mahiyyette kaleme alınanı en meşhurlarındandır.415 İbnü’l İbri ise eserinde İzzeddin’in O’na bir kışlak vermek istemediği gibi kendisinin Hülagü’nün önünde yenilerek kaçmakta olduğu zannına düşerek askerleri ile Konya ile Aksaray arasında Sultan Hanı denen mevkide Baycu ile savaşa tutuşup yenilerek memleketin iç şehirlerine kaçtığını Baycu’nun ise o sırada hapis olan İzzeddin’in kardeşi Rükneddin’i hapisten çıkartarak bütün Rum beldelerinin padişahı yaptığını zikretmektedir.416 XIII. yüzyılın sonlarına doğru Erzurum'da sosyal hayat oldukça canlıydı. Trabzon'dan kuzeye, İran'a uzanan yol, daha sonra (13. yüzyılda), Avrupalıların Asya'ya geçişinde, asıl hattı oluşturuyordu. Erzurum üzerinden binlerce at, deve ve katırdan oluşan kervanlar geçiyordu. 417 Venedikli bir aileye mensup olan Marco Polo da doğuya giderken Argiron diye kaydettiği Erzurum'dan geçmiştir. Yolda Türkmenlere rastlamıştı. Bunlar geniş ve bol otlu düzlüklerde hayvanlarını otlatmakta ve çadırlarında hayatlarını geçirmekte idiler.418 Anadolu'nun ilk sivil mali Moğol idarecisi olarak Uyrat kabilesinden ünlü Emir Argun'u sayabiliriz. Baycu Noyan Selçuklu ülkesini istila edip burası Moğol tabiyetine geçtiği sırada İran'la birlikte Anadolu'nun mali sorumluluğu o zamanda Kaan'lık tahtında oturan Naibe Töregene tarafından Emir Argun'a verildi. O 1243'de Horasan üzerinden Azerbaycan'a gelmişti. Burada Moğol askerlerinin yaptıkları zulm ve tahribatı görünce derhal tedbir aldı. Önce vergi toplama görevini askerlerden aldı ve bu iş için sivil memurlar görevlendirdi. Bunu işiten Selçuklu sultanı da elçi göndererek vergi 414 Ahmed Cevdet Paşa, s.928 415 Mektubun muhtevası için bkz. Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, s.63-65 416 Ebu’l Ferec İbnü’l İbri, s. 27; ayrıca bkz . Turan, s.65-67 417 Gordlevski, s. 213-214 418 Konukçu, s.64 146 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM memurları istediler. O da bu isteği kabul ederek Anadolu'ya vergi memuru gönderdi. Bu şekilde Anadolu'da ilk Moğol vergi memurlarının geldiğini görüyoruz. Bunların halktan Moğol asker ve Noyanlarının masrafları ile Kaan'a gidecek haracı topladıklarını düşünebiliriz. Zira Ögedey Kaan İran'a Çurmagun Noyan'ı vali tayin ettiği zaman ondan her yıl gönderilmek üzere altın işlemeli kumaşlar, diba, damasko kumaşları, inci, sedef, cins atlar, develer ve katır istemiştin. O sırada Anadolu'dan Moğollar adına toplanan verginin türü konusunda bir bilgiye sahip değiliz, ilk bakışta Moğol imparatorluğunun her yerinde uygulanan Kopçur vergisi akla gelebilir. Ayrıca Genceli Kregos'un belirttiğine göre Selçuklular gibi Moğol tabiiyetinde olan Gürcistan'da Göyük Han zamanında kararlaştırıldığı üzere Emir Argun'un Baskak tayin ettiği Buka halktan zorla Cizye (baş vergisi) almaya başladığını veremeyenlerin borcuna karşılık da çocuklarını aldığını yazar. Anadolu'da ise, bu tür bir vergiler ileride görüleceği üzere I277'den sonra uygulanmaya konmuştur. Herhalde bu vergi memurları Anadolu'da önceden mevcut vergilerin toplanmasına nezaret etmiş olmalıdırlar.419 Mengü Hân’ın imparatorluğun Batı bölgelerine İlhan tayin ettiği Hülâgû Mugan’ı kışlak olarak seçtiği için burada ikâmet etmekte olan Baycu Noyan ailesi, ordusu ve hayvanları ile birlikte yeni yaylak ve kışlak bulmak amacıyla 1256 yılında Anadolu’ya geldi. Baycu’nun buradaki ilk durağı Erzurum oldu ve kendisine uygun bir kışlak bulması amacıyla II. İzzeddin Keykâvus’a gönderdiği mektubu burada kaleme aldı420 1258 yılına gelindiğinde ise Baycu karargah olarak kullandığı Erzurum’dan çok sayıda askerle şehir ve vilayetleri tahrip ederek Aksaray’a gelmiş; Sultan İzzeddin ise devlet emirlerinin de görüşüyle Baycu ile barış yapmak ve onun ihtiyaç duyduğu şeyleri karşılamak ve daha fazla tahribata engel olmak istemişti. Ancak bu sırada Vezir olan Kadı İzzeddin gaza ve cihadı öne sürerek savaşmak hususunda Sultanı 419 Erdem, s.6-7 420 Özen, s.263 147 tahrik edince savaş kaçınılmaz olmuş ve Sultan İzzeddin’in ordusu Moğollar karşısında bozguna uğramıştır.421 III. Gıyaseddin Keyhüsrev zamanında ise Anadolu’da çıkan kargaşa üzerine Gıyaseddin Moğollar’dan yardım istemiş bunun üzerine Ahmet Teküder kardeşi Kongurtay’ı Anadolu’ya göndermiş Kongurtay Karaman, Ermenek ve Konya’da ciddi katliamlar yapmıştı. Daha sonra Gıyaseddin’i yanına alarak Han’ın yanına gitmek için yola çıktıklarında Gıyaseddin’i Erzurum’da bırakan Kongurtay Han’ın huzuruna vardığında Ahmed tarafından kendisine suikast gerçekleştireceği kaygısıyla öldürülür. Diğer taraftan Sultan Gıyaseddin de Ahmed Han’ın yanından ayrılıp Anadolu’ya yöneldiği vakit Erzurum civarında vefat eder (682 Zilkade Sonu- Şubat 1284)422. Bu hadiseler de bize göstermiştir ki Erzurum o dönemde İlhanlılarla Anadolu Selçuklu Sultanlarının irtibatlarında önemli bir tampon şehir haline gelmiştir. 1286 yılında Papa’nın emriyle Doğu Hristiyan Kiliseleri ve İlhanlı sarayı nezdinde misyonerlik çalışması kapsamında yolculuğa çıkan Crucis seyahati sırasında Erzurum’a da uğramıştır. Yüksek bir yere kurulu Arçerrum (Erzurum) adında oldukça güzel bir şehre vardıklarını belirten seyyah bu şehirde havanın oldukça soğuk olduğunu soğuk nedeniyle burunun, ayaklarının, ellerinin yada bacaklarının kesilmiş olduğu pekçok kişiye rastladıklarından da söz etmektedir.423 Nitekim gayet güzel olarak tasvir edildiğine göre istiladan sonra yine mamur hale geldiği izlenimini vermektedir bizlere. Ulu Arif Çelebi’nin Irak- Acem bölgesini görmek için çıktığı seyahatte (tkr. 1295 yada 1296) Erzurum’a uğradığını belirten Eflaki Arif Çelebi ve tayfasının Erzurum sahasına indiklerinde doğancılardan bir tayfanın geldiğini topluluğun başbuğlarının ise son derece itikad 421 Aksarayi, s. 32 422 Anonim, Tarih-i Al-i Selçuk, s. 52-53; Yuvalı, s. 240-241 423 Bkz. Ricoldus de Monte Crucis, Doğu Seyahatnamesi Bir Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu 1289-1291, Latince Aslından Çev: Ahmet Deniz Altunbaş, Kronik Yay., İstanbul 2018, s.61-62 148 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM sahibi arif ve Rum padişahının emirlerinden olup Kılavuz oğlu Tuman Bey dediklerini nakleder. Hanın avcı başı olan bu zatın aynı zamanda Padişahın bütün kuşçularının da onun idaresinde olduğunu belirterek kuşları yetiştirmede maharetli olduğunu zikrettikten sonra Arif Çelebinin burada gerçekleştirdiği bir kerametten sonra Kılavuz oğlunun onun müridi olduğu bilgisini vermektedir.424 Spuler ise 1294-95 yıllarında Vali Oyratlı Arlu Nevruz’un devlet hizmetine girmesi üzerine komutanlarından mahrum kalmış ve Tokay Gurgan’ın sevk ve idaresinde Erzurum havalisini yakıp yıkmış olan Oyrat çetelerinin cezalandırılması için Emmir Mulay’ın görevlendirildiğini bildirmektedir425 ki bu bilgi bize takribi bu tarihler de Erzurum’un yine bir tahriple karşı karşıya kaldığını göstermektedir. Selçukluların son zamanlarında Hülagü’nün baştan başa tahrip ettiği Bağdat ile Erzurum arasındaki münasebetler daha ziyade ticari alanda idi. Ahlattaki bir mezar taşından Erzurumlu Abdullahoğlu Hüsamettin ismine tesadüf edilmiştir. Esed b. Eyüp'ün talebesi Asil b. Üveysin eseri olan mezar taşında Erzurumlu Abdullah'ın 1295-1300 arasında Bağdat dönüşü öldürüldüğü anlaşılmaktadır. Bu şahıs kadir, said, şehid, garib, akıllı, latif memleketine yani Erzurum'a hasret kalmış Allah'ın rahmetine muhtaç biri olarak tasvir edilmektedir.426 Hülagü zamanında meydana gelen harpler esnasında harap olan şehirler, kısmen kendi saltanatı zamanında yeniden inşa edilmiştir” tefsiriyle Erzurum'u da imar ettiğini söyleyebiliriz.427 424 Eflaki, s. 625-626 425 Spuler, s. 106 426 Konukçu, s.64 427 Solmaz., s.242 149 SONUÇ XIV. yüzyıl başlarına kadar Erzurum'da tarih kaynaklarına aksedecek önemli bir hadise cereyan etmemiştir. Sultan Gıyaseddin Mesud b. Keykavus Erzurum'da kendi adına para kestirmiş, Sultan bir ara Erzurum'a gelmiş ve Kongurtay ile Han’a gitmeyi arzulamıştır. Ancak bu seyahat mümkün olmamış ve Sultan zorunlu olarak Erzurum'da bir müddet kalmıştır. Daha sonra da hastalanmış ve zehirlenerek öldürülmüştür. 1297-98’de Anadolu'daki Saltanat naibi Mucired-din Emirşah Erzurum'da kara günlere sıkıntılara sebep olmuş ve halktan oldukça ağır vergiler tahsil etmiştir.1 Selçuklular 1308 yılında tarihe karışmıştı. XIII. yüzyılın ikinci yarısında İran ve Azerbaycan'da Moğollar’ın yerini İlhanlılar almıştır. Erzurum'da İlhanlı valileri tarafından yönetilmiştir. Sultaniye ve Tebriz merkez yapılmış kültür ve medeniyet sahasında ön plana geçmiştir. Selçuklular zamanında olduğu gibi Erzurum Tiflis, Ani, Tebriz, Bağdat, Kayseri Sivas, Konya ve Trabzon gibi şehirler arasındaki ticaretin de uğrak noktası hüviyetini kazanmıştır2 . Erzurum, Moğol-İlhanlı döneminde kaynaklarda genel itibariyle, Karakurum’a ve Tebriz’e giden-gelen Sultan, şehzade ve üst düzey Selçuklu görevlilerinin, İlhanlı Devleti’nin Anadolu’dan vergi toplamak için gönderdiği görevlilerin, Anadolu’da çıkan isyanları bastırmaya giden-gelen Hân’ların ve yaylak kışlak kurmaya gelen Moğol ordularının uğrak yeri olması vesilesiyle geçmektedir.3 Eflaki 1315 tarihli olayları naklederken Bayburt, Erzurum ve oralara bağlı yerlere hakim olan kişi olarak Hoca Yakut4 adını zikretmektedir ki bu şahıs muhtemelen İlhanlılar zamanında bu yerleri idaresinde bulunduran bir emir idi. İlhan Olcaytu Muhammed Hüdabende (1304-1316), Anadolu’da Moğol hâkimiyeti ve otoritesini sağlamak için Emîrü’l-Ümera Emîr Çoban’ı üç tümenlik (30.000 asker) bir kuvvetle Anadolu’ya gönderdi (714/1314). Emîr Çoban’ın Anadolu’daki vazifesi, Konya ve diğer bazı 1 Konukçu, s.63-64 2 Konukçu, s.69 3 Özen, s. 264 4 Eflaki, s. 635-636 150 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM şehirleri ellerine geçirmiş olan Türkmenleri itaat altına almak ve Anadolu’da Moğol otoritesini tam olarak kurmaktı. Anadolu’ya gelen Emir Çoban, ordugâhını Sivas ile Erzincan arasında yer alan Karanbük’te kurmuş ve bütün Türkmen beylerini huzurunda itaat ve tâbiiyet arz etmeye çağırmıştır. Bu davete Karamanlılar ile Osmanlılar dışındaki diğer Anadolu beyleri icabet ederek, hediyelerle gelip itaatlerini arz etmişlerdir.5 Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından (1308) sonra İlhanlılar'a bağlandıysa da bu devletin parçalanmasının (1335) ardından en karışık dönemini yaşadı. İlhanlılar'ın ardından onların bıraktığı boşluktan faydalanmak isteyen birtakım nüfuzlu beyler Erzurum ve çevresini mücadele sahası haline getirdiler. Bilhassa Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmen aşiretlerinin mücadeleleri sırasında büyük tahribata uğrayan şehir daha sonra Sutay Noyan ın oğlu Hacı Togay’ın eline geçti (1336). Emir Çoban’ın torunu Şeyh Hasan 1340'ta Erzurum'a gelerek Togaylılar'ı şehirden uzaklaştırdı. Burada kaldığı bir ay boyunca müsadere ve tahribatta bulundu. 6 Erzurum şehri 1330-1340’lar boyunca tıpkı Sivas ve Erzincan gibi rakip göçebe topluluklar tarafından sürekli kuşatma altında kalmıştır.7 1325 yılında Endülüs’ten yola çıkan seyyah İbn Batuta takribi 1330’lar başında Erzurum’a da uğramış burada bir müddet kalan seyyah İki Türkmen grup arasında baş gösteren savaşlar nedeniyle şehrin harap olduğu bilgisini verdikten sonra şehir hakkındaki gözlemlerini şu satırlarla bizlere aktarmıştır: “ Sonra Erze’r-Rum’a (Erzurum) geçtik. Irak hükümdarının hükmü altında bulunan bu şehir geniş bir alana yayılmıştır ama iki Türkmen grubu arasında başgösteren uzun savaşlar yüzünden her yanı harap olmuştur. Şehri üç ırmak kesiyor. Evlerinin çoğu bağ ve bahçeler arasında bulunuyor. Erze’r-Rum’da Ahı Tuman’ın zaviyesine indik. Bu adam çok yaşlı; neredeyse yüz otuzu aştığı söyleniyor lakin değneksiz yürümekte ve hafızası çok güçlü. Her şeyi hatırlamakta, beş vakit namazını da rahatça kılmaktadır…. Tekkeye indiğimizin ikinci günü 5 Geyikoğlu, s.97-98 6 Küçük, s.322 7 Bedrosian, s. 212 151 yola çıkmak istediğimizde bize gücenerek engel olmaya çalıştı şöyle dedi: ‘Eğer böyle yaparsanız bizim itibarımızı yok etmiş olursunuz şehirde! Çünkü konukluk en aşağı üç gün olmalı!’ Orada üç gün misafir olmak zorunda kaldık.”8 Ayrıca bu satırlardan; bu dönemde Anadolu’da yaygın olan Ahilik kurumunun Erzurum’da da önemini koruduğu ve toplum nezdinde saygınlığını devam ettirdiği anlaşılmaktadır. Erzurum 1360'ta Eretnaoğulları'nın ve onların Erzincan valisi olan Mutahharten'in nüfuzu altına girdi. 1385'te Karakoyunluların eline geçen şehir, 1387'de bütün Doğu Anadolu ile birlikte Timur ordularınca istila edildi. Şehri tahrip eden ve halkın büyük kısmını katleden Timur 1400 ve 1402'de iki defa daha buraya geldi. Ankara Savaşı’ndan dönerken şehrin idaresini tekrar Mutahharten'e verdi (1403). Mutahharten'in ölümünden sonra Yusuf Ali adında bir Türkmen'i buraya kumandan tayin etti. Timur 1405'te ölünce Erzurum· da Karakoyunlular'la Akkoyunlular arasındaki mücadele yeniden alevlendi. Bu iki Türkmen beyliği arasında 1435'te Karaz civarında cereyan eden kanlı savaşı Karakoyunlular kazandı. Akkoyunlular'ı destekleyen Timurtutar Karakoyunlular'ı uzaklaştırarak Erzurum'a bir kere daha hakim oldular. Ancak fazla kalmayıp çekilmelerinden sonra Karakoyunlular burayı zaptettiler (1436). Nihayet Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Karakoyunlu Beyliğine son vererek şehri ele geçirdi (1467).9 Moğol İstilası büyük kabileler hareketini de başlatmıştır. Baskı dolayısıyla Azerbaycan ve Karabağlar'daki Türkmenler batıya doğru göçe mecbur kaldılar. Erzurum İspir Bayburt Erzincan havalisi bu göçmenlerin sığınağı oldu. Oğuzların 24 kabilesinden biri olup Horasan'da Merve-i Şahican’da Mahan havalisi sakini kayılar Maveraünnehir de Moğol tehlikesinin belirmesi üzerine yurtlarını terk ile batıya doğru göçmüşlerdi kabilenin başında Süleyman Şah bulunuyordu. Rivayete göre Süleyman Şah Erzurum yöresinden ayrılmış ve Suriye'de Fırat'ı geçerken boğulmuş ve cesedi Caber’de 8 Ebu Abdullah Muhammed İbn Batuta Tanci, İbn Batuta Seyahatnamesi, Çev: A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2018, s. 287 9 Küçük, s.322 152 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM toprağa verilmiştir.10 O’nun Sungur Tegin Gündoğdu, Dündar Alp ve Ertuğrul adında 4 oğlu vardı. Gündoğdu ve Sungurtekin asıl yurtlarına dönmüşler; Ertuğrul ile Dündar ise Pasin ovasında ve Sürmeli çukurunda yurt tutmuşlardır. Bir müddet sonra ise Ertuğrul gaza ve cihada niyet ederek Sultan Aleaddin’den yurt istemiş o da Ankara yakınlarındaki Karacadağ’ı yaylak ve kışlak olarak O’na vermiştir.11 Aşıkpaşazade bir kısım Kayılı’nın eski yurtlarına döndüğünü Ertuğrul'un ise bir müddet Erzurum civarında konakladığını yazmaktadır.12 Müneccimbaşı da Kayıların Pasin ve Sürmeli 10 Konukçu, s.59 11 Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih, c.I, Yalınlaştıran: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1979, s.26 12 Aşıkpaşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, Hazırlayanlar: Kemal Yavuz-M. A. Yekta Saraç, K Kitaplığı Yay., İstanbul 2003, s,54-55: “…Göçer evin önde gelenlerinden olan Süleyman Şah Gazi'yi ileri çektiler. Elli bin kadar Türkmen ve Tatar evini emrine vererek, "Haydi Anadolu'ya gidip Allah yolunda çarpışarak gaza edin." dediler. Süleyman Şah bunu kabul edip önce Erzurum' a, sonra da Erzincan' a geldi. Erzincan' dan Rum vilayetine girdiler. Bir nice yıl ilerlediler ve etraflarını fethettiler. Süleyman Şah Gazi pek çok yiğitlikler gösterdi. Bunlar Anadolu'nun dağlarında ve derelerinde zorluklarla karşılaştılar… Ca'ber Kalesi'ne vardılar ve Fırat Irmağı önlerine geldiler. Nehri geçmek istediler ve Süleyman Şah Gazi'ye, "Han'ım! Biz bu suyu nasıl geçelim?" dediler. Süleyman Şah atını suya sürdü. Önü yar imiş, at sürçünce Süleyman Şah suya düştü. Eceli gelip Allah'ın rahmetine kavuştu. Sudan çıkarıp Ca'ber Kalesi'nin önüne defnettiler. Şimdiki zamanda oraya "Türk Mezarı" derler. Ayrıca o kaleye de yine aynı soydan Dügerler adında bir topluluk, eskiden olduğu gibi şimdi de hükmetmektedir. Öyle olunca bu göçer halk etrafa dağıldı. Bazısı çölden yana gitti. Şimdiki zamanda onlara Şam Türkmenleri derler. Bazısı yine Anadolu'ya döndü. Bunların kimi Tatar kimisi Türkmen'dir. Bu zamanda Rum'dan olan Tatar ve Türkmen o taifedendir. Bazısı Süleyman Şah'ın üç oğluna uydular. Bunların biri Sunkur Tigin, biri Gündoğdu ve biri de Ertuğrul Gazi'dir. Bu üç kardeş geldikleri yola dönüp Fırat'ın başından yürüyüp Pasin Ovası ve Sürmelü Çukuru'na gittüler. Ertuğrul kardeşleriyle gitmeyip dört yüz kadar çadırla orada kaldı. Diğer iki kardeşi yine asıl vatanlarına gittiler. Ertuğrul orada epeyi zaman kaldı, yaylasını yayladı kışlasını kışladı. Bir hayli zaman geçince Sultan Alaeddin Rum ülkesine yöneldi. Fetihlerde bulunup kısmetindeki kadar fethetti ve padişah oldu. Bu uzun hikayedir; ben Osman soyunun menkıbelerini anlatmak için kısa tuttum. Ertuğrul Gazi, Selçuk sülalesinden olan, Sultan Alaeddin'in İran ülkesinden Rum ülkesine gelip padişah olduğunu işitince, "Erin kadri bilinir ülkeye gitmek bize vacip oldu, artık biz de gaza eder Allah yolunda savaşırız" dedi.”; Ayrıca bkz., Ahmed Cevdet Paşa, s.966 153 Çukuru'nda konakladıklarını bir müddet sonra Sultan I. Aleaddin Keykubat’ın saltanatının son yıllarında (yaklaşık 630- 1232-1233 civarı) Rum illerine geldiğini zikretmektedir.13 Malazgirt Zaferinin akabinde Anadolu’da başlayan Türk hakimiyetinin en kilit şehirlerinden birisi hiç şüphesiz Erzurum olmuştur. Nitekim bu serhad şehri her dönem Anadolu için önemini korumuş ve bugünde korumaya devam etmektedir. Bu sebepledir ki hepimizin vatanımıza borcumuz vardır vatanın ise Erzurum’a borcu vardır. Ve tarih bize bir kez daha göstermiştir ki Erzurum’a hakim olan Anadolu’ya hakim olur
TÜRKİYE SELÇUKLU TARİHİNİN AKIŞINI DEĞİŞTİREN VE ANADOLU’NUN KADERİNİ BELİRLEYEN SAVAŞ: KÖSEDAĞ BOZGUNU Salim KOCA* Özet Türkiye Selçuklu Devletinde çözülme ve çöküş süreci, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in kısa saltanat döneminde (1237-1246) başla-mıştır. Bu sürecin başlamasında, devletin iç ve dış politikasını etkileyen üç büyük tarihî olay başlıca rol oynamıştır. Bunların ilki, devlet adamı Sadeddîn Köpek’in Selçuklu iktidarını ele geçirme teşebbüsüdür. İkin-cisi, bir halk bilgesi olan Baba İlyas Horasanî’nin Selçuklu hanedanına son verip yerini almak üzere Türkmenleri ayaklandırmasıdır. Üçüncüsü ise, Türk tarihinin akışını değiştiren ve Türkiye Selçuklu Devletinin kaderini belirleyen Kösedağ savaşıdır (1243). Bilindiği gibi, bu savaş, Moğol istilâsını durdurmak amacıyla yapılmıştır. Fakat bu savaş, Sel-çuklu öncü birliklerinin Moğol ordusu karşısında ağır bir şekilde boz-gunu, başta Sultan Keyhüsrev olmak üzere bütün Selçuklu komutanları ile asıl Selçuklu ordusunun savaşa girmeden utanç verici bir şekilde kaçmasıyla sonuçlanmıştır. Bu kaçışın bedeli ise, Anadolu’nun istilâsı ile Türkiye Selçuklu Devletinin, bir daha kurtulmamak üzere Moğol hâkimiyeti altına girmek şeklinde olmuştur. Biz bu makalemizde, bu tarihî olayı, Türk tarihinin akışına etkisi bakımından incelemeye ve değerlendirmeye çalıştık. • Anahtar Kelimeler Türk Tarihinde Zaferler ve Bozgunlar, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Baycu Noyan, Kösedağ Bozgunu, Göçebe Taktiği, Panik, İhanet, Yağma, Tahribat, Kitle Katliamı, Moğol Hâkimiyeti. • THE BATTLE THAT CHANGE THE CONTINUUM OF THE HISTORY OF THE ANATOLIAN SELJUKS AND DEFINED IT’S FATE: THE DEFEAT OF KÖSEDAĞ Abstract The process of dissolution and fall of the Anatolian Seljuk Sultanate has begun during the short reign of Sultan Giyath al-Din Kay Khusraw II. Three major historical events affecting the domestic and foreign policies of the sultanate have played the main role in the begin-ning of * Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, sko-ca@gazi.edu.tr. 36•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ this process. The first event has been the statesman Saad al-Din Köpek’s attempt of seizing Seljuk political power. The second event has been the rebellion of popular sage Baba Ilyas of Khorasan who incited the Turkmens into revolt in order to end the Seljuk dynasty and replace it with himself. The third event has been the Battle of Kösedag (1243) that has changed the continuum of Turkish history and defined the fate of the Anatolian Seljuk Sultanate. As is known, this battle has been fought to stop the Mongol invasion of Anatolia. However, this battle has resulted with the total defeat of the Seljuk vanguard facing the Mongols and the disgraceful flight of both the Seljuk commanding staff including Sultan Kay Khusraw himself and the entire main body of the Seljuk army without engaging in combat. The price of this flight has been the invasion of Anatolia by the Mongols and the coming of the Anatolian Seljuk Sultanate under Mongol dominance, from which the sultanate would never be able to free itself ever again. In this article, we have tried to study and evaluate this historical event in regard to it’s affect on Turkish history. • Key Words Victories and Defeats in Turkish History, Sultan Giyath al-Din Kay Khusraw II, Baiju Noyan, Defeat of Kösedag, Nomadic Tactic, Panic, Betrayal, Pillage, Devastation, Mass Murder, Mongol Dominance. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•37 Giriş Savaş, iki silâhlı kuvvetin birbiriyle maddeten ve manen çarpışması demektir. Savaşın amacı, rakip ve düşman iki kuvvetin birbiri üzerinde her türlü araç ve silâh ile hâkimiyet kurmak istemesi ve kendi iradesini karşı tarafa kuvvet yoluyla kabul ettirmesidir. Daha kısa bir ifade ile söylemek gerekirse, savaşın amacı yenmek ve hükmetmektir. Özellikle büyük savaşların, gâlipler için lehte, mağluplar için de aleyhte önemli sonuçları olur. Daha açık bir ifade ile söylemek gerekirse, büyük savaşlar sonucunda tarihin akışı yenenlerin lehine, yenilenlerin de aleyhine akmaya başlar. Bu duruma göre, büyük savaşlar, yenen tarafın ve ülkenin kaderini lehte, yenilen tarafın ve ülkenin kaderini de aleyhte olarak etkilemiş demektir. Tarihin akışının lehten aleyhe, aleyhten de lehe dönmesi ise, ancak yeni bir kader belirleyici olayın meydana gelmesiyle mümkün olur. Büyük Türk hükümdarları, Türk ordularının başkomutanı olarak zaman zaman Türk tarihinin akışını Türklüğün lehine değiştiren ve uğruna savaştıkları ülkenin kaderini belirleyen büyük zaferler kazanmışlardır. Bunların hiç kuşkusuz en önemlileri Dandanakan (1040), Malazgirt (1071), Miryokefalon (1176) ve Dumlupınar (1922) zaferleri ile İstanbul’un fethi (1453) gibi büyük tarihî olaylardır. Bilindiği gibi, bunlardan Dandanakan zaferi sonucunda Büyük Selçuklu Devletinin kuruluşu tamamlanmış ve Türklüğün önüne İslâm dünyasının hâkimiyeti açılmıştır. Selçuklu Devletinin kuruşu ile başlamış olan bu hâkimiyet devri, Osmanlı Devletinin çöküşüne kadar dokuz asır gibi uzun bir süre devam etmiştir. Malazgirt zaferi de, Anadolu’nun fethi, burada arka arkaya Türk devletlerinin kurulması ve bu ülkenin bir Türk vatanı hâline gelmesi gibi önemli tarihî sonuçlar doğurmuştur. Miryokefalon zaferi ise, kurulan yeni vatanı (Anadolu) ve devleti (Türkiye Selçuklu Devleti) koruyarak, Türklerin bu ülkede kalıcı olmalarını sağlamıştır. Dolayısıyla bu zafer, bu zamana kadar Bizans tarafından tanınmamış olan Malazgirt zaferinin ortaya koyduğu sonuçların yine Bizans tarafından onaylanması ve tescili anlamına gelmiştir. İstanbul’un fethi de, iki parça hâlinde olan Türk yurdunu, tabiri caizse baş ile gövdeyi, yani Rumeli ile Anadolu’yu birleştirmiş ve bir bütün hâline getirmiştir. Dumlupınar zaferi ise, istilâ ve işgale uğramış olan “Türk ata yurdu Anadolu”yu kurtarmış ve burada yeni bir Türk devletinin (Türkiye Cumhuriyeti) kurulmasını sağlamıştır. 38•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Türk tarihinde olayların akışını Türklüğün lehine çeviren büyük zaferler kazanıldığı gibi, aleyhine çeviren ağır bozgunlar da yaşanmıştır. Bunlara da Katavan (1141), Kösedağ (1243), Ankara (Çubuk) (1402), Viyana (1683) ve Balkan (1912) bozgunları örnek olarak gösterilebilir. Katavan bozgunu, Büyük Selçuklu Devletinin çökmesine yol açmıştır. Daha da kötüsü, bu bozgun Müslüman Türk dünyası üzerinde kalıcı bir Moğol korkusu ve aşağılık duygusu yaratmıştır. Bu durum da Moğol istilâsı karşısında Türk ordularının devamlı başarısız olmasına yol açmıştır1 . Kösedağ bozgunu, Türkiye Selçuklu Devletini, bir daha kurtulmamak üzere Moğol hâkimiyeti altına sokmuştur. Bundan sonra Moğollar, İran’daki devletleri çöküp dağılıncaya kadar Anadolu’yu merhametsizce sömürmüşlerdir. Ankara Bozgunu, Osmanlı Devletinin Anadolu politikasını temelinden çökertmiştir. Başka bir deyişle Osmanlı Devletinin Anadolu’da kendi hâkimiyeti altında Türk birliğini kurma politikasını başladığı noktaya geri döndürmüştür. Viyana bozgunu ise Türk tarihinde devamlı geri çekilmenin ve toprak kaybının yolunu açmıştır. Gerçekten de 1683 yılında Viyana önlerinde başlayan bozgun ve toprak kaybı, ancak 1922 yılında Sakarya havzasında durdurulabilmiştir. Her yenilgi ve bozgun da, Türk devletinden büyük bir toprak parçası alıp götürmüştür. Balkan bozgunu ile de Türk toplulukları büyük ölçüde Avrupa’dan atılmıştır. Tarihin akışını ister müspet ister menfî yönde etkilemiş olsun tarihçinin görevi, bütün tarihî olayları her yönüyle incelemek ve değerlendirmek olmalıdır. Biz araştırmamızın bu kısmında, Türkiye Selçuklu Devletinin ve Anadolu’nun kaderini menfi yönde etkilemiş olan Kösedağ Bozgununu ele alıp inceleyeceğiz. Burada hemen belirtelim ki, Ortaçağ tarihçileri, bu zamana kadar Türk tarihinin bu yürekler karartan olayını ve dönemini müstakil ve ciddî bir araştırma konusu yapmamışlardır. Sadece iki uzman araştırıcı, Türkiye Selçuklu tarihine ve Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine (1237-1246) dair yaptığı araştırmalarda bu konuya birer kısım tahsis etmekle yetinmişlerdir. Bu uzman araştırıcılardan biri Osman Turan, diğeri Nejat Kaymaz’dır. Her iki uzmanın da araştırması2 , kaynak bilgisinin tahlili ve tasvir sanatı bakımından iyi olmasına rağmen bu tarihî olay, Türk tarihinin akışına etkisi bakımından incelenmediği için yeteri kadar açıklanabilmiş değildir. Biz, her iki tarihçinin de gözünden kaçmış olan bu noktayı göz önüne alarak geniş bir değerlendirme 1 Bu durumun tek istisnası vardır. O da Mısır Memlûkler ordusudur. Daha açık bir ifade ile söylememiz gerekirse, Moğol istilâsı karşısında tek direnç gösterebilen ordu Mısır Memlûkler ordusudur. 2 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1971, s. 427-450; Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyâsü’d-dîn Keyhüsrev ve Devri, Ankara 2000. s. 85-99. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•39 yapmaya çalışacağız. Kaynak olarak biz de tıpkı O. Turan ve N. Kaymaz gibi devrin en ayrıntılı kaynağı olan İbn Bîbî’yi kullandık. Burada özellikle belirtelim ki, İbn Bîbî vasıtasıyla günümüze ulaşmış bilgiler ve belgeler de, bu konuyu bütün yönleriyle açıklamaya yetmemektedir. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, bu bilgiler ve belgelerde, açıklanması çok zor olan büyük boşluklar bulunmaktadır. İbn Bîbî kroniğinin başka bir mahzurlu yanı da şudur: Olayın mahiyeti, Sultanı ve yaptıklarını kötüleyecek ve suçlayacak bir durum taşıyorsa, İbn Bîbî yalan söylemek yerine daima suskun kalmayı tercih etmiştir. İbn Bîbî kroniğindeki bilgi ve belgelerde meydana çıkan boşlukların bir kısmı, hiç kuşkusuz bu anlayışın ve tutumun bir sonucudur. Çünkü birçok menfî olayın meydana gelmesinde, devrin Selçuklu Sultanı Keyhüsrev birinci derecede sorumlu bulunmaktaydı. 1-) Türkiye Selçukluları İle Moğolların Sınır Komşusu Hâline Gelmeleri Bilindiği gibi, İslâm ülkeleri üzerine olan Moğol istilâsının ilk dalgasında hedef, Harezmşâhlar Devleti olmuştur. Harezmşâhlar hükümdarı Alâeddîn Muhammed (1200-1220), büyük Moğol ordusu karşısında askerî gücünü bölmesi ve bölünmüş kuvvetleri de iyi kullanamaması yüzünden ağır bir yenilgiye uğramıştır. Başta Harezm, Mâverâünnehir ve Horasan olmak üzere İran’ın büyük bir kısmını kaybetmiş ve bunun sonucunda da Harezmşâhlar Devleti çökmüştür (1220). Doğu İslâm dünyasının en büyük ve en gelişmiş şehirleri birer birer tahrip edilmiş, yağmalanmış ve sonunda da her biri alevlere teslim edilmiştir. Savunmasız kalmış olan halk kitleleri ise ağır bir katliama tâbi tutulmuştur. Sultan Alâeddîn Muhammed, bu hengâme sırasında kaçarken büyük bir ızdırap ve yalnızlık içinde ölmüş; yerini de vasiyeti gereğince yetenekli ve cesur oğlu Celâleddîn Mengüberti almıştır. Celâleddîn Mengüberti, Hindistan’da kahramanlıklarla dolu maceralı bir mücadeleden sonra babasının devletini Güney İran ve Azerbaycan’da tekrar canlandırmayı başarmıştır (1225). 1227 yılında, dünya tarihinin gördüğü en büyük fatihlerden biri olan Cengiz Han, geride büyük ülkelerden oluşan devasa bir devlet bırakarak ölmüştür. Yerine, oğullarından Ögedey, Moğol birliğini ve gücünü temsil etmek üzere büyük kaan seçilmiş, Cengiz Hanın mirası da, Moğol geleneklerine uygun olarak oğulları ve torunları arasında paylaşılmıştır. Cengiz Han gibi dünya hâkimiyeti politikası güden Ögedey Kaan, babasının Harezmşahlar ülkesinde yarım bırakmış olduğu istilâyı tamamlamak ve merhum Alâeddîn Muhammed’in yerini alan Celâleddîn Mengüberti’yi ortadan kaldırmak üzere Azerbaycan’a Çormagon komutasında 30 bin kişilik bir kuvvet göndermiştir. 40•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Çormagon, emrindeki birliklerle 1228 yılı içinde gelip Azerbaycan’daki Erran (Karabağ) ve Mugan3 otlaklarına yerleşti. Böylece Türkiye Selçukluları ile Moğollar komşu hâline geldikleri gibi Moğol istilâ tehlikesi ve tehdidi de Türkiye Selçuklu Devletinin sınırlarına dayanmış oldu. Çormagon, buradan ilk olarak Gürcü Krallığı üzerine yürüdü. Tiflis, Ani ve Kars gibi şehirleri birer birer düşürüp Gürcü Krallığını kendisine bağladı (1229). Çormagon’un bundan sonraki hedefi Celâleddîn Mengüberti oldu. Çormagon’un, Celâleddîn Mengüberti’yi kolayca bertaraf edebilmek için tam bu sırada karşısına iyi bir fırsat çıktı. Mengüberti, Yassıçemen savaşında (1230), Eyyûbî meliklerinin kuvvetleriyle destekli Türkiye Selçuklu ordusuna yenilmiş, ordusu tamamen dağılmış; kendisi ise pek az bir kuvvetle kaçıp kurtulmayı başarmıştı. Mengüberti, bu sırada askerî güç bakımından son derece zayıf bir durumdaydı. Fakat o, cesur ve kahraman olduğu kadar ihtiyatlı bir komutan değildi. Çormagon’un karşısına çıkmaktan çekinmedi. Mengüberti’nin bu olağanüstü cesareti ve kahramanlığı bu defa işe yaramadı. O, Yassıçemen bozgunundan geriye kalmış olan kuvvetlerini de Çormagon karşısında kaybetti. Yine kaçıp kurtulmuş olan Celâleddîn Mengüberti, yeni bir mücadeleye atılmak üzere iken dağlı bir Kürt tarafından öldürüldü. Böylece Azerbaycan ve İran’da Moğollara karşı koyabilecek bir güç kalmadığı gibi, Türkiye Selçuklularıyla Moğollar arasındaki tampon güç olan Harezmşâhlar Devleti de ortadan kalkarak, Selçuklularla Moğollar sınır komşusu hâline geldiler. Çormagon, yeni bir Moğol istilâsı başlatmadan önce Türkiye Selçuklu hükümdarının, Eyyûbî meliklerinin ve Artuklu beylerinin güçlerini dikkatli bir şekilde yoklamak ve test etmek istedi. O, bu husustaki ilk teşebbüsünü 1231 yılında Doğu ve Güney-Doğu Anadolu bölgesi üzerine geniş bir akın faaliyetinde bulunmak suretiyle yaptı. Bu tarihte ordusu ile Türkiye sınırlarını aşan Çormagon, Ahlat, Diyarbakır, Malatya, Harput, Silvan gibi bölgenin en büyük ve en zengin şehirlerini birer birer tahrip ve yağma ettikten sonra konaklama merkezi Mugan’a döndü4 . Bu tecavüz, öyle kolayca sineye çekilebilecek ve görmezlikten gelinebilecek bir olay değildi. Fakat bu açık sınır ihlâli ve düşmanca tavır karşısında bölgedeki Türk devletlerinin hiç birinden ne bir tepki ve ne de karşı bir hareket geldi. Bütün Türk devletleri bu açık tecavüzü sineye çekmek zorunda kaldılar. 3 Erran, Azerbaycan’da Aras ve Kür nehirleri arasında bir bölgedir. Mugan ise, aynı ülkede suyu ve otlağı bol korunaklı bir yer olarak tanıtılmıştır. 4 İbnü’l-Esîr, 1987: XII, 465. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•41 Çormagon, 1232 yılında sınır ihlâlini ve Anadolu’ya olan akın faaliyetini bir kere daha tekrarladı. Amacı, yakın bir zamanda istilâ etmeyi düşündüğü ülkenin (Anadolu) askerî gücünü, yollarını, kalelerini, geçitlerini ve müstahkem yerlerini, tabiat ve iklim şartlarını yakından tanımak ve öğrenmekti. Çormagon, bu defa ordusuyla Erzurum tarafından sınırları delip Anadolu’ya girdi; yerleşim yerlerine dokunmadan süratli bir şekilde Sivas’a kadar ilerledi. Türkiye Selçuklu Devletini bir kere daha yoklayıp tehdit ettikten sonra aynı süratle geri döndü5 . Çormagon’un bu faaliyeti, Türkiye Selçuklu hükümdarı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ı son derece endişelendirdi. Keykubâd’a göre, bu basit ve amaçsız bir sınır ihlâli değildi. Aksine yakında başlaması kuvvetle muhtemel olan Moğol istilâsının bir ön hazırlığı ve provası idi. Bunun için Alâeddîn Keykubâd, derhal seçme birliklerden oluşan bir ordu hazırlattı ve bu orduyu da Beylerbeyi Kemâleddîn Kâmyar komutasında bölgeye gönderdi. Kemâleddîn Kâmyar, Sivas’tan Erzurum’a kadar bütün bölgeyi taradıysa da Çormagon’u yakalayamadı. Zira bu tecavüzden sonra Moğol ordusu, çoktan Anadolu’yu terk ederek, Azerbaycan’a dönmüş bulunuyordu. Bundan sonra Beylerbeyi Kâmyar, geri dönmedi; Sultan Keykubâd’ın emriyle Gürcü Krallığı üzerine yürüdü. Gürcü ordusunun arka arkaya yenilmesi üzerine Gürcü kraliçesi Rosudan, Sultan Keykubâd’dan barış istedi. Sultan Keykubâd, Türkiye Selçuklularını metbu devlet olarak tanımak şartıyla kraliçenin barış isteğini kabul etti6 . Anadolu’yu istilâ etmek için artık Moğol valisi ve komutanı Çormagon bakımından her şey tamamdı. O, bu hususta büyük Moğol hükümdarı Ögedey Kaan’ın emrini beklemekteydi. Ögedey Kaan ise, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın bütün saltanatı boyunca (1220-1237) Anadolu’nun istilâsı için ne bir emir verdi ve ne de kendisi harekete geçti. Aksine, Alâeddîn Keykubâd’ın iç ve dış politikadaki başarılarını göz önüne alarak, 1237 yılına kadar Selçuklu Sultanına karşı daima saygılı davrandı ve Anadolu’nun istilâsını da hiç zaman gündeme getirmedi. Fakat bu durumun böyle sürüp gitmesi beklenemezdi. Zira dünya hükümdarı olma iddiasında olan bir liderin kendisi ile eşit ve aynı haklara sahip başka bir liderin varlığına uzun süre tahammül etmesi mümkün gözükmüyordu. Nitekim öyle de oldu: Ögedey Kaan, bu tarihte elçisini Anadolu’ya göndererek, Sultan Keykubâd’ın kendisine “il olmasını”7 , yani 5 İbn Bîbî, 1956: 418 vd; 1996: I, 420 6 İbn Bîbî, 1956: 419; 1996: I, 420 vd. 7 “İl veya él” kelimesinin “devlet ülke halk, barış (elçi=barışı sağlayan) ve at (ilbaşı=seyiz)” ile ilgili birçok anlamı bulunmaktadır. “İl olma”, eski Türkçede “barış içinde olma” anlamına 42•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ vassal (tâbi) olmasını istedi. Ögedey Kağan bu teklif ile Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın tepkisini ölçmek ve tavrını öğrenmek istemiştir. Reddedilmesi hâlinde Ögedey Kaan’ın tepkisi, hiç kuşkusuz Anadolu’nun istilâsı şeklinde olacaktı. Keykubâd bu durumu anlamıştı. Ona göre, bu sırada Moğol istilâsını durdurabilecek tek güç barış idi. Dolayısıyla onun, Moğol istilâ arzusunu tahrik etmemesi gerekiyordu. Sultan Alâeddîn Keykubâd, Moğol istilâsını Anadolu’dan uzak tutabilmek için barışsever bir siyasetle Moğol hükümdarını bir süre oyalamak istedi. Bunun için o, Ögedey Kaan ile şartları ağır olmayan bir vassallık (il olma) antlaşması imzalayarak, bir bakıma barışı satın almak zorunda kaldı8 . 2-) Moğol İstilâsını Anadolu Üzerine Çeken Durum ve Şartlar Moğol hükümdarı Ögedey Kaan, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev yönetimindeki Türkiye Selçuklu idaresini 4-5 yıl izledikten sonra şartların ve durumun kendisi için uygun olduğunu görmüş ve bölgeye göndermiş olduğu komutana (Baycu Noyan) Anadolu’yu istilâ etme emrini vermiştir. Zira Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in kısa saltanat döneminde, istilâcıyı Anadolu üzerine çeken ve onu âdeta istilâya özendiren birçok durum ve şart oluşmuştur. İstilâya zemin hazırlayan bu durum ve şartları şu şekilde belirlemek mümkündür: a-) Devletin başında çocuk yaşta ve yetersiz bir hükümdarın bulunması. b-) Merhum Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın güvenlik politikasının tamamen terk edilmesi. c-) Anadolu’nun zengin ve müreffeh bir ülke olması. ç-) Türkmen (Babaîler) isyanı ve faydasız seferlerle Selçuklu ordusunun yıpratılması. d-) Moğol hükümdarlarının dünya hâkimiyeti düşüncesi. Şimdi bunları birer birer kısaca açıklamaya çalışalım: a-) Devletin Başında Çocuk Yaşta ve Yetersiz Bir Hükümdarın Bulunması Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu tahtına çıktığı zaman henüz çocuk yaştaydı (14). İktidarın gerektirdiği sorumluluğu yerine getirebilecek durumda değildi. Hükmetmekten çok hükmedilmeye muhtaç bir vaziyetteydi. gelmekte ise de buradaki anlamı tâbi, yani vassal olmadır. Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, “il olma”yı isteyerek kabul etmiş değildir. Ögedey Kaan’ın bu teklifinden açıkça anlaşılıyor ki, o, Türkiye Selçuklu Devleti üzerinde egemenlik kurmak istemektedir. Ögedey Kaan’ın teklifine karşı çıkılması hâlinde olacak şey belliydi. Bu, Moğol ordularının yeni bir istilâ için harekete geçmesi şeklinde olacaktı. Sultan Alâeddîn Keykubâd, lüzumsuz hiddet ve gurur gösterisinde bulunarak, devletin ve toplumun geleceğini tehlikeye atmak istememiştir. 8 İbn Bîbî, 1956: 455 vd.; 1996: I,450 vd.; Selçuknâme, 2007: 149 vd.; Müneccimbaşı: 2007: 78. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•43 Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in hem özel hayatı hem de resmî hayatı beğenilmeyen çirkin davranışlarla dolu idi. Toplumun nefretini uyandıran bütün kötülükleri âdeta şahsında toplamış gibiydi. Eğlence, bu değersiz hükümdarın tek meşguliyeti idi. Selçuklu sarayında, eğlence ve çılgınlığın her çeşidi yaşanmaktaydı9 . Keyhüsrev, hiçbir devlet işini ciddiye almıyordu. O, yetenekten değil, karakterden yoksundu. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, karakterindeki zâfiyetten dolayı tecrübeli, bilgili ve yetenekli devlet adamlarından daima uzak durmakta, onların bilgi ve tecrübelerinden yararlanmamaktaydı. O, daha çok gururunu okşayan ya da aşırılıklarını ve yanlışlarını bir marifetmiş gibi öven dalkavukların sözlerine itibar etmekte ve onlarla düşüp kalkmaktaydı10. Sultanın bu durumundan yararlanan muhteris devlet adamı Sadeddîn Köpek, devletin bütün idarî mekanizmasını eline geçirmiş bulunuyordu. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ise, iktidarını ne kullanmakta ve ne de bu iktidarı iyi bir şekilde temsil etmekte başarı gösterebilmiştir. O, Sadeddîn Köpek’in elinde âdeta basit bir oyuncak hâline gelmiştir. Türkiye Selçuklu iktidarında ortaya çıkan bu otorite zâfiyeti hem iç hem de dış politikayı son derece olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Başka bir deyişle bu zâfiyet, içeride Sadeddîn Köpek ve Baba İlyas Horasanî gibi devlet adamları ve halk bilgelerinde iktidarı değiştirme arzusu uyandırırken11 dışarıda da Moğol istilâsını âdeta teşvik ve tahrik etmiştir. Nitekim devrin kaynaklarında, Moğol istilâsının sebep ve gerekçeleri belirtilirken otorite zâfiyeti ve bunun sebep olduğu olaylar birinci etken olarak gösterilmiştir12. Burada özellikle belirtelim ki, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev devrine damgasını vuran Sadeddîn Köpek ile Baba İlyas Horasanî’nin teşebbüsleri tamamen başarısızlığa uğratılmış ise de Sadeddîn Köpek’in devlet teşkilâtında, Baba İlyas Horasanî’nin de sosyal hayatta açmış olduğu yaralar bir daha iyileştirilememiştir. Böylece içeride ağır 9 İbn Bîbî, 1956: 531; 1996: II, 76; G. Akropolites, 2008: 75; Müneccimbaşı, 2001: II, 92; Ahmed b. Mahmûd, 1977: 155. 10 İbn Bîbî, 1956: 531; 1996: II, 76; Yazıcızâde Ali, 2009: 684;G. Akropolites, 2008: 75; Müneccimbaşı, 2001: 88, 92. 11 Burada özellikle belirtelim ki, Türk tarihinde ne Sadeddîn Köpek’in teşebbüsüne ne de Baba İlyas Horasanî’nin teşebbüsüne benzer başka bir örnek bulunmaktadır. Zira Türk egemenlik anlayışına göre, hanedan üyesi olmayan hiçbir zevat, taht ve iktidar üzerinde hak iddiasında bulunamazdı. 12 Simon de Saint Quentin, 2006: 45; Anonim Selçuknâme, 1952: 31; Turan, 1971: 429. Simon, Türkiye Selçuklu Devletindeki otorite zâfiyetini şu şekilde belirtmiştir: “Baba İshak’ın bu şekilde ve bu kadar az bir kişiyle neredeyse Türkler üzerinde zafer kazandığını işittiklerinde, Türklerin zayıflığından büyük bir cesaret bularak ertesi yıl Türkiye’nin tamamını işgal ettiler”. 44•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ bir şekilde sarsılmış olan devletin, kendisini dış istilâlara karşı savunması da hiç kuşkusuz o derece zayıf olacaktır. b-) Merhum Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Güvenlik Politikasının Tamamen Terk Edilmesi Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, bütün saltanatını, kaçınılmaz olarak gördüğü Moğol istilâsına karşı önlem almakla geçirmiştir. Hâlbuki yerini alan oğlu Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in, Moğolların Anadolu’yu istilâ tehlikesine karşı ne aktif ve ne de kararlı bir politikası olmuştur. O, bu hususta büyük bir gaflet göstererek, devletin doğu sınırında bulunan Moğol tehdidini ciddiye almamıştır. Babasının bütün saltanatı boyunca aldığı ve almaya çalıştığı güvenlik tedbirlerini de rafa kaldırmış ve bunlara sırtını çevirmiştir. Sınırlardaki müstahkem mevkilerde bulunan kuvvetleri çeşitli yerlerde hoyratça harcamış ve yerine de yeni kuvvetler koymamıştır. Sınır savunmasını zayıf bırakmakla âdeta dış istilâyı özendirmiş ve böylece ülkenin geleceğini tehlikeye sokmuştur. Hâlbuki babası ona, iyi teşkilâtlanmış ve teçhiz edilmiş kuvvetli bir ordu ile aktif bir siyaset gütmesine imkân verecek dolu bir hazine bırakmıştı. Fakat o, bu imkânı faydalı işlerde ve yerlerde değil, faydasız ve gereksiz işlerde ve yerlerde kullanmıştır. c-) Anadolu’nun Zengin ve Müreffeh Bir Ülke Olması Anadolu, XIII. yüzyılın birinci yarısı içinde iç ve dış ticaretinin canlılığı, tarım ve bahçe ürünlerinin bolluğu, madenlerinin çokluğu, şehirlerinin gelişmişliği, toplumunun refah ve zenginliği ile Türk ve İslâm dünyasının âdeta cazibe merkezi durumundaydı13. Gerçekten de burası, Moğolların iştahlarını kabartacak ve aç gözlerini doyuracak derecede zengin ve müreffeh bir ülke idi. Başka bir deyişle Anadolu’da, bir istilâcıyı cezbede-bilecek ve onu baştan çıkaracak her türlü imkân vardı. Fakat Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev devrinde (1237-1246), otorite zâfiyeti yüzünden dış istilâya karşı koyabilecek ve Anadolu’yu koruyabilecek ciddî bir irade ve güç kalmamıştı. Bu durum, hiç kuşkusuz Moğol beylerinin gözlerini Anadolu üzerine çevirmelerinde ve istilâ heveslerinin kabarmasında başlıca etken olmuştur. ç-) Türkmen (Babaîler) İsyanı ve Faydasız Seferlerle Selçuklu Ordusunun yıpratılması Bilindiği gibi, Elbistan, Maraş, Amasya ve Tokat yöresindeki Türkmen kitleleri, 1240 yılında Baba İlyas Horasanî önderliğinde kendilerine yeni bir 13 Simon de Saint Quentin, 2006: 49. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•45 iktidar vaadiyle ayaklandırılmıştır. Ayaklanma iki buçuk ay sürmüş ve bu süre içinde Selçuklu idaresi ve Anadolu halkı, iç savaşın dehşeti içinde çalkalanıp durmuştur. Bu arada Türkmenler ile Selçuklu ordusu 12 defa karşılaşmıştır. Bu 12 çarpışmanın 11’inde Türkmenler galip gelmiştir. Selçuklu ordusu her çarpışmada, büyük kayıplar vererek, bozgun hâlinde dağılmıştır. Bu yenilgiler, Türkiye Selçuklu ordusunun saflarını bir hayli seyrekleştirdiği gibi maneviyatını da tamamen çökertmişti. Türkiye Selçuklu Devletinin elinde dinamik kuvvet olarak sadece merhum Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın Moğol istilâsına karşı Erzurum’a yerleştirmiş olduğu özel birlikler kalmıştır. Türkmenler, son galibiyetten sonra özellikle başkent (Dârü’l-Mülk) Konya üzerine yürümüşlerdir. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, bu büyük tehlikeyi ancak Erzurum’daki birlikleri Türkmenlerin üzerine sevketmek suretiyle onları durdurup imha edebilmiştir. Bu birlikler, Türkmen ayaklanması bastırıldıktan sonra Güney-Doğu Anadolu bölgesindeki Eyyûbî Melikleri üzerine gönderilmiştir. Böylece Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, elinde bulunan son seçkin ve dinamik askerî gücü de yıpratmıştır. Yerine de yeni kuvvetler koymamıştır. Bu durum ise, Moğol istilâsı için iyi bir avantaj ve fırsat olmuştur. d-) Moğol Hükümdarlarının Dünya Hâkimiyeti Düşünceleri Türklerle Moğollar arasında savaşa sebep olabilecek gerçek anlamda bir düşmanlık ve çıkar çatışması yoktu. Öyleyse istilânın gerçek sebebini başka yerlerde aramak gerekir. Bu hususta Moğol hükümdarlarının taşıdıkları dünya hâkimiyeti fikri dikkati çekmektedir. Moğolların dünya hâkimiyeti ile ilgili düşünceleri ve bu düşünceler ile ilgili faaliyetleri, büyük fatih Cengiz Han ile başlamıştır. Cengiz Han, Asya ve Avrupa’da birçok ülke fethederek, bu düşüncesini büyük ölçüde gerçekleştirmiştir. Kendisinden sonra yerini alan oğlu Ögedey Kaan da tıpkı babası Cengiz Han gibi kendisini bütün hükümdarların üzerinde ve onlara hâkim bir güç ve kudret olarak görmekteydi. Dolayısıyla Ögedey Kaan’ın Anadolu’da kendisi ile eşit ve aynı imkânlara sahip bağımsız bir hükümdara tahammül etmesi mümkün gözükmüyordu. Gerçekten de Anadolu’daki Selçuklu idaresi, Ögedey Kaan’ın hem gururuna dokunuyor, hem de onun dünya hükümdarı olma duygularını tahrik ediyordu. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Anadolu’yu istilâ etmek, Moğol hükümdarının dünya hâkimiyeti fikrinin ve politikasının kaçınılmaz bir icabı olarak tecelli edecektir. 3-) Moğol İstilâsının İkinci Dalgası 46•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ a-) Erzurum’un Düşüşü ve Anadolu’nun İstilâya Açık Bir Ülke Hâline Gelmesi Azerbaycan’a yerleşerek, Doğu Anadolu’nun sınırlarından Türkiye Selçuklu Devletini devamlı tehdit eden Moğol ordusunun komuta kadrosunda, 1242 yılında önemli bir değişik meydana geldi. 1241 yılında felç olan Moğol ordusunun başkomutanı Çormagon, fiili mücadeleden tamamen çekilmiş, yerine de Baycu Noyan adında başka bir komutan gönderilmişti. Baycu Noyan, 1242 yılının başlarında 40 bin seçme neferden oluşan bir kuvvetle gelip14 , Azerbaycan’daki Mugan otlağına yerleşerek, Çormagon’dan başkomutanlık görevini teslim aldı. Moğol istilâ harekâtını yeniden canlandıran Baycu Noyan’ın ilk hedefi, Türkiye Selçuklu Devletinin Doğu Anadolu’daki sınırlarını koruyan Erzurum şehri oldu. Bu sırada Moğol ordusuna, vassal kuvvet olarak Gürcü ve Ermeni birlikleri refakat etmekteydi. Baycu Noyan, 1242 ilkbaharında ordusuyla gelip şehri kuşattı. Erzurum, doğudan Anadolu’ya giriş ve transit ticaret yolları üzerinde kurulmuş, müstahkem ve iyi teçhiz edilmiş bir şehir olup, istihkâmları da son derece kuvvetli idi. Şehrin yüksek ve kalın surları, bu zamana kadar hemen hemen hiç yenilgi görmemiş olan Baycu Noyan’ın ve ordusunun gururuna âdeta meydan okur gibiydi. Bu surlar normal şartlar altında, yani bir ihanet olmadığı takdirde, uzun süre Moğol ordusunun saldırılarına dayanabilecek durumdaydı. Fakat müstahkem yerler için daima iki büyük tehlike vardı: Bunlardan biri içeriden ihanete uğramak, diğeri ise yiyecek ve su sıkıntısı içine düşmekti. Burada özellikle belirtelim ki, kuşatılmış müstahkem yerler için şehrin içinden gelebilecek bir ihanet, dışarıdaki ordudan daima daha tehlikelidir. Müstahkem yerleri savunan komutanların bu durumu daima göz önünde tutmaları ve buna göre önlem almaları gerekmektedir. Erzurum’u, şehrin sübaşı Sinaneddîn Yakut savunacaktı. Vaktiyle merhum Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, Anadolu üzerine Moğol istilâsının kaçınılmaz olduğunu görüp Erzurum’a kuvvetli bir garnizon yerleştirmiş ve şehrin içini de bol silâh ve erzak ile doldurmuş idi. Fakat şehirdeki bu askerî kuvvet, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev zamanındaki Türkmen isyanının bastırılmasında (1240) ve Eyyûbî meliklerinin üzerine düzenlenen faydasız seferlerde hoyratça 14 İbn Bîbî, 1956: 1956: 514; 1996: II, 62; Selçuknâme, 2007: 173; Yazıcızâde Ali, 2009: 665; Müneccimbaşı, 2001: II, 88; Kaymaz, 2009: 88. Baycu Noyan, Çormagon’un yerine görevlendirilmeden önce bir tümen, yani 10 bin kişilik bir kuvvete komuta ediyordu. Moğol ordularında, 10 bin kişilik bir kuvvete komuta eden komutana “noyan” unvanı verilmekteydi. Ögedey Kaan, Baycu Noyan’ı bölgeye gönderirken emrine 30 bin kişilik büyük bir kuvvet vermiştir. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•47 kullanılarak bir hayli yıpratılmış olup yerine de yeni birlikler konulmamıştı. Bu duruma göre, Sinaneddîn Yakut, sayısı çok azalmış ve yıpranmış bir savaş kuvvetiyle Erzurum’u savunmak zorunda kalmıştır. Sinaneddîn Yakut, deneyimli ve yetenekli bir komutan idi. Şehri savunmak için gerekli bütün önlemleri aldı. O, bu arada devletin merkezine bir ulak göndererek acele yardım istedi. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Sinaneddîn Yakut’a yardım etmek üzere derhal seçilmiş ve iyi donatılmış birkaç birlik yola çıkardı15. Öte yandan Moğol ordusunun önünden kaçan yöre halkı, Erzurum’a sığınmış bulunuyordu. Baycu Noyan, Selçuklu kale komutanını gafil avlayıp Erzurum’u anî bir baskınla düşürmeyi ummuştu. Fakat şehrin sübaşısı gafil avlanmamış, savunma tedbirlerini zamanında almıştı. Baycu Noyan, surların önüne geldiğinde, şehirdeki garnizonu kendisini savunmaya hazır buldu. Derhal şehri savunan Sinaneddîn Yakut’a haber göndererek, ondan teslim olmasını istedi. Baycu Noyan’ın bu isteği, Sinaneddîn Yakut tarafından kararlı bir şekilde reddedildi16. Bunun üzerine taraflar arasında şiddetli bir çarpışma başladı. Selçuklu ve Moğol kuvvetleri arasındaki çarpışma, gece ve gündüz bütün şiddetiyle devam ediyordu. Baycu Noyan’ın Azerbaycan’dan getirtmiş olduğu mancınıklar ve arradeler17, durmadan sur bedenlerini dövmekte ve şehrin içine büyük gülleler fırlatmaktaydı. Moğol okçuları da yağdırdıkları ok yağmuru ile içeridekilere âdeta nefes aldırmıyorlardı. Buna karşılık, sübaşı Sinaneddîn Yakut ve Frank birliğinin komutanı İstankus da, Erzurum şehrinin savunmasında cesaret, kahramanlık ve savaş sanatı adına ne varsa hepsini birer birer gösterdiler. Zaman zaman surların dışına yaptıkları çıkış hareketleriyle de Baycu Noyan’ın ordusuna ağır darbeler vurup bu orduyu defalarca geri püskürttüler 18 . Kuşatmanın çok fazla uzaması ve bu zamana kadar hiçbir başarının elde edilememiş olması, Baycu Noyan’ı ciddi olarak endişeye ve ümitsizliğe sevk etmekteydi. Bu yüzden Baycu Noyan’ın sinirleri gittikçe gerilmekte ve endişesi artmaktaydı. Zira o, şehrin bir an önce düşürülmemesi hâlinde, kendi kuvvetlerinin yardıma gelen kuvvetlerle şehirdeki kuvvetler arasında kalarak ezileceğinden endişe duymaktaydı. Gerçekten de merkezden gönderilmiş olan 15 İbn Bîbî, 1956: 517; 1996: II, 64; Selçuknâme, 2007: 174; Yazıcızâde Ali, 2009: 668; Anonim Selçuknâme, 1952: 31. 16 Kaymaz, 2006: 88. 17 Mancınık ve arrade, günümüzdeki topun karşılığıdır. Büyük toplara mancınık, küçük toplara arrade denmekteydi. Tarihçi ‘Aynî’ye göre, Baycu Noyan’ın Erzurum kuşatmasında kullandığı mancınık saysı 8 tane idi. 18 İbn Bîbî, 1956: 514; 1996: II, 62; Selçuknâme, 2007: 173; Yazıcızâde Ali, 2009: 665. 48•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ kuvvetler, bu sırada Erzincan’a ulaşmış bulunuyordu. Bu birliklerin Erzurum’a ulaşması ise çok uzun zaman almayacaktı. Baycu Noyan bu yüzden kuşatmayı kaldırmayı, bu işi gelecek seneye bırakmayı ciddi olarak düşünmekteydi. Üstelik kış mevsimi yaklaşmış, kuşatmayı zorlaştıracak olan yağışlar ve soğuklar da enikonu kendisini hissettirmeye başlamıştı19 . Bu sırada rakibine göre avantajlı durumda olmasına rağmen şehrin sübaşısı Sinaneddîn Yakut için iki büyük tehlike vardı. Bunlardan biri, onun istemiş olduğu destek kuvvetin zamanında gelmemesi, diğeri de içeriden ihanete uğraması idi. Sinaneddîn Yakut, bu iki tehlikeden de korkmaktaydı. Nitekim korktuğu her iki tehlike de onun başına geldi: Merkezden gönderilen yardımcı kuvvet süratli hareket etmesine rağmen yine de gecikti; zamanında gelemedi20 . Şehrin düşmesinde ise asıl rolü, içeriden gelen ihanet oynadı. Şehrin düşmesini kolaylaştıran bu hain kişi, yabancı biri değil, devletin yüksek makamını işgal ederek nimetini yiyen şehrin şahnesi (vali) Şerefeddîn Duvinî idi. Bu zat, muhtemelen Ermeni dönmesi olup damarlarında da Ermeni kanı dolaşmaktaydı. Şerefeddîn Duvinî; adam kayırma, rüşvet, irtikâp ve yolsuzluklarıyla tanınan bir devlet görevlisi idi. Sinaneddîn Yakut, onun bu uygunsuz işlerine engel olduğu gibi, devleti soymasına ve halkı aldatmasına da izin vermemişti. O, bu yüzden Sinaneddîn Yakut’a çok büyük kin duymakta ve intikam almak için fırsat kollamaktaydı. Duvinî’nin aradığı fırsat, bu kuşatma sırasında kendiliğinden ortaya çıktı: Surların bir tarafının savunulması, Şerefeddîn Duvinî’ye bırakılmıştı. O, elinde bulunan bu fırsatı değerlendirmek üzere hemen harekete geçti; zor durumda bulunan Baycu Noyan’a gizlice bir haber gönderdi. O, bu haberde Baycu Noyan’a, “kendisine, ailesine ve maiyetine aman verilmesi hâlinde, bir gece Moğol kuvvetlerini, savunmakla sorumlu olduğu surlardan gizlice içeri almak için yardım teklifinde bulundu”. Bu teklif, bu zamana kadar kuşatmadan hiçbir başarı elde edememiş, üstelik ciddi bir tehlike ile karşı karşıya bulunan ve bu yüzden de kuşatmayı kaldırıp geri çekilme niyetinde olan Baycu Noyan için yüzünü güldüren bulunmaz fırsat oldu. Derhal, Duvinî’nin bu teklifini kabul edip ona istediği garantiyi verdi. Bunun üzerine Duvinî de bir gece Moğol ordusundan 200 kişilik birliği, savunmakta olduğu burçtan gizlice içeri aldı. Bu birlik, nöbetçileri bertaraf edip 19 İbn Bîbî, 1956: 514 vd.; 1996: II, 62; Selçuknâme, 2007: 173;Yazıcızâde Ali, 2009: 666; Müneccimbaşı, 2001: II, 88. 20 Böyle durumlarda yardıma gönderilen kuvvetin gecikmesi şehri savunanlar için iki cihetten sakıncalıdır. Bunlardan biri içeriden ihanete uğramak, diğeri ise, şehri savunanların yiyecek ve sularının bitmesidir. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•49 şehrin dışarıya açılan kapısını balyozlarla kırarak açtı. Dışarıda hazır bekleyen Moğol ordusu da bu kapıdan içeriye sel gibi aktı. Böylece şehirde, Moğol ordusu ile Selçuklu kuvvetleri arasında sokak sokak, ev ev, oda oda bütün gece devam eden kanlı bir boğuşma meydana geldi. Burada artık açık olan bir gerçek vardı. O da, Erzurum şehrinin sübaşısı Sinaneddîn Yakut’un uzun süre Moğol ordusuna dayanamayacağı idi. Nitekim öyle de oldu. Zira şahnenin ihaneti, Sinaneddîn Yakut’un bütün çabalarını bir anda etkisiz hâle getirmişti. Şehrin içinde gece boyunca korkunç sahneler cereyan etti. Savunma kahramanca, fakat boşuna oldu. Sabah olduğunda yapılacak bir şey kalmamış, şehir tamamen düşmüş bulunuyordu21. Burada özellikle belirtelim ki, Erzurum’un düşüşü, Moğol askerî gücünden çok, Şerefeddîn Duvinî’nin ihanetinin bir meyvesi olarak gerçekleşmiştir22 . Baycu Noyan’ın zaferi, Erzurum’a görülmemiş bir vahşet ve zulüm getirdi. Kimseye aman verilmedi; merhamet gösterilmedi. Sivil halktan, varını yoğunu derhal teslim etmeyen herkes, çoluk çocuğuyla birlikte kılıçtan geçirildi. Şehirdeki yerli Hıristiyanlar ve Yahudiler de aynı vahşetten nasibini aldılar. Onların da tapınakları yağma ve tahrip edildi23. Fakat kendilerine dokunulmadı. Bunlar, Baycu Noyan’ın ordusunda bulunan Hıristiyan dindaşları ve soydaşları tarafından ödenen fidye-yi nejat (kurtuluş akçesi) karşılığında kurtarıldı24 . Tutsak alınmış olanlar, şehrin dışına çıkarılıp bir meydanda toplandı. Şehir ve çevresi, adamakıllı yağmalanıp tahrip edildikten sonra alevlere teslim edildi. Bundan sonra tutsaklar arasında savaşçı, sanatkâr ve hizmetçi olarak kullanılabilecek olanlar seçildi. Geri kalanlar ise topluca katledildi25. Baycu Noyan, burada öyle bir katliam yaptırdı ki, o gün öldürülenlerin sayısını hiç kimse tahmin edemez. Öldürülenler arasında, bu güne kadar devletin nimetini yemiş, fakat ihanet etmekten çekinmemiş olan Şerefeddîn Duvinî, ailesi ve adamları da bulunuyordu. Baycu Noyan, devletine ve ülkesine ihanet eden 21 İbn Bîbî, 1956: 515; 1996: II, 62 vd.; Selçuknâme, 2007: 173 dv.;Yazıcızâde Ali, 2009: 666 vd.; Müneccimbaşı, 2001: II, 88. 22 Kaynaklarda Erzurum’un düşmesine dair sadece “ihanet” değil, başka sebepler de ileri sürülmüştür. Meselâ tarihçi ‘Aynî, Erzurum’un düşmesini, surların mancınıklarla yıkılması sonucunda, Simon de Saint Quentin ise, yardım kuvvetinin gelmesinden ümidini kesen Sinaneddîn Yakut’un Baycu Noyan ile anlaşması sonucunda düşüşün gerçeklemiş olduğunu belirtmiştir (Turan, 1971: 430). 23 Kaymaz, 2009: 89. 24 Kaymaz, 2009: 89. 25 İbn Bîbî, 1956: 516; 1996: II, 63 vd.; Selçuknâme, 2007: 174; Yazıcızâde Ali, 2009: 667; Müneccimbaşı, 2001: II, 88. Erzurum, Türk tarihinde ilk defa yağma ve tahrip edilmiş, katliama uğratılmıştır. 50•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ kişinin kendisine de yaramayacağını düşünmüş olmalı ki, Duvinî’ye verdiği sözde durmamıştır26 . Tutsak alınanlar arasında kale komutanı Sinaneddîn Yakut ve oğlu da bulunuyordu. Sinaneddîn Yakut’a işkence yapılarak, bütün mal varlığı öğrenildikten sonra zincire vurulmuş bir vaziyette Baycu Noyan’ın huzuruna getirildi. Baycu Noyan, Sinaneddîn Yakut’un mal varlığını çok bulmuş olmalı ki, alaycı ve suçlayıcı bir ifade ile kendisine “Senin bu kadar malın var da niye asker tutmadın? Niye onları benim gibi bir düşmanı savuşturmak için kullanmadın? Ak akçe kara gün için saklanır” gibi sözler söyledi. Buna karşılık, Sinaneddîn Yakut da, ölümün kendisine pek uzak olmadığını fark etmiş olmalı ki, bunu biraz geciktirmek için “Bir gün senin olacak mallar, benim tasarrufumda nasıl kalır?” şeklinde galibin gurunu ve duygularını okşayacak nitelikte bir cevap verdiyse de bu sözler onun akıbetini değiştiremedi. Baycu Noyan, en şiddetli gazabını Sinaneddîn Yakut ile onun eşinin ve oğlunun üzerine yöneltti; verdiği bir emirle kendisini, eşini ve oğlunu hemen orada öldürttü27 . Baycu Noyan, elde ettiği bu sonuçtan sonra yörede fazla durmadı; ordusunu alıp süratli bir şekilde Anadolu’yu terk ederek, çok miktarda esir ve ganimetle Azerbaycan’daki Mugan kışlağına döndü. Geride ise harabeden başka ne bir üs ne de bir garnizon bıraktı. Erzurum’un düşüş haberi Selçuklu sarayına ulaşınca devlet adamları üzerinde şok etkisi yaptı. Bu haber, âdeta dokunaklı bir ağıt gibiydi. Zira o sırada Erzurum’da bulunup da zamanında kaçabilenlerin ve tutsakların dışında hemen hemen hiç kimse hayatta kalabilmiş değildi. Bu yürekler karartan acı haber, gaflet içinde olan Selçuklu devlet adamlarının ve komutanlarının ruhunda âdeta korkunç bir savaş çığlığı şeklinde yankılandı. Zira bu olay, kaçınılmaz gözüken Moğol istilâsının sanki bir ön habercisi gibiydi. Böylece, yani Erzurum’un düşmesi ile Türkiye Selçuklu Devletinin savunma sistemi de tamamen delinmiş, İç Anadolu yaylasının yolu Moğol istilâsına açılmış oldu. Hâlbuki Erzurum surları, Doğu Anadolu’da Moğol istilâsını durdurabilecek yegâne engel idi. b-) Savaş Kararı ve Hazırlığı Türkiye Selçuklu Devleti ile Moğol beyleri arasında ilk siyasî ilişki, bilindiği üzere Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’ın son günlerinde (1237) kurulmuştu. Dış 26 Simon de Saint Quentin, 2006: 57. 27 İbn Bîbî, 1956: 516 vd, 1996: II, 64; Selçuknâme, 2007: 174; Yazıcızâde Ali, 2009: 668; Ebû’l-Ferec, 1950: II, 541. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•51 siyasette büyük bir ılımlılıkla hareket etmiş olan Sultan Keykubâd, bütün saltanatı boyunca ülkesini her tarafta barış, dostluk ve ittifak antlaşmalarıyla emniyet altına almaya çalışmıştı. Bu politikanın icabı olarak da Moğolların büyük hükümdarı Ögedey Kaan ile bir itilâfa girmekten daima kaçınmış ve onun “il olma” (barış içinde olma, vassallık) teklifini istemeyerek de olsa kabul etmişti. Fakat Alâeddîn Keykubâd, bu antlaşmanın uygulamasını görecek kadar yaşayamamış, menfur bir cinayete kurban gitmiştir. Yerini alan büyük oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev de aynı antlaşmayı (il olma) imzalayarak, babasının dış politikasını devam ettirmek istemiştir. Bu antlaşma, başta Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev olmak üzere bütün Selçuklu devlet adamlarına ve komutanlarına Moğol istilâsını engelleyebilecek yegâne güvence gibi görünmüştür. Dolayısıyla onlar, Alâeddîn Keykubâd’ın bütün saltanatı boyunca aldığı veya almaya çalıştığı güvenlik önlemlerini tamamen terk etmişlerdir. Bu davranış, hiç kuşkusuz büyük bir gaflet, hatta ihanetti. Zira Moğol siyaseti güvenilir değildi. Duruma ve şartlara göre, oynak ve değişken idi. Baycu Noyan’ın Erzurum’a yapmış olduğu tecavüz, bunun en açık delillerinden biriydi. Gerçekten de bu tecavüz, “il olma” antlaşmasının tek taraflı olarak ihlâli anlamına gelmekteydi. Burada özellikle belirtelim ki, bu durum Moğol beyleri için gayet normal bir davranıştı. Çünkü onlar, yaptıkları antlaşmalara ve verdikleri sözlere, ancak çıkarlarına ve siyasetlerine uygun düştüğü müddetçe uyarlardı. Aksi takdirde, onlar için, yapılan antlaşmaların ve verilen sözlerin pek fazla değeri ve anlamı yoktu. Yukarıda görüldüğü gibi, Baycu Noyan Azerbaycan’da bulunan Moğol ordusunun başına geçer geçmez iki devlet arasındaki anlaşmaya (il olma) uymayarak, Erzurum’a yaptığı tecavüzle Türkiye Selçuklu Devletine ağır bir darbe vurmuştur. Baycu Noyan, hiç kuşkusuz bununla kalmayacak, Anadolu’yu istilâ ve işgal etmek için yeni yeni teşebbüslerde bulunacaktı. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, uzun bir süre Anadolu’nun güvenlik meselesinde büyük bir gaflet gösterdikten sonra iş işten geçmiş olarak aklı başına geldi. Yeni bir Moğol istilasını görüşmek ve bu hususta kararlar ve önlemler alıp uygulamak üzere Selçuklu ordusunun bütün komutanlarını devletin ikinci merkezi olan Kayseri’de toplantıya davet etti. Sultanın emri üzerine bütün sübaşılar, birliklerini oluşturan tımarlı sipahileri terhis edip kışı geçirmek üzere onları evlerine ve ailelerinin yanına gönderdiler. Kendileri de toplantıya katılmak için Kayseri’deki Keykubâdiye sarayına geldiler. Bu toplantı, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in Moğol istilâsı konusunda topladığı ilk savaş meclisi idi. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, devletin başı ve Türkiye Selçuklu ordusunun başkomutanı olarak, kısa bir 52•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ konuşma ile toplantıyı açtıktan sonra bütün komutanlardan Moğol istilâsı konusunda düşüncelerini ve bu hususta alınması gereken önlemleri açıkça söylemelerini istedi. Uzun süren tartışmalardan sonra oy birliği ile savaşa karar verildi. Hazırlıklar için de şu faaliyetlerin gösterilmesi karara bağlandı: Komşu bağımsız hükümdarlara ayrı ayrı elçiler gönderilecek. Bu elçiler vasıtasıyla onlara ortak bir tehdid ve tehlike karşısında bulundukları anlatılıp ortak bir mücadele hususunda ittifak teklif edilecektir. İkinci olarak Türkiye Selçuklu Devletinin vassalı olan bütün hükümdarlara elçiler gönderilip onlara da daha önce aralarında yapmış oldukları antlaşmalardaki yükümlülükleri ve sorumlulukları hatırlatılacaktır. Ayrıca bu hükümdarlar, özellikle para ve arazi bağışlarıyla tatmin edilip, daha fazla yardımcı kuvvet göndermeleri için teşvik edilecektir. Başta Türkmenler, Kıpçak ve Harezm Türkleri gibi Türk toplulukları olmak üzere Anadolu’da bulunan yabancı topluluklardan ücretli asker toplanacaktır. Bu kuvvetlerle, saray gulâmları ve ıktalı askerlerden (sipâhî) oluşan asıl Selçuklu ordusu takviye edilerek, daha da kuvvetlendirilecektir. Moğol istilâsına karşı Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in ortak mücadele hususunda ittifak kurmak istediği komşu hükümdarlar arasında İznik Rum İmparatoru, Eyyûbî Melikleri, Artuklu ve Harezm Beyleri ön sırayı alıyordu. Bunlardan Güney-Doğu Anadolu ve Kuzey Suriye’de bulunan hükümdarlara elçi olarak bu sırada Saltanat Naibi olan Şemseddîn İsfahanî görevlendirildi. Daha çok yardım ve destek kuvveti göndermeleri için bu hükümdarlar, para ve toprak bağışıyla teşvîk edildi. Meselâ Silvan hükümdarı Melik Gazi’ye 10 bin dinar, 100 bin dirhem ile Ahlat şehri, Mardin hükümdarı Melik Said’e de Resulayn şehri bağışlandı. Bu hükümdarlara yapılan bağışlarla birlikte Moğol tehdidi ve tehlikesi etkili bir şekilde anlatıldı ise de, bunların hiç birinden yardım ve destek kuvveti gelmedi28 . Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, vassal hükümdarlardan Çukurova Ermeni Krallığına, Trabzon Rum İmparatorluğuna ve Halep Eyyûbî Meliğine ayrı ayrı elçiler gönderdi. Bunlardan Halep Eyyûbî Meliki, para ve mülk ile tatmin edilmesi halinde yardıma koşabilecek hükümdarların başında geliyordu. Özellikle Ermeni Kralına Konya Ereğlisi ıkta edildiği gibi kendisine çok miktarda para da gönderildi. Bu para ile ondan, yükümlü olduğu askerî kuvvet dışında Franklardan ücretli asker toplayıp göndermesi istendi. Fakat Sultan Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu Devletinin vassalı olan hükümdarlardan umduğu 28 İbn Bîbî, 1956: 518 vd.; 1996: II, 65 vd.; Selçuknâme, 2007: 174 vd.; Yazıcızâde Ali, 2009: 669 vdd. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•53 desteği ve yardımı göremedi. Hem Ermeni Kralı hem de Trabzon Rum İmparatoru Moğollardan korkmuş veya çekinmiş olmalı ki, yükümlü oldukları ve vaat ettikleri destek ve yardımcı kuvveti göndermediler. Sadece Halep Eyyûbî Meliği, Nasıheddîn Farisî komutasında 2 bin kişilik bir yardımcı kuvvet gönderdi29 . Türkiye Selçuklu Devletinde 1243 yılının kış ayları komşu ve vassal hükümdarlara elçiler göndermek, Moğol tehdidini ve tehlikesini onlara anlatmak, onlarla ittifak kurmak, onlardan yardım ve destek istemek, sefer ve savaş hazırlığı yapmak gibi yoğun diplomatik ve askerî faaliyetlerle geçirildi. Bu arada gulâmlardan ve ıktalı askerlerden oluşan asıl Selçuklu ordusuna yardımcı ve destek kuvvet olarak Anadolu ve çevresindeki topluluklardan (Sürmari, Genceî, Gürcü, Uçlu, Frank, Kaymer ve Kıpçak) çok miktarda ücretli asker toplandı30 . Toplanan ücretli askerler arasında, savaş sanatındaki yetenekleri, cesaretleri ve güvenirlikleri dolayısıyla Türk toplulukları ön sırayı alıyordu. Meselâ Suriye’deki Eyyûbî Meliklerine elçi olarak gönderilen Saltanat Naibi Şemseddîn İsfahanî’nin bir görevi de bölgede bulunan Yabgulu Türkmenleri31 , Harezm ve Kıpçak Türkleri arasından ücretli asker toplamaktı. Dolayısıyla o, bölgeye giderken tutulacak askerlere dağıtılmak üzere yanında çok miktarda para, silâh ve erzak getirmiştir. Nitekim o, bölgeye vardıktan sonra adı geçen Türk topluluklarından çok miktarda asker toplamış ve bu askerlerin 6 aylık ücretini ve erzağını da peşin olarak vermiştir. Fakat İsfahanî, bu ücretli askerleri sefere ve savaşa yetiştirememiştir; bölgeden ayrılmadan az önce Selçuklu ve Moğol orduları arasındaki savaş başlamış ve sona ermiştir. Bunun üzerine İsfahanî, dağıtmış olduğu paraları ve erzakları geri alıp, askerleri terhis etmek istemişse de, bu teşebbüsünde tam başarı sağlayamamıştır. Haberi duyan askerlerin çoğu, aldığı parayı ve erzağı geri vermeden kaçmıştır32 . c-) Anadolu’nun Kaderini Tayin İçin Selçuklu ve Moğol Ordularının Harekete Geçişi 29 İbn Bîbî, 1956: 518-520; 1996: II, 65-67.; Selçuknâme, 2007: 175; .Yazıcızâde Ali, 2009: 672. 30 İbn Bîbî, 1956: 520; 1996: II, 66; Selçuknâme, 2007: 175; Yazıcızâde Ali, 2009: 671. 31 Selçuk Beyden sonra Türkmenlerin başına oğlu Arslan Yabgu geçmiştir. Arslan Yabgu, 1025 yılında Gazneliler hükümdarı Sultan Mahmûd tarafında bertaraf edilince, Türkmenlerin başına bu defa Selçuk Beyin torunları Tuğrul ve Çağrı Beyler geçmiştir. Tuğrul ve Çağrı Beylerin liderliğini kabul etmeyen 4 bin çadırlık bir kitle, Selçuklu Beylerinden ayrılıp Gaznelilere ait Horasan’a geçmişlerdir. Bu kitleye Arslan Yabgu’nun unvanına izafeten Yabgulu Türkmenleri denmiştir. 32 İbn Bîbî, 1996: 584; 1996: 117; Selçuknâme, 2007: 181 vd.; Yazıcızâde Ali, 2009: 688. 54•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Takvim, 1243 yılının ilkbahar aylarını gösteriyordu. 1242-1243 yılının kış mevsimi henüz sona ermiş, havalar yavaş yavaş ısınmaya başlamıştı. Evlerinden ve ailelerinin yanından birer birer ordugâha dönmeye başlayan Selçuklu askerleri, kendilerine verilen emir üzerine Kayseri yakınlarındaki Meşhed ovasında toplandılar. Sefere çıkmak için hemen hemen bütün hazırlıklar tamamlanmıştı. Fakat vassal hükümdarlardan istenmiş olan yardımcı kuvvetler ile Suriye Türkmenleri arasından ücretli asker toplamakla görevlendirilmiş olan Saltanat Naibi Şemseddîn İsfahanî’den henüz bir haber gelmemişti. Sultanın emri üzerine çavuşlar, askerî musiki eşliğinde orduyu harekete geçirdiler. Saray gulâmları, sipâhîler ve ücretli askerlerden oluşan Türkiye Selçuklu ordusu, 70 veya 80 bin kişi civarındaydı33. Bu ordu, Türkiye Selçuklu hükümdarlarının bu zamana kadar çıkarmış oldukları sayı bakımından en büyük askerî kuvvet idi. Bu sefere Sultanın eşi, çocukları ve saray görevlileri de katılmıştı. Ayrıca Sultan, hazinesini ve kafeslerde beslemekte olduğu vahşi hayvanlarını34 da bu seferde yanına almıştı. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in amacı, Moğol ordusunu, Selçuklu Devletinin sınırlarının dışında, yani Nahçivan veya Tebriz’de karşılamaktı35. Sultan ve ordusu bu gaye ile Sivas’a geldi ve burada ilk molayı verdi. Öte yandan Baycu Noyan da tıpkı Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev gibi 1242-1243 yılının kış aylarını yeni bir sefer için hazırlıklarla geçirmişti. Bu arada, konakladığı Mugan otlağında, bütün kış boyunca atlarını besleyip dinlendirmişti. Yağışlar ve soğuklar kesilip ilkbahar yüzünü gösterince de ordusunu harekete geçirmişti. 40 bin kişilik tamamen atlı birliklerden oluşan Moğol ordusunun yanında vassal Gürcü ve Ermeni prenslerinin komutasında yardımcı kuvvetler de yer almış bulunuyordu36 . Baycu Noyan komutasındaki Moğol ordusu, ilkbaharın ilk aylarında sınırı aşıp Anadolu’ya girdi ve Orta Anadolu istikametinde ilerlemeye başladı. Baycu Noyan’ın amacı, Türkiye Selçuklu ordusunu kendi ülkesinde karşılaşmaktı. Onun bu hususta atmış olduğu ilk adımlar son derece temkinliydi. Zira Anadolu, Baycu Noyan ve ordusunun tanımadığı yabancı bir coğrafya idi. Moğol ordusu, gafil avlanıp tuzağa düşmemek için etrafını yoklayarak ve 33 İbn Bîbî, 1956: 529; 1996: II, 67; Selçuknâme, 2007: 175; Yazıcızâde Ali, 2009: 671, 673. 34 Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, vahşi hayvan besleme ve bakma merakı ve sevgisi olan bir hükümdar idi. O, devlet meselelerinden çok eğlence ile vakit geçirmekte ve vahşi hayvanları ile ilgilenmekteydi. 35 İbn Bîbî, 1956: 521; 1996: II, 67; Selçuknâme, 2007: 176.; Yazıcızâde Ali, 2009: 673. 36 İbn Bîbî, 1956: 522; 1996: II, 68; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 2009: 673; Kaymaz, 2009: 91. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•55 kontrol ederek yavaş yavaş ilerliyordu. Bu arada önüne çıkan kasabaları ve köyleri yağma ediyor, halkı da kılıçtan geçiriyordu. Moğol ordusunun bu vahşeti, Erzincan yakınlarındaki Akşehir beldesine kadar devam etti37 . Selçuklu ordusunun Sivas’ta vermiş olduğu mola, çok uzun sürdü. Zira Türkiye Selçuklu ordusuna katılması beklenen yardımcı kuvvetler henüz gelmemişti. Sultanın, Sivas’ta uzun bir süre beklemesinin sebebi bu idi. Böylece dış yardım ve destek beklenirken Sultan da boş durmuyordu. Hemen hemen her gün orduyu denetliyor, askerlerin eksikliklerini gideriyor ve ihtiyaçlarını tamamlıyordu. Kalan zamanını da çevgan oynamak, avlanmak, işret ve eğlence gibi özel zevklerle geçiriyordu. Bu arada Halep Eyyûbî Meliğinin göndermiş olduğu 2 bin kişilik yardım ve destek kuvveti geldi ve Selçuklu ordusuna katıldı. Bu durum Sultanı son derece sevindirdi. Zira Sultan, dış yardım ve destek hususunda bir hayli hayal kırıklığına uğramış vaziyetteydi38 . ç-) Savaş Meclisinde Selçuklu Komutanlarının Gerçekçi ve Hamasi Fikirlerinin Çarpışması Sivas’ta yardımcı ve destek kuvvetlerini beklemekle bir hayli zaman kaybetmiş olan Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, bundan sonraki hareket tarzını belirlemek üzere savaş meclisini tekrar topladı. Bu mecliste yaşlı ve tecrübeli komutanların gerçekçi fikirleriyle, genç ve tecrübesiz komutanların hamasi fikirleri çarpıştı. Yaşlı ve tecrübeli komutanlara göre, Sivas’ta, dış yardım ve destek beklemekle boşuna zaman harcanmıştır. Bu durum Türkiye Selçuklu ordusunun aleyhine olmuştur. Çünkü Türkiye Selçuklu ordusu, beyhude geçirdiği zaman yüzünden Moğol ordusunu Anadolu sınırları dışında karşılama imkânını ve avantajını tamamen kaybetmiştir. Bu imkân ve avantaj ise, şimdi Moğol ordusunun eline geçmiştir. Durum böyle olunca, saldırı değil, savunma savaşı yapmak daha uygun olacaktır. Bunun için de en uygun yer Sivas’dır. Onlar, bu hususta, “Sivas, her türlü araç ve gereçle dolu bir şehirdir. Yardım kuvvetlerini beklemek bahanesiyle burada kalıp şehri tahkim etmemiz gerekir. Bu şekilde savunmaya geçmek, dışarıdan gelecek 50 bin askerden daha etkili olur” dediler. Fakat deneyimli komutanların bu gerçekçi fikirleri, hamasi duygular içinde olan genç ve tecrübesiz komutanlara korkaklık gibi geldi. Buna karşılık onlar, “Ordumuzun gücü, hazinemizin çokluğu, Sivas’ta sığınıp kalmamızı gerektirmez” şeklinde bir gerekçe ileri sürerek, 37 İbn Bîbî, 1956: 521; 1996:II, 67; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 2009: 673; Kaymaz, 2009: 67. 38 İbn Bîbî, 1956: 520; 1996: II, 67; Selçuknâme, 2007: 175. 56•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ yaşlı ve tecrübeli komutanların fikirlerini tamamen reddettiler39. Sultan Keyhüsrev ise, ordunun sevk ve idaresi ile savaş ve taktik gibi konularda tamamen bilgisiz ve tecrübesizdi. Başka bir deyişle o, şimdiye kadar hiçbir savaşa katılmamış ve hiç ordu yönetmemişti. Bu yüzden Sultan Keyhüsrev, ne bir görüş ileri sürebildi ve ne de görüşlerden birini tercih edebildi. Komutanların tartışması karşısında da sessiz ve tepkisiz kaldı. Böylece savaş meclisi, bir karara varılmadan dağılmış oldu. Hamasi ve hayali fikirler taşıyan komutanlar arasında Danişmendliler hanedanından Yağıbasan’ın torunu Nizameddîn Suhrab ile Visakbaşı Garib gibi komutanlar ön sırayı alıyordu. Bunlar, yaşlı ve tecrübeli komutanların fikirlerini reddetmekle kalmadılar, onlar için herkesin duyacağı yerlerde ve yüksek sesle “Tüccar ve pazar esnafı gibi Sivas’ta oturuyoruz. Evlerimize bağlılığımızdan burada kalma bahanesi arıyoruz. Biz burada vakit geçirirken Erzincan ve çevresinin halkı Moğol ordusunun öldürücü kılıcına yem olmaktadır. Bizim önerimiz, Moğollarla Tebriz ve Nahcivan önlerinde karşılaşmaktır. İçine düştüğümüz korku ve dehşet hâli devam ederse, Sivas’ın bir konak bile dışına çıkamayız” şeklinde suçlayıcı ve gurura dokunucu sözler söyleyerek ortalığı bir hayli bulandırdılar40 . Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, ordu mensuplarının sık sık yaptıkları müsabakalarda genç ve tecrübesiz komutanların çevgan, mızrak vurma, halka kapma ve at yarışları gibi oyunlarda gösterdikleri cesaret ve hünerlerden etkilenmiş olmalı ki, onların fikirlerini kabul ederek orduya hareket emrini verdi. Burada özellikle belirtelim ki, Türk tarihinde hiçbir sefer, böyle hamasi duygularla ve hayali ümitlerle başlamamıştır. Selçuklu ordusu birkaç gün sonra Sivas’ın 80 kilometre doğusunda bulunan Kösedağ mevkiine ulaştı41 ve burada mola verdi. Ordu, hiçbir taraftan yabancı ordunun karargâha yol bulamayacağı bir yere yerleşti. Bu sırada Sultan Keyhüsrev’e gelen habere göre, Moğol ordusu Erzincan’ın Akşehir ovasına ulaşmış bulunuyordu. 39 İbn Bîbî, 1956: 521; 1996:II, 67; Selçuknâme, 2007: 175 vd.; Yazıcızâde Ali, 2009: 672. 40 İbn Bîbî, 1956: 521: 1996: II, 67; Selçuknâme, 2007: 175 vd.; Yazıcızâde Ali, 2009: 673. Selçuknâme’nin kaydına göre genç ve tecrübesiz komutanlar bu hususta bağırarak şöyle demişlerdir: “Ne vakte kadar bu zillete katlanacağız. Beklediğimiz imdat gelmedi. Erzincan ve Erzurum ahalisi kılıçtan geçiyor. Bizim için icap eder ki, Tebriz ve Nahçivan’a kadar ileri gidip orada muharebe edelim. El-haleti hâzâhi korkaklığımızdan dolayı Sivas’tan bir menzil ileri gidemedik”. 41 Kösedağ, Sivas’ın Zara ile Suşehri ilçeleri arasında bir dağ olup bugün de aynı ad ile anılmaktadır. Bu dağa aynı devirde “Alakuh” (Aladağ) da denmiştir. Türkiye Selçuklu ordusu, kuzeyden, yani Kelkit çayına yakın bir düzlükten dağa yanaşarak yaylaya çıkmış ve burada karargâh kurmuştur (Turan, 1971: 433). TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•57 Selçuklu ordusunun konaklayıp karargâh kurduğu yer, uzun ve geniş bir vadiden oluşan bir yayla idi. Ordu için önemli bir ihtiyaç maddesi olan ot ve su, burada bol miktarda bulunmaktaydı. Yaylanın önünde, Erzincan’ın Akşehir ovası uzanıyordu. Yayladan ovaya dar, sarp ve kayalıklardan oluşan uzun bir geçit (derbent) vasıtasıyla inilmekteydi. Tabiat buradaki yaylayı, âdeta doğal bir kale hâline getirmişti. Yaylanın konumu ve imkânları, buraya hâkim olan ordu için büyük bir avantaj sağlamaktaydı42. Bilgili ve tecrübeli komutanlar, yaylayı görünce bu durumu hemen anladılar ve biraz aşağıda ele alacağımız savaş meclisinde de bu avantajlı durumu etkili bir şekilde ortaya koyup savundular. d-) Son Savaş Meclisi ve Türkiye Selçuklu Ordusunun Komuta Kadrosundaki Zâfiyet Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, hem zayıf iradeli ve kararsız hem de bilgisiz ve tecrübesiz bir başkomutan idi. Bu duruma göre, ordunun başında, herkesin itaat edeceği yüksek bir otorite mevcut değildi. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Sultan Keyhüsrev’in başkomutanlık ve hükümdarlık otoritesi, emrindeki komutanlara hükmedebilecek yeterlilikte ve özellikte değildi. Görüldüğü gibi, Sultan Keyhüsrev’in özellikle Sivas’taki savaş meclisinde göstermiş olduğu zâfiyet, Selçuklu ordusunun komuta kadrosunun iki rakip gruba bölünmesine ve meclisin de bir karar almadan dağılmasına yol açmıştı. Moğol tehlikesinin kapıyı çalmak üzere olduğu bu sırada ordunun başında böyle bir başkomutanın bulunması, hiç kuşkusuz büyük bir talihsizlikti. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Moğol ordusunun burunlarının dibine kadar gelmiş olduğunu öğrenince tekrar savaş meclisini topladı. Fakat genç ve tecrübesiz komutanlar arasında hayal ve hamasi duyguların at koşturduğu atmosfer hâlâ devam ediyordu. Bu komutanlar, zaferin kesin olarak kendileri tarafından kazanılacağı hususunda kuvvetli bir inanca sahip idiler. Onlar, Moğol ordusunun pek yakın bir yerde olduğunu duyunca, tıpkı avını tuzağına düşürmüş bir avcının mutluluğu içinde “Ne güzel, ganimet önümüze tahta üstündeki et gibi sunuldu. Moğol askerleri, güce başvurmadan ve silâh kullanmadan elimize düştü” diyerek sevindiler43. Görüldüğü gibi, genç ve tecrübesiz komutanlar arasın âdeta hayal ve hamasi duyguların at koşturduğu bir zafer coşkusu yeniden teşekkül etmişti. Buna karşılık vezir Mühezzibeddîn 42 İbn Bîbî, 1996: 521 vd, 1996: II, 68; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 2009: 673; Turan, 1971: 434. 43 İbn Bîbî, 1956: 522; 1996: II, 68; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 2009: 673. 58•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Ali, Beylerbeyi Gürcüoğlu Zahireddîn gibi bilgili ve tecrübeli devlet adamları ise, “Boş hayallerle kendimizi tehlikeye atmamız, askeri yok yere zahmete ve sıkıntıya sokmamız doğru değildir. Yerleştiğimiz bu mevzi, düşman baskınından hiçbir endişe duyulmayacak bir yerdir. Mevzinin sağlamlığı, menzillerinin geçilmezliği, hayvanlar için otun bolluğu böyle durumlarda çok büyük ve bulunmaz bir avantajdır. Her ne kadar imkânsız olsa da Moğolların geçidi geçip gelmeleri durumunda da askerlerimiz onlara karşı koyabilir. Böylece iş, devletin istediği şekilde sonuçlanmış olur. Ayrıca Ermeni kralının 3 bin kişilik Ermeni ve Frank atlısı ile iki gün sonra bize katılacağını duyduk. Bu, bizim için büyük bir destek olur.” şeklinde esaslı ve isabetli bir değerlendirme yaptılar44 . Fakat bu esaslı ve isabetli değerlendirmenin genç ve tecrübesiz komutanlar üzerinde hiçbir olumlu etkisi olmadı. Aksine yaşlı ve tecrübeli komutanlar, büyüklük kaprisine tutulmuş olan genç ve tecrübesiz komutanlar tarafından korkaklıkla suçlandı. Zira Selçuklu karargâhı, komutanlar arasında tam bir üstünlük ve hâkimiyet mücadelesi batağına düşmüş bulunuyordu. Gruplar arasında politik çekişmeler, güvensizlik ve kıskançlık hüküm sürmekteydi. Hemen hemen her komutan, bağımsız bir hükümdar gibi davranmaktaydı. Bu durum karşısında Sultan, ne yapacağını şaşırmış ve tereddüt içinde bocalayıp durmakta, bir o tarafa bir diğer tarafa meylediyordu. Genç ve tecrübesiz komutanların âdeta temsilcisi olan Nizameddîn Suhrab, bilgili ve tecrübeli komutanların yapmış oldukları değerlendirmeyi ciddiye almadı. “Sultan, sahip olduğu bu kadar askerle Ermeni kralını niye beklesin? Cihân padişahı lütfedip seçeceğim bin Frank atlısını emrime vererek, beni Moğolların üzerine göndersin. Yüce Allah’ın izniyle Moğolları yenip dağıtırım” şeklinde bir meydan okuma ile bol keseden atıp tuttu. Nizâmeddîn Suhrab, bununla da kalmadı; Sultanın ve devlet adamlarının önünde Gürcüoğlu Zahireddîn’i kastederek, “Şüphesiz Hıristiyanlar korkak olur. O, milletine fazla önem veriyor” şeklinde ağır bir ifade ile onu küçümseyip aşağıladı45. Hâlbuki rakibi, ırkî ve dinî bakımdan küçümseme ve hor görme gibi bir davranış, Türk kültüründe ve insanlık anlayışında hemen hemen hiç görülmeyen bir tutum idi. Nizâmeddîn Suhrab’ın bu düşüncesi ve davranışı, özellikle Türk devlet geleneklerine uygun olmadığı gibi, ahlâkî bakımdan da 44 İbn Bîbî, 1956: 522; !996: II, 68; Yazıcızâde Ali, 2009: 673 vd.. 45 İbn Bîbî, 1956: 523 vd.; 1996: II, 69 vd.; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 674. Seçuknâme’nin kaydına göre Nizâmeddîn Suhrab, Beylerbeyi Zahireddîn’e şöyle demiştir: “Tersâlar (Hıristiyanlar) korkak olur. Eğer bana 1000 Frenk askeri verirseniz Moğolların üzerine giderek muzaffer olurum. Allah onlarla beraber olsa bile galebe ederim”. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•59 hoş karşılanabilecek nitelikte değildi. Nitekim Nizâmeddîn Suhrab, bu tutumuyla haddini bir hayli aşmış idi. Başta vezir Mühezzibeddîn Ali olmak üzere sorumluluk duygusuna sahip bazı devlet adamları ve komutanlar, bu tutumundan dolayı onu sert bir dille azarlayıp kınadılarsa da diğer devlet adamları ve komutanlar korkularından ağızlarını açamadılar46 . Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, küçük çapta ve dar görüşlü bir hükümdar olup çabuk tesir altında kalmaktaydı. Nitekim Sultan Keyhüsrev’in çevresini sarmış olan genç ve tecrübesiz komutanlar, daha önce yaptıkları gibi hamasi ve hayali fikirleriyle onu etkilediler. Bunlardan özellikle Nizâmeddîn Suhrab, düşmanın üzerine yalnız gitmeyi, garanti gördüğü zaferin bütün şerefini ve ganimeti tek başına kazanmayı arzu etmekteydi. Fakat başta Nizâmeddîn Suhrab olmak üzere geç komutanlar, Moğolların savaş anlayışlarından ve taktiklerinden tamamen habersiz idiler. Onlara göre, savaş için uygun bir zaman ve zemin seçmek bile gereksizdi. Moğol ordusunun süratle üzerine gidilmeli ve bu ordu ile nerede karşılaşılırsa orada savaşılmalıydı. Buna karşılık başta vezir ve beylerbeyi olmak üzere tecrübeli devlet adamları ve komutanlar, Kösedağ yaylasından dışarı çıkmadan Moğol ordusunu burada karşılama görüşünü ileri sürdüler. Onlara göre, Kösedağ yaylasının dışına çıkılırsa, göçebe takdiğini çok iyi bilen ve uygulayan Moğol ordusunun sürpriz baskınına ve pususuna düşme tehlikesi vardı. Hâlbuki Kösedağ yaylası, her türlü baskın ve pusu için son derece korunaklı bir mekândı47. Dolayısıyla tecrübeli komutanlar, Selçuklu ordusunu, haklı olarak sonunun nasıl biteceği belli olmayan bir maceraya atmak istemiyorlardı. Onların bu hususta yapmış oldukları uyarılar da son derece isabetli ve doğru idi. Görüldüğü gibi, Selçuklu komutanları arasında tâ seferin başından beri sürüp gelen politik çekişmeler, birbirine karşı güvensizlik, fikir ayrılığı ve kıskançlık, onların aynı gayede birleşmelerine ve birlikte hareket etmelerine engel olmaktaydı. Nitekim bu fikir ayrılığı ve kıskançlık yüzünden Beylerbeyi Zahireddîn ile genç komutanlardan Nizâmeddîn Suhrab arasında, Sultanın huzurunda sert bir tartışma meydana geldi. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, hükümdarlık ve başkomutanlık otoritesini kullanıp bu tartışmayı önleyemedi. Sultan, zaman zaman ahlâk kurallarının dışına taşan bu tartışma karşısında sessiz ve tepkisiz kaldı. Üstelik o, böyle kritik bir anda Nizameddîn Suhrab ile meclisi terk edip işret ve eğlence meclisine geçerek48, hükümdarlık ve 46 İbn Bîbî, 1956: 523 vd.; 1996: II, 69; Selçuknâme, 2007: 176; Yazıcızâde Ali, 2009: 675. 47 İbn Bîbî, 1956: 522: 1996: II, 68; Selçuknâme, 2007: 176.; Yazıcızâde Ali, 2009: 674. 48 İbn Bîbî, 1965: 524; 1996: II, 69. 60•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ başkomutanlık görev ve sorumluluğunu ciddiye almadı. Böylece savaş meclisi de bir kere daha bir karara varmadan dağılmış oldu. Ertesi gün sorumluluk duygusuna sahip tecrübeli komutanlar, Moğol ordusunu karşılamak için Kösedağ yaylasının uygun olduğu hususunda bir kere daha Sultan Keyhüsrev’i uyardılar ve harekete geçmeden birkaç gün beklemeyi tavsiye ettiler. Sultan Keyhüsrev, yaşlı ve tecrübeli komutanların son derece isabetli olan teklifini tekrar reddetti ise de bu işin altından nasıl kalkacağını bilmiyordu. Sultan Keyhüsrev, sonunda bir takım kendini beğenmiş yeni yetme komutanların hayali planına teslim oldu. Sultanın yetersizliği ve zayıflığı karşısında son derece şımarmış olan Nizameddîn Suhrab, yetkili olmadığı hâlde hareket davulu ve borusu çaldırarak, 20 bin kişilik bir kuvvetten oluşan Selçuklu öncü birliklerini harekete geçirdi49. Böylece en büyük hata da savaş için yer ve zaman seçiminde yapılmış oldu. Selçuklu öncü birliklerinin her birinin başında Beylerbeyi Gürcüoğlu Zahireddîn, Pervâne Veliyeddîn, Çaşnîgîr Mübarizeddîn Çavlı, Nizameddîn Suhrab, Nasuheddîn Farsi50ve Gürcü Şalueoğlu Fahreddîn gibi komutanlar bulunuyordu. Fakat bu komutanlar arasında uyum ve fikir birliği yoktu. Özellikle Nizameddîn Suhrab ile Gürcüoğlu Zahireddîn birbirinin amansız rakibi ve can düşmanı idi. e-) Selçuklu Öncü Birliğinin Taktik Hatası ve Bozgunu Türkiye Selçuklu Devletinin savaş meclisinde Moğol ordusunu karşılama meselesi görüşülürken, Baycu Noyan da, ordusuyla Kösedağ yaylasına çıkılacak geçidin (derbent) eteklerine gelmiş bulunuyordu. Bu sırada Türkiye Selçuklu ordusu, Kösedağ yaylasında karargâh kurmuştu. Selçuklu öncü birlikleri de Moğol ordusunu karşılamak üzere hareket geçirilmiş durumdaydı. Selçuklu komutanları, Moğol ordusunun bu sırada kendilerine çok yakın bir yerde olduğunu bilmiyorlardı. Zira onlar, bu hususta büyük bir gaflet göstererek, ileriye keşif kolu göndermemişlerdi. Baycu Noyan, geçidi kullanarak Selçuklu ordusunun karagâh kurduğu yaylaya çıkmayı tehlikeli bulmuş, akıllıca bir kararla geçidin eteğinde ordusunu savaş düzenine sokarak, pusuda bu orduyu beklemeye başlamıştı. Türkiye Selçuklu ordusundaki genç ve tecrübesiz komutanların bilgisizliği ve gafleti, Baycu Noyan’ı çok uzun süre bekletmedi. Selçuklu öncü birliklerinin komutanları, burada askerî stratejide asla bağışlanması mümkün olmayan bir 49 İbn Bîbî, 1956: 524; 1996: II, 69 vd.; Selçuknâme, 2007: 176 vd.; Yazıcızâde Ali, 2009: 675 50 Nasuheddîn Farisi, Halep Eyyûbî Meliğinin göndermiş olduğu 2 bin kişilik yardımcı kuvvetin komutanıdır. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•61 hata yaptılar: Birliklerine, kendilerine büyük avantaj sağlayan yüksekliklerden, yani Kösedağ yaylasından geçit vasıtasıyla ovaya inme emrini verdiler. Bu emir üzerine Selçuklu öncü birlikleri dik ve uçurumlu kayalıklardan oluşan geçitten büyük bir güçlükle aşağı inmeye başladılar. İşte bu, Baycu Noyan’ın beklemekte olduğu fırsat idi. Gerçekten de Selçuklu komutanları, çarpışma yerinin seçiminde yaptıkları bu hata ile Baycu Noyan’ın eline çok büyük bir koz vermiş olmaktaydılar. Nitekim Selçuklu ordusunu pusuda bekleyen Baycu Noyan, biraz sonra Selçuklu birliklerinin olgunlaşmış bir meyve gibi önüne düşeceği için bu durumu memnuniyetten gülümseyerek izliyordu. Selçuklu komutanlarının yapmış oldukları bu hata Baycu Noyan’ı öyle memnun etmişti ki, o bir ara “kılıcımın altında kelle görüyorum” sözünü mırıldanmak suretiyle duygularını açığa vurdu51 . Gerçekten de Selçuklu öncü birlikleri az sonra olgun bir meyve gibi Baycu Noyan’ın kucağına düştü. Çünkü bu birlikler, bu sırada, yani Kösedağ yaylasının eteklerine (Akşehir ovası) indiklerinde yorgun ve bitkin bir vaziyetteydiler. Üstelik onlar, Akşehir ovasına iner inmez Moğol ordusu ile burun buruna geldiler. Dinlenmeye, hazırlık yapmaya, mevzi seçmeye ve tahtta saf tutmaya bile vakit bulamadan savaşa girmek zorunda kaldılar. Böylece Türk tarihinin akışını değiştirecek ve Anadolu’nun kaderini belirleyecek olan savaş başlamış oldu. İlk çarpışmada hâkimiyet ve üstünlük Selçuklu ordusunda idi. Daha doğrusu, ilk çarpışma Selçuklu beylerine zafer vaat eder gibi görünüyordu. Bundan sonra Baycu Noyan, ünlü “göçebe taktiği”ni uyguladı: Bu taktiğe göre, Moğol ordusu, ilk çarpışmadan sonra Selçuklu öncü birliğini arkasından gelmeye özendirmek ve tahrik etmek için korkmuş ve yenilmiş gibi yaparak kaçmaya başladı. Selçuklu ordusunun komutanları, bunun bir savaş hilesi ve taktik olduğunu anlayamadılar. Zafer kazanmış gibi birden ileri atıldılar. Selçuklu komutanları bu arada gönderdikleri bir ulakla Moğol ordusuna karşı zafer kazandıklarını Sultana bildirdiler. Fakat gerçek, Selçuklu komutanlarının gördükleri ve sandıkları gibi değildi. Moğol ordusu sahte bir kaçışla Selçuklu öncü birliklerini hem yormuş hem de pusuların kurulduğu yere çekmiş bulunuyordu. Bundan sonra bir taraftan Moğol ordusunun pusulardaki kuvvetleri harekete geçerken, diğer taraftan sahte kaçış içinde olan birlikleri de anî bir geri dönüşle karşı saldırıya geçip Selçuklu ordusunu ok yağmuruna tuttu52. Sonucu, Baycu Noyan’ın uygulamış olduğu “göçebe taktiği” tayin etti: Bu sürpriz baskın ve beklenmedik durum, Selçuklu öncü 51 İbn Bîbî, 1956: 524; 1996: II, 70; Seçuknâme, 2007: 177; Yazıcızâde Ali, 2009: 676. 52 Moğol süvarisi, sahte kaçışlara ve ani geri dönüşlere alışık idi. Türk süvarisi ise bu taktiği tamamen unutmuş idi. Bu yüzden onun bu taktiğini anlayamamıştır. 62•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ birliği üzerinde şok etkisi yaptı. Bu şaşkınlık durumu da kısa sürede büyük bir korkuya ve paniğe dönüştü. Selçuklu ordusunun en iyi savaşçıları, kendilerini bile savunmaya fırsat bulamadan Moğol oklarının ve kılıçlarının altında can verdiler. Zamanında kaçabilenlerin dışında kimse kurtulamadı; hepsi birkaç saat içinde imha edildi53. Savaş meydanı Selçuklu askerlerinin cesetleriyle dolup taştı54. Bu, bir savaştan çok katliamı andırıyordu. Ne yazık ki, Selçuklu ordusunun maktulleri ve yaralıları için hiçbir şey yapılamadı. Bunların hepsi, leş yiyen hayvanlara ve kuşlara terk edildi. Maktullerden çıkan leş kokusu da aylarca savaş meydanını zehirledi. Bu koku yüzünden, vahşi hayvanlar ve kuşlar işini bitirinceye kadar savaş meydanın yanına kimse yaklaşamadı. Savaş meydanından “atını geri çevirmek ve sancağını yere indirmek” suretiyle kaçıp hayatını kurtaran ilk komutan, emîr arkadaşları tarafından pek sevilmeyen Gürcüoğlu Şalue oldu. Daha önce bol keseden atıp tutmuş olan Şalue’nin sahte cesareti, sanki tehlike anında kendisini terk etmiş gibiydi. Onu, Nasuheddîn Farsî, Fahreddîn Arslan-doğmuş ve Mübarizeddîn Çavlı gibi komutanlar takip etti55. Diğer komutanlar ise, ya şehit olmuşlar ya da tutsak düşmüşlerdi. Şehit düşen komutanların başında, bu sefer sırasında sık sık Nizâmeddîn Suhrab’ın hakaretine maruz kalmış olan Beylerbeyi Zahireddîn bulunuyordu56 . f-) Başkomutan ve Ordunun Utanç Verici Kaçışı Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Selçuklu öncü birliklerinin bozgun ve imha haberi kendisine ulaşınca, büyük bir korku ve endişe içine düştü. Karakterindeki zayıflık yüzünden bir süre korku ve kararsızlık içinde bocalayıp durdu. Özellikle kaçıp hayatını kurtarmış olan komutanlardan gerçeğin acı sözlerini dinledikten sonra mendilini yüzüne kapayıp dakikalarca hıçkıra hıçkıra ağladı57. Zira Sultana gelen her haberde, kendisi ve devleti için tehlike çanları daha hızlı çalmaktaydı. Selçuklu öncü birliğinin komutanları arasında hayatını kurtarıp Sultanın huzuruna ilk gelen komutanlardan biri de Nasuheddîn Farsî idi. Nasuheddîn 53 İbn Bîbî, 1956: 524 vd.; 1996: II, 70; Selçuknâme, 2007: 177; Yazıcızâde Ali, 2009: 676. 54 Anonim Selçuknâme, 1952: 32. Türkiye Selçuklu Devletinin veziri Mühezzibeddîn Ali, Baycu Noyan ile barış görüşmelerini yaparken Selçuklu ordusunun uğradığı kayıbın 3 bin kişi olduğunu söylemiştir (İbn Bîbî, 1956: 533; 1996: II, 77). Bu duruma göre, Selçuklu öncü birliğinin büyük bir kısmı kaçmış demektir. 55 İbn Bîbî, 1956: 525; 1996: II, 70 vd.; 56 Anonim Selçuknâme, 1952: 32. 57 İbn Bîbî, 1956: 525: 1996: II, 71; Selçuknâme, 2007: 177; Yazıcızâde Ali, 2009: 677. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•63 Farsî, “saygı ve utanma perdesini kaldırıp Sultanın yüzüne karşı ağır sözler söyledikten sonra” pek az kalmış olan maiyetini yanına alıp Haleb’in yolunu tuttu58. Bu da gösteriyor ki, geride kalan Selçuklu ordusu, yeni bir savunma hattı oluşturacağı yerde artık çözülüp dağılmaya başlamıştı. Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, gittikçe daha da zavallılaşan bir çaresizlik içine düşmüş bulunuyordu. Zira Sultan Keyhüsrev’in yüreğini sarmış olan korku, onun mantıklı düşünmesini ve doğru hareket etmesini engellemekteydi. Nitekim Nasuheddîn Farsî’nin kaçışı, kararsızlık içinde bocalamakta olan Sultan Keyhüsrev için âdeta yol gösterici bir rol oynadı. Böylece Sultan, kendisi, ailesi ve ordusu için kararını verdi. Bu karar, Selçuklu ordusunu kaderiyle yalnız bırakarak kaçmak idi. Gerçekten de o, gece karanlığı basar basmaz aile efradı ile hazinesini bir müfreze refakatinde Tokat’a gönderdi59 . Nasuheddîn Farsî’den sonra Sultanın huzuruna, büyük komutanlardan Çaşnîgîr Mübarizeddîn Çavlı geldi. O da Nasuheddîn Farsî gibi kahramanca savaştıktan sonra kaçıp hayatını kurtarmıştı. Çavlı, savaşın, “Nizameddîn Suhrab’ın disiplinsizliği ve aceleciliği, Gürcüoğlu Şalue’nin de sarhoşluğu yüzünden kaybedildiğini” söyleyip bundan da dolaylı olarak Sultanı sorumlu tuttu. Alınganlık duygusunu bir tarafa bırakmış olan Sultan Keyhüsrev, büyük bir çaresizlik içinde Çavlı’ya “İci (Ağabey)) bu konuda neyi öneriyorsun, yapılacak şey nedir?” diye sordu. Çavlı ise, “vaktiyle yapmış olduğu uyarılara kulak asılmadığını belirtip” Sultanı, genç ve tecrübesiz komutanlara yüz vermekle suçladı. Sultan Keyhüsrev, Çavlı’ya, “Ben gidiyorum. Ülkenin yönetim dizginini sana bırakıyorum. Bildiğini ve yapabildiğini hiç çekinmeden yap” şeklindeki kararını açıklayıp, bütün sorumluluğu onun üzerine bıraktı. Ayrıca Çavlı’yı beylerbeyi tayin edip, düzeni ve devlet otoritesini sağlamak üzere onu Malatya ve Elbistan yöresine gönderdi. Kendisi de maiyetiyle birlikte karargâhı terk edip Tokat’a yöneldi60 . Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, bir kaç gün önce büyük bir ordu ile tantanalı bir şekilde geldiği savaş meydanını, şimdi yalnız ve korkak bir zavallı olarak gizlice terk ediyordu. Yanında, bundan böyle aynı kara lekeyi alnında birlikte taşıyacak olan Fahreddîn Arslan-doğmuş, Şemseddîn Has-oğuz ve Çaşnîgîr Seyfeddîn Türk-eri gibi komutanlar da bulunuyordu. Komutanlar, hiç de gerekli olmadığı hâlde tedbir olarak Sultanın kıyafetini değiştirttiler. 58 İbn Bîbî, 1956: 525; 1996: II, 70.; Selçuknâme, 2007: 177; Yazıcızâde Ali. 2009: 677. 59 İbn Bîbî, 1956: 525 vd; 1996: II, 71; Selçuknâme, 2007: 177; Yazıcızâde Ali, 2009: 677. 60 İbn Bîbî, 1956: 526; 1996: II, 71; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 677 vd. 64•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Bütün gece boyunca at koşturuldu. Bu arada önden gönderilmiş olan kafileye yetişildi. Bundan böyle Sultan ile aile efradı birlikte kaçışa devam ettiler61 . Moğol ordusu karşısında Selçuklu öncü birliklerinin yenilgisi ve Sultanın utanç verici kaçışını bir kere değerlendirecek olursak, şu sonuçlara varmak mümkün olmaktadır: Kösedağ savaşında, başta Türkiye Selçuklu Sultanı olmak üzere bütün Selçuklu komutanları sadece maddeten değil, manen de yenilmişlerdir. Zira Selçuklu öncü kuvvetlerin yenilgisinden sonra hiç kimsenin aklına Kösedağ yaylasında bulunan asıl Selçuklu ordusunu savaşa hazırlama ve sokma fikri gelmemiştir. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Selçuklu öncü birliklerinin bozgunundan sonra ne Sultan ne de başka bir komutan savaşın tehlikesini göze alma cesaretini gösterebilmiştir. Hâlbuki Kösedağ yaylasına çıkılan derbentin başında, coğrafyanın sağladığı avantajı kullanarak kuvvetli bir savunma ile Moğol ordusu durdurulabilir veya geri püskürtülebilirdi. Zira uğradığı bozguna ve kayıplara rağmen Türkiye Selçuklu ordusunun geride kalan kısmı hâlâ Moğol ordusundan daha büyüktü. Görüldüğü gibi, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, her zaman yaptığı gibi Kösedağ savaşında da kendisini ve soyunu alçaltıcı bir yol seçmiştir. Başka bir deyişle o, kendi davasına yine kendisi ihanet etmiş; ordusunu yüzüstü bırakarak kaçmıştır. Bu davranışıyla da kendi ordusuna kötü bir örnek ve rehber olmuştur. Zira Sultanın utanç verici kaçışı ile başsız kalan Selçuklu ordusunun kaçması da âdeta kaçınılmaz bir davranış hâline gelmiştir. Burada özellikle belirtelim ki, hiçbir Selçuklu hükümdarı, savaş meydanında ve düşman karşısında böyle bir ödleklik göstermemiştir. Sebep ne olursa olsun, Sultan Keyhüsrev’in göstermiş olduğu bu korkaklık, kendi devletine, toplumuna ve ordusuna karşı tam bir ihanettir. Bu ihanet, o zamana kadar gösterilmiş olan bütün çabaları etkisiz hâle getirmiştir. Devrin başlıca kaynağı olan İbn Bîbî, bu utanç verici kaçışın ayrıntısına girmemiştir. Burada özellikle belirtelim ki, bir olayın mahiyeti, Sultanı ve yaptıklarını kötüleyecek ve suçlayacak bir durum taşıyorsa, devrin kronik yazarları yalan söylemek yerine daima suskun kalmayı tercih etmişlerdir. Kanaatimizce, İbn Bîbî’nin bu utanç verici kaçışın ayrıntısına girmemesinin temelinde yatan sebep de, bilgi eksikliğinden çok, bu anlayıştan kaynaklanmış olmalıdır. 61 İbn Bîbî, 1956: 525; 1996: II, 71; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 678. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•65 Zayıf karakterli bir hükümdar olan Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in, kendisine ve ordusuna güvenemeyip savaşa girmeden karargâhını ve ordusunu terk ederek kaçmasından sonraki gelişmeler şöyle olmuştur: Başkomutan olarak Sultanın kaçması ve diğer komutanların da görev ve sorumluluklarını yerine getirmeyip kaçmaları üzerine ordugâhta bekleyen Selçuklu ordusunda büyük bir korku ve panik meydana geldi. Artık ortada, Selçuklu ordusuna komuta edebilecek, onun düzen ve disiplinini sağlayabilecek ve onu belirli bir hedefe yönlendirebilecek bir irade ve komutan kalmamıştı. Böylece sahipsiz ve komutansız kalmış olan Selçuklu askerleri, gece karanlığından yararlanıp grup grup karargâhı terk ederek kaçışmaya başladılar. Vakit gece yarsını geçtiğinde ise, Selçuklu ordugâhında çadırlardan ve şahsî eşyalardan başka hemen hemen hiçbir şey kalmamış idi. Öte yandan elde ettiği galibiyetten sonra ordusuyla Kösedağ yaylasına çıkan Baycu Noyan, Selçuklu ordusunu bir kısmını burada bir tepenin üzerinde ayakta ve teyakkuz hâlinde gördü62. Öyle anlaşılıyor ki, bu birlikler, Selçuklu ordugâhını korumakla görevlendirilmiş nöbetçi askerlerden oluşmaktaydı. Davranışlarına bakılacak olursa, bu birliklerin, Sultan Keyhüsrev’in ve asıl Selçuklu ordusunun kaçmış olduğundan haberleri yoktu. Baycu Noyan, Selçuklu öncü birliğine karşı elde ettiği galibiyete rağmen Selçuklu ordugâhına saldırmaya ve girmeye cesaret edemedi. Başka bir deyişle o, ne ilerleyebildi ne geri dönebildi; bütün geceyi ordusuyla atının üzerinde Selçuklu ordugâhının önünde beklemekle geçirdi. Bu arada Moğol askerleri, naralar atarak ve ateşler yakarak, Selçuklu ordusu üzerinde korku ve panik yaratmaya çalıştılar. Hâlbuki bu sırada Sultan Keyhüsrev ve Selçuklu ordusu, ordugâhın yer aldığı yöreyi çoktan terk etmiş bulunuyordu. Tepenin üzerindeki Selçuklu askerleri ise, bulundukları yerde gecenin üçte birini geçirdikten sonra nöbet değiştirmek üzere ordugâha indiler. Fakat bu askerler, Sultanın ve bütün Selçuklu ordusunun konaklamış olduğu yerden tamamen kaçmış olduklarını gördüler. Bu durum karşısında büyük bir korku ve paniğe kapılan bu askerler de ister istemez kaçma yolunu tuttular63. Böylece Moğol ordusunun karşısında savaşacak hiçbir Selçuklu kuvveti kalmamış oldu. Baycu Noyan, gece içine girmeye cesaret edemediği Selçuklu ordugâhını, gün ışıyıp sabah olunca ölüm sessizliği içinde buldu. Gördüğü manzara karşısında şaşırıp kaldı. Zira Selçuklu ordugâhından hiçbir ses gelmiyor, hareket ve faaliyet gözükmüyordu. Baycu Noyan, bunun bir savaş hilesi, yani 62 İbn Bîbî, 1956: 527; 1996: II, 72; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 678. 63 İbn Bîbî, 1956: 527; 1996: II, 72; Selçuknâme, 2007: 178. 66•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ tuzak olduğunu sandı. Başka bir deyişle o, Sultanın kendisine pusu kurmuş olmasından şüphelendi. Bu yüzden ordusunu atlarının üzerinde iki gün Selçuklu ordugâhın önünde teyakkuz hâlinde bekletti. Çünkü o, yersiz bir acelecilikle tuzağa düşmeyecek kadar ihtiyatlı ve tedbirli bir komutan idi. Baycu Noyan, bundan sonra yaptırdığı bir inceleme sonucunda, Selçuklu ordusunun tamamen kaçmış olduğunu öğrendi. Ordusu ile yine de tedbiri elden bırakmadan dikkatli bir şekilde Selçuklu ordugâhına girdi. Moğol askerleri, Selçuklu ordugâhına girince kendilerini çok büyük bir ganimetin içinde buldular. Başta Selçuklu hükümdarı Sultan Keyhüsrev olmak üzere bütün Selçuklu komutanları ve askerleri, kaçarken kendilerine ağırlık yapacak ve hareketlerini yavaşlatacak bütün şahsî eşyalarını ve silâhlarını geride bırakmışlardı64. Baycu Noyan, Selçuklu ordugâhında elde ettiği ganimeti emniyet altına aldıktan sonra Selçuklu ordusunu takip ederek Sivas’a yöneldi. Sultan Keyhüsrev, Tokat’ta fazla kalmadı; aile efradı ve maiyetiyle birlikte devletin merkezi Konya’ya (Dârü’l-Mülk) geldi. Sultan, Baycu Noyan’ın Sivas üzerinden Kayseri’ye gelip şehri düşürmesi üzerine Konya’da da kendisini emniyette hissetmedi. Aile efradıyla birlikte Antalya kalesine çekildi. Sultan Keyhüsrev, kendisini Antalya’ya atınca rahat bir nefes aldı. Ne de olsa Antalya, Moğol ordusunun başlıca hedefi olan Konya’dan daha güvenli bir yerdi. Fakat o, Antalya’da da rahat olamadı. Buradan da aynı duygularla Menderes nehrinin kaynak havzasına geçti. Böylece Sultan Keyhüsrev’in durmadan şehir ve yer değiştirmesi, Moğol ordusunun kendisine yaklaşması hâlinde onun Bizans’a sığınacağını açıkça göstermekteydi65 . 4-) Sultan Keyhüsrev’in Yenilmesinin ve Ordusuyla Birlikte Kaçmasının Temelinde Yatan Sebepler Buraya kadar verdiğimiz geniş bilgiden anlaşılacağı üzere, Kösedağ savaşında Türkiye Selçuklu ordusunun öncü birlikleri ağır bir bozguna uğramış, başta Sultan Keyhüsrev olmak üzere Selçuklu komutanları ve asıl Selçuklu ordusu savaşa girmeden kaçma yolunu tutmuştur. Bu utanç verici tarihi olay, hiç kuşkusuz Selçuklu ordusunun başkomutanı ve ordusunda yaşanan birçok zâfiyetin doğal bir sonucudur. Bu zâfiyetler, özellikle “Selçuklu ordusunun sevk ve idaresinde, yapısında, taktik hususunda ve kriz yönetiminde” kendisini açıkça göstermiştir. Sultan Keyhüsrev’in yenilmesinin 64 İbn Bîbî, 1956: 527; 1996: II, 72; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 679; Ebû’l-Ferec Tarihi, 1950: II, 542; Ahmed b. Mahmûd, 1977: II, 154. . 65 Anonim Selçuknâme, 1952: 32. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•67 ve ordusuyla birlikte kaçmasının temelinde yatan bu zâfiyetleri, burada şu şekilde açıklamak mümkündür: a-) Ordunun Sevk ve idaresindeki zâfiyet Türk ordularının başkomutanları olan Türk hükümdarlarının en önemli meşguliyetlerinin biri, hiç kuşkusuz askerî faaliyetler idi. Onlar, başkomutan olarak, başından sonuna kadar bütün askerî faaliyetleri planlama, yürütme ve sonuçlandırma görev ve sorumluluğunu üzerlerinde taşıyan en büyük yetkilidirler. Bundan dolayı Türk hükümdarları, devletin merkezinde oturan ve sadece emir veren hükümdarlar değildi. Onlar, hemen hemen bütün seferlerde ve savaşlarda daima ordularının başında bulunurlar ve ordularını bizzat kendileri yönetirlerdi. Çarpışmalarda ise, daima merkez kuvvetlerinin başında ve ön saflarda yer alırlar, gösterdikleri cesaret ve kahramanlıkla ordularına örnek ve rehber olurlardı. Bu davranışlarıyla da arkalarındaki birlikleri daima olumlu bir şekilde etkilerlerdi66. Bu durumu Kutagu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hacib, şu örnekle açıklamaya çalışmıştır: “Arslanlar köpeklere baş olursa, köpeklerin her biri kendi karşısındakine Arslan kesilir. Eğer arslanlara köpek baş olursa, o arslanların hepsi köpek gibi olur”67 . Yusuf Has Hâcib’in bu fikri, Sultan Keyhüsrev’in Kösedağ savaşındaki tutum ve davranışını bize en etkili bir şekilde göstermektedir. Yukarıda görüldüğü gibi, Sultan Keyhüsrev, Moğol istilâsına karşı çıkmış olduğu seferin ve bu ordu ile yapmış olduğu savaşın planlama, yürütme ve sonuçlandırma safhalarında gösterdiği ihmal ve zâfiyetle kendi ordusuna kötü bir örnek ve rehber olmuştur. Savaştan önce yapılan savaş meclislerinin hepsi, Sultanın iktidarsızlığı yüzünden politik çekişmelerle geçmiş ve her seferinde de bu meclisler bir karara varılamadan dağılmıştır. Sultan, savaş yerinin ve zamanının belirlenmesinde de akli kavrayışının zayıf olmasından dolayı tecrübeli komutanların doğru ve gerçekçi fikirlerini değil, genç ve tecrübesiz komutanların hamasi ve hayali fikirlerini kabul etmiştir. Daha da kötüsü o, savaşın ne tehlikesini ve ne de sıkıntısını ordusuyla paylaşmıştır. Selçuklu öncü birlikleri Moğol ordusu tarafından pusuya düşürülüp imha edildiği sırada, o, savaş meydanından 3 mil uzakta bulunan karargâhında işret ve eğlence ile hoşça vakit geçirmekte idi68. Nitekim vezir Mühezzibeddîn Ali ve Çaşnîgîr 66 Koca, 2005: 71 vd. 67 Kutadgu Bilig, 1947: b. 2047, 2048. 68 Simon de Saint Quentin, 2006: 58. İbn Bîbî’nin kaydına göre, Moğol ordusu Selçuklu öncü birlikleriyle ilk karşılaştığında göçebe taktiği icabı kaçmıştır. Selçuklu komutanları da bu durumu, Sultan Keyhüsrev’e Moğol ordusuna karşı kazanılmış bir zafer olarak bildirmişlerdir. 68•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Mübârizeddîn Çavlı gibi tecrübeli devlet adamları, Moğol ordusu karşısında Selçuklu öncü birliklerinin uğramış olduğu ağır yenilgiyi, “Sultanın, yanlışlarını ve hatalarını daima alkışlayan ve öven ayak takımı ile düşüp kalkması ve maiyeti arasında da en değersiz ve aşağılık olanlara güvenmesi” gibi sebeplere bağlamışlardır69 . Selçuklu ordularının başkomutanı ile diğer komutanlar arasındaki ilişki, Sultan Keyhüsrev ile birlikte Türkiye Selçuklu askerî çevrelerinde hükümdarlık anlayışının oldukça köklü bir değişim (mutasyon) geçirmiş olduğunu göstermektedir. Artık Selçuklu komutanları ve ordusunun gözünde Sultan Keyhüsrev, ideal Türk komutanlarının özelliklerini taşıyan iyi bir örnek değildir. Başka bir deyişle Sultan Keyhüsrev, Kösedağ seferi ve savaşı sırasında ordusu ile bütünleşmiş ve onunla aynı fikir ve gayede birleşmiş bir başkomutan olamamıştır. b-) Türkiye Selçuklu Ordusunun Maddî ve Manevî Yapısındaki Zâfiyet Türkiye Selçuklu ordu birlikleri, birbirinden farklı ve birbirine yabancı unsurlardan meydana gelmekteydi. Bu unsurlar arasında da soy, kültür, inanç ve fikir birliği bulunmamaktaydı. Bu birbirinden farklı ve birbirine yabancı unsurlar, özellikle güçlü ve yetenekli hükümdarlar zamanında bir fikir etrafında toplanabilmekte ve belirli bir hedefe yönlendirilebilmekteydi. Hemen hemen bütün askeri faaliyetlerden de müspet sonuç alınmaktaydı. Fakat zayıf ve yetersiz hükümdarlar zamanında ise, bu durum tamamen değişmiştir. Artık askerî faaliyetlerde müspet değil, menfî sonuçlar gelmeye başlanmıştır. Bu durumun en açık örneğini Sultan Keyhüsrev’in yönetiminde görmek mümkündür. Yukarıda görüldüğü gibi, Sultan Keyhüsrev, Moğol ordusunun Anadolu istilâsına karşı çıktığı seferde, Selçuklu komutanları ve birlikleri arasında, ne fikir ve gaye birliği ne de uyum ve iş birliği yaratabilmiştir. Bu yüzden bütün komutanlar, sefer boyunca birbirine karşı rakip ve düşmanca tavır içinde olmuşlar ve birbirileriyle didişip durmuşlardır. Sultan ile komutanları arasındaki ilişki de sağlıklı değildi. Daha doğrusu Sultan ile komutanlar arasında tam bir güvensizlik hâkimdi. Zira bozgun haberinden sonra bütün komutanların Sultanı terk edip farlı yönlere ve yerlere kaçmaları bu durum açıkça göstermektedir. Sultan Keyhüsrev de, bu zaferi kutlamak için derhal bir eğlence meclisi düzenlemiştir. Öyle anlaşılıyor ki, Simon de Sait Quentin, Sultan Keyhüsrev’in bu eğlence meclisinden söz etmektedir. 69 İbn Bîbî, 1956: 523, 526, 531; 1996: II, 69, 71, 76; Yazıcızâde Ali, 2009: 684; Turan, 1971; 438. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•69 Komutanlar arasındaki uyumsuzluk ve güvensizlik, ordunun birlikleri için de geçerliydi. Bunlar arasında da uyum, düzen ve disiplin yoktu70. Üstelik Sultan Keyhüsrev ile Selçuklu ordusunun asıl unsuru olan ıktalı askerler (sipahiler) arasında tam güvensizlik hüküm sürüyordu. Anonim Selçuknâme’ye göre, ıktalı askerler, merhum Sultan Alâeddîn Keykubâd’ın zehirlemekten Sultan Keyhüsrev’i birinci derecede sorumlu tutuyorlar ve kendisinden nefret ediyorlardı71. Selçuklu ordusunun madî ve manevî yapısında görülen bütün bu zâfiyetler, hiç kuşkusuz Kösedağ savaşının sonucunu belirleyen başlıca etken olmuştur. Türkiye Selçuklu Devleti, Sultan Keyhüsrev’in saltanatının başından itibaren uyguladığı yanlış politikalar yüzünden hem Harezm Türklerinin hem de Türkmenlerin askerî desteğini tamamen kaybetmiştir. Bu durumu şu şekilde açıklamak mümkündür: Bilindiği gibi, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd, Harezmşâhlar Devletinin çökmesiyle ortada kalmış olan Harezm Türklerini devletin Güney Uçlarına yerleştirerek, ordusunu ve savunma sistemini kuvvetli bir şekilde takviye etmişti. Fakat Sultan Keyhüsrev’in, emîr Sadeddîn Köpek’in tahrik ve teşvikiyle bazı Harezm beylerini bertaraf etmesi, Harezm Türklerinin Selçuklu Devletinin hizmetinden ayrılıp gitmelerine sebep olmuştur. Eğer Sultan bu hatayı yapmamış olsaydı, Harezm beyleri ve Türkleri Kösedağ savaşına topluca Selçuklu ordusunun saflarında katılacaklar, savaşın Selçuklu Devletinin lehine sonuçlanmasında başlıca rol oynayacaklardı. Zira Moğol ordusu ile daha önce birçok defa karşılaşmış olan Harezm beyleri ve birlikleri, onların savaş taktiklerini ve tekniklerini çok iyi bilmekteydiler. Harezm beyleri bu hususta hiç kuşkusuz Selçuklu komutanlarını uyaracaklar ve onlar da yenilmelerine sebep olan taktik hataları belki de yapmayacaklardı. Sultan Keyhüsrev’in Türkmenlere karşı izlediği politikanın Türkiye Selçuk Devleti için bedeli ise, daha ağır olmuştur: Türkmenler Selçuklu Devletinin temel unsuru olup daha önce Bizans ve Batı dünyasına (Haçlılar) karşı vatan savunmasında başlıca rol oynamışlardı. Fakat Selçuklu hükümdarları, Türkmenlerin meselelerine karşı daima sırtını çevirmişler, onlara layık oldukları ilgiyi göstermemişlerdir. Türkmenler de meselelerine ilgisiz kalan Selçuklu idaresini değiştirmek gayesiyle ayaklanmışlardır (Babaîler ayaklanması, 1240). Türkmenler bu ayaklanmada, Selçuklu ordusu ile 12 defa karşılaşmışlardır. Bu 12 karşılaşmanın da 11’inde Türkmenler galip gelerek, Selçuklu ordusunu maddeten ve manen yıpratmışlardır. Selçuklu ordusunun 70 Kaymaz, 2009: 160. 71 Anonim Selçuknâme, 1952: 32. 70•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ bu şekilde yıpranmış olması da, Anadolu’yu istilâya hazırlanan Moğol ordusunun işini büyük ölçüde kolaylaştırmıştır. c-) Strateji ve Taktik Hususundaki Zâfiyet ve Bilgisizlik Selçuk öncü birliklerinin Moğol ordusu karşısında yenilgisi güç ve cesaret eksikliğinden çok, bilgi ve tecrübe eksikliğinden kaynaklanmıştır. Görüldüğü gibi, Sultan Keyhüsrev, savaştan önce biri Sivas’ta, diğeri Kösedağ yaylasında olmak üzere iki defa savaş meclisi toplamıştır. Bu toplantılarda ne Moğol ordusunun ne de Selçuklu ordusunun izleyebileceği strateji ve taktikler üzerinde durulmuştur. Bu yüzden Selçuklu komutanları, gerek çarpışmadan önce gerekse çarpışma sırasında, birçok taktik hata yapmışlardır. Savaşın sonucunu belirleyen bu hataları şu şekilde açıklamak mümkündür: Türk başkomutanları, çarpışmanın kendi ülkelerine vereceği zararları göz önüne alarak, savaşlarını genellikle rakiplerinin ülkelerinde yapmayı tercih ederlerdi. Yukarıda görüldüğü gibi, Selçuklu ordusu sefere çıkarken bazı Selçuklu komutanlarının da fikirleri böyle idi. Yani onlar, Moğol ordusunu Nahçivan veya Tebriz’de karşılamayı arzu etmekteydiler. Fakat Sultan Keyhüsrev, Sivas’ta, vassal devletlerden gelecek yardımcı kuvvetleri beklemekle bu avantajını tamamen kaybetmiştir. Türk başkomutanlarının çıktıkları seferlerde dikkat ettikleri bir husus da şudur: Türk başkomutanları, savaş meydanına daima rakiplerinden önce gelmeye çalışırlardı. Bundan güdülen amaç, stratejik yerleri tutarak, saldırı üstünlüğünü sağlayabilmekti. Zira onlar, coğrafyanın sağladığı avantajları taktiklerinin bir parçası olarak başarılı bir şekilde kullanabilmekte idiler. Tecrübeli komutanların görüşüne göre, Selçuklu ordusunun konaklamış olduğu Kösedağ yaylası, savunma savaşı için mükemmel bir yerdi. Sultan Keyhüsrev, tecrübeli ve bilgili komutanların Kösedağ yaylasına dayandırılmasını istedikleri savunmayı genç ve tecrübesiz komutanların etkisinde kalarak reddetmiştir. Böylece o, Selçuklu öncü birliklerini ileri göndermekle ikinci büyük taktik hatasını yapmıştır. Komutanlar da âdeta Sultanın hatasını tamamlarcasına bu birlikleri bir geçitten dağların eteklerine indirmişlerdir. Bu suretle onlar, hem yükseklikte bulunmanın sağdığı avantajı kaybetmişler hem de birliklerini yorup yıpratarak, Baycu Noyan’ın işini kolaylaştırmışlardır. Selçuklu komutanları, asıl büyük hatayı Moğolların “göçebe taktiği”ni bilmemekle yapmışlardır. Hâlbuki “göçebe taktiği” sadece Moğolların değil, Türklerin de bildikleri ve başarıyla uyguladıkları bir taktikti. Selçuklu Türkleri bu taktiği Anadolu’da Bizans ve Haçlı ordularına karşı yaptıkları savaşlarda TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•71 başarıyla uygulayarak, kendilerininkinden sayı ve silâh bakımından katbekat büyük ve üstün olan orduları kolayca yenmişlerdir. Selçuklu komutanları ve ordusu bu taktiği artık unutmuş olmalı ki, Baycu Noyan sadece bu taktik sayesinde Selçuklu öncü birliklerini imha edercesine ağır bir bozguna uğratmıştır. ç-) Kriz yönetimindeki zâfiyet Birbiriyle savaşan ordular ve komutanlar için daima iki büyük tehlike vardır. Bunlardan biri korku, diğeri panik hâlidir. Korku, kötü bir olay ve durum karşısında insanda veya kitlede oluşan duygu ve düşüncenin onların hareketlerine ve davranışlarına olumsuz olarak yansımasıdır. Dolayısıyla korkunun, savaşın gidişi ve sonucu üzerinde belirleyici bir etkisi vardır. Zira korku, düşünceyi ve hareketi bozmakta, iradeyi zayıflatmakta, azmi ve cesareti kırmakta, savunma gücünü azaltmaktadır72. Böyle bir durum da insana ve kitleye, girmiş olduğu mücadeleyi kaybettirmekteydi. Savaşlar için en az korku hâli kadar panik hâli de tehlikelidir. Panik durumu, genellikle sürpriz baskınlar veya olaylar ile karşılaşmış ordularda ve komutanlarda ortaya çıkmaktaydı. Panik olayını, sürpriz durumlar karşısında kişinin ve kitlenin içine düşmüş olduğu korku ve şaşkınlık hâli olarak tanımlamak mümkündür. Böyle durumda düşünce ve mantık tamamen durmakta, kişi ve kitle kaçıp kurtulmaktan başka bir davranış gösterememektedir73 . Yukarıda görüldüğü gibi, Selçuklu öncü birlikleri Moğol ordusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratılıp imha edilince, başta Sultan Keyhüsrev olmak üzere geride kalan Selçuklu komutanları ve ordusu arasında büyük korku ve panik meydana gelmiştir74. Bu korku ve panik durumu da ağır bir krize yol açmıştır. Bu kriz, ciddi olmakla birlikte önlenemez nitelikte değildi. Fakat Sultan Keyhüsrev, bu hususta ne riski göze alabilmiş ve ne de sorumluluk üslenebilmiştir. Hatta o, krizi önlemek için hiçbir gayret göstermediği gibi kaçmak suretiyle bu krizin daha da büyümesinde, derinleşmesinde ve yaygınlaşmasında başlıca rol oynamıştır. 5-) İhanetler ve Arka Arkaya Düşen Şehirler 72 Koca, 2011: 280. 73 Koca, 2011: 280 vd. 74 Sultan Keyhüsrev, sadece yenilgiden dolayı korkmuş değildi. Korkaklık, bu hükümdarın başlıca karakter özelliği idi. Bütün davranışlarına da bu özellik hâkimdi. 72•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Selçuklu öncü birliklerinin yenilgisi, Moğol ordusu için pek fazla bir üstünlük ve avantaj sağlamamıştır. Zira Sultan Keyhüsrev ve asıl Selçuklu ordusu henüz Baycu Noyan ile savaşa girmemişti. Üstelik Sultan ve asıl Selçuklu ordusu, Kösedağ yaylası gibi kendilerine büyük avantaj ve üstünlük sağlayan bir mevkide bulunuyordu. Fakat Sultan Keyhüsrev’in ve Selçuklu ordusunun savaşa girmeden kaçma korkaklığı göstermesi, Selçuklu öncü birliklerinin yenilgisini büyük bir felâkete dönüştürmüştür. Daha da kötüsü bu kaçış, Selçuklu ordusunu ve teşkilâtını tamamen çökertmiştir. Anadolu’yu, istilâya açık ve savunmasız bir ülke hâline getirmiştir. Hâbuki Moğol istilâsını durdurabilecek ve geri püskürtebilecek yegâne kuvvet, Selçuklu ordusu idi. Bu kuvvet, kaçmak suretiyle kendi davasına yine kendisi ihanet etmiştir. a-) Sivas’ın Düşmesi ve Yağmalanması Sultan Keyhüsrev ve Selçuklu ordusunun kaçmasından sonra Moğol ordusu karşısında artık direnebilecek ne bir irade ve ne de bir kuvvet kalmıştır. Özellikle istilâ yolları üzerinde bulunan Sivas ve Kayseri gibi büyük ve gelişmiş Selçuklu şehirleri, Moğol istilâsının başlıca hedefi hâline gelmiştir. Tarihin önüne çıkardığı bu önemli fırsatı kaçırmak istemeyen Baycu Noyan, ordusuyla hızla batıya doğru ilerleyerek, kısa sürede İç Anadolu’nun kapısı durumunda olan Sivas şehri önlerine gelmiştir. Sivas, müstahkem Selçuklu şehirlerinin başında geliyordu. Şehir, kalın ve yüksek surlarla çevrili olup burada Selçuklu Devletinin silâh imalâthâneleri ve depoları bulunuyordu. Şehrin nüfusu 100 bin civarında idi. Selçuklu ordusunun yenilgisinden ve kaçmasından sonra Sivas’a ne bir Selçuklu komutanı ne de Selçuklu birliği gelmişti. Gâlip Moğol ordusunun Sivas surlarına dayanmış olması, şehir için öldürücü bir tehlike anlamı taşıyordu. Zira Sivas’daki garnizon, Kösedağ savaşının galibi Moğol ordusuna direnebilecek bir güç ve kudrete sahip değildi. Sivas şehrinin yöneticileri ve ileri gelenleri, beldelerini savunmanın ve korumanın imkânsız olduğunu çabuk idrak ettiler. Daha önce Erzurum halkının başına gelenler, Sivas halkı için bu hususta acı bir uyarıcı olmuştu. Zamanın önde gelen bilgini ve şehrin kadısı Kırşehirli Necmeddîn, belde halkını Moğol katliamından korumak ve kurtarmak için derhal harekete geçti. Şehrin itibarlı kişileri ve ileri gelenleri ile yanına çok miktarda yiyecek (tuzgu)75 ve hediye (pişkeş) alıp Baycu Noyan’nın karşısına çıktı. Kadı Necmeddîn, Moğolların Harezmşâhlar ülkesini istilâ ve işgal ettiği sırada (1220) 75 “Tuzgu”, Türkçe kökenli bir kelime olup yolcuya azık olarak katılan her türlü yiyecek ve hediyedir. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•73 Mâverâünnehir’de bulunmuş ve burada Cengiz Han’ın hizmetine girip Han’ın takdirini kazanarak, kendisinden bir “güven belgesi” (suyurgamişi, Payza, yarlıg)76 almış idi. Baycu Noyan, onu görür görmez tanıdı. Kadı Necmeddîn, vaktiyle almış olduğu bu güven belgesini Baycu Noyan’a göstererek, kendisinden Sivas halkının hayatını bağışlamasını talep etti. Bu güven belgesi Baycu Noyan üzerinde sihirli bir rol oynadı. Zira bu güven belgesini öperek başının üzerine koyan Baycu Noyan, kadı Necmeddîn’in talebini, birkaç gün şehri yağmalamak şartıyla kabul etti77. Acıma duygusu olmayan ve af nedir bilmeyen Baycu Noyan için bu büyük bir lütuf idi. Aynı duruma bir de kadı Necmeddîn açısından bakılacak olursa, onun bu teşebbüsü ve aldığı sonuç gerçekten de büyük bir başarı idi. Zira Moğollar, teslim olanların hayatını bağışlamak, yani onlara “aman vermek”78 gibi hukukî bir kural tanımıyorlardı. Onlar, ister kendi isteği ile teslim olsun ister silâh kuvvetiyle teslim alınsın, savaştan sonra sadece askerî kuvvetleri değil, bütünüyle sivil halkı da katlediyorlardı. Görüldüğü gibi, Kadı Necmeddîn, akıllıca teşebbüsü ile Sivas halkının hayatını kutarmıştır. Baycu Noyan, verdiği söze, sonuna kadar bağlı kalmıştır. Sivas şehri, sadece üç gün Moğol ordusu tarafından yağma edilmiştir. Dördüncü gün ise, şehrin kapıları, Moğol ordusuna kapatılmıştır. Bu arada sivil halktan hiç kimsenin hayatına dokunulmamış, hiç kimseye eziyet ve işkence edilmemiştir79 . Öte yandan şehirdeki silâh imâlâthâneleri ve depoları tamamen Moğol ordusu tarafından imha edilmiştir. Şehri koruyan surların burçları da, bir daha kullanılmaması için yıktırılmıştır80 . 76 “Suyurgamişi” ve “payza” Moğolca, “yarlıg” da Türkçe kökenli bir kavramdır. Moğollar, hükümdarların vermiş oldukları emir niteliğindeki her türlü belgeye “suyurgamişi veya yarlıg” adını vermişlerdir. 77 İbn Bîbî, 1956: 527 vd.; 1996: II, 72 vd.; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 679 vd.; Müneccimbaşı, 2001; II, 89. 78 “Amân veya emân”, bağışlanma isteğini ifade eden Arapça kökenli bir kelimedir. “Aman dilemek” ise, karşı konulamayan bir güç karşısında boyun eğmek, bağışlanma isteğinde bulunmaktır. Genellikle savunma gücünü yitirmiş kale ve şehir savunucuları, kale ve beldelerini kuşatan komutanlara bir mektup (amân-nâme) göndererek, hayatları için kendilerinden af dilemekteydiler. “Hatt-ı amân, ahid-nâme veya sevgend-nâme” adıyla anılan bu belge, verilen kişiye hem hayatı hem de malı için hukukî bir güvence getirmekte, veren kişiye de bir takım sorumluluklar yüklemekteydi (Koca, 2005: 220 vd.) 79 İbn Bîbî, 1956: 528; 1996: II, 73; Selçuknâme, 2007: 178; Yazıcızâde Ali, 2009: 680; Müneccimbaşı, 2001: II, 89; Ebû’l-Ferec, 1950: II, 542.. Simon de Saint Quentin’in tespitine göre, Baycu Noyan sözünde durmamış, şehirdeki genç erkek, kız ve kadınlardan işine yarayacak çok miktarda tutsak alıp götürmüştür (Simon de Saint Quentin, 2006: 57). 80 Ebû’l-Ferec, 1950: 542; Ahmed bin Mahmûd, 1977: II, 154. 74•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ b-) Kayseri’nin Düşmesi, Tahrip Edilmesi ve Yağmalanması Baycu Noyan, Sivas’taki işini bitirdikten sonra daha büyük ve daha zengin bir hedef olan Kayseri şehri üzerine yöneldi. Kayseri şehri, Türkiye Selçuklu Devletinin ikinci başkenti durumunda olup burada, Türkiye Selçuklu hükümdarlarının yazlık sarayları (Keykubâdiye) bulunuyordu. Onlar yaz aylarında genellikle burada oturuyorlardı. Şehirde, başta dericiler esnafına mensup olmak üzere kalabalık bir Ahi topluluğu yaşamaktaydı. Ahi teşkilâtının Anadolu’daki en büyük lideri olan Ahi Evren, meslek hayatına buradaki Dericiler Çarşısı’nda deri ustası (debbağ) olarak başlamıştır81. Selçuklu hükümdarları da devletin doğu ve güney sınırlarında bulunan ülkelere düzenlemiş oldukları seferlerde, ordularını genellikle Kayseri’nin Meşhed Ovasında toplamışlar, burada hazırlamışlar ve buradan sefere çıkmışlardır. Kayseri halkı, Moğol ordusunun üzerlerine gelmekte olduğunu duyunca ağır bir şekilde sarsıldı. Başka bir deyişle Kayseri halkı arasında, büyük bir korku ve panik meydana geldi. Bu yüzden Kayseri halkının bir kısmı, şehri terk edip Haleb’e göç etti. Haleb’e göç edenlerin başında da Sultan Keyhüsrev’in annesi ve onun maiyeti gelmekteydi82 Kösedağ yenilgisinden sonra, tıpkı Sultan Keyhüsrev gibi Selçuklu komutanlarından Câmedâr Samsamüddîn Kaymaz ile Kayseri sübaşısı Topal Fahreddîn Ayaz da savaşa girmeden birlikleriyle beraber kaçarak, Kayseri şehrine sığınmışlardı. Her iki Selçuklu komutanı da Kayseri halkını, beldelerini sonuna kadar savunma azmi ve kararlılığı içinde gördüler. Bu durum, onların cesaretlerini ve azminlerini son derece artırdı. Ne de olsa Selçuklu askerî ruhu ve gücü tamamen ölmüş değildi. Selçuklu komutanları, Kayseri halkından aldıkları cesaretle beldelerini savunma kararı alarak, derhal savaş hazırlıklarına giriştiler. Bu hususta önce şehrin Ahilerini ve sivil halkını örgütleyip silâhlandırdılar. Şehri koruyan surların yıpranmış, yıkılmış ve zayıf yerlerini onarıp berkittiler. Savaş araç ve gereçlerini depolardan çıkarıp burçlara yerleştirdiler ve bunları (mancınık, arrade) kullanılmaya hazır hâle getirdiler83 . Öte yandan Baycu Noyan, kısa sürede ordusu ile Kayseri önlerine geldi. İlk gün silâhını surların dışındaki hedeflere yöneltti. Ordusuna özellikle surların çevresindeki ekili ve dikili sahalarda ekonomik tahrip yaptırarak, şehir halkının gözünü korkutmaya çalıştı. Bu arada, kaçmamış olan ve kendisine direnen köylüleri şehrin etrafından temizledi. Ertesi gün bütün komutanları yanına alıp 81 Altınok, 2007: 7 vd. 82 İbn Bîbî, 1956: 528; 1996: II, 73; Selçuknâme, 2007: 179; Yazıcızâde Ali, 2009: 680. 83 İbn Bîbî, 1956: 528; 1996: II, 73; Selçuknâme, 2007: 179; Yazıcızâde ali, 2009: 680. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•75 at üzerinde şehrin etrafında dolaşarak, surların kuvvetli ve zayıf taraflarını tespit etti. Dericiler Çarşısının karşısında, son derece kuvvetli ve sağlam olan surların önünde üç adet büyük mancınık kurdurdu. Tutsakları ve yöreden toplattığı Cavlakî dervişlerini, hayatlarının bağışlanmasına karşılık olarak bu mancınıkları kullanmak üzere görevlendirdi. Bundan sonra Baycu Noyan, ok yağmuru ve mancınık gülleleri ile şehrin savunucularını baskı altına aldı. Çarpışma, 15 gün yoğun bir şekilde devam etti. Bu arada sur bedenlerinde derin yarıklar açıldıysa da bunlar, beldelerini büyük bir gayretle savunan Kayseri halkı tarafından derhal kapatıldı. Çarpışma son derece şiddetliydi. Surların iki tarafında da kan gövdeyi götürmekteydi. Ne Moğollar bir adım ilerleyebilmiş ve ne de Kayseri halkı bir adım gerilemiştir. Bir ara, Kayseri halkından bir grup genç, Kayseri yakınlarındaki Battal Mescidi Dağlarında pusular kurup sürpriz baskınlar düzenlemek suretiyle Moğol ordusuna büyük kayıplar verdirdi. Şehrin içindeki Selçuklu beyleri, Kayseri halkı ve Ahiler de, beldelerini olağanüstü bir gayretle savundular. Moğol ordusunun bütün saldırılarını geri püskürttüler. Bu başarılı savunma başta Baycu Noyan olmak üzere bütün Moğol komutanlarının gözünü yıldırdı. Artık Baycu Noyan ve diğer Moğol komutanları, kuşatmayı kaldırıp geri dönmek ve Kayseri meselesini de gelecek yıla bırakmak niyetindeydiler84 . Tıpkı daha önce Erzurum şehrinde olduğu gibi, Kayseri şehrinde de içeriden gelen bir ihanet, Baycu Noyan’ın bir anda hem fikrini değiştirdi hem de işini kolaylaştırdı: Bu sırada Kayseri şehrinin iğdişbaşısı85 olan Ermeni kökenli Haçuk oğlu Hüsam, Baycu Noyan’a gizlice bir ulak göndererek, hayatına dokunulmayacağına dair güvence verilmesi hâlinde saf değiştireceğini bildirdi. Baycu Noyan, işini kolaylaştıracak olan Ermeni dönmesi Hüsam’a 84 İbn Bîbî, 1956: 529; 1996: II, 73; Selçuknâme, 2007: 179; Yazıcızâde Ali, 2009: 680 vd.. 85 “İğdiş” sözü “beslemek, yetiştirmek, terbiye etmek” anlamına gelen eski Türkçe “igid-“ filinden yapılmış bir isim olup, “beslenmiş, yetiştirilmiş, terbiye edilmiş” demektir. İğdiş adı, ilk defa Karahanlı döneminde yazılmış ünlü siyaset kitabı Kutadgu Bilig’de geçer. Kutadgu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hâcib göre, İğdişler, Karahanlı döneminde şehir halkının ve ordunun yiyecek ve mal ihtiyacını sağlamaktan sorumlu sosyal bir zümre idiler. Dolayısıyla kımız, süt, yün, yağ, yoğurt, peynir gibi yiyecekler ile evin rahatını temin eden yaygı ve keçe gibi malzemeler, hep İğdişler tarafından üretilirdi. XII. yüzyılın sonlarından itibaren Türkiye Selçuklularında da görülen bu zümre, Farsça kaynaklarda “igdişân”, Arapça kaynaklarda da “egâdişe” şeklinde anılmıştır. Başlarındaki reislere de “iğdiş başı”, “emîr-i igdişân” veya “emîrü’l-egâdişe” denmiştir. İğdişlerin görevlerine gelince, bunlar vergi yazmak, vergi toplamak gibi genellikle malî işlerdi. İğdişler, tıpkı Ahîler gibi devlet protokolünde yer almışlar ve gerektiği zaman şehirlerinin savunmasına katılmışlardır. İğdişler hakkında geniş bilgi için bkz., Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, 1984, s. 193 vd. ; F. Sümer, Selçuklular Tarihinde İğdişler, TDAD, 35, (1985), s. 9-23; T. Baykara, Türkiye Selçukluları Devrinde Konya, Ankara 1985, s. 101-104 76•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ derhal istediği güvenceyi verdi. Hüsam da, bir gece gizlice şehrin su kanalından dışarı çıkıp Baycu Noyan ile görüştü. Ona, Kayseri halkının içinde bulunduğu kötü durumu ve sıkıntıyı anlattı. Pes etmek üzere olduğunu bildirdi. Şehri alması için kendisini teşvik edip yardım vaadinde bulundu. Ermeni nankörlüğünün yeni bir numunesi olan bu ihanet, aradan çok geçmeden bütün Kayseri’de duyuldu. Bu durum, yeni ihanetleri teşvik edici bir rol oynadı. Bu defa Ermeni dönmesi Hüsam’ı şehrin sübaşısı olan Topal Fahreddîn Ayaz takip etti. O da, tıpkı Hacuk oğlu Hüsam gibi, Baycu Noyan’dan hayatına, ailesine, malına ve maiyetine dokunulmayacağına dair güvence alıp saf değiştirdi86. Artık Kayseri’yi savunan güç, maddeten ve manen hem çöküyor hem de dağılıyordu. İhanetler ve saf değiştirmeler, şehri savunmakta kararlı olanlar üzerinde moral yıkıcı bir etki yaptı. Başka bir deyişle bu durum, onların cesaretlerini ve umutlarını kırdı. Savunma ve direnme iradelerini zayıflattı. Samsamüddîn Kaymaz da, mücadelesinde yalnız ve yardımsız kaldı. Artık onun, bu sırada sahip olduğu vasıta ve imkânlarla, yani içinde bulunduğu durum ve şartlarla Moğol ordusunu Kayseri önlerinden def etmesi mümkün gözükmüyordu. Bu durumda onu, ancak dışarıdan ve tam zamanında gelebilecek bir yardım kuvveti kurtarabilirdi. Fakat bu sırada etrafta ona, böyle bir yardımı yapabilecek bir Selçuklu kuvveti bulunmuyordu. Türkiye Selçuklu hükümdarı Sultan Keyhüsrev ise, kendi hayatından ve güvenliğinden başka bir şey düşünmüyordu. Devletin ve ülkenin kaderini tamamen Moğolların insafına bırakmış durumdaydı. Bütün bu olumsuz duruma rağmen Samsamüddîn Kaymaz, Ahiler ve Kayseri halkı, beldelerini savunmak için yine de cesaret, kahramanlık, fedakârlık ve savaş sanatının en mükemmel örneklerini sergiledilerse de, bütün gayretleri boşuna oldu. İhanetler ve saf değiştirmeler, onlar için o güne kadar görmedikleri bir felaket getirdi. Kayseri şehri, Baycu Noyan’ın yeni saldırısına dayanamadı ve düştü. Kayseri halkının alın yazısı, tıpkı Erzurum halkınınki gibi acı oldu. Zira şehrin içinde Moğol ordusuna direnen sivil ve asker herkes, tamamen kılıçtan geçirildi. Şehrin en görkemli ve en güzel binaları yağma ve tahrip edildikten sonra bunlar, birer birer alevlere teslim edildi. Kaçıp saklanan herkes, şehrin sokakları, evleri ve evlerin odaları didik didik edilmek suretiyle bulunup toplandı. Bunlar, şehrin yanı başında bulunan Meşhed Ovasına götürülerek, burada işe yarayanlar seçildi ve geri kalanlar da katliama tâbi tutuldu. Bunların 86 İbn Bîbî, 1956: 529; 1996: II, 74; Selçuknâme, 2007: 179; Yazıcızâde Ali, 2009: 681. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•77 içinden sadece hizmet görebilecek genç erkeklerin, kızların ve sanatkârların yaşamasına izin verildi87 . Kayseri’de günlerce yağmanın, tahribatın ve ölümün hükmü sürdü. Baycu Noyan’ın Kayseri’de öldürttüğü gerçek insan sayısını, Tanrı’dan başka hiç kimse tahmin edemez. Bu sayının 10 binler civarında88 olduğunu söylersek, sanırım gerçeği abartmış olmayız. Kaynakların muhtasar bilgileri bile, bu katliam hakkında bizim şu yargıya varmamızı telkin eder: Profesyonel katil olan Batınîler bile, Moğolların bu vahşeti karşısında daha insanî ve merhametli kalmıştır. Bu gerçekten de öyle bir katliam idi ki, Moğol adının bütün Anadolu’da yıllarca büyük bir korku ve dehşet içinde anılmasına yetmiş ve artmıştır. 6-) Moğol Ordusunun Dönüşü Baycu Noyan, Kösedağ yaylasında terk edilmiş olan Selçuklu ordugâhı ile Sivas ve Kayseri şehirlerinden çok miktarda ganimet ve tutsak toplamıştı. Onun, bu kadar büyük bir yük ile Anadolu’daki istilâ ve işgal faaliyetini sürdürmesi ve bu haraketi daha ileri götürmesi çok zor idi. Üstelik ordusu da bir hayli yorulmuştu. Baycu Noyan, toplamış olduğu ganimetleri ve esirleri ordu mensupları arasında paylaştırdıktan sonra birliklerine Azerbaycan’daki karargâhlarına (Mugan) geri dönme emrini verdi. Moğol ordusu sıkı bir yürüyüşle Erzincan önlerine geldi. Yolda yorulup yürümeye mecali kalmayan ve hastalanan her tutsak, Baycu Noyan’ın gaddarlığından nasbini aldı. Bunlar, ordunun yürüyüş hızını kesmemesi ve kendilerine ayak bağı olmamaları için bütün yol boyunca Baycu Noyan’ın emriyle öldürüldü89 . Baycu Noyan, dönüş yolu üzerinde ilk molasını Erzincan önlerinde verdi. Burada ordusu ile bir süre konaklayarak dinlenen Baycu Noyan, bu arada birliklerine Doğu Anadolu’nun en zengin şehirleri üzerine yamalı akınlar düzenletti. Moğol birlikleri, ellerinin ulaşabildiği her yeri yağma ve tahrip etti. Önüne çıkan her canlıyı imha etti. Bu arada Erzincan halkından, hayatlarını bağışlama karşılığında çok miktarda para ve mal istedi. Erzincan halkı, Baycu Noyan’ın bu isteğini reddederek savumaya geçti. Bunun üzerine Moğol ordusu şehri kuşattı. Zayıf olan Erzincan surları Moğol mancınıklarının güllelerine dayanamadı; şehir kısa sürede düştü. Tıpkı Erzurum ve Kayseri halkı gibi 87 İbn Bîbî, 1956: 530; 1996: II, 74; Selçuknâme, 2007: 179; Yazıcızâde Ali, 2009: 682 vd. 88 Simon de Saint Quentin, 2006: 58. Simon de Saint Quentin’e göre, Baycu Noyan’ın Kayseri’de öldürttüğü insan sayısı 100 veya 300 bin civarında idi. Hiç kuşkusuz bu, hayli abartılmış bir sayıdır. 89 İbn Bîbî, 1956: 530; 1996: II, 75. 78•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Erzincan halkı da Moğolların kan dökücülüğünden kendi paylarına düşeni aldı. Şehir halkı ağır bir katliama tâbi tutulduktan sonra belde tamamen yağma ve tahrip edildi. Başka bir deyişle Erzincan’da da günlerce yağmanın, tahribatın ve ölümün hükmü sürdü90. Bundan sonra Baycu Noyan ve ordusu, Erzurum üzerinden Azerbaycan’daki ordugâhlarına, yani Mugan’a döndü. 7-) Moğol Ordusunun Önünden Kaçanların Akıbeti Kösedağ yenilgisi ve Moğol istilâsı, bir elektrik akımı gibi süratle Anadolu’nun her tarafına yayılarak, halk arasında büyük bir korku ve panik yarattı. Bu korku ve panik de, başta Kayseri ve Malatya şehirleri olmak üzere Orta ve Doğu Anadolu bölgesinde bulunan çok miktarda sivil ve asker insanın beldelerini terk ederek Çukurova Ermeni Krallığına ve Suriye’ye göç etmesine sebep oldu. Türkiye Selçuklu hükümdarlarının eski vassalı olan Ermeni kralı Hetum, ülkesine sığınan mültecilere düşmanca bir tavır içinde oldu. Mallarına el koydu; kendilerine de esir ve köle muamelesi yaptı. Hatta o, bununla da yetinmedi; bütün sığınmacıları din değiştirmeye zorladı91 . Ermeni kralı Hetum’un kötü muamelesinden sadece Ermeni Krallığına sığınanlar değil, Ermenilere ait araziyi kullanarak Suriye’ye gidenler de nasibini aldı: Kuzey Suriye’deki Halep şehrine gitmek üzere Kayseri’yi terk edenler arasında Sultan Keyhüsrev’in annesi, kız kardeşi ve maiyeti gibi hanedan üyeleri de vardı. Hanedan üyelerinin kafilesi, Ermenilere ait araziden geçerken bu kafileye Ermeni kralı Hetum tarafından el kondu. Kral Hetum, Keyhüsrev’in aile efradını misafir etmek ve korumak şöyle dursun bu aileye esir ve rehine muamelesi yaptı. Hatta o, bununla da kalmadı; Baycu Noyan’ın gözüne girebilmek ve takdirini kazanabilmek için Sultanın aile efradını rehine olarak Moğol komutanına göndermek92 suretiyle Selçuklu hanedanın itibarına ve onuruna ağır bir darbe vurdu. Ermeni kralının bu davranışı, uluslararası teamüllere ve devlet geleneklerine aykırı olduğu gibi tarihin ve Selçuklu hanedanının da hoş karşılayabileceği bir davranış değidi. Nitekim bu çirkin olay, sadece Selçuklu hanedanını değil, devrin tarihçilerini de bir hayli rahatsız etmiştir. Özellikle Süryanî tarihçisi Ebû’l-Ferec, bu olayı “menfur ve iğrenç bir davranış” olarak nitelendirmek suretiyle tepkisini açık bir şekilde ortaya koymuştur93. Çağdaş Ermeni tarihçisi Simpat da, kral Hetum’un bu davranışından bir hayli utanmış 90 Ebû’l-Ferec, 1950: 544. 91 İbn Bîbî, 1956: 536; 1996: II, 79; Selçuknâme, 2007: 182. 92 İbn Bîbî, 1956: 536; 1996: II, 79. Selçuknâme, 2007: 182: Yazıcızâde Ali, 2009: 688 93 Ebû’l-Ferec, 1950: II, 542 vd.; Genceli Kirakos, 1942: 51. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•79 olmalı ki, Selçuklu ailesinin esir alınıp Moğollara teslim edilme olayını Baycu Noyan’ın baskısı ve tehdidi sonucunda gerçekleştiğini söyleyerek94, Ermeni kralının bu çirkin davranışını hafifletmeye ve mazur göstermeye çalışmıştır. Kuzey Suriye’ye kalabalık bir göç haraketi de Malatya yöresinden olmuştur: Sultan Keyhüsrev’in Kösedağ’da Baycu Noyan’a yenilip kaçtığını duyan Malatya şehrinin sübaşısı Reşideddîn, şehirdeki diğer devlet görevlileri ile iş birliği yaparak, Sultanın buradaki sarayının kapısını kırıp içerideki bütün hazinesine el koymuş ve bu hazineyi işbirliği yaptığı kişilerle bölüşmüştür. Sübaşı Reşidedîn bununla da kalmamış; bir gece işbirlikçileri ve Malatya’nın varlıklı kişileriyle birlikte Haleb’e gitmek üzere şehri terk etmiştir. Malatya halkını da Moğol tehdidi karşısında kaderiyle baş başa bırakmıştır. Fakat sübaşı Reşideddîn ve işbirlikçilerine Haleb’e ulaşmak nasib olmamıştır; bunlar, Baycu Noyan’ın göndermiş olduğu birlik tarafından yolda yakalanıp imha edilmiştir95 . Şehrin sübaşısı Reşideddîn’in kaçmasından sonra Malatya’nın ileri gelenleri, kendilerini korumaları için şehrin metropolitine başvurdular. Akıllı ve yetenekli bir din adamı olan Metropolit, Müslüman ve Hıristiyanlardan bir savunma birliği oluşturdu. Bu sivil savunma birliği iki ay teyakkuz hâlinde şehrin giriş kapısı ile surların burçlarında nöbet tuttu. Fakat bu arada şehre hiçbir Moğol birliği gelmedi. Metropolit, Moğol ordusunun Mugan’a dönmüş olduğunu duyunca, sivil savunma birliğini dağıttı. Bundan sonra Malatya’ya, Sultan Keyhüsrev’in beylerbeyi olarak görevlendirmiş olduğu Mübârizeddîn Çavlı gelerek, şehirde gerekli düzenlemeleri yaptı96 . 6-) Barış’ın Bedeli: Moğol Egemenliği Yukarıda görüldüğü gibi, Sultan Keyhüsrev’in kriz yönetiminde gösterdiği aşırı zâfiyet, Kösedağ bozgununu büyük bir felâkete dönüştürmüştür. Bu durumun doğal bir sonucu olarak Türkiye Selçuklu Devletinin ordusu dağılmış, teşkilâtı da çökmüştür. Anadolu sahipsiz ve savunmasız bir ülke hâline gelmiştir. Erzurum, Sivas, Kayseri ve Erzincan gibi Orta ve Doğu Anadolu’nun en büyük ve en gelişmiş şehirleri birer birer düşmüş, halkı katliama uğratılmış, mimari yapılar tahrip edilmiştir. Devletin Doğu Anadolu’da bulunan bütün toprakları hemen hemen elden çıkmıştır. Başta Sultan Keyhüsrev olmak üzere Selçuklu devlet adamları ve komutanlarının her biri birliklerini terk edip panik hâlinde kaçarak, kendileri için güvenli gördükleri müstahkem yerlere sığınmış iseler de, bunların hiç birinde devleti ve 94 Simpad, 1869, RHC, I, 649. 95 Ebû’l-Ferec, 1950: II, 543. 96 Ebû’l-Ferec, 1950: II, 543. 80•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ ülkeyi koruma ve kurtarma azmi ve iradesi görülmüyordu. Üstelik bunların hepsi, Moğol korkusu ve tehdidi karşısında şaşkın ve yılgın bir vaziyetteydi. Tarihî kayıtlara göre, Türkiye Selçuklu devlet adamları arasında sadece Amasya kalesine sığınmış olan Vezir Mühezzibeddîn Ali, Moğol istilâsının yaratmış olduğu şoktan kendisini çabuk kurtarmış, Moğol ordularını ve istilâsını durdurabilmek için derhal harekete geçmiştir. Tecrübeli devlet adamı Mühezzibeddîn Ali’’ye göre, Moğol ordularını ve istilâsını askerî güç ile durdurmanın zamanı geçmiş, şartları da ortadan kalkmıştı. Artık bu orduyu ve istilâyı durdurabilecek tek çare vardı; o da, bedeli Moğol egemenliği olan barış idi. Mühezzibeddîn Ali, böyle düşünmekle haklıydı. Zira devletin ve ülkenin geleceğinden en çok sorumlu olan Sultan Keyhüsrev, bu hususta kaçmaktan ve kendisini kurtarmaktan başka hiçbir şey düşünmemiş ve yapmamıştı. Üstelik o, vatan savunmasından kaçmak suretiyle komutanlarına ve ordusuna kötü bir örnek ve rehber olmuştu. Vezir Mühezzibeddîn Ali, Kösdağ savaşının galibi Baycu Noyan’dan bir barış antlaşması kopararak, Moğol ordularını ve istilâsını durdurma görevini büyük bir cesaretle üstlendi. Üstelik o, bu hususta Sultandan ne bir emir almış ve ne de diğer devlet adamlarıyla istişare etmiştir. Bütün sorumluluğu üstlenen vezir Mühezzibeddîn Ali, yanına sadece Amasya Kadısı Fahreddîn ile değerli hediyeler alıp galibin arkasından Azerbaycan’ın yolunu tutmuştur97 . Vezir Mühezzibeddîn Ali’nin amacı, Baycu Noyan Anadolu’dan ayrılmadan önce kendisi ile bir barış antlaşması yapmaktı. Bunun için vezir Mühezzibeddîn Ali ve Amasya Kadısı, mümkün olan en büyük süratle giderek, Baycu Noyan’a Erzurum’da yetiştiler. Baycu Noyan, Selçuklu vezirinin cesaretini ve teşebbüsünü takdir ettiyse de, onunla yolda görüşmeyi kabul etmedi. Ona, ordugâhlarının bulunduğu yer olan Mugan’a gelmesini buyurdu. Bunun üzerine vezir Mühezzibeddîn Ali ve Amasya kadısı Baycu Noyan ile birlikte Mugan’a gittiler98 . Baycu Noyan, ordugâhları Mugan’a varır varmaz Selçuklu vezirinin barış teklifini öğrenmek için onu huzuruna davet etti. Vezir Mühezzibeddîn Ali, yetenekli bir müzakereci idi. Burada da yeteneğini gösterdi. O, Baycu Noyan’ı barışa ikna edebilmek için Kösedağ bozgunu ve Türkiye Selçuklu Devleti hakkında esaslı bir değerlendirme yaptı. Baycu Noyan üzerinde son derece etkili olan bu gerçekçi değerlendirme, devrin kaynağı İbn Bîbî’ye özetle şöyle yansımıştır: Vezir Mühezzibeddîn Ali’ye göre, Selçuklu ordusu yenilmiş sayılsa 97 İbn Bîbî, 1956: 531 vd.; 1996: II, 75 vd.; Selçuknâme, 2007: 180; Yazıcızâde Ali, 2009: 683 vd. 98 İbn Bîbî, 1956: 532; 1996: II, 76. Selçuknâme,2007: 180; Yazıcızâde Ali, 2009: 684 vd. TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ•81 da henüz imha edilmiş değildi. Tamamı 70 veya 80 bin kadar olan bu ordunun kaybı, 3 bin civarında idi. Öte yandan Moğol ordusunun kaybı ise, bundan az değildi. Türkiye Selçuklu Devleti para ve insan kaynağı bakımından hâlâ büyük imkânlara sahipti. Selçuklu Sultanı İsterse, kısa sürede 100 bin civarında bir ordu toplayabilirdi. Öte yandan, Anadolu Türk halkını sadece Selçuklu hanedanı bir arada tutabilirdi. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Anadolu Türk halkı ancak Selçuklu hanedanına itaat edebilirdi. Anadolu’da başka bir idare kurulması hâlinde, Türk halkı arasında büyük bir fitnenin çıkması kaçınılmaz olacaktır99. Bu durum da hiç kuşkusuz Moğol beylerini ve idaresini zora sokacaktır. Baycu Noyan, bu değerlendirmeyi mantıklı ve makul buldu. Durumu, bu sırada yatalak hasta olan Moğol ordusunun eski komutanı Çormagon’a arz etti. Çormagon, Selçuklu vezirinin fikrini ve teklifini uygun bulunca taraflar, Moğolların “il olma” (vassallık) antlaşmasını düzenlemeye geçtiler100 . “İl olma” antlaşmasının en önemli maddesi, hiç kuşkusuz Selçuklu Sultanının Moğol hükümdarına vereceği verginin cinsi ve miktarı idi. Vezir Mühezzibeddîn Ali, barışın bedeli olarak Baycu Noyan’ın şart koşacağı ve Selçuklu Sultanının üzerlerine yükleyeceği her türlü şartı kabul etmeye hazırdı. Fakat yine de o, vergi cinsinin ve miktarının belirlenmesinde inisiyatifi mümkün olduğu kadar kendi elinde tutmak istiyordu. Bunun için o, Selçuklu Sultanının verebileceği vergi cinsini ve miktarını kalem kalem bir kâğıda yazıp Baycu Noyan’a sundu. Baycu Noyan, bunlardan bazılarını az bulup geri çevirdi. Mühezzibeddîn Ali, bunların miktarını Amasya Kadısı ile istişare ettikten sonra artırdı. Böylece Moğol ordularını ve istilâsını durduran antlaşma ortaya çıktı. Bu duruma göre, antlaşmanın devrin kaynaklarına yansımış olan en önemli hükümleri şöyle idi: Selçuklu Sultanı, Moğol hükümdarının101 hazinesine her yıl vergi olarak 360 bin dirhem para ödeyecektir. Selçuklu Sultanı, Moğol ordusunun ihtiyacı için her yıl 10 bin koyun, 1000 sığır, 1000 at, deve ve katır gönderecektir. Selçuklu Sultanı, Moğol beylerine her yıl ipekli ve altın işlemeli değerli kumaşlar, av köpekleri ve türlü hediyler sunacaktır102 . 99 İbn Bîbî, 1956. 532 vd.; 1996: II, 77; Selçuknâme, 2007: 180; Yazıcızâde Ali, 2009: 685 v. 100 İbn Bîbî, 1956: 534; 1996: II, 78; Selçuknâme, 2007: 181; Yazıcızâde Ali, 2009: 687. . 101 Türkiye Selçuklu Devletinin tâbi olduğu Ögedey Kaan, 1241 yılında ölmüş, Karako-rum’daki Moğol tahtı,1246 yılına kadar, yani Güyük’ün büyük kaan seçilmesine kadar boş kalmıştır. Bu arada Moğol Devletini Ögedey Kaan’ın eşi idare etmiştir. 102 İbn Bîbî, 1956: 534 vd; 1996: II, 78; Selçuknâme, 2007: 181; Yazıcızâde Ali, 2009: 687; Turan, 1971: 445 vd.; Kaymaz, 2009: 102. 82•TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Bu antlaşmayı kendi hesabına büyük bir siyasî başarı sayan Mühezzibeddîn Ali, önden gönderdiği bir ulak ile durumu Sultan Keyhüsrev’e bildirdi. Bu haber, iktidarından ve geleceğinden ümidini kesmiş ve büyük bir korku ve endişe içinde olan Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev’i sevindirdi ve ona derin bir soluk aldırdı. Zira Moğollarla yapılan bu antlaşma, Moğol istilasını durdurduğu gibi Keyhüsrev’in tahtını ve iktidarını da kurtarmıştı. Fakat yine de Moğol komutanlarının sözlerinde durup durmayacakları belli değildi. Bu utanç verici vassallık antlaşması, Kösedağ bozgununu gerçek bir felakete dönüştürerek, Türkiye Selçuklu Devletinin gerileyiş ve çöküş sürecini hızlandırmıştır. Hâlbuki vezir Mühezzibeddîn Ali, bu antlaşma ile devletin çöküşünü durdurmayı, hiç olmazsa geciktirmeyi umuyordu. Öte yandan Baycu Noyan ise, istediği sonucu elde etmiştir; artık onun için Selçuklulara karşı savaşı sürdürmenin bir anlamı yoktur. Türkiye Selçuklu ordusunun öncü kuvvetlerinin bozgunu, başta Sultan olmak üzere asıl Selçuklu ordusunun savaşa girmeden utanç verici kaçışı ve arkasından bir vassalık antlaşmasının yapılması, kısa sürede devletin sınırlarını aşan bir yankı buldu. Bu olay, devletin bütün vassalları için âdeta Selçuklu egemenliğinden kurtulma işareti oldu. Daha önce Türkiye Selçuklu Devletini metbu’ tanımış olan devletler, artık Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’i metbu hükümdar olarak tanımıyorlardı. Türkiye Selçuklu Devletinin vassallığından ayrılan devletlerin başında Kilikya Ermeni Krallığı ile Trabzon Rum İmparatorluğu ilk sırayı alıyordu. Üstelik her iki vassal devlet de Moğollardan korktukları için Kösedağ savaşı sırasında metbu’ devlet olan Türkiye Selçuklu Devletine karşı vassallık yükümlülüklerini yerine getirmemişlerdir. Kösedağ savaşından sonra da Türkiye Selçuklu Devletinin vassallığından ayrılıp Moğolların vassallığına geçmişlerdir. Bölgedeki vassal devletler arasında sadece Halep Emirliği Türkiye Selçuklu Devletine bağlılığını sürdürmüştü
.Moğol İstilasının Türk Mimarisine Etkisi Ülkü Ü. Bates Çev.: İsmail Hacıahmetoğlu Giriş 1243’te Selçuklu Anadolu’sunda Moğol mandasının kurulmasının akabinde Selçuklu taht yönetimi 60 yıl daha varlığını sürdürdüğünden dolayı Anadolu toplumunda ve onun resmi kurumlarında ani değişiklik olmadığı gözükmektedir.1 Bununla birlikte, ilerleyen yüzyıllar içerisinde Makalenin aslı için bk. “The Impact of the Mongol Invasion on Turkish Architecture” International Journal of Middle East Studies, 9 (1978/1), s. 23-32. Mütercime ait notlar (*) işaretiyle gösterilmiştir. Emekli Profesör, Hunter College, City University of New York. Öğr. Gör., Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (haci_ismail@yahoo.com). 1 Genelde Prenslikler veya beylikler devri olarak bahsedilen çağ olan Moğol İstilası ve Selçukluların düşüşü ile Osmanlı İmparatorluğunun yükselişi arasındaki dönem hakkında kapsamlı çalışmalar henüz yapılmamıştır.*Yazar, Beylikler Devri’nin hangi kısmı hakkında kapsamlı yayın yapılmadığını belirtmemektedir. Makalenin konusu dikkate alındığında mimariyi kastettiği düşünülebilir. Buna nazaran yazının kaleme alındığı 1978 senesine kadar Beylikler dönemi hakkında genelde mimari özelde türbelerle ilgili mimari gelişmelere atıfta bulunan ve bu dönemle alâkalı sanat anlayışı hakkında bir fikir oluşturan şümullü kabul edilebilecek yayınlar ve araştırmalar mevcuttur. Herhalde yazar, o günün şartlarında teferruatlı kaynak taraması yapmanın güçlüğünden ve yurt dışında bulunmasından ötürü olsa gerek ilgili yayınları tetkik edememiştir. Beylikler devri mimarisi hakkında, bu makalenin yazıldığı döneme kadarki araştırmaların Türkçe neşredilenlerden bir kısmı şöyledir: Mehmet Şakir Ülkütaşır, Sinop’ta Candaroğulları Zamanına Ait Tarihi Eserler, İstanbul 1943; Mahmut Akok, “Kastamonu Kasaba Köyünde Candaroğlu Mahmut Bey Camii”, Belleten, 38 (1946), s. 293-301; Ernst Diez ve dğr., Karaman Devri Sanatı, Doğan Kardes Yayınları, İstanbul 1950; Haluk Karamağaralı, Anadolu’da Beylikler Devri Minberleri (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi), Ankara 1955; Haluk Karamağaralı, Anadolu’da Moğol İstilasından Sonra Yapılan Dini Mimari Eserlerinde Görülen Plân Form Özellikleri (Doçentlik Tezi, Anakara Üniversitesi), Ankara 1965; Suut Kemal Yetkin, “Beylikler Devri Türk Mimarisinin Klasik Osmanlı Sanatını Hazırlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1955), s. 39-43; Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Mimarisi Çağının Menşei. Osmanlı Mimarisinin İlk Devri 630-805 (1230-1402), İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, İstanbul 1966; Ali Kızıltan, Anadolu Beyliklerinde Cami ve Mescitler(XIV. Yüzyıl sonuna kadar), İTÜ Mimarlık Fakültesi İstanbul 1958; Semavi Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimai Bir 142 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) hem güç merkezlerinin hem de sanatların Batı Anadolu’ya kaydığı, kademeli ve başlangıçta, nispeten göze çarpmayan bir dönüşüm ortaya çıkmıştır. Bu çalışma Moğol istilasından sonraki gelişmelerin mimariye-özellikle de müteakip zamanlardaki Anadolu Türk mimarisine- verdiği yönle ilgili ortaya çıkan değişime ve yenilenmeye atıfta bulunmaktadır. Osmanlı mimarisinde klasik çağı yaratan dönüşümler, yaklaşık olarak 1250 ile 1450 yılları arasında başlamıştır. Bu değişikliklerin bir sonucu olarak Anadolu, model ve ilhamlarını artık İran’dan değil gelenekleri sonraki yüzyıllar boyu Anadolu’da yön vermiş olan doğu Akdenizlilerden sağlaya gelmiştir. 2 Bu yönelmedeki kayma hiçbir anlamda ani veya radikal değil tercihen belirli politik bir durumun uzun vadeli sonucu olmuştur. Bununla beraber bu evrimsel süreçteki kritik tarih, Moğolların geldiği 1250 yılları civarı olduğu görülmektedir. Hanedanlıkların geliş gidişi gibi resmi politik değişiklik, sanatı etkileyen sosyal dönüşümler için yalnızca kısmi bir belge oluşturmaktadır. 1243 yılında Anadolu Selçuklularının Moğol orduları tarafından mağlup edilmesi ve müteakip işgaller, var olan politik sistemi hemen yok etmedi; Moğollar mevcut idari kadroyu değiştirmeksizin çeşitli vilayetlere vali atamakla tatmin olmuş Selçuklu Sultanları ise 1307 yılına kadar sözde iktidarda Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, İktisat Fakültesi Mecmuası, 1-2 (1962), s. 3-80; Mehlika Arel, “Muttaki Karamanoğlu Devri Eserleri”, Vakıflar Dergisi, V (1962), s. 241-250; Ayda Arel (Doğay), 14.Yüzyılda Anadolu Türkmen Beylikleri Mimarisi (Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Kürsüsü), İstanbul 1967; M. Oluş Arık, Beylikler Devri Sonuna Kadar Anadolu Türbeleri (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi), Ankara 1962; M. Oluş Arık, “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anatolia (Anadolu), 11 (1969), s. 57-119; Oktay Aslanapa, Türk sanatı II: Anadolu Selçuklularından beylikler devrinin sonuna kadar, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1973; Oktay Aslanapa, Yüzyıllar boyunca Türk sanatı: 14.yüzyıl, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1977; N. Emre, “Aydınoğulları ve Eserleri”, Arkitekt, 10-11 (1973), s. 307-320. Moğol İstilasından sonra Anadolu Türk Mimarisindeki gelişmeler ve değişmeler sanat tarihçileri ile mimarlık tarihçilerinin çok defa müzakere ettiği, muhtelif fikirlerin ileri sürüldüğü tartışmalı bir mevzudur. Konu hakkında tafsilatlı bilgi için bk. Haluk Karamağaralı, Anadolu’da Moğol İstilasından Sonra Yapılan Dini Mimari Eserlerinde Görülen Plân Form Özellikleri (Doçentlik Tezi, Ankara Üniversitesi) Ankara 1965; Orhan Cezmi, Tuncer, Anadolu Selçuklu Mimarisi ve Moğollar, Ankara 1986; Zafer Bayburtluoğlu, “Anadolu Selçuklu Mimarlığı, Sanatı ve Moğol/İlhanlı Sorunsalı”, VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, 8-10 Nisan 2002 Bildiriler, Kayseri 2002, s. 3-7. 2 İran terimi burada günümüzdeki politik sınırlarından ziyade kültürel bölgeye atıfla kullanılmıştır. Moğol İstilâsının Türk Mimarisine Etkisi ▪143 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) kalmışlardı. 3 Fakat açık siyasi değişim dışında kalan unsurlar Anadolu’daki sosyal ve dini kurumları etkilemiş, böylece bölgede mimarinin evrim geçirdiği çevreyi değiştirmiştir. Bu çalışmada mimari anlatımdaki bu değişimi kanıtlamak için sadece türbe yapısını seçtim. Evrimsel değişiklikler, farklı ihtiyaçları karşılamak için inşa edilen muhtelif çeşitte yapılar yerine tek bir çeşit yapıda daha kolayca gösterilebilir. Bununla birlikte, diğer yapılara özellikle de cami mimarisine ilişkin fikirler, problemi açıklığa kavuşturmak adına yapılmaktadır. Mezar yapısı birkaç nedenle seçilmiştir. Türbenin işlevi Anadolu topraklarında ilk görüldüğü zamandan klasik Osmanlı devrine kadar değişmemiştir; bu yüzden yapısında temel değişiklikler beklenmemelidir. Resmi anlamda türbe tutucu bir yapıdır. Ancak mezar yapısının esasen tutucu tabiatına karşın cami ve medrese yapıları gibi başka görevler icra eden daha büyük yapılar üzerinde gerçekleştirilen birbiriyle ilişkili yenilikler buluyoruz. İslami Anadolu Türbesi ve 1243’ten Sonraki Gelişimi 1243 ten sonra yalnızca Doğu ve İç Anadolu’da değil Batı Anadolu’da da inşa edilen mezar yapılarının sayısında, kişi ve çeşitli kurumlarca üstlenilen tekmil yerel olmayan yapı faaliyetleriyle karşılaştırıldığında artış olmuştur. 4 Türbelerin yaygınlaşması, nüfusun etnik ve sosyal karakterindeki değişikliklerin ve Anadolu’daki iktidar merkezlerindeki kaymanın doğrudan bir sonucu olarak görülür. Anadolu türbesinin kısa bir tanımlaması bu fenomeni daha açık bir şekilde anlatmaya yardımcı olabilir. Türbe şüphesiz ne Anadolu’daki İslami döneme özgüdür ne de Temel İslam Kaynaklarından çıkmıştır. Anadolu’nun her yerinde yapılmış veya taşa oyulmuş İslami dönem öncesi mezar abideleri bulunabilir. Dahası Anadolu’daki ilk Türk-İslam şehirlerinin kurulmasından önce mezar yapıları gelişmiş ve özellikle İran ve Mısırda olmak üzere İslam ülkelerine 3 İbn Bibi, Die Seltschuken Geschichte (Almancaya çev. H.W. Duda), Munksgaard, Copenhagen 1959. İbn Bibi’den biraz geç dönemde yazan fakat az bilinen bir kaynak için bk. Kerimüddin Aksarayi, Müsamere tül- Ahbar, Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi (ed. ve çev. Osman Turan), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1944. Yaklaşık olarak 1243-1325 arasındaki dönem hakkında temel kaynaklar arasında yer alan farklı bir eser için bk. Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkîbeleri (çev. Tahsin Yazıcı), I-II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1964. 4 Anadolu’daki 12. yy’dan 14. yy’a tarihlendirilen aşağı yukarı ikiyüz türbeden sadece yaklaşık 15 tanesi 1250’den önceki döneme kesin olarak tarihlendirilmektedir. Bk. Ülkü Ülküsal Bates, The Anatolian Mausoleum of the Twelth,Thirteenth and Fourteenth Centuries (Doktora Tezi, University of Michigan), Ann Arbor 1970. 144 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) yayılmıştır. 5 Anadolu türbesi, bir İslami mezar yapısının temel fonksiyon ve ikonografisini inkâr etmeksizin fiziki olarak yeni estetik değerler, konseptler ve sembolleri yansıtmıştır. Yaklaşık 1150’ye kadar Anadolu, Müslümanlarla savaş halinde olan bir Hıristiyan toprağı olmuştur. 1150 ile 1250 yılları arasında inşa edilen türbe sayısı ve özellikle Batı Anadolu’da 1250 yılından sonra gerçekleşen artış bu mücadeleye atfedilebilir. Bu tip yapılar Orta Asya, Sudan ve çağımızda Anadolu gibi özellikle İslami olmayan toprakları çevreleyen hudutlar boyunca bulunur. Müslüman devletlerin sınır bölgeleri boyunca çok sayıdaki mezar ve anıtsal yapının varlığı, bu tip eserlerin fonksiyonunun çalışılmasıyla anlaşılabilir. Zorlamacı bir inancın savunucuları olarak, Müslümanların, varlıklarını maddi nesneler ile vurgulama ihtiyacını hissettikleri savunulabilir ki anıtsal yapılar bunun en iddialı sembolleridir. Yeni nüfus, ecdat ve kahramanlar için türbe yapılar inşa ederek toprağı manevi olarak sahiplenmişlerdir.6 Bu, Hıristiyanlar kadar diğer Müslümanlara da bir mesajdı. Yeni toprak ve vilayetlere el konuldukça, özellikle 1250 yılından sonra batı Anadolu’da derviş veya gazi gibi İslam davetçileri inancın sınırlarını korumak ve dini yaymak için yeni fethedilen topraklara akın etmişlerdir. Ardından onlar mezar yapılarının popüler saygı unsurları haline gelmesine izin vermişlerdir. 1243’deki Moğol istilasını takiben Anadolu’da çok sayıda türbe inşa edilmiştir. Mezar yapılarının yaygınlaşması, tabi ki öncelikle sözde kolonizatör derviş ve istilacı Moğollar tarafından batıya sürülen farklı görüşlü tarikat üyelerine atfedilebilir. Fakat o aynı zamanda sermaye durumu, insan gücü ve bu tarz yapılara ihtiyaç duyan sosyal ve dini bir yaşam gibi mimari girişime izin veren elverişli bir atmosferi de ortaya koymaktadır. Anadolu İslami mezar yapıları için modeller 1150’li yıllar civarında İran’dan getirilmiş ancak yerel ihtiyaç, zevk ve kaynaklarla uyumluluk için hemen değişiklik ve başkalaşmalara maruz kalmıştır. Anadolu’daki türbe yapısı, mimari formdaki kesin ifadesini Selçuklu zamanında kazanmıştır. Temel mezar yapısı küçük ve derli toplu idi. Yer seviyesinden yukarı doğru uzayan duvarların üzerinde belli bir noktaya kadar yükselen çatısı bulunan kapalı bir odadan oluşmaktaydı. Yapının görünümü dikeyliğin vurgulandığı bir görünüme sahipti. 5 İçerisinde türbelerin yer aldığı anma vesilesi olan yapılar Oleg Grabar tarafından keşfedilmiştir, “The Symbolic Appropriation of the Land”, The Formation of Islamic Art, Yale University, New Haven and London 1973, s. 45-74. 6 Ufuk açıcı ve yeterli düzeyde bir tartışma için bakınız, Oleg, Grabar, “The Symbolic Appropriation of the Land”, The Formation of Islamic Art, Yale University, New Haven and London 1973, s. 45-74. Moğol İstilâsının Türk Mimarisine Etkisi ▪145 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) Türbelerin üzerindeki ithaf kitabeleri göstermektedir ki, 1250’den önceki mezar yapılarının sahipleri, neredeyse istisnasız yerel yönetici sınıfı oluşturan kimselerdi. Bununla beraber Moğol istilasından sonra kendileri için türbe yapanların, daha alt seviyede yöneticiler, askerler ve bilhassa kendilerini, seyyid, şeyh, baba veya pir diye isimlendiren dini şahsiyetlerden oluştuğunu anlıyoruz. 7 Mezarlarla ilgili yapıların sayısındaki artış mimari başarıların çeşitliliğindeki artış ile paralellik göstermektedir. Gerek denemeye hazır bir grup insan yüzünden gerekse farklı insanların bir araya geldikleri bir zamanda ortaya çıkan yapı faaliyetlerinden dolayı olsun, estetik olarak çok daha ilginç ve daha önceden mevcut olan formlara dâhil edilen çeşitlilikle karşılaşıyoruz. Bununla beraber bu çeşitlilikler 13. yüzyılın başlarında kullanılan mimari temalardan bütünüyle ayrılmalar olmayıp daha ziyade onlara ek olmuşlardı. 12. ve 13. yüzyılın türbeleri çokgen olup daha çok sekiz köşeli idi; kare ve yuvarlak türbeler oldukça nadirdi. 1250’den sonra kare yapı, tercih edilen bir form haline geldi, ama yuvarlak olanlar da çok sayıda bulunabiliyordu. Bu devir ile ilgili artış gösteren ortak mimari yapı tipi, türbe etrafına sıralanmış bir odalar kompleksiydi. Türbe tarikatın saygı duyulan üyesinin naşını ihtiva ediyordu ve odalar aynı tarikatın müritlerinin tarikatla ilgili çeşitli faaliyetleri içindi. Dolayısıyla, yeni veya çeşitlendirilmiş yapı tiplerinin 13. yy’ın sonlarındaki geçiş döneminde,14.yy ve Moğol istilasının başarıya ulaştığı zaman olan 15.yy’ın başlarında geliştiği veya Anadolu’ya sokulduğu gayet açıktır. 13. yüzyıldan 14. yüzyıla kadar tarihlendirilen birçok yapıda bütün mimari parçalar hizmet ettiği fonksiyonlara göre açık bir şekilde tanımlanamamaktadır. İznik-Bursa bölgesinin Ters “T” diye adlandırılan camileri ve Amasya’daki Gök Medrese veya Kırşehir’deki Caca Bey Medresesi gibi özgün medrese – cami yapıları bunların arasındadır. Belirtilen her iki medrese – cami tipi içten daha büyük yapıya bağlanmış küçük bir türbe yapısı içermektedir.8 1250’den sonra kendisini gösteren diğer özellik ölçülerdeki değişikliktir. Türbe yapıları ya tüm ölçeklerde genişletilmiş ya da yatay parçaları ile orantılı bir şekilde dikey mimari parçalar uzatılmıştır. 1120’den önce sivri kubbe oldukça alçak bir sütunun üzerine oturtulurken, 1250’den sonra kubbe veya piramit biçimindeki çatı birçok durumda yüksek bir silindirin üzerine yerleştiriliyordu. Yeni uygulanan yüksek silindire bazen dışarıdan üçgen 7 Ülkü Ülküsal, Bates, “An Introduction to the Study of the Anatolian Türbe and Its Inscriptions as Historical Documants”, Sanat Tarihi Yıllığı, 4 (1970-1971), s. 79. 8 Oktay Aslanapa, Turkish Art and Architecture, Praeger Publishers, New York and Washington 1971, s. 74’de yayınlanan Amasya Gök Medrese (1266) bir örnektir. 146 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) prizmalar veya dikey yivlerle vurgu yapılıyordu. Selçuklu yapısını bir Osmanlı yapısına dönüştüren, türbe mimarisindeki en belirgin değişiklik sivri uçlu –piramit veya konik biçimli- çatının yuvarlak kubbeye tahviliydi. Alt yapı, değişen ölçülerle de olsa geleneksel formunu muhafaza ederken, üst yapı yeni bir çığır açmıştı. Yeni türbe yapısı Osmanlıların karakteristik kubbeli camileriyle olan benzerliği hakkında önceden fikir vermektedir. Benzer değişimlerin bu dönemdeki cami mimarisinde de görülebildiği hususu dikkat çekmeye değer bir durumdur. Selçuklu Camileri yatay ve yayılan bir yapı arz etmektedir. 14. ve 15. yüzyıl camileri ise merkezileşmiş ve daha bütüncül yapıda olup bariz bir dikeylik sergilemektedirler. Yükseklikteki artış süslü bir geçiş kuşağı ile kuşatma duvarları arasında yükseltilmiş tanbur bölümü ve en üstte bir kubbe ile sağlanıyordu. Yapının dış tarafı iç taraftaki yapısal bölümleri yansıtır. Yapının içerisinde yer alan geçiş kuşağı pek çok türbede tanburun dış çevresi boyunca da görünen, Türk üçgenleri diye adlandırılan, prizmatik şekillerle vurgulanmıştır. 9 Genişletilmiş kubbenin basıncı ve ağırlığı somut olarak gömme ayaklar veya serbest duran destek elemanları aracılığı ile duvarlara dağıtılmaktadır. Kubbe, Osmanlı mimarisinde belirgin bir özellik ve merkezi alanlar için en sık kullanılan örtü olarak ortaya çıkmaktadır. Kubbe Osmanlı öncesi Anadolu mimarisinin çoktan kabul edilmiş bir parçasıydı. Selçuklu devrinin mescit gibi küçük ölçekli yapılarında veya daha geniş bir yapının içindeki odaların üzerinde bulunmaktadır. 10 Bununla beraber kubbe daha sonraki yüzyıllarda Osmanlılar zamanında elde ettiği şöhret ya da bağımsızlık ve anıtsallığı kesinlikle bu dönemde kazanamamıştır. Ufak avlu şeklindeki kapalı veya açık sundurmalar binaların ön yüzlerinde ilk defa 13. yüzyılın sonlarında fark edilmektedir ama 14. yüzyıl ve sonrasında daha yaygın hale gelmiştir. Örneğin, bir türbede bir cenaze odasına direkt olarak değil arada bulunan daha küçük bir alanı geçtikten sonra girilmektedir. Bu mimari birim, neredeyse aynı zamanlarda camilerde son cemaat yeri adı verilen mekân veya yarı kapalı revaklarla paralellik göstermektedir. Gerçek sundurmanın olmadığı anıtsal mezarlarda onların yerini ön cepheden çıkıntı yapan blok halinde taçkapılar almaktadır. Bu blok 9 Türk Üçgeni denilen şekiller aynı eserde plân 122’de neşredilen Sivas Hasan Bek (Güdük Minare) Türbesinin kasnağının dış çevresinde görünür. Benzer üçgenler bir yapı içindeki geçiş bölgesi boyunca bulunur. Bk. Godfrey Goodwin, A History of Ottoman Architecture, John Hopkins University Press, Baltimore 1971, s.10’da yayınlanan İznik Yeşil Camii (1378-1392). 10 Erken Osmanlı Mimarisinde kubbenin önemi Ayda Arel tarafından ‘‘Batı Anadolu’dan Birkaç Yapının Tarihlendirilmesi ve XV. Yüzyıl Osmanlı Mimarisi Hakkında’’, Anadolu Sanatı Araştırmaları, 2 (1970), s. 82-104’te işlenmiştir. Moğol İstilâsının Türk Mimarisine Etkisi ▪147 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) taçkapılar medrese ve camilerde olduğu gibi çoğunlukla daha büyük yapılarda bulunmaktadır. 11 Türbe yapılarındaki önemli bir yenilik duvarların geniş üçgen pencereler ile sınırlanması olmuştur. Bu İran türbesi ile yolların ayrılmasıydı. İran’ın kubbe yapılarındaki katı kule görünümü, Osmanlı ifadeli bir hale gelmesi için değiştirilmiştir. Küçük pencereler Azerbaycan’da ve Anadolu türbelerinde mevcuttu fakat pencereler Osmanlı yapısında kabul edilen bir özellik haline gelmiştir. Bazen bir ön cephe üzerindeki, çeşitli katmanlarda açılan geniş pencereler Osmanlı camilerinin karakteristik bir parçasıdır. Güneş ışığının girebildiği pencereler İran mimarisinden çok Akdeniz’de daha sık bulunur.12 Anadolu’daki mezar yapılarında kullanılan dekoratif elemanlar 1250’den sonra zenginleşmeye başlamıştır. Önceden var olanlara birçok motif daha eklenmiştir. Bununla birlikte, diğer taraftan süsleme içeren alanlarda bir azalma ve aynı zamanda bir tepkileştirme vardı. 12. yüzyıl ile 13. yüzyılın başlarına ait mimari süsleme duvar yüzeylerine yayılma eğilimi göstermekteydi. 13. yüzyılın sonuna doğru, kısa bir deneme devrinden sonra, kapı, pencere ve çatının hemen altında yoğunlaşmış, yapıya uyum sağlayacak bir süsleme tarzının geliştirildiği görülmektedir. Dekoratif öğeler gittikçe daha da azalmış ama bu uygulanan ve oyulan süslemedeki azalış, duvarın örülüş biçimindeki değişikliğe denk gelmiştir. Ya cilalı kesme taş, mermer veya muntazam taş plakalarla almaşık tuğla dizileri duvarları kaplamaktadır. Duvar örgüsünün dekoratif amaçlara da hizmet etmesi daha ileri süslemeyi gereksiz kılmaktaydı. 13 1250’den önceki Anadolu–İslam mimarisinde süsleme motifleri az sayıdaki muhtemel geometrik desenler arasından seçilirdi ve bitkisel motifler nadiren kullanılırdı. 13. yüzyılın sonuna doğru ise bitkisel bir temaya özellikle de lotus ve palmet çeşitlemesine doğru yeni bir ilgi tezyinattaki önceliği ele geçirmiştir. 11 Goodwin, A History of Ottoman Architecture, s. 25’te yayınlanan Bursa’daki Yıldırım Beyazıt Camiindeki son cemaat yeri Erken Osmanlı Mimarisinde bulunabilen en erken ve en büyük revaklardan biridir. 12 Pencereler, Suriye, Mısır ve Osmanlı Türkiyesi’nin İslami Mimarisinde dış cephelerin belirgin özelliğidir. Diğer taraftan İran Mimarisinde pencereler gözde değildir. İki katlı büyük pencereler sergileyen İlk devir Osmanlı Mimarisinde en muhteşem cephelerden biri Bursa’daki Yeşil Camiidir. Aslanapa, Turkish Art and Architecture, s. 145’te yayınlanmıştır. 13 İznik’te Çandarlı Halil Paşa Türbesi (1387) renkli duvar dokusuyla bu tip yapıların iyi bir örneğidir. Aynı türbe farklı boyutlarda iki heybetli kubbe teşhir etmektedir. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, s. 137’de yayınlanmıştır. 148 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) Uzun süre dekoratif öğe olarak bilinen petekli çıkıntılar, mukarnas, Anadolu mimarisinde ancak 1250’den sonra seçkin bir yer elde edebilmiştir. Ondan sonradır ki mukarnas, çizgileri kapatan veya mezar yapılarının doğrusallığını vurgulayan başlıca motif haline dönüştürülmüş, dahası mukarnas kendi başına ikonografik bir özellik haline gelmiştir. 1300 den sonra mukarnaslar ile dekore edilmiş çerçeveler, kapılar ve pencerelerin etrafında görülmektedir. Sütun başlıkları mukarnaslar ile kaplandı ki bu bir kolonun dairesel formunu, kemerin kare tabanına uygun hale dönüştüren fonksiyonel bir öğe olarak da hizmet etmiştir. Böylece mukarnas, geçiş bölgesinin bir dekorasyonu olma rolünü terk etmiş, bunun yerine süsleme sözlüğünün bir üyesi olarak yapının herhangi bir yerinde kullanılır hale gelmiştir. 14 Öyleyse bu gelişmeleri biz nasıl açıklayabiliriz? Stil evrimi ve böylesi bilimsel göstergelerin temelinde yatan kavramsal dönüşümlerin bir açıklaması o zamanın sosyal yaşamında bulunmaktadır. Büyük doğa olayları 1250 ile 1450 yılları arasındaki bir zamanda ortaya çıkmıştır ki bu da doğrudan veya dolaylı olarak türbelerin inşasını etkilemiştir. Tarihsel ve Sosyal Arka Plan Moğol istilasının bir parçası veya sonucu olarak 1220’den itibaren büyük insan kitleleri İran’dan batıya doğru; Anadolu’ya göç ettiler. Âlimler, dini liderler ve kalabalık gruplar halindeki çeşitli Türkmen boyları Anadolu Selçuklularının nispeten huzurlu topraklarına sığınan göçmen insanlar arasındaydı. Dini lider ve mutasavvıf akını o zamanlar Anadolu’nun siyasi sınırlarını değiştiren istilaya yeni bir boyut getirdi. Moğolların idaresi zamanındaki sosyal karışıklık ve Selçuklu devletinin dağılma yılları sırasında yeni bir sosyal ideoloji ve yeni bir manevi yönlendirmenin geliştiği gözükmektedir. Yeni gelen mutasavvıflar dinin entelektüel yapısına büyük katkı sağlamışlardır. Yoğun bir şekilde Şiilikten etkilenen Sünnilik harici mezheplerin yayılması ve karizmatik dini liderlerin çoğalması özellikle batı hudut bölgelerinde ve uç vilayetlerde uygun ortam bulmuştur. 15 O zamana kadar yarı bağımsız ve yerel örgütlenmede büyük ölçüde Boy’la ilişkisi olan uç vilayetler yerleşik kentsel nüfusa bağımlı devletlere dönüştü. Moğollar tarafından doğudan sürülen Türkmen boyları da Selçuklu ve Moğolların nispeten daha az bulunduğu uç vilayetlere yerleşti. Bu 14 İznik’teki Yeşil camide revaklı girişi mukarnas motifli bir şerit çevreler. Aslanapa, Turkish Art and Architecture, s. 137’de neşredilmiştir. 15 Bu konuda daha fazla tartışma için bk. Mehmed Fuad Köprülü, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1959. Moğol İstilâsının Türk Mimarisine Etkisi ▪149 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) kabilelerin arasında daha sonradan Osmanlılar diye anılacak olanlar da vardı. Moğol istilasının ve nihayetinde Selçuklu egemenliğinin sonlanmasının en önemli politik ve sosyal sonucu, Batı Anadolu’nun; içinde bağımsız beyliklerin ortaya çıktığı, Türkçe konuşan ve yerleşik bir çevreye dönüşmesidir.16 14. yüzyıl başında, 150 yıldan fazla bir zamandır Konya da bulunan siyasi güç merkezi, batı vilayetlerine kaymıştır. Çeşitli güç odakları ortaya çıkmış ve nihayetinde kuzeybatıda bulunan Osmanlı beyliği en güçlüsü haline gelmiştir. Bu yeni güç, merkezleri Bursa, İznik ve Edirne gibi uzun zamandır önemli Bizans merkezleri olmuş şehirlerde konumlanmıştır. 17 Mutasavvıflar ve dini liderler beyliklerde uygun ortamı bularak toplumun sabit bir parçası haline gelmiş ve dini-askeri bir rol üstlenmişlerdir18. Çok fazla sayıda müritleri olan tarikatlar oluşturmuşlardır. Bu dini-askeri tarikatlar 1250 yılından itibaren Selçuklu Anadolu’sunda ya bilinen veya az sayıda olan bina türlerine ihtiyaç duymuşlardır. Anadolu Selçukluları Büyük İran Selçuklularının doğrudan varisleri olmuşlardır. Bu, onların sadece Farsçayı saltanat ve edebiyat dili olarak kabul etmelerinden değil aynı zamanda kendi kişisel isimlerinin de İran’ın kahraman geçmişinden seçilmesinden dolayı idi. Anadolu Selçukluları, Selçuklu devletlerinin gayri resmi federasyonunun ve yakın doğuya yayılmış ve Bağdat hilafeti altında birleşmiş atabeylerin bir parçasıydı. 19 Anadolu Selçuklu mimarisi, yerel gelenek ve uygun materyallerden etkilenmesine rağmen, İran ve Suriye-Mezopotamya modellerini de yakından takip etmiştir. Moğol istilası İran Selçuklularının birçok dağınık kollarının hâkimiyetine son vermiştir. Dahası Moğollar hilafeti feshetmişler böylece Anadolu ve 16 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi: 1243-1453, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1959, s. 77. 17 Speros Vryonis, Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the fifteenth Century, University of California Press, Barkely and Los Angeles 1971. Özellikle s. 145-155. 18 Ahi örgütü en ihtiyatlı dini-askeri kardeşlik olarak ortaya çıkar. Bu teşkilat kesinlikle Osmanlı Devleti’nin güçlenmesinde itibar kazanmıştır. 19 İran Selçuklu Sultanları tarafından Halifelere gösterilen saygı 1603 te Sultan Tuğrul ve Halifenin kızı arasındaki evlilik olayıyla örneklendirilmektedir. Selçuklu Sultanının babasına saygı dışında hanımının önünde yeri öptüğü rivayet edilir Mehmet Altay Köymen, Selçuklu devri Türk tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1963, s. 193. Selçuklu Anadolu’sunda hatipler Peygamberin isminden sonra Halifenin adını bilhassa Selçuklu Sultanın iktidarından önce zikrederler Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1958, s. 181, belge 31b. 150 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) Müslüman doğu arasındaki resmi bağları koparmışlardır. Bu siyasi ayrımın paralelinde Moğol istilasından önce olduğu gibi sanat ve mimarideki model ve düşünceler doğudan batıya akmamıştır. 1300 yılından sonra Anadolu’daki İran etkisi oldukça azalmıştır. Anadolu derviş-halk şairlerinin tasavvuf şiirleri Türkçe oluşturulmuş ve farklı tarikatların yandaşları arasında olduğu kadar halk ile saray mensupları arasında da hazır bir izleyici kitlesi bulmuştur. 20 Beyliklerin dili Türkçe olmaya başlamış ve kişi adları İslami Arapça kaynaklardan olduğu kadar Türkçeden türetilmiştir. 14. yüzyıl ile 15. yüzyılın büyük bir bölümünde Anadolu’nun politik gücü ve kültürel etkisi küçük merkezler arasında paylaştırılmıştır. Bu parçalanma ve İran ile olan politik bağlantıların bozulmasından dolayı, özellikle batı Anadolu’da egemen olan beylerin küçülen ve güçsüzleşen yönetimi görünür bir şekilde İlhanlı-Moğol İran’ındaki mimari gelişmelere ayak uyduramamışlardır. 21 Dahası daha önceden zengin ve etkileyici bir sanat merkezinden bir diğerine seyahat eden zanaatkârlar yeteneklerini değerlendirecek hamiler bulamadılar. 22 Bu aynı zamanda Anadolu mimari merkezlerinin İran’dan izolasyonuna katkıda bulunmuştur. Sonuç olarak beyler, özellikle de batı Anadolu’dakiler, yerel geleneklerde eğitilmiş ve deneyim kazanmış zanaatkârlara daha fazla güvenmişlerdir. Böylece tarikat ve yönetimlerin ihtiyaçlarını karşılayan yeni yapılar yerel mimar ve zanaatkârlar tarafından inşa edilmiştir. Batı beylikleri, uzun bir süre yerleşik Müslüman halklar tarafından zaptedilmeyen toprakları yönetmişlerdir. 23 Söz konusu topraklar Bizans orjinli olanların yanında Yunan ve Roma zamanlarına ait anıtlar açısından zengindi. Bu beylikler her zaman İstanbul ile daha doğrudan bir ilişki içerisinde olmuşlar ve onun medeniyetinden batı uygarlaşmasından daha şiddetli bir şekilde etkilenmişlerdir. Bununla birlikte yeni kurulan Türk beyliklerinin mimarisi belirli bir şekilde yeni edinilmiş perspektifleri 20 Mehmed Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1966, s. 243. 21 İran ve Osmanlı Türkiye’si arasındaki ilişkilerin 1412 ve 1424 arasında yapılan Bursa’daki Yeşil Camii ve Akkoyunlu Türkmen Devleti’nin Cihan Şah dönemi boyunca inşa edilen (1465) Tebriz’deki Mavi Camii ile örnek verilen sanatsal faaliyetlerle sonuçlanan 15.yy’da tekrar başladığı görülür. Her iki cami Ters ‘T’ isimli plân ile parlak mavi ve yeşil çinileri paylaşır. Tebriz’deki Mavi Camii merkezi bir avluya sahip olmayan ama ona tekabül eden sahanın görkemli bir kubbeyle örtüldüğü birkaç İran Camii arasındadır. Bu Camii, hem İran ve Anadolu mimarisinden alıntı yapan ilginç bir yapı hem de Akkoyunlu Türkmen tarihi kapsamında bir çalışmayı hak eden bir eserdir. 22 J. M. Rogers, “Recent Work on Seljuq Anatolia”, Kunts des Orients, 2 (1969), s. 149. 23 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1969, s. 55 ve eserin muhtelif yerlerinde. Moğol İstilâsının Türk Mimarisine Etkisi ▪151 Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) yansıtmaktadır: İslami hukuk veya geleneksel inancı teyit etmek için ihtiyaç duyulan önceki yapılar kendi temellerinde değişmeden kalmışlardır. Her şeye rağmen yerel mimari teknikler, formlar ve süslemeler tarafından etkilenmişlerdir. Batı Anadolu’nun İslami mimarisi Akdeniz mimarisiyle daha direkt ve daha yakından ilişkili hale gelmiştir. 14. ve 15. yüzyılda Anadolu’da görülen bazı mimari özellikler; geniş kubbe ile merkezileştirilmiş binalar, ön cephede çok katlı pencereler, sundurmalar, avlulardaki çeşmeler ve duvar yapısı için tuğlanın taş ile birlikte kullanımını ihtiva eder. Bunlar hiç bir şekilde Selçuklu mimarisinin baskın özellikleri değildi ama Roma–Bizans dünyasında yaygındı ve Osmanlı mimarisinin de önemli özellikleri haline gelecekti. Akdeniz’den mimari tarz ve konseptlerin girişi 14. yüzyıldaki batı Anadolu’daki İslam mimarisinin İran’dakinden farklı olarak gelişmesine yol açmıştır. İstanbul 1453 yılında Osmanlılar tarafından alındığında mimari dönüşüm süreci zirve noktasına ulaşmış görünüyordu. İstanbul, Yunan ve Roma mimari geleneklerini koruyup yansıtmış ve Batı Avrupa’nın Romanesk ve Gotik tarzlarından büyük ölçüde etkilenmemiştir. Osmanlı mimarları 6. yüzyılda Ayasofya’da Bizans mimarları tarafından başlatılan modeli daha da geliştirmiştir. 24 Yanlardaki yarım kubbeler ve birleştirici küresel bir kubbeden oluşan üst yapı sistemine sahip muazzam, merkezileşmiş yapı, Osmanlılar için ana ilham kaynağı haline gelmiştir. 1500’lerde Anadolu mimarisi Osmanlı imparatorluğunun yeni başkenti İstanbul’un yapılarını yansıtıyordu. Önemli değişiklik mimari modellerin artık İran’dan hatta daha geniş anlamda Asya’dan değil İstanbul dan sağlanıyor olmasıdır. Kuzeybatı Anadolu’da başlangıçta mütevazı bir Türkmen beyliği olarak yükselen Osmanlı imparatorluğu 1500’lerde tartışmasız güç haline gelmiştir. Osmanlı sultanı yalnızca Balkanlardaki çoğunluğu Hıristiyan olan nüfusa değil aynı zamanda Anadolu’daki çok sayıdaki Müslüman nüfusa da hükmetmiştir. Bir zamanlar Anadolu’nun önemli mimari merkezlerinden olan Konya, Kayseri, Amasya veya Erzurum gibi merkezler, İstanbul’dan atanan memurlarca (genellikle sultanın çocukları) yönetilen, vilayet başkentlerine veya kasabalara indirgenmiştir. Osmanlı yöneticileri-bazen Osmanlı sultanlarının kendileri- vilayetlerdeki anıt inşalarını üstlenmiştir. Bu anıtlar genellikle İstanbul modellerinden türemiştir ve 12. ve 13. yüzyıllarda Selçuklu Anadolu’sunda gelişmiş gelenekleri nadiren yansıtmışlardır. 24 J. D. Hoag, Western Islamic Architecture, John Braziller, New York 1963, s. 47. 152 ▪ Ülkü Ü. Bates / çev. İsmail Hacıahmetoğlu Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2014/1) Sonuç Moğol istilasının ardından Türkmen beylikleri bağımsızlıklarını açıkladıktan sonra, Batı Anadolu’da kayda değer miktarda mimari faaliyet ortaya çıkmıştır. 1250’de başlayıp yaklaşık 1450’ye kadar devam eden bu dönemde yapı tarzında Selçukludan Osmanlıya doğru dönüşüm gerçekleşmiştir. Türbe yapısı üzerindeki üslup değişikliklerinin bazıları mimarideki bu gelişimi göstermektedir. Dönüşüme yol açan ve ilham veren faktörler İran ile ilişkilerin bozulması ve giderek önemli hale gelen yerel Batı Anadolu geleneklerinin etkisinden kaynaklanmaktadır. Görünen o ki, kısa ömürlü ve genelde önemsenmeyen Moğol hükümdarlığı ve Anadolu’daki Türk beyliklerinin yükselişini gören çağ, Türk sanatının gelişiminde doğrudan etkiye sahiptir. Kaynaklar Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkîbeleri (çev. Tahsin Yazıcı), I-II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi 1964. Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi: 1243-1453, Ankara: Ankara Üniversit
.Ş ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 MOĞOL HÂKİMİYETİNDE ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ* Öz Doğu Moğolistan’da 1206 yılında göçebe boyları bir araya getiren Timuçin (Cengiz Han) liderliğinde güçlü bir siyasî teşekkül olarak tarih sahnesine çıkan Moğollar, Çin üzerinde hakimiyet kurduktan sonra batıya yönelerek Merv ve Nişabur gibi İslam dünyasının önemli şehirlerini ele geçirmeyi başardılar. Batı yönündeki ilerlemelerini sürdüren Moğollar öncelikle Harizmşahlar ile mücadeleye koyularak üstünlük sağladıktan sonra Harizmşah Celaleddin’i Amid önlerinde yenerek Anadolu Selçuklu Devleti ile sınır komşusu oldular. Bu tarihten sonra Anadolu’daki dâhili gelişmeleri yakından takip etmeye başlayan Moğollar Selçuklu ordusunun 1240 yılında Babailer isyanının bastırılması esnasındaki zayıflığını gördükten sonra şartların oluştuğunu düşünerek 1243 yılında Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu hükümdarı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’i mağlup edip Anadolu’ya hâkim oldular. Böylece Anadolu Selçuklularının yönetimine müdahil olan Moğollar hükümdar tayinlerinde önemli roller üstlenmeye başladılar. Moğol Hanı Mengü Han döneminde ülkenin sınırlarının genişlemesine bağlı olarak merkeze uzak yerlerin yönetiminin zorlaşmasından dolayı Hülâgû Yakındoğu’ya gönderilince yakın gelecekte İlhanlılar olarak adlandırılacak olan yeni bir siyasî teşekkül ortaya çıktı. İran coğrafyasına hâkim olarak Abbâsîleri yıkan İlhanlılar özellikle Argun Han döneminde (1284-1291) izlenen yanlış politikalar ve devlet işlerinin denetiminde görülen lakaytlıklardan dolayı dâhili problemler ile yüzleşmeye başladı. Bunlara ek olarak 1291 yılında Argun Han’ın ölümünden Gazan Han’ın (1295-1304) hükümdarlığına kadar geçen zaman dilimi içerisinde yaşanan taht kavgaları da Moğol Beyleri arasındaki mücadeleleri artırmıştı. Ayrıca Moğollar tarafından Anadolu’ya tayin edilen Togaçar Noyan, Baltu, Sülemiş Noyan ve Timurtaş Noyan gibi emirler kısa bir süre sonra isyan etmişlerdir. Bu çalışmamızda Moğolların Anadolu Selçuklu Devleti üzerindeki hâkimiyetleri, tesirleri ve son olarak da Moğolların * Bingöl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. Türk Dünyası Araştırmaları TDA Eylül - Ekim 2017 Cilt: 117 Sayı: 230 Sayfa: 177-208 Geliş Tarihi: 07.09.2017 Kabul Tarihi: 30.09.2017 230_Omer_Tokus.indd 177 30.10.2017 17:19:47 178 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 zayıflamalarına bağlı olarak Anadolu’da isyan eden Moğol bey veya emirlerinin faaliyetleri üzerinde durulmuştur. Anahtar kelimeler: Moğollar, Anadolu Selçuklu Devleti, Kösedağ Savaşı, Togaçar Noyan, Baltu Noyan, Sülemiş Noyan, Timurtaş Noyan. Mongolian Domination Of Anatolian And Mongolian Revolts In Anatolian Abstract Mongols, after establishing of which, it became a strong political organization under the leadership of Timuçin (Genghis Khan), who brought together nomadic tribes in 1206 in East Mongolia and after their dominance over China, they headed to the west and succeeded in capturing the important cities of the Islamic world such as Merv and Nishabur. The Mongols, who continued their progress towards the West, at first they defeated to Harismşah Celaleddin who was the ruler of Harismşah, in front of Amid, and then became the neighbor with the Anatolian Seljuk State. Then, Mongols started to follow the developments in Anatolia closely, and after seeing the weakness of the Seljukid army during the repression of the Babaids rebellion in 1240, they defeated the Seljuk ruler Gıyaseddin Keyhüsrev II in the Kösedağ War in 1243 and dominated Anatolia. Thus, the Mongols, who were involved in the administration of the Anatolian Seljuks, began to play an important role in the appointment of the monarchs. As a result of the expansion of the borders of the country during the reign of Mongol Khan Mengu Khan, a new political formation emerged in the near future to be called Ilkhanians after Hülagü’s being sent to Near-East because of difficulties in the management of places far away from the center. The Ilkhanians, who destroyed the Abbasids dominantly in Iranian geography, began to face internal problems, especially due to the false politics and the loyalties observed under the control of state affairs observed during the Argun Khan period (1284-1291). In addition to this, the time period from the year of the death of Argun Khan in 1291 until the rule of Gazan Khan (1295-1304), the throne struggles increased the conflicts between the Mongol Lords. In addition, the emirs such as Togacar Noyan, Baltu, Sülemiş Noyan and Timurtaş Noyan, appointed by the Mongols to Anatolia, rebelled after a short period of time. In this study, the dominance and influence of the Mongols over the Anatolian Seljuk State and finally the activities of the Mongol Lords or their orders revolted in Anatolia due to the weakening of the Mongols have been emphasized. Keywords: Mongols, Anatolian Seljuk State, Kösedağ War, Togaçar Noyan, Baltu Noyan, Sülemiş Noyan, Timurtaş Noyan. Giriş 600 (1203) yılında Timuçin (Cengiz) Doğu Moğolistan’da bulunan Karahıtayları mağlup ettikten1 birkaç yıl sonra bölgede dağınık bir şekilde meskun bulunan göçebe boyları birleştirerek Cengiz unvanı ile Moğolların başına geçti (603/1206).2 Bu tarihten sonra Pekin’e de boyun eğdirmeyi başaran Cengiz 1 V.V. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, çev. Hakkı Dursun Yıldız, Kervan Yayınları, İstanbul 1981, s. 474. 2 Abraham Constantin D’ohsson, Moğol Tarihi, çev. Bahadır Apaydın, Nesnel Yayınları, İstanbul 2008, s. 55-56; Bernard Lewis, Ortadoğu, çev. Mehmet Harmancı, Yeniyıl Yayınları, İstanbul 1996, s. 75-76. 230_Omer_Tokus.indd 178 30.10.2017 17:19:47 179 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Han, Otrar sınır kentinde bir Moğol ticaret kafilesinin Harizmşahlar tarafından pusuya düşürülmesinden3 sonra 1219 yılında ordularını İslam topraklarına sokarak 617 (1220)’da Maveraünnehir’in tamamını ele geçirerek Doğu İran’ı istila etti.4 Cengiz Han’ın 626 (1228) yılında vefatından sonra yerine Ögedey Han büyük kağan olarak seçildi.5 Bu tarihten sonra doğuya doğru ilerleyen Moğol birlikleri öncelikle Harizmşahları mağlup ettiler ve akabinde de 628 (1230) yılında Harizmşahların Anadolu Selçukluları karşısında mağlup oldukları Yassıçemen Savaşı’nı fırsata dönüştürerek onları takibe koyuldular. Nitekim Amid önlerinde Celaleddin Harizmşah’a ani bir baskın yaparak onu firara zorladılar. Moğol saldırısından kurtulmayı başaran Celaleddin ise Amid dağlarında bir çoban tarafından öldürülünce Moğol kuvvetleri Anadolu Selçukluları ile direkt temasa geçtiler.6 Moğolların ilerleyişi Anadolu’ya doğru kesif bir göç hareketinin meydana gelmesine neden oldu.7 Harizmşah Emîri Celaleddin’i takiben Doğu Anadolu’ya kadar ulaşan Moğollar 628 (1230-1231) yılında Eyyûbiler ve Artuklular ait birçok şehri ele geçirdiler.8 Kuzeyde ise Curmagun Noyan 629 (1232) yılında Gürcistan’a girmeye muvaffak olarak Ermenistan’a hakim oldu ve bir yıl sonra da Gence’yi ele geçirdi.9 Mugan’a karargahını kuran10 Curmagun Noyan’ın başında bulunduğu Moğol birlikleri 629 (1232) yılında Sivas’a kadar ilerleyerek şehirleri yaktılar, birçok kişiyi öldürdüler ve ele geçirdikleri esirler ile geri çekildiler. Bu gelişmeler karşısında Anadolu Selçuklu Devleti’nin tahtında bulunan Alâeddin Keykubad (1220-1237) Kemaleddin Kamyar komutasında bir orduyu göndererek bu yangını söndürmek ve karışıklığı sonlandırmakla görevlendirdi.11 3 Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988, s. 116-119; D’ohsson, a.g.e., s. 94-96. 4 Cüveynî, a.g.e., s. 129-180; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fî’t-Tarih, çev. Ahmet Ağırakça - Abdulkerim Özaydın, Cilt: XII, Bahar Yayınları, İstanbul 1991, s. 315-325; D’ohsson, a.g.e., s. 101-102; Lewis, a.g.e., s. 75-76; Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s. 523. 5 Cüveynî, a.g.e., s. 185; Barthold Spuler, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350, çev. Cemal Köprülü, TTK, Ankara 1987, s. 44; D’ohsson, a.g.e., s. 144; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi (Journal of Seljuk Studies), I, Ankara 1971, s. 1; Charles Melville, “Moğol Yönetimi Altında Anadolu”, Türkiye Tarihi Bizans’tan Türkiye’ye 1071- 1453, Cilt: I, Ed. Kate Fleet, çev. Ali Özdamar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012, s. 80. 6 Ebu’l-Fidâ - el-Melikü’l-Müeyyed İmadeddin, Târihu’l-Ebi’l-Fidâ el-Müsemma el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, Cilt: II, thk. Mahmud Deyyûb, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, s. 247-251; Aydın Taneri, Harezmşahlar, TDV Yayınları, Ankara 1993, s. 87-90; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Kaykubâd Devri, Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1120-1237), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003, s. 62-63; Osman Çetin, “Sultan I. Alâddin Keykubad ve Selçuklu-Moğol Münasebetleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 4, (1992), s. 112-113. 7 Nejat Kaymaz, Pervane Mu’inü’d-Dîn Süleyman, Ankara 1970, s. 30. 8 İbnü’l-Esîr, a.g.e., XII, s. 454-564; Ali Öngül, Selçuklular Tarihi-2 Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2014, s. 145. 9 Spuler, İran Moğolları, s. 45. 10 Abdulkadir Yuvalı, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 38 (Ekim 1985), İstanbul 1985, s. 99. 11 İbn Bibi el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadi, el-Evâmirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l-Ala’iyye (Selçuk-name), Cilt: I, çev. Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996, s. 420; el-Aynî, Bedreddin Mahmud, Ikdu’l-Cumân fî Tarihi Ehli’z-Zaman, I, thk. Muhammed Muhammed Emin, Kahire 2010, s. 118; Melville, “a.g.m.”, s. 81. 230_Omer_Tokus.indd 179 30.10.2017 17:19:47 180 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Ancak Kemaleddin Kamyar bölgeye ulaştığında Moğol birliklerinin Mugan’a döndüklerini haber aldığından Moğollar saldırılarından sorumlu tuttuğu Gürcüler üzerine sefer yaparak onları cezalandırdı.12 Moğol tehdidini ciddiye alan Alâeddin Keykubad Ahlat’tan Tiflis’e kadar uzanan hat üzerinde savunma tedbirleri almaya çalıştığı gibi13 Sinaneddin Kaymaz’ın girişimleri neticesinde bölgede başı boş bir şekilde gezmekte olan Harizmli Kayır Han, Bereke Han, Yılan Boğa, Can Birdi, Saru Han, Küçlü Han gibi beyleri de hizmetine aldı.14 Bu sırada Ögedey Han Şemseddin Ömer el-Kazvinî adından bir taciri elçi olarak Alâeddin Keykubad’a göndererek kendisine tabi olmasına istedi (633/1236).15 Selçuklu sarayına gelen elçiden Moğollar hakkında bilgiler alan Sultan, Moğolların dostluk teklifini kabul etmesinden kısa bir süre sonra 3 Şevval 634 (1 Haziran 1237) yılında vefat etti. Alâeddin Keykubad’dan sonra Selçuklu tahtına oturan II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246) de Moğolların anlaşma teklifini kabul ederek Şemseddin Ömer el-Kazvinî’yi Moğol hanında gönderdi.16 Bu gelişmelere rağmen Selçuklu devlet merkezinde yaşanan bazı gelişmeler Moğolların dikkatini Anadolu’ya çevirmelerine neden oldu. Bu sıralarda Selçuklu yönetiminde önemli bir etkiye sahip olan Saadeddin Köpek’in kendisine rakip olarak gördüğü emirleri ve Harizmli komutanları ortadan kaldırma teşebbüsünde bulunması17 ve bilahare 635 (1238) yılında sarayda alınan bir tertibat ile Saadeddin Köpek’in öldürülmesi18 Selçuklu merkezinde Moğol tehlikesinin tam olarak hissedilmesinin önüne geçildi. 1. Kösedağ Savaşı ve Moğolların Anadolu Hâkimiyeti Yukarıda yazılanlara ek olarak Anadolu Selçuklu Devleti’nin doğu topraklarında 638 (1240) yılında Babailer adı verilen bir ayaklanmanın ortaya çıkması Selçuklu ordusunun acziyet içerisinde olduğunu ortaya koydu. Söz konusu bu isyanın oluşumunda da dolaylı olarak Moğolların batıya doğru yaptığı seferlerin etkisi bulunmaktaydı. Buna göre Moğol akınlarından kaçan Türkmenlerin Anadolu’nun güneydoğusunda birikmesi, burada sebep oldukları iktisadi-sosyal buhranlar ve devletin kendilerine karşı tutumlarından dolayı büyük problemler ile karşı karşıya kaldılar. Bu siyasî ve konjoktürel durumdan faydalanan Baba İshak adında biri etrafına topladığı insanlar ile Selçuklu hükümdarının hayat tarzının halkta ya12 İbn Bibi, I, s. 421; Ebu’l-Ferec 630 (1232-1233) yılında Alâeddin Keykubad’ın Moğol hanına elçi göndererek itaatini bildirdiğini ve Moğol hanının sultanın bizzat gelerek bağlılığını bildirmesi gerektiği yönünde bilgiler vermektedir. Bkz. Ebi’l-Ferec, Grogoryus b. Ehrûn el-Malatî (öl. 685), Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, thk. Halil el-Mansûr, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, s. 218. 13 İbn Bibi, I, s. 425-427. 14 İbn Bibi, I, s. 428-431. 15 İbn Bibi, I, s. 448-449; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 6; Uyumaz, a.g.e., s. 89-90. 16 İbn Bibi, I, s. 451; Ebi’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 219; Faruk Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 7; Uyumaz, a.g.e., s. 89-90. 17 Ebi’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 219. 18 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 7; Salim Koca, “Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’dan Sonra Türkiye Selçuklu Devleti İdaresinde Ortaya Çıkan Otorite Zâfiyeti ve Emîr Sadeddîn Köpek’in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü”, Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı: 7, (2010), s. 90-94; Muharrem Kesik, “Sâdeddin Köpek”, DİA, Cilt: XXXV, İstanbul 2008, s. 393. 230_Omer_Tokus.indd 180 30.10.2017 17:19:47 181 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 rattığı olumsuz etkilerin de tesiriyle Adıyaman ve çevresinde Selçuklu idaresine karşı isyan bayrağını açtı. Malatya’dan Amasya bölgesine kadar uzanan bu asiler Kırşehir’in Malya Ovası’nda Selçuklu saflarında bulunan Frenklerin yardımıyla mağlup edilerek dağıtıldılar.19 Babaîler karşısında Selçuklu ordusunun durumu Moğolları Selçuklulara karşı daha da cesaretlendirdi. Nitekim Curmagun Noyan’ın sakatlanmasından20 sonra yerine tayin edilen Baycu Noyan otuz bin kişilik bir ordu ile 640 (1242) yılında Erzurum önlerine gelerek şehri ele geçirdi.21 Bunun üzerine II. Gıyaseddin Keyhüsrev adamlarını toplayarak Moğollara karşı tedbirler almaya başladı.22 Bu amaçla Suriye’nin önemli bir kısmına hakim olan Eyyûbîler ve Çukurova Ermenilerine vaatlerde bulunarak onları yanına çekmeyi başaran II. Gıyaseddin Keyhüsrev23 yetmiş bin kişilik bir ordu ile Sivas’a doğru harekete geçti.24 Sivas’a ulaştığında ordusunun sayısı takriben seksen bine baliğ olan Sultan, Moğolları karşılamak için Kösedağ’a gitti. Bu sırada Baycu Noyan’ın başında bulunduğu kırk bin kişilik Moğol birliği Erzincan’ın Akşehir ovasına ulaşınca25 Selçuklu emîrlerinden bir kısmı itirazlara rağmen Moğol birliklerine saldırdılar ve sahte ricat uygulayan Moğollar karşısında mağlup oldular (12 Muharrem 641/26 Haziran 1243).26 19 Ahmet Yaşar Ocak, Babaîler İsyanı, Dergah Yayınları, İstanbul 2000, s. 135-139; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 8-9. 20 Spuler, İran Moğolları, s. 46. 21 İbn Bibi, II, s. 62-63; el-Makrîzî, Takiyüddin Ebi’l-Abbas Ahmed b. Ali b. Abdulkadir el-Ubeydî (öl. 845), es-Sulûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mulûk, c. I, thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1997, s. 415; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 9; İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Ankara 1995, s. 84; Robert Gregory Bedrosian, The Turco-Mongol Invasions and the Lords of Armenia in the 13-14th Centuries, Columbia Üniversitesi Doktora Tezi, New York 1979, s. 112. Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Kaykubâd Devri, Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1120-1237), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003, s. 91; Ebu’l-Ferec’e göre 639 (1241-1242) yılında Erzurum önlerine gelen Moğol birliklerinin başında Curmagûn Noyan bulunmaktaydı. Bkz. Ebi’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 220; a.mlf., Abû’l-Farac Tarihi, c. II, Süryanice’den İngilizce’ye çev. Ernest A. Wallıs Budge, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987, s. 541; A.G. Galstyan, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar XIII. - XIV. Yüzyıllara Ait Eserlerden Alıntılar, çev. İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005, s. 44; Hasan Oktay, Ermeni Kaynaklarına Göre Türkler ve Moğollar, Selenge Yayınları, İstanbul 2007, s. 58-59; Aknerli Grigor söz konusu hadisenin Ermeni takviminin 688. yılında (1239) gerçekleştiğini kabul etmektedir. Bkz. Aknerli Grigor, Okçu Milletlerin Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007, s. 33; Müverrih Vardan’a göre ise bu hadise 1242 yılında gerçekleşmişti. Bkz. Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), çev. Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1937, s. 228. 22 İbn Bibi, II, s. 64. 23 İbn Bibi, II, s. 65-66. 24 İbn Bibi, II, s. 67; Anonim Selçuknâme Selçuklu ordusunun sayısını yüz bin olarak vermektedir. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), trc. Halil İbrahim Gök - Fahrettin Coşguner, Atıf Yayınları, Ankara 2014, s. 43. 25 İbn Bibi, II, s. 68-69; Nejat Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Giyâsü’d-Dîn Keyhüsrev ve Devri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2009, s. 93. 26 İbn Bibi, II, s. 70; Ebu’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 220-221; el-Ömerî, Şihâbeddin Ahmed b. Yahya İbn Fazlullah (öl. 749), Mesâliku’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, c. XXVII, thk. Kamil Süleyman el-Cebûrî-Mehdî en-Necm, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1971, s. 284; el-Aynî, I, s. 119-120; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 9-10; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 87-91; Bedrosian, a.g.e., s. 113-115; Kösedağ Savaşı ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Salim Koca, “Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren ve Anadolu’nun Kaderini Belirle230_Omer_Tokus.indd 181 30.10.2017 17:19:48 182 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Böylece Selçuklu birliklerini mağlup etmeyi başaran Moğollar, II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in idarî zaaflarının da yardımıyla Anadolu’daki hakimiyetlerini kalıcı hale getirdiler.27 Selçuklu emîrlerinin mağlubiyetini haber alan II. Gıyaseddin Keyhüsrev geri çekilerek Tokat yolundan Konya’ya doğru gitti. Moğollar ise ilerleyerek Selçuklu ordugâhının bulunduğu alana geldiklerinde karargahın boşaltıldığını görünce, bunun bir pusu olabileceği ihtimaline karşılık temkinli davrandılar. Ancak daha sonra Selçuklu birliklerinin geri çekildikleri anlaşılınca ordugâha girerek ordunun bıraktığı malları ganimet olarak ele geçirdiler. İlerleyişe devam eden Moğollar, Sivas önlerine ulaştıklarında şehrin kadısı Necmeddin Kırşehirî topladığı hediyeler ile Sivas’ın ileri gelenlerini yanına alıp Baycu Noyan’ın huzuruna çıkarak bağlılığını bildirdi. Moğollar üç gün boyunca şehri yağmalandıktan sonra Kayseri üzerine yürüdüler.28 Moğolların Kayseri üzerine yürümekte olduğunu haber alan sultanın adamları ve ahiler burçları ve surları kuvvetlendirerek savunma tedbirleri almaya başladılar. Bütün bu hazırlıklara rağmen Moğollar Kayseri’yi muhasara ettikleri esnada şehirde bulunan ve Baycu Noyan ile irtibata geçen Haçukoğlu Hüsam adında birinin şehrin zayıf yönlerini bildirmesi üzerine halkın direnci kırıldı ve şehir düştü. Moğollara karşı mukavemet edildiği için çok sert bir tutum takip edildi. Kayseri’nin düşmesinden sonra da Moğollar geri döndüler.29 Moğolların dönmesinden sonra Sahib Mühezibeddin ile Kadı Fahreddin Erzurum cihetine gelerek Baycu Noyan ile görüştüler ve birlikte Curmagun Noyan’ın bulunduğu Mugan’a gittiler. Burada yapılan görüşmeler neticesinde taraflar arasında30 üç yüz altmış bin gümüş (dirhem), on bin koyun, bin sığır ve deve verilmesi şartları ile anlaşma yapıldı.31 Böylece Anadolu Selçuklu Devleti Moğollara tabi bir konuma düşerken32 Erzincan, Kayseri, Sivas, Malatya, Divriği ve ardından da 643 (1245) yılında Ahlat, Amid (Diyarbakır), Edessa (Urfa) ve Nusaybin gibi şehirler Moğol komutanı Baycu Noyan tarafından ele geçirildi.33 Anadolu Selçuklu hükümdarı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in 643 (1245 veya 1246) yılında vefatından sonra34 bir araya gelen devlet erkanı onun çocuklarından II. İzzeddin Keykavus, Rükneddin IV. Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad’dan birinin geçmesi için görüş alışverişinde bulunarak II. İzzeddin Keykayen Savaş: Kösedağ Bozgunu”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 37 (2015), s. 35-84; Anonim Selçuknâme’ye göre Kösedağ Savaşı 8 Safer 641 (28 Temmuz 1243) tarihinde gerçekleşmişti. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 43. 27 Salim Koca, “Sultan I. Alâeddîn Keykubâd’dan Sonra Türkiye Selçuklu Devleti İdaresinde Ortaya Çıkan Otorite Zâfiyeti ve Emîr Sadeddîn Köpek’in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü”, Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı: 7, (2010), s. 70. 28 İbn Bibi, II, s. 72-73. 29 İbn Bibi, II, s. 73-75. 30 İbn Bibi, II, s. 76-78; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1999, s. 444-445; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 10; Cahen, a.g.e., s. 225-226. 31 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 445-446. 32 el-Makrîzî, es-Sulûk, I, s. 417. 33 Bedrosian, a.g.e., s. 115-116. 34 Kaymaz, Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Giyâsü’d-Dîn Keyhüsrev ve Devri, s. 93. 230_Omer_Tokus.indd 182 30.10.2017 17:19:48 183 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 vus üzerinde anlaşmaya vardılar.35 Bu arada 644 (1246) yılında Moğol tahtında da değişiklik olduğundan yeni hükümdar Güyük Han’ın tahta oturmasından dolayı düzenlenecek olan kurultaya yeni Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykavus da davet edildi.36 Ancak komşu devletlerin saldırı ihtimalinden dolayı II. İzzeddin Keykavus Karakorum’a gitmesinin mümkün olmadığı ifade edilerek yerine kardeşi Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın gönderilmesi kararlaştırıldı.37 Moğol merkezine giden Rükneddin IV. Kılıç Arslan 647 (1249) yılında Han’dan hükümdar tayin edildiğine dair aldığı saltanat yarlığı ile geri döndü.38 Bu atamada şüphesiz Güyük Han’ın amacı Altun Orda Han’ı Batu’nun desteği ile ayakta duran Anadolu Selçuklu nizamını kendisine bağlamak idi. Bunu gerçekleştirmek için de Rükneddin IV. Kılıç Arslan iki bin kişilik bir Moğol birliği ile Anadolu’ya gönderildi.39 Rükneddin IV. Kılıç Arslan Anadolu’ya geldiğinde tahta bulunan kardeşi II. İzzeddin Keykavus ile mücadeleye koyuldu ve 1 Rebiyülevvel 647 (14 Haziran 1249) tarihinde Ruzbeh Ovası’nda kardeşine yenilerek barış yapmak zorunda kalmıştı.40 Bunun üzerine kardeşler arasındaki mücadeleyi sonlandırmak isteyen Celâleddin Karatay II. İzzeddin Keykavus, IV. Rükneddin Kılıç Arslan ve II. Alâeddin Keykubad’ı birlikte sultan ilan ederek kendisi de üçüne birden atabeg oldu.41 II. İzzeddin Keykavus’a Konya merkez olmak üzere Aksaray, Ankara, Antakya ve ülkenin batı toprakları, Rükneddin IV. Kılıç Arslan’a da Kayseri, Sivas, Malatya, Erzincan ve Erzurum gibi doğu toprakları verildi. II. Alâeddin Keykubad’a ise önemsiz bazı yerler tahsis edildikten sonra hutbe ve sikkelerde her üç kardeşin de adı okunmak suretiyle42 üçlü bir yönetim şekli kabul edildi. Mengü Han’ın (1251-1259) Moğol tahtına oturması ile birlikte II. İzzeddin Keykavus yeniden huzura davet edildi. Bu amaçla Sivas’a kadar gelen II. İzzeddin Keykavus ümeranın kardeşi Rükneddin IV. Kılıç Arslan’a meylini görünce Celâlettin Karatay’ın vefat etmesini bahane edip Moğol sarayına gitmekten vazgeçerek yerine kardeşi II. Alâeddin Keykubad’ı göndermeyi kararlaştırdı.43 Yola koyulan II. Alâeddin Keykubad ise Moğol sarayına varamadan 35 İbn Bibi, II, s. 88-89; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 458; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 104; Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devleti’nin Dağılışı, Birleşik Yayınları, Ankara 2010, s. 70-71; Cahen, a.g.e., s. 228-229; Melville, “a.g.m.”, s. 82. 36 Spuler, İran Moğolları, s. 51. 37 İbn Bibi, II, s. 100; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 73; Melville, “a.g.m.”, s. 82. 38 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 73. 39 Aydın Taneri, “Celâleddin Karatay”, DİA, c. XXIV, İstanbul 1993, s. 251; Melville, “a.g.m.”, s. 82; Ayşe Dudu Kuşçu, “Kösedağ Savaşı Sonrasında Moğol İstilasına Karşı Karamanoğullarının Önderlik Ettiği İstiklal Hareketlerinin Sonuçsuz Kalmasında İranlı Unsurun Rolü”, Cappadocia Journal Of History And Social Sciences (CAHIJ), Volume: 6, 2016, s. 17. 40 İbn Bibi, II, s. 123-124; Melville, “a.g.m.”, s. 83; Kaymaz, Pervane, s. 46. 41 Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 27-28; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 45; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 466-470; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 75; Kaymaz, Pervane, s. 48-49. 42 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 549-550; a.mlf., Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 225. 43 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 559; a.mlf., Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 230; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 472; Taneri, “Celâleddin Karatay”, DİA, XXIV, s. 252; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 79; İzzeddin’in sefih bir hayat sürmesinden dolayı bazı emîrlerin 230_Omer_Tokus.indd 183 30.10.2017 17:19:48 184 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 hile ile yolda öldürtüldü.44 Bu şekilde rakiplerinden birini ortadan kaldırmaya muvaffak olan II. İzzeddin Keykavus Kayseri’ye yerleşerek burada bazı kötü alışkanlıklar edindi. Rükneddin IV. Kılıç Arslan kardeşinin bu kötü hasletlerini bahane ederek yeniden taht iddiası ile ortaya çıkmasına rağmen yaptığı mücadelede mağlup olarak esir düştü ve ardından da Borgulu’da (Uluborlu) gözetim altına alındı (653/1255).45 Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın tutuklatılmasından sonra hükümdarlığını sağlamlaştıran II. İzzeddin Keykavus idarî görevleri devlet adamları arasında taksim ederek vezirliğe Kadı İzzeddin’i getirdi. Selçuklu tarihinde önemli bir yere sahip olan Muineddin Süleyman (Pervâne) da elçi olarak gittiği Mengü Han’dan aldığı bir yarlığ ile geri döndüğünde yönetimde diğer emîrler gibi söz sahibi oldu.46 Mengü Han’ın tahta oturduktan sonra kardeşi Hülâgû’yu “İlhan” olarak İran, Suriye, Irak, Mısır, Kafkasya ve Anadolu’ya tayin etmesi47 Anadolu’nun mukadderatında önemli bir tesir yarattı. Tayinden sonra harekete geçen Hûlâgû Diyarbekir, Meyyâfârikîn, Re’su’l-Ayn, Serûc ve Harrân’a kadar ulaşarak yüklü miktarda ganimet elde etti.48 Diğer cihetten Baycu Noyan da maiyetinde bulunan Moğol askerleri ve aileleri ile birlikte Anadolu’ya girerek yaylak ve kışlak talebinde bulundu.49 Moğol askerlerinin aile ve ağırlıkları ile bölgeye ulaşması ve isteklerde bulunmaları onların buralarda kalıcı olmak istedikleri izlenimini vermekteydi. II. İzzeddin Keykavus Moğollar ile barış yaparak isteklerinin karşılanmasını düşünürken adamlarının tahriki ile söz konusu Moğol birliklerine karşı savaş yapmayı kararlaştırdı.50 Sultan Konya’da beklerken Moğollar üzerine gönderdiği birlikleri Aksaray’da (Sultan Han) civarında büyük bir hezimete uğradı (23 Ramazan 654/14 Ekim 1256).51 Bu hareketinin karşılıksız kalmayacağını onun yokluğunda itaatsizlik gösterebilecekleri endişesi ile İzzeddin Moğol sarayına bizzat gitmekten imtina ettiği de ileri sürülmektedir. Bkz. Cahen, a.g.e., s. 237. 44 Aksarayi, a.g.e., s. 30; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 80; Melville, “a.g.m.”, s. 83. 45 İbn Bibi, II, s. 133-149; Aksarayi, a.g.e., s. 30; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 45; Turan, a.g.e., s. 473-475; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 80-81; Melville, “a.g.m.”, s. 84; İlhan Erdem, “XIII. Asrın İkinci Yarısı İle XIV. Asrın İlk Yarısı Arasında Göller Bölgesi’nin Siyasî, İktisadî ve Kültürel Vaziyetine Genel Bir Bakış”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XVII/28, Ankara 1995, s. 55; Cahen, a.g.e., s. 237-238. 46 Aksarayî, a.g.e., s. 31. 47 Reşidüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka-Mehmet Ersan-Ahmad Hesamipour Khelejani, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013, s. 13; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 479; Osman Gazi Özgündeli, “Moğollar”, DİA, c. XXX, İstanbul 2005, s. 226; Kuşçu, “a.g.m.”, s. 19. 48 Sıbt İbnü’l-Cevzî, el-İmam Şemseddin Ebi’l-Muzaffer Yusuf b. Kız Oğlu b. Abdullah (öl. 654), Mirâtu’z-Zamân fî Tarihi’l-A’yân, c. XV, thk. Kamil Selman el-Cebûrî, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2013, s. 167; Ebi’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 230; el-Makrîzî, es-Sulûk, I, s. 476. 49 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 562; a.mlf., Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 231; Anonim Selçuknâme’de bu durum Rükneddin’in tutuklanmasından sonra onunla birlikte hareket eden emîrlerin Baycu’ya giderek yardım talebinde bulunmasıyla açıklanmaktadır. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 45. 50 Aksarayî, a.g.e., s. 31-32. 51 İbn Bibi, II, s. 144-148; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 480; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 29-30; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 83; Cahen, a.g.e., s. 241; Kaymaz, Pervane, s. 63-64; Anonim Selçuknâme’de tarafların Alâeddin Kervansarayı (Sultan Han) civarında karşılaştıkları kaydı bulunmaktadır. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46. 230_Omer_Tokus.indd 184 30.10.2017 17:19:48 185 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 bilen II. İzzeddin Keykavus Konya’yı terk ederek Antalya yönüne doğru kaçtı. Diğer taraftan Moğol birlikleri de Konya önlerinde ulaştılar ve Hazineci Nizameddin’in dört katır yükü meblağı Moğollara ulaştırmasıyla şehir tahribattan kurtulabildi.52 II. İzzeddin Keykavus’un Antalya’ya kaçması ve Konya’nın düşmesinden sonra ileri gelen devlet ricali Borgulu’da mahpus bulunan Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ı getirerek Selçuklu tahtına oturttular (655/1257).53 Mahlu hükümdar II. İzzeddin Keykavus ise İznik’e (Nicaea) giderek Bizans İmparatoru Laskaris’e sığındı.54 Anadolu’da sükûneti temin etmeye muvaffak olan Baycu Noyan Bağdat üzerine yürümeyi planlayan Hülâgû’nun davetinden sonra Anadolu’dan ayrıldı. Bunun üzerine İznik’te bulunan mahlu hükümdar II. İzzeddin Keykavus Baycu Noyan’ın yokluğundan istifade ederek Konya’ya geldi ve Bizans’tan aldığı destek ile Selçuklu tahtına oturmaya muvaffak oldu (655/1257).55 Gelişmeler karşısında II. İzzeddin Keykavus’a karşı Moğol yardımına müracaat etmek zorunda kalan IV. Rükneddin Kılıç Arslan Hülâgû’dan yardım talebinde bulundu ve Hülâgû da hükümdarlığın ona ait olduğuna dair bir saltanat yarlığı gönderdi. Ancak taraflar arasındaki mücadele ve kıtaller artınca Hülâgû her iki kardeşi de huzuruna davet etti. Burada yapılan görüşmeler neticesinde II. İzzeddin Keykavus’a Konya merkezli Kızıl Irmak’ın batısından Bizans sınırına kadar uzanan topraklar, Rükneddin Kılıç Arslan’a da Tokat merkez olmak üzere Sivas’tan Erzurum’a ve Moğol hâkimiyetindeki topraklara kadar uzanan yerler verildi. Bu taksimatın ardından her iki kardeş Hülâgû’nun huzuruna çıkarak barıştılar (656/1258).56 Filhakika bu sıralarda İslâm dünyasında Bağdat’ın 656 (1258) yılında Hülâgû tarafından istila edilmesi gibi elim bir hadise yaşandı.57 Bu gelişmelerden Moğol komutanlardan Baycu Noyan öldürüldü ve Anadolu’daki Moğol 52 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46. 53 İbn Bibi, II, s. 148-150; Aksarayî, a.g.e., s. 32-33; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 126; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 483; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 30; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 83; Hasan Taşkıran, “Karamanoğullarının Anadolu’da Var Olma Mücadelesi Bağlamında Türkiye Selçuklularıyla İlişkilerinin Genel Seyri”, Türk - İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi (TİDSAD), Yıl: 3, Sayı: 6, (Mart 2016), s. 320; Ebi’l-Ferec ise Baycu’nun IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ı hapisten çıkararak tahta oturttuğunu ifade etmektedir. Bkz. Ebi’l-Ferec, Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 231; Anonim Selçuknâme Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın tahta oturmasının tarihini 16 Safer 654 (15 Mart 1256) olarak vermektedir. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46. 54 İbn Bibi, II, s. 148-150; Aksarayî, a.g.e., s. 32; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 83. 55 İbn Bibi, II, s. 151-155; Aksarayî, a.g.e., s. 39; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 563; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 485-486; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 32; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 129; Melville, “a.g.m.”, s. 85. 56 İbn Bibi, II, s. 155; Aksarayî, s. 45-46; Ebu’l-Fidâ, II, s. 306; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46; Spuler, İran Moğolları, s. 64; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 486; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 33; Melville, “a.g.m.”, s. 86; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 85. 57 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 568-570; a.mlf., Tarihu Muhtasaru’d-Düvel, s. 236-237; Ebu’l-Fidâ, II, s. 302-303; el-Yûnînî, Kutbeddin Musa b. Muhammed (öl. 726), Zeylu Mirâtu’zZamân fî Tarihi’l-A’yân, c. XVI, thk. Abbas Hânî el-Cerrâh, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2013, s. 122; el-Makrîzî, es-Sulûk, I, s. 499. 230_Omer_Tokus.indd 185 30.10.2017 17:19:48 186 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 birliklerinin başına da Alıncak Noyan getirildi.58 Moğol tahakkümünü kabullenemeyen Anadolu Selçuklu hükümdarı II. İzzeddin Keykavus da Kayseri’den Bizans hududuna kadar uzanan toprakların idaresini uhdesinde bulundurmasına rağmen bu zilletten kurtulmanın yollarını arıyordu. Ez cümle Mengü Han’ın ölümünden sonra Moğollara danışmadan vezirliğe Fahreddin Ali’yi getirdi. Aynı şekilde Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın vezirliğini de Muineddin Süleyman ifa etmeye başladı (658/1260).59 Binaenaleyh 658 (1260) yılında Memlûk ve Moğol kuvvetleri arasında vuku bulan Ayn Calût Savaşı’nda Moğol birliklerinin mağlubiyeti60 II. İzzeddin Keykavus’u Moğollara karşı daha cüretkar davranmaya sevk etti.61 Moğolların mutat olduğu üzere Anadolu’dan vergi toplamak için gönderdiği Taceddin Mu’tez ve Tükelek Bahşi adındaki elçilerin II. İzzeddin Keykavus’un huzuruna vardıklarında yolları üzerinde bulunan Rükneddin IV. Kılıç Arslan’dan vergi alındıktan sonra kendi hissesini göndereceğini söyleyerek onları eli boş gönderdi. Bu tutum Moğollar ile II. İzzeddin Keykavus arasındaki münasebetlerin daha da kötüye gitmesine neden oldu.62 Muineddin Süleyman Pervâne’nin “Sultan İzzeddin, saltanat makamı olan daru’l-mülk Konya’yı terk etmiş ve Antalya’ya gitmiştir. Orada Uc Türkleri ile birleşmiş, kalbinde isyan düşüncesi taşımaktadır.” şeklindeki ifadeleri de Moğollar ve II. İzzeddin Keykavus mabeynindeki ilişkilerin kötüleşmesine katkıda bulundu. Muineddin Süleyman’ın bu ifadelerinden sonra Moğollar II. İzzeddin Keykavus’a tehditkâr haberler gönderdiler. II. İzzeddin Keykavus Konya’ya döndüğünde kendisi hakkında varit olan haberlerin Muinneddin Süleyman’ın oyunu olduğunu öğrenmesine rağmen iş işten geçmişti.63 II. İzzeddin Keykavus kendisine karşı oluşturulan ittifak ve komplolardan dolayı 660 (1262) yılında Memlûk sultanı Baybars ile haberleşerek yardım talebinde bulundu; ancak Baybars’tan yardım alamadığı gibi durumu Hülâgû’ya bildiren Muineddin Süleyman’ın kışkırtmaları ile II. İzzeddin Keykavus’un öldürülmesi için bir yarlığ verildi.64 Bu emrin ifası için Alıncak Noyan Anadolu’ya geldiğinde Rükneddin IV. Kılıç Arslan ile birlikte II. İzzeddin Keykavus’a karşı Aksaray’dan harekete geçtiler. Söz konusu gelişmeleri haber alan II. İzzeddin Keykavus ise büyük bir telaş ile ülkesini terk ederek Antalya cihetinden Bizans’a sığındı (660/1262).65 Bundan önce Antalya’da bulundu58 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 46; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 34; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 486. 59 İbn Bibi, II, s. 156; Aksarayî, s. 47; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 86; 659 (1260/1261) yılı olaylarını anlatan el-Yûnînî’ye göre bu tarihte Bilâd-ı Rum’a Rükneddin Kılıç Arslan ve kardeşi İzzeddin Keykavus müştereken hakimdiler bkz. el-Yûnînî, XVII, s. 155. 60 Ebu’l-Fidâ, II, s. 314-315; İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-nihâye, c. XIII, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 1995, s. 388-392. 61 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 496. 62 Aksarayî, a.g.e., s. 49. 63 Aksarayî, a.g.e., s. 49-50. 64 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 34-35; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 513. 65 Aksarayî, a.g.e., s. 52-53; İbn Bibi, II, s. 158-160; Spuler, İran Moğolları, s. 64; el-Yûnînî’ye göre bu hadise 25 Ramazan 659 (23 Ağustos 1261) tarihinde gerçekleşti ve İzzeddin Keykavus’un 230_Omer_Tokus.indd 186 30.10.2017 17:19:48 187 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 ğu esnada Memlûk sultanı el-Melik Zahir elçi göndererek onu Mısır’a davet etmiş ve yardım vaadinde bulunmuştu. Ancak II. İzzeddin Keykavus Moğollar ile birlikte hareket eden kardeşi Rükneddin IV. Kılıç Arslan ile mücadele edemeyeceğini düşünerek bu talepleri geri çevirmişti.66 Böylece Muineddin Süleyman Pervane Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ı (1262-1266) Selçuklu tahtına oturtarak67 ülkeyi Moğollar adına tek başına yönetmek için muhalif emirleri de bertaraf etmeye başladı.68 İstanbul’a giden II. İzzeddin Keykavus ise bir süre sonra Altun Orda’ya sığındı69 ve 1278 ya da 1279 yılında (h. 677-678) burada vefat etti.70 Muineddin Süleyman Pervane’nin 660 (1262) yılındaki bu başarısından sonra 675 (1277) yılındaki idamına kadar geçen zaman dilimi, Anadolu Selçuklu Devleti tarihinde “Pervane Devri” olarak da anılmaktadır.71 Muineddin Süleyman 664 (1266) yılında Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın Memlûk hükümdarı ile yazışmakta olduğu haberlerini yayarak Moğol hanından onun öldürülmesi için bir yarlığ almayı başardı.72 Akabinde de Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ı öldürterek73 yerine Nabşi’nin (Tayşi/Tayci)’nin de onayıyla74 Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın küçük yaşta bulunan oğlu III. Gıyaseddin Keyhüsrev’i (1266-1284) getirdi.75 III. Gıyaseddin Keyhüsrev’in tahta oturmasından sonra İlhanlı Abaka Han (1265-1282) Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın kızı Selçukî Hatun’u oğluna istedi. Bu evlilik dolayısıyla Muineddin Süleyman Pervane ve Sahib Fahreddin Ali de Selçukî Hatun ile birlikte Tebriz’e gittiklerinde76 Moğol Han’ı Anadolu’yu Tuku Noyan’a tevdi etti.77 Bu esnada Muineddin Süleyman’ın yokluğunu fırsat bilen Moğol tahakkümünden bıkan Anadolu’daki Türkmenler de Memlûklu Baybars’tan yardım alarak Şerefeddin Mesud Hatiroğlu liderliğinde isyan ettiler.78 Ancak söz konusu isyan Kongurmağlubiyeti ile neticelendiği için İzzeddin Moğolların desteklediği Kılıç Arslan’ın ordusuna karşı koyamayarak Antakya cihetine gitti. Bkz. el-Yûnînî, XVII, s. 174. 66 el-Yûnînî, XVII, s. 220-221. 67 Aksarayî, a.g.e., s. 53; İbn Bibi, II, s. 164-165; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258- 1308), s. 173. 68 Kaymaz, Pervane, s. 103; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 89. 69 Aksarayî, a.g.e., s. 57. 70 Baybars el-Mansûrî (öl. 725/1325), Zübdetü’l-Fikre fî Tarihi’l-Hicre, thk. D.S. Richards, Beyrut 1998, s. 168; Spuler, İran Moğolları, s. 65. 71 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 522; Muharrem Kesik, “Muînüddin Süleyman Pervâne”, DİA, c. XXXI, İstanbul 2006, s. 91-93; Anonim Selçuknâme bu dönemi “Pervâne zamanında öyle (bir devir) oldu ki, kurt ile kuzu birlikte su içiyor, birlikte otluyordu. Pervâne, alimler ile sohbet ederdi. Halk emniyet içerisinde bulunuyordu. Moğollar onun parmağındaki bir yüzük gibiydi.” şeklinde tanımlamaktadır. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 47. 72 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 37. 73 İbn Bibi, II, s. 168-169; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 587; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 531; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 193. 74 Aksarayî, a.g.e., s. 65; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 531; Melville, “a.g.m.”, s. 90. 75 Aksarayî, a.g.e., s. 66; İbn Bibi, II, s. 170; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 587; İbn Kesîr, XIII, s. 436; el-Yûnînî, XVIII, s. 25; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 532; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 193. 76 Aksarayî, a.g.e., s. 77. 77 el-Yûnînî, XVIII, s. 187; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 47-48. 78 Aksarayî, a.g.e., s. 78-83; İbn Bibi, II, s. 179-182; el-Yûnînî, XVIII, s. 255-259. 230_Omer_Tokus.indd 187 30.10.2017 17:19:49 188 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 tay, Tuku ve Tudavun Noyanların gayretleri ile Şerefeddin Hatir’in yakalanarak öldürülmesi ile bastırılabildi (1276).79 Muineddin Süleyman bir yandan kendisine rakip olarak gördüğü Sahib Fahreddin Ali’yi Kırım’da bulunan II. İzzeddin Keykavus ile irtibat halinde bulunmakla suçlayıp tutuklatırken80 diğer taraftan da hâkimiyetini devam ettirmek veya sağlamlaştırmak için Moğollar ve Memlûkler arasında ikili bir siyaset takip etmekteydi. Muineddin Süleyman 675 (1277) yılında Memlûk hükümdarı el-Melik ez-Zahir Baybars (1260-1277) ile yazışarak onu Anadolu’ya davet etti.81 Söz konusu davetlerden sonra Baybars 675 (1277) yılında otuz bin82 kişilik bir ordu ile Anadolu’ya girerek Elbistan’da Tuku ve Tudavun’un başında bulunduğu Moğolları mağlup ettikten sonra Kayseri’ye kadar ulaştı.83 Baybars’ın Anadolu’ya gelişini fırsat olarak değerlendiren Karaman Türkmenleri de uc bölgelerine kadar uzanan toprakları ele geçirdiler.84 Karamanoğlu Mehmed Bey yanında bulunan II. İzzeddin Keykavus’un oğlu Alâeddin Siyavuş (Cimri), Eşref ve Menteşe beyleri ile birlikte Konya üzerine yürüdü, şehri ele geçirerek85 devlet görevlileri ve saray mensuplarının Türkçe’den başka dil konuşmayacaklarına dair bir ferman irat etti (675/1277).86 Moğol ordusunun Elbistan’da uğradığı ağır hezimetten sonra Abaka Han Anadolu’ya geldiğinde Elbistan’daki mağlubiyetin intikamını Anadolu’nun yağmalanması ve birçok kişinin öldürülmesiyle almaya çalıştı.87 Akabinde 79 İbn Bibi, II, s. 183-185. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 541-542; Abdullah Kaya, “İlhanlıların Anadolu Türkmen Beylerine Karşı Politikası”, Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 2, (2013), s. 308; Melek Göksu, Şerefeddin Hatiroğlu ve Moğollara Karşı İsyanı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 2000, s. 60. 80 İbn Bibi, II, s. 173-174; Baybars Tarihi, II, çev. M. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 23-24; el-Yûnînî, XVIII, s. 116; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258- 1308), s. 199-201. 81 Reşidüddin Fazlullah, s. 112; Baybars Tarihi, II, s. 33-34; Ebu’l-Fidâ, II, s. 341; İbn Kesîr, XIII, s. 460-461; Kaymaz, Pervane, s. 140-141; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 111. 82 İlhan Erdem, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 31, Ankara 2000, s. 15. 83 Aksarayî, a.g.e., s. 87-88; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 599; Reşidüddin Fazlullah, s. 112; Ebu’l-Fidâ, II, s. 341; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 105-106; el-Yûnînî, XVIII, s. 262-264; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 545-546; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 228-230; Galstyan, a.g.e., s. 52. 84 el-Yûnînî, XVIII, s. 268; İlhan Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 236; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 111. 85 İbn Bibi, II, s. 201-216; Aksarayî, a.g.e., s. 96-98; el-Yûnînî, XVIII, s. 268-269; Yazıcızade Ali, Selçuk-nâme (İndeksli Tıpkıbasım), haz. Abdullah Bakır, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014, s. 399b-400a; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 51-54; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 561; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 113-114; Erdem, “XIII. Asrın İkinci Yarısı İle XIV. Asrın İlk Yarısı Arasında Göller Bölgesi’nin Siyasî, İktisadî ve Kültürel Vaziyetine Genel Bir Bakış”, s. 56-57; Nezihi Aykut, “Türkiye Selçuklu Sultanı Siyavuş (Cimri)’un Sikkeleri”, Belleten, Cilt: LII, Sayı: 203, (Ağustos 1988), Ankara 1988, s. 477-478. 86 İsmail Aka, “Eflâkî’nin Menâkıbu’l-Ârifîn’inde Türkler ve Moğollara Dair Bazı Kayıtlar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 100, (Şubat 1996), İstanbul 1996, s. 92. 87 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 599-600; Baybars Tarihi, II, s. 91-92; el-Yûnînî, XVIII, s. 269-270; en-Nûveyrî, Şihabeddin Ahmed b. Abdulvehhâb (öl. 733), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, c. XXX-XXXI, thk. Necib Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2004, s. 231-232; Galstyan, a.g.e., s. 52. 230_Omer_Tokus.indd 188 30.10.2017 17:19:49 189 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Anadolu’ya düzenin tesis edilmesi için kardeşi Kongurtay’ı tayin ederek kendisi de Van Gölü’nün kuzeyinde bulunan Aladağ’a gitti. Muineddin Süleyman Pervane ise Elbistan’da yapılan savaş esnasında firar ettiği, Baybars’ın gelişini bildirmediği ve Abaka’nın huzuruna süratle gelmediği ithamları ile 675 (1277) yılında muhakeme edilerek öldürüldü.88 Bu olay Selçuklu yönetiminde bir boşluk meydana getirdiğinden Anadolu toprakları üzerinde Moğolların denetimi ve baskısı daha da artmış oldu.89 Anadolu Selçuklu hükümdarı III. Gıyaseddin Keyhüsrev ise Kongurtay’ın gelişi ile birlikte Alâeddin Siyavuş ve yanında bulunanları mağlup ederek Konya’yı geri almayı başarabildi.90 II. İzzeddin Keykavus’un (öl. 678/1278-1279) vefatından sonra oğlu II. Gıyaseddin Mesud (1284-1296) 679 (1280) yılında Sinop’a geldi ve ardından da Abaka’nın yanına giderek Erzincan, Erzurum ve Sivas gibi yerleri almaya muvaffak oldu.91 Bundan iki yıl sonra (681 yılında) İlhanlı tahtında bulunan Abaka (1265- 1282) vefat edince yerine kardeşi Ahmed Tekûdâr (1282-1284) geçti.92 Ahmed 681 (1282) yılında Anadolu Selçuklu Devleti topraklarını III. Gıyaseddin Keyhüsrev ve II. Gıyaseddin Mesud arasında bölüştürdü. III. Gıyaseddin Keyhüsrev durumunu düzeltmek için yanında Kongurtay ve Fahreddin Ali ile birlikte Ahmed’in huzuruna çıkmak için hareket etti.93 Bu sırada da Ahmed Tekûdâr’a karşı isyan eden Argun Han İlhanlı tahtına oturdu (684/1284).94 Argun Han III. Gıyaseddin Keyhüsrev’i Anadolu’ya göndererek bir süre Erzurum’da bekletti ve ardından da yayının kirişi ile boğdurarak ortadan kaldırdı (684/1284).95 Böylece Anadolu Selçuklu Devleti tahtına öncelikle Karamanoğ88 İbn Bibi, II, s. 196-201. Reşidüddin Fazlullah, s. 113-114; Baybars Tarihi, II, s. 92-93; Yazıcızade Ali, s. 399a; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 49; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 553; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 39-44; Erdem, Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1258-1308), s. 249-252; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 117; Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, s. 268-269; el-Makrîzî Pervane’nin Safer 677 yılında öldürüldüğünü kaydetmektedir. Bkz. el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 111. 89 Melville, “a.g.m.”, s. 97. 90 İbn Bibi, II, s. 201-216; Aksarayî, a.g.e., s. 101; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 51-54; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 566-567; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 117-121; Cahen, a.g.e., s. 271. 91 İbn Bibi, II, s. 244-249; Aksarayî, a.g.e., s. 108-109; el-Ömerî, XXVII, s. 285; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 582; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 114; Cahen, a.g.e., s. 275-276; Ebi’l-Fidâ Gıyaseddin II. Mesud için “Rum’da Selçuklulardan Sultan olarak adlandırılan son kişidir.” demektedir. Ebu’l-Fidâ, II, s. 344; Anomin Selçuknâme müellifi Gıyaseddin II. Mesud’un Ahmed’in yanına gittiğini ifade ederek hatalı bilgi vermektedir (Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme, s. 51). Bu sırada İlhanlı tahtında Abaka Han bulunmaktaydı. 92 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 610; Reşidüddin Fazlullah, s. 126-127; Ebu’l-Fidâ, II, s. 349; el-Yûnînî, XIX, s. 187; el-Ömerî, XXVII, s. 290; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 155; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 583; Abdülkadir Yuvalı, “İlhanlılar”, DİA, c. XXII, İstanbul 2000, s. 103. 93 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 238-239; Ali Sevim - Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, s. 486. 94 Aksarayî, a.g.e., s. 111-112; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 615; Reşidüddin Fazlullah, s. 133-148; Ebu’l-Fidâ, II, s. 350; İbn Kesîr, XIII, s. 508; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 53; İlhan Erdem, “İlhanlılarda Ahmed Tekuder Dönemi ve Selçuklular”, AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 22, Sayı: 35, Ankara 2004, s. 108-110. 95 Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 617; Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 239; Ebu’l-Fidâ, II, s. 351; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 178; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 584; Ali Sevim, “Keyhusrev III”, DİA, Cilt: XXV, Ankara 2002, s. 352. 230_Omer_Tokus.indd 189 30.10.2017 17:19:49 190 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 lu ve Eşrefoğulları’ndan aldığı destek ile ayaklanan III. Gıyaseddin Keyhüsrev’in annesinin muhalefeti ile karşılaşmasına rağmen söz konusu çekişmelerde galip gelmeyi başaran Gıyaseddin II. Mesud oturdu (684/1285).96 Celayirli Buka’nın yardımı ile İlhanlı tahtına oturan Argun Han devlet işlerini Buka’ya bıraktığından çok geçmeden ümera arasında İlhanlıların merkezi otoritesini zayıflatan birtakım ihtilaflar ortaya çıktı.97 Anadolu Selçuklularında ise tahta bulunan Gıyaseddin II. Mesud Moğollar karşısında herhangi bir varlık gösteremediği gibi ülkenin yönetimini de Moğolların menfaat ve isteklerine göre hareket eden Fahreddin Ali gibi şahsiyetlere bırakmıştı.98 Zaman zaman Anadolu’ya giren Moğol komutan veya ümerası Selçuklulardan yüklü miktarda vergiler almaktaydılar. 684 (1285) yılında Hülacu ve Geyhatu gibi Moğol şehzadeleri Anadolu’ya girdiklerinde Fahreddin Ali’den yüklü miktarda para almaya muvaffak oldular; ayrıca Geyhatu bir yıl sonra yirmi bin kişilik bir ordu ile Aksaray’a kadar ulaştığında bölgede bulunan insanlar ağır vergiler vermek ve yerlerini terk etmek zorunda kalmışlardı.99 Bu sırada II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in annesi saltanatı iki torunu ile Gıyaseddin II. Mesud arasında bölüştürmek için mücadeleye koyuldu. Bu mücadeleler neticesinde Keyhüsrev’in iki oğlu 684 (1285) tarihinde Konya’da Selçuklu tahtına oturtuldu.100 Firar ederek Kayseri’ye giden Gıyaseddin II. Mesud ise Geyhatu’nun Konya’ya ulaşmasından kısa bir süre sonra Konya’ya gelerek 7 Rebiyülahir 685 (2 Haziran 1286) tarihinde ikinci kez Selçuklu tahtına oturdu.101 Tahta oturduktan sonra Beyşehir ve yöresine yönelik Germiyanlı Türkmenlerin başlattığı yağma akınları da Moğol ve Selçuklu birliklerince şiddetli bir şekilde sonlandırıldı.102 687 (1288) yılında103 Selçuklu tarihinde en uzun süre vezirlik yapmış olan Konyalı Fahreddin Ali (Ebu’l-Hayrât) vefat edince 688 (1289) yılında Fahreddin Kazvinî (Kayseri’nin batısından vergi toplamaktaydı) vezirlik görevi ile Anadolu’ya gönderildi.104 Fahreddin’in idamından sonra aynı tarihte Anadolu’daki Moğol ordu komutanlığına Samagar Noyan getirildi.105 Böylece Moğollar askerî, siyasî, idarî ve malî konular gibi hemen hemen her sahada Anadolu Selçuklu Devleti’nin yönetimine el koydular.106 Mucireddin Emîr Şah (Kayseri’nin doğusundan vergi toplayacaktı) ile birlikte halka ödeyebileceğinden faz96 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 91-92; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 583; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 138. 97 Reşidüddin Fazlullah, s. 160-165; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 58-59. 98 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 139. 99 Aksarayî, a.g.e., s. 115-116; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 585-590. 100 Sevim - Merçil, a.g.e., s. 487. 101 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 55. 102 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 55; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 143-145. 103 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 56; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 591; Cahen, a.g.e., s. 280. 104 Aksarayî, a.g.e., s. 117-119; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 57. 105 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 60; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 61. 106 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 140. 230_Omer_Tokus.indd 190 30.10.2017 17:19:49 191 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 la vergi yüklediklerinden 690 (1291) yılında azledildiler ve Fahreddin Kazvinî ise idam edildi.107 Bundan sonra Anadolu’ya Ahmed Lâkûşî tayin edildi ve onunla birlikte gelen Kılavuzoğulları burada yağma ve baskılarını daha da artırdılar.108 Samagar Noyan bir Türk olan Yavlak Arslan oğlu Hoca Nasreddin’e mali işleri teslim edince alınan tedbirler ile birlikte halk bir nebze rahatlama imkanı buldu.109 Bir süre sonra ise Samagar Noyan azledilerek Argun’un kardeşi Geyhatu Anadolu ordu komutanlığına tayin edildi.110 Ancak Samagar’ın yanında bulunan Hoca Nasreddin takip ettiği adilane politikanın halk indinde meydana getirdiği memnuniyetten dolayı Geyhatu döneminde de yerini muhafaza etmeyi başarabildi.111 690 (1291) yılında Argun Han’ın vefatından112 sonra Geyhatu ile birlikte Azerbaycan’a gidince Anadolu’da yeniden zulüm dönemi başladı.113 2. Moğol Noyanlarının İsyanları Azerbaycan’a dönen Geyhatu 690 (1291) yılında Argun Han’ın halefi olarak İlhanlı tahtına oturdu.114 Bunun üzerine Şehzade Baydu, Tugaçar, Kunçakbal, Tugan-i Kuhistanî ve Tukal gibi tümen beylerinin desteğini alarak Geyhatu’ya karşı geldi.115 Ancak bu sırada Bağdat’ta bulunan Baydu’nun Erdebil’e gelişinde gecikme yaşanınca onunla birlikte hareket eden emîrler Geyhatu’nun saflarına katıldılar, bundan dolayı mücadeleyi kaybederek İlhanlı topraklarını terk etmek zorunda kaldı.116 Geyhatu’nun Anadolu’yu terk ederek İlhanlı tahtına oturmasıyla birlikte ortaya çıkan siyasî boşluğu Türkmenler doldurmak için harekete geçtiler. Şüphesiz bunların başında 690 (1291) yılında Gıyaseddin II. Mesud’un Kayseri’de bulunduğu sırada Konya’yı ele geçirerek yağmalayan Karamanoğulları gelmekteydi. Karamanoğulları’nın saldırıları karşısında fazla direnç gösteremeyen Gıyaseddin II. Mesud Geyhatu’ya müracaat ederek yardım talebinde bulundu. Bunun üzerine Geyhatu Anadolu’ya girerek Selçukluların merkezi Konya’yı ele geçirdi. Akabinde de bölgedeki olumsuzluklardan sorumlu tuttuğu Karamanoğulları Eşrefoğulları ve Menteşe Türkmenlerinin meskun bulundukları toprakları yağmaladı. Bu gelişmelerden sonra Gıyaseddin II. Mesud’u Kastamonu’da faaliyetlerde bulunan Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın üzerine gönderdikten son107 Aksarayî, a.g.e., s. 122-124; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 60-61; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 141. 108 Aksarayî, a.g.e., s. 124-127; Mehmet Ersan - Mustafa Alican, Osmanlılardan Önce Onlar Vardı Türkiye Selçukluları, Timaş Yayınları, İstanbul 2013, s. 186-187. 109 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 142. 110 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 60; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 62. 111 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 142-143; Melville, “a.g.m.”, s. 103. 112 Reşidüddin Fazlullah, s. 172; el-Yûnînî, XX, s. 117; el-Ömerî, XXVII, s. 307; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 62-63. 113 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 143. 114 Aksarayî, a.g.e., s. 135; Ebi’l-Ferec, Abû’l-Farac Tarihi, II, s. 639; Ebu’l-Fidâ, II, s. 361; elYûnînî, XX, s. 125. 115 Reşidüddin Fazlullah, s. 173. 116 Aksarayî, a.g.e., s. 135-136; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 63. 230_Omer_Tokus.indd 191 30.10.2017 17:19:49 192 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 ra117 üç bin kişilik bir orduyu Anit, Göktay ve Giray gibi komutanların emrinde Gıyaseddin II. Mesud’a destek için bölgeye gönderdi.118 Selçuklu ve Moğol kuvvetleri Türkmenlerin ani baskınlarına maruz kalarak çok sayıda kayıp verdiler ve bu baskınlarda Gıyaseddin II. Mesud da esir olarak ele geçirildi.119 Ancak Gıyaseddin II. Mesud Giray adlı emirin maiyetinde bölgede keşif yapan Moğol öncü birliğinin ani bir baskını ile kurtarıldı.120 Anadolu’da kısmen sükuneti tesis etmeyi başaran Geyhatu ise 691 (1291-1292) yılında ülkesine dönmek için Anadolu’dan ayrılırken saltanatı Gıyaseddin II. Mesud’a, onun naipliğini Mucireddin Emir Şah’a ve vezirliği de Sahib Necmeddin’e bıraktıktan sonra Anadolu ordu komutanlığına da Taş-Timur-i Hıtayî’yi getirdi.121 Erzurum’dan Antalya sahillerine kadar uzanan alana hakim olan Moğollar ile Türkmenler arasında bu tarihten itibaren ağır vergilerden kaynaklanan sorunlar ortaya çıkmaktaydı.122 Söz konusu bu problemlere Moğollar indinde mevkilerini yükseltme girişimleri içerisinde bulunan emîrlerin dâhilî çekişmeleri de eklendiğinde Anadolu’daki siyasî vaziyet belirsizliğini korumaktaydı. Azerbaycan’a dönen Geyhatu Rebiyülahir 691 (Mart/Nisan 1292) tarihinde123 Hülâgû’nun torunlarından Baydu’nun muhalefeti ile karşılaştı ve tahtı da ona kaptırdı.124 Argun Han’ın oğlu Gazan Han’ın isyan ederek Zilhicce 694 (Ekim/Kasım 1295)125 yılında İlhanlı tahtına oturunca Baydu’nun da hakimiyeti son buldu.126 Yukarıda zikrettiğimiz mezkur hadiselere ek olarak İlhanlı tahtında müşahede edilen bu taht mücadeleleri, devlet adamları arasında han seçimlerinde karşılaşılan anlaşmazlıklar, ihtiraslar ve mevki elde etmek için yaşanan rekabetler, Argun Han’ın vefatından sonra Moğollar arasında sıklıkla tesadüf edilen hadiselerden olmaya başladı. Dolayısıyla merkezde yaşanan bu olumsuzlukların Anadolu’da mukim Moğollara sirayet etmesi de bir kaçınılmazdı. Aksarayî’nin Anadolu için kullandığı “Rum her ne kadar gariplerin güvendiği bir yer; rahat ve huzur makamı ise de aynı zamanda yoksulluk gününün de sevgilisidir. Azerbaycan, Irak, Horasan’ın kıyısında köşesinde aklına hükümdarlık ve büyük olma sevdası düşen, o isteğinin damgasını, o bölgelerin halkının alnına vuramayan kimse, tamah elini Rum makam eyerinin uzantısına atar, istek ayağını, bu bölgenin karışıklık ve isyan yollarına koyar…”127 nüktesinde de anlaşılacağı gibi Moğol yönetimine karşı isyan edenlerin sığınağı Rum diyarı yani Anadolu olarak telaki ediliyordu. 117 Aksarayî, a.g.e., s. 137; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 63-66; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 145-146; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 62-63. 118 Aksarayî, a.g.e., s. 138; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 146. 119 Aksarayî, a.g.e., s. 139; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 147. 120 Aksarayî, a.g.e., s. 140-141; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 147. 121 Aksarayî, a.g.e., s. 144; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 63; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 614. 122 Aksarayî, a.g.e., s. 144. 123 Ebu’l-Fidâ, II, s. 368. 124 Aksarayî, a.g.e., s. 147-148; el-Ömerî, XXVII, s. 315; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 64. 125 Ebu’l-Fidâ, II, s. 369. 126 Aksarayî, a.g.e., s. 150-152; Reşidüddin Fazlullah, s. 252; el-Yûnînî, XX, s. 291; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 68. 127 Aksarayî, a.g.e., s. 152. 230_Omer_Tokus.indd 192 30.10.2017 17:19:49 193 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 2.1. Tugaçar Noyan İsyanı Tugaçar Noyan Geyhatu’nun tahta çıktığı esnada Baydu’yu desteklerken,128 Baydu’nun tahtı 694 (1295) yılında Gazan Han’a kaptırması esnasında da Gazan Han’ın karşısında yer almıştı.129 Baydu’nun taht mücadelesinden uzaklaştırılmasından sonra İlhanlı tahtına oturan Gazan Han Baydu ile birlikte hareket eden emîrleri kendisi için bir tehdit olarak algılamıştı. Bundan dolayı Baydu’ya destek vermiş olan Tugaçar Noyan’ı merkezden uzaklaştırarak bu tehlikeden kurtulmayı arzuladı.130 Tugaçar ile direkt mücadele etmeye koyulmaktansa onu 694 (1295) yılında Anadolu’daki Moğol ordu birliklerinin başına tayin ederek İlhanlı merkezinden uzaklaştırdı.131 Bu şekilde Anadolu genel valiliğine getirilen Tugaçar Noyan Arran ve Azerbaycan’dan hareketle Anadolu’ya gelerek Tokat’a yerleşti. Burada kaldığı süre içerisinde halka baskılar yaparak vergiler toplamaya başladı. Bu sırada Samagar oğlu Arab da bir süre ona tabiiyetini bildirdi.132 Tokat’ı terk eden Tugaçar buradan Delice ve ardından da Karahisar-ı Demürlü kasabasına yerleşti. Beylerbeyi İzzeddin de Tugaçar’a güvenerek onunla birlikte hareket etmeye başladı.133 Gelişmeler karşısında Gazan Han Anadolu’da bulunan Baltu ve Samagar Noyan’ın oğlu Arab’a gizliden gönderdiği bir haberle Tugaçar Noyan’ı ortadan kaldırmalarını emretti.134 Gazan Han diğer taraftan da Tugaçar’ın şüphelenmesini önlemek için onun güvenini sağlayacak bir mektup gönderdi.135 Bu gelişmeler yaşanırken Tugaçar’ın yanında yer alan Beylerbeyi İzzeddin Baltu tarafından muhasara edilerek esir edildi. Ancak Tugaçar’ın aracılığına rağmen Baltu İzzeddin’i serbest bırakmadı.136 Baltu’nun mukavemeti ile karşılaşan Tugaçar ise Delice kışlağına giderek durumunu düzeltmek için çevreye elçiler göndermesine rağmen Baltu’nun aleyhteki faaliyetlerinden dolayı başarılı olamayarak Sivas’a gitti.137 Nitekim Baltu, Arab ve bazı Moğol emîrleri karşısında yanındaki adamların tahrikleri ile mücadeleye koyulan Tugaçar daha fazla direnç gösteremeyerek mağlup oldu,138 Kaz Ova’da öldürüldü.139 128 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 62. 129 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 64. 130 Reşidüddin Fazlullah, s. 254. 131 Reşidüddin Fazlullah, s. 254; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 65; Muharrem Kesik, “Mesud II”, DİA, Cilt: XXIX, Ankara 2004, s. 343. 132 Aksarayî, a.g.e., s. 152-153; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 65; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 616; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 148; Osman Gazi Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009, s. 117; Mehmet Ali Gürel, Anadolu’da Moğol İsyanları ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2001, s. 53. 133 Aksarayî, a.g.e., s. 154; Melville, “a.g.m.”, s. 109. 134 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 65; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 616; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 148. 135 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 148. 136 Aksarayî, a.g.e., s. 154-155; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 148. 137 Aksarayî, a.g.e., s. 155-156; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 617; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 148. 138 Aksarayî, a.g.e., s. 156-157; Gürel, a.g.e., s. 53; Ahmet Sağlam, “Anadolu’da Moğol-İlhanlı Otoritesini Sarsan Bir Gelişme: Sülemiş İsyanı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 41, Aralık 2015, s. 556. 139 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 65; Gürel, a.g.e., s. 53. 230_Omer_Tokus.indd 193 30.10.2017 17:19:49 194 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Böylece Moğol tahtında yaşanan çekişmelerin ve Anadolu’daki otorite boşluğunun doğurduğu Tugaçar isyanı bastırılmış oldu. Anadolu’nun -Tugaçar Noyan’ın tayininde olduğu gibi- Moğollar döneminde muhalif emirler için bir sürgün yeri olarak görülmesi ve Gazan Han döneminde Moğolların Anadolu’daki nüfuzunun zayıflaması, bölgenin denetimden yoksun olması buraya tayin edilen valilerin kısa sürede isyan etmelerine neden olmaktaydı.140 Baydu’nun taraftarlarından olan Tarakay Gürekan de yanında bulunan Göktay Bahadır ile ve Emîr Beysutay ile birlikte Gazan Han tarafından öldürülmek korkusuyla firar ederek 695 (1296) Şam diyarına geçtiler.141 Söz konusu emirler Gazan Han-Baydu çekişmesinden istifade ederek Anadolu’da çok sayıda Türkmen’in malını gasp ettikleri gibi birçoğunu da öldürdüler. Bunun üzerine şikâyetler artınca Gazan Han ele geçirdikleri malları sahiplerine iade etmeleri yönünde emirler gönderdi; ancak onlar bunu yapmaktansa on bin kadar Uyrat ile birlikte Memlûklere sığınmayı tercih ettiler.142 Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Moğol tahtı üzerinde yaşanan mücadelelerin Anadolu’ya yansıması olmakla birlikte Anadolu Selçuklu hükümdarı Gıyaseddin II. Mesud da daha rahat bir şekilde Moğollardan destek alabileceğini düşündüğü Kayseri’de oturmayı tercih etmişti. Bu sırada Konya’nın yönetimi ise 696 (1297) yılında halka baskı uygulayan Gazan Han’ın şahnesini Konya’dan çıkarmaya muvaffak olan Ahmed Şah’ın idaresi altında bulunuyordu.143 2.2. Baltu Noyan İsyanı Anadolu’da Moğol yönetimine karşı isyan eden ikinci emir ise Tugaçar Noyan isyanının bastırılmasında önemli bir rolü bulunan Celayirli Tayci (Tayşi/ Nabşi) Noyan’ın144 oğlu Baltu idi.145 Askerî ve ordu işlerine vakıf olan Baltu güçlenince Moğollara karşı isyan etmeye karar verdi; bu amaçla da Gıyaseddin II. Mesud’un ve Selçuklu emîrlerinin Moğol sarayına gitmelerine mani oldu. Bunun üzerine Baltu’yu İlhanlı sarayına davet eden elçiler gelince, Baltu gelen elçileri oyalayarak gönderilen yarlığa yanında bulunanların da tahrikiyle mazeretler buluyordu. Anadolu Selçuklu hükümdarı Gıyaseddin II. Mesud da yanında bulunan haciblerin sözlerine aldanarak Baltu ile birlikte hareket etmeye karar verdi ve Tebriz’e gitmekten imtina etti.146 Gıyaseddin II. Mesud ile 140 Melville, “a.g.m.”, s. 109. 141 Reşidüddin Fazlullah, s. 254-255. 142 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 65-66; Daha geniş bilgi için bkz. Cüneyt Kanat, “Gazan Han Zamanında Memlûk Devleti’ne İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: XV, (2000), s. 105-120. 143 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 66. 144 Alıncak Noyan 1260-1261 yılında Anadolu’ya geldiğinde kışı Akşehir yakınlarında Karahöyük bölgesinde geçirdi. Suştan Rükneddin IV. Kılıç Arslan’ın yönetimi toparlandıktan sonra başkomutan olarak tayin edilen Tayci’nin (Nabşi) adı 1276 yazına kadar Diyar-ı Rum’da bir subay olarak geçer. Nabşi de deniliyor. Oğlu Baltu da Gazan Han döneminde isyan etti. Bkz. Melville, “a.g.m.”, s. 89. 145 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 66; Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), s. 118. 146 Aksarayî, s. 158-160; Yazıcızade Ali, 422a; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 617-618; Melville, “a.g.m.”, s. 110; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 149. 230_Omer_Tokus.indd 194 30.10.2017 17:19:50 195 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 birlikte hareket eden emîrlerden bazılarının firar edip Tebriz’e gelerek durumu anlatmaları ile isyanın doğruluğu teyit edilmiş oldu.147 Baltu’nun isyanı ile ilgili haberlerin teyidinden sonra Gazan Han 696 (1296-1297) yılında ordunun büyük emîrlerinden biri olan Kutlug Şah’ı isyanı bastırmak için görevlendirdi.148 Kutlug Şah Anadolu’ya doğru hareket ederken Abuşka (Tatar) ve Burultay Oğul adlı iki komutan ile birlikte üç tümenlik bir ordu da onunla birlikte gönderildi.149 Anadolu’ya ulaşan Moğol birliklerine Baycu’nun torunu Sülemiş ve Samagar Noyan’ın oğlu Arab da iltihak etmişti.150 Böylece büyük bir ordu ile harekete geçen Kutlug Şah Kırşehir’in Malya Ovası’nda Baltu ile karşılaştı. Burada yapılan savaşta Baltu’nun öncü birlikleri mağlup olduktan sonra emîrlerin bir kısmı Kutlug Şah’ın safına katıldılar. Bundan dolayı mağlup olan Baltu ise öncelikle uc taraflarına yöneldi; ancak Moğolların burada uyguladıkları katı politikadan dolayı Türkmenlerden destek bulamadı. Bu sırada Baltu’nun yenilmesinden sonra Kutlug Şah Tebriz’e döndüğünden Baltu’yu takip görevi de Sülemiş’e verildi. Sülemiş’in takibatından kurtulamayacağını anlayan Baltu Beyşehir’den Karamanlılara, burada da umduğunu bulamayınca Çukurova’da bulunan Ermeni Krallığı’na sığındı. Daha sonra Moğollara teslim edilen Baltu Tebriz’e götürülerek şehir meydanında öldürüldü (696/1297).151 Baltu’nun çıkardığı isyanın bastırılmasından sonra onunla birlikte hareket eden Gıyaseddin II. Mesud kendisini affettirmek için Kutlug Şah’a müracaat ederek özrünü bildirdi. Bu hareketi ile Gıyaseddin II. Mesud ölümden kurtulmasına rağmen Hemedan’a ikamete icbar edilmek suretiyle de tahtını kaybetti (695/1296).152 Anadolu Selçuklu tahtının yaklaşık iki yıl boş kaldığı zaman dilimi içinde Moğollar Muineddin Muhammed Bey’i pervaneliğe, Cemaleddin Muhammed’i vezirliğe, Kemaleddin Tiflisî’yi saltanat naipliğine ve Şerefeddin Osman’ı da istifaya (maliye) tayin ederek Anadolu topraklarını tamamen kendilerine bağladılar.153 Bu taksimattan sonra Anadolu’ya gelen Muineddin Muhammed ve yanındakiler Anadolu’yu dört mali kısma ayırarak kendilerine tahsis edilen bölgelere yerleştiler.154 Gıyaseddin II. Mesud 697 (1298) yılında Anadolu’ya dönmek için izin alamadığından İlhanlı veziri Sadreddin Halidî’nin de tavsiyesi ile yerine Gıyaseddin Mesud’un kardeşinin oğlu III. Alâeddin Keykubad b. Feramurz b. Key147 Aksarayî, s. 159-160; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 149; Sümer’e göre (“Anadolu’da Moğollar”, s. 66) Baltu Kongurtay’ın oğlu Ayıldar (İldey)’in kışkırtması ile isyan etti. Bundan dolayı tutuklanan Ayıldar (İldey) idam edildi. Bkz. Melville, “a.g.m.”, s. 110. 148 Aksarayî, s. 161; Kesik, “Mesud II”, DİA, XXIX, s. 344. 149 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 66-67; Melville, “a.g.m.”, s. 110. 150 Aksarayî, s. 162. 151 Aksarayî, s. 161-165; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 66-67; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 618; Melville, “a.g.m.”, s. 110; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 149-150; Gürel, a.g.e., s. 54-55. 152 Aksarayî, s. 165-167; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 618. 153 Aksarayî, s. 168; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 150. 154 Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 151. 230_Omer_Tokus.indd 195 30.10.2017 17:19:50 196 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 kavus’un (1298-1302) getirildiğine dair bir yarlığ sadır oldu (697/1298).155 Vezirliğine de Şemseddin Ahmed Lakuşî156 naipliğe de Mucireddin Emir Şah getirildi.157 Ayrıca Anadolu genel valiliğine Boçhur Noyan (Boçkur/Boçukur) ve ordu komutanlığına da Bayancar Noyan (Bayıncar) getirildi.158 Moğollar tarafından yapılan bu atama Baltu isyanının bastırılmasında önemli bir katkısı olan ve bundan dolayı mükafat bekleyen emîrleri de rahatsız etti. Emîrler arasında özellikle mevcut ihtilafların da tesiriyle Sülemiş Noyan isyan bayrağını açarak harekete geçti.159 2.3. Sülemiş Noyan İsyanı Gazan Han bir tümen birliğinin başında (yaklaşık bin kişilik) Anadolu’ya gönderdiği Sülemiş Noyan Memlûkler üzerine yapacağı sefer için Anadolu’dan hareketle Sîs yönünden Şam’a doğru gelerek kendisine katılması için emir verdi. Mezkur emirden sonra Gazan Han maiyetinde bulunan ordu ile birlikte Anadolu’dan gelecek olan birlikler ile Haleb’de bir araya gelmek düşüncesiyle Fırat Nehri kıyısına ulaştığında Sülemiş Noyan’ın isyan ettiğini öğrendi.160 Yukarıda ifade ettiğimiz gibi Sülemiş Noyan, Bayancar Noyan’ın Anadolu’daki Moğol birliklerinin başına getirilmesini kabullenemediği için Gazan Han’ın bu emrine muhalefet ederek Memlûkler üzerine gidecek orduya katılmadı.161 Anadolu’nun fethedilmesinde önemli bir payı olan Baycu Noyan’ın torunu162 ve Baybars el-Mansûrî163 tarafından Sülâmiş b. Afâk b. Baycû et-Tatar olarak isimlendirilen Sülemiş Noyan bu sebepten Anadolu üzerine hak iddiasında bulunmaktaydı. Bu şekilde Akbal ve Taş Timur gibi Moğol beyleri başta olmak üzere birçok Moğol emirinin desteğini alarak isyan etti.164 İsyanın başarıya ulaşmasını sağlamak maksadıyla Uc Türkmenleri, Karamanoğullarından ve Memlûk sultanı Laçin’den yardım talebinde bulundu.165 Elli bin kişilik bir 155 Yazıcızade Ali, s. 422a; Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011, s. 310; Faruk Sümer, “Kekubad III”, DİA, c. XXV, Ankara 2002, s. 361; Anonim Selçuknâme bu adı Alâeddin Ferâmurz şeklinde vermektedir. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 69. 156 Aksarayî, s. 189; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 155. 157 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 618; Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (1243-1453), c. I, Barış Yayınevi, Ankara 1999, s. 170. 158 Aksarayî, s. 190; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 155-156. 159 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 67; Melville, “a.g.m.”, s. 110-111. 160 en-Nûveyrî, XXXI, s. 236; Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), s. 134. 161 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 623-624; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 156; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 67; Melville, “a.g.m.”, s. 112. 162 Melville, “a.g.m.”, s. 89. 163 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 319; en-Nûveyrî, XXXI, s. 236; Bundan farklı olarak İbn Tağriberdî Sülemiş’in adını Sülâmiş b. Abâcû b. Hûlâgû şeklinde vermektedir. Bkz. İbn Tağriberdi, Cemâleddin Ebi’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdî el-Atâbekî, en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve’l-Kahire, c. VIII, thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1992, s. 96; el-Makrîzî de Sülâmiş b. Afâk şeklinde vermektedir. Bkz. el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 313; Ayrıca el-Yûnînî de Sulâmiş b. Abâcû b. Hûlâgû şeklinde adını vermektedir. Bkz. el-Yûnînî, XXI, s. 61. 164 Reşidüddin Fazlullah, s. 274. 165 en-Nûveyrî, XXXI, s. 236; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 313. 230_Omer_Tokus.indd 196 30.10.2017 17:19:50 197 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 ordu toplamaya muvaffak olan Sülemiş Noyan Memlûklerden de yirmi bin kişilik bir destek geleceği haberini aldıktan sonra harekete geçti.166 Moğolların, isyanı bastırmak için gönderdikleri Bayancar ve Buçhur, Sülemiş Noyan ile yaptıkları savaşta mağlup olarak öldürüldükten167 sonra Sülemiş Noyan Şam ve uc cihetinden asker toplamaya başladı. Akabinde Danişmendli vilayetinde bulunan askerleri de itaati altına aldıktan sonra çevresine topladığı ayak takımı ve serserilere vergi ve mülkler dağıttı.168 Daha sonra Sivas üzerine yürüyerek şehri muhasara altına aldı ve muhtemelen savaşa hazır bir ordu teçhiz etmek için de kanunsuz vergiler toplamaya başladı.169 Anadolu’daki gelişmeleri yakından takip eden Gazan Han Suriye seferinden vazgeçerek170 Bağdat’a döndü.171 Otuz beş bin kişilik bir orduyu172 Emîr Kutluk Şah,173 Emîr Çoban, Mulay, Sutay, Başgırd ve daha başka Moğol bey ve komutanları ile Anadolu’ya doğru gönderdi.174 Bu esnada Sülemiş Noyan kendisine isyan eden Sivas şehrini muhasara etmekle meşgul idi.175 24 Receb 698 (27 Nisan 1299) yılında176 Çoban Noyan’ın başında bulunduğu Moğol birlikleri Erzincan Ovası’nda altmış bin177 kişilik bir orduya sahip olan Sülemiş Noyan ile karşı karşıya geldiklerinde Sülemiş Noyan mağlup oldu ve kardeşi Katkatû ile birlikte178 Şam diyarına doğru kaçtı. Bu sırada Sülemiş Noyan ile birlikte hareket eden Türkmenler muharebe başladığında savaşmaktan imtina ederek dağlara çekildiklerinden, Sülemiş Noyan beş yüz atlı ile savaş meydanını terk ederek Sivas’tan Sis’e doğru kaçtı.179 Mağlubiyetten sonra Sülemiş ile birlikte hareket eden Akbal, Taş Timur-i Hıtayî gibi emîrler de esir 166 Yazıcızade Ali, s. 422a; el-Yûnînî, XXI, s. 61-62; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 624; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 156; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 68; Sağlam, “Anadolu’da Moğol-İlhanlı Otoritesini Sarsan Bir Gelişme: Sülemiş İsyanı”, s. 557-558. 167 Reşidüddin Fazlullah, s. 274. 168 Reşidüddin Fazlullah, s. 275; Yazıcızade Ali, s. 422a. 169 Aksarayî, s. 194; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 156-157; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 67; Melville, “a.g.m.”, s. 112. 170 el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 313; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 157. 171 el-Yûnînî, XXI, s. 62. 172 el-Yûnînî, XXI, s. 62; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 313. 173 Reşidüddin Fazlullah, s. 275; Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), s. 135; Bundan farklı olarak el-Makrîzî’ye göre Gazan Han’ın gönderdiği ordunun başında Bûlây bulunmaktaydı. Bkz. el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 313. 174 Aksarayî, a.g.e., s. 197; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 625; Sutay on beş bin, Hindûcâgân on bin, Bûlây on bin kişilik toplamda otuz beş bin kişilik bir Moğol birliğinin Sülemiş üzerine yürüdüğünü İbn Tağriberdî nakletmektedir. Bkz. İbn Tağriberdî, VIII, s. 95; el-Yûnînî ise on beş bin kişilik bir orduyu Sultây ( ) komutasında, Hindûgân ( ) ile on bin ve son olarak da Bûlâhim’in ( ) emrinde otuz beş bin kişilik bir ordunun gönderdiğini kaydetmektedir. Bkz. el-Yûnînî, XXI, s. 62. 175 el-Yûnînî, XXI, s. 62; en-Nûveyrî, XXXI, s. 236. 176 Reşidüddin Fazlullah, s. 275; Yazıcızade Ali, s. 422b; el-Yûnînî, XXI, s. 62. 177 el-Yûnînî, XXI, s. 62; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 314. 178 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 319; a.mlf. et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye fî’d-Devleti’t-Turkiyye, çev. Hüseyin Polat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016, s. 141; en-Nûveyrî, XXXI, s. 236; elMakrîzî, es-Sulûk, II, s. 314. 179 el-Yûnînî, XXI, s. 63. 230_Omer_Tokus.indd 197 30.10.2017 17:19:50 198 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 alındılar.180 Bu başarıdan dolayı Moğollar Mucireddin Emir Şah ve Sutay’ı Anadolu’yu muhafaza etmek için Kayseri’de bıraktılar.181 Mağlup olarak Anadolu’dan ayrılmak zorunda kalan Sülemiş Noyan ise Sivas, Sis ve Behisni’den sonra Dımaşk’a vardı; burada Emîr Bedreddin Zerdekâş tarafından karşılandı.182 Böylece Memlûklere sığınan Sülemiş Noyan daha sonra Anadolu’da bıraktığı ailesini kurtarmak için Memlûk Sultanı Laçin’den yardım istedi.183 Sultan, Haleb Emîri Seyfeddin Begtimur184 ile Cece Oğlu (İbn Câcâ) komutasında küçük bir askeri birliği ona yardım etmesi için görevlendirdi.185 Memlûklerden aldığı destek ile 11 Ramazan 698 (12 Haziran 1299) tarihinde186 Anadolu’ya dönen Sülemiş Noyan, kırk bin kişilik bir ordu ile Çukurova bölgesine girerek Akça Derbend’e ulaştığı yönünde haberler yaydı. Sülemiş Noyan’ın yaydığı bu haberler karşısında Anadolu’da bulunan emîrlerin bir kısmı onunla birlikte hareket etmeye karar verdiler. Ancak Sülemiş Noyan Aksaray’a ulaştığında onunla birlikte harekete geçen uc beyleri ve bazı emîrler geri çekildiler. Bunun üzerine Gorgorum (Beyşehir) taraflarına giden Sülemiş Noyan daha sonra Ankara taraflarına geçti ve burada ani bir baskına uğrayarak Ankara komutanının eline esir düştü187 ve Tebriz’e götürülerek burada öldürüldü (698/27 Eylül 1299).188 Gazan Han Sülemiş Noyan isyanının bastırılmasından sonra Anadolu’ya saltanat naibi olarak Mücireddin Emir Şah’ı göndererek kendisi de Şam diyarında Memlûkler ile mücadeleye koyuldu.189 Gazan Han Şam’dan Diyarbekir ve Musul cihetine döndüğünde Sülemiş Noyan’ın çıkardığı isyana iştirak etmeyen III. Alâeddin Keykubad Sultan’ın huzuruna çıkarak itaatini bildirdi ve bundan dolayı Gazan Han onu Erzurum’dan Antalya’ya ve Diyarbekir sınırından Sinop’a kadar uzanan alana tayin ettiğine dair bir yarlığ irat etti. Ayrıca onu Hülâgû’nun kızı ile evlendirerek taltif etti (699/1300).190 Saltanat naipliği görevini ifa etmekte olan Mücireddin Emir Şah’ın Tebriz’e dönmesinden sonra Anadolu’da Abışga Noyan’ın gücü artmaya başladı ve buna bağlı olarak halka karşı sert bir politika takip etti.191 Anadolu Selçuklu hükümdarı III. Alâeddin 180 Aksarayî, s. 198; Reşidüddin Fazlullah, s. 275-276; Yazıcızade Ali, s. 422b; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 68; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 625; Akdağ, I, s. 170. 181 Aksarayî, s. 199. 182 el-Yûnînî, s. 63; en-Nûveyrî, XXXI, s. 236; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 314. 183 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 319; a.mlf. et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 142; en-Nûveyrî, XXXI, s. 237; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 314; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 157. 184 Baybars el-Mansûrî, Zübdetü’l-Fikre, s. 319; a.mlf. et-Tuhfetu’l-Mulûkiyye, s. 142; Ebu’l-Fidâ, II, s. 375; el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 314. 185 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 68-69; Melville, “a.g.m.”, s. 112. 186 el-Yûnînî, XXI, s. 64. 187 Aksarayî, s. 218-219; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 625. 188 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 68-69; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 625; Akdağ, I, s. 171; Melville, “a.g.m.”, s. 112; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 157; Kürşat Solak, “Moğol Sülemiş ve Timurtaş İsyanları Karşısında Anadolu’da Türkmenlerin Tutumu”, Kapadokya Tarih ve Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: III, Nevşehir 2014, s. 66; Gürel, a.g.e., s. 56-63. 189 Aksarayî, s. 226; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 157. 190 Aksarayî, s. 225-226; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 70; Akdağ, I, s. 171-172; Melville, “a.g.m”, s. 112. 191 Aksarayî, s. 231. 230_Omer_Tokus.indd 198 30.10.2017 17:19:50 199 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Keykubad da baskı yaparak halktan zorla vergi toplamaya başlayınca esir alınarak Tebriz’e gönderildi.192 Burada muhakeme edilen III. Alâeddin Keykubad’ın ölümü ile ilgili bir hüküm verilince Hülâgû’nun kızı olan eşinin tavassutu ile affedildi ve Isfahan’a gönderildi; yerine Hemedan’da bulunan Gıyaseddin II. Mesud 702 (1302-1310) yılında getirildi.193 el-Yûnînî’nin 701 (1301- 1302)194 ve 702 (1302-1303)195 yıllarında Acem (İran), Irak, er-Rûm (Anadolu) ve Diyarbekir hakimi olarak Gazan Han’ın adını zikretmesi artık Anadolu’da Selçuklu hakimiyetinin bittiğini göstermektedir. 2.4. Timurtaş Noyan İsyanı Gıyaseddin II. Mesud’un yeniden Anadolu Selçuklu Devleti tahtına oturtulmasından kısa bir süre sonra Gazan Han 4 Şevval 703 (10 Mayıs 1304) tarihinde vefat etti196 ve yerine de kardeşi Olcaytu (1304-1316) geçti.197 Olcaytu tahta oturduktan sonra 704 (1305) yılında İrencin Noyan’ı Anadolu’da emniyeti sağlamak için gönderdi.198 İrencin Noyan hükümdar soyundan gelmesi ve Olcaytu’nun da dayısı olmasından dolayı Anadolu’da keyfi muameleler ile servet biriktirmeye başlamıştı.199 Bu süreçte Anadolu’da bulunan Moğol emîrleri zaman zaman bağımsız hareket etmekte bir beis görememekteydiler. Bu emîrlerden biri de İrencin Noyan’ın akrabası olan ve onun Anadolu’ya gelişi esnasında Ermeniler üzerine gönderilen Buralgu adlı bir komutan idi.200 Samimi bir Müslüman olan Buralgu Ermenilere ait Sîs (Kozan) ve Ayas (Yumurtalık) gibi şehirleri kışlak yaparak her iki şehirde de birer mescit inşa etti. Bu faaliyetlerden rahatsız olan Ermeni Kralı Hetum Buralgu’nun yokluğunu fırsat bilerek Olcaytu’ya gönderdiği haberlerde Buralgu’nun Memlûkler ile birleşmeyi murat ettiğini ileri sürünce, durumdan haberdar olan Bulargu Hetum’u ve bazı beyleri Anazarba surları altında öldürdü. Ancak Ermeni beylerinden bazıları Olcaytu’nun huzuruna çıkarak Buralgu’yu şikayet edince Buralgu 707 (1307) yılında idam edildi.201 708 (1308) yılından itibaren Anadolu’da Selçuklu otoritesi son bulduğundan meydana gelen siyasî boşluğu Moğollar doldurarak Anadolu’yu doğrudan 192 Aksarayî, s. 231-236; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 71; Melville, “a.g.m.”, s. 113; Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, s. 160-162. 193 Aksarayî, s. 238-239; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 71; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 634; Akdağ, I, s. 173; Melville, “a.g.m.”, s. 113. 194 el-Yûnînî, XXI, s. 261. 195 el-Yûnînî, XXII, s. 4. 196 el-Yûnînî, XXII, s. 73; el-Ömerî, XXVII, s. 327. 197 Aksarayî, s. 239, 242; Ebu’l-Fidâ, II, s. 390; el-Yûnînî, XXII, s. 73; Yazıcızade Ali, s. 443b; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 73. 198 Aksarayî, s. 242; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 635. 199 Aksarayî, s. 246-250; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 638; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 74; Melville, “a.g.m.”, s. 115; Kemal Ramazan Haykıran, “Anadolu’da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan (1314-1328)”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), Sayı: 23, Güz 2009, s. 162. 200 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 637. 201 Ebu’l-Fidâ, II, s. 394; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 637-638; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 76. 230_Omer_Tokus.indd 199 30.10.2017 17:19:50 200 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 yönetmeye başladılar.202 Bir süre sonra 710 (1310) hayatının son yıllarını yoksulluk içerisinde geçiren Selçuklu hükümdarı Gıyaseddin II. Mesud Kayseri’de vefat etti.203 İrencin Noyan’ın Anadolu’da takip ettiği katı politikadan dolayı Türkmenler 714 (1314) yılında Anadolu’ya gönderilen Çoban b. Tudavun’un204 huzuruna çıkarak şikâyetlerini arz ettiler. Anadolu’da Türkmenler tarafından karşılanan Çoban kendisini karşılamaya gelmeyen Karamanlılar üzerine yürüdü ve 715 (1315) yılında Konya’yı ele geçirdi.205 Bu başarılardan kısa bir süre sonra muhtemelen Olcaytu’nun vefatından dolayı Çoban Anadolu’yu terk etti ve yerinde vekil olarak oğlu Timurtaş Noyan’ı bıraktı.206 Emîr Çoban’ın hızlı bir şekilde Anadolu’dan dönüşü Memlûk kuvvetlerinin 715 (1315) yılında Malatya’ya kadar uzanan bir saldırıda bulunmalarından kaynaklanıyordu. Malatya önlerine gelen Emîr Çoban şehrin savunması için iki bin süvari bıraktıktan sonra buradan ayrılarak 715 (1315) yılında Tebriz’e döndü.207 Çoban’ın dönüşünden hemen sonra da Karamanlılar yeniden Konya’ya hakim oldular.208 Çoban’ın Tebriz’e varışından kısa süre sonra Olcaytu vefat etti ve yerine de oğlu Ebu Said (1316-1335) geçti.209 Ebu Said’in yönetimi esnasında Uygur Sevinç ile Çoban arasında ortaya çıkan rekabet 717 (1318) yılında Uygur Sevinç’in Bağdat’ta rahatsızlanarak ölmesinden sonra Çoban’ın lehine son buldu. Bu şekilde eski mevkiine ulaşan Çoban Diyarbekir valiliğine İrencin Noyan’ı, Ahlat valiliğine Sutay’ı ve Anadolu’ya oğlu Timurtaş Noyan tayin etti.210 Anadolu’ya tayin edilen Timurtaş Noyan Kayseri’ye yerleşerek sonra adilane bir siyaset takip etti211 ve yaklaşık on yıl Anadolu’da hüküm sürdü.212 Onun 717 (1318) yılında Anadolu’ya gelişi ile birlikte Anadolu Selçuklu Devleti yıkıldı ve Selçuklu şehzadeleri de dağıldılar.213 202 Züriye Oruç, “Türkiye Selçuklu Devleti’nin Yıkılışından Sonra Anadolu’da Moğol Hâkimiyeti (1308-1335)”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl: 8, Sayı: XXXIV, Aralık 2015, s. 301. 203 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 644. 204 el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 357; en-Nûveyrî Çoban’ın adını “Cûbân b. Tülek b. Budâvun” şeklinde vermektedir. Bkz. en-Nûveyrî, XXXIII, s. 191. 205 Aksarayî, s. 252; Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 69; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 81; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 12; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 638-639; Melville, “a.g.m.”, s. 116. 206 Aksarayî, s. 252. 207 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 640-641. 208 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 642. 209 İbn Kesîr, XIV, s. 146-147. 210 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 82-83; Melville, “a.g.m.”, s. 117; Ahmet Sağlam, “Moğol-İlhanlı Tahakkümünden Bağımsızlığa Giden Süreçte Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed b. Kalavun’un Anadolu Beylikleri Ile Münasebetleri”, Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih Ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2015, Sayı: 14, s. 34; Solak, s. 67. 211 Aksarayî, s. 252-253; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 646; Bunların aksine İbn Hacer el-Askalânî, Timurtaş’ın Sivas’ı merkez olarak seçtiğini ifade etmektedir. Bkz. İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihâbeddin Ahmed İbn Hacer el-Askalânî (öl. 852/1449), Dürerü’l-Kâmine, thk. Muhammed Abdulmuîd Dân, Haydarabad 1972, s. 229. 212 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 642. 213 el-Makrîzî, es-Sulûk, III, s. 8; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 645. 230_Omer_Tokus.indd 200 30.10.2017 17:19:50 201 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Ebu Said’in İlhanlı tahtına oturmasından sonra geniş yetkiler verdiği Emîr Çoban’a karşı İlhanlı merkezinde oluşan muhalefet Anadolu’ya da sıçradı.214 Çoban’a karşı muhalefet eden kişilerden biri olan Kurumışı’nın başlatmış olduğu isyana, İrencin Noyan,215 Emîr Sutay’ın oğlu Baranbay gibi şahsiyetler de destek vermişti.216 Timurtaş Noyan Karaman hududunun güvenliğini sağlamak için Niğde tarafına hareket edince İrencin Noyan yanında bulunanların da tahriklerine kapılarak saldırıya geçti ve Timurtaş Noyan’ın mallarını yağmaladı.217 Bunun üzerine Danişmend vilayetine doğru ilerleyen Timurtaş Noyan’ın yardımına Çoban’ın başında bulunduğu birlikler yetişti ve İrencin Noyan’ın ordusuna saldırarak onları mağlup etmeyi başardılar.218 Içinde bulunduğu zor durumdan kurtulan Timurtaş Noyan kendisine karşı isyan eden219 Kür Buğa, Buğa, Balargu, Samagar’ın torunu İcil gibi şahsiyetleri mağlup ederek öldürdü. Sutay’ın oğlu Baranbay ise canını Diyarbekir taraflarında bulunan babasına sığınarak kurtulabildi.220 Anadolu’daki durumu kontrol altına alan Timurtaş Noyan sıkı bir İslâm siyaseti takip etmeye başlayarak şarap içmeyi yasakladı.221 Aksarayî,222 “…ülkenin bütün insanlarının üzerine mutluluk gölgesini düşürdü. İslam dininin güçlendirilmesi ve Müslümanlara iyi davranılması konusunda öyle çaba harcadı ki hayır ve bağış eserlerinden, düşmanlığın ve zulmün giderilmesinden, asilerin ve serkeşlerin kökünün kazınmasından Mehdi’nin işlerinin ve durumlarının belirtileri baş gösterdi.” ifadeleri ile onun yönetimini ve Mehdiliği hususunu izah etmeye çalışmıştır.223 Asilerin ortadan kaldırılmasından sonra Timurtaş Noyan Anadolu’daki hakimiyetini sağlamlaştırdı ve kısa bir süre de olsa 720 (1320) yılında Konya’yı Karamanlılardan aldı.224 Böylece gün geçtikçe gücünü artıran Timurtaş etrafına alimler ve din adamlarını topladı ve 721 (1322) adına para bastırarak,225 hutbe okuttu226 ardından “Sahibi’z-Zaman”, “Şah-ı İslam” ve “Mehdi” gibi unvanlar alarak bağımsız hareket etmeye başladı.227 Timurtaş Noyan bağımsız bir şekilde hareket etmeye başladıktan sonra Memlûkler ile temasa geçmeye başladı. Akabinde de Çukurova’da (Sîs) bulunan 214 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 84; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 646. 215 Melville, “a.g.m.”, s. 117. 216 en-Nûveyrî, XXXII, s. 229-232; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 85; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 646; Haykıran, s. 164-165. 217 Aksarayî, s. 256-257. 218 Aksarayî, s. 258. 219 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 85. 220 Aksarayî, s. 260; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 85. 221 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 646-647. 222 Aksarayî, s. 262. 223 Aksarayî, s. 261. 224 Aksarayî, s. 262. 225 Haykıran, s. 168. 226 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 86; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 647. 227 Melville, “a.g.m.”, s. 118. 230_Omer_Tokus.indd 201 30.10.2017 17:19:51 202 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Ermeniler üzerine saldırılar düzenleyerek yaklaşık bir ay boyunca yağma ve tahribatlarda bulundu (721/1321-1322).228 Oldukça güçlendiği anlaşılan Timurtaş Noyan 723 (1323) yılında Konya’yı Karamanoğullarından almayı başarabildi.229 Timurtaş Noyan’ın Anadolu’da bağımsız bir şekilde yürüttüğü faaliyetleri İlhanlı merkezinde bulunan babası Emîr Çoban’ı oldukça zor bir durumda bıraktı. Bunun üzerine Ebu Said’den izin alarak Anadolu’ya gelen Emîr Çoban Timurtaş Noyan ile yaptığı görüşmeden sonra onu ikna etti ve birlikte Ebu Said’in huzuruna çıktılar (724/1323).230 Affedilen Timurtaş Noyan bir süre İran’da kaldıktan sonra Ebu Said tarafından yeniden Anadolu’ya gönderildi (725/1323-1324).231 Anadolu’ya dönen Timurtaş Noyan yeniden bağımsız bir şekilde hareket etmeye başladı.232 Hakimiyet alanını genişletmek isteyen Timurtaş uc bölgelerinde bulunan Türkmenler ile mücadeleye koyularak Akdeniz’e kadar sınırlarını genişletti ve Hamidoğullarından Antalya’yı, Eşrefoğullarından da Beyşehir’i aldı (11 Zilkade 726/9 Ekim 1326).233 Emîr Çoban’ın güçlenmesi ve devletin önemli kademeleri ile birçok bölgenin yönetiminin onun çocuklarının eline geçmesi, kızı Bağdad Hatun’u Ebu Said’e vermemesi ve oğulları Dımaşk Hoca ve Timurtaş Noyan’ın sert tabiatları Ebu Said ile Emîr Çoban arasındaki ilişkilerin bozulmasına neden oldu.234 Bunlardan dolayı Ebu Said öncelikle 727 (1326) yılında Emîr Çoban’ın oğlu Dımaşk Hoca’yı ardından da bir yıl sonra 728’de (1327) Emîr Çoban’ı öldürttü.235 Bu sırada Batı Anadolu’da bulunan Timurtaş Noyan babasının ölüm haberini aldıktan sonra Ebu Said’e karşı koyamayacağını düşünerek236 hazinesini ve ailesini Larende’ye yakın korunaklı bir kaleye bıraktıktan sonra ordusundan şüphelendiği için Sivas’a dönmeyerek yanında bulunan iki yüz süvari237 ya da altı yüz atlı238 ile Memlûk hükümdarı el-Melikü’n-Nasır’a (1310-1341 Üçüncü Saltanat Evresi) sığınmak için 727 (1327) yılında Anadolu’dan ayrıldı.239 Yerine vekil olarak da kayınbiraderi Eretna Bey’i bıraktı.240 228 Ebu’l-Fidâ, II, s. 437-438; İbn Kesîr, XIII-XIV, s. 179; Haykıran, s. 166. 229 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 69; Sağlam, “Moğol-İlhanlı Tahakkümünden Bağımsızlığa Giden Süreçte Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed b. Kalavun’un Anadolu Beylikleri ile Münasebetleri”, s. 37. 230 Ebu’l-Fidâ, II, s. 441. 231 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 647; Melville, “a.g.m.”, s. 118. 232 Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 87. 233 Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 69; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 43; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 648. 234 ed-Devâdârî, Ebu Bekr b. Abdullah b. Aybek, Kenzu’d-Dürer Câmiü’l-Gurer, c. IX, thk. Hans Robert Roemer, Kahire 1960, s. 347-348; Ebu’l-Fidâ, II, s. 444; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 89. 235 en-Nûveyrî, XXXIII, s. 191-192; Ebu’l-Fidâ, II, s. 444-445; el-Makrîzî, es-Sulûk, III, s. 105; Solak, s. 68. 236 en-Nûveyrî, XXXIII, s. 193. 237 Ebu’l-Fidâ, II, s. 447. 238 en-Nûveyrî, XXXIII, s. 193. 239 el-Makrîzî, es-Sulûk, III, s. 106; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 90; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 648-649; Melville, “a.g.m.”, s. 119. 240 Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, s. 155. 230_Omer_Tokus.indd 202 30.10.2017 17:19:51 203 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Timurtaş Noyan 25 Safer 728 (10 Ocak 1328) tarihinde Dımaşk’a vardığında241 Emîr Seyfeddin Tunguz tarafından şehir dışında karşılandı242 ve 7 Rebiyülevvel 728 (Ocak-Şubat 1328) yılında243 Mısır’a vardı.244 Memlûk hükümdarı tarafından oldukça sıcak bir şekilde karşılanan Timurtaş Noyan’a ikramlarda bulunuldu ve ona bin kişinin emirliği payesi verildi.245 Ancak bir süre sonra Memlûk-İlhanlı yakınlaşmasından dolayı Timurtaş 25 Şaban 728 (5 Temmuz 1328) tarihinde tutuklandı.246 Ebu Said’in Abacî adlı elçisi Mısır’a doğru yola çıktıktan kısa bir süre sonra Memlûk hükümdarı Timurtaş Noyan’ı 4 Şevval 728 (12 Ağustos 1328) tarihinde idam ettirdi ve Mısır’a vardığında Timurtaş’ın idamına dair bilgileri aldı.247 İbn Kesîr’e göre öldürüldükten sonra kesik başı Ebu Said’e gönderildi.248 Timurtaş Noyan’ın ölümünden sonra Moğollar Anadolu’ya hakim olamadıkları gibi 735 (1335) yılında Ebu Said’in vefatından sonra da bir asırlık bir ömre sahip olan İlhanlılar 736 (1336) yılında dağıldılar.249 Sonuç Anadolu Selçuklu Devleti II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde gerek hükümdarın yaşam tarzından kaynaklanan tepkiler, gerekse de ileri gelen devlet erkanının devletin yönetimine müdahil olmasından mütevellit birçok problem ile yüzleşmek zorunda kalmıştı. Selçuklu Devlet nizamının dahilinde bunlar yaşanırken doğuda ortaya çıkarak nazarını batıya çeviren Moğolların da Selçukluların mukadderatı üzerinde önemli bir etkiye sahip olacağı anlaşılmaktadır. Batıya doğru ilerlemekte olan Moğol birliklerinin sebep olduğu kesif göç hareketleri neticesinde Anadolu’nun doğu ve güneydoğusunda demografik hareketlenmenin sosyo-ekonomik ve siyasî hayatı olumsuz etkilemekte olduğu müşahede edilmektedir. Demografik yapının aniden değişmesi ve hükümdarın yaşam tarzını propagandasının merkezine alan Baba İshak olarak 241 İbn Kesîr, XIII-XIV, s. 223. 242 en-Nûveyrî, XXXIII, s. 193. 243 el-Makrîzî, es-Sulûk, II, s. 107; Ebu’l-Fidâ, II, s. 447; İbn Kesîr’e göre Timurtaş 25 Safer 728 (10 Ocak 1328) tarihinde Mısır’a gitmek üzere yola koyulduğunda Dımaşk’a uğramıştı. Bkz. İbn Kesîr, XIV, s. 223. 244 İbn Dokmak, Sarimüddin İbrahim b. Bedreddin Muhammed b. İzzeddin Aydemir İbn Dokmak (öl. 809/1407), el-Cevherü’s-Semin fî Siyeri’l-Hülefâ ve’l-Mulûk ve’s-Selâtîn, thk. Said Abdulfettah Aşur-Ahmed es-Seyyid Derâc, Mekke 1986, s. 357. 245 İbn Kesîr, XIV, s. 223. 246 en-Nûveyrî, XXXIII, s. 195; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten, Cilt: XXXI, Sayı: 124, (Ekim 1967) Ankara 1967, s. 637. 247 Ebu’l-Fidâ, II, s. 447-448; el-Makrîzî, es-Sulûk, III, s. 110; Sümer, “Anadolu’da Moğollar”, s. 91; Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 649-650; Uzunçarşılı, “Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş”, s. 640; Melville, “a.g.m.”, s. 119; Gürel, a.g.e., s. 64-68; Bunlardan farklı olarak İbn Kesîr Timurtâş’ın ölüm tarihini 2 Şevval 728 (10 Ağustos 1328) olarak vermektedir. Bkz. İbn Kesîr, XIV, s. 226; Ebu Said’in gönderdiği elçinin adı da en-Nûveyrî tarafından Ayâcî olarak kaydedilmiştir. Bkz. en-Nûveyrî, XXXIII, s. 195. 248 İbn Kesîr, XIV, s. 226. 249 Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 650; Anonim Selçuknâme’ye göre Timurtaş’ın adı 739/1339-1340 yılında yeniden ortaya çıktı ve bu sırada Timurtaş’ın çocukları Muhammed Han’ı öldürdüler. Bkz. Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme), s. 70. 230_Omer_Tokus.indd 203 30.10.2017 17:19:51 204 TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI T TDA ÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 tesmiye edilen bir şahıs etrafına topladığı büyük bir kalabalık ile merkezî devlete karşı isyan etti. Bu isyanın bastırılması esnasında Selçuklu ordusunun acziyet göstermesi Anadolu’daki gelişmeleri yakından takip etmekte olan Moğolların Selçuklulara karşı harekete geçmelerine neden oldu. Öncelikle Erzurum’u ele geçiren Moğollar 1243 yılında Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu birliklerini savaşmadan mağlup ederek geri çekilmeye zorladılar. Böylece Anadolu’da yönetime ortak olan Moğollar ağır bir anlaşma ile Selçukluları kendilerine bağlamayı başardılar. Ancak bu ara dönemde başa geçen küçük yaşta ve tecrübeden yoksun Selçuklu hükümdarlarından dolayı yönetimde genellikle ileri gelen yetkin şahsiyetler ön plana çıkmaktaydı. Bahsettiğimiz sebeplerden dolayı 1266-1277 yılları arasında Anadolu Selçuklu Devleti’nin yönetiminde tek başına söz sahibi olan ve devletin politikasını belirleyen Muineddin Süleyman Pervane’den dolayı söz konusu yıllar tarihçiler tarafından Pervane Devri olarak isimlendirilmiştir. Buna ek olarak Pervane’nin hayatını ve çıkarlarını idame ettirmek için Moğollar ve Memlûkler arasında takip ettiği ikili siyasetin neticesinde 1277 yılında öldürülmesinden sonra vezirlik makamını bir süre işgal eden Fahreddin Ali de 1288 yılındaki vefatına kadar yönetimde neredeyse tek başına söz sahibi idi. Anadolu Selçuklu hükümdarları ve devlet adamları meşruiyetlerini Moğollardan almaktaydılar. Ancak 1291 yılında Argun Han’ın ölümünden sonra İlhanlı tahtında yaşanmaya başlanan taht mücadelelerinin Anadolu üzerinde de etkileri oldu. İlhanlı tahtına oturan Geyhatu’ya muhalif emirlerin bir kısmı Anadolu’ya geçerek mücadelelerini buraya taşıdılar. İlhanlı tahtında yaşananlardan dolayı Anadolu’da bulunan Türkmenler de Moğol tahakkümünden kurtulmak için girişimlerde bulunmaya başladılar. Gazan Han’ın 1295 tarihinde İlhanlı tahtına oturmasından sonra muhalif olan emîrlere uzak yerlerin idaresi verilerek saraydan uzaklaştırıldılar. Gazan Han’ın tehdit olarak gördüğü ve Anadolu’ya gönderdiği emîrlerden biri olan Tugaçar Noyan Moğollara karşı isyan eden ilk emîr idi. Tugaçar’dan sonra Anadolu toprakları Moğollara karşı hareket eden emîrler için bir merkez vazifesi görmekteydi. Tugaçar isyanını bastırmak için gönderilen Baltu, akabinde Baltu’nun çıkardığı isyanı bastırmak için görevlendirilen Sülemiş Noyan gibi şahsiyetler Anadolu’ya vardıktan sonra isyan etmeyi tercih ettiler. Moğol emîrlerinden Anadolu’da isyan eden Sülemiş Noyan ve Timurtaş Noyan gibi emîrler Memlûklerden destek alarak mücadelelerini daha geniş bir alana yaymalarından dolayı diğer isyanlara göre farklı bir özellik arz etmektedirler. Sonuç olarak gerek İlhanlı ve gerekse de Anadolu Selçuklu Devleti örneğinde görüldüğü gibi merkezî yönetimin zayıflaması, yönetimde ehil olmayan hükümdarların varlığı idarede mutlaka dışardan bir müdahaleye kapı aralamıştır. Selçuklu-Moğol çekişmelerinin ve Moğol emîrlerinin çıkardığı isyanların merkezinde bulunan Anadolu demografik, sosyo-ekonomik açıdan çok büyük yıkımlara maruz kalmıştır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Moğol saldırılarının sebep olduğu kesîf göçlerin Anadolu’nun yeni kimliğinin oluşmasında önemli bir rol oynadığı kabul edilebilir. 230_Omer_Tokus.indd 204 30.10.2017 17:19:51 205 ÖMER TOKUŞ ANADOLU VE ANADOLU’DA MOĞOL NOYANLARININ İSYANLARI TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI / TDA 2017 EYLÜL - EKİM CİLT: 117 SAYI: 230 SAYFA: 177-208 Kaynaklar AHMED B. MAHMUD: Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011. AKA, İsmail: “Eflâkî’nin Menâkıbu’l-Ârifîni’nde Türkler ve Moğollara Dair Bazı Kayıtlar”, Türk Dün
.
SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI ORTAÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI MOĞOL ĠSTĠLÂSI VE TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ Züriye ÇELĠK DOKTORA TEZĠ DanıĢman Prof. Dr. Salim KOCA Konya-2014 SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI ORTAÇAĞ TARĠHĠ BĠLĠM DALI MOĞOL ĠSTĠLÂSI VE TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ Züriye ÇELĠK DOKTORA TEZĠ DanıĢman Prof. Dr. Salim KOCA Konya-2014 i BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada baĢkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Züriye ÇELĠK iii ÖNSÖZ Stratejik öneme sahip ve pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıĢ olan Anadolu‟nun tarihsel geçmiĢi, hem bu medeniyetler için hem de onlardan etkilenmiĢ ve onları etkilemiĢ diğer medeniyetler için oldukça önem arz eder. Ancak, özellikle Türklerin Anadolu‟yu kendilerine yurt yapmalarından sonraki dönem, son dönem tarih araĢtırmaları ile kıyaslandığında bilinmezliklerle doludur. Anadolu coğrafyasını Osmanlı Beyliği‟ne emanet eden Türkiye Selçuklu Devleti de bu bilinmezlikler içinde kalır. Bugüne kadar Türkiye Selçuklu Devleti tarihi ile ilgili oldukça kıymetli eserler ortaya konulduğu bir gerçektir. Ne var ki, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâsı altında kalmasını konu alan çalıĢmalar, son yıllarda artmakla beraber sınırlı sayıda kalmıĢtır. ġüphesiz, kaynaklarda verilen bilgilerin azlığı, bu alanda araĢtırma yapanları bir kısırdöngüye sokacak niteliktedir. Dolayısıyla, I. Alâeddîn Keykubâd döneminden sonra yaĢananları konu alan çalıĢmalara ihtiyaç vardır. Bu sebeple, tezimizin konusu Moğol istilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti olarak belirlenmiĢtir. Bu çalıĢmanın amacı, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâ tehlikesi altında kaldığı dönemden yıkılıĢına kadar geçen süre boyunca yaĢanan olayların siyasî, iktisadî ve sosyal yönünü, Moğol istilâsı temelinde ortaya koymak ve devletin istilâ karĢısında geçirdiği tarihsel süreci tespit etmektir. Ancak, bunu yaparken siyasî olaylardan bahsetmekle birlikte, mümkün mertebe hadiseleri yorumlamaya ve değerlendirmeye çalıĢtık. Tezimiz beĢ ana bölümden oluĢmaktadır: Birinci bölümde, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Moğol istilâ tehlikesi karĢısında aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı tedbirler üzerinde durulmuĢtur. Bu tedbirler belirlenirken tez danıĢmanım Sayın Prof. Dr. Salim Koca‟nın “Moğol İstilâsına iv Karşı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Güvenlik Politikası”1 adlı makalesinde belirlediği altı madde temel alınmıĢtır. Bu bölümde, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Anadolu‟nun Moğollar tarafından istilâ edilmesini önlemek adına aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı siyasî, askerî ve iktisadî dokuz tedbir üzerinde durulmuĢtur. Ġkinci bölümde, Moğol istilâsına yol açan siyasî, sosyal, ekonomik, askerî ve psikolojik etkenler ele alınmıĢtır. Bu bölümde, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev iktidarı göz önüne alınarak, Anadolu‟nun Moğol istilâsı altında kalmasına sebep olan zafiyetler ve hatalar belirlenmiĢtir. Üçüncü bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol hâkimiyeti altına giriĢi ile birlikte, iki devlet arasındaki tâbi-vassal iliĢkisinin siyasî, iktisadî ve sosyal yönleri ve sonuçları incelenmiĢtir. Ayrıca, bu bölümde, önemli bazı devlet adamlarının Moğol istilâsı altındaki icraatları ortaya konulmuĢtur. Dördüncü bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollar tarafından fiilî olarak idare edildiği dönem ele alınmıĢ ve Moğol istilâsına karĢı oluĢan tepkiler incelenmiĢtir. Moğol idarecilerine ve Türkiye Selçuklu iktidarına karĢı oluĢan bu söz konusu tepkiler ayrı ayrı sınıflandırılmıĢtır. BeĢinci bölümde, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢı ele alınmıĢ, Türkiye Selçuklu hanedanına yönelik yok etme hareketi ve Anadolu‟nun Moğol hâkimiyetinden kurtuluĢu üzerinde durulmuĢtur. Bu tezin yazım aĢamasında büyük yardım ve desteklerini gördüğüm çok değerli hocam ve tez danıĢmanım Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Salim KOCA‟ya, Necmettin Erbakan Üniversitesi Ahmet KeleĢoğlu Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Sayın Prof. Dr. Hacı Ahmet ÖZDEMĠR‟e ve Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Sayın Doç. Dr. Mehmet Ali HACIGÖKMEN‟e sonsuz teĢekkürlerimi sunarım. Ayrıca, Ġngilizce çevirilerde yardımlarını gördüğüm Aksaray Üniversitesi Öğretim Elemanı Okutman Sayın Ekmel Emrah HAKMAN‟a, Almanca çevirileri yapan Sayın Bilal ÇELĠK‟e ve Arapça çeviriler konusunda emeği geçenlere teĢekkürü bir borç bilirim. Züriye ÇELĠK 1 Salim Koca, “Moğol Ġstilâsına KarĢı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Güvenlik Politikası”, SDM., Berikan Yay., Ankara 2011. v Öğrencinin Adı Soyadı Züriye ÇELĠK Numarası: 084102021003 Anabilim/Bilim Dalı Tarih/Ortaçağ Tarihi DanıĢmanı Prof. Dr. Salim KOCA Tezin Adı Moğol Ġstilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti ÖZET Cengiz Han (1206-1227) liderliğinde, 1206’da Onon Nehri kıyısında kurulan Moğol Devleti’nin Otrar faciasından sonra hız verdiği istilâlar, istilâ altında kalan devletler için tarihte acı bir geçmiĢ bırakmıĢtır. Türkiye Selçuklu Devleti de bu geçmiĢe ortak olan devletlerden birisidir. Babasından devraldığı mücadeleyi var gücüyle sürdüren Celâleddîn HarezmĢah, 1225’de Tebriz’i merkez yaparak Azerbaycan’a geldiğinde, Anadolu için Moğol istilâ tehlikesi baĢ göstermiĢtir. Bu dönemde Türkiye Selçuklu tahtında oturan I. Alâeddîn Keykubâd, her ne kadar tehlikeyi sezerek birtakım tedbirler almıĢsa da onun öldürülmesinden sonra baĢa geçen oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Ģahsından ve birtakım baĢka sebeplerden dolayı Moğolların Anadolu’ya giriĢlerine engel olamamıĢtır. 1243 senesindeki Kösedağ SavaĢı’ndan sonra Moğollara tâbi hale gelen Türkiye Selçuklu Devleti, Mengü Han’ın 1259’da ölümünden sonra ise Ġlhanlı Devleti’nin gönderdiği valiler eliyle idare edilmiĢtir. Ayrıca, bir yandan Anadolu’nun istilâdan kısmen de olsa uzak bulunan bölgelerinde çeĢitli Türk beylikleri kurulurken diğer yandan da Anadolu’da gerek Moğol idarecilerine gerekse iktidara yönelik birtakım isyanlar baĢ göstermiĢtir. Bununla birlikte, II. Gıyâseddîn Mesud’un 1308’deki ölümünden sonra Türkiye Selçuklu tahtına herhangi bir hanedan üyesinin çıkartılmadığını görüyoruz. Anadolu’ya tayin edilen en son vali Celâyirli ġeyh Hasan’dır. Onun vekili olan Eretna Bey’in vi 1337’de Memlük Devleti’ne tabi olmasıyla Anadolu, Moğol tabiiyetinden kurtulmuĢtur. ÇalıĢmamızda Türkiye Selçuklu Devleti için Moğol istilâsının bir tehdit olarak ortaya çıktığı 1225 senesinden Ġlhanlı Devleti’nin parçalandığı 1335’e kadar geçen dönem ele alınmıĢtır. Bu süre zarfında Türkiye Selçuklu Devleti’nin önce bir vassal devlet, sonra bir Moğol vilayeti haline nasıl dönüĢtüğü incelenmiĢtir. Anahtar Kelimeler: Moğol, Selçuklu, istila, Anadolu, Türkiye. vii Öğrencinin Adı Soyadı Züriye ÇELĠK Numarası: 084102021003 Anabilim/Bilim Dalı Tarih/Ortaçağ Tarihi DanıĢmanı Prof. Dr. Salim KOCA Tezin Adı Mongol Invasion and Turkey Seljuk State SUMMARY The Mongol Empire, which was founded in 1206 under the leadership by Genghis Khan (1206-1227) on the banks of Onon River, speeded up its invasions after Otrar catastrophe, and these invasions left the invaded states with a painful history. Turkey Seljuk State was one of them. When Jalal al-Din Khwarazm-Shah, who continued his father’s struggle with all his power, made Tabriz the capital and arrived in Azerbaijan in 1225, the danger of a Mongol invasion in Anatolia showed up. Alaeddin Keykubad I, the ruler on the Seljuk throne at that time, sensed the danger and although he tried to take some precautions, his son Giyaseddin Keyhusrev II, who sat on the throne after his death, could not prevent the Mongols from invading Anatolia, due to his character and some other reasons. Turkey Seljuk State became a subject of the Mongols after Kosedag Battle of 1243, and following Mengu Khan’s death in 1259, it was ruled by the governors sent by the Ilkhanate. Additionally, while some Turkish seigniories emerged in Anatolian regions far from the invasion, there were some rebellions in Anatolia; both against the Mongol rulers and the state monarchs. On the other hand, it is seen that no dynasty members were seated on the Seljuk throne following Giyaseddin Masood II’s death in 1308. The last governor appointed to Anatolia was Sheikh Hassan of Celayir. As his viii deputy, Alaeddin Eretna joined Mameluke State, Anatolia was saved from Mongol rule. This study consists the period from 1225 when Mongol invasion was seen as a threat for Turkey Seljuk State until 1335 when the Ilkhanate broke up. The transformation of the Turkey Seljuk State first into a vassal then into a province of the Mongols was evaluated in this study. Keywords: Mongol, Seljuk, invasion, Anatolia, Turkey. ix ĠÇĠNDEKĠLER BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI...................................................................................... i DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU....................................................................... ii ÖNSÖZ ...................................................................................................................... iii ÖZET .......................................................................................................................... v SUMMARY .............................................................................................................. vii ĠÇĠNDEKĠLER ......................................................................................................... ix KISALTMALAR ..................................................................................................... xii KAYNAK VE ARAġTIRMALAR ........................................................................... xv 1. Kaynaklar............................................................................................................... xv 2. AraĢtırmalar ...................................................................................................... xxxvi GĠRĠġ........................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM I. ALÂEDDÎN KEYKUBÂD’IN MOĞOL ĠSTĠLÂSINA KARġI ALDIĞI TEDBĠRLER (1225-1237)....................................................................................... 24 1. SĠYASÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER....................................................... 26 1.1. Devletin ve Ġktidarın Gücünü Artırmak ...................................................... 27 1.2. Anadolu Siyasî Birliğini Sağlamak............................................................. 31 1.3. KomĢu Devletlerle Ġttifak Kurmak.............................................................. 34 1.3.1. Türkiye Selçuklu - HarezmĢah Ġttifakı................................................. 34 1.3.2. Türkiye Selçuklu-Eyyubi Ġttifakı......................................................... 37 1.4. Tampon Bir Güç Bulundurmak................................................................... 38 1.4.1. Tampon Bir Güç Olarak HarezmĢah Devleti....................................... 39 1.4.2. Tampon Bir Güç Olarak Eyyubi Devleti ............................................. 41 1.5. Türkiye Selçuklu-Moğol BarıĢını Korumak ............................................... 42 2. ASKERÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER ..................................................... 48 2.1. Savunma Gücünü Artırmak......................................................................... 48 2.2. Orduyu Takviye Etmek ............................................................................... 51 x 3. ĠKTĠSADÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER .................................................. 53 3.1. Uluslararası Ticaret AntlaĢmaları Ġmzalamak............................................. 54 3.2. Ticaret Yollarını ve Tüccarların Haklarını Korumak.................................. 56 ĠKĠNCĠ BÖLÜM MOĞOL ĠSTĠLÂSINA ZEMĠN HAZIRLAYAN TEMEL ETKENLER (1237-1243) ............................................................................................................... 59 1. SĠYASÎ ETKENLER......................................................................................... 61 1.1. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ġahsından Kaynaklanan Otorite Zafiyeti...... 62 1.2. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Selçuklu Ġdaresi ve Devlet Adamları Üzerinde Hâkimiyet Kurması................................................................................................ 65 1.3. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme TeĢebbüsü .... 68 1.4. Emir Sâdeddîn Köpek‟in Bertaraf Edilmesi ............................................... 70 2. SOSYAL VE EKONOMĠK ETKENLER ......................................................... 71 2.1. Harezm Beylerinin ve Topluluklarının Ayaklanması ................................. 72 2.2. Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu‟da Türkmenlerin Durumu............ 74 2.3. Baba Ġlyas Horasanî‟nin Selçuklu Ġktidarını DeğiĢtirmek Ġçin Türkmenleri Hazırlaması ............................................................................................................ 77 2.4. Babaî Ġsyanı‟nın Patlak Vermesi................................................................. 79 3. ASKERÎ ETKENLER ....................................................................................... 82 3.1. Askerî Tedbirlerde ve Hazırlıklarda Gösterilen Ġhmal................................ 83 3.2. Ordunun Sevk ve Ġdaresinde Gösterilen Zafiyet......................................... 85 3.3. SavaĢ Taktiğinde Yapılan Hatalar............................................................... 86 3.4. Panik Krizinin Ġyi Yönetilememesi............................................................. 89 4. PSĠKOLOJĠK ETKENLER............................................................................... 90 4.1. Selçuklu Askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e KarĢı Olumsuz BakıĢı 91 4.2. Selçuklu Ġdaresinde ve Orduda Moğol Korkusu......................................... 92 4.3. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in Ürkek ve Zayıf Karakteri.............................. 94 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NĠN MOĞOL TÂBĠYETĠ ALTINA GĠRMESĠ (1246-1259)............................................................................ 96 1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠKTĠDARI ĠLE ĠLĠġKĠLERĠ ........................... 98 1.1. Baycu Noyan‟ın Anadolu‟daki Faaliyetleri .............................................. 101 1.2. II. Ġzzeddîn Keykâvus ve Sultan Hanı SavaĢı ........................................... 104 1.3. Moğol-Selçuklu ĠliĢkilerinin Ġktisadî Boyutu ........................................... 110 2. DEVLET ADAMLARININ YÖNETĠMDEKĠ ETKĠLERĠ ............................ 113 2.1. ġemseddîn Ġsfahânî ve Ümera Mücadeleleri............................................. 114 2.2. Celâleddîn Karatay ve Üçlü Saltanat Dönemi .......................................... 119 2.3. Muineddîn Pervâne ve Ġkili Saltanat Dönemi ........................................... 123 3. ĠKTĠDARA KARġI TÜRKMEN ĠSYANLARI.............................................. 126 3.1. Türkmen Ahmed Ġsyanı (1249)................................................................. 127 3.2. Oyuz Melik Ġsyanı (1249)......................................................................... 129 3.3. Ağaçeri Türkmen Ġsyanı (1256)................................................................ 130 xi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MOĞOLLARIN FĠĠLÎ ĠDARELERĠ VE MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNE YÖNELĠK TEPKĠLER (1259-1308).................................................................... 133 1. MOĞOLLARA YÖNELĠK TEPKĠLER ......................................................... 134 1.1. Beyliklerin Ortaya ÇıkıĢı .......................................................................... 135 1.2. Karamanoğlu Mehmet Bey‟in Ġktidarı Ele Geçirme TeĢebbüsü............... 139 1.3. Hatiroğlu ġerefeddîn Ġsyanı ...................................................................... 141 1.4. Sultan Baybars‟ın Anadolu‟ya Davet Edilmesi ........................................ 144 2. ĠKTĠDARA YÖNELĠK TEPKĠLER ............................................................... 148 2.1. Alâeddîn SiyâvuĢ‟un Tahta Çıkarılması ................................................... 149 2.2. Kızıl Hamid Ġsyanı .................................................................................... 154 2.3. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın Ġktidar Mücadelesi......................................... 155 3. SOSYAL ZÜMREDEKĠ TEPKĠLER ............................................................. 158 3.1. Ahilerin Moğol Ġstilasına KarĢı Verdiği Mücadele................................... 159 3.2. Moğol Ġstilâsına ve Ġdarecilerine KarĢı Halkın Tepkisi ............................ 161 BEġĠNCĠ BÖLÜM MOĞOLLARIN TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NE SON VERMESĠ VE ĠDAREYE EL KOYMASI (1308-1335)......................................................... 167 1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU SALTANATINA SON VERMESĠ................ 168 1.1. II. Gıyâseddîn Mesud‟un Ölümü ve Selçuklu Saltanatının Sona Ermesi . 169 1.2. Ġrencin Noyan‟ın Zulmü ve Anadolu‟da Meydana Gelen KarıĢıklıklar ... 173 2. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠDARESĠNE EL KOYMASI......................... 176 2.1. DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu‟ya Hâkim Olması........................................ 177 2.2. Selçuklu Hanedanına Yönelik Takip ve Yok Etme .................................. 180 2.3. DemirtaĢ Noyan‟ın Öldürülmesi............................................................... 181 3. ANADOLU‟DA MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNĠN SONA ERMESĠ ................... 185 3.1. Anadolu‟nun Moğol Hâkimiyetinden Kurtulması .................................... 185 3.2. Moğol Hâkimiyetinden Sonra Anadolu‟nun Durumu............................... 188 SONUÇ.................................................................................................................... 190 KAYNAKÇA........................................................................................................... 194 EKLER..................................................................................................................... 220 xii KISALTMALAR AS. Arkeoloji ve Sanat ATAÜ. Atatürk Üniversitesi AÜ. Ankara Üniversitesi AÜĠFD. Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi Bilig. Bilig- Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi Bkz. Bakınız BKS. Bilge Kültür Sanat Çev. Çeviren/Çevirenler CU. Cambridge University DEÜ. Dokuz Eylül Üniversitesi DĠA. Diyanet Ġslam Ansiklopedisi (Türkiye Diyanet Vakfı) DTCF. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Edt. Editör/Editörler EEFD. Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi EÜ. Erciyes Üniversitesi FA. The Department of Fine Arts FÜ. Fırat Üniversitesi GÜ. Gazi Üniversitesi GSED. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi Haz. Hazırlayan/Hazırlayanlar HĠÜ. Hitit Üniversitesi HU. Harvard University xiii HÜ. Hacettepe Üniversitesi ĠA. Ġslam Ansiklopedisi (Milli Eğitim Bakanlığı) ĠFD. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi ĠKS. Ġlgi Kültür Sanat ĠÜ. Ġstanbul Üniversitesi ĠÜEF. Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ĠTSKV. Ġslam Tarih, Sanat ve Kültürünü AraĢtırma Vakfı JESL. Journal of The Ethnological Society of London KAY. Kültür Ajans Yayınları KB. Kültür Bakanlığı KSÜ. KahramanmaraĢ Sütçü Ġmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi KTB. Kültür ve Turizm Bakanlığı Makaleler. Prof. Dr. Osman Turan. Makaleler MES. International Journal of Middle East Studies METU. Middle East Technical University MÜ. Muğla Üniversitesi NeĢr. NeĢreden/NeĢredenler NKM. Nüve Kültür Merkezi OBRC. Oriental Books Reprint Corporation Prep. Prepared by SAM. Selçuklu AraĢtırmaları Merkezi SBE. Sosyal Bilimler Enstitüsü SBED. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi SDM. Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri SÜ. Selçuk Üniversitesi TAD. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih AraĢtırmaları Dergisi TAED. Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi TDER. Tarih Dergisi TD. Tarih ve DüĢünce TDAV. Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı xiv TDK. Türk Dil Kurumu TDV. Türkiye Diyanet Vakfı Tercüman. Tercüman 1001 Temel Eser Serisi THĠTM. Türk Hukuk ve Ġktisat Tarihi Mecmuası TĠD. Tarih Ġncelemeleri Dergisi TK. Türk Kültürü TK HBVAD. Türk Kültürü ve Hacı BektaĢ Velî AraĢtırma Dergisi TLD. Türkiye AraĢtırmaları Literatür Dergisi TM. Türkiyat Mecmuası Trans. Translated by TTK. Türk Tarih Kurumu TTKK. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi TÜAD. Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi TVY. Tarih Vakfı Yurt Yayınları USAD. Uluslararası Sosyal AraĢtırmalar Dergisi UÜ. Uludağ Üniversitesi VD. Vakıflar Dergisi Yay. Yayımlayan/Yayımlayanlar YÇ. YayımlanmamıĢ Çeviri YDT. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi YTY. Yeni Türkiye Yayınları YYLT. YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi WOOD. The Wooden Hypostyle Mosques of Anatolia MosqueAnd State- Building Under Mongol Suzerainty xv KAYNAK VE ARAġTIRMALAR 1. KAYNAKLAR 1.1. Vakfiyeler ve Resmî Belgeler Vakfiyeler, hayır amaçlı vakfedilen eserlere ait ve bu eserlerin vakfedildiğine dair resmî belgelerdir. Bu belgeler, vakfedene, vakıf eserine ve dönemin sosyal ve ekonomik hayatına dair bilgiler içerdiği için önem arz eder. ÇalıĢmamız kapsamında, Osman Turan‟ın Selçuk Devri Vakfiyeleri I-II-III Ģeklinde, üç seri halinde yayımladığı “Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı” 2 “Mübarizeddin Er-Tokuş ve Vakfiyesi” 3 ve “Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”4 adlı makaleleri ve Ġsmet Kayaoğlu‟nun “Turumtay Vakfiyesi” 5 adlı makalesi önemlidir. Bunlardan baĢka, Osman Turan‟ın Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar6 adlı eseri de araĢtırma dönemimiz ile ilgili çeĢitli belgeleri ihtiva eder. 2 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-I ġemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 131-169. 3 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-II Mübarizeddin Er-TokuĢ ve Vakfiyesi”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 169-183. 4 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-III Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 183-351. 5 Ġsmet Kayaoğlu, “Turumtay Vakfiyesi”, VD., XII, Ankara 1978, s. 91-112. 6 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Metin, Tercüme ve AraĢtırmalar, TTK. Yay., Ankara 1988. xvi 1.2. Meskûkât ve Kitâbeler Madeni paralara, sikkelere meskûkât denir. Onları inceleyen bilim dalı ise Nümismatik‟tir. Meskûkâtın üzerindeki yazılar, altın ya da gümüĢ oranları ve kıymetleri hesap edilerek pek çok bilgiye ulaĢılabilir. Konumuz açısından, Cevriye Artuk‟un “III. Keyhüsrev ve Sahte Selçuklu Sultanı Cimri Adına Kesilen Sikkeler”7 adlı makalesi önem arzeder. Kitâbeler ile ilgili olarak ise Ġ. Hakkı Konyalı‟nın Kitabeler8 ve Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi: Ermenek ve Mut Abideleri9 adlı eserleri ile Mehmet Özkarcı‟nın “Niğde-Bor‟da Eretnaoğulları‟na Ait İki Kitabe” 10 adlı makalesi önemlidir. 1.3. Vekâyinâmeler Vekâyinâmeler, yaĢanan olayları kronolojik bir sıra ile, dünyanın yaratılıĢından itibaren veya bir hükümdar ya da devlet temelinde anlatan eserlerdir. Bu eserler bize daha çok siyasî olaylar hakkında bilgiler verir. Ġçerdiği bilgilerin doğruluğunun diğer eserlerle karĢılaĢtırmalı olarak incelenmesi ve irdelenmesi gerekir. AraĢtırmamız kapsamında Türkçe vekâyinâmelerin yanında Farsça, Arapça, Latince, Ermenice ve Süryanice gibi çeĢitli dillerdeki vekâyinâmelerin çeviri veya orijinal metinleri kullanılmıĢtır. Bunlar içinde, Ģüphesiz Türkiye Selçuklu Devleti tarihi için Ġbn Bîbî‟nin El-evâmirü‟l-„Alâiyye fî‟l-umûri‟l‟Alâiyye adlı eseri ile, Müsâmeretü‟lAhbâr, Anonim Selçuknâme ve Abû‟l-Farac Tarihi adlı eserlerin ayrı bir yeri vardır. Moğol tarihi, Emir Çoban ve ailesi hakkında ise Moğolların Gizli Tarihi, Tarih-i Cihan-Güşa ve ReĢidüddîn‟in Câmiu‟t-Tevârih‟ine zeyl hazırlayan Hâfız Ebrû‟nun eseri önem arz etmektedir. 7 Cevriye Artuk, “III. Keyhüsrev ve Sahte Selçuklu Sultanı Cimri Adına Kesilen Sikkeler”, Malazgirt Armağanı, TTK. Yay., Ankara 1993, s. 287-296. 8 Ġ. Hakkı Konyalı, Kitabeler, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1929. 9 Ġ. Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi: Ermenek ve Mut Abideleri, Baha Matbaası, Ġstanbul 1967. 10 Mehmet Özkarcı, “Niğde-Bor'da Eratnaoğulları'na Ait Ġki Kitabe”, ATAÜ., GSED., II, 1996, s. 104-114. xvii 1.3.1. Farsça Vekâyinâmeler 1.3.1.1. Ġbn Bîbî, Nasıreddîn Hüseyin b. Muhammed (ö. 1282) Babası, Cürcan‟ın (Gürgan)11 ileri gelen ailelerinden olan Mecdeddîn Muhammed Tercüman, annesi ise NiĢabur‟da Ģâfiî cemaatinin reisi Kemaleddîn Simnanî‟nin kızı idi. Babası HarezmĢah Devleti‟nde münĢi olarak çalıĢmaktaydı. Yassıçemen SavaĢı‟nı (1230) müteakip, ailece önce DımaĢk‟a (ġam) ardından da I. Alâeddîn Keykûbâd‟ın daveti ile Konya‟ya gelmiĢler ve devlet hizmetine girmiĢlerdi12 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nin tarihine iliĢkin en önemli kaynak, Ġbn Bîbî‟nin kaleme aldığı el-Evâmirü‟l-„Alâiyye fî‟l-umûri‟l‟Alâiyye adlı eseridir. Eserdeki ilk Alâiyye, Alâeddîn Ata Melik Cüveynî‟ye, ikinci Alâiyye ise I. Alâeddîn Keykubâd‟a nisbeten yazılmıĢtır. Kendisi ise eserin önsözünde, kitap I. Alâeddîn Keykubâd döneminden bahsettiği için bu adı koyduğunu belirtmiĢtir13. Alâeddîn Ata Melik Cüveynî‟nin isteği üzerine yazılan ve ona sunulan eser, II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ın, oğlu I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i veliaht tayin etmesi ve ölümü ile baĢlar. II. Gıyâseddîn Mesud‟un Anadolu‟ya geçiĢi ve Abaka Han‟ın huzuruna çıkıĢı ile biter. Eser, Adnan Sadık Erzi tarafından tıpkıbasım olarak neĢredilmiĢ ve daha sonra Mürsel Öztürk tarafından iki cilt halinde tercümesi yapılmıĢtır14. Ġbn Bîbî‟nin eseri, özellikle I. Alâeddîn Keykûbâd dönemi için oldukça ayrıntılı bilgiler içermekle birlikte kronolojik bazı hataların olduğu, olaylar karĢısında taraflı bir tutum içine girdiği ve eksik bilgi verdiği bilinmektedir. Bütün bunlara rağmen, çalıĢmamızın en önemli kaynağıdır. Ġbn Bîbî‟nin eseri, II. Murat zamanında tercüme edilmiĢtir. Bu dönemde yaĢamıĢ bir tarihçi olduğunu bildiğimiz Yazıcızâde Ali, hükümdarın isteği üzerine yaptığı bu tercüme sırasında eserin bazı yerlerini çevirmemiĢ, ayrıca esere bazı ek 11 Ġran‟ın kuzeydoğusunda yer alan bir Ģehir. 12 Ġbn Bîbî, El Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), I, Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1996, 1-5; Fazlı KonuĢ, Selçuklular Bibliyografyası, Çizgi Kitabevi, Konya 2006, s. 84-86. 13 Ġbn Bîbî: 1996, I, s. 29. 14 Ġbn-i Bîbî, El-Evâmirü’l-‘Alâiyye fî’l-Umûri’l’Alâiyye, Haz.: Adnan Sadık Erzi, I. Tıpkıbasım, TTK. Yay., Ankara 1956; Ġbn Bîbî: 1996, I-II. xviii bilgiler ilave etmiĢtir15 . Bundan baĢka Ġbn Bîbî‟nin eseri, Mükrimin Halil Yinanç tarafından Selçuknâme adıyla muhtasar olarak çevrilmiĢtir16. Hollandalı ġarkiyatçı M. T. Houtsma tarafından, 1902‟de Tevarih-i Âli Selçuk adıyla bir muhtasar daha neĢredilmiĢtir. Onun bu muhtasarı ise 1941‟de M. Nuri Gençosman tarafından Anadolu Selçukî Devleti Tarihi adıyla dilimize tercüme edilmiĢtir17 . Biz çalıĢmamızda, tıpkıbasımı ile karĢılaĢtırarak eserin söz konusu tercümelerinden istifade ettik. 1.3.1.2. Aksarayî, Kerimüddîn Mahmud (13.yy-14.yy) Aksarayî, nisbesinden de anlaĢılacağı üzere Aksaraylıdır. Bu sebeple, eserinde Aksaray ile ilgili daha ayrıntılı bilgiler vermektedir. Hatîroğlu isyanı sırasında divan kâtibi olan Aksarayî, daha sonra Ġlhanlıların Anadolu‟ya gönderdiği Mücireddîn Emir ġah‟ın yanında çalıĢmıĢ ve Gazan Han döneminde evkaf nazırlığı görevinde bulunmuĢtur. Emir Çoban‟ın oğlu Anadolu valisi DemirtaĢ Noyan adına kaleme aldığı Müsâmeretü‟l-Ahbâr ve Müsâyeretü‟l-Ahyâr adlı eseri dört bölümden oluĢur18 . Genel bir tarih kitabı niteliğinde olan eser, DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu valiliği anlatılarak bitirilir. Ġbn Bîbî‟den sonraki en önemli kaynaktır. Moğol istilâsı altındaki Anadolu hakkında, özellikle malî hususlarda önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanmıĢ tercüme ve neĢrinden istifade ettik19 . 1.3.1.3. Anonim Selçuknâme Eretnalılar zamanında Selçuklu Ģehzadelerinden biri adına 1363‟de kaleme alınan ve yazarı bilinmeyen bir eserdir. Eser, oldukça özet bilgiler içerir. Eserin neĢri ve tercümesi, 1952 senesinde, Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III adıyla Feridun Nâfiz Uzluk tarafından yapılmıĢtır. Bu neĢrin giriĢ kısmında verilen bilgiye göre eser, Kırım Harbi (1853-1856) sırasında Ġstanbul‟daki Fransız Elçiliği‟nde tercüman 15 Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk [Selçuklu Tarihi], Haz.: Abdullah Bakır, Çamlıca Yay., Ġstanbul 2009. 16 Ġbn Bîbî, Selçuknâme, Çev.: Mükrimin Halil Yinanç, Haz.: Refet Yinanç-Ömer Özkan, Kitabevi Yay., Ġstanbul 2007. 17 Ġbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev.: M. Nuri Gençosman, Notlar Ġlave Eden: F. N. Uzluk, Uzluk Basımevi, Ankara 1941. 18 Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev.: Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2000, s. XIII-XVI. 19 Aksarayî: 2000. xix olarak vazife gören Schefer Bey‟e, iyi hizmetleri sebebiyle Sultan Abdülmecit (1839- 1861) tarafından hediye edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin F. Nâfiz Uzluk tarafından yapılan tercüme ve neĢrinden istifade ettik20 . 1.3.1.4. ReĢidüddîn Fazlullah, el-Hemedanî (1248-1318) Önemli Moğol devlet adamlarından olan ReĢidüddîn Fazlullah, çeĢitli devlet kademlerinde görev almıĢ ve Gazan Han döneminde vezirliğe yükselmiĢtir. Ancak Olcaytu Han‟a ilaç yerine zehir verdiği iddia edilerek 1318‟de idam edilmiĢtir21 . ReĢidüddîn‟in en önemli eseri Câmiu‟t-Tevârih‟tir. Câmiu‟t-Tevârih, genel nitelikli bir eserdir. ÇeĢitli Türk ve Moğol kavimleri hakkında verdiği bilgiler oldukça kıymetlidir. Eserin ilk cildini Gazan Han‟a ithaf ettiğinden bu cilt Tarih-i Mübarek-i Gazan Han olarak anılmaktadır22. Biz çalıĢmamızda, Câmiu‟t-Tevârih adlı eserin Türk ve Moğol kabileleri hakkında bilgi verdiği kısımlarının Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılmıĢ tercümesini ve Erkan Göksu-H. Hüseyin GüneĢ tarafından hazırlanan çevirisini kullandık23 . 1.3.1.5. Hâfız Ebrû (ö. 1430) Timur dönemi tarihçilerindendir. XIV. yüzyılın ikinci yarısında Herat‟da doğmuĢtur24 . Câmiu‟t-Tevârih‟e zeyl yazdığı eseri 1300 senesinden baĢlar. Moğollar hakkında verdiği bilgiler açısından önemlidir. Ayrıca Emir Çoban ve oğlu DemirtaĢ Noyan hakkında oldukça kıymetli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Hanbaba Beyanî tarafından Tahran‟da yapılan neĢrinden istifade ettik25 . 1.3.1.6. Nigidî, Kadı Ahmed (XIV.yy) Niğde‟de doğmuĢ ve yaĢamıĢ olan Kadı Ahmed Nigidî hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Onun Farsça kaleme aldığı ve muhtasar bir Ġslam tarihi 20 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, NeĢr.: Feridun Nâfiz Uzluk, Ankara 1952. 21 KonuĢ: 2006, s. 74-75. 22 ReĢidüddîn Fazlullah, Târih-i Mübârek-i Gâzânî. Dâstân-ı Gâzân Hân, NeĢr.: Karl Jahn, Tahran 1388. 23 ReĢidüddîn Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih, Çev.: Abdülbaki Gölpınarlı, Milli Eğitim Basımevi, (TTKK., YÇ.); ReĢîdü‟d-Dîn Fazlullah, Cami’üt-Tevârih. Selçuklu Devleti, Çev.: Erkan Göksu- H. Hüseyin GüneĢ, Selenge Yay., Ġstanbul 2010. 24 KonuĢ: 2006, s. 80. 25 Hâfız Ebrû, Zeyl-i Câmiu’t-Tevârih-i ReĢîdî, NeĢr.: Hanbaba Beyanî, Tahran 1317. xx niteliğinde olan el-Veledü‟ş-Şefik ve‟l-Hâfîdü‟l-Hâlik adlı eseri, dört bölümden oluĢmaktadır. 1333 senesinde yazılmıĢtır. Eserin bilinen tek nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi‟ndedir26. Selçuklu tarihi hakkında özet ve kısa bilgiler verir. Bununla birlikte, özet de olsa Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢ dönemi hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Eserin tercüme ve tahkiki, Ali Ertuğrul tarafından iki cilt halinde doktora tezi olarak hazırlanmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, eserin söz konusu doktora tezindeki tercümesinden istifade ettik27 . 1.3.1.7. Hamdullah Kazvînî, Müstevfî (1281-1350) Hamdullah Kazvînî, Kazvîn‟in ünlü Müstevfiyan ailesine mensuptur28. Onun günümüze ulaĢan eserlerinden en önemlisi Tarih-i Güzîde adındaki eseridir. Eserde, Türkiye Selçukluları hakkında ayrı ve kısa bir bahis bulunur. Yazarın coğrafyaya dair diğer eseri Nüzhetü‟l-Kulûb‟undaki gibi oldukça kolay anlaĢılır bir dili vardır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tahran‟daki neĢrinden istifade ettik29 . 1.3.1.8. Vassâf, Abdullah b. Fazlullah el-ġirazî (1265-1334) Olcaytu Han döneminde önemli görevler almıĢ olan Vassâf‟a bu adı Olcaytu Han vermiĢtir30. BeĢ ciltlik Tecziyetü‟l Emsar ve Tezciyetü‟l Asar adlı eseri bu yüzden Tarih-i Vassâf olarak da bilinir. Eser, Mengü Han‟ın vefatı ile baĢlar ve 1323 senesine kadar gelir. Eser, M. Ayeti tarafından Tahran‟da neĢredilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Ayeti tarafından hazırlanan söz konusu neĢrinden istifade ettik31 . 1.3.1.9. Esterâbâdî, Aziz b. ErdeĢir (XIV. yy.) Gençlik yılları Bağdad‟da geçen Esterâbâdî, 1392-1393‟de Timur‟un Bağdad‟ı iĢgali üzerine kaçarak Sivas‟a kadar gelir. Kadı Burhaneddîn‟in ölümüne kadar burada yaĢadığı bilinmektedir. Kadı Burhaneddîn‟in kendi tarihini yazmasını 26 Nigîdî, Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed’in ElVeledü’Ģ-ġefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i, I, Haz.: Ali Ertuğrul, (DEÜ. SBE., YDT.), Ġzmir 2009. 27 Nigîdî: 2009. 28 KonuĢ: 2006, s. 78. 29 Hamdullah Kazvînî, Tarih-i Güzîde, Tahran 1341. 30 Osman Gazi Özgüdenli, “Vassâf”, DĠA., TDV. Yay., XLII, Ġstanbul 2012, s. 558. 31 Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vassâf, NeĢr.: M. Ayeti, Tahran 1346. xxi istemesi üzerine Esterâbâdî, 1397-1398 senelerinde Bezm-u Rezm‟i kaleme almıĢtır32 . Bezm-u Rezm (Eğlence ve SavaĢ), XIV. yüzyılın Anadolu beylikleri hakkında verdiği bilgiler açısından önemlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik33 . 1.3.1.10. Cüzcânî, Osman b. Sirâceddîn (XII.-XIII. yy) 1193‟de Lahore‟da doğan yazar, Gur ve Delhi saraylarında görev almıĢtır34 . Eseri Tabakât-ı Nâsırî, genel bir Ġslâm tarihi niteliğindedir. Büveyhîler, HarezmĢahlar, Gurlular ve Selçuklular gibi pek çok devletin tarihini anlatmıĢtır. Eserde, hem Büyük Selçuklu Devleti hem de Türkiye Selçuklu Devleti hakkında bilgi verilmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin H. G. Raverty tarafından yapılan Ġngilizce neĢrinden istifade ettik35 . 1.3.1.11. Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman (ö. XIII. yy.) Ġranlı yazar Râvendî, 1203‟de yazmaya baĢladığı ve I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ikinci saltanatında kendisine sunduğu Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr adlı eseri ile bilinir36. Eser, 1194‟e kadar Büyük Selçuklu tarihini ihtiva eder. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ahmed AteĢ tarafından hazırlanan iki ciltlik tercümesinden istifade ettik 37 . 1.3.2. Arapça Vekâyinâmeler 1.3.2.1. MüneccimbaĢı, Ajmed b. Lütfullah (XVII. yy.) XVII. yüzyıl tarihçilerinden olan MüneccimbaĢı, Selanik‟de doğmuĢtur. Mevlevî olan ve Galata Mevlevihanesi‟nde ġeyh Arzî Dede‟nin hizmetine giren yazar, IV. Mehmet‟in müneccimi olduğundan bu ad ile tanınmıĢtır. IV. Mehmet‟in 1687‟de tahttan indirilmesinden sonra Mısır‟a sürülmüĢ ve 1702‟de Mekke‟de ölmüĢtür. En önemli eseri Sahaifü‟l-Ahbâr fî Vekayi‟il-Âsar‟dır. BaĢlangıçtan 1673‟e 32 Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve SavaĢ), Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1990. 33 Esterâbâdî: 1990. 34 KonuĢ: 2006, s. 72. 35 Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, I, Prep.: H. G. Raverty, OBRC., New Delhi 1970. 36 KonuĢ: 2006, s. 88-89. 37 Râvendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), I, Çev.: Ahmed AteĢ, TTK. Yay., Ankara 1999. xxii kadar gelen eser, Damad Ġbrahim PaĢa‟nın isteği ile ġair Nedim baĢkanlığındaki bir heyet tarafından 10 yıl içinde dilimize tercüme edilmiĢtir. Ancak bu tercümenin iyi olmadığı anlaĢılınca, daha sonra yeni tercümeleri yapılmıĢtır. Hasan Fehmi Turgal38 ve Necati Lûgal39 tarafından da kısmî tercümeleri yapılan eser daha sonra iki cilt halinde Ali Öngül tarafından hazırlanmıĢtır40. Bundan baĢka, Ġsmail Erünsal tarafından, Osmanlı tarihinin kuruluĢ yıllarından itibaren ilgili kısımları iki cilt olarak neĢredilmiĢtir41. Biz çalıĢmamızda, Ali Öngül tarafından hazırlanmıĢ tercümeden, Ġsmail Erünsal‟ın ve Hasan Fehmi Turgal‟ın neĢrinden yararlandık. 1.3.2.2. Ġbn ġeddâd, Ġbrahim b. Ali (1217-1285) Ġbn ġeddâd Halep‟te doğmuĢ ve çeĢitli devlet kademelerinde görev almıĢtır42 . Memlük Sultanı Baybars‟ın dönemini anlattığı Siretü‟z-zahir Baypars adlı eseri, çalıĢma konumuz açısından oldukça önemlidir. Eser iki ciltten oluĢur. Birinci cildi kayıptır. Ġkinci cildi ise Baypars Tarihi adıyla ġerefüddin Yaltkaya tarafından tercüme edilerek neĢredilmiĢtir. Memlük Sultanı Baybars‟ın, birbiri ile karıĢtırılması muhtemel iki önemli hal tercemesi olup ġerefüddin Yaltkaya‟nın Baypars Tarihi‟nin önsözünde belirttiği gibi, bunlardan biri Ġbn ġeddâd‟ın (1216-1285), diğeri ise Ġbn Abdü‟z-zâhir‟in eseridir43 . 1.3.2.3. Yunînî, Musa b. Muhammed (1242-1326) Yunînî, Baalbek‟de (Lübnan) yaĢamıĢ ve uzun süre buranın kadılığını yapmıĢtır. Sıbt Ġbn el-Cevzî‟nin Mirât el-Zamân adlı eserine zeyl yazmıĢtır44. 1256- 1311 tarihleri arasındaki olaylardan bahsettiği bu eseri, Dairetü‟l-Maarifü‟l- 38 MüneccimbaĢı, Anadolu Selçukîleri. MüneccimbaĢıya Göre, NeĢr.: Hasan Fehmi Turgal, Türkiye Matbaası, Ġstanbul 1935. 39 MüneccimbaĢı, Karahanlılar ve Anadolu Selçukluları, Çev.: Necati Lûgal, Türkiye Basımevi, Ġstanbul 1950. 40 MüneccimbaĢı, Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi I. Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2000; Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2001. 41 MüneccimbaĢı Tarihi, I, Çev.: Ġsmail Erünsal, Tercüman.. 42 KonuĢ: 2006, s. 20. 43 Ġbn ġeddâd, Baypars Tarihi. Al-Melik-Al-Zahir(Baypars) Hakkındaki Tarihin Ġkinci Cildi, Çev.: M. ġerefüddin Yaltkaya, TTK. Yay., Ankara 2000, s. X-XI. 44 KonuĢ: 2006, s. 32. xxiii Osmaniyye‟de 4 cilt olarak basılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Haydarabad‟da yapılan neĢrinden istifade ettik45 . 1.3.2.4. Baybars Mansurî, ed-Devâdâr (1247-1325) Memlük Sultanı Kalavun‟un (1279-1290) emirlerindendir ve onunla birlikte çeĢitli savaĢlara katılmıĢtır. 11 ciltlik Zübdet el-Fikre fî Târih el-Hicre adlı eseri ile bilinir. Eserin birçok bölümü kayıptır. Genel bir Ġslam tarihi niteliğindedir ve 1324‟e kadar gelir. Yazarın Kitab el-Tuhfet el-Mulûkiyye fi‟d-Devlet et-Turkiyye adlı bir baĢka eseri daha vardır46. Bu eser de Memlük tarihi ile ilgilidir. Biz çalıĢmamızda, onun “Zübde” adlı eserinin D. S. Richards tarafından Beyrut‟ta yapılan neĢrinden istifade ettik47 . 1.3.2.5. Ġbn Abdü’z-zâhir, Abdullah (1223-1292) Memlük Sultanı Baybars‟ın kâtiplerindendir48 . Er-Ravdu‟z-zâhir fî Sireti‟lMeliki‟z-Zâhir adlı iki ciltlik eseri, Sultan Baybars‟ın dönemini anlatmaktadır. Eserin ikinci kısmı kayıptır. Günümüze ulaĢan metnin tam nüshası Abdul Aziz alKhowayter tarafından 1960‟da üç cilt halinde tez olarak çalıĢılmıĢtır. Tezin ikinci cildinde, eserin Ġngilizce tercümesi verilmiĢtir. Biz araĢtırmamızda, bu tezin söz konusu ikinci cildinden istifade ettik49 . 1.3.2.6. Aynî, Bedreddîn Mahmud (1361-1451) Aynî, Gaziantep‟te doğmuĢtur. Türk asıllıdır. Mısır‟a giderek Sultan Berkuk‟un hizmetine girmiĢ ve burada ölmüĢtür50. 24 ciltlik Ikd el-Cumân fî Târihi Ehl elZamân adlı eseri ile tanınır. Eser, Ġslam tarihi niteliğindedir ve 1447‟ye kadar gelir. Eserin XV. yüzyıl ile ilgili kısımları, Kazım YaĢar Kopraman tarafından doktora tezi olarak çalıĢılmıĢtır. Bu eserin bazı kısımlarının Osmanlıca tercümesini Millî 45 Yunînî, Dhail Miratu’z-Zamân, I-III, The Dairatu‟l-Ma‟arif-il-Osmania, Haydarabad 1954-1960. 46 KonuĢ: 2006, s. 22, 32. 47 Baybars Mansurî, Zubdat al-Fikra fî Tarîkh al-Hijra, NeĢr.: D. S. Richards, Beyrut 1998. 48 KonuĢ: 2006, s. 20-21. 49 Ġbn Abdü‟z-zâhir, A Critical Edition of an Unknown Source Fort He Life al-Malik al-Zâhir Baibars, With Ġntroduction, Translation and Notes, II, Haz.: Abdul Aziz al-Khowayter, (London University PhD thesis), London 1960. 50 KonuĢ: 2006, s. 37. xxiv Kütüphane‟de bulmak mümkündür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Emin tarafından Kahire‟de yapılan neĢrini kullandık51 . 1.3.2.7. Ömerî, Ahmed b. Yahya (1300-1348) Ömerî, DımaĢk‟da doğmuĢ ve burada ölmüĢtür. Âlim ve Ģairdir52. Üç ansiklopedik eseri vardır. Bunlardan 27 ciltlik Mesalik el-Ebsar fî Memalik el-Ensar adlı eseri ile bilinir. Eserin Anadolu ile ilgili kısımları F. Taeschner tarafından neĢredilmiĢtir. YaĢar Yücel bu neĢrin tercümesini, Türk Tarih Kurumu Yayınları‟ndan çıkardığı Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar adlı iki ciltlik eserinin birinci cildinde, “Mesalikü‟l-ebsâr‟a Göre Anadolu Beylikleri” baĢlığı ile vermiĢtir. Biz çalıĢmamızda, YaĢar Yücel‟in bu tercümesinden istifade ettik53 . 1.3.2.8. Nesevî, Ahmed b. Mehmed (ö. XIII.yy) Horasan‟ın Nesa Ģehrinde doğan Nesevî, Ġran‟ın ünlü münĢilerindendir. Celâleddîn HarezmĢah‟ın hizmetinde çalıĢmıĢ ve onun ölümünden sonra Siret üsSultân Celâleddin Mengüberti adlı eseri kaleme almıĢtır54. Eser, Necip Asım tarafından Celâlüttin Harezemşah adıyla dilimize tercüme edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Necip Asım tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik55 . 1.3.2.9. Ġbn Kesîr, Ġsmail b. Ömer (1300-1373) Bursa‟da doğmuĢ ve DımaĢk‟a (ġam) giderek orada çeĢitli medreselerde dersler vermiĢtir. 10 ciltlik genel bir Ġslam tarihi niteliğindeki el-Bidâye ve‟n-Nihâye adlı ansiklopedik eseri ile tanınmıĢtır56. Eserin 13 cilt halindeki tercümesi Çağrı 51 Aynî, „Ikd el-Cumân fî Târihi Ehl el-Zamân, I, NeĢr.: M. Muhammed Emin, Kahire 1987. 52 KonuĢ: 2006, s. 60. 53Ömerî, “Mesalikü‟l-ebsâr‟a Göre Anadolu Beylikleri”, Anadolu Beylikleri Hakkında AraĢtırmalar. Çoban-Oğulları Candar-Oğulları Mesalikü’l- Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri, I, Haz.: F. Taeschner, Çev.: YaĢar Yücel, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 183-203. 54 KonuĢ: 2006, s. 17. 55 Nesevî, Celâlüttin HarezemĢah, Çev.: Necip Asım, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1934. 56 KonuĢ: 2006, s. 36. xxv Yayınları‟ndan çıkmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu ansiklopedik eserin konumuzu ilgilendiren 12. ve 13. cildinden istifade ettik57 . 1.3.2.10. Ġbnü’l-Esîr, Ġzzeddîn Ali b. Muhammed (1160-1233) Cizre‟de doğan Ġbnü‟l-Esîr, 12 ciltlik genel Ġslâm tarihi niteliğindeki büyük eseri El-Kâmil fi‟t-Tarih ile tanınmıĢtır58. Eser, 1231 tarihine kadar gelmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu ansiklopedik eserin konumuzu ilgilendiren 9. ve 12. cildinden yararlandık59 . 1.3.2.11. Cenâbî Mustafa Efendi (ö. 1590) XVI. yüzyıl Osmanlı tarihçilerindendir. Ġstanbul‟da doğmuĢ ve Halep‟de vefat etmiĢtir. En önemli eseri, Arapça olarak kaleme aldığı el-„Aylemü‟z-Zâhir fî Ahvâli‟lEvâil ve‟l-evâhir adlı eseridir. Eser Cenabî Tarihi olarak da bilinmektedir. Genel bir Ġslam tarihi niteliğinde olmakla beraber Türkiye Selçuklu tarihi hakkında verdiği özet bilgiler önemlidir. Bu eserin Türkiye Selçukluları ile ilgili kısmı Muharrem Kesik tarafından yüksek lisans tezi olarak çalıĢılmıĢ ve tercüme edilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu tezin ilgili bahislerinden istifade ettik60 . 1.3.2.12. Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvahhab (1279-1333) Nüveyrî Mısır‟da doğmuĢ ve yaĢamıĢtır. Tarihçi ve hukukçu olarak tanınır61 . Nihâyet el-Ereb fî Fünûn el-Edeb adlı ansiklopedik bir eseri vardır. Eserin Altınordu Devleti ile ilgili kısımları W. De Tiesenhausen tarafından neĢredilmiĢtir. Bu neĢrin tercümesi ise Ġsmail Hakkı Ġzmirli tarafından Altınordu Devletine Aid Metinler adıyla yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, Ġ. Hakkı Ġzmirli tarafından yapılan söz konusu tercümeden yararlandık62 . 57 Ġbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye. Büyük Ġslâm Tarihi, XIII, Çev.: Mehmet Keskin, Çağrı Yay., Ġstanbul 2000. 58 KonuĢ: 2006, s. 15-16. 59 Ġbnü‟l-Esîr, Ġslâm Tarihi. el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, XII, Çev.: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., Ġstanbul 1987. 60 Cenâbî Mustafa Efendi, Cenâbî Mustafa Efendi’nin el-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâil ve’lEvâhir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları Ġle Ġlgili Kısmının Tenkidli Metin NeĢri, Haz.: Muharrem Kesik, (ĠÜ., YYLT.), Ġstanbul 1994. 61 KonuĢ: 2006, s. 33. 62 Nüveyrî, “Nihayetül Ġreb-Nüveyrî”, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Haz.: W. De Tiesenhausen, Çev.: Ġsmail Hakkı Ġzmirli, Maarif Matbaası, Ġstanbul 1941, s. 243-313. xxvi 1.3.2.13. Makrîzî, Ahmed b. Ali (1365-1441) XV. yüzyılın önemli Memlük tarihçilerindendir63. Dört ciltlik Kitâb es-Sulûk fî Ma‟rifet Düvel el-Mulük adlı eseri ile bilinir. Eser, 1171-1441 seneleri arasını anlatır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin M. Mustafa Zaide tarafından Kahire‟de yapılan neĢrinden istifade ettik64 . 1.3.2.14. Ebu’l-Fida, Ġsmail b. Mahmud (1273-1331) Ebu‟l-Fida, Memlük Sultanı Kalavun (1279-1290) dönemi emirlerdendir. Ebu‟l-Fida‟nın babası da dönemin önemli komutanlarından idi. En bilinen eseri, Ġbnü‟l-Esîr‟in El-Kâmil fi‟t-Tarih adlı eserinin bir devamı mahiyetinde olan ElMuhtasar fî Tarihî Beşer‟dir65. Bu eser, Ebu‟l-Fida Tarihi olarak da bilinmektedir. Mahmud Deyyub tarafından Beyrut‟ta neĢredilmiĢtir. Ġki ciltten oluĢur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin ikinci cildini kullandık66 . 1.3.2.15. Azîmî (1090-1175) Haleb‟de doğan Azîmî bir bilim adamı ve Ģairdir. Günümüze ulaĢan tek eserini Ġmamüddîn Zengî adına kaleme almıĢtır67. Eser, Hz. Adem‟den baĢlar ve Halife ElMuktefî devrinin sonuna kadar devam eder. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ali Sevim tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik68 . 1.3.3. Moğol Kaynakları 1.3.3.1. Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik (1226-1283) Cüveynî, Ġran‟ın köklü ailelerinden birine mensup önemli Moğol devlet adamlarındandır. Moğol sarayında çeĢitli devlet kademelerinde çalıĢmıĢ, zamanla idareciliğe kadar yükselmiĢtir. En önemli eseri Tarih-i Cihan-Güşa (Cihan Fatihinin 63 KonuĢ: 2006, s. 37. 64 Makrîzî, Kitâb es-Sulûk fî Ma’rifet Düvel el-Mulük, II/I, Yay.: M. Mustafa Zaide, Kahire 1941. 65 Abdülkerim Özaydın, “Ebû‟l-Fidâ”, DĠA., X, TDV. Yay., Ġstanbul 1994, s. 320-321. 66 Ebu‟l-Fida, Tarihu Ebu’l-Fida, II, Haz.: Mahmud Deyyub, Beyrut 1997. 67 Azîmî, Azîmî Tarihi. Selçuklular Dönemiyle Ġlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44), Çev.: Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2006. 68 Azîmî: 2006. xxvii Tarihi)‟dır69. Üç cilt olan eser, Cengiz Han‟ın ortaya çıkıĢı ile baĢlar ve Hülagu Han‟ın Ġran ve Ön Asya harekâtları anlatılarak bitirilir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mürsel Öztürk tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik70 . 1.3.3.2. Moğolların Gizli Tarihi Kim tarafından kaleme alındığı bilinmeyen bu eserin 1240 yılında yazıldığı kabul edilmektedir. Moğolların Gizli Tarihi‟nin günümüze ulaĢan nüshaları, Moğolca metnin Çince iĢaretler ile yazılmıĢ halidir. Orijinalinin Uygur harfleri ile yazıldığı tahmin edilmektedir. Altan Debter ile kronolojik benzerliklerinden dolayı ikisinin aynı eser olup olmadığı tartıĢılmaktadır71. “Kitap” baĢlıklı 12 bölümden oluĢan bu eser, Moğolların ilk tarihi ve Cengiz Han dönemi hakkında önemli bilgiler içermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ahmet Temir tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik72 . 1.3.3.3. Altan Topçi 1604 senesinde yazıldığı kabul edilen ve 126 paragraftan oluĢan Altan Topçi adlı bu eser, Moğolların mitolojik kökeninden baĢlayarak Ögedey Han dönemine kadar olan Moğol tarihini anlatır73 . Moğolların Gizli Tarihi‟nden sonra, Moğol tarihini anlatan en önemli eserdir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tuncer Gülensoy tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik74 . 1.3.4. Türkçe Vekâyinâmeler 1.3.4.1. ÂĢıkpaĢaoğlu (h.795/1392-1293- 1481) Amasya‟ya bağlı Ulvan Çelebi Köyü‟nde doğan ÂĢıkpaĢaoğlu, önemli Osmanlı tarihçilerindendir. 1476‟da yazmaya baĢladığı eseri Tevârih-i Âl-i Osman‟da kendisini “DerviĢ Ahmed ÂĢıkî” olarak tanıtmaktadır75. Konumuz açısından eserin 69 KonuĢ: 2006, s. 72-73. 70 Cüveynî, Tarih-i Cihan GüĢa, Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1999. 71 Moğolların Gizli Tarihi I. Tercüme, Haz.: Ahmet Temir, TTK. Basımevi, Ankara 1986. 72 Moğolların Gizli Tarihi: 1986. 73 Altan Topçi (Moğol Tarihi), Haz.: Tuncer Gülensoy, KAY., Ankara 2008. 74 Altan Topçi: 2008. 75 ÂĢıkpaĢaoğlu, ÂĢıkpaĢaoğlu Tarihi, Haz.: A. Nihal Atsız, KTB. Yay., Ankara 1985. xxviii bizi ilgilendiren kısmı, yazarın giriĢ kısmında verdiği ailesine ait soy kütüğüdür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin A. Nihal Atsız tarafından hazırlanan neĢrini kullandık76 . 1.3.4.2. Ahmed b. Mahmûd, el-Mevlâ (ö. 977/1569-1570) Ahmed bin Mahmûd, XVI. yüzyılın önemli âlimlerinden biridir. Babası, Bursa YeĢil Camii‟nin imamı idi. Bu sebeple lakabı İmamzade‟dir. Eseri Selçuk-Nâme‟yi, Türkçe olarak II. Selim döneminde yazmıĢtır77. ÇeĢitli kaynaklar kullanılarak hazırlanan eser, Büyük Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢundan baĢlar ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢı anlatılarak bitirilir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Erdoğan Merçil tarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik78 . 1.3.4.3. ġikârî (XIV. yy.) ġikârî, XIV. yüzyıl yazarlarındandır. Onun, Karamanoğulları tarihini anlattığı Karamannâme adlı eseri, aslında Karamanoğulları Beyi Alâeddîn Bey‟in (1361- 1397) isteği üzerine Yarcanî tarafından kaleme alınan eserin tercümesidir. Eser Kitâb-ı Tevârih-i Karamaniyye olarak da bilinir79. Karamanoğulları ve Türkmenlerle ilgili verdiği bilgiler sebebiyle kıymetlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Metin Sözen ve Necdet Sakaoğlu tarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik80 . 1.3.5. Süryani Vekâyinâmeleri 1.3.5.1. Abû’l-Farac, Gregory (XIII. yy.) Malatya‟da Ġbranî bir doktorun oğlu olarak dünyaya gelen (1225/1226) Abû‟lFarac (Bar Hebraeus); din, astronomi, fizik, mantık ile ilgili ve çeĢitli eserlerin tercümeleri baĢta olmak üzere ondan fazla kitap kaleme almıĢtır. Abû‟l-Farac Tarihi adıyla dilimize çevrilen eserinin asıl adı Kethabha Dhe-Makhtebhanuth Zabhne‟dir. Üç ciltten oluĢur. Eserin tercümesini, Ömer Rıza Doğrul iki cilt halinde neĢretmiĢtir. Türkiye Selçuklu Devleti ve Moğollarla ilgili içerdiği bilgiler bakımından önemlidir. 76 ÂĢıkpaĢaoğlu: 1985. 77 Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, I-II, Haz.: Erdoğan Merçil, Tercüman., Ġstanbul 1977. 78 Selçuk-Nâme: 1977, I. 79 ġikârî, Karamannâme [Zamanın Kahramanı Karamanîler’in Tarihi], Haz.: Metin SözenNecdet Sakaoğlu, Karaman Valiliği ve Karaman Belediyesi Yayını, Ġstanbul 2005. 80 ġikârî: 2005. xxix Biz araĢtırmamızda, eserin söz konusu tercümesinden faydalandık81. Ayrıca, aynı eser ġerefüddin Yaltkaya tarafından muhtasar olarak ve Tarihi Muhtasarüddüvel adıyla dilimize çevrilmiĢtir. Bu eseri de araĢtırmamızda kullandık. Bu muhtasar eserde, yazar adı Ebülferec-İbnülibrî olarak yazıldığından, araĢtırmamızda iki eser arasında fark yaratmak adına, aynı Ģekilde yazılmıĢtır82 . 1.3.6. Ermeni Kaynakları 1.3.6.1. Aknerli Grigor Aknerli Grigor, Kilikya‟nın Ermeni manastırı (vankı) rahiplerindendir83. Onun Okçu Milletin Tarihi adlı eseri, Türkiye Selçuklu-Moğol iliĢkileri ve Moğol tarihine yönelik önemli Ermeni kaynaklarından biridir. Eserde, Moğolların Anadolu Ģehirlerini istilâ etmesi ve Ermenilerin Moğollara itaatini sunması konularında özet bilgiler bulunur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin H. D. Andreasyan tarafından Moğol Tarihi adı ile çevrilmiĢ tercüme ve neĢrinden istifade ettik84 . 1.3.6.2. Vardan Vardapet (ö. 1271) Vardan Vardapet(=rahip), Ermenistan‟ın doğusunda doğmuĢ XIII. yüzyıl yazarlarındandır. Vardapet‟in, kendisine saygı duyulan biri olduğu ve Hülagu Han tarafından davet edildiği bir kurultayda, onunla konuĢtuğu bilinmektedir85. Genel nitelikli eserinin önemli kısımları Türk Fütuhatı Tarihi adı ile H. D. Andreasyan tarafından dilimize tercüme edilmiĢtir. Eserde; Büyük Selçukluları, Selçuklu sultanlarının Anadolu fetihleri, haçlılar ve Moğolların ortaya çıkıĢı ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Biz araĢtırmamızda, bu eserin söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik86 . 81 Abû‟l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, II, Çev.: Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara 1999. 82 Ebülferec-Ġbnülibrî, Tarihi Muhtasarüddüvel, Çev.: ġerefüddin Yaltkaya, Maarif Matbaası, Ġstanbul 1941. 83 Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, Çev.: Hrand D. Andreasyan, Osman Yalçın Matbaası, Ġstanbul 1954, s. VII. 84 Aknerli Grigor: 1954. 85 Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), Çev.: Hrant D. Andreasyan, ĠÜ. Edebiyat Fakültesi Yay., Ġstanbul 1937, s. 154-158. 86 Müverrih Vardan: 1937. xxx 1.3.6.3. Urfalı Mateos (XII.yy) Doğum ve ölüm tarihleri bilinmeyen Ermeni yazar Urfalı Mateos‟un günümüze ulaĢan eseri 952-1136 seneleri arasını anlatmaktadır. Papaz Grigor tarafından bu esere bir zeyl yazılmıĢtır. Bu zeyl ile birlikte eser, Hrand D. Andreasyan tarafından dilimize çevrilmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Hrand D. Andreasyan tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik87 . 1.3.7. Bizans Kronikleri 1.3.7.1. Akropolites, Georgios (1217-1282) Georgios Akropolites, Bizans Ġmparatorluğu‟nda görev almıĢ bir devlet adamı ve aynı zamanda retorik bir tarihçidir. Ġmparator II. Theodoros Laskaris‟in yakın arkadaĢı ve eğitmeni olması ile de önemlidir. Eserin asıl adı, Khronike Syngraphe‟dir88. Eserde, Bizans Ġmparatorluğu‟nun 1204-1261 seneleri arasındaki siyasî olayları anlatılır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık89 . 1.3.7.2. Pachymérés, Georges (1242-1310) Georges Pachymèrès, Bizanslı tarihçi ve filozoftur. Babası üçüncü haçlı seferinde ele geçirildiği zaman iltica etmiĢtir. Hayatını Ġstanbul‟da geçiren Pachymèrès‟in en önemli eseri 13 “kitap” baĢlıklı bölümden oluĢan Bizans Tarihi‟dir. Dilimize Bizanslı Gözüyle Türkler olarak çevrilen bu eserde Pachymèrès, ilk defa Bafeus SavaĢı‟nda Osman Bey‟den bahseden tarihçi olmuĢtur90. Eserde ayrıca Kıpçaklar, Selçuklular, Ġlhanlılar ve Osmanlı Beyliği‟nden bahsedilmektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Ġlcan Bihter Barlas tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik91 . 87 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-2236) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev.: Hrant D. Andreasyan, TTK. Yay., Ankara 2000; KonuĢ: 2006, s. 118-119. 88 Georgios Akropolites, Vekayinâme, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008. 89 Akropolites: 2008. 90 Georges Pachymèrès, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev.: Ġlcan Bihter Barlas, ĠKS. Yay., Ġstanbul 2009. 91 Pachymèrès: 2009. xxxi 1.3.7.3. Anna Kommena (1083-1153) Anna Kommena, Bizans Ġmparatoru I. Alexios Komnenos‟un kızıdır. 1083‟de doğmuĢtur. Babasının dönemini anlattığı Alexias adlı eseri ile bilinmektedir92. Eser, Türklerin Anadolu‟daki ilk faaliyetlerine ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢ yıllarına iliĢkin önemli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden yararlandık93 . 1.3.7.4. Nikephoros Bryennios (XI. yy.) Edirne‟de doğan Nikephoros Bryennios, Bizans Ġmparatoru I. Alexios Komnenos‟un kızı Anna Kommena‟nın eĢidir94. Dört kitaptan oluĢan eseri, Nikephoros Botaneiates‟in imparator olması ile baĢlar ve 1079‟a kadar gelir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik95 . 1.3.7.5. Ioannes Zonaras (XII. yy.) Hayatı hakkında fazla bilgimiz yoktur. Eserinde, evrenin yaratıĢından Alexios Komnenos dönemine kadar yaĢanan olayları anlatır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Bilge Umar tarafından hazırlanan tercümesinden istifade ettik96 . 1.4. Seyahatnâmeler 1.4.1. Ġbn Battûta (1304-1368) Dünyanın pek çok yerini gezen ünlü seyyahlardan olan Ġbn Battûta, doğduğu kent olan Tanca‟dan (Fas) 1325‟de hac vazifesi için ayrıldıktan sonra Mısır, Suriye, Anadolu ve Hindistan baĢta olmak üzere Kırım, Afganistan ve Basra körfezine kadar pek çok yeri seyahat etmiĢ ve gezip gördüğü yerler hakkında, kentlerin sosyo- 92 KonuĢ: 2006, s. 112-113. 93 Anna Kommena, Alexiad. Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda Ġmparator Alexias Komnenos Dönemi’nin Tarihi. Malazgirt Sonrası, Çev.: Bilge Umar, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 1996. 94 KonuĢ: 2006, s. 111. 95 Nikephoros Bryennios, Tarihin Özü, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008. 96 Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, AS. Yay., Çev.: Bilge Umar, Ġstanbul 2008, s. 134; Urfalı Mateos: 2000. xxxii kültürel yapılarını anlamamızı sağlayacak bilgiler vermiĢtir97. Kaleme aldığı seyahatnamesinin asıl adı Tuhfet el-Nuzzar fî Garaib el-Emsar ve Acaib el-Esfar‟dır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin A. Sait Aykut tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik98 . 1.4.2. Rubruk, Wilhelm Von (XIII. yy.) Wilhelm Von Rubruk, XIII. yüzyıl seyyahlarındandır. Fransa Kralı IX. Louis‟in emriyle Moğollara gönderilmiĢtir. Yolculuğunu anlattığı eseri, dilimize Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255 adıyla çevrilmiĢtir99. Eser, Di Plano Carpini‟den sonra Moğollar hakkında önemli bilgiler veren ikinci seyahatname türündeki eserdir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin, Ergin Ayan tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik100 . 1.4.3. Simon de Saint Quentin (XIII. yy.) Simon, Papa tarafından 1245‟de Moğollarla temasa geçmek ve onlara Hıristiyanlığı anlatmak üzere doğuya gönderilen bir grup keĢiĢ içinde yer almıĢtır101 . Eseri Histoire des Tartares (Tatarların Tarihi)‟de, Moğollar yanında, özellikle II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve oğlu II. Ġzzeddîn Keykâvus dönemi hakkında baĢka yerde olmayan bilgiler vermektedir. Ancak verdiği bilgilerin çoğunu üçüncü Ģahıslardan derlediği görülür. Simon‟un eseri kayıptır. Bununla birlikte eser, ondan alıntılar yapan yazarların verdiği bu alıntı bilgiler toplanarak oluĢturulmuĢtur. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Erendiz Özbayoğlu tarafından dilimize tercüme edilmiĢ neĢrinden istifade ettik102 . 1.4.4. Di Plano Carpini, Friar Giovanni (1182-1252) Di Plano Carpini, Moğol Ġmparatorluğu‟na seyahat etmiĢ Ġtalyan bir gezgindir. Bu seyahatini ve Moğol tarihini anlattığı eserinin orijinal adı, Historia Mongalorum 97 A. Sait Aykut, “Ġbn Battûta”, DĠA., XIX, TDV. Yay., Ġstanbul 1999, s. 361-368. 98 Ġbn Battûta, Ġbn Battûta Seyahatnâmesi, I, Yapı Kredi Yay., Çev.: A. Sait Aykut, Ġstanbul 2000. 99 Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Çev.: Ergin Ayan, AyıĢığı Yay., Ġstanbul 2001. 100 Rubruk: 2001. 101 Simon de Saint Quentin, Bir KeĢiĢ’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Çev.: Erendiz Özbayoğlu, Haz.: Tufan Karasu, Daktav Yay., Alanya 2006. 102 Simon: 2006. xxxiii Quos Nos Tartaros Appellamus‟tur. Türkçe‟ye çevirisi, Bizim Tatar Olarak Adlandırdığımız Moğol Tarihi‟dir. Biz bu eserin, Erik Hildinger tarafından orijinal dilinden Ġngilizce‟ye yapılan tercüme ve neĢrinden istifade ettik103 . 1.4.5. Marko Polo Ortaçağın ünlü Ġtalyan seyyahıdır. Çin‟e kadar seyahat etmiĢtir. Gezip gördüğü yerleri kaleme aldığı iki ciltlik eseri ile bilinmektedir104. Eserinde, Moğollar ve 1272 senesindeki Anadolu hakkında önemli bilgiler vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Filiz Dokuman tarafından hazırlanan neĢrinden istifade ettik105 . 1.4.6. Joinville, Jean de (XIII. yy.) Jean De Joinville, 1248‟de Fransa Kralı IX. Louis‟in, Papa IV. Innocentius‟un teĢviki ile bir haçlı seferi düzenlemeye karar vermesi üzerine, onunla birlikte Eylül ayında denize açılmıĢtır106. Yolculuğunu ve görüp öğrendiklerini kaleme aldığı seyahatnâmesi, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin bu tarihte diğer devletler tarafından nasıl göründüğü hakkında az da olsa bilgi vermektedir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Cüneyt Kanat tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden istifade ettik107 . 1.5. Menakıbnâmeler 1.5.1. Ahmed Eflâkî Ahmed Eflâkî hakkında bildiklerimiz oldukça azdır. Onun, Ahi Nâtur‟un oğlu ve Bedreddîn Tebrizî‟nin öğrencisi olduğu, yıldızlar ilminde Ģöhret kazandığı için Eflâkî mahlasıyla tanındığı bilinmektedir108 . Menakıbü‟l-Arifîn (Ariflerin Menkıbeleri) adlı eserinde, Mevlânâ Celâleddîn ve haleflerinin menkıbelerine ve o dönemde yaĢananlara dair hikâyelere yer verir. Bu eserin tercüme ve neĢri, Tahsin Yazıcı tarafından yapılmıĢtır109. Eflâkî‟nin eseri, III. Murad döneminde (1574-1595) 103 Di Plano Carpini, The Story of The Mongols Whom We Call The Tartars, Trans.: Erik Hildinger, Branden Publishing Campany, Boston 1996. 104 KonuĢ: 2006, s. 131. 105 Marko Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, I, Haz.: Filiz Dokuman, Tercüman.. 106 Jean de Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, Çev.: Cüneyt Kanat, Vadi Yay., Ankara 2002. 107 Joinville: 2002. 108 Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Çev.: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2006. 109 Eflâkî: 2006. xxxiv de DerviĢ Mahmûd-ı Mesnevîhan tarafından, önce muhtasar hale getirilmiĢ daha sonra Türkçe‟ye çevrilerek III. Murad‟a sunulmuĢtur. Bu eser, Hüseyin Ayan, Gönül Ayan ve Erdoğan Erol tarafından neĢredilmiĢtir110. Biz çalıĢmamızda, Tahsin Yazıcı‟nın tercüme ve neĢri ile eserin söz konusu muhtasar neĢrinden istifade ettik. 1.5.2. Elvan Çelebi Elvan Çelebi, Moğol istilâsından kaçarak XIII. yüzyılın ilk yarısında Anadolu‟ya gelmiĢ büyük bir Ģeyh ailesine mensuptur. Eseri Menâkubu‟l-Kudsiyye fî Menâsıbi‟l-Ünsiyye‟de de atalarının menkıbevi hayatlarını anlatmaktadır111. Bu eser, özellikle Babaî isyanı (1240) ve Türkmenlerle ilgili verdiği bilgiler açısından önemlidir. Eserin tercümesi, Ġsmail E. Erünsal ve A. YaĢar Ocak tarafından yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik112 . 1.5.3. Feridun b. Ahmed Feridun bin Ahmed, Mevlânâ Celâleddîn‟in müritlerindendir. Mevlânâ ve çevresini tanıttığı Sipehsâlâr Risalesi adlı eseri ile bilinmektedir. Bu eser, 1947‟de Tahran‟da neĢredilmiĢtir. 1912‟de de Ahmet Avnî Konuk (1868-1938) tarafından Osmanlıcaya çevrilerek neĢredilmiĢtir113. Tahir Galip Seratlı ise Osmanlıca neĢri günümüz Türkçesine çevirerek neĢretmiĢtir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Tahir Galip Seratlı tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık114 . 1.5.4. Muhammed el-Alâî Muhammed el-Alâî, evhadiyye hareketinin kurucusu ġeyh Evhadü‟d-din Hâmid el-Kirmanî‟nin halifelerinden Tiflisli ġeyh ġemseddîn Ömer‟in oğludur. Kirmanî‟nin hayatını anlattığı Menakib-i Evhadü‟d-din-i Kirmanî adındaki eseri ile 110 DerviĢ Mahmûd-ı Mesnevîhan, Sevâkıb-ı Menâkıb, Haz.: Hüseyin Ayan-Gönül Ayan-Erdoğan Erol, Rûmî Yay., Konya 2007. 111 KonuĢ: 2006, s. 106. 112 Elvan Çelebi, Menâkubu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba Ġlyas Horasânî ve Sülalesinin Menkabevî Tarihi), Haz.: Ġsmail E. Erünsal-A. YaĢar Ocak, TTK. Yay., Ankara 1995. 113 Feridun bin Ahmed, Sipehsâlâr Risalesi, Çev.: Tahir Galip Seratlı, Elest Yay., Ġstanbul 2004. 114 Feridun bin Ahmed: 2004. xxxv bilinmektedir115. Eserde, 1204-1234 seneleri arasında, Kirmanî‟nin Anadolu‟daki faaliyetleri anlatılırken Türkiye Selçuklu ve Moğollarla ilgili de bilgiler verilmektedir. Bu eserin tercüme ve tetkikli neĢri, Mikâil Bayram tarafından Şeyh Evhadü‟d-din Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi adıyla yapılmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Mikâil Bayram tarafından hazırlanan söz konusu tercüme ve neĢrinden istifade ettik116 . 1.6. Coğrafya Eserleri 1.6.1. Hamdullah Kazvînî, Müstevfî (1281-1350) Hamdullah Kazvînî‟nin Tarih-i Güzîde‟den sonra ikinci önemli eseri coğrafyaya dairdir. 1339‟da tamamlanmıĢtır117 . Nüzhetü‟l-Kulûb adındaki bu eserde konumuz açısından, Ġran ve Anadolu‟nun coğrafî ve iktisadî durumu hakkında verdiği bilgiler önemlidir. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Muhammed Debîr-i Sîyâkî tarafından Tahran‟da yapılmıĢ neĢrinden istifade ettik118 . 1.7. Edebî Eserler 1.7.1. Fîhi Mâ Fîh Fîhi Mâ Fîh, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî‟nin (1207-1273) meclislerindeki konuĢmalarını içeren bir eserdir. Mevlânâ‟nın oğlu Sultan Veled ya da müritlerinden biri tarafından yazıldığı düĢünülmektedir119. Bu eserden, dönemin sosyal, dinî ve iktisadî durumu hakkında pek çok bilgi edinmek mümkündür. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Meliha Ülker Anbarcıoğlu tarafından hazırlanan tercüme ve neĢrinden yararlandık120 . 115 Muhammed el-Alâî, ġeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmanî ve Menakıb-Nâmesi, Çev.: Mikâil Bayram, NKM. Yay., Ġstanbul 2008. 116 Muhammed el-Alâî: 2008. 117 KonuĢ: 2006, s. 94. 118 Hamdullah Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, NeĢr.: Muhammed Debîr-i Sîyâkî, Tahran 1336. 119 Fîhi Mâ Fîh, Çev.: Meliha Ülker Anbarcıoğlu, Ataç Yay., Ġstanbul 2007. 120 Fîhi Mâ Fîh: 2007. xxxvi 1.8. Siyasetnâmeler 1.8.1. Letâif-i Hikmet Letâif-i Hikmet adlı eser, Anadolu‟daki Ahi TeĢkilatı‟nın kurucusu olan Ahi Evren tarafından yazılarak, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟a sunulmuĢtur. Siyasetnâme türünde bir eserdir. Eserde Ahi Evren, bir hükümdarın sahip olması gereken vasıfları ve dikkat etmesi gereken hususları anlatmıĢtır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin G. Yusufî tarafından Tahran‟da yapılan neĢrinden istifade ettik121 . 1.9. Biyografik Eserler 1.9.1. Askalânî, Ġbn Hacer (XIV. yy.) Ġbn Hacer, önemli hadis âlimlerindendir. Kahire‟de doğmuĢ ve burada ölmüĢtür. Dört ciltlik ed-dürerü‟l-kamine fî a‟yani‟l-mietü‟s-samine adlı eserinde, meĢhur devlet adamlarını ve ileri gelenlerin hayatlarını, maddeler halinde anlatmaktadır. Bu kiĢiler içinde, Emir Çoban ve oğlu DemirtaĢ Noyan da vardır. Biz çalıĢmamızda, bu eserin Beyrut‟ta yapılan neĢrinden istifade ettik122 . 2. ARAġTIRMALAR Selçuklu tarihine iliĢkin çalıĢmalar, özellikle yakın tarih çalıĢmalarına göre oldukça kısır kalmıĢtır. Dönemi aydınlatan kaynakların azlığı yanında bu kaynakların henüz tam anlamıyla ortaya konulmamıĢ ve dağınık vaziyette olması ve pek çoğunun dilimize kazandırılmamıĢ olması bu alanda çalıĢanları zorlamaktadır. Bu sebeple, 1952‟de Anonim Selçuknâme‟nin neĢrini ve tercümesini yayımlayan Feridun Nâfiz Uzluk, Hollandalı tarihçi M. Houtsma‟ya, 1886‟da yayımladığı Kirman Selçukluları ile ilgili çalıĢmasından dolayı Ģükran duymak gerektiğini yazar123 . Selçuklu kaynaklarına ulaĢabilmekteki sıkıntılar henüz çözülmemiĢtir. Ancak, çeĢitli araĢtırma merkezleri, kütüphaneler ve literatür çalıĢmaları bu sorunu aĢmaya yardımcı olabilmektedir. Özellikle, ISAM (Ġslam AraĢtırmaları Merkezi), Türk Tarih 121 Ahi Evren, Letâif-i Hikmet, NeĢr.: G. Yusufî, Tahran 1351. 122 Askalânî, ed-dürerü’l-kamine fî a’yani’l-mietü’s-samine, I, Beyrut. 123 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. IV-V. xxxvii Kurumu Kütüphanesi ve Millî Kütüphane gibi merkezler araĢtırmacılara büyük kolaylıklar sunar. Literatür konusunda ise baĢvurulacak bazı önemli çalıĢmalar bulunmaktadır. Fuat Köprülü “Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları” adlı makalesi ile ilk defa yerel kaynakların toplu bir tasnifini yapmıĢtır 124. Bundan baĢka, Mehmet Altay Köymen‟in “Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları II” 125 ve Claude Cahen‟in “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı” 126 ile Ali Ertuğrul‟un “İran‟da Türkiye Tarihi Çalışmaları” 127 adlı makaleleri önemlidir. Bu konuda, Ramazan ġeĢen, ġemseddin Günaltay, Melek DelilbaĢı, Carl Brockelmann, Edward G. Browne, C. A. Storey, Hrand D. Andreasyan, Erdoğan Merçil, Altan Çetin, Fazlı KonuĢ tarafından da kıymetli araĢtırmalar ortaya konulmuĢtur128. Ayrıca, Türk Tarih Kurumu tarafından çıkarılan Belleten; Leiden‟de basılmıĢ, üç baskısı ve bir de ayrıca Fransızca baskısı bulunan Encyclopaedia of Islam (El.); Leiden‟de basılan Ġslam Ansiklopedisi‟nin Milli Eğitim Bakanlığı tarafından, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde tercüme edilerek ve ilaveler yapılarak yeniden neĢri olan, 15 ciltlik İslâm Ansiklopedisi (ĠA.); Türkiye Diyanet Vakfı tarafından hazırlanmıĢ ve 15.441 madde ihtiva eden Diyanet İslam Ansiklopedisi (DĠA.); 21 ciltlik ve 1622 makale ihtiva eden Türkler gibi baĢvuru kaynaklarını zikretmek gerekir129. Son olarak, özellikle Selçuklu ve Ġran tarihi üzerine çalıĢma yapacaklar için Encyclopaedia Iranica (New York) ve Cambridge Üniversitesi tarafından 7 cilt 124 Fuat Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, (Sayı 27‟den ayrı basım), Temmuz 1943, s. 379-522. 125 Mehmet Altay Köymen, “Selçuklu Devri Türk Tarihi AraĢtırmaları II”, TAD., II/II, Ankara 1964, s. 303-380. 126 Claude Cahen, “Selçuklu Devri Tarih Yazıcılığı”, Çev.: Nejat Kaymaz, TAD., XII, 1969, s. 193- 221. 127 Ali Ertuğrul, “Ġran‟da Türkiye Tarihi ÇalıĢmaları-Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi-”, TLD., VIII/XV, 2010, s. 343-392. 128 Ramazan ġeĢen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, ĠTSKV. Yay., Ġstanbul 1998; ġemseddin Günaltay, Ġslâm Tarihinin Kaynakları, Tarih ve Müverrihler, Endülüs Yay., Ġstanbul 1991; Melek DelilbaĢı, “Türk Tarihinin Bizans Kaynakları”, Cogito, XVII, Ġstanbul 1999; Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden, 1937-1949; Edward G. Browne, Literary History of Persia. The Tatar Dominion (1265-1502), III, CU. Press, London 1928; C. A. Storey, Persian Literature-A Bio-Bibliograpical Survey, II, London 1970; Hrand D. Andreasyan, “Türk Tarihine Ait Ermeni Kaynakları”, TDER., 1956, I/II, s. 401-438; Erdoğan Merçil, “Selçuklular Dönemi Ġle Ġlgili Türkiye‟deki Kaynak ve AraĢtırmalar”, Selçuklular-Makaleler-, BKS. Yay., Ġstanbul 2011, s. 33-48; Ortaçağ Türk Tarihi Ana Kaynakları, Kriter Yay., Ankara 2008; KonuĢ: 2006. 129 Belleten, TTK. Yay., Ankara; Encyclopedia of Islam, (El.), Brill Academic Publishers, Leiden; Ġslâm Ansiklopedisi, (ĠA.) MEB. Yay., Ġstanbul; Diyanet Ġslam Ansiklopedisi, (DĠA.), TDV. Yay., Ġstanbul; Türkler, Edt.: Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, I-XXI, YTY., Ankara 2002. xxxviii halinde hazırlanan The Cambridge History of Iran serisi önemlidir. Bu seriden beĢincisi J. A. Boyle editörlüğünde ve The Saljuq and Mongol Periods alt baĢlığı ile 1968‟de yayımlanmıĢtır130 . Türkiye Selçuklu Devleti tarihine ve Türkiye Selçuklu-Moğol iliĢkilerine dair bugüne kadar pek çok kıymetli araĢtırmalar yapılmıĢtır. Bu araĢtırmalardan bazıları bu alanda ihtisas yapacak olanlara temel olacak niteliktedir. Osman Turan‟ın Selçuklular Zamanında Türkiye131 adlı eseri ve Faruk Sümer‟in “Anadolu‟da Moğollar”132 adlı makalesi bu anlamda önemlidir. Bundan baĢka, konumuzu ilgilendiren dönemdeki Türkiye Selçuklu Devleti ve diğer devletlerin hükümdarları ve Moğol hanları ile ilgili olarak; Emine Uyumaz‟ın Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237)133, Nejat Kaymaz‟ın II. Giyâsü‟d-Dîn Keyhüsrev ve Devri134 , Osman G. Özgüdenli‟nin Gâzân Han ve Reformları 1295-1304135 adlı eseri ve Mehmet Suat Bal‟ın “Türkiye Selçuklu Devleti Tarihinde Bir Dönüm Noktası; II. İzzeddîn Keykâvus Dönemi”136 adlı makalesi önemlidir. Moğol istilası ile ilgili olarak, Hacı Ahmet Özdemir‟in Moğol İstilâsı. Cengiz ve Hülagu Dönemleri137 adlı eseri bu alanda bir örnek teĢkil eder. Moğol tarihi ve teĢkilatı ile ilgili olarak ayrıca, Bertold Spuler‟in İran Moğolları. Siyaset, İdare ve Kültür. İlhanlılar Devri. 1220-1350 adlı eseri138 ve V. V. Barthold‟un Moğol İstilâsına Kadar Türkistan139, B. Y. Vladimirtsov‟un Moğolların İçtimaî Teşkilatı. 130 The Cambridge History of Iran. The Seljuq And Mongol Periods, V, Edt.: J. A. Boyle, CU. Press, Cambridge 1968. 131 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., Ġstanbul 2005. 132 Faruk Sümer, “Anadolu‟da Moğollar”, Selçuklu Dergisi, I, 1969, s. 1-147. 133 Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK. Yay., Ankara 2003. 134 Nejat Kaymaz, II. Giyâsü’d-Dîn Keyhüsrev ve Devri, TTK. Yay., Ankara 2009. 135Osman G. Özgüdenli, Moğol Ġranında Gelenek ve DeğiĢim. Gâzân Han ve Reformları (1295- 1304), Kaknüs Yay., Ġstanbul 2009. 136 Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçuklu Devleti Tarihinde Bir Dönüm Noktası; II. Ġzzeddîn Keykâvus Dönemi”, TAD., XXIV/XXXVIII, 2005, s. 239-258. 137 H. Ahmet Özdemir, Moğol Ġstilâsı. Cengiz ve Hülâgû Dönemleri, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 2005. 138 Bertold Spuler, Ġran Moğolları. Siyaset, Ġdare ve Kültür. Ġlhanlılar Devri. 1220-1350, Çev.: Cemal Köprülü, TTK. Yay., Ankara 1957. 139 V. V. Barthold, Moğol Ġstilâsına Kadar Türkistan, Haz.: Hakkı Dursun Yıldız, TTK. Yay., Ankara 1990. xxxix Moğol Göçebe Feodalizmi140 ve Jean-Paul Roux‟un Moğol İmparatorluğu Tarihi141 , René Grousset‟in Bozkır İmparatorluğu142 adlı eserleri de önemlidir. 140 B. Y. Vladimirtsov, Moğolların Ġçtimaî TeĢkilatı. Moğol Göçebe Feodalizmi, Çev.: Abdülkadir Ġnan, TTK. Yay., Ankara 1995. 141 Jean-Paul Roux, Moğol Ġmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2001. 142 René Grousset, Bozkır Ġmparatorluğu. Attila_Cengiz Han_Timur, Çev.: M. ReĢat Uzmen, Ötüken Yay., Ġstanbul 1999. 1 GĠRĠġ Selçuklular, Oğuzların Kınık Boyu‟na mensuptur1 . X. yüzyılda Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki topraklarda kurulmuĢ ve baĢkenti Yengi-kent olan Oğuz Yabgu Devleti‟ne bağlı olarak yaĢamaktaydılar2 . Selçukluların atası Dukak, bu devlette önemli bir mevkide bulunmaktaydı3 . Hanedana adını veren Dukak‟ın oğlu Selçuk Bey de babasının ölümünden sonra Yabgu tarafından sübaĢı olarak atanmıĢtı4 . Ancak, bir süre sonra Yabgu ile araları açılınca bulundukları toprakları terk ederek Cend Ģehrine gelmiĢlerdir5 . Selçuk Bey ve yakınları burada Ġslamiyet ile tanıĢmıĢtır6 . Onların Ġslâmiyeti kabulü, Yabgu‟nun vergi almak için gelen adamlarını kovmaları ve Yabgu ile mücadele ederek onu yenmeleri, güçlerini ve itibarlarını artırmalarına 1 ReĢîdü‟d-Dîn Fazlullah, Cami’üt-Tevârih. Selçuklu Devleti, Çev.: Erkan Göksu- H. Hüseyin GüneĢ, Selenge Yay., Ġstanbul 2010, s. 70; Sadruddîn Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çev.: Necati Lügal, TTK. Yay., Ankara 1999, s. 2. KaĢgarlı Mahmud, Kınık Boyu‟nu Oğuz kollarının Ģefi olarak görür. Bkz.: Mahmûd el-KâĢgarî, Dîvânü Lugâti’t Türk, Haz.: Serap Tuba YurtseverSeçkin Erdi, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2007, s. 354. 2 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk Ġslam Medeniyeti, Turan NeĢriyat Yurdu Yay., Ġstanbul 1969, s. 38. 3 Ġbn Kesîr, El-Bidâye ve’n-Nihâye. Büyük Ġslâm Tarihi, XII, Çev.: Mehmet Keskin, Çağrı Yay., Ġstanbul 2000, s. 138; Abû‟l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, I, Çev.: Ömer Rıza Doğrul, TTK. Yay., Ankara 1999, s. 292. 4 Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, I, Haz.: Erdoğan Merçil, Tercüman., Ġstanbul 1977, s. 3. 5 Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 5; Sadruddîn Hüseynî: 1999, s. 1-2. 6 Abû’l-Farac: 1999, I, s. 293; Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 138; MüneccimbaĢı, Câmiu’d-Düvel. Selçuklular Tarihi I. Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2000, s. 3. 2 yardım etmiĢtir7 . Bu dönemde yakın coğrafyada üç önemli devlet vardı. Bunlardan Karahanlılar (840-1212) ve Gazneliler (963-1186) güçlü iki devlet iken, Sâmânoğulları (819-1005) oldukça zayıflamıĢtı8 . Bundan baĢka, Ortadoğu‟da ġii Büveyhî Devleti (932-1055), Sünni Abbasi hilafetinin merkezi Bağdad‟ı ele geçirmiĢ bulunuyordu9 . Mısır‟da Sünni Abbasilere karĢı mücadele veren ġii Fâtımî Devleti (909-1171) vardı10. Hıristiyan batının doğudaki sınırında ise iç siyasî çekiĢmelerle ve istilâlarla boğuĢan Bizans Ġmparatorluğu vardı11 . Dolayısıyla Ġslam âleminin kendisini koruyacak bir güce ihtiyacı vardı. Selçuk Bey Cend‟de ölünce ailenin baĢına oğlu Arslan Yabgu geçmiĢtir12. Bu dönemde, Selçuk Bey‟in ölen büyük oğlu Mikâil‟in çocuklarından Tuğrul Bey‟in, Karahanlılar tarafından tutuklandığı ve kardeĢi Çağrı Bey tarafından kurtarıldığı görülmektedir13. Bundan sonra Tuğrul Bey çöllere çekilirken Çağrı Bey 3 bin Türkmen ile batıya yönelerek Anadolu‟ya girmiĢ, Ermeni ve Gürcü topraklarına bir keĢif akını gerçekleĢtirmiĢtir (1016)14. Bu isabetli keĢif akını sayesinde doğuda yurt bulmakta zorlandıklarında, önceden tespit edilmiĢ ve yerleĢmelerine müsait durumdaki batı topraklarına doğru göç etmekte bir endiĢe duymamıĢlardır. 7 Ġbnü‟l-Esîr, Ġslâm Tarihi. El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, IX, Çev.: Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., Ġstanbul 1987, s. 362; Câmiu’d-Düvel: 2000, I, s. 3. 8 Câmiu’d-Düvel: 2000, I, s. 3-11. 9 Büveyhiler, Fars, Huzistan, Kirman, Cibal ve Irak‟ta hüküm sürmüĢ ve zaman içinde Bağdad‟ı kontrolleri altına almıĢ olan Deylem asıllı bir hanedandır. ġiiliği benimsemiĢlerdir. Selçuklular topraklarını geniĢlettikçe Büveyhi hâkimiyetindeki topraklar küçülmüĢtür. Ancak, onların sünni islam dünyasına en büyük etkileri Abbasi halifelerini kontrolleri altında tutmaları ile olmuĢtur. Halife Müstekfi‟nin (944-946) gözlerine mil çektirerek yerine Halife Muti‟-lillah‟ı (946-974) getirmiĢler, böylece Abbasi hilafetinin bir çöküĢ dönemine girmesine yol açmıĢlardır. Halife Kaim Biemrillah, Büveyhilerin kumandanı Arslan Besasiri‟nin baskısından kurtulabilmek için Tuğrul Bey‟i Bağdad‟a davet etmiĢtir. Bağdad‟a giren Tuğrul Bey, Bağdad‟daki Büveyhi hakimiyetine son vermiĢtir. Bkz.: Erdoğan Merçil, “Büveyhîler”, DĠA., VI, TDV. Yay., s. 496-500. 10 Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye‟de hüküm sürmüĢ Ģii bir devlettir. Soylarının Hz. Fatıma‟ya dayandığını iddia etmiĢlerdir ve kendilerini halife ilan etmiĢlerdir. Bkz.: Eymen Fuâd Seyyid, “Fâtımîler”, DĠA., XII, TDV. Yay., s. 228-237. Selçuklular tıpkı Büveyhi topraklarını ele geçirdiği gibi Fatımi topraklarının bir kısmını da zaman içinde ele geçirmiĢtir. MelikĢah, Fatımilerin hâkimiyetindeki Suriye topraklarını alması için kardeĢi TutuĢ‟u görevlendirmiĢti. MelikĢah Mısır‟ı da ele geçirmek istiyordu. Ancak, bunu baĢaramamıĢtır. Bkz.: Ġlyas Gökhan, “Sultan MelikĢah Zamanında Suriye Üzerinde Selçuklu-Fatımî Mücadelesi”, NEÜ. SBED., II, 2013, s. 92-108. 11 Yusuf Ayönü, “Selçuklu-Bizans ĠliĢkileri”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 598. 12 Selçuk Bey‟in Arslan Yabgu‟dan baĢka Mikâil ve Musa adlarında iki oğlu daha vardı. Bunlardan Mikâil bir savaĢ esnasında öldürülmüĢtü. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 138; Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 7-8. 13 Ġbnü’l-Esîr: 1987, IX, s. 362. 14 Salim Koca, Dandanakandan Malazgirte, Giresun 1997, s. 53-57; Ali Sevim, Anadolu’nun Fethi. Selçuklular Dönemi (BaĢlangıçtan 1086’ya Kadar), TTK. Yay., Ankara 1987, s. 19-20. 3 Gazneli Sultan Mahmud tarafından Arslan Yabgu‟nun hile ile yakalanarak Hindistan‟daki Kalincar Kalesi‟nde yedi yıl boyunca hapsedilmesi ve bu esaret sırasında ölmesi üzerine15 ailenin baĢına Musa Yabgu geçmiĢtir16. Yönetim aslında Tuğrul ve Çağrı Beylerin elinde idi. Bu sırada, yurt bulma arayıĢındaki Selçuklular ile onların giderek güçlenmelerini kendileri için tehlikeli bulan Gazneliler arasında mücadeleler sürmüĢtür. Selçuklular Nesâ (1035) ve Serahs (1038) yakınlarında yaptıkları savaĢlarda Gaznelileri bozguna uğratmıĢlardır17. Serahs zaferinden sonra NiĢabur‟da Tuğrul Bey adına hutbe okunmuĢtur18. Onların asıl zaferi ise Merv yakınlarındaki Dandanakan Kalesi önünde olmuĢ (1040) ve bu zaferle birlikte devletlerini teĢkilatlandırmıĢlardır19 . Zaferden sonra Selçuklular Abbasi Halifesi Kaim Biemrillâh‟a bir mektup göndermiĢlerdir. Mektupta, kazanılan zaferden söz edilmekte ve adaletle yönetecekleri bildirilmekte idi. Ayrıca, Gaznelilerle yaptıkları savaĢların haklı sebepleri açıklanıyor, kazanılan zafer duyuruluyor ve bir nevî meĢruiyetlerinin onaylaması talep ediliyordu20. Halife, kendisine hizmet edecek böyle bir gücün meĢruiyetini onaylamakta ve onları kutlamakta gecikmemiĢtir21 . Selçuklu ailesi ise bir yandan Türkmenlerin Ġslam topraklarında fetih yapmalarının 15 Râvendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), I, Çev.: Ahmed AteĢ, TTK. Yay., Ankara 1999, s. 89-90. Selçuk Bey‟in oğulları ve onlara bağlı Türkmenlerin giderek güçlenmesi, Karahanlılar ve Gazneliler tarafından endiĢe ile seyrediliyordu. Gazne Sultanı Mahmud, onlara bir elçi göndererek Hint dolaylarına yapılacak bir sefer için yardım ve görüĢlerinin alınması hususunda kendileriyle görüĢmek istediklerini bildirmiĢtir. Arslan Yabgu, yanında oğlu KutalmıĢ ve üç yüz Türkmen ile sultanın huzuruna çıkmıĢtır. Bu görüĢme sırasında Gazne Sultanı Mahmud, endiĢe ettiği bu Türkmenlerin gücünü ölçmek adına Arslan Yabgu‟ya, “Askere ihtiyacımız olursa, ne kadar askerle yardım ve destekte bulunabilirsiniz?” diye sormuĢtur. Arslan Yabgu yayını göstererek, yayını kabilesine göndermesi halinde derhal 30 bin kiĢinin yardıma geleceğini söylemiĢtir. Sultan Mahmud bu cevap üzerine daha fazla yardım gerekirse ne yapacağını sormuĢtur. Arslan Yabgu bu sefer okunu göndermesi halinde 10 bin kiĢinin daha geleceğini, her okuna karĢılık 10 bin kiĢinin geleceğini söylemiĢtir. Sultan Mahmud sadece ok ve yayı ile 40 bin kiĢiyi toplayabilecek olan Arslan Yabgu‟nun gücü karĢısında korkarak onu, oğlunu ve 10 adamını tutuklamıĢtır. Anlatılan bu olay bize Selçuk Bey‟in oğullarının ne kadar güç ve itibar kazanmıĢ olduklarını açıkça göstermektedir. Bkz.: Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev.: Mürsel Öztürk, TTK. Yay., Ankara 2000, s. 7-8. Babası ile birlikte hapse atılan KutalmıĢ, bir süre hapis hayatı yaĢadıktan ve babası hapiste öldükten sonra serbest bırakılmıĢtır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 10. 16 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, NeĢr.: Feridun Nâfiz Uzluk, Ankara 1952, s. 3. 17 Râvendî: 1999, I, s. 93-95; Câmiu’d-Düvel: 2000, I, s. 9-10. 18 Câmiu’d-Düvel: 2000, I, s. 10. 19 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 138. 20 Râvendî: 1999, I, s. 101-102; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 4-5. 21 Râvendî: 1999, I, s. 100-101. Ġbn Kesîr, savaĢtan sonra Tuğrul Bey‟in gücünün arttığını belirterek Ģöyle der: “Şânı cidden büyüdü. Nâmı her tarafa yayıldı”. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 142. 4 önüne geçmek için onları Azerbaycan ve Anadolu‟ya yönlendirirken22 bir yandan da halifeyi, onun siyasi gücünü elinde tutmaya ve baskı altına almaya çalıĢan Büveyhilere karĢı korumuĢtur23. Hatta Halife, Bağdad‟a gelen Tuğrul Bey‟i “doğunun ve batının hükümdarı” ilan ederek dünyevî yetkilerini ona devretmekte bir sakınca görmemiĢtir24. Bağdad camilerinde tahta çıkan Selçuklu hükümdarı adına hutbe okutmak bu karĢılıklı bağı gösterir mahiyettedir25. Abbasi hilafeti ile kurulan iliĢkiler evlilik yolu ile de sağlamlaĢtırılmıĢtır26. Hilafetin Selçuklu devletinin koruyuculuğu altına girmesi, daha sonraki yıllarda Türkiye Selçukluları nezdinde devam edecektir27 . Selçuklu Devleti, NiĢabur merkez olmak üzere kurulduktan sonra, hanedan üyeleri arasında ele geçirilen topraklar bölüĢtürülmüĢ ve yeni fetih alanları belirlenmiĢti28. Merv‟de toplanan kurultayda Tuğrul ve Çağrı Beylerden baĢka Ġbrahim Yınal, Musa Yabgu, Çağrı Bey‟in oğlu Kavurd ve Arslan Yabgu‟nun oğlu KutalmıĢ da vardı. Bunlardan KutalmıĢ, Gürgan ve Damegan‟a gönderilmiĢtir 29 . 22 Türkmenlerin fethedilmiĢ topraklarda kalabalıklar oluĢturması sebebiyle çeĢitli sıkıntılar baĢ göstermiĢti. Bu sebeple Türkmenler, Anadolu fetihleri için teĢvik ediliyorlardı. Örneğin; Maverâünnehr‟den bir grup Oğuz, Ġbrahim Yinal‟ın yanına geldiğinde, Ġbrahim Yinal onlara Ģöyle seslenmiĢti: “Sizin burada kalmanız ve ihtiyaçlarınızı buradan karşılamanızdan dolayı ülkem sıkıntı içine girdi. Bana kalırsa yapacağınız en doğru iş Rumlara karşı gazâya çıkıp Allah yolunda cihad etmenizdir. Böylece ganimet de elde edersiniz. Ben de sizin izinizden gelip yapacağınız işlerde size yardımcı olacağım”. Bkz.: Ġbnü’l-Esîr: 1897, IX, s. 415. 23 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 167. Ġbn Bîbî, eserinde Selçukluların Abbasi Hilafeti üzerindeki koruyucu gücüne iĢaret ederek, “Abbasoğulları devletinin temellerinin yıkıntıya uğradığı, onların saltanat sürme ve hüküm verme günlerinin sona erdiği [….] bir sırada onların (Selçuklular) [….] hizmetlerinden dolayı [….] Irak ülkesinin tahtı [….] büyük bir ihtişama, önemli bir güce ve mutlu bir çehreye kavuştu.” demiĢtir. Bkz.: Ġbn-i Bîbî, El-Evâmirü’l-‘Alâiyye Fî’l-Umûri’l’Alâiyye, Haz.: Adnan Sadık Erzi, I. Tıpkıbasım, TTK. Yay., Ankara 1956, s. 7; El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’lAla’iye (Selçuk Name), I, Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1996, s. 24-25. 24 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 175; Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 27; Abû’l-Farac: 1999, I, s. 312. Abbasi Halifesi Kaim Biemrillah‟ın Tuğrul Bey‟e dünyevî yetkilerini devr ettiği, Reisü‟r-rüesâ tarafından Ģu sözlerle bildirilmiĢti: “[….] Halife Allah‟ın kendisine verdiği yerlerin tamamını senin idarene tevdi etmiş, kullarının hukukunun korunmasını da sana bırakmıştır. [….]”. Bkz. Ġbnü’l-Esîr: 1987, IX, s. 480. 25 Ġbnü’l-Esîr: 1987, X, s. 47, 80. 26 Abbasi Halifesi Kaim Biemrillah, Çağrı Bey‟in kızı Arslan Hatun ile evlenmiĢtir. Tuğrul Bey de Abbasi halifesinin kızı ile evlenmiĢtir. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 196; Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 36, 44-45; Abû’l-Farac: 1999, I, s. 308, 315. 27 Bu iliĢkinin en açık örneklerinden biri I. Alâeddîn Keykubâd devrinde halifenin sultandan Moğol tehlikesine karĢı ihtiyat kuvveti göndermesini istemesiydi. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 258-259; 1996: I, s. 277. 28 Râvendî: 1999, I, s. 102-103. 29 Râvendî: 1999, I, s. 103. 5 KutalmıĢ, Ġbrahim Yınal ile birlikte Anadolu‟ya da girmiĢti. Pasinler Ovası‟nda30 Bizans ordusu ile savaĢarak onları büyük bir mağlubiyete uğratmıĢlardı (1048- Pasinler/Hasankale Zaferi)31. Bu zaferden sonra Tuğrul Bey bizzat Anadolu‟ya sefere çıkarak doğuda bazı toprakları ele geçirmiĢ, Malazgirt‟i bir ay boyunca kuĢatmıĢtır (1054)32 . Tuğrul Bey‟in Anadolu seferinden on yıl sonra bu sefer Alparslan sefere çıkmıĢtır. Gürcü ve Ermeni topraklarında fetihlerde bulunan Alparslan, Ani Kalesi‟ni ele geçirmiĢtir (1064)33. ġüphesiz Alparslan dönemindeki en önemli olay Malazgirt SavaĢı idi. Orta Anadolu‟ya kadar ilerlemiĢ olan Türkmenlerin bu taarruz ve iĢgallerine son vermek isteyen Bizans Ġmparatoru IV. Romanos Diogenes‟in (1068- 1071) büyük bir ordu ile harekete geçtiğini haber alan ve bu sırada Halep önlerinde olan Alparslan geri dönerek savaĢ hazırlıklarına baĢlamıĢtır34. 26 Ağustos 1071‟de yapılan savaĢta, ordusunun sağ kanadındaki Uz ve Peçeneklerin Selçuklu ordusuna katılması üzerine savaĢ düzeni bozulan Bizans Ġmparatorluğu, ağır bir mağlubiyete uğramıĢtır35. Esir alınan ve barıĢ Ģartlarını kabul eden IV. Romanos Diogenes, serbest bırakıldıysa da yerine tahta çıkan VII. Mikhâil Dukas (1071-1078) tarafından gözlerine mil çekilerek bir manastırda yaĢamaya mecbur edilmiĢtir36. Bu sebeple antlaĢma geçersiz olmuĢtur. Ancak, Türklerin gücü ve Anadolu‟yu yurt edinmek istemelerindeki kararlılığı ispat edilmiĢ ve Anadolu‟nun fethi kaldığı yerden devam etmiĢtir. Anadolu‟da fetihler yaparak bu coğrafyada bir Selçuklu devleti kuran SüleymanĢah da bir zamanlar burada Selçuklu hükümdarının emriyle fetihlerde bulunan KutalmıĢ‟ın oğlu idi37. Arslan Yabgu‟nun oğlu olan KutalmıĢ‟ın Sultan Alparslan‟a karĢı yaptığı iktidar mücadelesi sırasında ölümü üzerine, geride kalan ve babasının mücadelesini devam ettireceği düĢünülen çocukları Rey‟de bir süre esir 30 Pasinler Ovası, Erzurum‟dadır. 31 Câmiu’d-Düvel: 2000, I, s. 16-17; Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 153, 156. 32 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 165. 33 Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 65-66; Abû’l-Farac: 1999, I, s. 316. 34 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-2236) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çev.: Hrant D. Andreasyan, TTK. Yay., Ankara 2000, s. 141. 35 Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özeti, AS. Yay., Çev.: Bilge Umar, Ġstanbul 2008, s. 134; Urfalı Mateos: 2000, s. 143. 36 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 219; Abû’l-Farac: 1999, I, s. 321-324. 37 MüneccimbaĢı, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler, Yay.: Ali Öngül, Akademi Kitabevi, Ġzmir 2001, s. 4. 6 tutulduktan sonra Anadolu‟da fethe memur edilerek merkezden uzaklaĢtırılmıĢtır38 . KutalmıĢ‟ın oğullarının aslında öldürülmek istendiği, Vezir Nizamülmülk‟ün “öldürülmeleri aileye uğursuzluk getirir” diyerek sultanı bu iĢten vazgeçirdiği rivayet edilir 39. Böylece, Anadolu‟da kurulacak bir Selçuklu devletinin önü açılmıĢtır. KutalmıĢ‟ın beĢ oğlu olduğu bilinmektedir. Süleyman‟dan baĢka ismi bilinen üç oğlunun isimleri Ģöyledir: Mansur, Alp Yülek (Ġlek) ve Devlet (Dolat)40. Onlar, Anadolu‟yu üç koldan fethe baĢlamıĢlardır. SüleymanĢah Birecik, Urfa ve Diyarbakır dolaylarında fetih yaparken41, kardeĢi Mansur batı Anadolu‟da bulunuyordu42. Alp Yülek ve Devlet de ġökli adında Suriye‟deki bir Türkmen beyinin daveti ile amcaları Resul Tekin ile birlikte Suriye‟ye girmiĢ ve Emir Atsız ile yaptıkları savaĢı kaybederek esir edilmiĢlerdi43. SüleymanĢah, kardeĢlerini Emir Atsız‟dan geri istemiĢse de Emir Atsız bu olayı MelikĢah‟a haber verdiğini ve ondan bir izin gelmeden bir Ģey yapamayacağını söylemiĢtir. MelikĢah, kardeĢlerin ve amcalarının Ġsfehan‟a gönderilmesini emretmiĢtir44. Böylece, Anadolu‟da SüleymanĢah ve Mansur kardeĢler kalmıĢlardır45. Ancak, bu sefer de iki kardeĢin arası açılmıĢtır. SüleymanĢah‟ın, Mansur‟un merkeze karĢı isyana hazırlandığı yöndeki Ģikâyeti üzerine46 MelikĢah, Bizans Ġmparatoru‟ndan bu sırada yanında bulunan Mansur‟u öldürmesini istemiĢtir. Ġmparator bu isteği yerine getirmemiĢtir. Bunun üzerine, Anadolu‟ya Emir Porsuk komutasında bir kuvvet gönderilmiĢtir. SüleymanĢah‟ın kuvvetleriyle birleĢen Emir Porsuk, Mansur ile yaptığı savaĢta onu öldürmeyi baĢarmıĢtır47. Böylece, SüleymanĢah Anadolu‟da tek güç olarak kalmıĢ, Ġznik 38 Aksarayî: 2000, s. 11. 39 Aksarayî: 2000, s. 11. Ahmed b. Mahmud bu durumu; “Alp Arslan dünyayı fitne ve kötülükten temizlemek istedi. Nizâmü‟l-Mülk önleyerek Suriye‟ye gönderdi ve o diyarda Süleyman-şâh‟a bazı ülkelerin beyliğini verdi” diyerek özetler. Bkz.: Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, II, Haz.: Erdoğan Merçil, Tercüman., Ġstanbul 1977, s. 144-145. MüneccimbaĢı ise KutalmıĢ‟ın ölümüne çok üzülen Alp Arslan‟ın onun hâkim olduğu toprakları SüleymanĢah‟a verdiğini anlatır. Bkz.: Câmiu’dDüvel: 2001, II, s. 5. 40 Mehmet Altay Köymen, “SüleymanĢah ve Anadolu Selçuklu Devleti‟nin KuruluĢu”, Belleten, LVII, (Sayı 218‟den ayrı basım), Ankara 1993, s. 71. 41 Aksarayî: 2000, s. 11, 14. 42 Köymen: 1993, s. 74. 43 Ali Sevim, Anadolu Fatihi KutalmıĢoğlu SüleymanĢah, TTK. Yay., Ankara 1990, s. 24-25. 44 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yay., Ġstanbul 2005, s. 78. 45 Nikephoros Bryennios, Tarihin Özü, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008, s. 147. 46 Mustafa Keskin, “Gazi SüleymanĢah ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin KuruluĢu”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 531. 47 Keskin: 2002, “Gazi”, s. 531. 7 merkez devletini kurmuĢtur (1078)48. Hatta onun, MelikĢah‟dan “Sultan” menĢuru aldığı rivayet edilir49 . SüleymanĢah her ne kadar kardeĢleriyle birlikte Anadolu‟nun fethine memur edilmiĢlerse de özgür de bırakılmamıĢlardı. Mansur‟un SüleymanĢah tarafından MelikĢah‟a Ģikâyet edilmesi de bunu gösterir. Sonraki yıllarda da SüleymanĢah‟ın Selçuklu merkezine bağlı olduğu açıktır50 . SüleymanĢah, kardeĢi Mansur ile birlikte Bizans‟ı yakından takip ediyordu. Hatta Anadolu‟da kendisini imparator ilan eden Nikeforos Botaniates‟e yardım etmiĢler ve onun Bizans tahtına çıkmasında rol oynamıĢlardı51 . Bizans ise Mansur‟un ortadan kaldırılmasından sonra SüleymanĢah daha da güçlendiğinden ve topraklarına fetihlerde bulunduğundan, bir antlaĢma imzalayarak onu durdurmayı amaçlamıĢtır. Dragon Çayı‟nın52 sınır kabul edildiği antlaĢma (1081)53 sebebiyle Bizans topraklarındaki fetihleri bir süre beklemeye alan SüleymanĢah, bu sefer Antakya önlerine gelerek Ģehri ele geçirmiĢtir. Antakya‟nın vergilerini alan ve Selçuklu merkezine bağlı olan Halep Emiri ise bu durum karĢısında tepki göstermiĢtir54 . SüleymanĢah, Halep Emiri ile yaptığı savaĢta onu öldürünce MelikĢah‟ın kardeĢi Emir TutuĢ, SüleymanĢah‟ın Selçuklu topraklarına doğru tehlikeli ilerleyiĢini durdurmak üzere harekete geçmiĢtir55 . Bu savaĢ sırasında, yenileceğini anlayan SüleymanĢah‟ın intihar ettiği rivayet edilir (1086)56. SavaĢtan sonra SüleymanĢah‟ın ailesi Ġsfehan‟a gönderilmiĢtir57 . 48 Azîmî, Azîmî Tarihi. Selçuklular Dönemiyle Ġlgili Bölümler (H. 430-538=1038/39-1143/44), Çev.: Ali Sevim, TTK. Yay., Ankara 2006, s. 24. 49 Ahmed b. Mahmud, MelikĢah‟ın Anadolu‟da feth edilmiĢ toprakları, kendisine bağlı olacak Ģekilde SüleymanĢah‟a verdiğini söyler ve onun döneminde Anadolu‟nun da diğer hâkim olunan topraklar gibi kendisine bağlı olduğunu anlatır. Bkz.: Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 21, 22. 50 SüleymanĢah, Antakya‟yı aldığında fetih müjdesini MelikĢah‟a bildirmiĢ ve burada hutbeyi onun adına okutmuĢtu. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 14. 51 Bryennios: 2008, s. 134. 52 Ġzmit Körfezi‟nin güney kıyısındadır. Bkz.: Anna Kommena, Alexiad. Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda Ġmparator Alexias Komnenos Dönemi’nin Tarihi. Malazgirt Sonrası, Çev.: Bilge Umar, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 1996, s. 126. 53 Anna Kommena: 1996, s. 126. 54 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 145; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi, Cenâbî Mustafa Efendi’nin El-‘Aylemü’z-Zâhir fî Ahvâli’l-Evâil Ve’l-Evâhir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları Ġle Ġlgili Kısmının Tenkidli Metin NeĢri, Haz.: Muharrem Kesik, (ĠÜ., YYLT.), Ġstanbul 1994, s. 2. 55 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 145. 56 Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 264; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 145; Aksarayî: 2000, s. 15. Abû‟l-Farac da SüleymanĢah‟ın intihar ettiğini söyler. Onun verdiği bilgilere göre SüleymanĢah‟ın cesedi, karnına bir 8 SüleymanĢah‟ın ölümü üzerine, hâkim olunan topraklardaki beyler serbest hareket etmeye baĢlamıĢlardır. SüleymanĢah‟ın Antakya‟ya gitmeden evvel yerine vekil olarak bıraktığı Ebu‟l-Kasım, Bizans akınlarına devam etmiĢ58, hatta MelikĢah tarafından Ġznik‟in ele geçirilmesi amacıyla gönderilen Emir Porsuk ve Emir Bozan‟ın kuĢatmalarına karĢı Bizans‟ın desteğini almayı baĢarmıĢtır59. Ancak, nihayetinde MelikĢah tarafından vali olarak atanmak gayesi ile huzuruna çıkmak üzere yola düĢmüĢse de huzura kabul edilmediği gibi dönüĢ yolunda öldürülmüĢtür60 . Bu durum MelikĢah‟ın Anadolu fetihlerine önem verdiğini gösterir. Ebu‟l-Kasım‟ın ölümünden sonra kardeĢi Ebu‟l-Gazi Ġznik‟te idareyi devralmıĢsa61 da bu sırada MelikĢah öldüğünden Ġsfehan‟da tutuklu bulunan SüleymanĢah‟ın oğulları ya serbest bırakılarak ya da kaçarak Anadolu‟ya gelmiĢlerdir. Kılıç Arslan ve Kulan adlarındaki kardeĢlerden Kılıç Arslan böylece tahta çıkmıĢtır62 . I. Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ın saltanatı (1092-1107) da mücadele içinde geçmiĢ ve tıpkı babası SüleymanĢah gibi o da Selçuklu topraklarına ilerlemenin bedelini hayatı ile ödemiĢtir. Musul için Selçuklu Emiri Çavlı ile savaĢan I. Kılıç Arslan, savaĢ sırasında Habur Nehri‟ni geçmek isterken boğulmuĢtur63. Oğlu ġahinĢah (MelikĢah) ise yakalanarak Selçuklu merkezine gönderilmiĢtir64 . Bununla birlikte, I. Kılıç Arslan‟ın saltanatı SüleymanĢah‟ın geride bıraktığı toprakları bütünüyle sahipsiz kalmaktan bıçak saplanmıĢ halde bulunmuĢtu. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, I, s. 333. Cenâbî Mustafa Efendi‟nin verdiği rivayete göre de sağ yakalanırsa Emir TutuĢ‟un kendisine yapacağı eziyetleri bildiğinden kendisini öldürmüĢtür. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 3. 57 Ahmed b. Mahmud, MelikĢah‟ın, SüleymanĢah‟ın ölümünden sonra Antakya‟da bulunan oğullarını Horasan‟a gönderdiğini ve burada her birine bir kısım toprak verdiğini söyler. Bkz.: Selçuk-Nâme: 1977, I, s. 152. Ayrıca, Ahmed b. Mahmud‟dan baĢka ve Aksarayî de SüleymanĢah‟ın Antakya‟yı fethi haberi karĢısında onu affederek Antakya ve Haleb‟i onun idaresine verdiğini, öldüğü haberini duyduğunda da TutuĢ‟a gücendiğini anlatır. Bkz.: Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 145-146; Aksarayî: 2000, s. 15. 58 Anna Kommena: 1996, s. 194. 59 Anna Kommena: 1996, s. 199-200. 60 Anna Kommena: 1996, s. 203-204. 61 Anna Kommena: 1996, s. 206. 62 Aksarayî: 2000, s. 15. Anna Kommena, KutalmıĢ‟ın iki oğlu olduğunu doğrular ve bu kardeĢlerin MelikĢah‟ın ölümü üzerine kaçarak Anadolu‟ya geldiğini söyler. Bkz.: Anna Kommena: 1996, s. 206. 63 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 147-148; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 346-347. Ġbn Kesîr, I. Kılıç Arslan‟ın, yenildiğini görünce kendisini Habur Nehri‟ne attığını; Ahmed b. Mahmud ise atının ayağının nehirde derin bir yere rast geldiğini, ancak bazı rivayetlere göre de adamları tarafından boğulduğunu anlatır. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 323; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 148. 64 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 347; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 16. I. Kılıç Arslan‟ın ġahinĢah‟dan (MelikĢah) baĢka Mesud, Arap ve Tuğrul Arslan adlarında üç oğlu daha vardı. Bunlardan Tuğrul Arslan, babasının ölümünden sonra annesi tarafından Malatya‟da sultan ilan edilmiĢti. Bkz.: Abû’lFarac: 1999, II, s. 349. 9 kurtarmıĢtır65. I. Kılıç Arslan, Haçlı ordularına karĢı DaniĢmendliler ile birlikte büyük bir mücadele vermiĢtir66. Ancak, Malatya‟yı kuĢattığı sırada Ġznik önlerine geldiğini öğrendiği Haçlı ordularının Ġznik‟i kuĢatmasına engel olamamıĢ ve Ġznik, Ģehir halkının Bizans ile anlaĢması neticesinde kaybedilmiĢtir (1097)67. BaĢkentin kaybedilmesi üzerine geri çekilmek zorunda kalan ve Konya‟yı baĢkent yaparak DaniĢmendliler ile birlikte düĢmanı yıpratmaya çalıĢan I. Kılıç Arslan baĢarılı mücadeleler vermiĢtir68. Kendisinden sonra kaçarak ya da serbest bırakılarak Anadolu‟ya gelen ve tahta çıkan oğlu ġahinĢah69 (1110-1116) ise altı sene sonra kardeĢi I. Ġzzeddîn Mesud ile girdiği mücadeleyi kaybetmiĢ ve gözlerine mil çekilmiĢtir70. I. Mesud, aynı zamanda DaniĢmendli Emir Gazi‟nin damadı idi ve sadece ġahinĢah‟a karĢı değil diğer kardeĢleri Tuğrul ve Arap‟a karĢı verdiği mücadelede de onun desteğini almıĢtı71. Bu sebeple DaniĢmendli Beyliği üstün ve güçlü bir konumda idi. Bununla birlikte, Melik Muhammed‟in 1142‟de ölmesi üzerine beyliğin üçe bölünmesi ve taht kavgalarının baĢlaması, bu üstünlüğün tekrar Türkiye Selçuklu Devleti‟ne geçmesine yardım etmiĢtir72. Bizans ve Haçlı ordularına karĢı baĢarılı mücadeleler veren I. Mesud, uzun süren saltanatına veda etmeden evvel yerine oğlu Kılıç Arslan‟ı veliaht olarak tayin etmiĢtir 73 . I. Mesud‟un hastalanarak ölmesi üzerine tahta çıkan II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan, her ne kadar babası tarafından veliaht olarak belirlenmiĢ ise de kardeĢlerin iktidar mücadeleleri ile uğraĢmak durumunda kalmıĢtır. KardeĢi Devlet‟i ortadan kaldıran II. Kılıç Arslan, Ermenilerle ve DaniĢmendlilerle mücadele etmiĢtir74. Bu dönemde 65 Cenâbî Mustafa Efendi, I. Kılıç Arslan‟ın, MelikĢah‟ın ölümünden sonra tahta çıkan Sultan Berkyaruk tarafından (1092-1104) Anadolu‟ya gönderildiğini söyler. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 3. 66 Muharrem Kesik, “Türkiye Selçukluları ile DaniĢmendliler Arasındaki ĠliĢkiler”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 537. 67 IĢın Demirkent, Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan, TTK. Yay., Ankara 1996, s. 23-28. 68 Demirkent: 1996, s. 28-48. 69 MüneccimbaĢı, ġahinĢah‟ın üç yıl tutuklu kaldıktan sonra halifenin araya girmesi ile sultan tarafından affedildiğini ve babasının hâkim olduğu topraklara dönmesine izin verildiğini söyler. Bkz.: Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 16. 70 Anna Kommena: 1996, s. 500. 71 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 360-361; Muharrem Kesik, “Sultan MelikĢah (ġahinĢah) ve Sultan I. Mesud Dönemleri”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 552-554. 72 Kesik: 2002, “Şahinşah”, s. 554-555. 73 Kesik: 2002, “Şahinşah”, s. 559. 74 Osman Turan, “Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 567-570. 10 kardeĢi ġahinĢah ile DaniĢmenliler, II. Kılıç Arslan‟a karĢı ittifak içine girdilerse de Ġstanbul‟a giderek burada yaklaĢık üç ay kalan ve Bizans‟dan aldığı destekle DaniĢmendlilere karĢı üstünlük sağlamayı baĢaran II. Kılıç Arslan, nihayetinde Anadolu‟da DaniĢmend hâkimiyetine son vermeyi baĢarmıĢtır75. II. Kılıç Arslan saltanatı boyunca dâhil olduğu veya karĢısına çıkan rakip ittifakları oldukça baĢarılı bir Ģekilde idare etmiĢtir. Bizans‟ın da bu dengelerde aktif rol oynadığını görüyoruz. Nitekim, Anadolu‟daki hiçbir otoritenin tek baĢına güç kazanmasını istemeyen Bizans‟ın süreç içinde rakip tarafların her ikisine de yardım ettiği görülüyor. Üç ay boyunca Ġstanbul‟da kalan II. Kılıç Arslan‟a verdiği destekten sonra kendisine sığınan ġahinĢah ve DaniĢmendli Zünnun‟a da yardım etmeye çalıĢması bunu iĢaret eder76. Öyle ki Bizans Ġmparatoru, Selçukluların daha fazla güç kazanmasına engel olmak ve Türkleri Anadolu topraklarından uzaklaĢtırabilmek amacıyla sefere çıkmıĢtır. 1176 senesindeki bu sefer Anadolu tarihi için dönüm noktalarından biri olmuĢtur. Bizans ordusu Myriokephalon‟da pusuya düĢerek II. Kılıç Arslan karĢısında mağlup olmuĢtur77. Bu zaferin Ģüphesiz en önemli özelliği, Türkleri Anadolu‟dan atmak amacıyla sefere çıkan Bizans‟ın, bu amacına hiçbir zaman kavuĢamayacağının ispat edilmesi idi. II. Kılıç Arslan baĢarılı bir hükümdardı. Babasından devraldığı toprakları geniĢletmiĢ ve devletin gücünü artırmıĢtı. Ancak, saltanatının sonlarına doğru memleket topraklarını on bir oğlu arasında paylaĢtırmıĢ78, bu ise ölümüne kadar sıkıntı içinde yaĢamasına sebep olmuĢtur 79. Oğulları bir süre sonra saltanat kavgasına giriĢmiĢlerdir. Hatta en büyük oğul Kutbeddîn MelikĢah ile II. Kılıç Arslan arasına giren husumet, 1188‟de Kayseri‟de karĢı karĢıya gelmelerine yol açmıĢtır 80. Bu karĢılaĢma savaĢa dönüĢmemiĢse de kısa süre sonra Kutbeddîn MelikĢah, babasını Konya‟da kuĢatarak baskı altına almıĢ ve kendisini veliaht seçtirmiĢtir 81. Bu sırada Selahaddîn Eyyubî‟nin Kudüs‟ü ele geçirmesi sebebiyle hazırlanan bir haçlı ordusu, 75 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 149; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 418; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 21; Turan: 2002, “II. Kılıç Arslan”, s. 568-570. 76 Turan: 2002, “II. Kılıç Arslan”, s. 570. 77 Turan: 2002, “II. Kılıç Arslan”, s. 571. 78 Aksarayî: 2000, s. 22. 79 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 463; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 69. 80 Süryani Mihael, Süryani Patrik Mihail’in Vekayinamesi. Ġkinci Kısım (1042-1195), Çev.: H. D. Andreasyan, (TTKK., YÇ.), 1944, s. 280. 81 Turan: 2002, “II. Kılıç Arslan”, s. 574. 11 Selçuklu topraklarından geçiyordu. Haçlı ordusu, Türkmenlerin ve Kutbeddîn MelikĢah‟ın kuvvetleri ile savaĢmak mecburiyetinde bırakılmıĢ ve bu sebeple haçlı ordusu Konya‟ya kadar ilerleyerek Ģehri kuĢatmıĢtır. ġehre girerek yakıp yıkan haçlılardan barıĢ yapılarak kurtulmak mümkün olabilmiĢtir 82. Bu olaydan sonra oğulları arasında dolaĢan ve kendisine en büyük saygıyı gösteren en küçük oğlu Keyhüsrev‟i veliaht ilan eden83 II. Kılıç Arslan, büyük oğlu Kutbeddîn MelikĢah‟dan Konya‟yı geri almıĢ ve onunla mücadelesini sürdürmüĢse de bu mücadele sırasında hayatını kaybetmiĢtir84. Oğulları arasındaki mücadeleler onun ölümünden sonra da devam etmiĢtir. Nitekim, Kutbeddîn MelikĢah‟ın ölümü üzerine “en büyük oğul” sıfatı ile saltanat davasına kalkıĢan Tokat Meliki Rükneddîn SüleymanĢah, Konya‟yı kuĢatmıĢtır85. I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ise kardeĢi ile anlaĢarak Ģehri terk etmiĢ ve Bizans‟a gitmiĢtir86. Onun kısa süren bu saltanatı, Ģehri teslim ettiği kardeĢinin ölümünden sonra devam edecektir. II. Rükneddîn SüleymanĢah, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e karĢı iktidar mücadelesi verirken, kendisine destek veren kardeĢleri ile, babalarının kendilerine verdiği mülklerde kalacaklarına dair anlaĢmıĢtı87. Buna rağmen, tahta çıktığında ilk iĢ olarak kardeĢlerinin ellerinden sahip oldukları toprakları almaya baĢlamıĢtır88 . Onun döneminde Erzurum alınarak Saltuklu Beyliği‟ne son verilmiĢtir89. Ancak, Kars‟ı ele geçiren Gürcülerle yaptığı savaĢta (1202) baĢarılı olamayarak çekilmek zorunda kalmıĢtır90. Bu mağlubiyet üzerine hedefini tekrar Ankara hâkimi olan 82 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 454. 83 Ġbn Bîbî: 1956, s. 13-14, 22; 1996, I, s. 31-32, 41. 84 Turan: 2002, “II. Kılıç Arslan”, s. 576. 85 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 474. 86 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 149-150; Ġbn Bîbî: 1956, s. 30-36, 51-52; 1996, I, s. 70; Aksarayî: 2000, s. 24. Ġbn Bîbî, Ģehri terk eden I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in baĢından geçen ilginç bir olayı aktarır. Buna göre; I. Keyhüsrev, Konya‟dan Ladik‟e vardığında bura halkı kendisine saygısızlık etmiĢ ve bir kısım eĢyasını yağmalamıĢlardı. I. Keyhüsrev, yaĢanan bu olayı bir mektupla kardeĢine haber vermiĢti. II. Rükneddîn SüleymanĢah mektubu aldığında çok öfkelenmiĢ ve kardeĢine bu muameleyi reva görenleri tespit edebilmek için gizli bir plan hazırlamıĢtır. Bu plan sebebiyle, yaĢanan olaya çok sevinmiĢ gibi yaparak, olaya karıĢanların ödüllendirileceğini ilan etmiĢtir. Saraya gelenler birer birer tutuklanarak sorgulanmıĢ ve suçu tespit edilenler öldürülmüĢtür. Ladik ise ateĢe verilmiĢtir. II. SüleymanĢah‟ın bu olay sebebiyle söylediği sözler oldukça çarpıcıdır. II. SüleymanĢah Ģöyle demiĢtir: “Bilmezler mi ki Selçuklu ailesine saygısızlık gösterip hakarette bulunan ve onların nimetlerine nankörlük eden herkesin lâyık olduğu ceza bu olur”. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 39; 1996, I, s. 57-58. 87 Aksarayî: 2000, s. 23. 88 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 29-30. 89 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 474. 90 Ġbn Bîbî: 1956, s. 73-74; 1996, I, s. 94. 12 kardeĢine çeviren II. SüleymanĢah, kardeĢini Ģehri teslim etmesi konusunda ikna etmiĢtir. Ne varki söz verdiği halde Ģehirden ayrılmıĢ olan kardeĢini öldürtmüĢtür91 . Bu hileli ölümün arkasından Gürcüler üzerine tekrar bir sefere çıkmak istemiĢse de buna vakit bulamamıĢ ve hayatını kaybetmiĢtir92. Onun ölümünden sonra tahta oğlu III. Ġzzeddîn Kılıç Arslan geçmiĢtir93. Bu sırada I. Keyhüsrev Ġstanbul‟da idi ve Manuel Mavrozomes‟in kızı ile evlenmiĢti94 . I. Keyhüsrev hayatta olduğu için, DaniĢmendli beyler ve Mübarizeddîn ErtokuĢ gibi bazı Selçuklu emirleri I. Keyhüsrev‟i tahta davet etmiĢlerdir95. Bu davet üzerine Konya‟yı kuĢatan ve III. Kılıç Arslan‟a dokunulmaması Ģartını kabul eden I. Keyhüsrev Ģehre girmeyi baĢarmıĢtır96. Bu dönemde Ġstanbul Haçlılar tarafından iĢgal edilmiĢti (1204)97. Bu iĢgal sebebiyle kaçan hanedan üyeleri Ġznik‟de ve Trabzon‟da devlet kurmayı baĢarmıĢlardı98. I. Keyhüsrev ise sürgün yıllarında kendisine destek olan kayınpederi Manuel Mavrozomes‟e Denizli, Honas ve Menderes bölgesinin idaresini vermiĢtir99 . I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, saltanatı boyunca ticarete ve ticaret yollarının güvenliğine büyük önem vermiĢtir. Karadeniz ticaret yollarının tehlikeye girmesi üzerine bölgeye bir sefer düzenlemesi (1205-1206)100, Antalya‟yı (1207) ve MaraĢ‟ı alması (1208)101, Kıbrıs ile ticari antlaĢmalar yapması102 bunu gösterir. I. Keyhüsrev, ülke topraklarından giriĢ çıkıĢlarda sorun çıkaran ve ödemesi gereken vergiyi 91 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 485-486; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 121. 92 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 150. 93 Ġbn Bîbî: 1956, s. 74; 1996, I, s. 95. 94 Ġbn Bîbî: 1956, s. 80; 1996, I, s. 101. Manuel Mavrozomes, aristokrat bir aileden geliyordu. Bizans sarayında önemli görevler üstlenmiĢti. Bizans haçlılar tarafından iĢgale uğrayınca I. Gıyâseddîn Keyhüsrev de kayınpederi Manuel Mavrozomes‟in yanına gitmiĢti. Bkz.: Yusuf Ayönü, “Batı Anadolu‟da Bizanslı Yerel Hâkimlerin Bağımsızlık Hareketleri (XII. Yüzyılın Sonları ve XIII. Yüzyılın BaĢlarında)”, TAD., XXVI/XLII, 2007, s. 144-145. 95 Ġbn Bîbî: 1956, s. 76-80; 1996, I, s. 97-100. 96 Ġbn Bîbî: 1956, s. 84-88; 1996, I, s. 104-108. 97 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 474, 483; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 120. 98 Turan: 2005, s. 300-301. 99 Turan: 2005, s. 303. 100 Selim Kaya, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. SüleymanĢah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192- 1211), TTK. Yay., Ankara 2006, s. 123-124. 101 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 15; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 37-39. 102 Osman Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Metin, Tercüme ve AraĢtırmalar, TTK. Yay., Ankara 1988, s. 110. 13 ödemekte isteksiz davranan Ġznik Rum Kralı Laskaris‟in üzerine de yürümüĢtür103 . Ancak, bu savaĢ sırasında bir Frenk askeri tarafından Ģehit edilmiĢtir (1211)104 . I. Gıyâseddîn Keyhüsrev öldüğünde geride üç oğul bırakmıĢtı. Bunlar: Ġzzeddîn Keykâvus, Alâeddîn Keykubâd ve Celâleddîn Keyferidun idi. Devlet adamları onlardan hangisinin tahta çıkarılması gerektiğine dair bir istiĢarede bulunmuĢlar ve en büyük oğul olan Malatya Meliki Ġzzeddîn Keykâvus‟da karar kılmıĢlardır105. I. Ġzzeddîn Keykâvus böylece Kayseri‟de tahta çıkarılmıĢtır(1211)106. Ancak, Tokat Meliki olan kardeĢi Alâeddîn Keykubâd ile savaĢması ve mağlup ederek onu MinĢar Kalesi‟ne hapsetmesi gerekecekti107 . I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ticari hayatın devamlılığına önem vermiĢti. Oğulları da saltanatları döneminde babalarının izinden gitmiĢtir. I. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde bu anlayıĢ sebebiyle Kıbrıs ile babası döneminde imzalanmıĢ ticaret antlaĢması yenilenmiĢ ve Sinop alınmıĢtır (1214)108. Ermenilerin Lülüve (UlukıĢla), Ereğli ve Larende gibi kaleleri ele geçirmesi üzerine Ermeniler üzerine yürünmüĢ ve Selçuklu‟ya tabi hale getirilmiĢlerdir109. Bu sırada Halep hükümdarı Melik Zahir‟in ölmesi üzerine henüz çocuk yaĢta olan oğlu Melik Aziz tahta çıkarılmıĢtı110. Bu durumu fırsat bilen I. Keykâvus, Halep‟e de bir sefer düzenlemeye karar vermiĢtir 111 . Melik Aziz‟in annesi, kardeĢi olan Diyarbekir hâkimi Melik EĢref‟den yardım isteyince, Melik EĢref Halep‟e yardıma gelmiĢtir. Bir yandan da I. Keykâvus ile Selçuklu devlet adamları arasında husumet yaratmak için sahte bazı mektuplar kaleme alarak bu mektupların I. Keyhüsrev‟in eline geçmesini sağlamıĢlardır112 . SavaĢta öncü birlikler de yenilince I. Keykâvus, seferden vazgeçerek geri dönmüĢ ve Ģüphelendiği devlet adamlarını bir eve kapatarak evi yakmak suretiyle onları 103 Ġbn Bîbî: 1956, s. 103; 1996, I, s. 122-123. 104 Ġbn Bîbî: 1956, s. 110; 1996, I, s. 130. 105 Ġbn Bîbî: 1956, s. 112; 1996, I, s. 133. 106 Ġbn Bîbî: 1956, s. 113; 1996, I, s. 134. 107 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 16-17; Ġbn Bîbî: 1956, s. 114-118, 133-140; 1996, I, s. 134-139, 154-160; Turan: 1988, s. 109-119. 108 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 497; Ġbn Bîbî: 1956, s. 146-149; 1996, I, s. 168-170. 109 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 17; Salim Koca, Sultan I. Ġzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK. Yay., Ankara 1997, s. 40. 110 Ġbn Bîbî: 1956, s. 182; 1996, I, s. 201. 111 Ġbn Bîbî: 1956, s. 182-183; 1996, I, s. 201. 112 Ġbn Bîbî: 1956, s. 191; 1996, I, s. 209. 14 öldürmüĢtür 113. Onun, bu yaptığından piĢman olduğu ve üzüldüğü bilinmektedir. Ġbn Bîbî, bu acı olayın piĢmanlığı ve üzüntüsünden I. Keyhüsrev‟in hastalandığını ve güçten düĢtüğünü yazar114. I. Keyhüsrev çok geçmeden veremden ölmüĢtür115 . I. Ġzzeddîn Keykâvus öldüğünde kardeĢi I. Alâeddîn Keykubâd Kezirpirt Kalesi‟nde idi116. Devlet adamları tekrar bir araya gelerek istiĢarede bulunmuĢlar ve I. Keykubâd‟ın tahta çıkarılmasına karar vermiĢlerdir. Böylece I. Keykubâd Sivas‟da tahta çıkmıĢtır117. Devlet adamları istiĢarede bulunduklarında I. Keykubâd‟dan baĢka iki isim üzerinde tartıĢıyorlardı: Koyulhisar‟da118 bulunan Celâleddîn Keyferidun ve Erzurum Meliki Mugiseddîn TuğrulĢah119. Kaynakların ifadesine göre, I. Keykâvus‟un erkek evladı yoktu. Devrin en önemli kaynağı Ġbn Bîbî‟de bu konuda herhangi bir bilgi verilmemiĢse de Ahmed b. Mahmud ve Abû‟l-Farac, I. Keykâvus‟un tahta çıkacak bir oğlu olmadığından tahta I. Keykubâd‟ın çıkarıldığını söyler120 . Türkiye Selçuklu Devleti en güçlü yıllarını I. Alâeddîn Keykubâd döneminde yaĢamıĢtır. Ancak devlet, gücünün zirvesinde olduğu bu dönemde Moğol istilâ tehlikesi ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. Bununla birlikte, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin önce tabi bir devlet haline getiriliĢine, ardından aĢama aĢama yok ediliĢine sebep olan istilâları anlayabilmek için önce Moğolların kimler olduklarını, nerden ve ne Ģekilde geldiklerini hatırlamak gerekir. Moğollar, bugün Moğolistan sınırları içinde bulunan Onon ve Kerulen nehirleri arasında yaĢamakta idiler121. Cüveynî‟ye göre, Moğolların ilk yurtları ziraata elveriĢli olmayan topraklardı ve büyüklüğü yedi sekiz aylık bir yoldan fazla idi122 . Bu coğrafyanın doğusunda Hıtay123, batısında Uygur, kuzeyinde Kırgız ve Selenga, 113 Ġbn Bîbî: 1956, s. 197; 1996, I, s. 215. 114 Ġbn Bîbî: 1956, s. 198; 1996, I, s. 216. 115 Ġbn Bîbî: 1956, s. 198; 1996, I, s. 216. 116 Ġbn Bîbî: 1956, s. 204-205; 1996, I, s. 223. 117 Ġbn Bîbî: 1956, s. 203-204; 1996, I, s. 221-222. 118 Koyulhisar, bugün Sivas‟a bağlı bir ilçedir. 119 Ġbn Bîbî: 1956, s. 203; 1996, I, s. 221. 120 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 151; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 505. 121 Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, Çev.: Ergin Ayan, AyıĢığı Kitapları, Ġstanbul 2001, s. 99; Sebahattin Ağaldağ, “Moğol Devleti”, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 265. 122 Cüveynî, Tarih-i Cihan GüĢa, Çev.: Mürsel Öztürk, KB. Yay., Ankara 1999, s. 84. 123 Çin‟in kuzeyi. 15 güneyinde Tangut124 ve Tibet bulunmaktaydı125. Muhtelif boylar halinde, birbirleri ile savaĢ halinde ve yokluk içinde bir mücadele veriyorlardı126. Moğolların birlikte yaĢadığı ve mücadele halinde bulunduğu boylar arasında Naymanlar, Kereyitler, Merkitler Oyratlar ve Tatarlar vardı127. Bu boylar daha sonra Cengiz Han‟ın baĢkanlığı altında bir araya toplanınca Moğol olarak anılmaya baĢlanmıĢtır128 . Moğolların tarih sahnesine çıkıĢı Cengiz Han (1206-1227) ile olmuĢtur. Cengiz Han‟ın babası Yesugay Bahadır, Kıyat kabilesindendir129. Cüveynî, bu kabileyi Moğol kabileleri içinde “en büyük ve köklü olanı” diye tarif etmiĢtir130. Cengiz Han‟ın annesi Ho‟elun-ucin ise Merkitlerden Yeke-Çiledü‟nün karısı iken, Yesugay 124 Çin‟in kuzey batısında bulunan saha. 125 Cüveynî: 1999, s. 84. 126 Cüveynî: 1999, s. 84. 127 Ahmet Temir, “Moğol (Veya Türk-Moğol) Hanlığı, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 256. 128 Moğol olan Tatar boyu ile Türk olan Tatar boyu birbirinden farklıdır. Moğol olan Tatarlar, Cengiz Han ile 1202 senesindeki mücadelelerinden sonra güçlerini kaybetmiĢlerdir. Bkz.: Temir: 2002, s. 256-257; Ġlyas Kamalov, “Yabancı KiĢi, Tatarlar Moğol mudur Yoksa Bir Türk Boyu mudur?..”, TD., ġubat 2004, s. 43. Ancak, Cengiz Han‟ın ortaya çıkıĢına kadar bu boy diğer boylardan önde idi. SavaĢçılıklarıyla Ģöhret kazanmıĢlardı. Bu sebeple Tatar adının baĢka boylar tarafından da kullanıldığı ve baĢka bir boyun adını kullanma hareketinin daha sonraki yıllarda da Moğol boyu için yapıldığını görüyoruz. ReĢidüddîn Fazlullah, Tatar kavmini anlatırken bu usul için; “…ikbal ve mansıba erişebilmek için kendilerine Moğol demeyi maslahata muvafık buluyorlar. Bundan evvel de Tatarın kuvveti ve şevketi yüzünden kaziyye böyle idi.” demektedir. Bkz.: H. Ahmet Özdemir, “Tatarların Kökeni Meselesi”, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 434-440; KürĢat Yıldırım, “Tatar Adının Kökeni Üzerine”, TM., XXII/II, 2012, s. 171-190; Cihat Cihan, “Türkler ile Moğolların Irkî Münasebetleri”, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 278-285; Ahmet Temir, “Tatar Sözünün MenĢei Hakkında”, Kazan, III/I, Ġstanbul 1971, s. 41; ReĢidüddîn Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih, Çev. Abdulbaki Gölpınarlı, (TTKK., YÇ.), s. 69-70. Bununla birlikte, gerek Avrupalılar gerekse diğer milletler Tatar adını her ikisi için de kullanmıĢlardır. Uzun dönem boyunca da bu iki isim birbirlerinin yerine kullanılmıĢtır. Bkz.: John Boyle, “The Mongols”, JESL., I, 1848, s. 86. Aksarayî, Cüveynî ve Aknerli Grigor gibi pek çok yazar da bu tabirleri peĢ peĢe kullanmıĢtır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 142; Cüveynî: 1999, s. 84; Aknerli Grigor, Moğol Tarihi, Çev.: H. D. Andreasyan, Osman Yalçın Matbaası, Ġstanbul 1954, s. 7. Ġbnü‟l-Esîr, Moğolların Ġslâm topraklarına girmelerinden bahsederken sözüne, “Tatarların, diğer adıyla Moğolların” diyerek baĢlamaktaydı. Bkz.: Ġbnü’l-Esîr: 1987, s. 316. Di Plano Carpini ise, toprakları içinden geçen nehrin adının Tatar olduğunu, bu sebeple kendilerini Tatar olarak adlandırdıklarını söyler. Bkz.: Di Plano Carpini, The Story of The Mongols Whom We Call The Tartars, Trans.: Erik Hildinger, Branden Publishing Campany, Boston 1996, s. 55. Ancak Rubruk, Cengiz Han‟ın “Moğollara ve Tatarlara” hitabını anlatırken bu iki milleti birbirinden ayırmıĢtır. Bkz.: Rubruk: 2001, s. 56. Gizli Tarih‟de de Cengiz Han, “Tatar halkı eskidenberi bizim cedlerimizi ve babalarımızı öldürerek bize düşman kesilmiştir. Şimdi bunu fırsat (bilerek) onlara hücum edelim!” demekteydi. Bkz.: Moğolların Gizli Tarihi, I. Tercüme, Haz.: Ahmet Temir, TTK. Basımevi, Ankara 1986, s. 63. Wilhelm Von Rubruk, Moğolların kendisine Tatar adı ile anılmalarından dolayı rahatsız olduklarını ve Moğol adını diğer bütün isimlerden üstün tuttuklarını dahi yazmaktadır. Bkz.: Rubruk: 2001, s. 59. Ahmet Temir, “Tatar” adının bugün Ġdil Ural bölgesindeki Kazanlılar ve Kırım halkı için kullanıldığını söyler. Bkz.: Ahmet Temir, “Tatar Sözünün MenĢei Hakkında”, Kazan, III/I, Ġstanbul 1971, s. 41. 129 H. Ahmet Özdemir, Moğol Ġstilâsı. Cengiz ve Hülâgû Dönemleri, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul 2005, s. 55. 130 Cüveynî: 1999, s. 93. 16 Bahadır tarafından kaçırılmıĢtı131. Cengiz Han‟ın Ho‟elun-ucin‟den olma üç erkek ve bir kız kardeĢi vardı ve kendisi en büyükleri idi132 . Cengiz‟in asıl adı Temuçin‟dir. Yesugay Bahadır, Tatarlara karĢı yapılan bir savaĢ sırasında esir alınan Temucin-uge adlı bir Tatardan etkilenerek, oğluna Temuçin adını koymuĢtur. Oğlu, bu Tatarın getirildiği gün doğmuĢtu133. Ancak, babası Merkitler tarafından zehirli su ikram edilerek öldürülmüĢtür134. Babası, öldürülmeden bir süre önce, dokuz yaĢında olan oğlu Temuçin‟i evlendirmek için yola çıkmıĢ, oğlunu Unggirat Kabilesi‟nden Dei Seçen‟e teslim etmiĢ, onu orada bırakarak geri dönüyordu. Yolda karĢılaĢtığı Merkit Kabilesi‟ne bağlı bir grup tarafından ikram edilen sudan zehirlenmiĢ ve üç gün sonra evine vardığında hastalanarak yatağa düĢmüĢtür135. Yesugay Bahadır, hasta yatağında baĢına gelenleri karısına anlatmıĢ, Temuçin‟in geri getirilmesini istemiĢse de oğlunu göremeden ölmüĢtür136. Böylece Merkitler, Ho‟elun-ucin‟i kaçırmanın bedelini ona ödetmiĢlerdir. Bununla birlikte, bu sefer de Yesugay Bahadır‟ın ölümünden dolayı Ho‟elun-ucin hor görülmeye baĢlanmıĢtır. Temuçin ve ailesi bu acı olaydan sonra oldukça zor zamanlar geçirmiĢ ve bağlı oldukları kabile tarafından dıĢlanmıĢlardır137 . Temuçin, ilk defa Cengiz unvanı ile han seçildiği 1196 senesine kadar ailesi ile birlikte yaĢam savaĢı vermiĢtir138. 1206 senesinde ise, Onan Nehri kıyısında toplanan kurultayda dokuz tuğlu beyaz bayrak dikilmiĢ; Temuçin, büyük han ilan edilmiĢtir139 . 131Temir: 2002, s. 258. 132 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 19; Altan Topçi (Moğol Tarihi), Haz.: Tuncer Gülensoy, KAY., Ankara 2008, s. 31. Cengiz Han‟ın diğer kardeĢlerinin adı Hasar, Haçi‟un, Temuge ve Yesugay Bahadır öldüğünde henüz beĢikte olan Temulin idi. Bkz.: Ağaldağ: 2002, s. 268; Temir: 2002, s. 420. 133 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 19; Altan Topçi (Moğol Tarihi): 2008, s. 30-31. 134 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 19-22; Altan Topçi (Moğol Tarihi): 2008, s. 32. 135 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 19-22; Altan Topçi (Moğol Tarihi): 2008, s. 32. 136 Altan Topçi (Moğol Tarihi): 2008, s. 32. 137 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 23 vd.; H. Ahmet Özdemir, “Klandan Ġmparatorluğa Cengiz Han‟ın, Soyu, YetiĢtiği Ortam Çocukluğu KiĢiliği ve Yasası-Psikotarih Bağlamında Bir Deneme”, Marife, I/XI, 2011, s. 38. 138 Bu dönemde kendisi, Taiçi‟utlar tarafından kaçırılmıĢ ve ellerinden kurtulmayı baĢarmıĢtır. Ardından, hayvanları yağma edilmiĢ ve bu hayvanları tek baĢına geri almıĢtır. Dokuz yaĢında gördüğü niĢanlısı Dei Seçen‟in kızı Börte‟yi bularak onunla evlenmiĢ ve eĢi Börte‟nin de içinde olduğu ailenin kadın ve çocukları da Merkitler tarafından kaçırılmıĢtır. Onları, babasının dostluk tesis ettiği Kereyit hükümdarının yardımı ile geri alan Temuçin daha sonra, rakiplerini dize getirmiĢ ve boyları bir araya getirmeye muvaffak olmuĢtu. Bkz.: Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 31, 34, 36, 39, 57-58, 133. 139 Altan Topçi (Moğol Tarihi): 2008, s. 40. 17 Böylece Cengiz Han, öldüğü 1227 senesine kadar Moğolların yenilmez büyük hanı ve lideri olarak pek çok devleti dize getirmeyi baĢarmıĢtır. Cengiz Han, Onan Nehri kıyısında devletini kurduktan sonra, devletin teĢkilatlanmasını da burada yapmıĢtır 140. Ayrıca, Cengiz Han tarafından çeĢitli yasakların bulunduğu Yasa-nâme-i buzurg ilan edilmiĢtir141 . Cengiz Han, devletini kurduktan sonra vakit kaybetmeden fetihlere baĢlamıĢtır. Önce Nayman ve Oyratları mağlup etmiĢ142, 1207-1208‟de Kırgızlar üzerine sefer düzenlemiĢtir143. Uygurlar ve Karluklar kendi istekleri ile Moğol hâkimiyetini kabul etmiĢtir144. Bundan baĢka, Hıtay ve Tang‟utlarla savaĢılmıĢ ve Kuzey Çin istilâ edilmiĢtir145 . Cengiz Han hızla hâkimiyet alanını geniĢletmiĢtir. Oğullarını çeĢitli bölgelerin yöneticiliklerine getirmiĢ ve oğlu Ögedey‟i de kendisine veliaht seçmiĢtir146 . Cüveynî, Cengiz Han ve oğullarının baĢarılı olmasını, birbirlerine bağlı oluĢlarına atfeder. Cüveynî‟nin aktardığına göre, Cengiz Han, oğullarının birbiri ile iyi geçinmesini istiyordu. Bu sebeple, sık sık onlara nasihatlerde bulunuyordu147. Bir keresinde Cengiz Han, oğullarını yanına çağırmıĢ, elindeki oku ikiye kırmıĢtır. Kırılan okun iki parçasını eline alarak onları tekrar kırmıĢtır. Bu Ģekilde devam ederken ok artık kırılamayacak hale geldiğinde oğullarına dönerek, “Bu hikaye sizinle ilgilidir. Eğer ince bir oka ilâveler yapılırsa, güç kazanır rakipler onu kıramaz. O halde siz kardeşler arasında yardımlaşma ve dayanışma sağlanırsa, başkaları ne kadar güçlü olsalar, sizi yenemezler” demiĢtir148 . Cengiz Han, Asya bozkırlarında fetihlerde bulunduğu dönemde, bu coğrafyada bir baĢka güçlü devlet daha vardı: HarezmĢah Devleti149. Bu devletin hükümdarı 140 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 133-134. 141 Cüveynî: 1999, s. 87. 142 Temir: 2002, s. 259. 143 Michael R. Drompp, “Erken Dönemlerden Moğol Ġstilâsına Yenisey Kırgızları”, Türkler, II, YTY., Ankara 2002, s. 402. 144 Cüveynî: 1999, s. 97; Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 155. 145 Moğolların Gizli Tarihi: 1986, s. 169. 146 Cüveynî: 1999, s. 96. 147 Cüveynî: 1999, s. 96-97. 148 Cüveynî: 1999, s. 95-96. 149 Harezm, Aral Gölü‟nün güneyinde ve Amuderya Nehri‟nin her iki tarafında kalan coğrafyadır. Burayı yönetenler eskiden beri Harezmşah unvanı ile anılmaktaydı. HarezmĢahlar Devleti de bu coğrafyada Gürgenç merkez olmak üzere kurulmuĢtur (1097). Kurucusu, Büyük Selçuklu sarayında taĢtdârlık görevinde bulunan Kutbeddîn Muhammed bin AnuĢ Tigin‟dir. Bkz.: Abdülkerim Özaydın, 18 Alâeddîn Muhammed (1200-1220) idi ve babasından devraldığı toprakları daha da büyütmek niyetindeydi. Bu sebeple Türkiye Selçuklu Devleti‟nin hâkimiyet sahasındaki toprakları ve özellikle devletin, Abbasi halifeliği üzerindeki etkisini kıskanmakta idi150. Bundan baĢka, Alâeddîn Muhammed, Abbasi Halifesi en-Nâsır Lidinillah‟ın (1180-1225), Alamut Hükümdarı Celâleddîn Hasan‟ın Bağdad‟a giden kafilesine, kendi kafilesinden daha fazla ilgi göstermesi üzerine, hilafetin Hz. Hüseyin soyundan gelenlerin hakkı olduğunu ilan ederek Seyyid Ġmâdeddîn Tirmizî‟yi halife yapmak için Bağdad‟a doğru harekete geçmiĢti151. Onun bu seferi baĢarılı olamamıĢtır. Bağdad seferini anlatan Cüveynî ve Nesevî, Alâeddîn Muhammed‟in, bu sefer sırasında, önce Fars Atabeglerinin (Salgurlular) Irak‟ı ele geçirmek için harekete geçtikleri haberini aldığını ve onlarla mücadele ettiğini (h.614/1217-1218)152, ardından da çetin bir kıĢ ile imtihan olunduğunu yazmıĢtır. Bütün bunlar karĢısında Alâeddîn Muhammed Bağdad seferinden vazgeçerek geri dönmüĢtür153. HarezmĢah Devleti‟nin, tarihteki birçok Türk devleti gibi bir cihan ülküsü ile hareket ettiğini söyleyebiliriz. Ancak, Alâeddîn Muhammed toprak kazandıkça gurura kapılmaktaydı. Cesur olmakla birlikte siyasî kabiliyetten yoksun biri idi. Öyle ki, Moğol istilâsının batıya bu denli hızlı yayılıĢına onun siyasî bir hatası neden olmuĢtur. Alâeddîn Muhammed de Cengiz Han gibi Çin‟i istemekteydi. Cengiz Han‟ın Çin‟i istilâ ettiği haberleri üzerine, haberi teyit etmek üzere bir elçi heyetini Çin‟e göndermiĢti154. Cengiz Han‟ın ise elçileri karĢılarken, halisane ticarî duygular içinde olduğu görülür. Nitekim, gelen elçilere iki devlet arasında ticarî iliĢkilerin kurulması yönünde arzularını iletmiĢtir155. Cengiz Han, bu duygularına uygun Ģekilde HarezmĢah topraklarına 450 kiĢilik bir tüccar kafilesi ve hükümdara hitaben yazılmıĢ bir mektup göndermiĢtir156. Ancak, tüccar kafilesi Otrar‟a157 “HarezmĢahlar Devleti”, Türkler, IV, YTY., Ankara 2002, s. 883; Mehmet Ali Çakmak, “Moğol Ġstilası ve HarezmĢahlar Ġmparatorluğu‟nun YıkılıĢı”, Türkler, IV, YTY., Ankara 2002, s. 904. 150 Nesevî, Celâlüttin HarezemĢah, Çev.: Necip Asım, Ġstanbul Devlet Matbaası, Ġstanbul 1934, s. 15. 151 Nesevî: 1934, s. 15-16; Aydın Taneri, HarezmĢahlar, TDV. Yay., Ankara 1993, s. 37-38. 152 Erdoğan Merçil, Fars Atabegleri. Salgurlular, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 76-77. 153 Cüveynî: 1999, s. 311-312; Nesevî: 1934, s. 20-21. 154 H. Ahmet Özdemir, “Cengiz Ġstilası”, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 312; Çakmak: 2002, s. 907. 155 Özdemir: 2002, “Cengiz”, s. 312. 156 Cüveynî: 1999, s. 117. 157 Otrar, Kazakistan‟ın güneyinde bir Ģehirdir. 19 vardığında buranın yöneticisi Ġnalcık, Cüveynî‟ye göre kafile içindeki bir Hintliye kızarak, herkesi hapsetmiĢ ve mallarına el koymuĢtur (1218). Bundan sonra tüccarların öldürülmesine izin vermesi için Alâeddîn Muhammed‟e elçi göndermiĢtir158. Nesevî, Ġnalcık‟ın Alâeddîn Muhammed‟e, gelenlerin tüccar kılığındaki hafiyeler olduğunu söylediğini yazar159 . Alâeddîn Muhammed, tüccarların öldürülmesi isteğine izin vermiĢtir. Cüveynî, “hiç düşünmeden” verilen bu kararla ilgili olarak, “bu iznin ona hayatı zindan edeceğini ve talihinin kanatlarını kıracağını tahmin edememişti” demektedir160 . Alâeddîn Muhammed‟in verdiği bu talihsiz karar neticesinde, tüccarlar öldürülmüĢtür. Onların baĢına gelenleri, kaçmayı baĢarabilen bir tüccar Cengiz Han‟a anlattığında, Cengiz Han‟ın çok öfkelenerek ağladığı rivayet edilir161. Yalnız baĢına bir tepeye çıkan Cengiz Han, burada baĢını açarak dizlerini toprağa koymuĢ ve üç gün boyunca dua ederek Ģöyle demiĢtir: “(Tanrım) Bu karışıklığı çıkaran ben değilim, bana intikam gücü ver”162 . Cengiz Han aslında batı ile henüz ilgilenmeye baĢlamamıĢtı. HarezmĢah Devleti ile iyi iliĢkiler kurma isteği de bunu gösterir. Cengiz Han ile Alâeddîn Muhammed arasında karĢılıklı elçiler gidip geliyordu. Hatta Cengiz Han, gönderdiği bir mektubunda ona “oğlum” diye hitap ederek Ģöyle seslenmiĢtir: “Ne makamınızın yüceliğini, ne iktidarınızı bilmez değilim. Ve ekser iklimlerde hükmünüzün cari olduğu malûmumdur. Sizi sevgili oğlumdan daha ziyade aziz bilerek sizinle dostluk münasebetleri tesisini bir vazife bilirim. Siz de bilirsiniz ki Çin kırallığı ve Türk elinin buna komşu olan kısmını zabtettim. Bu ülkenin bütün kabileleri hükmüm altındadır. Ve herkesten eyi bilirsiniz ki eyaletim asker fidanlığı ve gümüş madenleridir, bunlar her şeyini bol bol hasıl ettiklerinden para için uzaklara gitmeye gerek yoktur. Eğer münasip görürseniz iki taraf memleketleri arasında ticaret kapıları açalım. Bundaki faide ve menfaat iki tarafa aittir”163 . Bu mektupta Cengiz Han‟ın HarezmĢah Devleti ile ticaret yapmak istediği açıkça görülmektedir. Cengiz Han ticarî sirkülasyona büyük önem vermekteydi. 158 Cüveynî: 1999, s. 118. 159 Nesevî: 1934, s. 28. 160 Cüveynî: 1999, s. 118. 161 Cüveynî: 1999, s. 119. 162 Cüveynî: 1999, s. 119. 163 Nesevî: 1934, s. 28. 20 Kervan yolları üzerine “karakçi” adı verilen muhafızlar dahi koymuĢtu164. Alâeddîn Muhammed ise Cengiz Han‟ın kendisine “oğlum” diye hitap etmesine kızmıĢ gözükmektedir. Cengiz Han tarafından gönderilen elçilerden biri olan Harezmli Mahmud‟a Cengiz Han‟ın Çin‟i gerçekten istilâ edip etmediğini sorduktan sonra, “Devletimin genişliğini bilirsiniz. Nasıl oluyor da bu mel‟un bana oğlum demeye cesaret ediyor. Onun orduları ne kadardır?” demiĢtir165. Alâeddîn Muhammed, “oğlum” hitabı ile Cengiz Han‟ın onu, kendisini ile aynı seviyede görmediğini anlamıĢtır. Alâeddîn Muhammed ise Cengiz Han‟ı rakibi olarak dahi görmüyordu. Moğol ordusunu ve gücünü küçümsemekte idi. Otrar hadisesinden önce Alâeddîn Muhammed, Kıpçak seferine (1215-1216) çıktığı sırada, tesadüfen Cuci Han komutasındaki bir grup Moğol askeri ile karĢılaĢmıĢtı166. Moğol askerlerinin kendisiyle savaĢmaktan kaçınması üzerine, Cuci Han‟a gönderdiği mesaj onun Moğollara karĢı hissiyatını ifade etmekte idi. Alâeddîn Muhammed Cuci Han‟a, “Çengiz sana benimle harp etmemeyi emretmiş ise, Allahütealâ bana seninle harbetmeyi emrediyor. Ben bu harbi edersem bana en büyük mükâfatlar verir. Bana göre sen, Keşlu ve Kur Han hep birdir; çünkü hepiniz puta tapar, müşriklersiniz.” demiĢtir167. Dolayısıyla Alâeddîn Muhammed, Cuci Noyan‟a savaĢmaktan baĢka çare bırakmamıĢtır. Bu olaydan sonra bile Cengiz Han HarezmĢahlar üzerine gitmeyerek soğukkanlı davranmıĢtır168. Ancak, Alâeddîn Muhammed Cengiz Han‟ın sabrını zorlamaktaydı. Burada ifade etmek gerekir ki, Moğol istilâsının tek nedeni169 elbette Otrar faciası değildi. Cengiz Han‟ın Çin istilâsı göz önüne alınırsa zaten Moğolların bütünüyle barıĢçıl bir politika yürütmedikleri söylenebilir. Bununla birlikte ihtimaldir ki, henüz batıya yönelmek için uygun zaman gelmemiĢti. Batı için doğuda biraz daha güç kazanmak gerekiyordu. HarezmĢah Devleti gibi gücünün 164 Cüveynî: 1999, s. 117. 165 Nesevî: 1934, s. 28-29. 166 Nesevî: 1934, s. 14; Taneri: 1993, s. 40. 167 Nesevî: 1934, s. 14. 168 Çakmak: 2002, s. 908. 169 H. Ahmet Özdemir‟in tespitlerine göre, Moğol istilâsının üç temel nedeni vardır. Bunlar: Seçilmiş millet inancı ve dünya devleti düşüncesi, İslam aleminin zenginliği, islam ülkelerinin davetkâr halidir. Bkz.: H. Ahmet Özdemir, “Moğol Ġstilasının Sebepleri”, Türkler, VIII, YTY., Ankara 2002, s. 298- 311. 21 zirvesinde bir devlet ile ticarî iliĢkiler baĢlatmak Çin‟in yeni ele geçirildiği bir dönemde daha avantajlı olurdu170 . Cengiz Han, üç günlük bir dua ve yasın ardından çıktığı tepeden inmiĢ ve savaĢ hazırlıklarına baĢlamıĢtır. Ardından Alâeddîn Muhammed‟e elçi göndermiĢ ve bu olaya sebep olan Ġnalcık‟ın teslimini istemiĢtir. Ġsteği reddedilirse sebepsiz yere akıttığı kanların intikamı için yakında geleceğini haber vermiĢtir171. Alâeddîn Muhammed ise gelen elçilere sorumlunun Ġnalcık olduğunu söylese de onu teslim etmeyi reddetmekteydi172. BarıĢ yolu kapanan Cengiz Han, oğulları ile birlikte üç koldan harekete geçmiĢtir. 1219 senesi sonlarında baĢlayan HarezmĢah topraklarının iĢgali Otrar, Buhara ve Semerkant gibi pek çok önemli yerin ele geçirilmesiyle sonuçlanmıĢtır173. Alâeddîn Muhammed ise Cebe, Subutay ve Tokuçay Noyanlar komutasındaki üç bin kiĢilik kuvvetle takip altına alınmıĢtır174. Terken Hatun ve maiyyeti, bütün bu olup biten karĢısında Harezm‟i terk ederek Mazenderan‟da bir kaleye sığınmıĢtır. Sığındıkları kale dört ay muhasara edildikten sonra ele geçirilecek, Terken Hatun ve maiyyeti Cengiz Han‟a gönderilecektir175 . Alâeddîn Muhammed, Cengiz Han topraklarını birer birer ele geçirirken ne kendisini ne de Ģehirlerini müdafaa edebilmiĢtir. Önce Irak‟a oradan da Hazar Denizi‟nin güneydoğusuna düĢen Abeskün adalarından birine kaçmıĢ ve burada ölmüĢtür176. Onun Abeskün adalarına sandalla giderken yanındakilere, “Sahibi olduğum bütün şu yerlerden bana mezar olacak bir yer kalmadı” dediği rivayet edilir177. Alâeddîn Muhammed ölmeden önce oğlu Celâleddîn‟i veliaht olarak 170 Nesevî, Otrar‟da yaĢananlar için “Heyhat… Bu cinayet yüzünden nice Müslümanların kanı aktı, her taraftan kan gövdeleri götürdü, bütün halk mahvoldu?” yorumunu yapmıĢtır. Ġbn Kesîr ise, “Acemlerin iddiasına göre Tatarları İslam ülkesine meylettiren ve bu hususta onlarla haberleşen kişi Nasır Lidinillah‟tır. Eğer doğruysa bu, bütün günahlarının yanında küçük kalacağı çok büyük bir musibet ve beladır.” diyerek bu konuda halifeyi suçlamaktaydı. Bkz.: Nesevî: 1934, s. 30; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 226. 171 Cüveynî: 1999, s. 119; Nesevî: 1934, s. 29. 172 Otrar Valisi Ġnalcık, Alâeddîn Muhammed‟in annesi Terken Hatun ile akraba idi. Terken Hatun ile Alâeddîn Muhammed arasında ise bir hâkimiyet mücadelesi yaĢanmaktaydı. Ordu ve idarede Terken Hatun etkili idi. Bu sebeple Alâeddîn Muhammed, Ġnalcık‟ın teslim edilme Ģartını kabul edememiĢtir. Kabul etseydi, annesi Terken Hatun‟u, dolayısıyla orduyu karĢısına almıĢ olacaktı. Nesevî, bu durumu Ģöyle anlatmıĢtır: “Hakikaten askerlerinin çoğu ve emirlerinin başlıcaları Eynal Han kabilesinden olduklarından böyle bir şeye razı olamazdı.” Bkz.: Nesevî: 1934, s. 29. 173 Nesevî: 1934, s. 34; Özdemir: 2005, s. 161-177. 174 Çakmak: 2002, s. 909. 175 Nesevî: 1934, s. 32-33. 176 Nesevî: 1934, s. 37. 177 Nesevî: 1934, s. 36. 22 belirlemiĢtir178. En büyük oğul olan Celâleddîn HarezmĢah, Moğollara karĢı kaçmak yerine savaĢmak gerektiği konusunda babasını ikna etmeye, hatta ordunun komutasını almaya çalıĢmıĢsa da baĢarılı olamamıĢtır179. Babası ile Abeskün adalarına kaçtığında yanında Uzlag-ġah ve Ak Sultan adlarındaki kardeĢleri de vardı180. Babası onu veliaht olarak belirlemeden önceki veliaht, Terken Hatun‟un gözdesi olan kardeĢi Uzlag-ġah idi181. Alâeddîn Muhammed öldükten sonra bazı emirler bu karara karĢı çıkarak Celâleddîn HarezmĢah‟a cephe almıĢlardır182. Bu sebeple, Celâleddîn HarezmĢah hem otoritesini kabul ettirmek hem de Moğollarla savaĢmak mecburiyetinde kalmıĢtır. Önce Horasan‟a ardından Gazne Ģehrine gitmiĢ (1221), burada Moğollarla yaptığı bir savaĢı kazanmıĢtır183. Bununla birlikte, ganimetin bölüĢülmesi sırasında, ordunun sağ kanat komutanı Emir Melik‟in, sol kanat komutanı Seyfeddîn Buğrak‟ın eline kamçı ile vurması ve Celâleddîn HarezmĢah‟ın bu hareketi cezalandırmaması üzerine, Seyfeddîn Buğrak askerlerini de alarak ordudan ayrılmıĢtır184. Cengiz Han ise Celâleddîn HarezmĢah‟ın Moğollar karĢısında baĢarı kazanması üzerine ordusu ile üzerine yürümüĢtür. Celâleddîn HarezmĢah kaçmak mecburiyetinde kalmıĢtır. Ġndus Nehri kıyısında sıkıĢtırılan, karısı ve çocuklarını, Moğolların eline geçme ihtimaline karĢı nehre atan HarezmĢah, karĢıya geçmeyi baĢarmıĢtır (1221)185. HarezmĢah‟ın nehirden geçiĢini uzaktan izleyen Cengiz Han, atını sahile sürerek kendi askerlerinin onun peĢinden gitmesini engellemiĢtir186. Celâleddîn HarezmĢah‟ın bu karĢı koyuĢundan çok etkilenen Cengiz Han hayranlığını ifade ederek, “Böyle bir oğula sahip olan babaya ne mutlu! Su ve ateş gibi iki belâ girdabından kendini kurtarıp sahile vardı. O başımıza büyük işler açacak. Onun karşısında akıllı bir insan nasıl gâfil durabilir?” demiĢtir187 . Celâleddîn HarezmĢah, Hindistan‟da 5-6 kölesi ile ormana sığınmıĢ, bir iki gün burada bekleyerek kendisi ile gelebilen askerlerinin toplanmasını beklemiĢtir. 178 Nesevî: 1934, s. 40; Cüveynî: 1999, s. 337. 179 Cüveynî: 1999, s. 334. 180 Cüveynî: 1999, s. 335. 181 Nesevî: 1934, s. 23, 40-41. 182 Nesevî: 1934, s. 41; Cüveynî: 1999, s. 337-338. 183 Nesevî: 1934, s. 39, 45; Taneri: 1993, s. 45-47. 184 Taneri: 1993, s. 47-48; Cüveynî: 1999, s. 341. 185 Nesevî: 1934, s. 56; Cüveynî: 1999, s. 344; Özaydın: 2002, s. 894. 186 Cüveynî: 1999, s. 343. 187 Cüveynî: 1999, s. 344. 23 Ardından Hindistan‟da yeniden güç kazanmaya çalıĢmıĢtır188. YaklaĢık üç sene sonra (1224 baĢlarında) Hindistan‟da kendisine karĢı ittifak oluĢturulduğunu görerek daha fazla burada duramayacağını anlamıĢ, önce Kirman‟a ve Fars‟a oradan da Ġsfehan ve Irak-ı Acem‟e gitmiĢtir189. 1224 senesinde Halife en-Nâsır Lidinillah‟a elçi göndererek ondan yardım istediyse de halife yardım etmek bir yana 20 bin kiĢilik bir ordu ile karĢı koymuĢtur190. Celâleddîn HarezmĢah son bir çare olarak gönderilen ordunun komutanına bir elçi göndererek sığınmaktan baĢka bir niyetinin olmadığını anlatmaya çalıĢmıĢtır. Ancak, baĢarılı olamamıĢtır. Bunun üzerine, savaĢmaktan baĢka yolu kalmayan Celâleddîn HarezmĢah savaĢmıĢ ve halifenin ordusunu mağlup etmiĢtir191 . Halife en-Nâsır Lidinillah‟a sığınma arzusuna karĢılık bulamayan Celâledîn HarezmĢah, yeni bir çare arayıĢına girmiĢ ve Azerbaycan‟a yönelmiĢtir. Ġhtimaldir ki, onun Meraga‟ya geliĢinin (1225) ardında Abbasi hilafetinden alınamayan yardım ve desteğin, Türkiye Selçuklu Devleti‟nden alınabileceği düĢüncesi vardı. Nesevî‟ye göre ise bu sıralarda Meraga halkı Gürcülerden Ģikâyet ederek kendilerini davet etmiĢlerdi192. Celâleddîn HarezmĢah Meraga ve Tebriz‟i ele geçirerek Tebriz‟i kendisine baĢkent yapmıĢtır193. HarezmĢah‟ın Tebriz‟e gelmesi ve devletini tekrar teĢkilatlandırması Moğolların da onun peĢinden buraya gelmesine sebep olmuĢtur. Bu ise gelecekte Anadolu‟nun Moğol istilâ tehlikesi ile karĢı karĢıya kalacağının ilk iĢareti olmuĢtur. 188 Nesevî: 1934, s. 56-61; Cüveynî: 1999, s. 344-347. 189 Nesevî: 1934, s. 61-69; Taneri: 1993, s. 48-52. 190 Cüveynî: 1999, s. 351. 191 Cüveynî: 1999, s. 351. 192 Nesevî: 1934, s. 61-69; Ahmet Toksoy, “Celal ed-Din HarezmĢah‟ın Gürcistan‟daki Faaliyetleri”, EEFD., IX/I, 2007, s. 142. 193 Nesevî: 1934, s. 69-70; Cüveynî: 1999, s. 347-350, 352, 353. 24 BĠRĠNCĠ BÖLÜM I. ALÂEDDÎN KEYKUBÂD’IN MOĞOL ĠSTĠLÂSINA KARġI ALDIĞI TEDBĠRLER (1225-1237) I. Alâeddîn Keykubâd dönemi (1220-1237), Türkiye Selçuklu Devleti‟nin en önemli dönemidir. Bu dönemde devlet, bir yandan gücü ve zenginliği ile göz doldururken bir yandan da devletin kaderini değiĢtirecek olan Moğol istilâları ile ilgili ilk haberler alınmaya ve birtakım tedbirler ile bu tehlikeden uzak durulmaya çalıĢılmıĢtır. I. Alâeddîn Keykubâd, Moğolların yaklaĢtığını görerek tehlikeyi sezen, bu tehlikeye karĢı sistemli ve belirli bir siyaset dâhilinde tedbirler alan ilk ve tek Türkiye Selçuklu hükümdarıdır. Onun aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı tedbirler, hükümdarlığı süresince Moğollara karĢı bir set vazifesi görmüĢtür. I. Alâeddîn Keykubâd, Asya bozkırlarından gelerek Ön Asya‟ya dehĢet ve korku salmıĢ olan Moğollardan olabildiğince uzak durmanın ve onlarla iyi iliĢkiler içinde olmanın izlenecek en doğru siyaset olduğunu düĢünüyordu194. Saltanatı boyunca bu düĢüncesi sebebiyle Moğollara karĢı tehditkâr bir tutum içinde olmamıĢtır. Ancak, I. Keykubâd‟ın olası herhangi bir Moğol tehdidine karĢı, topraklarını nasıl koruyacağını inceden inceye hesap ettiği görülmektedir. Nitekim, onun önünde HarezmĢahlar gibi Moğollara karĢı yanlıĢ siyaset takip ederek baĢarısız olmuĢ bir devlet örneği vardı. Gerek Alâeddîn Muhammed (1200-1220) gerekse oğlu Celâleddîn HarezmĢah (1220-1231) yanlıĢ politikalar izledikleri için iç ve dıĢ siyasette yalnız kalmıĢlar, Moğollara karĢı desteksiz ve tek baĢlarına mücadele 194 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377-380; 1996, I, s. 382-384; Selçuknâme, Çev.: Mükrimin Halil Yinanç, Haz.: Refet Yinanç-Ömer Özkan, Kitabevi Yay., Ġstanbul 2007, s. 118-120; Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk [Selçuklu Tarihi], Haz.: Abdullah Bakır, Çamlıca Yay., Ġstanbul 2009, s. 525-529. 25 vermiĢlerdi195. Ayrıca, Alâeddîn Muhammed ile Kıpçak asıllı annesi Terken Hatun arasındaki hâkimiyet mücadelesi ve düĢmanlık, çoğunluğu Kıpçak askerlerinden oluĢan ordusuna karĢı güç ve otoritesini zayıflatmıĢ, Moğollar ile mücadelesinde bu unsur onun devamlı olarak karĢısına çıkmıĢtı196. Bütün bunları çok iyi takdir eden I. Alâeddîn Keykubâd, aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı tedbirler ile Moğol istilâ tehlikesine karĢı oldukça ince bir siyaset yürütmüĢtür. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı söz konusu tedbirler Ģu Ģekildedir: 1. Devletin ve iktidarın gücünü artırmak 2. Anadolu siyasî birliğini sağlamak 3. KomĢu devletlerle ittifak kurmak 4. Tampon bir güç bulundurmak 5. Türkiye Selçuklu-Moğol barıĢını korumak 6. Savunma gücünü artırmak 7. Orduyu takviye etmek 8. Uluslar arası ticaret anlaĢmaları imzalamak 195 Nesevî: 1934, s. 30-31; Taneri: 1993, s. 47-48. 196 Nesevî‟ye göre, Cengiz Han, anne ile oğul arasındaki husumeti ve rekabeti biliyordu. SavaĢın baĢlarında bu bilgiyi kullanarak hile ile iki taraf arasındaki husumeti alevlendirmiĢti. YaĢanan bu olaya göre; Terken Hatun‟un emriyle yazıldığı süsü verilen bazı mektuplar ele geçirilmiĢti. Bu mektuplarda Terken Hatun, Alâeddîn Muhammed‟in çok güvendiği bazı emirlerden, oğluna hizmet etmeyi bırakmalarını istiyordu. Nesevî, Alâeddîn Muhammed‟in bu mektupları okuduktan sonra büyük bir hata yaparak, askerlerini bir bütün halinde tutmayıp çeĢitli vailayetlere dağıttığını söyler. Cengiz Han aynı Ģekilde Terken Hatun‟a da haber yollayarak Harezm‟in de içinde bulunduğu bazı yerleri boĢaltması halinde onun hakim olduğu yerlere dokunmayacağını söylemiĢtir. Bunun üzerine Terken Hatun Harezm‟i süratle boĢaltmıĢtır. Bkz.: Nesevî: 1934, s. 31-32. Terken Hatun, Kıpçak asıllı idi. HarezmĢah Hükümdarı Alâeddîn TekiĢ (1172-1200) ile evlendikten sonra ordu ve idarede Kıpçak asıllı olanlar çoğalmıĢ bu da onun devlet içinde etkili olmasına sebep olmuĢtu. Bkz.: Osman Turan, “Terken Ünvanı”, Makaleler., Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 91-97; Saadettin Gömeç, “Terken Ünvanı Hakkında”, AÜ. DTCF. Türkoloji Dergisi, XVII/II, 2010, s. 107-114; Taneri: 1993, s. 44. Nesevî, Terken Hatun‟dan bahsederken Alâaddîn Muhammed döneminde hükümdardan daha güçlü ve etkili olduğunu ve aralarında bir rekabet bulunduğunu anlatır. Terken Hatun, torunu Celâleddîn HarezmĢah‟ı sevmiyordu. Kendi soyundan olan Uzlag ġah‟ı veliaht seçtirmiĢti. Moğollar karĢısında oğlu Celâleddîn‟in kahramanca mücadelesini gören Alâaddîn Muhammed ise sığındığı Abeskün Adası‟nda Celâleddîn‟i veliaht seçmiĢtir. Onun bu karar değiĢikliğinin altında Ģüphesiz, annesi Terken Hatun‟un esir alındığını öğrenmesi de yatmaktaydı. Bkz.: Nesevî: 1934, s. 31, 40. V. V. Barthold, HarezmĢahlarla Moğollar arasında savaĢa sebebiyet veren olaylar olmasaydı da Moğolların HarezmĢahların iç iĢlerindeki zaafları görerek HarezmĢah ülkesini istilâ edeceklerini söyler. Ġç iĢlerdeki bu zaafların baĢında Ģüphesiz Alâeddîn Muhammed ile Terken Hatun arasındaki anlaĢmazlık sebebiyle, hükümdarın askerler ve komutanlar üzerindeki otoritesini kaybetmesi vardır. Bkz.: V. V. Barthold, Moğol Ġstilasına Kadar Türkistan, Haz.: H. Dursun Yıldız, TTK. Yay., Ankara 1990, s. 425-451. 26 9. Ticaret yollarını ve tüccarların haklarını korumak 1. SĠYASÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER I. Alâeddîn Keykubâd‟ın karakterindeki en belirgin özellik, siyasî kabiliyetinin yüksek oluĢudur. I. Keykubâd, Kezirpirt Kalesi‟nde197, dünyadan tecrit edilmiĢ bir halde yaĢadığı ve kardeĢinin saltanatı boyunca meydana gelen geliĢmeleri yakından takip edemediği halde tahta çıktığında hiç acemilik çekmemiĢtir. BaĢa geçtiğinde bölgenin siyasî politikalarını ve hassas dengelerini tespit ederek hiç vakit kaybetmeden birtakım uygulamalara giriĢmiĢtir. Onun aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı ilk tedbirler siyasî özelliktedir. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın baĢa geçtiği tarihlerde yakın coğrafyanın siyasî durumu Ģöyle idi: Moğollar, HarezmĢah Devleti ile mücadele halindeydi ve Buhara, Otrar, Semerkant gibi Ģehirleri alarak Maveraünnehr‟e inmiĢlerdi198. Abbasi halifeliği ve Eyyubiler Moğol tehlikesinden henüz uzakta idiler. Eyyubiler; Artukluların elindeki Amid (Diyarbakır) ve Meyyafarikin‟i (Silvan), Sökmenlilerin (AhlatĢahlar) elindeki Ahlat‟ı199 ele geçirmiĢti200. Böylelikle, Türkiye Selçuklu Devleti Eyyubilerle doğuda ve güneyde komĢu olmuĢtu201. Anadolu‟nun doğusunda Ermeniler, Artuklular ve Mengücekliler; kuzeyde Trabzon Rum Devleti202, vergi 197 Kezirpirt Kalesi, Malatya Ģehrindedir. 198 Nesevî: 1934, s. 30-34; Taneri: 1993, s. 42-43. 199 Van Gölü‟nün kuzeybatısında bulunan Ahlat, stratejik konumu olan bir yerdi. Selçuklular Anadolu‟ya geldiklerinde Ahlat‟ı, Anadolu akınları için bir hareket üssü olarak kullanmıĢlardı. Ahlat, geliĢmiĢ bir Ģehir olmanın yanı sıra doğu-batı ticaretinde de önemli merkezlerden biri haline gelmiĢti. Ayrıca, sünnî Ġslâmın kubbesi olarak nitelendiriliyordu. Bkz.: Faruk Sümer, “Ahlat ġehri ve AhlatĢahlar”, Belleten, L/CXCVII, Ağustos 1986, s. 452-453. I. Alâeddîn Keykubâd, Celâleddîn HarezmĢah‟a tavsiyede ve ikazda bulunduğu mektubunda Ahlat için, “tek tanrıya tapanların merkezi” ve “İslamın kubbesi” sıfatlarını kullanıyordu. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 377; 1996: I, s. 382. 200 Turan: 2005, s. 353. 201 Turan: 2005, s. 353. 202 Komnenos hanedanından Aleksios ve David Komnenos adlı iki kardeĢin, 1204 senesinde Trabzon‟da kurduğu Trabzon Rum Devleti, I. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde Sinop seferi (1214) sonrası Türkiye Selçuklu hâkimiyeti altına alınmıĢtır. I. Alâeddîn Keykubâd-Celâleddîn HarezmĢah mücadelesi sırasında Celâleddîn HarezmĢah‟dan yana olmuĢlarsa da Yassıçemen SavaĢı‟nın (1230) kazanılmasından sonra tekrar Türkiye Selçuklu Devleti‟ne tabi olmuĢlardır. Trabzon Rum Devleti, Kösedağ SavaĢı‟ndan (1243) sonra ise Moğol hanına tabiiyetini sunmuĢtur. Bkz.: Ayönü: 2002, s. 609; ġahin Kılıç, “Yükselme Devri-Selçuklu-Bizans ĠliĢkileri”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 624. 27 veren Selçuklu vassalları durumundaydı203. Erzurum‟da ise Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bağlı bir kol vardı204. Ġznik Rum Devleti ile I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölümünden beri süregelen bir barıĢ ve dostluk tesis edilmiĢti205. Ġznik Rum Kralı I. Teodor Laskaris (1204-1222), Ġstanbul‟u ele geçirmiĢ olan Latinlerle mücadele ettiğinden Bizans da Türkiye Selçuklu Devleti için bir tehlike oluĢturmuyordu206 . Üstelik, Bizans için Türkiye Selçuklu Devleti, Moğol istilâ tehlikesine karĢı tampon devlet vasfı görüyordu. Dolayısıyla, devletin batısında barıĢ hâkimdi. Bu sebeple, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde daha ziyade doğu ve güney merkezli bir siyaset takip edilmiĢtir. 1.1. Devletin ve Ġktidarın Gücünü Artırmak Türk devletlerinde baĢa geçen bir hükümdar, önce hükümetini oluĢturacak devlet adamlarının atamalarını yapar; ardından, seçtiği ve güvendiği kiĢilerle yoluna devam ederdi. Türkiye Selçuklu Devleti‟nde de tahta çıkan hükümdarın ilk icraatlarından biri, devlet adamlarının atamalarını yapmak ve menĢurlarını vermek olurdu. I. Alâeddîn Keykubâd tahta çıktığında bu düzenlemeyi istediği gibi yapamamıĢtı. O, tıpkı kardeĢi I. Ġzzeddîn Keykâvus gibi devlet adamlarının kararı ve onayı ile tahta çıkarılmıĢtı207. Dolayısıyla, saltanatının ilk yıllarına, kendisini tahta 203 Ġbn Bîbî: 1956, s. 298, 439-440, 345-352; 1996: I, s. 313, 437, 356-361; Simon de Saint Quentin, Bir KeĢiĢ’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Çev.: Erendiz Özbayoğlu, Haz.: Tufan Karasu, Daktav Yay., Alanya 2006, s. 51. 204 II. Rükneddîn SüleymanĢah döneminde (1196-1204) Saltuklu Beyliği‟ne son verildiğinde Erzurum‟a, hükümdarın kardeĢi Elbistan Meliki Mugiseddîn Tuğrul ġah gönderilmiĢti. Erzurum böylece 1230‟a kadar Mugiseddîn TuğrulĢah ve oğlu CihanĢah‟ın yönetiminde kalmıĢtır. Mugiseddîn TuğrulĢah I. Alâeddîn Keykubâd‟a bağlı idi. Ancak, CihanĢah tahta çıkınca bu bağlılığı bırakmıĢtır. Bkz.: Ġlhan Erdem, “Doğu Anadolu Türk Beylikleri”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 406; Refik Turan, “Alaeddin Keykûbad‟ın Doğu Anadolu Siyaseti”, SAM. Selçuk Dergisi, (I. Alâeddin Keykubat Özel Sayısı), III, Konya 1988, s. 81. 205 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Ġznik Ġmparatoru I. Teodor Laskaris ile yaptığı savaĢta Ģehit düĢmüĢtü. Bizans‟ı ele geçirmiĢ olan Latinlerle mücadele etmeyi planlayan I. Laskaris ise, doğudan gelebilecek olası bir tehlikeyi önlemeyi düĢündüğünden, onu Ģehit eden Frenk askerini öldürtmüĢ ve esirler arasında bulunan Emir Seyfeddîn Ayaba ile bir elçisini, beraberinde 3000 dinar para ve hediyelerle birlikte, tahta henüz çıkan I. Ġzzeddîn Keykâvus‟un huzuruna göndermiĢti. Böylece tesis edilen dostluk, uzun süre devam etmiĢtir. Bkz.: Ayönü: 2002, s. 608-609. 206 Turan: 2005, s. 295. Akropolites, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın imparator ile dostça iliĢkiler yürüttüğünü söylemekte, onu ordusunu iyi yöneten “başarılı bir idareci ve sultan” olarak övmektedir. Bkz.: Georgios Akropolites, Vekayinâme, Çev.: Bilge Umar, AS. Yay., Ġstanbul 2008, s. 75. 207 Türk devletlerinde tahta çıkmanın ilk koĢulu hanedan ailesinden olmaktı. Türkiye Selçuklu Devleti‟nde de hükümranlık temayülen babadan oğula ya da kardeĢe geçiyordu. Bununla birlikte 28 çıkaran devlet adamlarının gölgesi düĢmüĢtü. Ġktidarına düĢen bu gölgeyi ortadan kaldırmak, takip edeceği siyasetin baĢarısı için Ģarttı. Ancak, tek sebep bu değildi. Emir Seyfeddîn Ayaba‟nın baĢını çektiği bazı devlet adamları, tahtına ve varlığına karĢı da bir tehdit oluĢturmaya baĢlamıĢlardı208. Bir devletin dıĢ tehditleri bertaraf edebilmesi veya bu tehditlerden korunabilmesi için önce iç nizamını sağlam bir zemine oturtması gerektiğini iyi bilen I. Alâeddîn Keykubâd, iktidarının önündeki bu gölgeyi temizlemek ve iktidarı olması gerektiği gibi tek elde toplamak istemiĢtir. Zeyneddîn BeĢâre209, Mübarizeddîn BehramĢah ve Bahâeddîn Kutluğca gibi söz konusu devlet adamları içinde en güçlü olanı Emir Seyfeddîn Ayaba idi210. ĠĢler o hale gelmiĢti ki, Emir Seyfeddîn Ayaba I. Alâeddîn Keykubâd‟ın huzurundan ayrılıp evine gittiğinde ondan izinsiz saraya kimse yaklaĢamıyordu. Diğer emirler de önemli konularda I. Keykubâd‟a değil Emir Seyfeddin Ayaba‟ya danıĢıyorlardı211 . Bu emirler, I. Keykubâd‟ın kendilerinden rahatsız olduğunu hissettiklerinde onu ortadan kaldırma planları dahi yapmaya baĢlamıĢlardı212. Bir tesadüf eseri yapılan hükümdarlar, bulundukları koĢullara ve sahip oldukları niteliklere göre çeĢitli Ģekillerde tahta çıkmıĢlardır. Salim Koca, Selçuklu hükümdarlarının beĢ usulde tahta çıktıklarını söyler ve bu usulleri Ģu Ģekilde belirler: Devlet kurucusu olarak, veliaht tayin edilmek suretiyle, kuvvet ve mücadele yöntemiyle, devlet adamlarının ve komutanların seçim ve tercihi ile, metbu hükümdarın menşuru ve onayı ile tahta çıkmak. Bkz.: Salim Koca, “Selçuklu Ġktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve MelikĢâh‟ın Büyük Selçuklu Tahtına ÇıkıĢı”, Gazi Türkiyat, I, GÜ. Türkiyat AraĢtırma ve Uygulama Merkezi, Ankara 2007, s. 12. Tahta çıkıĢ usullerine örnek verecek olursak; I. Rükneddîn SüleymanĢah (1078-1086) devlet kurucusu olarak; I. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1192-1196/1205-1211) veliaht tayin edilmek suretiyle; I. Ġzzeddîn Mesud (1116-1155) kuvvet ve mücadele yöntemiyle; I. Alâeddîn Keykubâd (1220-1237) devlet adamlarının seçim ve onayı ile tahta çıkmıĢtır. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ilk saltanatından sonra ise, Türkiye Selçuklu hükümdarlarının tahta çıkıĢlarında metbû hükümdarların yani Moğol hanlarının kararı etkili olmuĢtur. Sırasıyla bkz.: Aksarayî: 2000, s. 15; Ġbn Bîbî: 1956, s. 13; 1996: I, s. 31; Anna Kommena: 1996, s. 498-501; Ġbn Bîbî: 1956, s. 200-204; 1996: I, s. 218-222; Ġbn Bîbî: 1956, s. 549, 584; 1996: II, s. 117. 208 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30. 209 Abdullah bin Zeyneddîn BeĢâre, I. Ġzzeddîn Keykâvus ve I. Alâeddîn Keykubâd‟ın önde gelen emirlerinden idi. Emir-i ahurluk ve Niğde valiliği görevlerinde bulunmuĢtur. Hayatı hakkında bilgi sahibi olmadığımız bu emirin baba adının Abdullah olması sebebiyle mühtedî olduğu yönünde iddialar varsa da bu iddia kesinlik kazanmıĢ değildir. Onun hayatı ve eserleri hakkında Bkz.: Hasan Özönder, Selçuklu Emîri BeĢare Bey ve BaĢarakavak (Tarih, Kültür, Sanat), (Ölümünün 777. Yıldönümünde Emir Zeyneddin BeĢare Bey‟e Armağan), Damla Ofset, Konya 2001, s. 1-3. 210 Ġbn Bîbî‟de, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın mutfağında saray görevlileri ve diğerleri için 30 baĢ koyun kesilirken, Emir Seyfeddîn Ayaba‟nın mutfağında 80 baĢ koyun kesildiğinden bahsedilmektedir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 265; 1996: I, s. 283. 211 Ġbn Bîbî: 1956, s. 265; 1996: I, s. 283. 212 Anonim Selçuknâme‟ye göre, Konya surlarının inĢâ ve tamirinden sonra I. Alâeddîn Keykubâd, Sivas‟ı da onartmak istemiĢtir. Ancak, emirler buna tahammül edememiĢler ve 24 emir gizlice anlaĢmıĢlardır. Aralarından birisi hükümdarı durumdan haberdar edince I. Keykubâd, hepsini Kayseri‟de öldürtmüĢtür. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30. 29 plandan haberdar olan hükümdar, tedbir alarak bu iĢten kurtulmuĢtu213. Ancak, bir an önce bu tehlikeyi bertaraf etmek zorundaydı. Bununla birlikte, emirlerin kendisini tahttan indirmek hatta ortadan kaldırmak istemesine karĢı, I. Alâeddîn Keykubâd bir süre hiçbir Ģey yapmamıĢ, harekete geçmek için doğru zamanın gelmesini beklemiĢtir. Bu durum, emirlerin ne kadar güç ve itibar kazandıklarını gösterdiği gibi I. Keykubâd‟ın siyasî zekâsını da ortaya koyar. Ġleride bahsedileceği üzere, I. Alâeddîn Keykubâd, Konya, Kayseri, Sivas gibi önemli Ģehirlerin surlarının yeniden inĢa ve tamirinin yapılması konusunda ferman çıkarmıĢtı. ĠnĢa ve tamir masraflarının ise devlet büyükleri tarafından üstlenilmesi emrini vermiĢti214. Bu kararında iki amacı vardı: Birincisi, Ģehirlerin savunmasını güçlendirmekti. Ġkinci amacı ise inĢa masraflarını devlet erkânı arasında paylaĢtırarak çok sayıda malı mülkü olan bu emirleri önce iktisadî açıdan güçsüzleĢtirmekti. Devlet emirlerinin I. Alâeddîn Keykubâd‟ı bir an önce tahttan indirmek istemesinin altında yatan nedenlerden biri de bu iktisadî yıpratma siyaseti idi215 . I. Alâeddîn Keykubâd, kendisini baskı altında tutan devlet adamlarından, güvendiği yakın dostları Emir Hokkabaz oğlu Seyfeddîn ve Emir Komnenos ile Kayseri‟de gizli bir plan hazırlayarak kurtulmuĢtur. Verilen bir ziyafetten olacaklardan habersiz çıkan devlet adamları tek tek ele geçirilmiĢ ve 213 Bu devlet emirleri, yine bir mecliste iken Ģarap ile sarhoĢ olmuĢlar, bu sarhoĢlukla I. Alâeddîn Keykubâd‟ı ortadan kaldıracak bir plan hazırlamıĢlardı. Yaptıkları plana göre, ertesi gün hükümdarı, Emir Seyfeddîn Ayaba‟nın evine ziyafete davet edecekler ve hükümdar geldiğinde, ayağına zincir vurarak hapsedecekler, Koyulhisar‟da bulunan Celâleddîn Keyferidun‟u tahta çıkaracaklardı. Ancak, yaptıkları plan gizli kalmamıĢtır. O meclisten sarhoĢ halde çıkan bir gulam (köle), Emir Hokkabaz oğlu Seyfeddîn‟in evine giderek olan biteni anlatmıĢtır. Hiç vakit kaybetmeden I. Keykubâd‟ın huzuruna çıkan Emir Hokkabaz oğlu Seyfeddîn, duyduklarını birer birer anlatmıĢ ve ertesi günkü ziyafete katılmamasını istemiĢtir. Dolayısıyla, hiçbir Ģeyden haberi olmayan ve yaptıkları plana sadık kalan Emir Seyfeddîn Ayaba, I. Keykubâd‟ı evine davet ettiyse de I. Keykubâd, bu davete icabet etmemiĢtir. O günden sonra da daha temkinli davranmıĢtır. Bununla birlikte, devlet adamları, Celâleddîn Keyferidun‟u tahta çıkarmayı düĢündüğüne göre, I. Alâeddîn Keykubâd, I. Ġzzeddîn Keykâvus‟un da yaptığı gibi, tahta çıktığında kardeĢine karĢı herhangi bir giriĢimde bulunmamıĢtı. Hatta kaynaklarda, iki kardeĢin taht kavgası anlatılırken, onun adından hiç bahsedilmez. Taht mücadelesine karıĢmadığına ve yaĢamasına izin verildiğine göre, bu kardeĢi ya hasta veya sakat idi ya da tahta çıkma niyetinin olmadığını kesin olarak ifade etmiĢti ve köĢesine çekilmiĢti. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 265-271; 1996: I, s. 283-289; Selçuknâme: 2007, s. 86-87; Yazıcızâde: 2009, s. 401-408. 214 Ġbn Bîbî: 1956, s. 252-253; 1996: I, s. 271-272; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30. 215 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30. 30 hapsedilmiĢlerdir216 . ġüphesiz I. Keykubâd, söz konusu devlet adamları içinde en çok küçük yaĢlardan beri tanıdığı ve güvendiği Emir Seyfeddîn Ayaba‟nın ihaneti karĢısında ĢaĢırmıĢ ve öfkelenmiĢti. Bununla birlikte I. Keykubâd‟ın Emir Seyfeddîn Ayaba ile olan iliĢkisinde, daha en baĢından bir güvensizliğin oluĢtuğu görülür. Emir Seyfeddîn Ayaba, I. Keykubâd‟ın tahta çıkıĢı sırasında ondan canına ve malına dokunmayacağına dair yemin ve aman mektubu almıĢtı217. Onun böyle bir güvensizlik içinde, kendisinden bu kadar yemin ve garanti istemesi I. Keykubâd nazarında menfî tesir yapmıĢ olmalıdır. I. Alâeddîn Keykubâd, emirler tutuklandıktan sonra, Emir Seyfeddîn Ayaba‟ya Kayseri SübaĢısı Mecdeddîn Ġsmail‟i göndererek küstah ve saygısız hareketlerinin sebebini sordurmuĢtur218. HapsedilmiĢ olan ve hakkında verilecek hükmü bekleyen Emir Seyfeddîn Ayaba, yaptıklarından piĢman olmadığını Ģu sözleriyle ifade etmiĢtir: “Birlikte gurbette olduğumuz zaman seni ve kardeşini omuzumda ve kucağımda taşıdım, yetiştirdim. Uzun saçlarınızı taradım; size bir dilim ekmek bulabilmek için Rum diyarında ticaret yaptım. Babanın pâk cesedini Rum‟dan İslam diyarına ben getirdim. Emirlerin ve vezirlerin muhalefetine rağmen seni hapisten çıkartıp tahta oturttum. Babanın kulları arasında kıdem bakımından beni geçecek kimse yoktur. Eğer saygısızlık ve edepsizlik etmişsem bundan başka sebebi yoktur. Benim senin zindandayken verdiğin söze güvenim tamdır. Hiçbir zaman sen padişahım benim gibi müşfik ve sadık bir kul bulamazsın. Son pişmanlık da fayda vermez” 219 . Emir Seyfeddîn Ayaba, canına ve malına dokunulmayacağına dair I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ettiği yeminden aldığı cesaretle ona karĢı saygısızca davranmakta, onu tahta çıkaran emirlerden biri olduğu için de bu gururu ve büyüklüğü hak ettiğini düĢünmekteydi. Ancak, Emir Seyfeddîn Ayaba‟nın bu davranıĢı ve tehditkâr sözleri, 216 Eğlence meclisinden ilk çıkan kiĢi Emir Seyfeddîn Ayaba olmuĢtur. Hapsedileceğini anlayan Emir Seyfeddîn Ayaba, “Beraber bahçede gezinirken Sultan bana, „yaşlı ağaçları kesip yerine gençlerini dikmek gerekir demişti. O zaman onun böyle bir kötülük yapacağı belli olmuştu. Eğer ben o gün bu işin tedbirini alsaydım, bugün aciz bir şekilde esaret bağında rezil olmazdım.” diyerek dert yanmıĢtır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 265-271; 1996: I, s. 283-289; Selçuknâme: 2007, s. 87-88; Yazıcızâde: 2009, s. 401-408; Turan: 2005, s. 361. 217 Ġbn Bîbî: 1956, s. 206; 1996: I, s. 224. 218 Ġbn Bîbî: 1956, s. 269; 1996: I, s. 286-287. 219 Ġbn Bîbî: 1956, s. 269; 1996: I, s. 286-287; Selçuknâme: 2007, s. 88-89; Yazıcızâde: 2009, s. 405-406; Turan: 2005, s. 362. 31 I. Alâeddîn Keykubâd‟ı daha da sinirlendirmiĢtir. I. Keykubâd, cellatlara emir vererek kale burcunda onun baĢını vurdurmuĢtur. Diğer emirlere gelince, Emir Zeyneddîn BeĢare‟yi bir odaya koymuĢlar ve odanın kapısını örmüĢlerdir. Emir Mübarizeddîn BehramĢah, yakın adamları ve hademeleriyle birlikte Zamantı Kalesi‟ne220 gönderilmiĢtir. Emir Bahâeddîn Kutluğca ise Tokat‟a gönderilmiĢtir (1223)221 . I. Alâeddîn Keykubâd, aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı bütün kararlarında olduğu gibi, devlet adamlarını ortadan kaldırırken de ince bir siyaset takip etmiĢtir. Ġstediği sonuca ulaĢmak için sabırlı davranmasını ve beklemesini bilmiĢtir. Böylece, ileride vereceği kararların ve atacağı adımların önündeki engelleri kaldırmıĢ, varlığına karĢı oluĢan tehditleri bertaraf ederek iktidarını güçlendirmiĢ ve söz konusu devlet adamlarının devlete verebileceği zararları önlemiĢtir. 1.2. Anadolu Siyasî Birliğini Sağlamak Türkiye Selçuklu hükümdarlarının siyasî birliği temin etme gayretleri iki yönlüdür. Hükümdarlar ilk olarak, Anadolu‟daki beylikleri ve krallıkları ortadan kaldırmayı veya kendilerine tabi hale getirmeyi amaçlamıĢlardır222. Böylece, bir yandan merkezî birlik ve bütünlük sağlanırken, bir yandan da bu bölgelerde güven ve 220 Zamantı Kalesi, Kayseri Pazarören Beldesi‟nin 8 km. kuzeydoğusundadır ve Melik Gazi Türbesi‟nin yakınındaki kaledir. Bkz.: Faruk Sümer, Yabanlu Pazarı. Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar, TDAV. Yay., Ġstanbul 1985, s. 41. 221 Ġbn Bîbî: 1956, s. 268-271; 1996: I, s. 286-289; Selçuknâme: 2007, s. 87-88; Yazıcızâde: 2009, s. 401-408. Öldürülen emirlerin adamlarının, askerlerinin ve kölelerinin çok olduğunu ve karıĢıklık çıkmaması için bunların da ortadan kaldırılması ve onlara ait hazinenin müsadere edilmesi gerektiğini düĢünen Emir Hokkabaz oğlu Seyfeddîn, I. Alâeddîn Keykubâd‟ı bu konuda ikna etmiĢti. I. Keykubâd, kararın uygulanması için yüzüğünü ona vermiĢti. Ancak, haberi duyan Emir Komnenos Mavrezemos, yanına bir seyis ve bir gulam alarak hükümdarın huzuruna çıkmıĢ, adamlarından sadece bunların kaldığını söylemiĢtir. I. Keykubâd sebebini sorduğunda da, “Duyduğuma göre Naib Seyfeddîn, emirlerin adamlarını ve kölelerini öldürtmek için sizden izin almış. Adamlarım, bu haberi duyunca hepsi telaşlanıp perişan oldu ve bana dediler ki, „Eğer sen yarın cezalandırılacak bir suç işlersen, bize de aynı ceza verilecek. Bir olay olmadan durumumuzu kurtaralım ve başımızın çaresine bakalım.‟” demiĢtir. Bu sözler üzerine, I. Keykubâd verdiği hükmün kaldırılıp yüzüğün geri alınmasını, emirlerin itibarlı yakınlarının kalelere gönderilmesini, mallarının müsadere edilmesini, rızıklarını kazanmaları için büyük kölelere izin verilmesini, taĢthaneye uygun olan küçük kölelerin Celâleddîn Karatayî‟ye teslim edilmesini, diğerlerinin de timara sahip olabilmeleri için gulamhânelere ve babalara teslim edilmesini emretmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 271-274; 1996: I, s. 289-291; Selçuknâme: 2007, s. 90; Yazıcızâde: 2009, s. 401-408; Mustafa Safran, “Alâattin Keykubat‟ın Otorite AnlayıĢı ve Ümera Katli Meselesi”, SAM. Selçuk Dergisi, (I. Alâeddin Keykubat Özel Sayısı), III, Konya 1988, s. 102. 222 Salim Koca, “Moğol Ġstilâsına KarĢı Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Güvenlik Politikası”, SDM., Berikan Yay., Ankara 2011, s. 350-351. 32 asayiĢ temin edilmiĢtir. Ġkinci olarak ise, denizlere doğru ilerleme siyaseti takip edilmiĢtir223. Bunda da iki amaç vardır: Birincisi, denize kıyısı olan veya ticarî potansiyeli bulunan yerleri alarak iktisadî zenginlik sağlamaktır. Ġkincisi ise doğal sınır olan denizlere ulaĢıldığından bu bölgenin dıĢ tehditlere karĢı daha korunaklı olmasının sağlanması idi. Siyasî birliği tesis etme çabaları I. Ġzzeddîn Mesud zamanına (1116-1155) kadar gider. Onun döneminde Sivas ve Malatya kolları ele geçirilerek DaniĢmendli Beyliği, Türkiye Selçuklu tabiiyeti altına alınmıĢtır (1152)224. Oğlu II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan döneminde (1155-1192) de bu beylik tamamen ortadan kaldırılmıĢtır (1178)225. II. Rükneddîn SüleymanĢah döneminde (1196-1204) Artuklular, Mengücekliler ve Ermeniler itaat altına alınarak Saltuklu Beyliği‟ne son verilmiĢtir (1202)226. I. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde de (1211-1220) Trabzon Rum Devleti Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bağlanmıĢtır227 . Türkiye Selçuklu hükümdarlarının, devleti doğal sınırlarına ulaĢtırma çabaları ise II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan dönemine kadar gitmektedir. Onun döneminde Samsun; I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟ in ikinci saltanat döneminde (1205-1211) Antalya (1207); I. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde Sinop (1214) alınmıĢtır. Böylece, kuzeyde ve güneyde önemli liman Ģehirleri ele geçirilerek denizlere ulaĢılmıĢtır228 . I. Alâeddîn Keykubâd, tahta çıkar çıkmaz kendisinden önceki hükümdarlar gibi Anadolu‟da siyasî birliği tamamlama iĢine giriĢmiĢtir. Ancak, onun siyasî birliği temin etmekteki amacı, seleflerinden daha farklıydı. I. Alâeddîn Keykubâd, doğuda savunması zayıf ya da Türkiye Selçuklu Devleti‟ne olan tabiiyetlerine güvenilmeyen yerleri almak suretiyle, Moğollara karĢı güçlü bir merkezî bütünlük oluĢturmak istiyordu229 . 223 Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 350-351. 224 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 17. 225 Osman Turan, “Kılıç Arslan II Maddesi”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 591. 226 Selim Kaya, I. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. SüleymanĢah Dönemi Selçuklu Tarihi (1192- 1211), TTK. Yay., Ankara 2006, s. 76-79. 227 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 21, 30, 47-50; Osman Turan, “Keykâvus I Maddesi”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 512. 228 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 37, 47; Turan: 2010, Kılıç Arslan II, s. 601; Turan: 2010, “Keykâvus I”, s. 512; Tuncer Baykara, I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1164-1211) Gazi-ġehit, TTK. Yay., Ankara 1997, s. 38. 229 Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 350. 33 I. Alâeddîn Keykubâd, devletin ve memleketin durumunu ve Moğol istilâsına karĢı yapılması gerekenleri doğru tespit ederek savunma açıklarını kapatmak ve merkezî gücü artırmak için harekete geçmiĢtir. Onun Anadolu birliğini tesis etmek ve korumak amacıyla izlediği siyasetin dört ana ayağı vardır. Bunlar, stratejik noktalardaki Ģehir ve kaleleri almak, güven ve asayiĢin bozulduğu bölgelere ordu göndererek istikrarı yeniden kurmak, Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bağlılığını bırakmıĢ veya bu konuda güven vermeyen meliklik ve krallıkların bağlılıklarını kuvvetlendirmek veya yeniden devlete bağlamak, iĢgale açık bölgeleri “korunan topraklar” 230 içine almaktır. Stratejik noktalardaki Ģehir ve kaleleri alma politikasına uygun olarak, Kolonoros (Alâiyye) ve Alâra kaleleri alınmıĢ, Suğdak ele geçirilmiĢtir231. Güven ve asayiĢin bozulduğu bölgelere ordu göndererek istikrarı yeniden kurmak amacıyla; Çukurova, Trabzon Rum Devleti ve Frenkler232 üzerine sefere çıkılmıĢtır233. Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bağlılığını bırakarak Eyyubilere bağlanan Diyarbekir Artuklularının (Hısn-ı Keyfa Artukluları) bağlılığı sağlamlaĢtırılmıĢtır234. Ayrıca, bazen Eyyubi bazen de Celâleddîn HarezmĢah‟a bağlanan Erzurum ve Erzincan hükümdarları mağlup edilerek bu Ģehirler merkeze bağlanmıĢtır235. Bundan baĢka, Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra doğuda Eyyubilerin sağlayamadığı güvenliği ve savunmayı tam olarak tesis edebilmek için Ahlat‟ın da aralarında olduğu bazı yerlerin alınması emri verilmiĢtir236 . I. Alâeddîn Keykubâd, Celâleddîn HarezmĢah‟ın Azerbaycan‟a gelmesinden sonra önem kazanan doğu Anadolu‟daki topraklar üzerinde gücünü ve kontrolünü kaybetmemeye gayret sarf ederken, güneyde Kolonoros (Alâiyye) ve Alâra ile, Anadolu birliğini sağlam kalelerle koruma altına almaya çalıĢmıĢtır. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın, Kayseri MeĢhed Ovası‟nda iken kurduğu mahkemeye gelerek Ģikâyette 230 Bu deyiĢ (محروسه ممالک(, çok yerinde bir ifadeyle, Ġbn Bîbî tarafından Türkiye Selçuklu Devleti‟nin hâkim olduğu topraklar için kullanılmıĢtır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 485; 1996: II, s. 39. 231 Ġbn Bîbî: 1956, s. 247-306; 1996: I, s. 266-320; Selçuknâme: 2007, s. 79-99; Yazıcızâde: 2009, s. 381-445. 232 Frenk (فرنک” ;(Şarkta Avrupalı yerinde kullanılır bir tabirdir. Fransızca Franc‟tan bozmadır”. Bkz.: Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü, I, MEB. Yay., Ġstanbul 2004, s. 635. 233 Ġbn Bîbî: 1956, s. 301-306; 1996: I, s. 316-320; Selçuknâme: 2007, s. 98-99; Yazıcızâde: 2009, s. 440-445; Ġbnü’l-Esîr: 1987, XII, s. 442. 234 Ġbn Bîbî: 1956, s. 274-292; 1996: I, s. 292-308. 235 Ġbn Bîbî: 1956, s. 359-360; 1996: I, s. 368. 236 Ġbn Bîbî: 1956, s. 425-426; 1996: I, s. 425-426. 34 bulunan tacirleri dinledikten sonra söylediği, “Panteri avlamaktan men edince ceylan otlakta küstahça otlayıp gezinmeye başlar.” sözü aslında onun Anadolu siyasî birliğine yönelik fikrini anlatmaya yetmektedir237 . 1.3. KomĢu Devletlerle Ġttifak Kurmak I. Alâeddîn Keykubâd, kendisine tabi beylik ve krallıklarla olan ittifakları yenileyerek veya bozulan barıĢı yeniden tesis ederek, HarezmĢahlar ve Eyyubiler gibi kendisine tabi olmayan devletlerle de yeni ittifaklar oluĢturarak Moğollara karĢı devletin dıĢ siyasette yalnız kalmasını önlemeye çalıĢmıĢtır. Güneyde Eyyubi Devleti ile doğuda ise 1225‟de Azerbaycan‟a gelerek Türkiye Selçuklu Devleti‟ne komĢu olan HarezmĢah Devleti ile olan iliĢkileri bu politika doğrultusunda ilerlemiĢtir. Ancak, her iki devlet ile de kurulmak istenen ittifaklar baĢarılı olamamıĢtır. Bu baĢarısızlığın altında yatan sebeplerin baĢlıcalarından birisi, her iki devletin de I. Keykubâd‟ın Moğol siyasetini yeteri kadar anlayamamıĢ olması ve kiĢisel hırslar ile hareket etmeleri idi. Bu sebeple, kurulan ittifaklar kısa süre içinde dağılmıĢtır. 1.3.1. Türkiye Selçuklu - HarezmĢah Ġttifakı Celâleddîn HarezmĢah, 1225 yılında Tebriz‟i merkez yaparak Azerbaycan‟a gelene kadar Moğollar, Türkiye Selçuklu Devleti için ciddi bir tehlike arz etmiyordu. Celâleddîn HarezmĢah Azerbaycan‟a geldiğinde ise Anadolu iĢlerine müdahale etmeye baĢlamıĢ; özellikle Erzincan ve Erzurum hükümdarları, bazen Eyyubilerin tabiiyetini kabul ederek bazen de Celâleddîn HarezmĢah ile iĢbirliği ederek doğuda güveni ve istikrarı sarsmıĢlardı238. Üstelik, HarezmĢahlarla savaĢ halinde olan Moğolların, Celâleddîn HarezmĢah‟ı takiben Anadolu sınırlarına gelmesi an meselesi idi. Buna rağmen, I. Alâeddîn Keykubâd Moğollarla arasında tampon bir devlet olarak duran bu devlete barıĢ ve ittifak kapısını kapatmamıĢtır. Celâleddîn HarezmĢah ise Moğol takibi altında sıkıĢtığı için, Türkiye Selçuklu Devleti ile iyi iliĢkiler baĢlatarak kendisine batıda destek ve çıkıĢ yolu arıyordu. Bu sebeple, 237 Ġbn Bîbî: 1956, s. 303; 1996: I, s. 318; Yazıcızâde: 2009, s. 443. 238 Erzincan Meliki Alâeddîn DavudĢah, Erzurum Meliki Rükneddîn CihanĢah‟a bir mektup göndererek Türkiye Selçuklu Devleti‟ne karĢı iĢbirliği dahi teklif etmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 354-361; 1996: I, s. 364-369; Nesevî: 1934, s. 117; Taneri: 1993, s. 75. 35 1225‟de I. Alâeddîn Keykubâd‟a bir elçi göndermiĢtir239. Elçinin getirdiği mektupta, aynı milliyetten olma iki devlet arasında kurulacak bir ittifaktan ve dostluktan bahsedilmekteydi240. I. Alâeddîn Keykubâd, gelen mektuba oldukça sevinmiĢ ve kurulacak bu tür bir ittifakın faydalı olacağını düĢünmüĢtür. Kendisi de bir mektup göndererek ittifak isteğinin olumlu karĢılandığını ifade etmiĢtir241. Ancak, kurulan dostluk uzun sürmemiĢtir. Celâleddîn HarezmĢah‟ın asıl niyeti Türkiye Selçuklu Devleti ile dost kalmak değil, Moğollara karĢı Anadolu‟da kendisine güvenli bir bölge sağlayabilmek ve doğudaki düĢmanı ile mücadeleye devam ederken, sırtını batıya yaslayabilmekti. Bu sebeple o, Ġslam‟ın kubbesi olarak nitelendirilen, geliĢmiĢ bir ticarî potansiyele ve stratejik bir konuma sahip olan Ahlat‟ı kuĢatmıĢtır242. Sünnî Ġslâmın önemli merkezlerinden sayılan Ahlat‟ı kuĢatmak, sünnî Abbasî halifeliği ile mücadele halinde bulunan Celâleddîn HarezmĢah için ayrıca önem arz ediyor olmalıdır243. I. Alâeddîn Keykubâd ile HarezmĢah Devleti arasındaki ittifak ve dostluk temennileri bu kuĢatma ile son bulmuĢtur. Buranın alınması her Ģeyden önce Moğolları Anadolu‟ya davet etmek demekti. Ahlat‟ın kuĢatıldığını haber alan I. Alâeddîn Keykubâd, Celâleddîn HarezmĢah‟a uzunca bir mektup göndererek onu yaptığı yanlıĢtan döndürmeye çalıĢmıĢtır244. Böylece, Moğolların batıya daha fazla ilerlemelerine engel olmak istemiĢtir. Söz konusu mektubunda, Moğollarla barıĢ yapma gayretinde olmasının tutulacak en doğru yol olduğunu söylemiĢ ve ona üç öneride bulunmuĢtur. Buna göre, Celâleddîn HarezmĢah, iĢgal ettiği toprakları bırakarak askerlerini Erran (Karabağ) tarafına sürmeli, Moğol hanına elçi göndererek 239 Ġbn Bîbî: 1956, s. 366-367; 1996: I, s. 374; Taneri: 1993, s. 75-76. 240 Ġbn Bîbî: 1956, s. 368-370; 1996: I, s. 375-377; Taneri: 1993, s. 75-76. 241 Ġbn Bîbî: 1956, s. 372; 1996: I, s. 378; Nesevî: 1934, s. 96-97; Taneri: 1993, s. 76. 242 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377; 1996: I, s. 382; Nesevî: 1934, s. 115-116; Taneri: 1993, s. 77. 243 HarezmĢah Devleti ile Abbasi halifeliği arasında Alâeddîn TekiĢ döneminden (1172-1200) beri süre gelen bir mücadele yaĢanmaktaydı. Alâeddîn TekiĢ, Irak Selçuklu Devleti‟nin son hükümdarı III. Tuğrul‟un savaĢ meydanında öldürülmesi ile sonuçlanacak zaferinden sonra, tıpkı Tuğrul Bey döneminde olduğu gibi halifenin siyasî olarak kendisine bağlanmasını istemiĢti. Celâleddîn HarezmĢah da babasının politikasını devam ettirmiĢtir. Bkz.: Hasan Geyikoğlu, “HarezmĢahlar ve Doğu Anadolu”, Türkler, IV, YTY., Ankara 2002, s. 917; Vasilij Vladimiroviç Barthold, Ġslâm’da Ġktidarın Serüveni Halife ve Sultan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2006, s. 61. Bununla birlikte daha önce ifade edildiği gibi, Celâleddîn HarezmĢah, Azerbaycan‟a gelmeden önce halifeden yardım talebinde bulunduğunda, halife onu kabul etmeyerek üzerine ordu göndermiĢti. Bkz.: Cüveynî: 1999, s. 351. 244 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377; 1996: I, s. 382; Nesevî: 1934, s. 125-126. Ahlat muhasarası karĢısında Bağdad‟dan da Celâleddîn HarezmĢah‟a elçiler gelmiĢ ve kuĢatmanın kaldırılmasını istemiĢlerdi. Bkz.: Nesevî: 1934, s. 121. 36 onlarla anlaĢma yoluna gitmeli, hiçbir Ģekilde düĢmanlık yapmamalı ve son olarak, onlardan Ġslam ülkelerine saldırmayacaklarına dair söz almalıydı245. I. Alâeddîn Keykubâd, Moğollara karĢı temkinli ve dostane yaklaĢmak niyetindeydi ve Celâleddîn HarezmĢah‟a da bu yönde tavsiyelerde bulunmuĢtu. I. Keykubâd, Celâleddîn HarezmĢah‟a, kendi uygulamaya çalıĢtığı siyaseti ve bu siyasetin sebeplerini açıklamıĢ; onu, babasının düĢtüğü gibi bir hataya düĢmekten alıkoymak istemiĢtir. Ayrıca, Ahlat gibi Müslüman bir toprağı kuĢatmaya baĢlaması I. Keykubâd tarafından hoĢ karĢılanmamıĢtır246. Aslında iki hükümdarın amacı da Moğollardan kurtulmaktı. Ancak, bunun için Celâleddîn HarezmĢah, babası Alâeddîn Muhammed gibi savaĢı ve yalnızlığı tercih ederken, I. Alâeddîn Keykubâd barıĢı ve iĢbirliğini tercih ediyordu. Celâleddîn HarezmĢah‟ın I. Alâeddîn Keykubâd‟ın tavsiyelerine kulak asmayıp Ahlat konusunda diretmesi üzerine I. Keykubâd, HarezmĢah‟a karĢı Eyyubi desteğini sağlamak üzere Emir Kemaleddîn Kamyar‟ı, Melik Kâmil ve Melik EĢref‟e göndermiĢtir247. Nihayetinde yapılan savaĢta (Yassıçemen SavaĢı- 10 Ağustos 1230)248 Eyyubi ve Selçuklu ordularını karĢısında bulan Celâleddîn HarezmĢah, 245 Ahlat‟ın kuĢatılması üzerine I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Celâleddîn HarezmĢah‟a gönderdiği mektup Ģöyleydi: “Şimdi kesin olarak öğrendik ki, […] İslamın kubbesi olan Ahlat‟ın kuşatmasına başlamış, Rablerin Rabbinin razı olmayacağı bir davranış içine girmişsiniz. Bu iş siz yüce sultanın, sağlam tabiatına, güzel ahlakına ve iyi huyuna uygun düşmemektedir. […] yürüyüş dizginini o şehirden çevirip, […] müşrik ülkelerinden birine yönelin. Aklınızı tamamen din ve devlet düşmanlarının defedilmesi işine verin. Bundan sonra önemli işlere kalkışırken düşünüp taşının. Nasihat yoluyla size söyleyeceğim din ve millet için önemli olan başka bir konu da Tatar ordusuyla iyi geçinmeniz ve onlara karşı alttan alma yolunu tutmanızdır. Hangi yolla olursa olsun, her yolu deneyerek onlarla barış içinde olmaya gayret edin. […] Bizim aklımızdan geçeni uygulayarak onlara elçiler gönderelim. Ehl-i İslamın kurtuluşu ve selamet için Şehid Sultan Alaaddin Muhammed‟in –[…]- yaptığı gibi onların karşısına çıkma hatasını işlemeyelim. Bu işi ince fikirli, açık görüşlü, ortalığı yatıştırmasını bilen birine havale edelim. Ümidimiz odur ki, tatlı dille ve mal gücüyle alevi dünyanın her yanını sarmış, Doğu taraflarını yakıp kül etmiş olan bu fitne ateşi söndürülür. Eğer hiçbir çareyle karşı gelinmesi mümkün olmayan bu felâket, […] önlenirse, alemin yıkılışına ve Ademoğullarının neslinin tükenmesine karşı aldığımız o tedbir, o isabetli düşüncemiz ve övgüye değer çabamız ebediyyen unutulmaz. […] Tecrübelerimin bana öğrettiğine göre, bir padişah işleri yürütürken bilgili kimselerin süsü olan danışma yolunu her zaman açık tutmalıdır. Ne kadar zayıf olursa olsun düşmana karşı ahmaklık etmemelidir”. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 377-378; 1996: I, s. 382-384; Selçuknâme: 2007, s. 118-120; Yazıcızâde: 2009, s. 525-529. 246 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377; 1996: I, s. 382. 247 Ġbn Bîbî: 1956, s. 388; 1996: I, s. 385. 248 Yassıçemen, Erzincan yakınlarındaki bir ovanın adıdır. Yassıçemen SavaĢı ile igili olarak Bkz.: Önder Kaya, “Yassıçemen SavaĢı‟nda Türkiye Selçuklu-Eyyubi Ġttifakı”, I. Alâeddin Keykubat ve Dönemi Sempozyumu Bildirileri, (06-07 Kasım 2008), Konya 2008, s. 317-328. 37 mağlup olarak Hoy‟a249 kendisini zor atarken Türkiye Selçuklu Devleti Moğollarla karĢı karĢıya kalmıĢtır250 . 1.3.2. Türkiye Selçuklu-Eyyubi Ġttifakı Moğollara karĢı doğuda müttefik olmayı düĢündüğü HarezmĢah Devleti ile ilgili planları suya düĢen I. Alâeddîn Keykubâd, HarezmĢahlardan baĢka Eyyubilerle de iyi iliĢkiler temin etmeye gayret etmiĢtir. Eyyubiler güçlü bir devletti. Doğuda Amid, Meyyafârikin ve Ahlat‟a sahiptiler251. Bu sebeple, I. Alâeddîn Keykubâd tahta çıktığında, kardeĢi I. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde (1211-1220), Halep seferi (1218) yüzünden bozulan Selçuklu-Eyyubî iliĢkilerini elçi göndererek düzeltmiĢ, saltanatı boyunca bu devletle dost ve müttefik kalmaya özen göstermiĢtir252 . Celâleddîn HarezmĢah Ahlat‟ı kuĢattığında, geri aldığı Ahlat‟ı Eyyubilere iade etmesinin altında yatan sebep budur253 . I. Alâeddîn Keykubâd, Eyyubilerle olan dostluğu sağlamlaĢtırmak için akrabalık bağının kurulmasını zarurî görüyordu. Nitekim, ona göre kurulacak akrabalık bağı ile Türkiye Selçuklu iktidarının gücü ve etkinliği, devletin müttefikleri artardı254. I. Alâeddîn Keykubâd bu düĢünce ile, Melik Âdil‟in kızı Melike Âdile (Gaziye Hatun) ile evlenerek dostluk ve ittifak bağlarını sağlamlaĢtırmıĢtır255. Daha sonra ise Melike Âdile‟den doğmuĢ olan oğlu Melik Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ı veliaht ilan etmiĢtir. Aldığı bu kararı, Amid‟e ikinci bir sefer düzenlemek amacıyla ordusunu 249 Hoy, bugün Ġran‟ın Batı Azerbaycan Eyaleti‟nde bir Ģehirdir. 250 Bir uyarı mesajı mahiyetindeki bu mektupta I. Alâeddîn Keykubâd Ģöyle demiĢtir: “Siz sultan oğlu bir sultansınız. Gayri meşru bir hareket yapmak size yakışmaz. Allah şarkın Tatarlarını babanızın üzerine kâfirliği yüzünden musallat etti. Bu eyyub oğlu hânedanı büyük ve mübârek bir hânedandır. Bunların kardeşleri, kardeş oğulları, amcazâdeleri ve oğulları 2.000 atlı tutar. Beni onların düşmanı sanma. Bilakis şuna inan ki ben onların dostuyum ve onların lehinde harbederim. Çünkü aramızda yakınlık vardır. Sonra benim amcam onların hısmıdır. Sana da yakışan onlarla dost olmaktır. Tâ ki biz ve onlar senin düşmanlarının düşmanı olalım.” Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 527-529. 251 Ali ÜremiĢ, Türkiye Selçuklularının Doğu Anadolu Politikası, Babil Yay., Ankara 2005, s. 206. 252 Ġbn Bîbî: 1956, s. 293-295; 1996: I, s. 309-310; Turan: 2010, “Keykâvus I”, s. 518-521. 253 Ġbn Bîbî: 1956, s. 411; 1996: I, s. 413; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 358. 254 Ġbn Bîbî: 1956, s. 294; 1996: I, s. 310; Selçuknâme: 2007, s. 95; Ġbn Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev.: M. Nuri Gençosman, Uzluk Basımevi, Ankara 1941, s. 115. 255 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 505; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 283; Emine Uyumaz, Sultan I. Alâeddîn Keykubâd Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220-1237), TTK. Yay., Ankara 2003, s. 71; Turan: 2005, s. 353. 38 Kayseri MeĢhed Ovası‟nda topladıktan sonra tekrar etmiĢtir256. Böylelikle, kendisinden sonra da iki devlet arasındaki dostluğun ve ittifakın devam etmesini sağlamayı amaçlıyordu. Türkiye Selçuklu Devleti ile Eyyubi iliĢkilerinde her zaman dostluk ve ittifak hâkim değildi. Eyyubilerin, doğuda hâkimiyetleri altında bulunan memleketlerle ilgilenmeyerek, bu memleketleri baĢıboĢ ve iĢgale müsait halde bırakması ve Selçuklulara karĢı Erzurum, Erzincan ya da Harput melikleriyle iĢbirliği yapması neticesinde zaman zaman ikili iliĢkiler gerginleĢiyor, iki devlet arasında mücadeleler yaĢanabiliyordu257. I. Alâeddîn Keykubâd ise, yaĢanan gerginliklerden ve savaĢlardan sonra barıĢı tekrar tesis etmeye özen gösteriyordu. I. Alâeddîn Keykubâd, Eyyubiler ve HarezmĢahlardan baĢka diğer devletlere karĢı da bu yönde bir politika izlemiĢtir. Trabzon Rum Devleti, Ermeni Krallığı ve Gürcü Krallığı ile ittifak ve barıĢ tesis edilmiĢtir258. Ayrıca, akrabalık bağı kurularak, tesis edilen barıĢın uzun süre devam etmesi amaçlanmıĢtır. Gürcü Kraliçesi Rosudan (1223-1248) ile barıĢ tesis edildiğinde (1232), II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile kraliçenin kızının nikâhlanması kararının alınması bu yönde bir politikanın sonucudur259 . 1.4. Tampon Bir Güç Bulundurmak I. Alâeddîn Keykubâd, Moğolların HarezmĢah Devleti‟ni takip ederek Anadolu sınırlarına gelmesi üzerine, Moğol ordusu ile Türkiye Selçuklu Devleti arasında set vazifesi görecek ve Türkiye Selçuklu Devleti‟ni Moğol tehdidinden uzak tutacak tampon bir bölge oluĢturmaya çalıĢmıĢtır. Böylece, Selçuklu toprakları Moğol istilâ tehlikesinden etkilenmeyecek ve bu tehlikeden olabildiğince uzak kalacaktı. O, bu 256 Ġbn Bîbî: 1956, s. 359; 1996: I, s. 368; Selçuknâme: 2007, s. 113; Yazıcızâde: 2009, s. 507. 257 Artuklu Meliki Mesud üzerine düzenlenen seferde, Eyyubilerin Artuklulara yardım etmesi ve Ġbnü‟l-Bedir komutasındaki 10 bin kiĢilik bir orduyu Selçuklulara karĢı göndermesi ile iliĢkiler bozulmuĢtu. Bu sebeple esir alınarak Kayseri Kalesi‟ne hapsedilen Ġbnü‟l-Bedîr, serbest bırakılarak ġam‟a gitmesine müsaade edilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 276, 293; 1996: I, s. 293, 309. 258 Ġbn Bîbî: 1956, s. 341-342, 414, 418-420, 426; 1996: I, s. 353, 416, 420-421, 427. 259 Moğolların Sivas‟a kadar ilerledikleri ikinci saldırılarının arkasında Gürcü Kraliçesi Rosudan‟ın tahrik ve teĢvikleri olduğu öğrenilince Gürcü topraklarına girilmiĢtir. Gürcü kraliçesinin barıĢ istemesi üzerine barıĢ tesis edilmiĢ; ayrıca II. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile melikenin kızının nikâhlanması suretiyle bu barıĢın uzun süre korunması amaçlanmıĢtır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 418-420; 1996: I, s. 420-421; Selçuknâme: 2007, s. 132-133; Yazıcızâde: 2009, s. 575-576. 39 siyaseti için HarezmĢahları ve Eyyubileri kullanmayı hedeflemiĢtir260. Ancak I. Keykubâd bu hedefine ulaĢamamıĢtır. I. Keykubâd‟ın HarezmĢah ve Eyyubi devletlerini tampon bir devlet olarak kullanma politikasını, daha sonraki tarihlerde, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde (1237-1246), Ġznik Rum Ġmparatoru III. Yannis Vatatzes‟te (1222-1254) görürüz. Bu sefer, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin batısında kalan topraklar için, Selçuklu toprakları tampon devlet vasfı görüyordu. Kösedağ SavaĢı‟ndan hemen sonra iki devlet arasında imzalanan anlaĢma, Ġmparator Vatatzes için böylesi bir ittifakı amaçlıyordu261 . 1.4.1. Tampon Bir Güç Olarak HarezmĢah Devleti I. Alâeddîn Keykubâd tahta çıktığında Celâleddîn HarezmĢah Moğollarla mücadele halindeydi262. Celâleddîn HarezmĢah, doğuda kalarak Moğolları yenemeyeceğini anlamıĢtı. Silaha ve askere ihtiyacı vardı. Sırtını batıya yaslayarak ve burada güç kazanarak, doğudan gelecek düĢmanını karĢılamayı düĢünüyordu. Ayrıca, güney ve doğu bölgelerde yaĢama ümidi kalmayan Celâleddîn HarezmĢah‟ın batıya yönelmekten baĢka çaresi kalmamıĢtı. Dolayısıyla, daha önce ifade edildiği üzere, Azerbaycan‟a gelmiĢ ve Tebriz‟i merkez yaparak bir çıkıĢ yolu aramaya baĢlamıĢtır263. Bu geliĢme, Türkiye Selçuklu Devleti için hem iyi hem de kötü haber demekti. HarezmĢahlar, Moğolların sürekli takibindeydi. Yani Moğol askerlerinin Azerbaycan‟a gelmesi kaçınılmazdı. Bununla birlikte, Moğollara karĢı verdikleri mücadele ile ve tampon bir devlet vasfı görerek, onları batıdan yani Selçuklu topraklarından uzak tutabilirlerdi. I. Alâeddîn Keykubâd bu sebeple, Celâleddîn HarezmĢah‟tan gelen ittifak teklifini memnuniyetle kabul etmiĢ, HarezmĢahların, ittifak ve iyi iliĢkiler içinde olma isteğini, Moğollara karĢı yürüttüğü siyasete uygun 260 Bu konu ile ilgili ayrıca Bkz.: Osman Çetin, “Sultan I. Alâaddin Keykubâd ve Selçuklu-Moğol Münasebetleri”, UÜ. ĠFD., IV/IV, 1992, s. 109-115; Herbert Jansky, “Selçuklu Sultanlarından Birinci Alâaddin Keykubad‟ın Emniyet Politikası”, Zeki Velidi Togan’a Armağan, TTK. Yay., Ankara, 2010, s.117-126; Ġlhan Erdem, “I. Alâeddin Keykubad‟ın Doğu Politikası ve Moğollar”, I. Alâeddin Keykubat ve Dönemi Sempozyumu Bildirileri, (06-07 Kasım 2008), Konya 2008, s. 87-89. 261 AnlaĢmaya göre, Ġznik Rum Devleti, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin tabileri arasında bulunurken, ihtiyaç halinde 400 mızraklı süvari ile 1200 asker gönderecekti Bkz.: Akropolites: 2008, s. 75-76; Turan: 2005, s. 467-468. 262 Nesevî: 1934, s. 37-38. 263 Nesevî: 1934, s. 69. 40 bulmuĢtur264. Ancak, bu ikili ittifak ve dostluk yazıĢmaları Celâleddîn HarezmĢah‟ın Ahlat‟ı kuĢatmasıyla son bulmuĢtur265. Ġki devlet arasındaki anlaĢmazlık Yassıçemen mevkiinde savaĢa dönüĢmüĢ (1230); Celâleddîn HarezmĢah mağlup Ģekilde kaçarken266, HarezmĢah askerlerinin büyük çoğunluğu Moğollar tarafından, kendisi ise daha sonra, kaçtığı yerde rastladığı bir kiĢi tarafından öldürülmüĢtür267. Böylece, doğuda Moğollarla Selçuklu toprakları arasında tampon bir güç olarak kalması hedeflenen HarezmĢah Devleti ortadan kalkmıĢtır. Celâleddîn HarezmĢah‟ın kendisi de tampon bir devlet olduğunun farkındaydı. Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra bile halifeye, I. Alâeddîn Keykubâd‟a ve Eyyubilere elçiler göndererek yardım isterken bu hususu hatırlatıyordu. Celâleddîn HarezmĢah, I. Alâeddîn Keykubâd‟a gönderdiği mesajında; “Kaan‟ın ordusunun Amu Deryâ‟yı geçtiğini, sayı ve güç bakımından 264 Celâleddîn HarezmĢah, Kadıu‟l-kudat Sadrazam Mücireddîn Tahir bin Harezmî‟yi elçi olarak göndermiĢ ve ittifak teklifinde bulunmuĢtur. Kayseri‟de hükümdarın huzuruna çıkan elçinin getirdiği bu ilk mektupta Celâleddîn HarezmĢah, iki devlet arasında milliyet ve din birliği olduğunu, fitnelere karĢı doğuda ve batıda iki padiĢahın öne çıktığını söyleyerek bu aynı milletten olan iki devletin birbirleriyle iĢbirliği yapması ve dostluk bağlarını oluĢturması gerektiğini belirtmiĢtir. Bu ilk mektup Ģöyleydi: “[…] Aramızda, Allah‟ın Hamdi ve minneti ile cihad ve muharebe işlerinde yardımlaşma konusunda milliyet ve din birliği vardı. […] Batı padişahları arasında sizin yüce makamınız-Yüceliği daim olsun- fitne fücurlara karşı sağlam bir settir. Doğuda ise keskin kılıcımızla kâfirlerin fitne ateşini söndüren biziz. O halde bir milliyet yakınlığıyla dostluk yolunu açık tutmalı, birlik dairesine girmeli, menfaatlerin sağlanmasında ve zararların önlenmesinde düşünce ve iş birliği içinde olmalı ve şöyle demeliyiz. […] Şimdi […] Mücireddin Tahir b. Ömer el-Harezmî‟yi […] size gönderiyorum. O, elçilerin kullandığı dili kullanarak aramızda dostluk yolunu açacak, gönül aynasından ayrılık gayrılık tozunu kaldıracak, birlik ve beraberlik kapısını aralayacaktır. Bundan sonra aramızda mektuplar gidip gelecek, sefirlerin ve tüccarların ziyaretleri artacaktır.” Elçi mektubu verdikten sonra I. Alâeddîn Keykubâd‟ın, cevaben Tuğraî Esedâbâdî‟ye yazdırdığı mektubu alarak geri dönmüĢtür. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 368-376; 1996: I, s. 375-377; Selçuknâme: 2007, s. 116; Yazıcızâde: 2009, s. 516-519. 265 Nesevî: 1934, s. 115. 266 Ġbn Bîbî: 1956, s. 405; 1996: I, s. 408-409; Selçuknâme: 2007, s. 128; Yazıcızâde: 2009, s. 561; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 528; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 256. 267 Nesevî: 1934, s. 157; Cüveynî: 1999, s. 376-377. Celâleddîn HarezmĢah‟ın ölümü ile ilgili pek çok rivayet vardır. Abû‟l-Farac‟a göre, kendisini tanımayan Kürtler tarafından, bir rivayete göre de esvapçısı tarafından öldürülmüĢtür. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 529-530. Cüveynî‟nin verdiği rivayete göre, Celâleddîn HarezmĢah Amid‟e vardığında, üzerindeki elbise ve niĢanlara göz diken bir grup eĢkıya tarafından, bir hançer darbesiyle öldürülmüĢtür. Öldürenler onun elbisesini giyerek Ģehre inince hükümdarın yakınları elbiseyi tanımıĢ, Amid yöneticisine haber vermiĢlerdir. Amid yöneticisinin emriyle bu kiĢiler öldürülürken, Celâleddîn HarezmĢah‟ın naaĢı bulunarak defnedilmiĢtir. BaĢka bir rivayete göre, hükümdar kendi elbisesini baĢka birine giydirmiĢ, kendisi de bir sufî elbisesi giyerek diyar diyar dolaĢmaya baĢlamıĢ, sonunda eceliyle ölmüĢtür. Bkz.: Cüveynî: 1999, s. 376-377. Nesevî‟ye göre ise Celâleddîn HarezmĢah, Meyyafarikin‟de askerleri Moğollar tarafından öldürülünce bir dağa tırmanmıĢ, burada gelip geçeni soyan Kürtler tarafından yakalanınca Kürtlerin baĢındaki adama hükümdar olduğunu gizlice söylemiĢtir. Bu kiĢiyle, Celâleddîn HarezmĢah‟ın memleketlerinden birisine gitmek üzere anlaĢmıĢlardır. Ancak, anlaĢtığı Kürt evinde yokken, Ahlat‟ta kardeĢi öldürülen baĢka bir Kürt gelerek onu öldürmüĢtür. Geride kalan eĢyaları ve naaĢı ise buranın yöneticisi tarafından toplattırılarak defnedilmiĢtir. Bkz.: Nesevî: 1934, s. 157-158. 41 karınca ve yılandan farksız olan Tatar ordusunun karşısında kalelerin ve şehirlerin dayanamayacağını, bu taraf insanlarının zaten onların korkusundan titrediklerini, eğer kendisini ortadan kaldırırlarsa, onların Moğol askerleri karşısında tutunamayacağını, kendisinin onlarla Moğol askerleri arasında İskender Seddi vazifesi gördüğünü, eğer onlar kendisine askerî destek sağlarlarsa, bu durumun düşmanın dişlerini küt edeceğini ve kendi askerlerine cesaret vereceğini, yok eğer teklifini hafife alacak olurlarsa, başlarına geleceği düşünsünler” demiĢtir268 . Celâleddîn HarezmĢah, aslında kuvvetli ve cesaretli bir komutan ve baĢarılı bir idareciydi. Babasından devraldığı mücadelede Moğollara baĢarıyla karĢı koymuĢtu. Cesareti ile Cengiz Han‟ı bile kendisine hayran bırakmıĢtı269. Ancak, siyasî kabiliyetten yoksundu. Yapacaklarının sonuçlarını iyi hesap edememiĢ, bu sebeple de Ahlat‟ı kuĢatma hatasına düĢmüĢtü. Kendisinin de kabul ettiği gibi tampon bir devlet olarak kalsaydı ve iki devlet Moğollara karĢı bir ittifak kurulabilseydi, hem Türkiye Selçuklu Devleti için hem de HarezmĢah, Eyyubî ve Abbasî devletleri için doğuda güçlü bir set oluĢturulabilirdi. 1.4.2. Tampon Bir Güç Olarak Eyyubi Devleti Çormoğan270 Noyan271 komutasındaki Moğol ordusu tarafından HarezmĢah Devleti‟ne son verilmesinden sonra Türkiye Selçuklu Devleti ile Moğollar, arada tampon bir devlet olmaksızın karĢı karĢıya gelmiĢlerdir272. Bunun üzerine, I. Alâeddîn Keykubâd doğu bölgelerine Eyyubileri yerleĢtirme fikrini uygulamaya koymuĢtur. I. Keykubâd bu amaçla Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra, Melik EĢref‟e Ermen ve Oltu mülklerinin menĢurunu vermiĢtir273. Ne var ki, I. Alâeddîn Keykubâd bunda da baĢarılı olamamıĢtır. Melik EĢref, daha önce ifade edildiği üzere, kendisine 268 Cüveynî: 1999, s. 371; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 152. 269 Cüveynî: 1999, s. 344. 270 Çormoğan Noyan, Sünit Boyu‟na mensuptur. Özellikle HarezmĢahlara karĢı yapılan harekâtları yöneten komutan olarak öne çıkar. Felç geçirdikten sonra yerine Baycu Noyan getirilmiĢtir. Çormoğan Noyan‟ın bundan kısa süre sonra öldüğü düĢünülmektedir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62; H. Ahmed Özdemir, Moğolların Anadolu’yu Ġstilası’nda Üç Dönem, Konya 2011, s. 68; Peter Jackson, “Čormâgûn”, Encyclopaedia Iranica, VI/III, s. 274, online version, http://www.iranica online.org/articles/cormagun-mongol-cormagun-in-pers(03 Aralık 2013). 271 Ġbn Kesîr, “noyan”ın 10.000 askerin komutanı demek olduğunu söyler. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 398. 272 Nesevî: 1934, s. 155-157. 273 Ġbn Bîbî: 1956, s. 411; 1996: I, s. 413; Selçuknâme: 2007, s. 130; Yazıcızâde: 2009, s. 567. 42 verilen bölgelerde nizamı ve düzeni sağlayamamıĢ, eğlenceye dalarak bu görevi göz ardı etmiĢtir. Bunun getirdiği boĢluktan faydalanan Moğollar da doğuda Eyyubilere ve Artuklulara ait bir kısım toprağı ele geçirerek yağmalarda bulunmuĢlardır274. I. Alâeddîn Keykubâd, ikinci planının da iĢe yaramadığını görünce son olarak, bu bölgedeki birçok Ģehir ve kale için fetih emri vermiĢtir275. ġüphesiz, I. Alâeddîn Keykubâd sahipsiz ve baĢıboĢ bırakılmıĢ bu Ģehir ve kalelerin kolayca Moğolların eline geçmesine ve Anadolu içlerine kadar ilerleyebilmelerine seyirci kalamazdı. Ancak, verilen bu emir Eyyubiler ile Türkiye Selçuklu Devleti‟ni yeni bir savaĢta karĢı karĢıya getirmiĢtir. Yapılan savaĢı kaybeden Mısır ve ġam melikleri, sığındıkları Harput Kalesi‟nde aman dilemek zorunda kalmıĢlardır276 . 1.5. Türkiye Selçuklu-Moğol BarıĢını Korumak I. Alâeddîn Keykubâd‟a göre Moğollar, önünde durulmaması gereken bir güçtü. Böylesi bir güçle ancak barıĢ yolu ile anlaĢmak mümkündü277. Nitekim, Moğolların batıya ilerleyiĢleri sırasında, ayak bastıkları memleketler yıkılıyor, henüz girmediklerinde ise Moğol korkusu baĢ gösteriyordu. Öyle ki, dönem hakkında bilgi veren kaynaklarda Moğollar, hiç ayırt etmeksizin at, sıçan ve fare yiyen, acımasız, vahĢi tabiatlı bir millet olarak tarif edilmiĢtir278. Özellikle Ermeni ve Süryani yazarlar, iĢledikleri günahlar sebebiyle onların Tanrı tarafından gönderilmiĢ bir ceza olduğunu konusunda neredeyse hemfikirdirler279. Moğol korku ve dehĢeti öyle bir 274 Ġbn Bîbî: 1956, s. 425-426; 1996: I, s. 425-426. 275 Ġbn Bîbî: 1956, s. 425-426; 1996: I, s. 426. 276 Ġbn Bîbî: 1956, s. 444; 1996: I, s. 441. 277 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377-380; 1996: I, s. 382-384; Selçuknâme: 2007, s. 118-120; Yazıcızâde: 2009, s. 525-529. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın dostane iliĢki kurma politikası batı tarafından da en iyi çare olarak görülüyordu. Bizans, elçi göndererek iliĢki kurmaya ve evlilik tesis ederek kurulan iliĢkileri sağlama almaya çalıĢırken Hıristiyan Avrupa da harekete geçmiĢti. Bkz.: Georges Pachymèrès, Bizanslı Gözüyle Türkler, Çev.: Ġlcan Bihter Barlas, ĠKS. Yay., Ġstanbul 2009, s. 39, 100, 105. Papa, Moğolları Hristiyanlığa davet ederek bu tehlikeden tamamen kurtulmanın planlarını yapmaktaydı. Dolayısıyla gerek papa gerekse kralların emriyle Moğol hanlarına çeĢitli elçiler gönderilmiĢtir. Bkz.: Jean-Paul Roux, Moğol Ġmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2001, s. 284-285. Nitekim, Wilhelm Von Rubruk ve Di Plano Carpini bu elçilerden olmakla birlikte bugün Moğollar hakkında kıymetli bilgiler elde ettiğimiz seyahatnâmeleri kaleme almıĢlardır. 278 Simon: 2006, s. 11-19; “Harput ġehrindeki Ġncil‟de Yazılan Hatıra Notundan Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2005, s. 85; “1248 Tarihli El Yazmasındaki Hatıra Notu”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2005, s. 91. 279 “1248 Tarihli”: 2005, s. 91; Grigor Sisetsi, “Grigor Sisetsi‟nin Hatıra Notundan Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 43 safhaya ulaĢmıĢtır ki tek bir Moğol askeri, kalabalık bir grup arasına girerek orada bulunanların hepsini, hiç karĢılık görmeden birer birer öldürebiliyor ve hiç kimsenin, tek baĢına bile olsa bir Moğol askerine karĢılık vermeye cesareti olmuyordu280 . I. Alâeddîn Keykubâd, Ahlat‟ı kuĢatan Celâleddîn HarezmĢah‟a gönderdiği mektubunda Moğollara karĢı barıĢ siyaseti izlemek gerektiğini Ģu sözlerle açıklamıĢtır: “Nasihat yoluyla size söyleyeceğim din ve millet için önemli olan başka bir konu da Tatar ordusuyla iyi geçinmeniz ve onlara karşı alttan alma yolunu tutmanızdır. Hangi yolla olursa olsun, her yolu deneyerek onlarla barış içinde olmaya gayret edin. […] Bizim aklımızdan geçeni uygulayarak onlara elçiler gönderelim. Ehl-i İslamın kurtuluşu ve selamet için Şehid Sultan Alaaddin Muhammed‟in –[…]- yaptığı gibi onların karşısına çıkma hatasını işlemeyelim” 281 . I. Alaâeddîn Keykubâd mektubunda, Celâleddîn HarezmĢah‟a babasının yaptığı hatayı hatırlatarak Moğollara karĢı barıĢtan baĢka hiçbir siyasetin fayda vermeyeceğini anlatıyordu. Bu dönemde, Moğol tehlikesi ile karĢı karĢıya kalan sadece Türkiye Selçuklu Devleti değildi. Bundan baĢka, Abbasi halifeliği de Moğol tehlikesi ile karĢı karĢıya kalmıĢtı. Halife en-Nâsır Lidinillâh, Moğol ordularının Bağdad‟a doğru yürüdüklerini haber alınca hilafet makamından Muhyeddîn Ġbn‟elCevzî‟yi elçi olarak I. Alâeddîn Keykubâd‟a göndermiĢti. Halife, Moğolların Bağdad‟a saldırı hazırlığında olduğunu söylüyor ve bu sebeple iki bin Selçuklu süvarisinin ihtiyat ve imdat kuvveti olarak gönderilmesini istiyordu282 . I. Alâeddîn Keykubâd, halifeye karĢı güçsüz ve isteksiz görünmek istemiyordu. Moğollara karĢı 2005, s. 133; Vahram, “Vahram Vekayinamesinden Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2005, s. 189; Ephrem-Isa Yousif, “Meçhul Edessalı”, Süryani Vakanüvistler, Çev.: Mustafa Aslan, Doz Yay., Ġstanbul 2009, s. 272. 280 Anlatılan bu olaylardan birine göre, bir gün Moğol askerinden biri, yakaladığı bir adamı öldürmek istemiĢtir. Ancak, yanında onu öldürecek bir Ģey bulamamıĢtır. Bunun üzerine, adama “Başını şuraya koy ve sakın hareket etme” demiĢ ve bir kılıç bulmaya gitmiĢtir. Adam denileni yapmıĢ, Moğol askerinin geri dönerek kendisini öldürmesini beklemiĢtir. Bkz.: Ġbnü’l-Esîr: 1987, XII, s. 464. 281 Ġbn Bîbî: 1956, s. 377-378; 1996: I, s. 382-384; Selçuknâme: 2007, s. 118-120; Yazıcızâde: 2009, s. 525-529. 282 Söz konusu mektubun içeriği Ģöyleydi: “Tatar ordusu Muhammed Harezmşah‟la vuruşup çarpışmaktan kurtuldu. Gücü ve kuvveti arttı. Mal, elbise, hazine, silah ve atla donandı. Casusların getirdiği habere göre şimdi bu bölgeye saldırı hazırlığı içindeler. Eğer aramızdaki mesafenin uzaklığından dolayı Rum ülkesinden fazla değil 2 bin süvari ihtiyat ve imdat birliği olarak ülkemize gönderilirse, bu ülkemizin, milletimizin ve devletimizin selametine olur. Diğer İslam meliklerine de bu konuda haber gitti. Onlar da bu işin telafisi için haberdar oldular”. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 258-259; 1996: I, s. 277; Selçuknâme: 2007, s. 83; Yazıcızâde: 2009, s. 394-395. 44 tehlikeli bir oyuna girmekten de kaçınıyordu. Ona göre, “Kaynaktan coşarak akan, bütün muhaliflerini ezip geçen, devleti genç, bahtı açık olan ve ateş denizi gibi kaynayıp gelen bir ordunun önüne iyilik, nezaket, tatlılık ve tevazudan başka yolla gitmek” olmazdı283. Bu hususta yapılacak Ģey ise belliydi: Halife, her ülkeye haber göndererek onlardan hitabet gücü sağlam, akıllı ve becerikli elçiler toplamalı, kendi elçisinin baĢkanlığında ve kıymetli hediyelerle birlikte bu elçileri Moğol hanının huzuruna göndermeli, tatlı dille barıĢın ve dostluğun temellerini atmalıydı284 . Ancak I. Keykubâd, bu düĢüncesini halifeye iletmemiĢtir. DüĢüncesinin, onun nazarında güçsüzlüğüne yorulacağından korkuyordu. Bu sebeple iki bin asker değil tam teçhizatlı ve bir yıllık erzakla donanmıĢ beĢ bin asker göndermiĢtir285 . I. Alâeddîn Keykubâd döneminde, Moğol orduları ile ilk defa Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra karĢılaĢılmıĢtır. 1231‟de Çormoğan Noyan komutasındaki Moğol ordusu tarafından Ahlat, Amid, Malatya, Harput, Meyyafârikin gibi yerler ele geçirilmiĢti286. 1232 yılında da yine Çormoğan Noyan komutasındaki Moğol ordusundan bir grup, Sivas yakınlarında Kemâleddîn Ahmed bin Rahat adıyla bilinen Ġsfehâni Kervansarayı‟na kadar bir saldırı düzenlemiĢ, çok sayıda insan öldürmüĢ, esir almıĢ ve ortalığı yıkıp yağmalamıĢtı287. I. Alâeddîn Keykubâd, Moğollarla arasındaki sükûnet ve barıĢ dönemini bozmamak için Moğol askerlerinin Anadolu‟ya bu giriĢ çıkıĢlarına göz yummuĢtur. Bununla birlikte, Moğolların saldırıları 283 Ġbn Bîbî: 1956, s. 259; 1996: I, s. 278. 284 Ġbn Bîbî: 1956, s. 259; 1996: I, s. 278. 285 Hazırlanan askerler, emir verildiği Ģekilde Malatya‟dan hareket ederek Harput, Amid, Mardin, Musul istikâmetinde ilerlemiĢlerdi. Musul‟da, buranın hâkimi Bedreddîn Lülü (1233-1259) tarafından üç gün misafir edilmiĢlerdi. Bedreddîn Lülü, asker kafilesinin kalabalık olduğunu görerek Erbil hâkimi Melik Muzaffereddîn Gökbörü‟ye (1190-1233) bir mektup yazmıĢ, bu kalabalık ordunun ortaya çıkaracağı büyük masraflar sebebiyle bekletmeden geri gönderilmesi tavsiyesinde bulunmuĢtur. Bunun üzerine, bazı emir ve büyükler yanlarında bir mektup ile gelerek Moğol tehlikesinin Ģimdilik geçtiğini, bu sebeple bir imdat ordusuna gerek kalmadığını ifade etmiĢler, yurtlarına geri dönebileceklerini söylemiĢlerdir. Böylece, imdat ordusu Malatya‟ya geri dönmüĢtür. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 260-263; 1996: I, s. 279-282; Selçuknâme: 2007, s. 84-85; Yazıcızâde: 2009, s. 396-400. 286 Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 359. 287 Ġbn Bîbî: 1956, s. 418-419; 1996: I, s. 420. Haberi duyan I. Alâeddîn Keykubâd, Emir Kemaleddîn Kamyar‟ı tam teçhizatlı bir ordu ile bölgeye göndermiĢtir. Emir Kemaleddîn Kamyar bölgeye vardığında Moğol askerleri geri dönmüĢlerdi. Buna rağmen ihtiyatı elden bırakmayarak Erzurum‟a kadar ilerlemiĢtir. Erzurum‟da, Emir Mübarizeddîn Çavlı ile Emir Kamyar, “Moğol ordusu geri döndüğüne göre fitne tozunu uyandırmak gerekmez.” diyerek Moğolların peĢlerinden gitmeyi uygun bulmamıĢlar, çevreye casus ve haberciler göndererek onların durumlarını öğrenmek istemiĢlerdir. Casus ve haberciler geri döndüklerinde Moğolların Yunus Derbendi‟ni geçerek Mugan‟a vardıklarını söylemiĢlerdir. Bununla birlikte, bu saldırının Gürcü Kraliçesi Rosudan‟ın tahrik ve kıĢkırtmaları ile yapıldığını öğrenmiĢlerdi. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 418-420; 1996: I, s. 420-421; Selçuknâme: 2007, s. 132-133; Yazıcızâde: 2009, s. 575-576; Uyumaz: 2003, s. 67-69. 45 karĢısında tehlikenin çok uzakta olmadığını anlamıĢtır. Bu Moğol saldırıları sadece birer keĢiften ibaretti ve tehlike kapıdaydı288. I. Keykubâd bu sebeple, bir yandan Emir Kemaleddîn Kamyar komutasındaki tam teçhizatlı Selçuklu ordusunu bölgeye sevk ederek Moğolların geri dönme ihtimallerini soruĢtururken, bir yandan da Ögedey Han‟a bir elçi göndererek Anadolu‟ya giriĢ amaçlarını öğrenmek istemiĢtir289. Moğol hanı, huzuruna gelen elçiye; “Alâeddîn‟in akıllı ve uzağı görücü bir adam olduğunu duymaktayız. Eğer kendisi buraya gelecek olursa bizden kabul ve ağırlanmak görür ve kendisine ehtaclık veririz ve aynı zamanda elindeki şehirleri de elinde ve kendisinde kalır” demiĢtir290 . I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Ögedey Han‟ın bu sözlerine karĢı nasıl bir cevap verdiği bilinmemektedir. Moğol hanının I. Keykubâd‟dan bizzat huzuruna gelmesini istemesine rağmen onun bu isteği yerine getirmediği görülür291. Moğolların bu talebine karĢı I. Keykubâd herhangi bir tepki de göstermemiĢtir. Bu mektup, I. Keykubâd‟a Moğol hanı tarafından gönderilen ilk mektup idi ve daha sonra gönderilecek ikinci mektuba göre daha barıĢ yanlısı bir tavırla yazılmıĢtı. I. Keykubâd‟ın Moğol hanının talebini yerine getirmemesi, ikinci mektuptaki sert ifadelere sebep olmuĢ olmalıdır. I. Keykubâd, bu iki mektup arasındaki farkı görecek kadar zeki idi. Bu sebeple ilk mektuptan sonra sessiz kalırken ikinci mektuptan sonra ileride göreceğimiz gibi, Moğol taleblerini kabul ettiğini bildirmek durumunda kalacaktır. Moğolların 1232‟deki saldırılarından dört sene sonra, Kazvin‟den Erzurum‟a ticaret maksadıyla gelen, daha sonra Karakurum‟a giden Emir ġemseddîn Ömer-i Kazvînî, Moğol hazinesine kumaĢ sunarken Ögedey Han, onun Anadolu‟dan geldiğini öğrenmiĢ ve tüccara, “Onun yönetimde ve padişahlıkta tuttuğu yol nasıl?” diye sormuĢtur292. Tüccar övgüyle memleketin durumundan, I. Alâeddîn 288 Bu tür askerî saldırıları Türklerde de görürüz. Hedeflenen toprakların halkı, askeri ve coğrafyası hakkında bilgi edinmek amacıyla kısa süreli olarak yapılıyordu. Örneğin, Çağrı Bey‟in 1019‟daki Anadolu harekâtı böyle bir keĢif seferi idi. Bkz.: Salim Koca, Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun 1997, s. 53; Enver Konukçu, “Selçukluların Doğu Anadolu‟daki YerleĢim Politikası”, I-II. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, SÜ. SAM. Yay., Konya 1993, s. 144. 289 Ġbn Bîbî: 1956, s. 419; 1996: I, s. 421. 290 Ebulferec, Tarihi Muhtasarüddüvel, Çev.: ġerefüddin Yaltkaya, Maarif Matbaası, Ġstanbul 1941, s. 18; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 363-371. 291 Bertold Spuler, Ġran Moğolları. Siyaset, Ġdare ve Kültür. Ġlhanlılar Devri. 1220-1350, Çev.: Cemal Köprülü, TTK. Yay., Ankara 1957, s. 53. 292 Ġbn Bîbî: 1956, s. 453; 1996: I, s. 449. 46 Keykubâd‟ın güçlü ve adaletli kiĢiliğinden bahsedince Moğol hanı, “Böyle vasıflarla vasıflanmış ve yeteneklerle süslenmiş bir padişahı sevgimizden ve dostluğumuzdan mahrum bırakmak yazık olur Onu uyaralım da padişahlığımıza il (barış halinde) olsun. Ülkesi ve halkı mamur ve müreffeh kalsın! Yönetimimiz sırasında göndereceğimiz süyürgamişi (ihsan) ve hediyelerle onu sevindirelim. Seni ona elçi olarak göndersem gider misin?” demiĢtir293. Tüccar teklifi kabul edince, yanına Todun ve Urumtay adlarında iki Moğol nökeri294 vererek altın ve gümüĢ iki payza295 ve bir yarlıg296 ile onu I. Alâeddîn Keykubâd‟a göndermiĢtir. Elçi olarak yola koyulan Emir ġemseddîn Ömer-i Kazvînî, Kayseri‟ye geldiğinde durumdan haberdar olan ve o sırada Alâiyye‟de bulunan I. Alâeddîn Keykubâd, Kayseri‟ye gelmiĢ ve elçiyi yanına çağırmıĢtır. Elçiyi son derece saygıyla karĢılayan I. Keykubâd, kendisine verilen Moğol yarlığını öptükten sonra ayağa kalkmıĢ ve onu bizzat kendisi okumuĢtur. Söz konusu yarlığa Moğol hanının Ģu sözleri yazılmıĢtı: “Âdil Padişah Sultan Alaaddin Keykubad bilsin ki iyi yönetimin ve halka iyi davranman, geleni gideni hoşnut etmen konusundaki iyi şöhretini bize bildirdiler. Ben o habere çok sevindim. Onun için sana süyürgamişi buyurdum. Senin her zaman ülkende huzur ve rahat içinde olmanı istedim. Yüce Tanrı bizi büyük kılmış ve aziz 293 Ġbn Bîbî: 1956, s. 452-454; 1996: I, s. 448-449; Selçuknâme: 2007, s. 148-149; Yazıcızâde: 2009, s. 607-608. 294 Nökerler, noyanların yardımcıları konumundaki emirleri idi ve hür kiĢilerdi. Onlar da genelde asil soydan geliyorlardı. Bkz.: Ganizhamal Kushenova, “Ögedey Kaan Devrinde Türkistan‟da TeĢkilat Yapısı”, Bilig., XXXVIII, 190-193. 295 Ġbn Bîbî‟de بایزه olarak yazılmıĢ olan payza‟yı A. N. Samoiloviç, “bazı imtiyaz ve haklara sahip olduğuna dair hükümdar namına verilen yazılı itimad levhası” Ģeklinde açıklar ve aslının Çince bir kelime olan pay-dze‟ye dayandığını söyler. Hasan Ortekin, bakırdan, gümüĢten ya da altından olabilen payzaların ilk ne zaman icad edildiğinin bilinmediğini, ancak Çin‟de hüküm süren Tang hanedanı döneminde (620-901) gümüĢ payzaların olduğunu anlatır. G. Doerfer ise payza‟yı “otorite göstergesi olarak Han‟ın rozeti ve plaketi” Ģeklinde tanımlar. Bkz.: Ġbn Bîbî, 1956, s. 454; A. N. Samoiloviç, “Cucu Ulusunda Payza ve Baysaya Dair”, THĠTM., II, Ġstanbul 1932-39, s. 62-63; Hasan Ortekin, “Basma ve Baysa‟ya Dair”, THĠTM., II, Ġstanbul 1932-39, s. 67; Gerhard Doerfer, Türkische Und Mongolische Elemente Im Neupersischen, I, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden 1963, s. 239. 296 “Yarlıg”ın, “imparatorluk kararnamesi, ferman, kararname, berat, vekâletname” gibi anlamları vardır. Bkz.: Doerfer: 1963, I, s. 153. Yarlıg kelimesi Türkçe‟de de aynı manada kullanılmaktaydı. KaĢgarlı Mahmud bu kelimeyi, “Hakanın hükmü ya da buğruğu” Ģeklinde açıklamıĢtır. Bkz.: Mahmûd el-KâĢgarî: 2007, s. 667. Yarlıglar, Moğol hanlarının emir ve buyruklarını içeren belgelerdi. Bkz.: Paul D. Buell, “Jarlıq”, Historical Dictionary of the Mongol World Empire, The Scarecrow Press, Lanham, Maryland and Oxford, 2003, s. 215. Diğer devletlere gönderilen diplomatik yazılar da yarlıg olarak anılıyordu. Yarlıglarda dinî bir giriĢ olur, bu giriĢten sonra Moğol hanının adı ve emri yer alırdı. Son olarak ise bu emri yerine getirecek kiĢilerin unvanları yazılırdı. Bkz.: Hasan Abdullahoğlu, “Temir-Kutluğ Yarlığı”, TM., III, 1935, s. 209; Abdullah Battal Taymas, Kazan Yurdu‟nda BulunmuĢ Tarihî Bir Vesika: Sahib Giray Han Yarlığı”, TĠD., Çev.: Serkan Acar, XXVII/I, 2012, s. 185-186. 47 yapmıştır. Yeryüzünü bizim soyumuza vermiştir. Sen iyi yolda ilerliyorsun. Onun için durumumuzu sana bildirmek ve seni bize bağlanmaya ve itaate çağırmak vacip oldu. Bizim halimizi bildirdiğimiz kimseler bize bağlanmazlar, asilik yolunu tutarlarsa, ordumuz onların ülkesine giderek köklerini kazır. Kadınlarını çocuklarını esir alır. Mallarını mülklerini yağmalayıp harap eder. O zaman bize söyleyeceği bir şey olmaz. Bu yazı Biçin (Maymun) yılında 633/1236‟a yazılmıştır” 297 . Gönderdiği yarlıg ile I. Alâeddîn Keykubâd‟dan kendisine bağlanmasını; il‟i298 olmasını ve itaat etmesini isteyen Moğol hanı, sözlerini tehditvâri bir dille bitiriyordu. Durum bu sefer çok ciddiydi. I. Keykubâd yarlığı okuduktan sonra hiçbir Ģey söylemeden ve yalnız olarak odasına çekilmiĢtir. Odasında, ne yapması ve nasıl bir siyaset takip etmesi gerektiğine karar veren I. Keykubâd, bir süre sonra elçiyi yanına çağırmıĢ ve ona, “Onunla dost olursam ülkeme göz diker mi?” diye sormuĢtur299. Elçi, Moğol hanının hazinelerinden ve topraklarının çokluğundan bahsederek, “Yalnız buna rağmen uzaktan da olsa ona bir hediye götürmek, ona karşı içi dışı bir tutmak gerekir” demiĢtir300. Bunun üzerine, onunla dost olmayı (il‟i olmayı) kabul ederek hediye ve armağanların hazırlanmasını emretmiĢtir301. Ne var 297 Ġbn Bîbî: 1956, s. 454-455; 1996: I, s. 450; Selçuknâme: 2007, s. 149; Anadolu Selçukî Devleti Tarihi: 1941, s. 184. 298 Ġl (ایل ;(uyum, ulus, dost ulus, vilayet ve eyalet anlamlarına gelen Türkçe bir kelimedir. Bkz.: Ferdinand D. Lessing, Moğolca-Türkçe Sözlük, I, Çev.: Günay Karaağaç, TDK. Yay., Ankara 2003, s. 487; Doerfer: 1965, II, s. 194; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 371-372. İl olmak kavramı ise, Moğol hanlarının, savaĢmadan önce ülke hükümdarlarına gönderdikleri tehdit içerikli barıĢ talepleri göz önüne alındığında, dost ulusu olmak, barıĢ halinde bulunduğu ulus olmak ve eyaleti olmak manalarına gelmektedir. Moğol hanından daha önce de bir yarlıg gelmiĢti. Bu ilk yarlıgta, Moğol hanı ahtaçlık vermekten bahsetmekte idi. Ahta (agta ya da ehta) kelimesi, iğdiş edilmiş demektir. Ahtacı (agtacı ya da ehtaci) ise rikâptar, seyis anlamlarına gelmektedir. Bkz.: Ebülferec: 1941, s. 18; Doerfer: 1963, I, s. 114, 117; Lessing: 2003, I, s. 25. D. O. Morgan “ahtaci”nin, Moğolca kökenli bir rütbe olduğunu söyler. Buna göre, ahtaciler, Ġlhanlı saray teĢkilatına dâhil olarak, hazinedarların avantajlarından pay talep edecek ve alacak saray memurları listesinde bulunurlardı. Bkz.: D. O. Morgan,”Aktâjî”, Encyclopaedia Iranica, I/VII, online version, http://www.iranicaonline.org/articles/aktaji-a-termmongolian-in-origin-derived-from-akta-gelding-and-meaning-groom-or-more-specifically-in-thecontex(10Temmuz 2013). 299 Ġbn Bîbî: 1956, s. 455; 1996: I, s. 450. 300 Ġbn Bîbî: 1956, s. 456; 1996: I, s. 451. 301 Ġbn Bîbî: 1956, s. 456; 1996: I, s. 451; Selçuknâme: 2007, s. 150; Yazıcızâde: 2009, s. 610; Anadolu Selçukî Devleti Tarihi: 1941, s. 185; Pervez Huseynî, “Munâsebât-ı Selcûkîyân-ı Rûm bâ Moğolân”, RoĢd-ı ÂmûzeĢ-i Târikh, XVI, 1383, s. 21. Faruk Sümer, “Anadolu‟da Moğollar” adlı makalesinde I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Ögedey Han‟ın tabiiyet teklifini kabul etmesini, “Moğol tehlikesini önleyecek cesareti ve dirayeti kendisinde görmemesi” ne bağlamıĢ ve Ģöyle demiĢtir: “Gerçekten bu hükümdarın […] dedeleri çapında cesur ve muktedir harb adamları olmadıkları anlaşılıyor. Bağdad halifeliği şöyle dursun, Musul, Meyyâfarikin gibi şehir devletlerinin bile Moğol hâkimiyetine henüz girmemiş oldukları bir zamanda, Orta Doğu‟nun en kuvvetli devletinin başındaki hükümdarın Moğol tâbiiyyetini kabul etmesine gerçekten hayret edilebilir. Bu mütalâalar ile birlikte, 48 ki, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın anî ölümü302 (1 Haziran 1237) üzerine bu hediyeler gönderilememiĢtir. Söz konusu hediyeler, I. Keykubâd‟ın oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tarafından Moğol hanına ulaĢtırılmıĢtır303 . 2. ASKERÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER I. Alâeddîn Keykubâd, Moğol istilâ tehlikesine karĢı siyasî tedbirlerden baĢka, askerî tedbirlere de önem vermiĢtir. Onun aldığı ve uygulamaya çalıĢtığı askerî tedbirler iki temel amaca dayanıyordu. Bunlardan birincisi, devletin elinde bulunan veya yeni ele geçirilmiĢ Ģehir ve kalelerin ve baĢkent Konya‟nın savunma sistemini yenilemek ve güçlendirmekti. Ġkincisi ise, Türkiye Selçuklu ordusunun gücünü takviyelerle artırmaktı. Moğol tehlikesi sebebiyle daha önce ifade edildiği gibi, doğu ve güney siyasetine ağırlık vermiĢ olan I. Alâeddîn Keykubâd‟ın askerî tedbirleri de buna dayalı olarak doğu ve güney merkezli idi. 2.1. Savunma Gücünü Artırmak Bir devletin savunma gücü, hâkim olunan toprakların coğrafî açıdan avantajlı bir mevkide bulunması ve kalelerinin dayanıklılığı ile eĢdeğerdir. DıĢarıdan gelebilecek herhangi bir tehdit ve tehlike karĢısında bu mevkilerdeki savunmanın yeterince güçlü olması, söz konusu tehditleri devletin merkezinden uzakta tutmaya yeterdi. I. Alâeddîn Keykubâd, devleti olası tehlikelerden korumak için önemli Ģehir kendisinde bir Moğol saldırısını önleyecek cesaret ve ehliyeti görmeyen bir hükümdarın, hafif bir tâbiiyeti kabul ederek bu tehlikeyi uzaklaştırması da akıllıca bir hareket olarak vasıflanabilir”. Bkz.: Faruk Sümer, “Anadolu‟da Moğollar”, Selçuklu Dergisi, I, Ankara 1969, s. 6. 302 I. Alâeddîn Keykubâd, Amid‟e ikinci bir sefer düzenlemek amacıyla ordusunu 1237‟de Kayseri‟de toplamıĢtı. Eyyubi meliklerinin ve Melik Kâmil‟in elçisinin de aralarında bulunduğu pek çok elçiyi kabul etmiĢti. Moğol elçisinden gelen hediye ve yarlığı kabul eden ve önemli birtakım kararlarını açıklayan I. Keykubâd, ardından Ramazan Bayramı münasebetiyle bir eğlence meclisi hazırlatmıĢtır. Bu mecliste iken ÇaĢnigir Ali‟nin getirdiği kuĢ etini yedikten sonra birdenbire rahatsızlanmıĢtır. Keykubâdiye Sarayı‟na giderek burada çokça kusmuĢ, ancak gece yarısı olduğunda vefat etmiĢtir. I. Keykubâd‟ın ölümü oldukça kuĢku uyandırsa da kaynakların çoğunun bu konuda bilgi vermekten kaçındığı görülür. Devrin en önemli kaynağı Ġbn Bîbî ise kuĢ etini yedikten sonra I. Keykubâd‟ın âniden rahatsızlandığını ve öldüğünü yazmakla birlikte ölüm nedeni hakkında sessiz kalır. Tarih-i Güzîde ve Anonim Selçuknâme‟de ise onun, oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tarafından zehirlendiği açıkça ifade edilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 457-463; 1996: I, s. 452-457; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Hamdullah Kazvînî, Tarih-i Güzîde, Tahran 1341, s. 484. 303 Ġbn Bîbî: 1956, s. 456; 1996: I, s. 451. 49 ve kalelerde ve baĢkent Konya‟da iyi bir savunma gücünün gerekli olduğunu düĢünüyordu. Bu sebeple, tahta çıktıktan sonra bir yandan yeni alınan kaleleri tamir ettirirken bir yandan da Konya, Sivas, Kayseri, Amasya gibi Ģehirlerin surlarını, tamir ettirerek veya yeniden inĢâ yolu ile sağlamlaĢtırma yoluna gitmiĢtir304 . I. Alâeddîn Keykubâd, Konya‟nın surlarındaki açıkları ve zayıf noktaları atı üstünde dolaĢarak bizzat tespit etmiĢ ve belirlemiĢtir. Bu gezinti sırasında yanında bulunan emirlerine söylediği, “yine de hırs ve tamah felaketine karşı tedbir almamız gerekir. Çünkü zamanın dönmesi aynı kararda olmaz.” sözü onun özellikle Moğollara yönelik bir siyaset gereği bu iĢi yaptığını gösterir305. ġüphesiz “zamanın dönmesi”nden kastı, Moğolların getireceği bir felaket olmalı idi. I. Alâeddîn Keykubâd, Konya surlarının inĢa ve tamirine baĢlanırken Sivas için de bir ferman çıkarmıĢtır306. Sivas Ģehrine307 de sur yapılmasını, bunun için Ģehrin melik ve emirlerinin görüĢlerinin alınmasını, yapılacak surun masraflarının o bölgenin emirleri arasında paylaĢtırılmasını buyurmuĢtur308 . I. Alâeddîn Keykubâd, Konya ve Sivas‟tan baĢka Kayseri, Alâiyye (Alanya), Niğde, Erzincan, Amasya, Malatya ve Afyon Ģehirlerinin surlarını tamir ve inĢâ ettirmiĢtir309. Böylece önemli Ģehirlerin savunma yapıları güçlendirilmiĢtir. Bir Ģehri ele geçirmek için önce o Ģehrin surlarını aĢmak gerekirdi. Yeniden inĢâ ve tamir ile ayağa kaldırılan Ģehir surları ise oldukça yıpranmıĢ ve kısmen yıkılmıĢ ve harap durumdaydı310. Bu sebeple söz konusu Ģehirlerin savunmalarındaki açıklar ve zayıflıklar tespit edilerek giderilmiĢtir311 . 304 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30; Selçuknâme: 2007, 81; Turan: 2005, s. 353-355. 305 Ġbn Bîbî: 1956, s. 253; 1996: I, s. 272. I. Alâeddîn Keykubâd, özel naiblerini çağırarak dört kale kapısının (dervâze), birkaç burç ile bedenin yapım masrafının hassadan karĢılanmasını, geri kalanların masraflarının ise, durumlarına göre ülkenin büyük emirleri arasında paylaĢılmasını emretmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, 254; 1996: I, 273. 306 Ġbn Bîbî: 1956, 253-255; 1996: I, 271-273; Selçuknâme: 2007, 81; Yazıcızâde: 2009, s. 384-390; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 347-350. 307 Sivas surları, Konya surlarının yapımından 3 sene sonra (h. 621/1224) yapılmıĢtır. Kayseri surlarının yapımı da aynı tarihe rastlar. Bkz.: Turan: 2005, s. 353-355. 308 Anonim Selçuknâme‟de Konya‟ya 140 burç yapıldığı ve bu burçların yapımında 140 emirin görev aldığı, surların yapımının 1221-1222‟de (h. 618‟de) tamamlandığı belirtilir. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30. 309 Turan: 2005, s. 354-355; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 347-350. 310 Bir iç bir de dıĢ kaleye sahip olan Konya surlarının ilk yapımı, Türkiye Selçuklu dönemi öncesine uzanır. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın yaptırdığı surlar dıĢ surlardır. Bu surlar ilk olarak Türkiye Selçuklu hükümdarlarından II. Kılıç Arslan tarafından ayağa kaldırılmıĢtır. Ancak, II. Kılıç Arslan ile oğulları arasındaki mücadeleler, III. Haçlı seferi ve I. Gıyâseddîn Keyhüsrev ile kardeĢi II. Rükneddîn 50 Güçlü bir savunma sistemi kurmak amacıyla uygulamaya geçirilen ikinci tedbir, yeni ele geçirilen kalelerdeki savunmayı güçlendirmekti. Bu kalelerde I. Alâeddîn Keykubâd tarafından dört aĢamalı bir siyaset takip edildiği görülür. Ġlk olarak, kale ele geçirildiğinde savunma açıkları tespit edilmekteydi. Kâhta Kalesi‟nin312 alınmasından sonra I. Keykubâd, kale komutanına kaleye vardığında dağın etrafını dolaĢmasını, tehdit içeren yerleri tespit etmesini emretmiĢti313. Ġkinci adım, tespit edilen yerlerin onarılması veya yeniden inĢâ edilmesiydi. ÇemiĢgezek Kalesi‟nin314 onarımı, bu aĢamaya güzel bir örnek teĢkil eder. Bu kale, duvarında görülen bir çatlağın lağımcılar tarafından geniĢletilmesi ile alınmıĢtı315. Duvardaki çatlak, kalenin en zayıf noktasıydı. Bu sebeple açılan delik kimsenin göremeyeceği ve fark edemeyeceği Ģekilde kapatılmıĢtır316. Üçüncü olarak, savunma amaçlı bir miktar asker bırakılıyor, I. Keykubâd‟ın güvendiği bir adamı kalede görevlendiriliyor ve Ģehrin imarı için mimarlar getiriliyordu. Son olarak ise, bu yerlerde iskân gerekiyorsa derhal buraların iskânı için harekete geçiliyordu. Harput ve Urfa kalelerinde bu siyaset takip edilmiĢti317 . Ele geçirilen kalelerde alınan tedbirlerden bazılarına bakıldığında, olası büyük bir tehlikeye karĢı hareket edildiği, hatta tedbir almak konusunda olağandıĢı bir hareketlilik yaĢandığı görülebilmektir. Daha önce ifade edildiği gibi, I. Alâeddîn Keykubâd Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra Erzurum‟u aldığında, yanında bulunan Melik EĢref‟e Gürcistan memleketinde bazı kalelerle Ermen ve Oltu mülklerinin menĢurunu vermiĢ, onu Ermen‟de düĢmana karĢı set oluĢturmakla görevlendirmiĢti318. Ancak, Melik EĢref bu görevi ihmal edince Moğollar bölgede SüleymanĢah arasındaki mücadeleler esnasında zarar görmüĢtür. I. Alâeddîn Keykubâd, II. Kılıç Arslan tarafından ayağa kaldırılan bu dıĢ surları ikinci olarak yeniden inĢâ ve tamir ettirmiĢtir. Bkz.: Azize AktaĢ Yasa, “Konya‟nın Anadolu Selçukluları Dönemi Fizikî Yapısı”, VII. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri. 30 Nisan-02 Mayıs 1998, Konya 1998, s. 232-237. 311 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 29-30; Selçuknâme: 2007, 81. 312 Kâhta Kalesi, Adıyaman ilinde, Kâhta Ġlçesi‟ndedir. 313 Ġbn Bîbî: 1956, s. 282; 1996: I, s. 299; Yazıcızâde: 2009, s. 417-418. 314 ÇemiĢgezek Kalesi, Tunceli ilinde, ÇemiĢgezek Ġlçesi‟ndedir. 315 Ġbn Bîbî: 1956, s. 286; 1996: I, s. 303. 316 Ġbn Bîbî: 1956, s. 288-289; 1996: I, s. 305; Selçuknâme: 2007, s. 94; Yazıcızâde: 2009, s. 426. 317 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 534-535. Bununla birlikte, daha önceki Türkiye Selçuklu hükümdarları da bir kale ele geçirildiğinde söz konusu iskânların yapılması ve savunma tedbirlerinin alınması konusunda harekete geçmekte idi. Ancak, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın bütün bunları yaparken, belirli bir amaç doğrultusunda ve titizlikle hareket ettiği görülmektedir. Bkz.: Turan: 2005, s. 307. 318 Ġbn Bîbî: 1956, s. 411; 1996: I, s. 413; Selçuknâme: 2007, s. 130; Yazıcızâde: 2009, s. 567. 51 bazı yerlere saldırmıĢ, Harezmli askerler de yolları kesmeye baĢlamıĢlardı319. Bunun üzerine I. Keykubâd, Emir Kemaleddîn Kamyar‟ı bölgeye göndererek ona bazı görevler vermiĢti. Emir Kemaleddîn Kamyar‟a verilen görevler arasında güvenlik ve savunma tedbirleri almak da vardı. Bu tedbirler Ģöyleydi: Bölgede ihtiyat tedbirleri alınacak, imar ve tamir iĢlerinde bulunulacak, ambarlara zahire yığılacak, cephanelikler silahla doldurulacak, kaleler yiğit, akıllı ve uyanık muhafızlara emanet edilecek320 . I. Alâeddîn Keykubâd döneminde alınan kalelerin savunmaları güçlendirilmiĢ, Ģehir surları yeniden inĢâ ve tamir suretiyle yenilenmiĢ ve hem askerî hem de siyasî alanda, mevcut yapıyı sağlam bir zemine oturtmaya yönelik bir siyaset takip edilmiĢtir. Böylelikle, Selçuklu kale ve Ģehirleri Moğolların saldırmaları halinde güçlü bir savunma ile bu saldırılara karĢı koyabilecekler, Ģehirlerin ele geçirilmesi mümkün olmayacaktı. 2.2. Orduyu Takviye Etmek Askerî güç bir devletin yaĢam süresini belirleyen en önemli unsurdur. Devletler, topraklarına göz diken düĢmanları, ordularının gücü ile bertaraf etmektedir. Türkiye Selçuklu Devleti de güçlü bir orduya sahip idi. Ordu, piyade ve süvarilerden oluĢuyordu. Sarayı ve hükümdarı korumakla görevli muhafız ve gulâmlardan baĢka orduda Ģu kuvvetler bulunuyordu: Sipahiler; meliklere, devlet adamlarına ve emirlere bağlı kuvvetler; Türkmenler ve uç kuvvetleri; tabi hükümdar ve beylerden savaĢ zamanı ve ihtiyaç halinde alınan yardımcı kuvvetler, ücretli askerler, Ģehir kuvvetleri ve gönüllüler321. Ordudaki bu kuvvetlere ek olarak I. Alâeddîn Keykubâd, ortaya çıkan durumlardan çok yönlü faydalanmasını bilmiĢtir. I. Keykubâd, Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra bağımsız kalan ve Anadolu‟nun doğusunda bir asayiĢ meselesi haline gelen, ancak Moğollarla savaĢmakta tecrübe kazanmıĢ Harezmli askerleri Selçuklu ordusu içine alarak hem onları bir güvenlik 319 Ġbn Bîbî: 1956, s. 425-426; 1996: I, s. 425-426. 320 Ġbn Bîbî: 1956, s. 425-427; 1996: I, s. 425-427; Selçuknâme: 2007 s. 135-136; Yazıcızâde: 2009, s. 582-585. 321 Salim Koca, Selçuklular’da Ordu ve Askerî Kültür, Berikan Yay., Ankara 2005, s. 82; AyĢe Dudu Erdem KuĢçu, “Türkiye Selçuklularında Ordu ve Donanma”, Türkler, VII, YTY., Ankara 2002, s. 176-181. 52 tehdidi olmaktan çıkarmıĢ hem de ordusunu güçlendirmiĢtir322. Abû‟l-Farac, Celâleddîn HarezmĢah‟ın ölümünden sonra 10.000 kadar Harezm askerinin I. Alâeddîn Keykubâd‟a sığındığını ve ölümüne kadar da ona sadık kaldıklarını söyler323 . Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra, HarezmĢah ordusu dağılmıĢ ve askerlerin bir kısmı Celâleddîn HarezmĢah ile birlikte Azerbaycan‟a giderken bir kısmı da Trabzon Rum Ġmparatorluğu‟na sığınmıĢtı324. Bu askerler, Türkiye Selçuklu ordusu bölgeden çekildikten sonra doğu topraklarına geri dönerek Erzurum havalisine yerleĢmiĢlerdi325. Ancak, bölgede huzursuzluğa sebebiyet veriyorlar; Malazgirt, Ahlat, ValaĢgird326 ve Bargiri327 gibi menzillerdeki geçiĢ yollarını kapatıyorlardı. Bunun üzerine I. Alâeddîn Keykubâd gönderdiği bir buyruk ile Harezmli askerlerin güzel vaatlerle gönüllerinin alınmasını ve Selçuklu itaati altına çağrılmalarını emretmiĢtir. Bu sırada Harezmlilerin reisi Kayır Han‟ın bir kısım askerle Tatvan‟a328 indiği, tüccarların geçiĢ yollarını kapadıkları, bu vilayetin onların eziyetinden Ģikâyetçi oldukları haberi ulaĢmıĢtı329. Vezir Ziyaeddîn Kara Arslan, Kayır Han‟ın yanına giderek I. Keykubâd‟ın mesajını ona Ģu Ģekilde iletmiĢtir: “Herkesin niyeti, sizi böyle avare dolaşmaktan, yersiz yurtsuz olmaktan kurtarıp durumunuzun düzelmesine ve rahatınızın sağlanmasına yarayacak bir yurda sahip olmanız. Sultan‟ın Sahip‟ten istediği sizin diğer taraftarlarının devlet emirlerinin saltanat bargâhının görevlileri ve itaatkârları arasına girmenizi sağlamaktır. Eğer teklif size uygun ve yerinde görünüyorsa, siz ve bütün Harezm emirleri içten ve dıştan Sultan‟a, onun melikleri ve adamlarına bağlanıp, onun düşmanlarına düşman, dostuna dost olmalısınız.”330 Bunun üzerine, Kayır Han ile birlikte Bereket, Yılan Boğa, Can 322 Ġbn Bîbî: 1956, s. 430; 1996: I, s. 430. 323 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 530. Harezm askerlerinin çoğu Moğollara teslim olmuĢtur. Ancak, kaçabilenler Anadolu ve Suriye‟ye sığınmıĢ, bölge devletlerin ordularında paralı askerlik yapmaya baĢlamıĢlardır. Bkz.: Timothy May, Chormaqan Noyan: The Mongol Military Governor in the Middle East, Master of Arts in The Department of Central Eurasian Studies Indiana University, Indiana 1996, s. 31. 324 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 528. 325 Ġbn Bîbî: 1956, s. 429; 1996: I, s. 429; Koca: 2011, “Güvenlik”, s. 361-363. 326 Bugün Ağrı‟nın ilçesi EleĢkirt. 327 Bugün Ağrı‟nın ilçesi Muradiye. 328 Van Gölü‟nün batısında yer alan Tatvan, bugün Bitlis‟in bir ilçesidir. 329 Ġbn Bîbî: 1956, s. 429; 1996: I, s. 429. 330 Ġbn Bîbî: 1956, s. 430; 1996: I, s. 430; Selçuknâme: 2007, s. 137; Yazıcızâde: 2009, s. 587; Uyumaz: 2003, s. 64. 53 Birdi, Saru Han, Güçlü Sengüm ve diğer Harezm büyükleri ve emirleri hep birlikte yemin etmiĢlerdir. Ertesi gün ise diğer Selçuklu emirleriyle birlikte Ģehir yakınlarında bir araya gelerek bir anlaĢma yapmıĢlar ve ağır yeminlerle söz vermiĢlerdir. Ardından Selçuklu emirleri, Erzurum vilayetini Kayır Han ve diğer Harezm büyükleri arasında paylaĢtırmıĢtır331. Böylece, Harezm büyükleri ve askerleri Selçuklu emirleriyle yaptıkları anlaĢma ve verdikleri sözler ile Türkiye Selçuklu ordusuna katılmıĢlardır. Ancak, Erzurum yoluna düĢtüklerinde, Tuğtab Ovası‟nda konakladıkları esnada, Moğol askerlerinin anî bir baskınına maruz kalmıĢlardır332. Olaydan sonra Selçuklu emirleri, dağılan Harezm askerlerini toplamak için Erzurum‟a gitmiĢlerdir. Burada I. Alâeddîn Keykubâd‟ın emriyle Erzincan Kayır Han‟a, Amasya Bereket‟e, Larende Güçlü Sengüm‟e ve Niğde Yılan Boğa‟ya iktâ olarak verilmiĢtir333 . Doğuda asayiĢi tehlikeye sokan ve tüccarların geçiĢ yollarını kapatarak sıkıntıya sebebiyet veren Harezm emirlerinin Selçuklu tabiiyeti altına alınması ile birlikte, hem doğu bölgesinde baĢ gösteren düzensizliğe son verilmiĢ, hem de bu emir ve askerler devlet hizmetine alınarak orduda görevlendirilmiĢlerdir. Harezmli askerler I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümüne kadar bir daha bu tür bir sıkıntıya sebebiyet vermemiĢler, yeni devletlerine sadık askerler olarak I. Keykubâd için savaĢmıĢlardır. 3. ĠKTĠSADÎ ALANDA ALDIĞI TEDBĠRLER Bir devletin rakiplerine karĢı güçlü olmasını sağlayan baĢlıca etkenlerden birisi iktisadî yapının kuvvetli oluĢu ve hazinenin dolu olmasıdır. Ġktisadî güç, siyasî ve askerî gücün yanında bu iki gücü destekleyen önemli bir unsurdur. Bu sebeple iktisadî açıdan güçsüz bir devlet, siyasî hayatında desteksiz kalır. Ayrıca her türlü gereç ve teçhizatla donatılmıĢ güçlü bir ordu için de devletin iktisadî açıdan güçlü olması gerekir. I. Alâeddîn Keykubâd, devleti siyasî ve askerî olduğu kadar iktisadî açıdan da güçlü kılacak birtakım tedbirler almıĢtır. 331 Ġbn Bîbî: 1956, s. 431-432; 1996: I, s. 430-431; Selçuknâme: 2007, s. 138; Yazıcızâde: 2009, s. 589. 332 Ġbn Bîbî: 1956, s. 434; 1996: I, s. 432-433; Selçuknâme: 2007, s. 139-140; Yazıcızâde: 2009, s. 591. 333 Ġbn Bîbî: 1956, s. 435; 1996: I, s. 433-434; Selçuknâme: 2007, s. 140. 54 Ġbn Bîbî, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın hazine konusunda büyük bir titizlik gösterdiğini, her gün hazineye giren ve çıkanı hesap ettiğini söyler334. Dolu bir hazinenin önemini bilen I. Keykubâd bundan baĢka, gerek kendisinden önce imzalanmıĢ ticarî anlaĢmaları devam ettirmek gerekse ülke toprakları içerisindeki ticaret yollarının güvenliğini bozan ve tüccarların mallarına ve canlarına zarar veren her türlü tehdide karĢı derhal harekete geçmek suretiyle devletin iktisadî yapısını ve gücünü koruma altına almaya çalıĢmıĢtır335. Bununla birlikte, Ģüphesiz Suğdak ve Alâiyye gibi ticarî öneme sahip Ģehirlerin alınmasında iktisadî faydalar da gözetilmiĢtir. 3.1. Uluslararası Ticaret AntlaĢmaları Ġmzalamak I. Alâeddîn Keykubâd, babası I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟den itibaren süregelen uluslararası ticaret antlaĢmalarını devam ettirmeye büyük önem vermiĢtir. Selçuklu topraklarında, iĢleyen uluslararası ticarî sirkülasyonun devlete kazandıracağı pazar payı, hem devlet için iktisadî güç demekti hem de böylece halkın refahı ve memnuniyeti sağlanmıĢ oluyordu. Bu da, devletini güçlü kılmak adına çalıĢan bir hükümdarın siyasetine uygundu. Dolayısıyla I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ilk icraatlarından biri Venedik ile yapılan ticaret antlaĢmasını yeniden imzalamak ve yürürlüğe koymak olmuĢtur336 . Türkiye Selçuklu Devleti, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ikinci saltanat döneminde (1205-1211) Antalya‟nın alınması (1207) ile Akdeniz ticareti için jeopolitik bir öneme kavuĢmuĢtur337. Bu tarihten itibaren, Türkiye Selçuklu Devleti ile Venedik arasında ikili ticaret antlaĢmalar gerçekleĢtirilmiĢtir338. I. Alâeddîn Keykubâd tahta çıktığı ilk sene Venedik Dukalığı ile iki sene sürecek bir ticaret antlaĢması imzalamıĢtır (8 Mart 1220)339. AntlaĢma ilk defa onun zamanında 334 Ġbn Bîbî: 1956, s. 225; 1996: s. 243; Selçuknâme: 2007, s. 75. 335 Turan: 1988, s. 143-146; Ġbn Bîbî: 1956, s. 301-333; 1996: I, s. 316-345. 336 Turan: 1988, s. 143-146. 337 Baykara: 1997, s. 38. 338 Turan: 2005, s. 307; 1988, s. 143-147. 339 Türkiye Selçuklu Devleti ile Venedik Dukalığı arasında imzalanan söz konusu antlaĢmanın belli baĢlı maddeleri Ģöyledir: • Venediklilerden % 2 gümrük vergisi alınır. • Kıymetli taĢ, inci, gümüĢ ve altından vergi alınmaz. • KarĢı tarafın gemisi kendi limanında batan devlet, geminin mallarını korur ve iade eder, gemidekilerin canlarına dokunmaz; düĢman takibinden kaçarak gelen gemilerin limana girmelerine izin verilir. • Sultan‟ın ülkesinde Venedikliler ile baĢka Lâtinler veya diğer kavimler 55 akdedilmiĢ değildir. AntlaĢma metninin baĢında, “merhum babasının ve kardeşinin ve kendisinin fermanı hükmüne göre” ifadesi yer alır340. I. Alâeddîn Keykubâd, daha önce imzalanan antlaĢmaları kendi hükümdarlığı için tekrar yürürlüğe koymuĢtur. KarĢılıklı ve karĢılıksız olmak üzere çeĢitli hükümler içeren söz konusu antlaĢmada ayrıca, Selçuk tebaasının Venedik topraklarına girerken Venedikliler tarafından selamlanması maddesi vardır341. Tek taraflı ve karĢılıksız olan bu madde Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Venedik Dukalığı‟na üstünlüğünü göstermesi bakımından önemlidir. I. Alâeddîn Keykubâd, Venedik gibi Kıbrıs Krallığı ile de ticarî antlaĢmaları devam ettirmiĢtir. Zira I. Ġzzeddîn Keykâvus zamanında Kıbrıs Kralı Hugues ile imzalanan bir antlaĢma mevcuttur342 . I. Alâeddîn Keykubâd‟ın tahta çıkar çıkmaz aldığı Alâiyye (Kolonoros/Alanya) ve Alâra kaleleri ile Türkiye Selçuklu Devleti kuzey-güney ticaret yolunda tam bir kontrol ve güce ulaĢmıĢtır343. Alâiyye Kalesi‟nin alınmasından önce Emir Esededdîn Ayaz344 ve Emir Mübarizeddîn ErtokuĢ345, kalenin özelliklerini sayıp dökerken, bir tarafında denizin olması ve hisarının bulunması sebebiyle korunaklı bir yer olduğunu, ayrıca Mısır‟ın buraya oldukça yüksek vergiler ödediğini arasında bir ihtilaf olursa Venedikliler arasından seçilecek bir jüri tarafından muhakeme edilir; katil ve hırsızlık olaylarına ise Sultan‟ın kendi mahkemesinde bakılır. • Sultanın tabiiyetindeki birinin Venedik hududu içinde ölmesi halinde ortakları gelene kadar malları muhafaza edilir. • Bir gemi Venedikliler tarafından alıkonulur ve içinde de Sultanın tebası olursa ona ve malına zarar verilmez. • Biri, Sultan‟ın adamlarından birine zarar verirse, kaçsa ve bulunamasa dahi zarar temin edilir. • Selçuk tebası Venedik topraklarına girerken Venedikliler tarafından selamlanır. Bkz.: Turan: 1988, s. 143-146. 340 Turan: 1988, s. 143-146. 341 Turan: 1988, s. 143-146. 342 AntlaĢma metnini içeren toplam beĢ mektubun 1214 tarihli ilkinde, altı yıldan beri süregelen bir dostluğun olduğu ifade edilmiĢtir. Bkz.: Turan: 1988, s. 109-113. 343 Uyumaz: 2003, s. 25. 344 I. Alâeddîn Keykubâd döneminde devlet kademlerinde görev almaya baĢlayan Emir Esededdîn Ayaz‟ın daha önceki yıllarına ait bilgimiz yoktur. Emir Esededdîn Ayaz hakkında Bkz.: Mehmet Ali Hacıgökmen, “Türkiye Selçuklu Devlet Adamlarından Esededdin Ayaz”, TÜAD., XXVII, Konya 2010, s. 471-488. 345 Mübarizeddîn ErtokuĢ, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in has kölelerindendir. Onun döneminde Antalya alındığında (1207) buranın sübaĢılığına getirilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 99; 1996: I, s. 119. Osman Turan, I. Keyhüsrev, kardeĢi II. Rükneddîn SüleymanĢah ile yaptığı mücadele sonrası Türkiye Selçuklu tahtını bıraktığında, onunla birlikte Ġstanbul‟a gidenler içinde Mübarizeddîn ErtokuĢ‟un da olduğunu söyler. Bkz.: “Selçuk Devri Vakfiyeleri-II Mübarizeddin Er-TokuĢ ve Vakfiyesi”, Makaleler., Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 169-170. 56 söylemiĢlerdir346. Ġbn Bîbî, bu iki kalenin alınmasından sonra çok sayıda elçinin hediyelerle I. Alâeddîn Keykubâd‟ın yanına geldiğini yazar347 . 3.2. Ticaret Yollarını ve Tüccarların Haklarını Korumak I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Selçuklu toprakları üzerinde uluslararası ticaret yapılmaktaydı. Özellikle Antalya‟nın alınmasından (1207) sonraki yıllarda ticarî iliĢkiler Türkiye Selçuklu lehinde bir seyir takip etmiĢti348. Bununla birlikte I. Alâeddîn Keykubâd ticarî iliĢkilerin ve alıĢveriĢin aksama olmadan sorunsuz bir Ģekilde iĢlemesine önem vermiĢ, gerek ticaret yollarının güvenliği, gerekse tacirlerin canları ve malları tehlikeye girdiğinde duruma derhal el koymuĢtur. Ona göre tacirler “canlarını rızık için tehlikeye atan, halkın genel menfaati için çalışan, binlerce endişe ve tehlikeye katlanıp ülke topraklarını ve şehir yollarını aşan” insanlardı349 . Buna karĢın, iktisadî hayatın sekteye uğraması birçok sorunun ortaya çıkması demekti. Bu sorunlar I. Alâeddîn Keykubâd‟ın tüm planlarını bozacak tehlikeli geliĢmeleri beraberinde getirebilirdi. Moğollara karĢı tedbirli ve güçlü olmayı gerektiren böylesi bir dönemde, bölgede huzur ve güvenliği bozarak kontrolün kaybedilmesine yol olacak herhangi bir duruma izin verilmesi söz konusu değildi. Bu sebeple I. Keykubâd, uluslararası ticaret anlaĢmaları imzalamakla birlikte, ticaret yollarının güvenliğini de sağlamıĢ, hakkı gasp edilen tüccarların hakkını, hazineden vermek durumunda kalsa bile teslim etmiĢtir350. Ayrıca, Anadolu‟daki ticarî hayatın kontrolünü sağlayacak stratejik ve iktisadî açıdan öneme haiz yerleri ele geçirmiĢtir. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Alâiyye ve Alâra kalelerini ele geçirmesi, Suğdak‟ı alması ve güney sahilleri ile Çukurova üzerine seferler düzenlemesi, aynı zamanda onun bu amacına hizmet eden siyasî hareketlerdir351. Bu hareketlerde hem siyasî bütünlük hem de iktisadî gücün ve kontrolün ele geçirilmesi isteği yatmaktadır. I. Alâeddîn Keykubâd Kayseri‟de, Ermeni topraklarından geçerken malları gasp edilen tacirleri dinledikten sonra, bu topraklara sefer düzenlenmesine karar 346 Ġbn Bîbî: 1956, s. 236; 1996: I, s. 255. 347 Ġbn Bîbî: 1956, s. 252; 1996: I, s. 271. 348 Turan: 1988, s. 109-113, 143-146. 349 Ġbn Bîbî: 1956, s. 304; 1996: I, s. 318. 350 Ġbn Bîbî: 1956, s. 303; 1996: I, s. 318. 351 Ġbn Bîbî: 1956, s. 301-306; 1996: I, s. 316-320; Selçuknâme: 2007, s. 98-99; Yazıcızâde: 2009, s. 440-445; Ġbnü’l-Esîr: 1987, XII, s. 442. 57 vermiĢti352. Mehmet Ersan, uluslararası ticarete önem veren Ermenilerin bu ticareti tehlikeye atacak bir harekette bulunmayacaklarını, bu seferin siyasî amaçlarla yapıldığını, askerlerin zaten Kayseri‟de buna yönelik toplanarak hazırlandıkları sırada tacirlerin Ģikâyetlerinin geldiğini söyler353. Ġbn Bîbî, emirlerin ve askerlerin Kayseri‟de toplanmalarının gerekçesini ve I. Keykubâd‟ın hangi sebeple Kayseri‟ye geldiğini söylemez. Ancak, tüccarlar burada kurulan mahkemede Ģikâyette bulunmuĢlar ve yapılacak seferlere yönelik emirler bu mahkeme akabinde verilmiĢtir. Tacirlerin Ģikâyetleri ona her ne kadar sadece savaĢ gerekçesini vermiĢ gibi gözükse de tıpkı Suğdak seferinde olduğu gibi Çukurova seferinde de tek bir tüccarın Ģikâyeti bile diğer sebeplere ihtiyaç duyulmadan buraya bir sefer düzenlenmesine yeterli gelirdi. I. Alâeddîn Keykubâd, Kayseri MeĢhed Ovası‟nda kurduğu mahkemede kendisine Ģikâyette bulunan, Ermeni tekfurunun ülkesinden geçerken ve Antalya‟dan Mısır‟a giderken saldırıya uğrayan tüccarları dinledikten sonra Emir Mübarizeddîn Çavlı354 ile Emir Komnenos Mavrezemos‟u büyük bir orduyla Çukurova tarafına göndermiĢtir. Emir Mübarizeddîn ErtokuĢ‟u ise sahil taraflarına yollayarak onu, Frenkleri hizaya getirmekle görevlendirmiĢtir355. Bununla birlikte, Karadeniz sahilinde malları yağmalanan bir tacirin Ģikâyeti üzerine Emir Hüsameddîn Çoban tarafından Suğdak‟a bir sefer düzenlenmiĢtir356. BaĢarılı bu seferden sonra buraya bir sübaĢı bırakılarak geri dönülmüĢ, malları yağmalanan tacirden alınan her dirheme karĢılık bir dinar verilerek zararı tazmin edilmiĢtir357 . I. Alâeddîn Keykubâd, tacirlerin sıkıntılarını gidermek konusunda oldukça samimi davranmıĢ, onların gönüllerini almakta gecikmemiĢtir. Aynı zamanda bu geliĢmeler, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın adalet anlayıĢının bir tecellisidir. Suğdak 352 Ġbn Bîbî: 1956, s. 302; 1996: I, s. 317. 353 Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, TTK. Yay., Ankara 2007, s. 175-181. 354 I. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminden itibaren çaĢnigirlik, Elbistan emirliği, emîrü‟l-ümerâlık ve Sivas sübaĢılığı gibi görevlerde bulunmuĢ köle asıllı önemli devlet adamlarındandır. Kösedağ SavaĢı‟ndan sonra beylerbeyi olduğunu bildiğimiz Emir Mübarizeddîn Çavlı‟nın kısa süre sonra da öldüğü düĢünülmektedir. Bkz.: Ergin Ayan, “Türkiye Selçukluları‟nda Köle Emîrler (I) „Mübarizeddin Çavlı‟”, Karadeniz, Temmuz 2009, III, s. 125-139. 355 Ġbn Bîbî: 1956, s. 301-306; 1996: I, s. 316-320; Selçuknâme: 2007, s. 98-99; Yazıcızâde: 2009, s. 440-445; Ġbnü’l-Esîr: 1987, XII, s. 442. 356 Ġbn Bîbî: 1956, s. 310; 1996: I, s. 325. 357 Ġbn Bîbî: 1956, s. 301-333; 1996: I, s. 316-345; Selçuknâme: 2007, s. 98-99; Yazıcızâde: 2009, s. 440-445. 58 seferinin baĢarısını öğrendikten sonra, malları gasp edilen tüccarı yanına çağıran I. Keykubâd, bir süre onunla sohbet ederek gönlünü almıĢ ve tüccara malını eksiksiz bir Ģekilde geri kazanacağını söylemiĢtir358. Onun bu iĢe, bu denli itina ile yaklaĢması, ticarî hayatın güven içinde ve kesintisiz bir Ģekilde devam etmesine ne kadar önem verdiğini gösterir. I. Alâeddîn Keykubâd döneminde ülke topraklarındaki ticarî faaliyetler oldukça geliĢmiĢti. Ülke mamurdu ve devlet zengindi359. Moğollar da bu durumdan haberdardı. Daha önce anlatıldığı üzere, Ögedey Han, Anadolu‟dan geldiğini öğrendiği, hazineye mal veren bir tüccardan devletin ve ülkenin durumu ile ilgili oldukça güzel bilgiler almıĢtı. Tüccar birçok övgüler sıraladıktan sonra, “ülkesi mamur, malı çok ve halkı mutludur” demiĢti360. Moğol hanı ise Emir ġemseddîn Ömer-i Kazvînî adındaki bu tüccarı elçisi yaparak I. Alâeddîn Keykubâd‟a göndermiĢ ve ona ili olmasını önermiĢti361. Moğollar ile ikinci temas bu Ģekilde gerçekleĢmiĢti. 358 Ġbn Bîbî: 1956, s. 331; 1996: I, s. 343. 359 Simon, Anadolu coğrafyasından bahsederken, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin “çok ünlü ve çok zengin” bir devlet olduğunu söyler. Bkz.: Simon: 2006, s. 49. 360 Ġbn Bîbî: 1956, s. 453-454; 1996: I, s. 449-450. 361 Ġbn Bîbî: 1956, s. 454-455; 1996: I, s. 450. 59 ĠKĠNCĠ BÖLÜM MOĞOL ĠSTĠLÂSINA ZEMĠN HAZIRLAYAN TEMEL ETKENLER (1237-1243) Türkiye Selçuklu Devleti, 1237‟de II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in tahta çıkması ile birlikte yeni bir döneme girmiĢtir. Nitekim, Moğol tehlikesini bertaraf etmek ve devleti bu tehlikeden uzak tutmak için mücadele veren, Moğollar nezdinde itibarı bulunan baĢarılı hükümdar I. Alâeddîn Keykubâd ölmüĢtü. Bir önceki bölümde ele alınan söz konusu tedbirler sayesinde Moğollar Anadolu‟yu istilâ etmek yerine, keĢif ve izleme taktiği yürütüyor, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin kendilerinin il‟i olmasını yeterli görüyorlardı362. Ancak, onun ölümü ile birlikte yerine geçen oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, babasının takip ettiği Moğol politikasını terk etmiĢtir. Daha doğrusu onun Moğollara karĢı herhangi bir politika belirlemediğini görüyoruz. Moğollar da yeni hükümdarın zayıf iktidarını ve bu iktidarın zafiyetlerini görerek keĢif ve izlemeyi bırakmıĢ, Anadolu istilâsı için uygun bir zaman kollamaya baĢlamıĢlardır363. Bu sebeple, Moğol istilâsına zemin hazırlayan temel etkenleri, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zamanında aramak gerekir. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemi bir bütün olarak ele alındığında devletin tam bağımsız ve güçlü olduğu kendisinden önceki dönemleri, Moğollara tabi olup çöküĢ yıllarının yaĢandığı sonraki dönemlere bağladığı görülür. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümüyle baĢlayan bu geçiĢ dönemi, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zayıf iktidarı ve Emir Sadeddîn Köpek‟in Ģahsî hırsları ile ĢekillenmiĢtir. Aslında, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğolların ili olmayı ve tabiiliği kabul ediĢi II. Gıyâseddîn Keyhüsrev 362 Ġbn Bîbî: 1956, s. 454; 1996: I, s. 450. 363 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31. 60 döneminde değil I. Alâeddîn Keykubâd‟ın saltanatında olmuĢtu. Ancak, hem böyle bir tabiilik resmen gerçekleĢmemiĢti hem de Anadolu Moğollar karĢısında güçlü bir savunma oluĢturmuĢ durumda idi. Üstelik, I. Keykubâd‟ın bu kararı, siyasî bir manevradan baĢka bir Ģey değildi. Dolayısıyla, Türkiye Selçuklu Devleti Moğol tehlikesine karĢı kontrollü bir mesafede bulunuyordu. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın izlediği politika devam ettirilseydi ve güçlü bir strateji ortaya konabilseydi belki de Anadolu hiçbir zaman Moğol istilâsı altında kalmayacak ve devlet, varlığını daha uzun süre devam ettirebilecekti. Moğollar, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıkar çıkmaz Anadolu‟ya girmemiĢ, 1242 sonbaharına kadar beklemiĢlerdir. Onların bu tarihte Anadolu‟ya girmelerinin altında yatan öncelikli nedenler Ģöyledir: Moğolların bu tarihe kadar Kıpçak topraklarında ve Orta Avrupa‟da fetihlerde bulunması364, I. Alâeddîn Keykubâd ile zirveye ulaĢan güç ve itibarın kaybolduğunu Babaî isyanı ile birlikte görmeleri365 , Erzurum‟daki askerlerin isyan için geri çekilmesinin bıraktığı savunma boĢluğunun uygun bir fırsat yaratması366, Mugan ve Erran‟da367 kıĢlayan Ön Asya Moğol ordusunun baĢına Baycu Noyan‟ın getirilmesidir368. Görevi Çormoğan Noyan‟dan teslim alan bu kumandanın baĢtan beri Anadolu‟yu alma isteği vardı. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümünden sonra Baycu Noyan‟ın Moğol askerlerine “Demir Sultan gitti, artık devlet ve devir sizindir, yürüyünüz, Rum vilâyetlerini alınız” dediği rivayet edilir369. Baycu Noyan çok daha sonraki tarihlerde, Anadolu‟ya giriĢi Batu Han tarafından çıkarılan bir yarlıg ile yasaklanmıĢ olmasına rağmen Fahreddîn Ali‟ye, 364 Roux: 2001, s. 279; Turan: 2005, s. 448. 365 Simon: 2006, s. 45. 366 Erzurum hududunda bulunan Selçuklu askerleri, Babaî isyanı (1240) çıktığında merkeze çağrılmıĢtı. Ancak bu askerler tam anlamıyla yerlerine dönememiĢlerdi. Nitekim, Ģehri ele geçiren Baycu Noyan, Ģehrin sübaĢısı Sinâneddîn Yakut‟u öldürmeden önce ona, sahip olduğu malları göstererek ve Ģehirdeki asker azlığına iĢaret ederek, “Senin bu kadar malın var da niye asker tutmadın?” demiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 502, 516-517; 1996: II, s. 52, 64; Turan: 2005, s. 449. 367 Mugan ve Erran (Arran/Karabağ), Azerbaycan toprakları içerisinde yer alır. Mugan Ovası, Moğol hanları tarafından kıĢlak olarak kullanılıyordu. Bkz. Simon: 2006, s. 41. Hamdullâh Kazvînî, Mugan‟ın su kenarında, korunaklı ve oldukça güzel bir coğrafyaya sahip olduğundan bahseder. Bkz.: Hamdullah Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, NeĢr.: Muhammed Debîr-i Sîyâkî, Tahran 1336, s. 103, 105. Erran adı ise önceleri Aras ve Kür nehirleri arasındaki bölge için kullanılıyordu. Bkz.: V. V. Barthold, “Âzerbaycan ve Ermenistan”, TAD., VIII/XIV, Çev.: Ġsmail Aka, 1963, s. 80, 86-87. Hamdullah Kazvînî‟nin “iki nehir arası” (beynennehreyn) olarak tanımladığı bu coğrafya daha sonraki tarihlerde Karabağ olarak adlandırılmıĢtır. Moğollar, Van Gölü‟nün kuzeyinde yer alan Aladağ‟ı ise yaylak olarak kullanmaktaydı. 368 Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62. 369 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31. 61 “Bundan sonra ne yapıp edip Rum memleketlerine gitmek için bir yol bulmak gerekir.” dediği bilinmektedir370. Baycu Noyan, Çormoğan Noyan‟dan görevi devr alır almaz yönünü Anadolu‟ya çevirmiĢtir371 . Moğol istilâsına zemin hazırlayan beĢ temel etken vardır. Söz konusu bu etkenler Ģu Ģekildedir: 1. Siyasî etkenler 2. Sosyal ve ekonomik etkenler 3. Askerî etkenler 4. Psikolojik etkenler Bunlardan siyasî etkenler, Moğol istilâsı için uygun koĢulların oluĢmasında baĢlıca sebep olmuĢtur. Sosyal ve ekonomik etkenler, Moğollara harekete geçme cesareti vermiĢtir. Askerî ve psikolojik faktörler ise Moğolların istilâ hareketlerinde baĢarılı olmalarına yardım etmiĢtir. 1. SĠYASÎ ETKENLER Hükümdar, sarayın, ordunun ve adaletin baĢı olan mutlak yönetici güçtür. Ġç ve dıĢ siyaseti belirleyen esas unsur da hükümdarın bizzat kendisidir. Onun yönetim erkini paylaĢtığı ve kendisi adına birtakım iĢleri yürüten devlet adamları ise ikinci sırada bu yönetici gücü takip eder. Zeki ve tecrübeli hükümdarlar baĢa geçtiklerinde, iktidara bütünüyle sahip olabildiklerinden ve bu sebeple güçlerini gerek sosyal gerekse siyasî yaĢama nüfuz etmeyi baĢarabildiklerinden iç ve dıĢ politikada baĢarı ve devlet kontrolü sağlanabilmektedir. Tam tersi bir durumda ise iktidar erki baĢta bulunanda değil ona en yakın kiĢide veya kiĢilerde toplanır. Bu durum, özellikle iç politikada pek çok problemin yaĢanmasına ortam hazırlayabilmektedir. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev siyasî kabiliyete sahip bir hükümdar değildi. Tecrübe ve cesaretten yoksundu. Kendisini devlet iĢlerine değil eğlence ve sefahat hayatına vermiĢti372. Onun kifayetsizliği, Emir Sadeddîn Köpek‟in devlet iĢlerinde kontrolü eline alarak önemli devlet adamlarını ortadan kaldırmasına, kiĢisel hırs ve endiĢelerin 370 Ġbn Bîbî: 1956, s. 617; 1996: II, s. 143; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750. 371 Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62. 372Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 62 devletin kontrolünü ele geçirmesine sebebiyet vermiĢtir373. Dolayısıyla, Moğol istilâsına zemin hazırlayan siyasî etkenler, devletin siyasetini belirleyen ve yönlendiren iki kiĢi etrafında ĢekillenmiĢtir. Birincisi, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟dir. Ġkincisi ise onun yerine geçmek isteyen, bu uğurda önemli devlet adamlarını ortadan kaldırmaktan çekinmeyen ve iç siyasî yapının zarar görmesine sebep olan Emir Sadeddîn Köpek‟tir. 1.1. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in ġahsından Kaynaklanan Otorite Zafiyeti II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in Moğol tehlikesinin ortaya çıktığı ve önemli kararlar alınması gereken bir dönemde baĢarısız olmasındaki sebeplerden biri, onun Ģahsından kaynaklanan bir takım zafiyetleridir. Bu zafiyetler; savaĢ tecrübe ve cesaretinden yoksun bulunuĢu, ordu ve ümera üzerinde otorite kuramamıĢ olması, çevresindeki liyakatsiz devlet adamlarına fazlaca itibar etmesi ve halk tarafından onaylanmayan bir yaĢam sürmesi idi374 . II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in Ģahsından kaynaklanan ilk zafiyeti, savaĢ tecrübe ve cesaretinden yoksun bulunuĢudur. II. Keyhüsrev, devlet adamlarının kararı ve onayı ile tahta çıkmıĢtır375. Ancak, onun tahta çıkıĢı kendisinden önceki Türkiye Selçuklu hükümdarlarından farklıdır. Çünkü I. Alâeddîn Keykubâd onu değil kardeĢi Melik Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ı veliaht olarak seçmiĢti376. Buna rağmen Emir Sadeddîn Köpek‟in baĢını çektiği ve Atabeg ġemseddîn Altun-aba377, Taceddîn Pervâne, Lala Cemâleddîn Ferruh378 ve Gürcü oğlu Zâhirü‟d-devle gibi kiĢilerin de içinde olduğu 373 Ġbn Bîbî: 1956, s. 470-471; 1996: II, s. 25. 374 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 375 Ġbn Bîbî: 1956, s. 464-465; 1996: II, s. 20; Koca: 2007, s. 12. 376 Ġbn Bîbî: 1956, s. 459; 1996: I, s. 454. 377 ġemseddîn Altun-aba, II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan ve II. Rükneddîn SüleymanĢah‟ın sipehsâlârlarından, I. Alâeddîn Keykubâd devrinin önemli devlet adamlarındandır. Sipehsâlârlık, çaĢnigirlik ve atabeklik görevlerinde bulunmuĢtur. I. Alâeddîn Keykubâd, oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i Erzincan meliki olarak atadığında, atabeg olarak onun yanında görevlendirilmiĢtir. Bkz.: Osman Turan, “ġemseddin Altun-Aba Vakfiyesi ve Hayatı”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 131-134. 378 II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in tahta çıkmasına taraftar emirler içinde olduğunu gördüğümüz Cemâleddîn Ferruh‟un Çankırı‟da birtakım vakıfları vardır. I. Alâeddîn Keykubâd tarafından Çankırı‟ya tayin edilmiĢ ve ondan burada bir daru‟Ģ-Ģifa yaptırması istenmiĢti. 1242‟de ölünce Çankırı‟da kendi yaptırdığı TaĢmescid‟e gömülmüĢtür. Bkz.: Ahmet Cahit Haksever, “Çankırı‟da Mevlevîler ve Mesnevîhanlar”, HĠÜ. ĠFD., XI/XXII, 2012, s. 30. 63 bazı devlet adamları tarafından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıkarılmıĢtır379. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın Melik Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ı veliaht olarak belirlemesinde siyasî bir amaç varsa da bu kararına Ģüphesiz en büyük oğlunun hükümdarlığa uygun olmayıĢı, tecrübe ve cesaret bakımından yetersiz oluĢu da etki etmiĢ olmalıdır. Nitekim, II. Keyhüsrev‟in Kösedağ SavaĢı öncesindeki ve savaĢ sırasındaki acemice karar ve davranıĢları, savaĢ alanını korkuyla terk etmesi, onun tecrübesizliğini ve cesaretsizliğini göstermektedir. Baybars Mansurî, II. Keyhüsrev‟in, askerleri kaçarken Kösedağ‟ın en yüksek yerinde habersiz bir Ģekilde öylece beklediğini, mağlubiyet haberi gelince de hızla savaĢ alanını terk ettiğini söyler380. Onun, askerleri geri döndürmek ve müdafaya devam etmek gibi bir düĢüncesi olmamıĢtır. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ikinci zafiyeti, ordu ve ümera üzerinde otorite kuramamıĢ olmasıdır. Ġleride anlatılacağı üzere, II. Keyhüsrev, iktidarına Emir Sadeddîn Köpek‟in vesayeti381 altında baĢlamıĢtı. Emir Sadeddîn Köpek‟in ortadan kaldırılmasından sonra da II. Keyhüsrev, diğer devlet adamları üzerinde bir otorite kuramamıĢtı. Bu durum, Kösedağ SavaĢı‟nın hazırlık aĢamasında ve savaĢ sırasında açıkça görülmektedir. Kösedağ eteğinde gelecek yardımlar için beklenirken, 379 Bu yönüyle II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in tahta çıkıĢı sıra dıĢı bir geliĢmedir ve Türkiye Selçuklu hükümdarları içinde, ortada kendisine biat edilmiĢ bir veliaht varken tahta çıkmıĢ ilk hükümdardır. Kaderin bir cilvesi olsa gerek, babasının veliaht kararına uymayarak baĢa geçen II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kendisi de oğulları içinde büyük olanı değil en küçük oğlu II. Alâeddîn Keykubâd‟ı veliaht olarak seçmiĢ, ancak ölümünden sonra devlet adamları en büyük oğul II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u tahta çıkarmıĢlardır. IV. Rükneddîn Kılıç Arslan, Moğol yarlığı ile döndüğünde II. Ġzzeddîn Keykâvus, yanında bulunan Celâleddîn Karatay‟a, “Daha önce babam saltanatı, küçük kardeşimize verdi. Emirlerin ona uymalarını buyurdu. O konuda hepsinden sağlam belgeler ve ağır yeminler aldı. Fakat Hakkın desteği benim yanımda olduğu için babamın tedbirinin aksine semavi takdirin hükmüyle tahtın köşesi benim ışığımla aydınlandı.” demiĢtir. Bu ifadeden II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in en küçük oğul olan II. Alâeddîn Keykubâd‟ı veliaht tayin ederek devlet adamlarına kararına uyulması için yemin ettirdiğini anlıyoruz. Baybars Mansurî de II. Keyhüsrev‟in, oğlu II. Alâeddîn Keykubâd‟ı veliaht tayin ettiğini söyleyerek bu düĢünceyi destekler. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 464, 591; 1996: II, s. 19-20, 123; Yazıcızâde: 2009, s. 724; Baybars Mansurî, Zubdat al-Fikra fî Ta’rîkh al-Hijra, NeĢr.: Donald S. Richards, Beyrut 1998, s. 22; Huseynî: 1383, s. 22. 380 Baybars Mansurî: 1998, s. 21. 381 Vesâyet (وصایة” ;(vasilik, velayet, velilik” anlamlarına gelen Arapça bir kelimedir. Bkz.: Serdar Mutçalı, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yay., Ġstanbul, s. 988. Türk devletlerinde genellikle, hükümdarlar küçük yaĢta tahta çıktıklarında henüz karar verme ve değerlendirme yapamayacaklarından, bir baĢka kiĢi tarafından yönlendirilirlerdi veya karar verme iĢi, bir süre o kiĢi tarafından üstlenilirdi. Ayrıca, hükümdarlar kolay etki altına alınabilecek zayıf karakterde iseler, yakınlarından biri bunu kullanarak hükümdarı etkilemekte ve onu kendi vesayeti altına alabilmekteydi. Moğollarda, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev gibi vesâyet altında kalmıĢ en bilinen örnek Ebu Said Bahadır Han‟dır. O da hükümdarlığının ilk yıllarında Emir Çoban‟ın vesâyeti altında kalmıĢtı. Bkz.: Hâfız Ebrû, Zeyl-i Câmiu’t-Tevarih-i ReĢîdî, NeĢr.: Hanbaba Beyanî, Tahran 1317, s. 117. 64 hükümdar ve devlet adamları istiĢarede bulunmuĢlardı. Bu istiĢare sırasında, devlet adamları ortak bir görüĢ öne süremedikleri gibi birbirlerini korkaklıkla ve iĢ bilmezlikle suçlamıĢlar, Muzaffereddîn oğlu Nizameddîn Suhrâb ise sarhoĢ halde küfürler etmiĢti382. Dahası, Moğollara karĢı öncü birlikler yenilerek kaçmaya baĢladığında, hazırlıklar esnasında Suriye‟den iki bin süvariyi getirmiĢ olan Nâsihüddîn Fâris, II. Keyhüsrev‟in yüzüne karĢı ağır sözler sarfetmiĢti. O, her ne kadar saygısızca davranmıĢ olsa da söylediklerinde haklıdır. Nâsihüddîn Fâris, II. Keyhüsrev‟e; “Böyle bir görüş ve önlemle, böyle uğursuz çalışma arkadaşlarıyla nasıl cihangirlikten dem vurur, düşmanın karşısına çıkarsın? Ülkeyi, milleti ve devleti yok edip, Müslümanları ve bütün insanları acılara boğdun” diyerek adamlarını yanına almıĢ ve Halep‟e doğru savaĢ alanından uzaklaĢmıĢtır383. Bütün bunlardan baĢka, savaĢ sırasında, kaçan komutan ve askerleri engellemek için II. Keyhüsrev‟in elinden hiçbir Ģey gelmemiĢtir. SavaĢtan sonra ise Vezir Mühezzibüddîn Ali‟nin ve Amasya Kadısı Fahreddîn‟in hükümdara haber vermeye veya onunla istiĢare etmeye bile gerek duymadan barıĢı tesis etmek üzere Baycu Noyan‟ın yanına gitmesi, hükümdarın devlet adamları üzerinde güçlü bir otorite kuramadığını gösterir örneklerdendir384. Bu örneklerden, devlet adamlarının II. Keyhüsrev‟e olan saygılarının son derece az olduğu, onun huzurunda iken çok rahat hareket edebildikleri ve birbirlerine hakaret edebildikleri görülmektedir. Bu durum, orduyu komuta eden devlet adamları üzerinde saygı ve korku uyandıramayan bir hükümdarın, ordu üzerinde de otoritesinin olmadığını ortaya koyar. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in üçüncü zafiyeti, çevresindeki liyakatsiz devlet adamlarına fazlaca itibar etmesidir. II. Keyhüsrev tahta çıktığında yaĢ itibariyle kardeĢlerinin en büyüğü idi385. Ancak, etrafında olup biteni kavrayamayacak kadar siyasî görüĢten uzaktı ve küçük bir çocuk gibi her duyduğuna inanıyordu. Gerek Emir Sadeddîn Köpek‟in sözlerine ve ithamlarına kanması gerekse Kösedağ SavaĢı öncesinde yapılan istiĢarede tecrübesiz devlet adamlarının sözlerine kolayca itimat etmesi bu durumu açıkça göstermektedir386 . Kösedağ SavaĢı‟ndan sonra Vezir 382 Ġbn Bîbî: 1956: 523; 1996: II, s. 69. 383 Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 70. 384 Ġbn Bîbî: 1956: 532; 1996: II, s. 76. 385 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 537; Turan: 2005, s. 423. 386 Ġbn Bîbî: 468, 521;1996: II, s. 23, 67-68; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 81. 65 Mühezzibüddîn Ali‟nin Amasya Kadısı Fahreddîn‟e bu konuda söylediği sözler baĢarısızlığın asıl sebeplerini açıklamaktaydı: “Memleketin işi ve saltanatın ahvali, genç, bilgisiz ve tecrübesiz Sultan‟ın sefiller ve ayak takımıyla düşüp kalkması yüzünden bu hale geldi. Onun eğlenceye aşırı düşkünlüğünden işin sonu musibete ve felakete uğradı” 387 . II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in dördüncü zafiyeti, halk tarafından onaylanmayan bir yaĢam sürmesi idi388. Babaî isyanı da bu durumu iĢaret etmekte idi. Onun içki ve eğlenceye düĢkünlüğü ve devlet iĢlerinden uzak durması Babaî isyanında propaganda olarak kullanılmıĢtır389 . 1.2. Emir Sâdeddîn Köpek’in Selçuklu Ġdaresi ve Devlet Adamları Üzerinde Hâkimiyet Kurması Konya‟nın zengin ve itibarlı ailelerinden birine mensup olan Emir Sadeddîn Köpek390‟in adı, kaynaklarda ilk olarak I. Alâeddîn Keykubâd döneminde, önce tercüman daha sonra emir-i şikâr ve emir-i mimar olarak geçer. Tercüman unvanıyla Erzincan Meliki DavudĢah‟a I. Alâeddîn Keykubâd tarafından gönderilen ahidnâmeyi teslim etmiĢtir391. Emir-i Ģikâr ve emir-i mimar unvanları ile de I. Keykubâd‟ın emriyle Kubâdâbâd Sarayı‟nı392 inĢa etmiĢtir393. Son olarak aynı dönemde, Harput civarında Eyyubiler üzerine yapılan sefer esnasında sol kanat 387 Ġbn Bîbî: 1956, s. 531; 1996: II, s. 76. 388 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 389 Ġbn Bîbî: 1956, s. 499-500; 1996: II, s. 50. 390 Köpek adı, Ġbn Bîbî‟de كوبك” köbek” Ģeklinde geçmektedir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 301. Bu ona verilmiĢ ve kötü anlam içeren bir lakâp değildir. Kendisi de bu lakâbı kullanmıĢtır. Kendi adına inĢa etmiĢ olduğu Zazadin Hanı‟nın kitabesinde de bu lakâba rastlanır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1996: II, s. 29; Ali BaĢ, “Yeni Buluntular IĢığında Zazadin Hanının Değerlendirilmesi”, I. Uluslar arası Selçuklu Kültür Ve Medeniyeti Kongresi. Bildiriler, I, SÜ. SAM. Yay., Konya 2001, s. 106; Salim Koca, “Sultan I. Alâeddîn Keykubâd‟dan Sonra Türkiye Selçuk Devleti Ġdaresinde Ortaya Çıkan Otorite Zâfiyeti ve Devlet Adamı Sadedin Köpek‟in Ġktidar Tutkusu”, SDM., Berikan Yay., Ankara, 2011, s. 403-439. 391 Ġbn Bîbî: 1956, s. 351; 1996: I, s. 361. 392 Sarayın adı, I. Alâeddîn Keykubâd‟a nisbeten kubâd ve farsça âbâd (mamur yer) kelimelerinden oluĢmaktadır. Bu saray, BeyĢehir Gölü‟nün güneybatı kıyısında Anamas Dağı eteklerinde bulunur. Bkz.: Alptekin YavaĢ, “Kubad-Abad Sarayında Bulunan Kemer ve Askı Tokaları”, Turkish Studies, VII/III, 2012, s. 2636. 393 Ġbn Bîbî: 1956, s. 353; 1996: I, s. 363; Osman Turan, “Sad-ed-din Sa‟d Al-Din Köpek (veya Köbek)”, Makaleler., Haz.: Altan Çetin-Bilal Koç, Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 706. 66 kuvvetlerinin baĢında bulunmuĢtur394. I. Alâeddîn Keykubâd dönemi boyunca giderek yükseldiği görülmektedir. Ancak, onun adına esas olarak II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in tahta çıkıĢı sırasında ve sonrasında rast gelinmektedir. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın veliaht ilan ettiği Melik Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ı destekleyen devlet adamlarına karĢı, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i desteklemiĢ ve onu tahta çıkaran devlet adamları arasında yerini almıĢtır395. Böylelikle, II. Keyhüsrev‟in itimadını kazanmıĢ, ona en yakın kiĢi olmayı baĢarmıĢtır. Bu durum, birden bire cereyan etmiĢ değildir. Daha II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in meliklik döneminde onun gözüne girdiği, belki de ona babasının ilan ettiği veliahta rağmen kendisinin tahta oturabileceğini telkin ettiği düĢünülmelidir. II. Keyhüsrev gibi ürkek tabiatlı birinin, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın zehirlenmesi iĢini, destek almadan tek baĢına baĢarması mümkün değildir396 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nde bazı devlet adamları, kiĢilikleri ve yaptıkları ile yaĢadıkları döneme damgalarını vurmuĢlar, siyasî alanda iyi ya da kötü; ancak derin izler bırakmıĢlardır. Bunlardan biri olan Emir Sadeddîn Köpek, Türkiye Selçuklu Devleti‟ne ciddi zararlar vermiĢtir. Bütün amacı tahtı ele geçirmek olan ve adım adım hazırladığı planı uygulayan Emir Sadeddîn Köpek, karĢısına çıkan ve kendisi için tehlikeli gördüğü devlet adamlarını siyaset yöntemi397 ile birer birer ortadan kaldırtmıĢtır. Bu durum devletin iç siyasî yapısının ve devlet bünyesinin sarsılmasına yol açmıĢtır. Emir Sadeddîn Köpek‟in devletin nizamına ve bünyesine verdiği ilk zarar Harezmli Kayır Han‟ı II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟den aldığı izinle hapsetmesidir398 . Kayır Han, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Türkiye Selçuklu idaresine bağlanmıĢ olan Harezm bey ve askerlerin liderleri idi. Bu askerler ölümüne kadar I. Keykubâd‟a 394 Ġbn Bîbî: 1956, s. 441; 1996: I, s. 438; Selçuknâme: 2007, s. 143; Yazıcızâde: 2009, s. 597. 395 Ġbn Bîbî: 1956, s. 464; 1996: II, s. 19-20. 396 Simon, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümünden sonra Emir Sadeddîn Köpek‟in II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e, “benimle gel, seni hemen sultan yapacağım” dediğini söyler. Bkz.: Simon: 2006, s. 52. 397 “Siyaset”, hükümdarın, devlet yönetimi ve iĢleyiĢi gereği verdiği ölüm cezasıdır. Bkz.: Feda ġamil Arık, “Türkiye Selçuklu Devleti‟nde Siyaseten Katl (1075-1243)”, Belleten, LXIII/CCXXXVI, 1999, s. 43. Devlet adamlarının siyaset ile ortadan kaldırılmasına, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın, Seyfeddîn Ayaba‟nın baĢını çektiği bir kısım devlet adamını ortadan kaldırmasını örnek olarak verebiliriz. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 264-271; 1996: I, s. 283-289. Ancak, I. Alâeddîn Keykubâd bu kiĢilerin ölüm emrini haklı gerekçelerle, tahtına ve canına yönelik bir tehdit haline geldiklerinden vermiĢtir. Üstelik Seyfeddîn Ayaba‟nın tahta oturmak gibi bir niyeti gözükmemektedir. Sadeddîn Köpek ise, tahta çıkmak istemekteydi ve onun tarafından öldürtülen devlet adamları, hükümdarın tahtına ve canına yönelik tehlike oluĢturmamaktaydı. 398 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 81. 67 sadık askerler olarak onun yanında yer almıĢlardı. I. Keykubâd da 1237‟de Kayseri‟de iken Fahreddîn Ayaz‟dan boĢalan Sivas Valiliği‟ne Kayır Han‟ı getirmiĢti399. Harezm bey ve askerleri böylece, gerek orduda gerekse idarede etkin roller üstlenmiĢlerdi. Emir Sadeddîn Köpek, istediğini elde etmek istiyorsa önce kontrol edemeyeceği bu Harezm gücünden kurtulmalıydı. Nitekim, Hüsameddîn Kaymeri, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev henüz tahta çıktığı sıralarda, Kemaleddîn Kamyar ve Kayır Han‟a veliahtı tahta çıkarmak için mücadele verme önerisinde bulunmuĢ, askerlerin de yanlarında olduğunu söylemiĢtir400. Her ne kadar tahta II. Keyhüsrev geçmiĢ ve mesele kapanmıĢ gözükse de veliahtı destekleyen ve askeri arkasına almıĢ olan rakip tarafın mevcudiyeti devam ediyordu. Derhal bu tehlike ortadan kaldırılmaz ise ileride yapmayı planladığı iĢlerde kendisine engel olabilirlerdi. Bu sebeple, II. Keyhüsrev‟i Kayır Han‟ın devlet idaresinden ayrılarak düĢmanla iĢbirliği yapacağına inandırmıĢ, aldığı ferman ile onu Zamantı Kalesi‟ne hapsetmiĢtir 401. Kayır Han‟ın hapis hayatına dayanamayarak ölümü sebebiyle diğer Harezmli bey ve askerler Türkiye Selçuklu idaresine olan bağlılıklarını bırakarak Suriye sınırına kadar gitmiĢler ve geçtikleri bölgelerde asayiĢsizliğe ve sıkıntıya sebebiyet vermiĢlerdir402. Ayrıca, toplandıkları bölgelerden daha sonra Babaîler isyanı patlak verecektir ki bu isyanın ortaya çıkıĢında Harezmli bey ve askerler de rol oynamıĢlardır403 . Emir Sadeddîn Köpek, amacına ulaĢmak için atacağı adımları oldukça titiz ve sabırlı bir Ģekilde atıyordu. Bununla birlikte, adımlarını meĢru bir zemine dayandırmayı ihmal etmemiĢtir. Önce, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i, ortadan kaldırmak istediği emir aleyhine dolduruyor, ardından onun iznini alıyor ve mutlaka ortadan kaldıracağı emirle ilgili geçerli bir sebep buluyordu. Emir Sadeddîn Köpek, kendisi aleyhine konuĢtuğunu öğrendiği Atabeg ġemseddîn Altun-aba‟yı, divan toplantısını basarak muhafıza teslim etmeden önce, II. Keyhüsrev‟i ona karĢı doldurmuĢ ve böylelikle hükümdardan yüzüğünü almayı baĢarmıĢtı404. Taceddîn Pervâne‟yi zina ile suçlamadan önce de fermandan baĢka, zinanın recm ile 399 Ġbn Bîbî: 1956, s. 458; 1996: I, s. 454; Selçuknâme: 2007, s. 151; Yazıcızâde: 2009, s. 613. 400 Ġbn Bîbî: 1956, s. 465; 1996: II, s. 20; Selçuknâme: 2007, s. 153; Yazıcızâde: 2009, s. 618. 401 Ġbn Bîbî: 1956, s. 468; 1996: II, s. 23; Selçuknâme: 2007, s. 154; Yazıcızâde: 2009, s. 621. 402 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 82, 85. 403 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50. 404 Ġbn Bîbî: 1956, s. 471; 1996: II, s. 25-26. 68 cezalandırılması gerektiğine dair fetva almıĢtı405. ġemseddîn Altun-aba ve Taceddîn Pervâne‟den sonra üçüncü olarak Kemâleddîn Kamyar tutuklanmıĢ ve Konya yakınlarındaki Kevele (Gevele) Kalesi‟ne406 gönderilmiĢtir407. Onun son kurbanı Hüsameddîn Kaymeri idi. Kaymeri‟yi de attığı bir iftira ile Malatya‟da tutuklattırmıĢtır408. Böylece, rakiplerini birer birer siyaset ile öldürtmüĢtür. Emir Sadeddîn Köpek‟in devlet adamlarını ortadan kaldırması, tek baĢına büyük bir güce kavuĢmasına yol açmıĢtır. Ayrıca, liyakat ve tecrübe sahibi devlet adamlarının suçsuz yere ortadan kaldırılması, geride kalan erkânın devlete ve II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in adaletine olan güvenlerini zedelemiĢ ve korkmalarına sebep olmuĢtur409. Devletin zirvesindeki bu güç savaĢını II. Keyhüsrev‟e tutunarak ve onu kullanarak çok kolay biçimde kazanan Emir Sadeddîn Köpek, bu defa menzilini hükümdara doğru çevirmiĢ, Türkiye Selçuklu tahtını son ve gerçek hedefi olarak belirlemiĢtir. 1.3. Emir Sâdeddîn Köpek’in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme TeĢebbüsü Emir Sadeddîn Köpek, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in tahta çıkıĢında baĢlıca rolü olan kiĢilerdendi410. Ancak, onun bütün amacı elbette II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e yardım etmek değildi. Tahtı kendisi için de istiyordu. Bununla birlikte, tahta oturacak kiĢinin öncelikle II. Gıyâseddîn Keyhüsrev gibi etki altına alınabilecek ve yönlendirilebilecek biri olması gerekiyordu. Bunun için önde gelen bazı devlet adamlarını yanına çekmeyi baĢarmıĢ, II. Keyhüsrev‟in cülusundan sonra ise, kendisine engel olacağını düĢündüğü devlet adamlarını ortadan kaldırmayı bilmiĢtir411. Böylece, II. Keyhüsrev tek engel olarak kalmıĢtır. Emir Sadeddîn Köpek bu engeli de ortadan kaldırarak tahta çıkmak istiyordu. Simon, onun, amacını 405 Ġbn Bîbî: 1956, s. 474; 1996: II, s. 29. 406 Bu kalenin adı hakkında bilgi veren Ġ. Hakkı Konyalı, il defterlerinde daima eserlerin isimlerinin doğru yazıldığını söyleyerek Konya evkâfını gösteren bir defterde kalenin adının Kevele (له کوه ( Ģeklinde yazılmıĢ olduğunu belirtir. Bkz.: Ġ. Hakkı Konyalı, Konya Tarihi, Enes Kitap Sarayı, Konya 1997, s. 172. 407 Ġbn Bîbî: 1956, s. 479; 1996: II, s. 33. 408 Ġbn Bîbî: 1956, s. 478; 1996: II, s. 32. 409 Ġbn Bîbî: 1956, s. 471; 1996: II, s. 29. 410 Ġbn Bîbî: 1956, s. 464; 1996: II, s. 19-20. 411 Ġbn Bîbî: 1956, s. 470-479; 1996: II, s. 25-32. 69 gerçekleĢtirme ümidiyle yanında ip bulundurduğunu yazar412. Ayrıca onun, II. Keyhüsrev‟i kandırarak çetrin413 rengini değiĢtirttiği ve hilafet makamına “Abbasoğullarının alametinden utanarak” bu iĢi yaptığına dair haber ulaĢtırdığı bilinmektedir414 . Harezmli Kayır Han ile baĢlayan emir katillerine Ģahit olan devlet adamları, sıranın bir gün kendilerine geleceğini sezmiĢ olmalıdırlar. Buna rağmen, açıktan açığa bir mücadele içine girememiĢlerdir. II. Keyhüsrev ise çok güvendiği Emir Sadeddîn Köpek‟in kıĢkırtmalarına kanarak bu konuda hiçbir müdahalede bulunmamıĢtır. Ġyiden iyiye cesaretlenen Emir Sadeddîn Köpek, gücünü ve halkın gözündeki saygınlığını pekiĢtirmek amacıyla Sümeysat seferine çıkmıĢtır (1238)415 . Zaten onun halka karĢı çok iyi ve adaletli davrandığı kaynaklarca sabittir416. Suçsuz emirlerin ölüm emrini acımasızca veren Emir Sadeddîn Köpek halka oldukça adaletli davranıyordu. Devrin en önemli kaynağı Ġbn Bîbî‟ye göre, halktan yoksul ve güçsüz kiĢiler onun zamanında rahat etmiĢlerdi. Öyle ki, ikta sahipleri halktan, alması gereken vergi dıĢında bir tavuk kanadı dahi isteyemezlerdi417. Muhtemeldir ki Emir Sadeddîn Köpek ileride hükümdar olduğunda halk tarafından da kabul görmek isteğiyle böyle davranmaktaydı. Onun bütün amacı tahta oturabilmekti. Bu amacını gerçekleĢtirebilmesi için de Selçuklu hanedanı ile kan bağının olması gerekiyordu. Emir Sadeddîn Köpek, hanedan kanı taĢımıyordu. Bu sebeple, kendisinin I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in gayri meĢru çocuğu olduğu hikâyesini anlatmaya, tahtına göz diktiği II. Keyhüsrev‟i kötülemeye baĢlamıĢtır. O, bir yandan hükümdarı kötülerken bir yandan da kendisini taht için uygun bir aday olarak gösteriyordu418 . Belki de, ileride II. Keyhüsrev tahttan indirildiğinde ya da ortadan kaldırıldığında, Ģehzadeleri ortadan kaldırmak için son bir adım daha atmayı planlamıĢtı. Böylelikle412 Simon: 2006, s. 52. 413 “Anadolu Selçukîlerinde de saltanat alametlerinden biriچتر çetir idi. Hükümdarın bir yere gidişinde başı üzerinde çetir denilen saltanat şemsiyesi tutulurdu; harbe gidişlerde de yine çetir istimal edilmekte idi. Çetir, Şark‟ta adet olduğu üzere bir mızrak üzerinde hükümdarların başlarına açılan muhtelif renklerde güneşlik veya şemsiyenin adıdır.” Bkz.: Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devleti TeĢkilatına Medhal, TTK. Yay., Ankara 1988, s. 70-71. 414 Ġbn Bîbî: 1956, s. 475; 1996: II, s. 29; Selçuknâme: 2007, s. 158; Yazıcızâde: 2009, s. 628. 415 Ġbn Bîbî: 1956, s. 475-476; 1996: II, s. 30. 416 Ġbn Bîbî: 1956, s. 477-478; 1996: II, s. 31; Selçuknâme: 2007, s. 159; Yazıcızâde: 2009, s. 630. 417 Ġbn Bîbî: 1956, s. 477-478; 1996: II, s. 31; Selçuknâme: 2007, s. 159; Yazıcızâde: 2009, s. 630. 418 Ġbn Bîbî: 1956, s. 475; 1996: II, s. 29. 70 ortada hiçbir varis kalmamıĢ olacaktı ve kendisi taht için hak talep edebilecekti. Ne var ki, son planlarını gerçekleĢtirecek ortamı bulamamıĢtır. 1.4. Emir Sâdeddîn Köpek’in Bertaraf Edilmesi Emir Sadeddîn Köpek‟in II. Gıyâseddîn Keyhüsrev aleyhinde yaptığı konuĢmalar yavaĢ yavaĢ etrafta yayılmıĢtı. Bu dedikodu, Emir Sadeddîn Köpek Sümeysat seferinde iken II. Keyhüsrev‟in kulağına gitmiĢtir. II. Keyhüsrev de bir süredir Emir Sadeddîn Köpek‟in, huzuruna belinde kılıcı ile girmesinden, küstah ve saygısız hareketlerinden rahatsız olmaya baĢlamıĢtı419. II. Keyhüsrev, bu dedikodu üzerine derhal yakın adamları ile bir plan hazırlayarak onu ortadan kaldırtmıĢtır420 . Emir Sadeddîn Köpek, hırsına yenik düĢerek asla ulaĢamayacağı hayalinin kurbanı olmuĢ, tamahkârlığının bedelini hayatı ile ödemiĢtir. Emir Sadeddîn Köpek‟in siyaseten katl edilerek ortadan kaldırılması, bütün problemleri elbette çözmemiĢtir. Önemli ve tecrübeli devlet adamları ortadan kaldırılmıĢ, devletin iç nizamında bir sarsılma yaĢanmıĢtır. Böylece, iktidara karĢı oluĢan çözülme ve güvensizlik, önce II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in etrafında meydana gelmiĢtir. Ġç nizamdaki bu sarsıntı devlete oldukça zarar vermiĢtir. Emir Sadeddîn Köpek‟in bu kadar güç kazanmasına ve devlet adamlarını öldürtmesine göz yuman II. Keyhüsrev idi. Aynı zamanda, bu durumdan en çok etkilenen de yine kendisi olmuĢtur. Buna rağmen, daha tedbirli ve dikkatli davranmak yerine kendisine yaranmaya çalıĢan tecrübesiz devlet adamlarına itimat etmeye devam etmiĢtir. 419 Ġbn Bîbî: 1956, s. 480; 1996: II, s. 33-34. 420 Ġbn Bîbî: 1956, s. 480-483; 1996: II, s. 33-36; Selçuknâme: 2007, s. 161; Yazıcızâde: 2009, s. 634. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Emir Sadeddîn Köpek‟ten, tıpkı babası gibi, yakın adamlarının yardımı ile, bir eğlence meclisi tertip ederek kurtulmuĢtur. Emir Sadeddîn Köpek, öldürüldükten sonra bir kafes içine konarak teĢhir edilmiĢtir. Kafes asılı halde iken düĢmüĢ ve kafesi izlemeye gelenlerden birini öldürmüĢtü. Bunu duyan II. Keyhüsrev, “O alçağın kötü ruhu, öbür dünyadan da cisimler alemine kötü etki yapıyor” demiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 482; 1996: II, s. 35-36. Muhammed elAlâî de Emir Sadeddîn Köpek‟in, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in (yanlıĢlıkla I. Alâeddîn Keykubâd‟ın adını vermiĢtir) yerine geçmek için bazı devlet adamları ile anlaĢarak onu ortadan kaldırmak istediğini, ancak yapılan komplodan hükümdarın haberinin olması üzerine öldürüldüklerini söyler. Bkz.: Muhammed el-Alâî, ġeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmanî ve Menakıb-Nâmesi, Tercüme ve Tetkik Eden: Mikâil Bayram, NKM. Yay., Ġstanbul 2008, s. 227. Bu olayı ayrıntılı Ģekilde anlatan Ġbn Bîbî ise Emir Sadeddîn Köpek‟ten baĢka öldürülen devlet adamından bahsetmez. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 479-482; 1996: II, s. 33-36. Yazar, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın öldürttüğü devlet adamları ile bu olayı birbirine karıĢtırmıĢ olmalıdır. 71 2. SOSYAL VE EKONOMĠK ETKENLER Tarihteki birçok olay sosyal ve ekonomik yönlerinden soyutlanarak tek baĢlarına anlaĢılmaz. Bununla birlikte, bir toplumun sosyal ve ekonomik durumunda meydana gelen bozulmaların veya aksaklıkların devletlerin çöküĢüne ortam hazırlayabildiği, siyasî ve askerî zafiyetlerin toplumda sosyal ve iktisadî bir takım sıkıntıları ortaya çıkarabildiği görülür. Bu sebeple, iktidarın ilk görevi, iç istikrarını sağlamak için, halkına temel ihtiyaçlarını karĢılayacağı huzurlu ortamlar sunmaktır. Ticaretin aksamadığı, güvenliğin, huzurun ve adaletin hüküm sürdüğü bir toplumda halk da iktidarda bulunan hükümdardan memnun olur ve ona sadakatle bağlanırdı. Ġktidarından memnun olan bir halk, dıĢ düĢmanlara karĢı bir set vazifesi de görürdü. Aksi bir durumda ise iktidar, halk tarafından kabul görmez; toplum içinde huzursuzluk, kargaĢa ve isyan baĢ gösterebilirdi. I. Alâeddîn Keykubâd döneminde halk, devletinden memnundu. Daha önce anlatıldığı üzere, Moğol hanı I. Alâeddîn Keykubâd‟ın saltanatı altındaki Türkiye Selçuklu topraklarında istikrarın ne durumda olduğunu öğrenmek istediğinde, Emir ġemseddîn Ömer-i Kazvînî ona, “Eteği pak, duyguları temiz, dini sağlam, düşüncesi isabetli, aklı kamil, ülkesi mamur, malı çok ve halkı mutludur” cevabını vermiĢti421 . Buna karĢın, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev iktidarı halk tarafından kabul görmemiĢti422 . Ġktidara duyulan öfke ve memnuniyetsizlik, uygun bir zeminde olgunlaĢmıĢ ve meyvesini isyan olarak vermiĢtir. Bu zemini hazırlayan ise II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in karakteri, zayıf iktidarı ve aldığı yanlıĢ kararlardır. Hükümdarın bütünüyle hâkim olamadığı iktidardaki boĢluğu doldurarak, elde ettiği gücü Ģahsî emelleri uğruna kullanan Emir Sadeddîn Köpek‟in uygulamaları ve devletin iç hesaplaĢmalar ile vakit harcaması sosyal ve iktisadî hayata olumsuz yönde etki etmiĢtir. Ġç hesaplaĢmalar sebebiyle devlet, toprakları üzerinde olup biten ile yeteri kadar ilgilenememiĢ ve yakından takip edememiĢtir. Sosyal hayattaki olumsuz geliĢmeler, Moğolların artık beklemeye ve izlemeye son vererek Anadolu topraklarına girmesinin baĢlıca sebebi olmuĢtur. 421 Ġbn Bîbî: 1956, s. 452-453;1996: I, s. 448-449; s. 159; Yazıcızâde: 2009, s. 607-608. 422 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31-32. 72 Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti topraklarına istilâ amacıyla kesin Ģekilde girmesinde onları cesaretlendiren asıl faktör, ülkenin son zamanlarda içinde bulunduğu sosyal ve iktisadî bunalımlardır. Türkiye Selçuklu Devleti, Moğolları uzun süre uğraĢtıran HarezmĢah ordusunu tek bir savaĢ ile (Yassıçemen SavaĢı) darmadağın ederek aslında Moğollara da ne kadar güçlü bir orduya sahip olduklarını göstermiĢti. Ancak, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Babaî isyanını çok zor Ģekilde bastırması, devletin eski gücünün kalmadığını ortaya koymuĢ, bu da Çormoğan Noyan yerine Ön Asya fetihlerinin baĢına getirilen (1241) Baycu Noyan‟ın gözünden kaçmamıĢtır. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zayıf iktidarından doğan zafiyetler, devletin sosyal hayatını iki yönde etkilemiĢtir. Birincisi, Harezmli bey ve askerlerin Selçuklu hizmetinden ayrılması; ikincisi ise Babaî isyanıdır. Her iki olayın da esas unsuru Türkmenlerdir. Her iki olayda da baĢlıca sebep, devlete karĢı olan memnuniyetsizlik ve küskünlüktür. 2.1. Harezm Beylerinin ve Topluluklarının Ayaklanması Daha önce ifade edildiği gibi, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde, HarezmĢah ordusuna mensup olup Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra Selçuklu hizmetine alınmıĢ olan Harezmli bey ve askerler, Selçuklu idaresini bırakarak Anadolu‟nun doğu ve güneyine doğru harekete geçmiĢlerdi423. Harezmli askerler I. Alâeddîn Keykubâd döneminde, Moğollara karĢı askerî gücün desteklenmesi ve savaĢtan sonra dağıldıkları bölgelerde güvenlik ve ticareti engelleyici faaliyetlerde bulunmalarına son vermek amacıyla Selçuklu hizmetine alınmıĢlardı. Hatta I. Alâeddîn Keykubâd, Moğollara karĢı savaĢmak konusunda tecrübe sahibi olan bu askerlerin merkeze olan bağlarını sağlamlaĢtırmak ve onlardan daha fazla istifade etmek amacıyla önde gelen Harezm beylerine çeĢitli iktalar vermiĢ, liderleri Kayır Han‟ın yetkisini artırmıĢtı424. Ne var ki, Harezmli askerlerin ve beylerinin devlet 423 Ġbn Bîbî: 1956, s. 467-468; 1996: II, s. 23. 424 Ġbn Bîbî: 1956, s. 435, 458; 1996: I, s. 433-434, 454; Selçuknâme: 2007, s. 151; Yazıcızâde: 2009, s. 613. 73 içinde nüfuz sahibi olmaları II. Gıyâseddîn Keyhüsrev iktidarındaki idarî kadroda memnuniyetsizliğe yol açmıĢtır425 . Kayır Han‟ın ölümünden sonra 12.000 atlıyla geçtikleri yerleri yağma ve talan eden Harezmlileri geri döndürmek amacıyla Türkiye Selçuklu Devleti harekete geçmiĢse de ne elçi ne de asker göndermek iĢe yaramamıĢtır426. Nihayetinde onlardan Ģikâyetçi olan ve yardım isteyen Halep hükümdarı ve Suriye meliklerinin de katılımıyla Harezmlileri dağıtmak mümkün olmuĢ, ancak yeniden Selçuklu hizmetine alınmaları mümkün olmamıĢtı427. Liderleri öldürülen ve üzerlerine ordu gönderilen Harezmlilerin Babaî hareketi esnasında Urfa ve Harran gibi yerlerde ikamet ettikleri bilinmektedir428 . Harezmlilerin asıl büyük etkisi sosyal hayata olmuĢtur. Geçtikleri yerlerde bulunan pek çok Ģehri ve beldeyi yağmalayarak aldıkları toprakları aralarında taksim ettiklerinden bu bölgelerin merkez ile olan bağlarını koparmıĢlar, bölgedeki asayiĢi bozmuĢ ve ticareti engellemiĢlerdi429. Harezm Türkmenlerinin toplu Ģekilde devlet hizmetinden ayrılmaları, sadece Kayır Han‟ın ölümü sebebiyle Türkmenlerin devlete küsmelerinden ileri gelmediği, onların aynı zamanda memnun olmadıkları iktidar hizmetinde çalıĢmak istemedikleri görülmektedir. Nitekim, bütün çabalara rağmen geri dönmeyi kabul etmemiĢlerdir430. Türkmenlerin karakteristik özgürlüksever yapısı göz önüne alındığında, onların bu serbest hareket etme istekleri daha iyi anlaĢılır. Harezmli bey ve askerlerin yoğun olarak bulundukları bölgelerde Moğol istilâsından kaçıp gelen Türkmenler de birikiyordu431. Bu iki unsur, bölgenin huzurunun kaçmasına asayiĢinin bozulmasına ve devlete karĢı bir muhalefetin oluĢmasına uygun bir zemin sağlamıĢ gözükmektedir. Ġsyan ve ayaklanmalar için huzursuz, gergin ortamlar gerekir. Bu sebepledir ki Harezmlilerin bölgedeki mevcudiyeti, Babaî isyanına zemin oluĢturan huzursuzluğu besleyen faktörlerdendir. 425 Turan: 2005, s. 427. 426 Nejat Kaymaz, “Anadolu Selçuklularının Ġnhitatında Ġdare Mekanizmasının Rolü I-II”, TAD., II/IIIII, 1964, s. 46. 427 Ġbn Bîbî: 1956, s. 487-491;1996: II, s. 40-43. 428 Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 50. 429 Ġbn Bîbî: 1956, s. 485; 1996: II, s. 39; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 537. 430 Faruk Sümer, devlete itimadı kalmayan Harezm Türkmenlerinin ayrılmalarında, baĢlarına buyruk yaĢamak isteğinin önemli bir etken olduğunu söyler. Bkz.: Sümer: 1969, s. 7. 431 Seyfullah Kara, Selçuklular’ın Dini Serüveni, ġema Yay., Ġstanbul 2006, s. 167-168. 74 2.2. Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu’da Türkmenlerin Durumu Selçuklularda devleti kuran ve milleti oluĢturan esas unsur Türkmenler432 idi. Ancak, hem Büyük Selçuklu Devleti‟nde hem de Türkiye Selçuklu Devleti‟nde Türkmenlerin bir süre sonra ikinci plana atıldığı ve küstürüldüğü görülmektedir. Onların yerini ise Ġran kökenli ve devĢirme kiĢiler almıĢtır433 . Selçuklu devletlerinde Ģehzadeler taht mücadelesine giriĢtiklerinde Türkmenlerden destek alırlardı434. Bu sebeple, Selçuklu iktidarları kontrol edilmesi güç bir konumda bulunan Türkmenleri merkeze uzak bölgelere göndererek veya uçlarda fetih ile görevlendirerek onlardan gelebilecek zararlardan kurtulmaya çalıĢmıĢlardır435. Bununla birlikte, Türkmenlerin yoğun bulunduğu bölgelerde zaman zaman devlete karĢı baĢkaldırmalar olmuĢtur. Bu açıdan bakıldığında, Babaî isyanı (1240) ile Büyük Selçuklu Devleti‟nde Sultan Sancar zamanında vuku bulan 1153 Oyuz isyanı436 arasında benzerlikler olduğu görülür. Her iki isyan da devlete küstürülmüĢ Türkmenler tarafından çıkarılmıĢtır ve bu isyanlardan sonra her iki devlet de yıkılma sürecine girmiĢtir. Türkmenlerin hanedana karĢı bu küskünlüklerini 432 “Türkmen” tabiri, yerleĢik hayata geçmemiĢ veya yarı göçebe halde yaĢayan Türkleri ifade etmek için kullanılmaktaydı. Bu sebeple yerleĢik hayata geçen bir Türkmene “Türk” denilmeye baĢlanıyordu. “Türk” adı aynı zamanda yerleĢikliği iĢaret edecek Ģekilde “köylü” manasına da geliyordu. Bkz.: Faruk Sümer, Tarihleri-Boy TeĢkilatı Destanları. Oğuzlar (Türkmenler), TDAV. Yay., Ġstanbul 1999, s. 158; V. M. Zaporozhets, The Seljuks, Trans.: K. A. Nazarévskaia, Hannover 2012, s. 251. ReĢidüddîn Fazlullah, Türkmen kelimesinin önceleri olmadığını ve Acem topraklarına gelen ve zaman içinde kısmen de olsa kendilerine benzeyen Türklere Ġranlılar tarafından “Türke benzer” anlamında Türkmen denildiğini ve zamanla bu kelimenin bütün Oğuz boyları için kullanıldığını yazar. Bkz.: ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 43. Ġbn Kesir ise Türkmen kelimesinin (Türkman); “Türk” ve “iman” kelimelerinin birleĢiminden meydana geldiğini ve bu kelimenin Ġslamı kabul etmiĢ Türkleri ifade ettiğini söyler. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XII, s. 138. 433 Ahmet YaĢar Ocak, Babaîler Ġsyanı. Alevîliğin Tarihsel Alt Yapısı Yahut Anadolu’da ĠslâmTürk Heterodoksisinin TeĢekkülü, Dergah Yay., Ġstanbul 2000, s. 42; Turan: 2005, s. 440; Tufan Gündüz, Anadolu’da Türkmen AĢiretleri, Ġstanbul 2007, s. 17. 434 Hanedan üyesi olduğunu iddia ederek ortaya çıkan ve tahtta hak iddia edenler dahi bu kan bağını ortaya koymaya çalıĢarak Türkmenlerden destek alıyorlardı. Bkz.: Simon: 2006, s. 59-60. 435 Tufan Gündüz, Bozkırın Efendileri, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2009, s. 23. 436 XII. yüzyılda, Karlukların tazyiki ile Mâverâünnehr‟den Belh bölgesine gelen Oğuzlardan vergi almaya gelen hansalar, Oğuzlara hakâret edip hakkından fazlasını istemesi üzerine öldürülmüĢtür. Sultan Sancar‟ın emriyle üzerlerine Ģahne atanan Belh valisinin vergi talebini de reddeden Oğuzlar, valinin üzerlerine gelmesi üzerine onu da öldürmüĢlerdir. Sultan Sancar, emirinin öldürülmesine kızarak üzerlerine yürümüĢtür. Oğuzlar vali için diyet teklif etmiĢlerse de bu teklif Sultan Sancar tarafından kabul görmemiĢtir. Sultan, çıktığı bu seferde yenilerek esir düĢmüĢtür (Nisan 1153). Oğuzlar, sultana hürmet göstererek onu iki yıl ellerinde tutmuĢlar; sultan, bu esaretten kendi emirleri tarafından kurtarılmıĢtır. Bkz.: Ergin Ayan, Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu’nda Oğuz Ġsyanı, Kitabevi Yay., Ġstanbul 2007, s. 22-23, 34. 75 Ebülgazi Bahadır Han; “Selçukîler Türkmen olup, kardeşiz diyip, il‟e ve halka faydası dokunmadı” Ģeklinde çok güzel ifade etmiĢtir437 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nde Türkmenlerin iktidara karĢı memnuniyetsizliklerinin arkasında yatan nedenler sadece devletin Türkmen politikası ve ikinci plana atılmıĢ olmanın verdiği küskünlük değildir. Bundan baĢka, yer darlığı ve zorlu yaĢam mücadelesi, devletin kendileriyle ilgilenmemesi ve iktidarın zayıf ve kifayetsiz oluĢu da onların memnuniyetsizliklerine ve harekete geçmelerine etki etmiĢtir438 . Selçuklu döneminde Anadolu, iki büyük Türkmen göçüne maruz kalmıĢtı. Ġlk yoğun göç 1071 Malazgirt zaferinden sonra idi. Bu tarihten sonra baĢlayan göçler Anadolu‟nun TürkleĢmesini sağlamıĢtı. Ġkinci yoğun göç dönemi ise XIII. yüzyılda, Moğollar önünden kaçarak gelen Türkmenlerin Anadolu‟ya sığınması ile gerçekleĢmiĢti439. Ġlk göç döneminde Anadolu nüfusu, göç edenlere göre oldukça az olduğundan, Türkmenler bu geniĢ, verimli arazilere kolayca yerleĢtirilebiliyordu440 . Türkiye Selçuklu Devleti kurulduktan sonra da gelen Türkmenler belirli bir iskân siyaseti ile boĢ arazilere yerleĢtirilmekteydi. Ancak zaman içerisinde, boĢ olan Anadolu toprakları dolmuĢ, ikinci göç döneminde yer sıkıntısı çekilmeye baĢlanılmıĢtı441. Çünkü Moğol zulmünden kaçanlar, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın güvenli topraklarına akın ediyor ve Anadolu nüfusunu giderek artırıyorlardı442. Dolayısıyla II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine gelindiğinde Türkmen nüfusu iyiden iyiye artmıĢ ve özellikle doğu Akdeniz ve güneydoğu Anadolu‟da bir yığılma meydana gelmiĢti443. Devlet ise, baĢarılı bir iskân siyaseti yürütmekten aciz kalmıĢtı. Bu durum hem iktidarın bu iĢle yeteri kadar ilgilenmemesinden hem de Anadolu 437 Ebülgazi Bahadır Han, (Ģecere-i Terakime). Türklerin Soy Kütüğü, Haz.: Muharrem Ergin, Tercüman., s. 82. 438 Ocak: 2000, 37-41. 439 Ġkinci göç dalgası ile pek çok tasavvuf ve ilim adamı Anadolu‟ya gelmiĢ; bu sebeple Anadolu‟nun ĠslamlaĢma süreci bu göçlerle birlikte hızlanmıĢtır. Bkz.: Kara: 2006, s. 167-168. 440 Faruk Sümer, “Anadoluya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?” Belleten, XXIV/XCVI, 1960, s. 574- 575, 594. 441 Tufan: 2009, s. 59-65. 442 NeĢrî, Cihânnümâ [Osmanlı Tarihi (1288-1485)], Haz.: Necdet Öztürk, Çamlıca Yay., Ġstanbul 2008, s. 21; Paul Wittek, MenteĢe Beyliği. 13-15 inci Asırda Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, Çev.: Orhan ġaik Gökyay, TTK. Yay., Ankara 1986, s. 16. 443 Gündüz: 2009, s. 63; Zaporozhets: 2012, s. 251; Salim Koca, “Dinî Ġnançların ve DüĢüncelerin Politik Amaçlarda Kullanılmasına Dair Selçuklu Devrinden Ġbret Verici Bir Örnek: Babaîler Ayaklanması”, Gazi Türkiyat, XI, 2012, s. 16. 76 topraklarının önceki yıllara nazaran baĢarılı bir iskân siyasetine izin vermeyecek kadar dolmasından kaynaklanıyordu444. Üstelik Moğol istilâsı sebebiyle olması gerekenden fazla ve yoğun bir göç yaĢanmaktaydı445 . Babaî isyanı, Türkmenlerin yoğun bulunduğu bölgelerde çıkmıĢtı. Bu bölgeler yeni gelen Türkmenlerle birlikte her an patlamaya hazır bir bomba haline gelmiĢti446 . Ayrıca, yerleĢik yaĢayan kentli nüfus ile geçimini hayvancılık ile temin eden yarıgöçebe Türkmenler arasında da büyük uçurumlar mevcuttu. Yerini yurdunu terk eden Türkmenler Anadolu‟ya geldiklerinde yer-yurt tutmakta zorlanmıĢ ve ekonomik sıkıntılar çekmeye baĢlamıĢlardı. Bölgeye yeni gelenler Ģehirlinin huzurunu kaçırıyor, bazen de yağmalarda bulunuyorlardı447. Üstelik bu bölgelere devletin, düzeni sağlamak adına müdahale etmesi, Türkmenlerdeki hoĢnutsuzluğu daha da artırıyordu448 . Türkmenler, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev iktidarının kendilerine yaklaĢımından memnun değillerdi449. II. Keyhüsrev, saltanatının baĢından itibaren Türkmenlere karĢı uzak ve karĢıt bir politika izlemiĢti. Onun Türkmen karĢıtı siyasetinin en açık kanıtı Eğirdir TaĢ Medrese‟nin kitabesinde kendisi için “bâğîleri ve haricileri ezen” ve “kâfirleri kahreden” sıfatlarının kullanılmasıdır450. Kitabede sözü edilen bâğîler ve hariciler kuĢkusuz Türkmenler idi. Zira Türkmenler bu saltanatı desteklemiyorlardı451 . 444 Ocak: 2000, s. 40; Osman Turan, Selçuklular ve Ġslâmiyet, Ötüken Yay., Ġstanbul 1999, s. 69. 445 Kara: 2006, s. 164. 446 Zaporozhets: 2012, s. 269. 447 Ocak: 2000, s. 39; Koca: 2012, s. 16; Zaporozhets: 2012, s. 269. 448 Zaporozhets: 2012, s. 269. 449 Liderleri Kayır Han‟ın ölümünden sonra Selçuklu hizmetinden ayrılan Harezmlileri geri döndürmek için ikna etmeye çalıĢan Harput ve Malatya sübaĢılarına haber gönderen Harezmli askerler, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın kendilerine iyi davrandığını, ancak onun ölümünden sonra bu yaklaĢımın değiĢtiğini ifade etmiĢler ve canlarını kurtarmak için ayrıldıklarını söylemiĢlerdir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 469; 1996: II, s. 23-24. 450 Mikâil Bayram, bu medreseden Eğirdir Kervansarayı olarak bahsetmektedir. Selçuklular zamanında han olarak yapılan daha sonra medreseye dönüĢtürülen yapı, bugün TaĢ Medrese veya Dündar Bey Medresesi olarak bilinmektedir. Kitabede Türkmen adı geçmemekle birlikte burada kastedilenin Türkmenler olduğu açıktır. Bkz.: Ġ. Hakkı UzunçarĢılı, Kitabeler, Devlet Matbaası, Ġstanbul 1929, s. 228; Mikâil Bayram, Türkiye Selçukluları Üzerine AraĢtırmalar, Kömen Yay., Konya 2005, s. 16. 451 Daha önce belirtildiği gibi, Harezm askerlerinin baĢında bulunan Kayır Han, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıkarıldığında, onu desteklemeyen emirler içinde yer alıyordu. Emir Hüsameddîn Kaymeri, askerlerin kendileri ile birlikte olduğunu söyleyerek Keykubâdiye‟de bulunan Melik Ġzzeddîn‟i tahta çıkarmak konusunda onunla bir anlaĢma dahi yapmak istemiĢti. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 465; 1996: II, s. 20-21. 77 Babaî isyanında rol oynayan Türkmenler pek çok bakımdan patlama noktasına getirilmiĢlerdi. Zorlu yaĢam koĢulları, toprak azlığı veya yerleĢmiĢ halk ile yaĢanan çatıĢmalar ve iktidarın izlediği yanlıĢ Türkmen politikası sebebiyle, tutuĢturulmayı bekleyen çıralar gibi idiler452. Ancak, onları harekete geçmeye iten ve beklenen kıvılcımı ateĢleyen II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zayıf kiĢiliği ve yanlıĢ yaĢam tarzı olmuĢtur. Onun tepki toplayan yaĢayıĢı ve davranıĢları olmasaydı Baba Ġlyas‟ın geniĢ bir halk kitlesini iktidara karĢı doldurması bu kadar kolay olmazdı. 2.3. Baba Ġlyas Horasanî’nin Selçuklu Ġktidarını DeğiĢtirmek Ġçin Türkmenleri Hazırlaması Baba453 Ġlyas‟ın tam adı Ebü‟l-Baka ġeyh Baba Ġlyas b. Ali el-Horasânî‟dir454 . Nisbesinden anlaĢılacağı üzere, Anadolu‟ya Horasan‟dan gelmiĢtir. Baba Ġlyas‟ın hayatı hakkında çok bilgimiz yoksa da onun Celâleddîn HarezmĢah ile birlikte gelen grup içinde Anadolu‟ya girdiği düĢünülmektedir455. Elvan Çelebi‟ye göre, Baba Ġlyas adındaki bu Türkmen babası, Dede Karkın456 adlı bir Türkmen Ģeyhinin halifelerinden idi ve onun iznini alarak, kendisine bağlı Türkmenler ile Anadolu‟ya gelmiĢti457. Adıyaman‟ın Samsat (Sümeysat) Ġlçesi‟ne bağlı Kefersud Köyü‟ne gelen Baba Ġlyas burada, bağlı bulunduğu vefâiyye tarikâtını yaymaya baĢlamıĢtı458 . 452 Zaporozhets: 2012, s. 269. 453 Baba; “peder, ata; Ģeyh, mürĢit” anlamlarına gelen farsça bir unvandır. Tasavvufta Ģeyh, müridin gerçek babası addedilirdi. Bkz.: Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2001, s. 62. Babaî kelimesindeki -î ise aidiyet bildirir. Babaya mensubiyeti ifade etmek üzere bu Ģekilde kullanılmıĢtır. Tıpkı Erzincanî, Rumî veya Aksarayî deyiĢlerinde olduğu gibi. MüneccimbaĢı, Acem diyarından gelerek Amasya‟da oturan Baba Ġlyas‟ın müridlerine “Babaîye” denildiğini söylemektedir. Bkz.: MüneccimbaĢı, MüneccimbaĢı Tarihi, I, Çev.: Ġsmail Erünsal, Tercüman., s. 80. ÂĢıkpaĢaoğlu, ataları arasında Baba Ġlyas‟ı vermiĢ ve “zamanın kutlu Baba İlyas‟tır ki Seyyid Ebülvefâ‟nın halifesidir” demiĢtir. Bkz.: ÂĢıkpaĢaoğlu, ÂĢıkpaĢaoğlu Tarihi, Haz.: Nihal Atsız, KTB. Yay., Ankara 1985, s. 11. 454 Ocak: 2000, s. 94. 455 Claude Cahen, “Baba Ġshak, Baba Ġlyas, Hacı BektaĢ ve Diğerleri”, AÜĠFD., Çev.: Ġsmet Kayaoğlu, XVIII/I, Ankara 1970, s. 197. 456 Dede Karkın, vefaî Ģeyhi Seyyid Ebulvefâ‟nın halifesi ve vefâiyye tarikatının Anadolu‟daki ilk temsilcisidir. Bkz.: ÂĢıkpaĢaoğlu: 1985, s. 11; Sadullah Gülten, “Anadolu‟da Bir Vefaî ġeyhi: Tahrir Defterleri IĢığında Dede Karkın hakkında Bazı Değerlendirmeler”, TK HBVAD., LIX, 2011, s. 148. 457 Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye (Baba Ġlyas Horasânî ve Sülalesinin Menkabevî Tarihi), Haz.: Ġsmail E. Erünsal-Ahmet YaĢar Ocak, TTK. Yay., Ankara 1995, s. 11b-12a; Ocak: 2000, s. 94; Koca: 2012, s. 11-38. 458 Koca: 2012, s. 18; Kemal Erarslan, “Baba Ġlyâs-ı Horasânî‟ye Âit Halvetle Ġlgili Manzum Bir Risale”, TM., XX, 1997, s. 132. 78 Kendisi, Ģaman özellikleri barındıran bir derviĢ görüntüsünde idi459. Ġbn Bîbî, onun ilk baĢlarda Adıyaman‟ın Kefersud bölgesinde ikamet ettiğini söylemektedir460 . Dolayısıyla Baba Ġlyas‟ın, etrafına topladığı Türkmenleri isyan etmeleri için ilk olarak Kefersud‟da iken hazırlamaya baĢladığı açıktır. Sosyal nitelikli olaylarda zemin, hazırlık ve uygulama safhaları vardır. Bu tür olaylar birden bire ortaya çıkmaz. Dolayısıyla, Babaî isyanı da bir hazırlık aĢaması geçirmiĢtir. Ġbn Bîbî‟nin isyan hakkında bilgi verirken “birkaç yıl önceden savaş araç-gereçlerini hazırlayıp emir ve işaret bekleyen Türk kabileleri” demesi isyanın bir hazırlık aĢaması geçirdiğini gösterir461. Baba Ġlyas Horasanî, Türkmenlerin mevcut memnuniyetsizliklerini kullanarak onları iktidar aleyhine bir harekette kullanabilmek amacıyla hazırlamıĢ ve gerektiği zaman da harekete geçirmiĢtir. Ancak, onun bu iĢi tek baĢına baĢarması ve fikirlerini bu kadar geniĢ alana yayabilmesi mümkün değildi. O, bu görev için müritlerini kullanmıĢtır. Kendisine son derece bağlı olan müritlerini çeĢitli bölgelerdeki Türk topluluklarına “davetçi” olarak gönderen Baba Ġlyas, böylece isyan tohumlarını, vakti gelince hasat etmek üzere, çok daha uzak bölgelere ekebilmiĢtir462 . Baba Ġlyas‟ın baĢarılı olmasında, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kabul görmeyen zevk ve eğlenceye düĢkün yaĢayıĢı etkili olmuĢtur463. Bu açıdan isyan, iktidar zafiyetinin bir sonucu olarak karĢımıza çıkar. Nitekim, bu iktidar zafiyetlerinin bir kısmı doğrudan doğruya isyan gerekçesi ve propagandası içinde yer almıĢtır464. II. Keyhüsrev iktidarının zayıflığı ve hükümdarın eğlenceye düĢkün yaĢayıĢı, Harezmli bey ve askerlerin devlete küstürülmesi ve baĢarılı bir iskân siyasetinin yürütülememesi Babaî isyanının baĢlıca ortaya çıkıĢ nedenleridir. Genel bir çerçeve çizmek gerekirse, isyanın araç, amaç ve nitelik bakımlarından üç boyutunun olduğu söylenebilir. Birincisi, onun araç boyutudur. Ġsyancılar, araç olarak dini kullanmıĢ ve konar-göçer Türkmenleri bu kisve altında kendisine bağlamıĢtır. Kaynakların pek çoğu, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in eğlenceye 459 Ocak: 2000, s. 95; Koca: 2012, s. 18; Ġsmet Kayaoğlu, “Mevlana‟nın ÇağdaĢı DerviĢ Tarikatları, Babalar, Kalenderiler ve Diğerleri”, AÜĠFD., XXXI/I, Ankara 1990, s. 147-148. 460 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50. 461 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50; Selçuknâme: 2007, s. 169; Yazıcızâde: 2009, s. 652. 462 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 540; Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 50. 463 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 464 Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 50. 79 ve içkiye olan düĢkünlüğünden bahseder465 . Ġsyan meĢalesini yakmadan evvel Baba Ġlyas da onun bu halini kınayıcı sözlerle etrafına insan topluyordu. Daha önce belirtildiği üzere, Emir Sadeddîn Köpek, II. Keyhüsrev‟in zayıflığını kullanarak onu kandırmıĢ ve çetrin siyah rengini maviye çevirttirmiĢti 466. Baba Ġlyas, Abbasi hilafetine bağlılığın bir simgesi olan bu rengin değiĢtirilmesi sebebiyle onun Abbas oğullarına olan bağlılığını bırakacağı söylüyor, II. Keyhüsrev‟in yaptıkları ve yaĢayıĢı sebebiyle söylenen bu sözler daha etkili oluyordu467 . Ġkincisi, isyanın amaç boyutudur. Ġsyanın amacı siyasî otoriteyi ortadan kaldırmak ve Türkiye Selçuklu Devleti‟ni ele geçirmektir. En baĢından itibaren isyan hareketi ile amaçlanan budur. Ġsyancıların Konya‟ya doğru hareketleri de bu siyasî amaca iĢaret eder468 . Üçüncüsü ise isyanın niteliğidir. Babaî isyanı, her ne kadar sosyal ve ekonomik arka planı olan ve dinî bir meĢale ile ortaya çıkmıĢ bir isyansa da, devlete karĢı memnuniyetsizliğin bir sonucu olduğundan ve iktidarı değiĢtirmeyi amaçladıklarından, siyasî bir nitelik de taĢır. Türkiye Selçuklu Devleti‟ni Moğol istilâ ve iĢgallerine adım adım götüren, önemli ve birbirine bağlı bir dizi olaylar zinciri vardır. Bu zincirin ilk halkası, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın (1220-1237) öldürülerek II. Gıyâseddîn Keyhüsrev (1237- 1246) gibi kifayetsiz bir hükümdarın tahta çıkarılması ile atılmıĢtır. Zincirin son halkası ise Babaî isyanıdır. Artık bu isyandan sonra Moğollar istilâ amacı güderek ve kalıcı bir niyetle Anadolu‟ya gireceklerdir. Ġsyanı bastırmakta devlet çok zorlanmıĢtır. Bu da Moğollara karĢı devleti zayıf göstermiĢ, Moğollar Anadolu‟ya girme cesaretini bu isyanla birlikte kazanmıĢlardır. 2.4. Babaî Ġsyanı’nın Patlak Vermesi Baba Ġlyas Horasanî, ikamet ettiği Adıyaman‟ın Kefersud bölgesindeki Türkmenleri ve müritleri vasıtasıyla civardaki Türk topluluklarını uzun süre boyunca 465 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22; Akropolites: 2008, s. 75. 466 Ġbn Bîbî: 1956, s. 475; 1996: II, s. 29; Selçuknâme: 2007, s. 158; Yazıcızâde: 2009, s. 628. 467 Ġbn Bîbî: 1956, s. 499-500; 1996: II, s. 50. 468 Salim Koca, isyanın siyasî yönüne dikkat çekerek Baba Ġlyas Horasanî‟nin bu isyan ile Ģeyhlikten Ģahlığa yükselmeyi amaçladığını söyler. Bkz.: Koca: 2012, s. 21-23. 80 iktidara karĢı kıĢkırtmıĢ ve onları, ileride planladığı isyan için hazırlamıĢtır469 . Ancak, Baba Ġlyas isyan için bu kadarını yeterli görmemiĢtir. Kimseye haber vermeden, isyan fikrinin tohumlarını ekmek üzere Amasya‟ya gitmiĢ ve Çat Köyü‟ne470 yerleĢmiĢtir471. Kısa zamanda, zühd ve takvasıyla buradaki halkı da kendisine bağlayan ve inandıran Baba Ġlyas, isyan iĢaretini buradayken vermiĢtir472 . Oruç Bey, Baba Ġlyas‟ın bu iĢareti vermesine fırsat tanımadan Türkiye Selçuklu iktidarının Baba Ġlyas‟ın üzerine yürüdüğü ve bunun üzerine baĢ müridi Baba Ġshak‟ın ayaklanmayı baĢlattığını söyler473. Elvan Çelebi ise Baba Ġlyas‟ın suçsuz olduğunu, ona Çat Kadısı Köre tarafından iftira atıldığını söyleyerek onu aklamaya çalıĢır474. Ġbn Bîbî Baba Ġlyas‟ın, yakın bir müridini Kefersud ve MaraĢ bölgesine, isyanı baĢlatmak üzere gönderdiğini anlatır ve II. Keyhüsrev ile Baba Ġlyas arasında meydana gelen bu tür bir olaydan bahsetmez475. Babaî isyanı, uzun bir hazırlık aĢaması geçirmiĢtir. Fitili ateĢlendikten sonra da hızla ve anîden büyümüĢtür. Fitilinin kimin tarafından ve ne Ģekilde ateĢlendiği konusunda çeĢitli görüĢ ve iddialar varsa da isyanın hazırlık aĢamasına bakarak zaten isyan etmek niyetinde olduklarını söyleyebiliriz. Ġsyan iĢareti, daha önce isyan hazırlığında rol oynamıĢ müritler vasıtasıyla dört bir yana duyurulmuĢtur. Hatta, isyana katılanların elde edilecek ganimet ve maldan pay sahibi olacakları, karĢı gelenlerin ise tereddüt edilmeden öldürüleceği ve yakılacağı ilan edilerek çağrılarına kulak asmayanlar tehdit edilmiĢtir.476 . Ġsyan, kısa sürede geniĢ bir coğrafyaya yayılmıĢ ve büyük bir halk kitlesi üzerinde etkili olmuĢtur477. Bunun altında isyana katılanların ve destek verenlerin Baba Ġlyas‟ı bir kurtarıcı olarak görmeleri yatar. Onlar, çektikleri sıkıntılardan 469 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50. 470 Bugün köyün adı Ġlyas‟tır. 471 Elvan Çelebi: 1995, s. 32; Ġbn Bîbî: 1956, s. 499; 1996: II, s. 49; Koca: 2012, s. 20. 472 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 86; Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50. 473 Oruç Bey, Oruç Bey Tarihi [Osmanlı Tarihi-1288-1502], Haz.: Nejdet Öztürk, Çamlıca Yay., Ġstanbul 2008, s. 86. 474 Buna göre, Baba Ġlyas‟ın çok güzel ve beyaz bir atı vardı. II. Keyhüsrev‟e, bu atı ondan istemesini öğütleyen Kadı Köre, böylece Baba Ġlyas ile hükümdarın arasını açmıĢ ve ardından hükümdara, Baba Ġlyas‟ın ayaklanacağını söylemiĢtir. Bunun üzerine, hükümdar Çat‟a asker sevk etmiĢtir. Askerlerin geldiğini duyan Baba Ġlyas, HaraĢna (HarĢena) adı verilen kaleye (Amasya Kalesi) kaçmıĢtır. Bkz.: Elvan Çelebi: 1995, s. 32-46. Baba Ġlyas, Elvan Çelebi‟nin atasıdır. Bu sebeple o, eserinde Baba Ġlyas‟ın suçsuz olduğunu ispata çalıĢır. 475 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50; Selçuknâme: 2007, s. 169; Yazıcızâde: 2009, s. 652. 476 Ġbn Bîbî: 1956, s. 500; 1996: II, s. 50; Selçuknâme: 2007, s. 169; Yazıcızâde: 2009, s. 652. 477 Simon, isyanın yaklaĢık iki buçuk ay boyunca devam ettiğini söyler. Bkz.: Simon: 2006, s. 43. 81 kendilerini ancak Baba Ġlyas gibi birinin kurtarabileceğine inanıyorlardı. Baba Ġlyas, bir kurtarıcı olarak gönderilmiĢti. Bu sebeple de ona “Baba Resul” diyorlardı478. Ona olan inançları o derece idi ki, Amasya‟da SübaĢısı Hacı ArmağanĢah tarafından öldürülerek kalenin burcuna asılmasından sonra bile, isyancılar onun ölmediğini ve yardım bulmak için göğe yükseldiğini iddia etmiĢlerdir479. Malya Ovası‟nda Selçuklu askerleri tarafından ortadan kaldırılmalarına kadar geçen süre içinde, önlerine gelen Selçuklu güçlerini mağlup ettiklerinden güven de kazanmıĢlardı. Onlar karĢısında baĢarı gösteremeyen Selçuklu askerlerinin ise maneviyatları bozulmuĢtu. Kaynakların ifadesine göre, Babaî isyanına katılanlar en az üç bin atlıdan oluĢuyordu480. Ġsyanı bastıran Türkiye Selçuklu ordusunun öncü kuvvetlerinin Frenk askerlerinden oluĢtuğu, onların bile haç çıkararak savaĢtıkları düĢünülürse isyanın ne derece yayılarak tesir etmiĢ bulunduğu daha iyi anlaĢılabilir481 . Babaî isyanını bir köylü ayaklanması olarak gören Gordlevski “Köy, kentin üzerine yürüdü.” diyerek bir sınıfsal savaĢa iĢaret eder482. Ġsyan için Türkmenlerin yaĢam koĢulları oldukça müsaitti. Ancak, onları harekete geçiren Ģey iktidarın kendisi idi. Dolayısıyla, isyanın hedef noktasında kentliler değil iktidar vardı. Halk iktidara yürümüĢ ve beğenmedikleri iktidarı değiĢtirmek istemiĢlerdi. Babaî isyanına katılan Türkmen derviĢlerinin uçlarda fetih gücü olarak faaliyetlerde bulunduğu ve Geyikli Baba, Kumral Abdal, Abdal Musa gibi Abdalân-ı Rum taifesinden derviĢlerin birer Babaî Ģeyhi oldukları bilinmektedir483. Babaî isyanı, dönemini aĢan bir etkiye sahip olmuĢtur. Sonraki dönemlerde, özellikle 478 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 86; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 539-540. 479 Ġbn Bîbî: 1956, s. 502; 1996: II, s. 51. 480 Abû‟l-Farac, 60 bin Selçuklu askerine karĢı 6 bin isyancının bulunduğunu söyler. Selçuk-Nâme‟de isyancıların yayadan baĢka 6 bin atlıdan oluĢtuğunu ifade edilir. Ġbn Bîbî, isyana katılanların sayısını vermez. Ancak, Selçuklu ordusu tarafından 4 bin kadarının bir çarpıĢma sırasında öldürüldüğünü anlatır. Simon ise Baba Ġshak‟ın, 3 bin kiĢi ile isyanı baĢlattığını ve kısa sürede isyancıların 12 bin mızraklıya kadar çıktığını anlatır. Bu sayıların abartılı olduğu göz önüne alınsa bile, en azından isyancıların Selçuklu ordusu karĢısında sayıca ne kadar az olduklarını anlamamıza yardım eder. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 540; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 153; Ġbn Bîbî: 1956, s. 503; 1996: II, s. 52; Simon: 2006, s. 44. 481 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 540. Simon, isyan karĢısında Türkiye Selçuklu Devleti‟nin aciz kaldığını ve barıĢ için Kayseri‟yi isyancılara vermeyi düĢündüğünü yazar. Bkz. Simon: 2006, s. 44. 482 V. Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, Çev.: Azer Yaran, Onur Yay., Ankara 1988, s. 180. 483 Muhittin Bağçeci, Selçuklular Dönemi Babaî Ġsyanının Mezhepler Tarihi Yönüyle Ġncelenmesi, (EÜ. SBE., YYLT.), Kayseri 2002, s. 76; Ocak: 2000, s. 204-205. 82 Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ aĢamasında bu kiĢiler bir süre daha kendilerinden söz ettirmiĢlerdir484 . 3. ASKERÎ ETKENLER Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollar karĢısında mağlup ve periĢan olmasına, baĢta II. Gıyâseddîn Keyhüsrev olmak üzere, komutanların ve devlet adamlarının askerî kabiliyetsizlikleri ve tecrübesizlikleri büyük etki etmiĢtir. SavaĢ hazırlıklarından sevk ve idareye, savaĢ taktiğinden Selçuklu askerini düĢmana karĢı yönlendirmeye kadar pek çok konuda hatalar yapılmıĢ ve isabetsiz kararlar alınmıĢtır. Dolayısıyla, Kösedağ SavaĢı‟ndan zafer ile çıkılabilecekken, savaĢ büyük bir mağlubiyetle neticelenmiĢtir. Türkiye Selçuklu ordusu dönemin en güçlü ordularından biriydi. Üstelik Moğollar karĢısında birçok açıdan üstün durumdaydılar. Öncelikle savaĢ, Selçukluların iyi bildiği Anadolu topraklarında yapılacağından ve bu topraklar Moğollara yabancı olduğundan mekânı ve uygun savaĢ biçimini belirlemek, Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bir avantaj sağlayabilirdi. Bundan baĢka, Selçuklu ordusu sayıca Moğollardan üstün idi. Kaynaklar, Selçuklu ordusunun Moğol ordusundan sayıca üstün olduğunu açıkça belirtir485. Ancak, Ģunu da belirtmek gerekir ki, Moğolların da çok iyi savaĢ stratejileri ve güçlü orduları vardı486. Cengiz Han, askerlerini çok disiplinli yetiĢtirmiĢti. Uzun yıllar Orta Asya‟da çeĢitli milletler ile savaĢmıĢ bu askerler büyük bir savaĢ tecrübesi edinmiĢlerdi. Moğol ordusu çok hareketli ve güçlü bir orduydu487. Öyle ki her bir atlı askerin yanında, atının yorulması veya ölmesi halinde kullanacağı yedek atları olurdu488. Bu durum onların yorulmak bilmeden savaĢmalarına ve hızla ilerlemelerine imkân sağlıyordu. SavaĢlarda tıpkı Türkiye Selçuklu askerleri gibi kılıç, gürz, balta, kısa mızrak gibi aletler kullanıyorlardı. 484 Ġbn Bîbî‟nin eserinde, Babaî isyanına katılan baba ve müridler, “kâfir”, “harici”, “sapık” Ģeklinde nitelendirilirken sonraki dönemlerde bu tarz yergiler görünmez. Hatta, Oruç Bey tarihinde isyan hakkında bilgi verilirken, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in, müridi çok olduğundan korkup “Baba Ġlyaslıları” kılıçtan geçirdiği yazılıdır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 498-499; 1996: II, s. 49; Oruç Bey: 2008, s. 10. 485 Ġbn Bîbî: 1956, s. 522; 1996: II, s. 68; Selçuknâme: 2007, s. 176; Yazıcızâde: 2009, s. 673; Aknerli Grigor: 1954, s. 16. 486 May: 1996, s. 71. 487 May: 1996, s. 71. 488 May: 1996, s. 71. 83 Moğol askerleri atlarıyla yüksek hızda ilerlerken ustalıkla ok atabilmeleriyle ün salmıĢlardı489. Böyle hareketli, disiplinli ve hafif bir orduyla yarıĢabilmek ve onları alt edebilmek mümkünse de iyi bir hazırlık gerektiriyordu. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ve devlet adamlarının ise bu tür bir hazırlık için tecrübe ve cesaretlerinin olmadığını görüyoruz. Bu sebeple, Selçuklu ordusu Moğol ordusunun karĢısına yeterli hazırlık yapılmadan ve eksik cesaret ve düĢük bir maneviyatla çıkmıĢtır. Dolayısıyla, mağlubiyet kaçınılmaz olmuĢtur. 3.1. Askerî Tedbirlerde ve Hazırlıklarda Gösterilen Ġhmal Türkiye Selçuklu Devleti, askerî tedbirler alma ve savaĢ hazırlığı yapma konusunda son derece ihmalkâr davranmıĢtır. Bu ihmalleri iki dönem halinde incelemek gerekir. Birincisi Erzurum iĢgaline (1242) kadar geçen dönemdir. Devlet uzun bir süredir Moğol tehdidi altında olduğu için tıpkı I. Alâeddîn Keykubâd‟ın yaptığı gibi bir takım askerî tedbirlerin alınması, herhangi bir savaĢ durumunda atılacak adımların, alınacak önlemlerin önceden belirlenmiĢ olması gerekirdi. Bu ilk dönemde II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in bu amaca yönelik herhangi bir tedbire baĢvurmadığı görülür. Üstelik, Babaî isyanı için Erzurum‟daki askerlerin çekilmesi burada bir savunma boĢluğu meydana getirmiĢti. Moğollar kesin olarak Erzurum‟dan Anadolu‟ya girdiklerinde askerler yerlerine henüz dönememiĢti490. Bu savunma boĢluğu sebebiyle, Moğollar Erzurum‟u kuĢattıklarında Ģehrin SübaĢısı Sinâneddîn Yakut ve Hıristiyan Komutan Ġstankos, asker desteğinden mahrum kalmıĢtır. ġehri var güçleriyle müdafaa etmelerine rağmen baĢarılı olamamıĢlardır491. Ġkinci dönem ise Erzurum iĢgalinden sonradır ki bu dönemde de alınması gereken askerî tedbir ve hazırlıklarda son derece ihmalkârca davranılmıĢtır. Ġkinci dönemde yapılan belli baĢlı hatalar Ģöyledir: Çevre ülkelerden asker talebinde bulunulduğunda devletin acizliğini gözler önüne serecek Ģekilde onlara çeĢitli vaad ve taahhütlerde bulunulması, savaĢın 489 George Lane, Daily Life in the Mongol Empire, Greenwood Press, London 2006, s. 102. 490 Bkz.: Açıklama dipnotu: 508. 491 Bununla birlikte, Erzurum‟un düĢmesinde bir ihanetin de parmağı vardı. ġehrin Ģahnesi (vali) ġerefeddîn, SübaĢı Sinaneddîn Yakut ile arasındaki düĢmanlıktan dolayı Baycu Noyan ile gizlice anlaĢarak onun askerlerini Ģehre almıĢtı. ġehir ele geçirilince halk kıyıma ve yağmaya maruz kalmıĢ, Sinaneddîn Yakut ve oğlu öldürülmüĢtür. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62-64; Baybars Mansurî: 1998, s. 20; Aynî, ‘Ikd el-Cumân fî Târîh-i Ehl el-Zamân, I, NeĢr.: M. Muhammed Emin, Kahire 1987, s. 118; Gürsoy Solmaz, “Ortaçağda Erzurum Kalesi”, AÜ. TAED., XII, Erzurum 1999, s. 240-241. 84 olacağı mevki, ordunun düzeni ve alınacak tedbirlerle ilgili olarak hiçbir taktik ve yöntemin önceden belirlenmemiĢ olması. Baycu Noyan, Erzurum‟u alıp yakıp yıktıktan ve halkını kılıçtan geçirdikten sonra Horasan, Irak, Fars ve Kirman bölgelerinden asker toplamıĢ ve 40 bin kiĢilik bir süvari kuvveti ile ilerlemeye baĢlamıĢtı492. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Erzurum felaketini duyduğunda saltanat meclisini toplamıĢ ve yapılması gerekenler ile ilgili istiĢarede bulunmuĢtur. Böylece, çevre ülkelerden asker toplamak ve savaĢ hazırlıklarına giriĢmek için harekete geçilmiĢtir493. Ancak, Kösedağ SavaĢı için hazırlanan ordu disiplinden çok uzak idi. O kadar ki Ġbn Bîbî, savaĢ günü Emir Mübarizeddîn Çavlı‟nın II. Keyhüsrev‟e Muzaffereddîn oğlu Nizâmeddîn Suhrâb‟ın aceleciliğinden ve ġalvaoğlu‟nun sarhoĢ olduğundan Ģikâyette bulunduğunu söyler494 . Simon ise savaĢın kaybedilmesine sebep olarak II. Keyhüsrev‟i gösterir ve Ģöyle der: “Eğer Türkler boyun eğdilerse bu hiç şaşırtmaz çünkü sultan bir gece önce sarhoştu ve ilk savaşçılar üstün geldiklerinde de o hâlâ şarap içiyordu ve ordusu toplanmamıştı” 495 . Simon her ne kadar hükümdarın sarhoĢ olduğunu söylese de hükümdara ġalvaoğlu‟nun sarhoĢluğu Ģikayet edildiğine göre böyle bir durum söz konusu olmasa gerektir. Üstelik Simon, hükümdarın ilk galibiyet haberi geldiğinde sarhoĢ olduğunu söyler ki Simon, galibiyet haberi üzerine düzenlenen eğlence meclisini kastederek yanlıĢ bir değerlendirme yapmıĢ olmalıdır. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev baĢa geçtiğinde Anadolu topraklarındaki Türk beylikleri Selçuklu topraklarına katılmıĢ, Ermeni Krallığı ile Trabzon ve Ġznik Rum devletleri “tabi” statüsü ile Türkiye Selçuklu Devleti‟ne bağlanmıĢ bulunuyordu496 . Bu devletler her yıl düzenli vergi vermekten baĢka savaĢ zamanında asker gönderirler, Selçuklu hükümdarı adına para bastırır ve hutbe okuturlardı. Dolayısıyla Selçuklu hükümdarı, “savaş zamanı asker gönderme” Ģartının bir gereği olarak, 492 Ġbn Bîbî, Selçuklu kuvvetlerinin 80 bin, Moğol kuvvetlerinin 40 bin olduğunu; MüneccimbaĢı, 40 bin Moğol askerine karĢın, Selçuklu askerlerinin Sivas‟a ilerledikleri sırada yaklaĢık 50 bin süvarisinin olduğunu; Aknerli Grigor, Selçuklu askerlerinin 160 bin olduğunu söyler. Simon ise Moğol kuvvetlerinin 40 bin askerden oluĢtuğunu yazar. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 522; 1996: II, s. 68; Selçuknâme: 2007, s. 176; Yazıcızâde: 2009, s. 673; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 88; Aknerli Grigor: 1954, s. 16; Simon: 2006, s. 58. 493 Ġbn Bîbî: 1956, s. 518-524; 1996: II, s. 65-69. 494 Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 71. 495 Simon: 2006, s. 58. 496 Simon: 2006, s. 51; Turan: 2005, 436. 85 Kösedağ SavaĢı için kendisine tabi olanlardan asker talebinde bulunduğunda, bu askerlerin gönderilmesi gerekirdi. Ancak, Suriye‟den gelen 2 bin asker dıĢında istenilen askerler gönderilmemiĢtir497. Bu durum, Moğollara karĢı koymakta Türkiye Selçuklu Devleti‟nin gücüne güvenilmediğini ve Moğolları karĢılarına almak istemediklerini gösterir. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in, istenen yardımların gelmesi için memleket topraklarından iktalar verme taahhüdünde bulunması ise, II. Keyhüsrev iktidarının ne kadar âciz ve zayıf olduğunu gözler önüne sermiĢtir498. Bu sebeple, Anadolu birliğinin savaĢtan sonra değil savaĢ hazırlıkları esnasında ve savaĢ sırasında dağılmaya baĢladığını söylemek mümkündür. 3.2. Ordunun Sevk ve Ġdaresinde Gösterilen Zafiyet Bir devletin ordusu ne kadar güçlü olursa olsun tecrübeli bir hükümdar tarafından sevk ve idareye ihtiyaç duyar. Ġyi idare edilmiĢ, birbirine bağlı ve bir bütün halde hareket edebilen bir ordu, sayıca az da olsa, düĢmanını kolayca yenebilecek güç ve kudrete sahip olabilir. Türkiye Selçuklu ordusunun da tüm gücüne ve sayısına rağmen iyi sevk ve idare edilemeyiĢi ve düĢmana karĢı bir bütünlük sağlayamayıĢları, Kösedağ gibi bir mağlubiyetin yaĢanma sebeplerinden biri olmuĢtur. Bu mağlubiyet ki, Türkiye Selçuklu Devleti‟ni Moğol tahakkümü altında kalmaya ve tarihten silinmeye iten iktidar zafiyetlerinin en somut ve kesin örneğidir. Kösedağ SavaĢı‟nın kaybedilmesine sebep olan pek çok hata vardır. Bunlardan biri de ordunun sevk ve idaresinde yapılan hatalardır. Bu hatalar; savaĢ için uygun yer tayininin yapılamaması ve düĢmanı karĢılamak üzere yola çıkan ordunun, uzun süre gelecek yardımlar için bekletilmesidir499 . II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, ordusunu da yanına alarak çevre ülkelerden gelecek askerlerle buluĢmak üzere Sivas‟a gitmiĢti. Burada hükümdar ve ordu, yardım gelecek ümidiyle uzun süre beklemiĢtir. Ġbn Bîbî, bekleme süresinin uzaması ile birlikte sabırların tükendiğini söyler500. Ordunun uzun süre bu Ģekilde bekletilmesi, 497 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 541; Ġbn Bîbî: 1956, s. 520; 1996: II, s. 67. 498 Ġbn Bîbî: 1956, s. 518-519; 1996: II, s. 65. 499 Ġbn Bîbî: 1956, s. 520; 1996: II, s. 67. 500 Ġbn Bîbî: 1956, s. 520; 1996: II, s. 67. 86 askerlerin cesaretlerinin kırılmasına ve maneviyatlarının iyiden iyiye düĢmesine yol açmıĢ olmalıdır. II. Keyhüsrev ayrıca, devlet adamları ile düĢmanı nerede karĢılamak gerektiği konusunda istiĢare etmiĢ ve yapılan toplantıda devlet adamları iki farklı görüĢ öne sürmüĢtür. Tecrübeli devlet adamları düĢmanı, her türlü savaĢ araç gereciyle dolu olan Sivas‟ta karĢılamak ve Ģehri tahkim ederek beklemek gerektiğini söylemiĢtir. SavaĢ tecrübesi olmayan bazı devlet adamları ise bunun korkaklık olduğunu, Erzincan ve bölgesinin düĢman eline bırakılamayacağını söyleyerek II. Keyhüsrev‟i etkilemiĢlerdir501. Böylece, Sivas gibi korunaklı bir Ģehirden çıkılarak Kösedağ‟a gelinmiĢ ve ordu bu bölgeye yerleĢtirilmiĢtir. Burada ikinci bir istiĢare daha yapılmıĢtır. Ne var ki II. Keyhüsrev, yine tecrübe ve bilgiden yoksun devlet adamlarının sözüne itimat ederek, düĢmanla aralarında olan derbentten saldırı emrini vermiĢtir502. Böylece, Selçuklu askerlerinin burada sıkıĢıp kalmalarına sebep olunmuĢ, ciddî stratejik bir hata yapılmıĢtır. Dolayısıyla, son ana kadar Moğollara karĢı nasıl bir strateji takip etmeleri gerektiğini bilmeyerek yer tayini dahi yapamayan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, düĢmanını küçümseyerek son derece tedbirsiz ve hazırlıksız Ģekilde Kösedağ mevkiine gelmiĢtir503 . 3.3. SavaĢ Taktiğinde Yapılan Hatalar Türkler tarih boyunca baĢarılı savaĢ taktikleri ve hileleri sayesinde düĢmanları karĢısında zaferler kazanmıĢlardır. Yıpratma, pusuya düĢürme ve sahte ricat (sahte çekilme), sürpriz baskın gibi savaĢ taktiklerinde son derece ustalaĢmıĢ idiler504 . Türkiye Selçuklu sultanları da söz konusu savaĢ taktiklerini baĢarı ile uygularlardı505 . DüĢmanın geçeceği güzergâhtaki ekinleri ve su kaynaklarını kurutmak, geceleyin ateĢ yakarak sayıca çok oldukları izlenimini vermek, söz ve alay ile düĢman askerlerinin moralini bozmak ve gidiĢ istikâmetinin bilinmemesi için atların nallarını 501 Ġbn Bîbî: 1956, s. 521; 1996: II, s. 67. 502 Ġbn Bîbî: 1956, s. 522-524; 1996: II, s. 68-70. 503 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31-32. 504 Koca: 2005, s.163-182; Salim Koca, “Sürpriz Baskın, Korku ve Panik Olaylarının Türkiye Selçuklu Devri SavaĢlarındaki Rolü ve Etkisi”, SDM., Berikan Yay., Ankara 2011, s. 279-301. 505 Koca: 2011, Sürpriz Baskın, s. 279-301. 87 ters çivilemek gibi çeĢitli hileler de kullanırlardı506. II. Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ın Bizans‟a karĢı kazandığı Myriokephalon (1176) zaferinde bu taktiklerin etkisi büyük olmuĢtur507. Ancak, Kösedağ SavaĢı‟nda öncü birliklerin düĢmana baskın yapma çabası dıĢında bu tür taktik ve yöntemlere baĢvurulmadığını, tecrübe ve disiplinden uzak bir mücadele verildiğini görürüz. Selçuklu öncü birlikleri, Türk savaĢ disiplini içerisinde hareket etmediğinden Moğollara kolayca yem olmuĢlardır. Üstelik, Selçuklular Moğolların savaĢ stratejilerine uzak değillerdi. Moğollar da tıpkı Türkler gibi sahte ricat (sahte geri çekilme) taktiğini kullanıyorlardı508. Kullandıkları aletler Selçuklu askerlerinin kullandıkları ve tanıdıkları hafif savaĢ aletleriydi509 . Kösedağ SavaĢı‟nın kaybedilmesine etki eden askerî taktik hatalarını Ģu Ģekilde verebiliriz: 1. Moğollar karĢısında belirli bir savaĢ taktiğinin belirlenmemiĢ olması 2. Sultanın ordusunun baĢında durmaması 3. Öncü kuvvetlerin desteksiz bırakılması Moğollar Kösedağ mevkiine geldiklerinde, Muzaffereddîn oğlu Nizâmeddîn Suhrâb, Gürcü oğlu Zahirüddevle, Veliyüddîn Pervâne, Nâsihüddîn Fâris gibi komutanların emri altındaki 3 bin kiĢilik öncü kuvvet, düĢmanın üzerine anî bir baskın vermek üzere derbentlerden geçmiĢlerdir510. Ne var ki onlar, düĢmanın durumunu hesaba katmadan hareket etmiĢlerdir. Selçuklu askerleri derbentten aĢağıya inene kadar yorulmuĢ, indiklerinde giriĢ ve çıkıĢları Moğollar tarafından kapatılmıĢ ve kapana kısılmıĢlardır511. Oysa düĢman kuvvetleri onları izlemekteydi. Baycu Noyan vaziyeti gördüğünde, “Bugün kılıcımın altında kelle görüyorum” demiĢti512. DüĢmanın durumu iyi tespit edilmeden hareket edildiğinden ve belirli ve iĢe yarar bir taktik belirlenmediğinden, Moğollar gerçekten de yorgun düĢmüĢ Selçuklu askerlerini çok kolay imha edebilmiĢtir. Buna rağmen, Selçuklu öncü 506 Muharrem Kesik, “Türkiye Selçukluları‟nda SavaĢ Geleneği, Hile ve Taktikleri”, Eskiçağ’dan Modern Çağ’a Ordular –OluĢum, TeĢkilat ve ĠĢlev-, Edt.: Feridun M. Emecen, Ġstanbul 2008, s. 245-266. 507 Kesik: 2008, s. 252-266. 508 Marko Polo, Marko Polo Seyahatnamesi, I, Haz.: Filiz Dokuman, Tercüman., s. 72; Lane: 2006, s. 104; Simon: 2006, s. 25-26. 509 Lane: 2006, s. 104. 510 Ġbn Bîbî: 1956, s. 524; 1996: II, s. 70. 511 Ġbn Bîbî: 1956, s. 524; 1996: II, s. 70. 512 Ġbn Bîbî: 1956, s. 524; 1996: II, s. 70; Yazıcızâde: 2009, s. 676. 88 kuvvetleri ilk hamlede Moğol askerlerini geri çekilmeye mecbur bırakmıĢtır. Müjde II. Keyhüsrev‟e ulaĢtırılmıĢ, daha kesin bir netice elde edilmeden zafer hayalleri kurulmaya ve eğlence meclisi düzenlemeye baĢlanılmıĢtır513. Bunun yerine, ihtiyatlı davranmak ve öncü birliklerin yenilme ve geri çekilme ihtimaline karĢı bir tedbir düĢünmek gerekirdi. Bu düĢünülmediği gibi, öncü birliklerin yenildiği haberi geldiğinde, askerler kaçıĢmaya ve savaĢ alanını terk etmeye baĢlamıĢlardır514 . Gereken hazırlıklar yapılmadan, yarım yamalak bir Ģekilde Kösedağ mevkine gelen Selçuklu kuvvetleri, belirli bir savaĢ düzenine sokulmadığından, daha savaĢın baĢlarında mağlup olacak taraf belli olmuĢtur. Moğollar Selçuklu askerlerinin meydandaki saflarına bakarak bunu açıkça görmüĢtür515. Bundan baĢka, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, askerlerinin baĢında durmamıĢ, atı ile Kösedağ‟ın yüksek bir yerinde savaĢın bitmesini beklemiĢtir516. Bu sebeple askerlerin kaçtığını ve hezimete uğrandığını bile bir süre sonra öğrenmiĢtir517. Oysa, ordusu ile birlikte olsaydı, onu gören Selçuklu askerlerine, savaĢmak için cesaret ve güven gelebilirdi. SavaĢ taktiğinde yapılan hatalar, Kösedağ SavaĢı‟nın kaybedilme sebeplerinden biridir. Moğol istilâsına meĢruiyet kazandıran bu savaĢ akabinde yaĢanan geliĢmeler de söz konusu hataların bir neticesidir. Bu geliĢmelere bakıldığında, öncelikle kurulan ittifakların dağıldığı ve Anadolu birliğinin parçalandığı görülür. Anadolu birliğinden kopan ilk parça Ermeniler olmuĢtur. Ermeniler daha savaĢ zamanı Türkiye Selçuklu Devleti‟ne olan bağlılığından vazgeçmiĢler; asker göndermek bir yana Moğollara yaranabilmek umuduyla olmadık iĢlere giriĢmiĢlerdir. 1247‟de ise Ermeni Kralı Hetum kardeĢini Moğol hanına göndererek bağlılığını bildirmiĢtir518 . 513 Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 70. 514 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 542; Ġbn Bîbî: 1956, s. 526; 1996: II, s. 71. 515 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 516 Baybars Mansurî: 1998, s. 21; Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 69. 517 Baybars Mansurî: 1998, s. 21. 518 Ermeniler, Kösedağ SavaĢı‟na Ermeni ve Frenk askerlerinden oluĢan 3 bin kiĢilik bir ordu ile katılacaklarına dair söz vermelerine rağmen sözlerinde durmamıĢlardır. Aksine, hükümdarın hanımı, annesi ve kızının da bulunduğu bir kafile Halep‟e gitmek üzere topraklarına geldiğinde, onları Moğollara teslim etmiĢlerdir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 522, 536; 1996: II, s. 68, 79. Bu sebeple, Türkiye Selçuklu Devleti, Moğollarla barıĢ imzaladıktan sonra Ermeniler üzerine bir sefer düzenlemeye karar vermiĢtir. 1245‟de çıkılan Çukurova seferi sırasında II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölüm haberi gelmiĢ, durumdan haberdar olmayan Ermeniler barıĢ ve yeniden tabiiyet Ģartlarını kabul etmiĢlerdir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 547-548; 1996: II, s. 87. 1247‟de ise Kral Hetum, kardeĢi ve Ermeni baĢkumandanı olan Simbat‟ı, hanın huzuruna göndererek tabiiyetini bildirmiĢtir. Bkz.: Aknerli Grigor: 1954, s. 18-19; Simbat Sparapet, “Simpat Sparapet‟in Vekayinamesinden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, 89 Ermeniler gibi Türkiye Selçuklu Devleti‟ne tabi olan Trabzon Rum Devleti de Kösedağ‟dan sonra Moğollara tabi olmuĢtur519 . 3.4. Panik Krizinin Ġyi Yönetilememesi Kösedağ SavaĢı, Türkiye Selçuklu Devleti için, mücadelesiz bir mağlubiyetle ve yaklaĢık 3 bin askerin ölümüyle520; Moğollar için ise, beklenilen ancak kolay kazanılan bir zaferle neticelenmiĢtir. Moğollar Selçuklu öncü birliklerini mağlup ettikten sonra, idrak edemedikleri bir zafer ile savaĢ meydanında tek baĢlarına kalmıĢlardır. Selçuklu ordusu savaĢa devam etme cesaretini kaybederek büyük bir panik içinde kaçmıĢ ve savaĢ alanını boĢaltmıĢtır521. SavaĢın kaybedilmesinin altında yatan siyasî ve askerî pek çok neden varsa da savaĢ meydanında Selçuklu askerleri arasında oluĢan paniğin tek bir nedeni vardır: Moğol korkusu. Baybars Mansurî, kaçan Selçuklu askerleri için, “Yenileceklerini anladılar ve her biri kendi canının derdine düşerek sığınacak bir delik aradı.” demiĢtir522. 1242 senesine kadar istilâ amacıyla Anadolu‟ya girme cesareti gösteremeyen Moğollar bile zaferin bu kadar kolay kazanılacağını ve Anadolu topraklarının bu kadar kolay alınacağını düĢünmemiĢlerdir. Moğollar, bu kaçıĢın bir çekilme olduğunu düĢünerek pusu kurulması ihtimaline karĢı üç gün boyunca savaĢ alanında beklemiĢlerdir523 . Selçuklu askerlerinin savaĢ alanından kaçmasının arkasında yatan korku unsuru, ordunun disiplinden uzak olduğunu ve iyi motive edilemediğini gösterir. Timothy May, Moğol ordusunun diğer ordulardan en büyük artısının disiplin Yeditepe Yay., Ġstanbul 2005, s. 95-96; “Mönge Han Ġle Kral Hetum Arasında Ġmzalanan AnlaĢmanın Metni”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev.: Ġlyas Kamalov, Yeditepe Yay., Ġstanbul 2005, s. 127-128; Ephrem-Isa Yousif, “Bar Hebraeus”, Süryani Vakanüvistler, Çev.: Mustafa Aslan, Doz Yay., Ġstanbul 2009, s. 291. 519 Trabzon Rum Devleti‟nin Kösedağ SavaĢı‟nda asker gönderip göndermediği kesin olarak bilinmemekle birlikte savaĢan askerler arasında Frenklerin de olduğunu görüyoruz. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 522; 1996: II, s. 68. Ancak, Abû‟l-Farac, Güyük Han baĢa geçtiğinde huzuruna çıkan elçileri sıralarken, “Diyar-ı Rum‟dan Sultan Rükneddîn, Kilikya‟dan Kıral Haitum [Hetum], Franklar tarafından elçiler” ifadesini kullanmıĢtır. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 546. Yine, Rubruk 1253‟de baĢlayan seyahatinde Trabzon‟u anlatırken buranın hükümdarının Moğollara vergi verdiğini söyler. Bkz.: Rubruk: 2001, s. 29. 520 Ġbn Bîbî: 1956, s. 534; 1996: II, s. 77. 521 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 522 Baybars Mansurî: 1998, s. 21. 523 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 89; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 542; Baybars Mansurî: 1998, s. 22; Aynî: 1987, I, s. 120. 90 olduğunu söyler524. Gerçekten de Türkiye Selçuklu ordusu disiplinsiz hareket etmiĢ, kaçmak yerine düzenli geri çekilmeyi dahi becerememiĢtir. Askerlerin bu hareketine devlet adamları da uymuĢtur525. Nitekim, savaĢ sırasında oluĢan panik bütün bir orduya hâkim durumda idi. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev veya devlet adamları, askerlerin Moğolların karĢısına cesaretle çıkabilmesini ve korkmadan savaĢabilmesini sağlamak için, savaĢ öncesinde bir motivasyon konuĢması yaparak onları cesaretlendirebilirdi. Bunun yapılmadığını görüyoruz. SavaĢ sırasında da panikleyerek kaçan askerler karĢısında onları geri döndürmek ve panik sebebini ortadan kaldırmak için herhangi bir harekette bulunulmamıĢtır. Bu sebeple, devlet adamları ordunun Moğolların tek hamlesi ile ve panik içinde kaçmasına göz yummuĢtur. 4. PSĠKOLOJĠK ETKENLER Tarihteki olaylar siyasî, sosyal veya ekonomik boyutlarıyla anlatılırken çoğu defa olayların psikolojik arka planına yer verilmez. KuĢkusuz elimizde bulunan kısıtlı bilgi ve belgeler de buna engel olmaktadır. Ancak, bazı tarihi gerçekler vardır ki psikolojik zemini anlaĢılmadan tam olarak algılanması mümkün değildir. Moğollarla temas kurmuĢ veya onlar tarafından toprakları istilâ edilmiĢ milletlerin bu dönemine iliĢkin değerlendirme yaparken psikolojik faktörleri göz ardı etmemek gerekir. Nitekim, Moğolların istilâ baĢarısının temelinde psikolojik yıpratma taktiği vardır. Türkiye Selçuklu Devleti, dönemin en güçlü ordularından birine sahip, zengin ve geliĢmiĢ bir devletti526. Moğollar karĢısında mağlup ve periĢan olmalarının sebebi iktisadî güçsüzlükleri ya da askerî yetersizlikleri değildir. Kösedağ SavaĢı‟nda, öncü askerlerin mağlubiyetini saymazsak, askerî bir mücadele dahi yaĢanmadığını söyleyebiliriz. 524 May: 1996, s. 70. 525 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 542; Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 70. 526 Jean De Joinville, “Bizim Kıbrıs‟a geldiğimiz sırada Konya Sultanı Müslüman hükümdarlar arasındaki en zengin Sultan idi.” demektedir. Bkz.: Jean De Joinville, Bir Haçlının Hatıraları, Çev.: Cüneyt Kanat, Vadi Yay., Ankara 2002, s. 85. Joinville, 1248 senesinin Eylül ayında Haçlı ordusu ile Kıbrıs‟a çıkmıĢtır. Bkz.: Ebru Altan, “Kıbrıs Haçlı Krallığı (1191-1489)”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 695-700. Dolayısıyla Kösedağ SavaĢı‟ndan beĢ sene sonra dahi Türkiye Selçuklu Devleti, Müslüman dünyanın en güçlü devleti olarak görülmekteydi. 91 Moğol istilâsına sebep olan psikolojik etkenlerin üç ana ayağı vardır. Birincisi, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kiĢiliği ile ilgilidir. II. Keyhüsrev‟in olaylar karĢısında takındığı tavrının arkasında yatan psikolojik nedenler, istilâyı hazırlayan temel etkenlerden biri olmuĢtur. Ġkincisi, Selçuklu askerlerinin hükümdara karĢı olumsuz düĢünceleri ve eksik sadakatleridir. Üçüncüsü ise idare ve ordudaki Moğol korkusudur ki bu korku sadece Türkiye Selçuklu Devleti‟nin değil, diğer milletlerin de Moğollar karĢısında aciz kalmalarına sebep olan en önemli unsurdur. 4.1. Selçuklu Askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’e KarĢı Olumsuz BakıĢı Daha önce ifade edildiği üzere, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, babasını ortadan kaldırarak baĢa geçmiĢ ve onun yerini hiçbir zaman dolduramamıĢ, zevk ve eğlenceye düĢkünlüğü ile bilinen bir hükümdardı527. Bu durumun neticelerinden biri olan Babaî isyanı da iktidarı değiĢtirmeyi amaçlayan Türkmenlerce yapılmıĢtı ve henüz isyanın açtığı yara iyileĢmemiĢti. Kösedağ‟da toplanan orduda bulunan Türkmenler, Ģüphesiz II. Keyhüsrev‟e karĢı sadakatle bağlı değillerdi528. Bu sebeple Suriyeli, Rum, Frenk, Gürcü ve uç askerlerinden oluĢan Selçuklu öncü birliği Moğollar tarafından imha edildiğinde, savaĢmak için orada bulunan diğer askerler kaçmaya baĢlamıĢtır529. Selçuklu askerleri, sevmedikleri II. Keyhüsrev için canlarını ortaya atmak istememiĢlerdir. Aknerli Grigor II. Keyhüsrev‟in, Tatarlara itaat etmek isteyen Selçuklu emirlerinin bu iĢi yapacağından korktuğu için savaĢ alanından kaçtığını söyler530 . Emirlerin Tatarlara meyline yönelik bir kanıtımız yoksa da II. Keyhüsrev‟in savaĢ alanında bir baĢına kalması531, onun, emir ve askerleri üzerinde herhangi bir otoritesinin olmadığını, hatta emir ve askerleri tarafından sevilmediğini açıkça gösterir. Anonim Selçuknâme‟de de askerlerin, I. Alâeddîn Keykubâd‟ı öldürttüğü için oğlunu sevmedikleri ve bu sebeple onun için savaĢmak istemedikleri ifadesi yer 527 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 31; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 528 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 542; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 529 Cüzcânî, Tabakât-ı Nasırî, I, Prep.: H. G. Raverty, OBRC., New Delhi 1970, s. 162-163; Tarih-i Güzîde: 1341, s. 484. 530 Aknerli Grigor: 1954, s. 17. 531 Cüzcanî: 1970, s. 162-163; Baybars Mansurî: 1998, s. 21; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 542. 92 alır532 . Askerleri tarafından sevilmeyen, devlet adamları ve ordusu üzerinde otorite kuramayan II. Keyhüsrev, Moğollar karĢısında alınan ilk yenilgi sonrasında ne yapacağını ĢaĢırmıĢ, Konya‟ya gitmek üzere Tokat yolunu tutmuĢtur533 . 4.2. Selçuklu Ġdaresinde ve Orduda Moğol Korkusu Moğolların, özellikle onlar tarafından istilâ edilme tehlikesi ile karĢı karĢıya bulunan milletler üzerindeki etkisi, kaçınılmaz Ģekilde dehĢet verici olmuĢtur. Çünkü Moğollar ele geçirdikleri topraklardaki halkı kıyımdan geçiriyor, onların önünde hiçbir ordu baĢarı gösteremiyordu534. Moğollarla uzun süre savaĢmıĢ ve onların savaĢma yeteneklerini ve acımasızlıklarını yakından görmüĢ Harezm askerlerinde bu yüzden büyük bir Moğol korkusu hâkimdi. Öyle ki, Yassıçemen SavaĢı‟ndan sonra Selçuklu hizmetine alınan Harezm askerlerinin 4 bin kadarının, 700 Moğol askerinin saldırısı karĢısında periĢan bir hale düĢmesi sebebiyle, kaçıp saklanan bir Harezm kadını; “Eğer bir Moğol‟un külahını, binlerce Harezmli süvarinin arasına atsalar, hepsi darmadağın olur. Yüce Allah, Harezmlilerin kalbine Moğol korkusunu öyle salmış ki, anlatılması imkan dâhilinde değildir” demiĢti535. Bunun gibi, diğer milletler de daha istilâ altında kalmadıkları halde, istilâ edilen topraklardaki halka gösterilen Ģiddete dair duydukları hikâyeler karĢısında dehĢete düĢüyor, kalplerini Moğol korkusu sarıyordu. Ermeni Psikoposu Stepanos, 1225 senesi olaylarını anlatırken, “Onların yaptıkları hakkında hiçbir şey söylememek daha doğru olur. Çünkü insan dili ile bunları ifade etmek mümkün değildir.” diyordu536 . Türkiye Selçuklu ordusunda bulunan askerler, kuĢkusuz Moğolların acımasız ve kan dökücü özelliklerini biliyor, karĢı konulmaz olduğunu düĢündükleri Moğol 532 Anonim Selçuknâme‟ye göre, barıĢ esaslarını görüĢmek üzere Baycu Noyan‟a giden Selçuklu devlet adamları, babasını öldürdüğü için Selçuklu askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟den nefret ettiklerini ve bu yüzden de savaĢmayarak ondan yüz çevirdiklerini, aksi takdirde hiçbir ordu karĢısında baĢarısız olamayacaklarını söylemiĢtir. Selçuklu devlet adamlarının, kendi hükümdarları hakkında böylesi kötü konuĢması, her ne kadar hükümdarın acizliğini ortaya koyuyorsa da, Selçuklu askerlerinin II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟den yüz çevirdiklerine de bir kanıt niteliğindedir. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 533 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 89. 534 Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 190-191; Ġbnü’l-Esîr: 1987, XII, s. 317. 535 Ġbn Bîbî: 1956, s. 434; 1996: I, s. 432-433; Selçuknâme: 2007, s. 139-140; Yazıcızâde: 2009, s. 591. 536 Piskopos Stepanos, “Piskopos Stepanos Vekayinamesinden Alıntı”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev: Ġlyas Kamalov, Ġstanbul 2005, s. 65. 93 ordusuna karĢı baĢarı gösteremeyeceklerini düĢünüyorlardı537. Onların bu korkularına; güvendikleri, kuvvetli bir hükümdarın baĢta bulunmayıĢı ve bir zamanlar Selçuklu ordusunda hizmet vermiĢ olan Harezm askerlerinin anlattıkları hikâyelerin korkunçluğu da etki etmiĢ olmalıdır. Öyle ki, Kösedağ SavaĢı‟ndaki ilk bozgun onlara, düĢüncelerinde ne kadar haklı olduklarını göstermiĢtir. Bu sebeple, kazanılabilecek bir savaĢtan, mücadele etmeye gerek bile görülmeden vazgeçilmiĢtir. Bunun altında yatan neden, Türkiye Selçuklu ordusunun, Moğol gücü karĢısında yetersiz kalması değildir. Kaynaklar, Selçuklu ordusunun sayı bakımından Moğollardan üstün olduğunu gösterir538. Bu mağlubiyetin altında yatan ana neden Moğol korkusudur539. Dolayısıyla psikolojiktir. Türkiye Selçuklu devlet adamları ve komutanları, savaĢ sırasında oluĢacak korku ve paniğin önüne geçmek amacıyla herhangi bir tedbir almamıĢ ve Selçuklu askerlerini cesaretlendirmemiĢlerdir. Oysa yaklaĢtıkları ve geçtikleri topraklara korku salmıĢ böylesi bir ordunun karĢısına ancak güçlü bir maneviyat ve cesaret ile çıkılabilirdi. Moğol korkusu, Selçuklu emir ve askerlerinde o dereceye varmıĢ ve Moğolları yenemeyecekleri düĢüncesi akıllarında o kadar yer etmiĢtir ki, savaĢın sonunu görmeye bile gerek hissetmeyerek derhal barıĢı tesis etmeye çalıĢmıĢlardır. Bu vazifeyi üzerlerine alan Vezir Mühezzibüddîn Ali ve Amasya Kadısı Fahreddîn, Baycu Noyan‟ın huzuruna çıktıklarında Baycu, barıĢ talebinde bulunulması karĢısında ĢaĢırıp kalmıĢtır540 . Türkiye Selçuklu devlet adamlarının barıĢı derhal tesis etme çabaları ve vassallığın bu kadar kolay kabul edilmiĢ olması düĢündürücüdür. Daha en baĢtan teslim olmuĢ bir ruh haline sahip olan Selçuklu devlet adamları ve ordu, Moğollara hediye ettikleri zafer ile ağır vassallık yükümlülüklerini devletin omzuna yüklemiĢlerdir. 537 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. 538 Ġbn Bîbî: 1956, s. 522; 1996: II, s. 68; Selçuknâme: 2007, s. 176; Yazıcızâde: 2009, s. 673; Aknerli Grigor: 1954, s. 16. 539 Cenâbî Mustafa Efendi, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Kösedağ‟da yenilmesini Ģu Ģekilde açıklar: “Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in askerlerinin içine korku ve bozgunluk girince, Allahu Teâlâ‟nın takdiriyle kısa süren bir savaştan sonra Sultan Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ordusu hezimete uğradı. (O esnada) kimse kimseye bakamaz hale geldi”. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 22. Selçuk-Nâme‟de ise savaĢ alanındaki korku Ģöyle tarif edilmiĢtir: “Giyâse‟d-Din‟in askerlerinin kalbine Tatar‟dan dehşet ve korku düşüp, hiç birinin savaşa gücü kalmadığından, henüz savaş ateşi kızmadan soğuyup firar ettiler”. Bkz.: Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 154. 540 Ġbn Bîbî: 1956, s. 532; 1996: II, s. 76; Yazıcızâde: 2009, s. 684. 94 4.3. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev’in Ürkek ve Zayıf Karakteri Bir devletin geleceğini tayin eden ilk etken baĢta bulunan hükümdardır. Bu sebepledir ki yaĢanan olaylar dönemin hükümdarını tahlil etmeden tam olarak açıklanamaz. 1237-1246 tarihleri arasında hükümdarlık yapmıĢ ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢına zemin hazırlayan olayların ve durumların ortaya çıkıĢ sebeplerinden biri haline gelmiĢ II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in karakter tahlili de bu açıdan kaçınılmazdır. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâsı altında kalmasında baĢlıca rol oynayan kiĢilerden biridir. Onun kiĢiliği, yaĢantısı, olaylar karĢısındaki tutumu ve aldığı yanlıĢ kararlar sadece bir takım olumsuz geliĢmelerin yaĢanmasına sebep olmakla kalmamıĢ, aynı zamanda devletin kaderini de belirlemiĢtir. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟den kaynaklanan iktidar zafiyetlerinin ardında onun kiĢilik yapısındaki değiĢkenlik ve zayıflık yatmaktadır. II. Keyhüsrev‟in güçlü bir kiĢiliği yoktu. Kolayca etrafındakilerin kıĢkırtmalarına kanıyor ve onların sözlerine tam olarak güveniyordu. Böyle çocuksu bir karakteri olan II. Keyhüsrev, herhangi bir durum karĢısında dövünmekte ya da eğlence meclisi düzenlemekte de acele davranıyor, temkinli ve tedbirli davranmıyordu. Onun bu yapısını Kösedağ SavaĢı‟nda açıkça görmek mümkündür. Daha Moğollara karĢı Selçuklu öncü birliklerinin ilk zaferinde savaĢ kazanılmıĢçasına sevinen ve mutlu olan II. Keyhüsrev, derhal eğlence meclisi düzenlemiĢ ve bu haberi kutlamıĢtır541. Öncü birliklerin yenilgi haberi geldiğinde ise bir savaĢ kaybetmiĢçesine üzülerek gözyaĢı dökmüĢtür542 . II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zayıf karakterinin sebeplerinden biri de onun zayıf ve ürkek yapısıdır. Anî ve ciddi geliĢmeler karĢısında, meselenin çözüme kavuĢturulmasını devlet adamlarına tevdî ederek kaçmayı tercih eden II. Keyhüsrev, tehlike geçtiğinde geri dönerek kaldığı yerden devam etmiĢtir. Babaî isyanında (1240) isyancılar, KırĢehir üzerinden Konya‟ya doğru harekete geçtiklerinde, II. Keyhüsrev‟in ilk icraatı, Amasya SübaĢısı Hacı ArmağanĢah‟ı isyanı bastırmakla 541 Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 70. 542 Ġbn Bîbî: 1956, s. 525; 1996: II, s. 71. 95 görevlendirerek Kubâdâbâd‟a gitmek olmuĢtur543. Bu durum bir ihtiyat tedbiri olarak görülse de aslında onun, her tehlike anında, ortaya çıkan sorun ile yüzleĢmektense bırakıp gitmeyi çare edindiği inkâr edilemez bir gerçek olarak karĢımıza çıkar. Aynı Ģekilde, Kösedağ SavaĢı‟nda da alınan ilk yenilgi haberinin ardından, Emir Mübarizeddîn Çavlı‟ya “Ġci” (ağabey) diye hitap ederek, “Ben gidiyor, ülkenin yönetim dizginini sana bırakıyorum. Bildiğini ve yapabildiğini hiç çekinmeden yap” demiĢ ve Konya‟ya varmak üzere savaĢ alanını terk etmiĢtir544. Onun Emir Mübarizeddîn Çavlı‟ya söylediği bu sözler, cesaret ve tecrübe bakımından yetersiz olduğunu ortaya koyar. Hükümdarın ürkek bir yapıya sahip olduğunu, 1249 senesinde uç bölgelerde isyan eden Türkmen Ahmed‟in propagandasında görmek de mümkündür. Simon‟a göre Türkmen Ahmed, isyan sırasında, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e “kadın kılıklı kardeĢim” diyerek hakâret ediyor ve onun Moğolları yenmek için gereken sert yapıya sahip olmadığını vurguluyordu545. Ġbn Bîbî‟deki kayda dayanarak, bu isyanın her ne kadar II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölümünden sonra ortaya çıktığı bilinse de, yine de II. Keyhüsrev‟in, onu sevmeyenlerin gözünde nasıl göründüğünün iĢaretlerini verir. Tüm bunlardan baĢka, II. Keyhüsrev‟in, etrafındaki cahil kimselere iltifat ederek Moğol askerlerini küçümsediği ve onları ağır sözlerle tahrik ettiği bir gerçektir546. Ürkek yapılı birinin, düĢmana karĢı aynı zamanda küçümseyici ve kibirlenici bir tavırla yaklaĢması, çeliĢkili bir ruh yapısına sahip olduğunu göstermesi bakımından ilginçtir. 543 Ġbn Bîbî: 1956, s. 501; 1996: II, s. 51. 544 Ġbn Bîbî: 1956, s. 526; 1996: II, s. 71. 545 Simon: 2006, s. 60. 546 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32; Spuler: 1957, s. 53; Huseynî: 1383, s. 21. 96 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NĠN MOĞOL TÂBĠYETĠ ALTINA GĠRMESĠ (1246-1259) Türkiye Selçuklu Devleti, Moğol tabiiyetini ilk defa I. Alâeddîn Keykubâd döneminde kabul etmiĢtir547. Bununla birlikte, daha önce ifade edildiği gibi, Ögedey Han‟dan gelen elçi hanın yanına geri dönmeden I. Keykubâd öldüğünden, aslında bir tabiiyet de söz konusu olmamıĢtı548. Bu dönemde, I. Keykûbâd‟ın Ģahsından ve güçlü yönetiminden kaynaklanan, karĢılıklı saygıya dayalı hassas bir denge kurulmuĢtu. Kösedağ mağlubiyeti ile bu denge Moğollar lehine bozulmuĢtur. Devlet bu defa Moğol tabiiyetini barıĢ ile ve kendi kararı doğrultusunda değil savaĢ ile ve zorunlu olarak kabul etmek durumunda kalmıĢtır. Bununla birlikte, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde yine de barıĢ yapılarak sükûnet tesis edilebilmiĢti. Kösedağ‟dan hemen sonra, hatta daha savaĢ tam anlamıyla bitmeden alel acele kabul edilen ağır yükümlülüklerle sağlanan barıĢın getirdiği bu geçici sükûnet dönemi, II. Keyhüsrev‟in oğlu II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un 1246‟da baĢa geçmesine kadar devam etmiĢtir549. Bu tarihten sonra devlet, 1259‟da Mengü Han‟ın ölümüne kadar Moğolların sıkı takibi ve kontrolü altındaki tabiiyet dönemine girmiĢtir550 . 547 Ebulferec: 1941, s. 18; Ġbn Bîbî: 1956, s. 452-456; 1996: I, s. 448-451. 548 Ġbn Bîbî: 1956, s. 456; 1996: I, s. 451. 549 Ġbn Bîbî: 1956, s. 534-535; 1996: II, s. 78. 550 Mengü Han, merkezi Karakurum olan Moğol Devleti‟nin son hükümdarı idi. BaĢa geçer geçmez kardeĢi Hülagu Han‟ı, Ön Asya iĢlerini halletmek üzere görevlendirmiĢti. Mengü Han‟ın 1259‟da ölümünden sonra Selçuklular, Ġlhanlı hükümdarı Hülagu Han‟a bağlanarak bütünüyle onun kontrolü altına girmiĢtir. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 23; Ġbn Bîbî: 1956, s. 627; 1996: II, s. 151; Spuler: 1957, s. 59, 63. 97 Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol tabiyeti altında olduğu bu karıĢık dönemde, hem Selçuklu iktidarında hem de Selçuklu devlet adamları arasında güç kazanma mücadeleleri verilmiĢtir551. Moğol hanları, iktidarı ve idarî kadroyu yarlıglar vasıtası ile belirlemiĢ ve ellerinde tutmuĢlardır552. Bu döneme, Baycu Noyan ile II. Ġzzeddîn Keykâvus arasındaki mücadeleler ve Türkmenler tarafından çıkarılan isyanlar damgasını vurmuĢtur553. Ġdarî kadroda ġemseddîn Ġsfahanî, Celâleddîn Karatay, Muineddîn Süleyman Pervâne gibi devlet adamları, güçleri ve etkileri ile ön plana çıkmıĢlardır. Siyasî ve sosyal hayat üzerinde iktidardan çok idarî kadro etkili olmuĢtur. Dolayısıyla, bu dönem incelenirken iktidardan ziyade ümera merkezli hareket etmek gerekir. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un tahta çıkması ile baĢlayan ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin gerileme dönemi sayılabilecek olan bu tabiiyet dönemi, birçok açıdan ilklerin yaĢandığı ve devletin yıkılıĢını hızlandıran geliĢmelerin ortaya çıktığı bir dönem olmuĢtur. Bu dönemin en belirgin özellikleri Ģöyledir: • Bu dönemde ilk defa iktidar iki veya üç kardeĢ arasında bölüĢtürülmüĢtür. Ġktidarın bu Ģekilde bölünmesinde Moğol hanlarından ziyade Türkiye Selçuklu devlet adamları etkili olmuĢtur554 . • Moğol hanı tarafından ilk hükümdar tayini ve ilk vezir ataması bu dönemde yapılmıĢtır. Bu açıdan, Moğol hanlarının yarlıg vererek tahta çıkardığı ilk hükümdar IV. Rükneddîn Kılıç Arslan, atadığı ilk vezir Bahâüddîn Tercüman olmuĢtur555 . 551 Ġbn Bîbî: 1956, s. 550-553; 565-569; 591-593; 1996: II, s. 89-91; 100-103; 123-125. 552 Ġbn Bîbî: 1956, s. 584; 596-597; 1996: II, s. 117; 127-128. 553 Ġbn Bîbî: 1956, s. 595-596; 618; 620-621; 1996: II, s. 126, 143-144, 145-146. 554 II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un azledilerek yerine IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın baĢa geçirilmesine karar verildikten sonra, üç kardeĢin de tahta oturması gerektiği fikri, Celâleddîn Karatay tarafından ortaya atılmıĢtı. II. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümünden sonra, II. Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan arasında memleket topraklarının taksim edilerek barıĢ yapılması esnasında ise Türkiye Selçuklu devlet adamlarından Tuğracı Sahib ve Muineddîn Süleyman Pervâne‟nin aktif rol oynadığı görülür. Ġbn Bîbî, iki hükümdarın da saltanat sürmesine karar verildiğini anlattığı kısımda Hülagu Han‟n, “Tuğracı Sahib, Alıncak ve Pervâne‟nin daha önce kararlaştırdıkları taksime” uyduğunu ifade eder. Öyle anlaĢılıyor ki, Türkiye Selçuklu topraklarının kardeĢ hükümdarlar arasında ikiye ya da üçe bölünmesi konusunda Moğol hanlarının belirleyici değil onaylayıcı bir rolü olmuĢtur. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 588, 632; 1996: II, s. 121, 155-156; Selçuknâme: 2007, s. 220. 555 II. Ġzzeddîn Keykâvus, devlet adamlarının kararı ve onayı ile tahta çıkarılmıĢtı. Ancak IV. Rükneddîn Kılıç Arslan, Moğol hanının verdiği yarlıg ile tahta çıkarılmıĢtır. Bundan sonraki Selçuklu hükümdarları da tıpkı IV. Kılıç Arslan gibi Moğol hanlarının yarlığı ve onayı ile tahta çıkmıĢlardır. IV. Kılıç Arslan‟ın hükümdar, Bahaeddîn Tercüman‟ın vezir olarak atanması ile ilgili olarak Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 549, 584; 1996: II, s. 117; Selçuknâme: 2007, s. 196; Yazıcızâde: 2009, s. 720- 721; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 548. 98 • Ġlk defa bir vezir, hükümdar gibi hareket ederek ülkenin bütününde otoritesini kurmuĢtur. Moğollar tarafından II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde naib olarak atanan ġemseddîn Ġsfahânî, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ilk saltanatında devleti adeta bir hükümdar gibi yönetmiĢtir556 . • Moğol hanları, ilk defa iktidarı ve ümerayı çıkardıkları yarlıglarla belirlemiĢ veya cezalandırmıĢlardır. Bu açıdan, II. Ġzzeddîn Keykâvus tahttan indirilen ilk hükümdar, ġemseddîn Ġsfahânî de görevinden alınan ilk vezir ve naib olmuĢtur557. II. Ġzzeddîn Keykâvus aynı zamanda Moğol tabiiyetine ve teslimiyetine karĢı etkili bir Ģekilde mücadele veren ve direnen son Türkiye Selçuklu hükümdarıdır. • Bu dönemde ilk defa Türkiye Selçuklu iktidarından ziyade Selçuklu devlet adamları güçlüdür ve ön plandadır. Bu duruma ilk örnek Vezir ġemseddîn Ġsfahânî‟dir. • Ġlk defa devlet idare ve yönetimi Türkiye Selçuklu hükümdarlarından ziyade, önce Moğol hanlarının, ardından da Selçuklu devlet adamlarının tasarrufundadır. Bu açıdan, II. Ġzzeddîn Keykâvus, sembolik bir Ģekilde tahta oturan ve etkisiz kalan ilk Türkiye Selçuklu hükümdarıdır558 . • Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti‟nin iç iĢlerine karıĢmaları ilk defa bu dönemde giderek artan Ģekilde yaĢanmaya baĢlanmıĢtır559 . • Bu dönemde Türkiye Selçuklu iktidarına karĢı çeĢitli ayaklanmaların çıktığı görülür560 . 1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠKTĠDARI ĠLE ĠLĠġKĠLERĠ Moğolların, topraklarını iĢgal ettikleri devletlere karĢı iki farklı politika izlediği görülmektedir. Buna göre, direnen devletlerin topraklarını merkeze bağlarken, bağlılığını bildiren ve tabiiliği kabul eden devletlerin kendi kendilerini idare 556 Ġbn Bîbî: 1956, s. 572; 1996: II, s. 105-106; Selçuknâme: 2007, s. 195. 557 Ġbn Bîbî: 1956, s. 587; 1996: II, s. 120; Selçuknâme: 2007, s. 197. 558 Ġbn Bîbî: 1956, s. 572; 1996: II, s. 106. 559 II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ve ġemseddîn Ġsfahânî‟nin azli ve tahta IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın getirilmesi ile, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin iç iĢlerine ve yönetimine doğrudan ilk müdahale gerçekleĢmiĢtir. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 548. 560 Simon: 2006, s. 59-60; Ġbn Bîbî: 1956, s. 583-584; 1996: II, s. 116-117. 99 etmelerine izin veriliyordu561. Cengiz Han yasasına göre, savaĢan ve karĢı koyan bir hükümdar ile barıĢ yapmak yasaktı562. Moğollara tabiyetlerini sunduklarından, Ġran ve Ermeni topraklarında Moğollar, devletlerin kendi kendilerini idare etmelerine müsaade etmiĢlerdi563. Türkiye Selçuklu Devleti de Moğollara tabi olduklarını bildirmiĢti. Bu sebeple Türkiye Selçuklu iktidarına son verilmemiĢti564. Moğol hanları her ne kadar Anadolu coğrafyasındaki devletleri kendilerine bağlayarak, daha ziyade vergi almaktan memnunlarsa da onların tahta hanedan dıĢında birini çıkarmamaları, hanedan kanının kutsallığını göz önüne almalarından ve söz konusu coğrafyaların bu Ģekilde daha iyi kontrol altında tutulacağını iyi bilmelerinden de kaynaklanıyordu565 . Moğollar, devletlerin kendi kendilerini idare etmelerine müsaade ediyorsa da, tabi haline getirdikleri toprakları, stratejik konumlarını ve önemlerini göz önüne alarak eyaletlere ayırırlar ve bu eyaletleri, merkezden atadıkları hâkimler (valiler) vasıtası ile ellerinde tutarlardı566. Bazı durumlarda bir eyalete iki hâkim (vali) tayini de yapılabilirdi. Bu kiĢiler daha ziyade askerî amaçlarla gönderilirlerdi567 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollara tabi olduğu ancak onlar tarafından henüz fiilî olarak idare edilmedikleri 1246-1259 tarihleri arasında Moğol tahtına önce Güyük Han (1246-1248), ardından da Mengü Han (1251-1259) çıkmıĢtır. Moğol hanları, tahta çıkıĢlarından sonra, kendilerine tabi diğer devletlerin huzura gelerek bağlılıklarını bildirmelerini isterlerdi. Ancak, II. Ġzzeddîn Keykâvus bu iĢi bizzat yapmak istemiyor, tahtını kardeĢlerine kaptırmaktan veya han tarafından cezalandırılmaktan korkuyordu. Bu sebeple, hanın huzuruna önce IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ı daha sonra da II. Alâeddîn Keykubâd‟ı göndermiĢtir. Moğol hanı ise, 561 Spuler: 1957, s. 390-391. Nitekim Ögedey Han, I. Alâeddîn Keykubâd‟a gönderdiği yarlıgta buna iĢaret ederek itaat ederse mülküne dokunulmayacağını, etmez ve mücadele ederse de mülkünün elinden alınacağını söylemiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 454-455; 1996: I, s. 450. 562 Harold Lamb, Cengiz Han, Çev.: Ali Ünal, Ġhya Yay., Ġstanbul 1985, s. 202. 563 “1248 Tarihli”: 2005, s. 93. Spuler, bir istisna olarak mücadele verdiği halde Gürcistan‟ın kendi kendisini idare etmesine müsaade edildiğini söyler. Bkz.: Spuler: 1957, s. 391-392. 564 Spuler: 1957, s. 392. 565 Moğollar, hayvanların, din adamlarının ve hanedan mensuplarının kanının akıtılmaması gerektiğine inanıyorlardı. Onlar tıpkı Türkler gibi iktidar sahiplerine bir kutsiyet atfetmiĢlerdir. Ancak, onlar Türklerden ziyade kana özel bir mana yüklemiĢlerdir. Zira, Cengiz Han‟ın Naymanlara karĢı giriĢtiği seferin hazırlık aĢamasında (1204) orduyu koruduğuna inandıkları Sülde adındaki ruha sundukları sunağa, baĢarı elde etmek için esirlerin kanından akıtılmıĢtı. Bkz.: Roux: 2001, s. 125, 130. 566 Spuler: 1957, s. 368-369. 567 Spuler: 1957, s. 367-373, 390-393. 100 kendisine bağlılığını bildiren IV. Kılıç Arslan‟ı Türkiye Selçuklu hükümdarı ilan ederek II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un tahttan indirilmesine karar vermiĢtir568 . Moğol hanları ile Türkiye Selçuklu Devleti arasındaki iliĢkiler, iktidar ve ümera olmak üzere, iki cepheli olarak devam etmiĢtir. II. Ġzzeddîn Keykâvus dıĢında ve ondan sonra, Türkiye Selçuklu hükümdarları, Moğol hanları tarafından tahta çıkarılmıĢ ve desteklenmiĢlerdir. Özellikle IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın Moğol desteğini arkasına aldığı görülür569. II. Keykâvus ise kardeĢi IV. Kılıç Arslan‟a ve Moğollara karĢı çıkarak zaman zaman onlarla savaĢmıĢtır570. Ancak, Moğollar yine de onun tahta çıkmasına müsaade etmiĢtir. Bazı Selçuklu devlet adamları ise ileride bahsedeceğimiz gibi, her türlü meseleyi Moğol hanlarının veya Baycu Noyan‟ın huzurunda çözmeyi adet haline getirmiĢler ve onları kendi çıkarlarına uygun Ģekilde yönlendirmiĢlerdir571. Bununla birlikte, Selçuklu idarî kadrosunun bütününde Moğollara karĢı bir meyil yoktu. Bazı devlet adamları Moğollardan emir almaktan son derece rahatsız oluyorlardı. Üçlü saltanat kurulduktan sonra, ġemseddîn Ġsfahanî‟nin ölümü hakkında izahat vermek üzere Batu Han‟ın huzuruna giden devlet adamlarının bir takım makamları elde ederek geri dönmeleri, sarayda bulunan devlet adamları arasında huzursuzluğa sebebiyet vermiĢti. ġemseddîn YavtaĢ gibi bazı emirler, hükümdardan baĢkasından emir ve makam almanın “saltanat devletinin kurallarına uymayan” ve “çirkin” bir davranıĢ olduğunu söylemiĢler ve onları bu yönde suçlamıĢlardı572 . Moğol hanları, Anadolu komutanlığını ve sorumluluğunu Baycu Noyan‟a vermiĢlerdi573. Bir ara onun yerine Elçigitay getirilmiĢse de, Mengü Han‟ın tahta çıkıĢı ile birlikte Baycu Noyan tekrar eski görevine iade edilmiĢtir574. Bundan baĢka, kardeĢi Mengü Han tarafından Ön Asya‟yı fetihle görevlendirilen ve kendisine HaĢhaĢiler ve Bağdat halifesini ortadan kaldırmak görevi verilen Hülagu Han (1256- 1265) da Anadolu‟yu yakından takip ediyordu575. Hatta Hülagu, Anadolu‟daki 568 Ġbn Bîbî: 1956, s. 561, 604, 608; 1996: II, s. 98, 133, 136; Cüzcanî: 1970, I, s. 164. 569 Ġbn Bîbî: 1956, s. 588, 625-638, 642; 1996: II, s. 121, 149-159, 164. 570 Ġbn Bîbî: 1956, s. 621, 628-629, 636-637; 1996: II, s. 146, 152-153, 158-159. 571 Ġbn Bîbî: 1956, s. 599; 1996: II, s. 129. 572 Ġbn Bîbî: 1956, s. 597-598; 1996: II, s. 127-128. 573 Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62. 574 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 546, 562-563; Spuler: 1957, s. 52. 575 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564; Ebülferec: 1941, s. 25; Spuler: 1957, s. 59-60. 101 Türkmen gücünün ve direniĢinin farkında olduğundan Baycu Noyan‟a, Ģüpheli ve tehlike arz eden Türkmenleri ortadan kaldırma görevini vermiĢti576. Böylelikle, Anadolu‟da Türkmenler üzerine bir takip ve katl baĢlamıĢ, sağ kalabilenler ġam dolaylarına sığınmıĢtı577 . 1.1. Baycu Noyan’ın Anadolu’daki Faaliyetleri Baycu Noyan578, 1241-1259 tarihleri arasında Moğolların Anadolu‟dan sorumlu komutanı olarak görev yapmıĢtır579. 1242‟de Erzurum kapısından girerek Erzincan, Kayseri ve Sivas gibi pek çok Ģehrini ele geçirdiği Anadolu‟da ve Türkiye Selçuklu iktidarı üzerinde, Moğolları temsil eden en etkili ve güçlü isim olmuĢtur. Bu sebeple Kadı Ahmed Nigîdî, 1243 ve sonraki tarihlerin Anadolu‟da “Baycu Yılı” olarak anıldığını söyler580 . Moğollar, Anadolu iĢgalini esas olarak Cengiz Han‟ın ölümünden sonra baĢa geçen Ögedey Han‟ın (1229-1241) emri ile baĢlatmıĢlardır. Ögedey Han, Çormoğan Noyan‟ı HarezmĢahları ortadan kaldırmak ve doğu topraklarında fetihler yapmak üzere görevlendirmiĢti581. Ancak, Çormoğan Noyan‟ın felç geçirdiği582 1241 tarihine kadar Moğol askerleri Anadolu‟ya daha ziyade keĢif amaçlı saldırılar düzenlemiĢlerdir583. Baycu Noyan ise, 1241‟de Çormoğan Noyan‟dan görevi devr alır almaz fiilî ve kesin olarak Anadolu iĢgalini baĢlatmıĢtır. Baycu Noyan, Anadolu‟dan sorumlu komutan olarak, Türkiye Selçuklu devlet adamları arasındaki ihtilaflara da müdehale etmekteydi. Ancak bu müdehale, devlet 576 Yunînî, Dhail Mirâtu’z-Zamân, II, Yay.: The Dairatu‟l-Ma‟arif-il-Osmania, Hyderabad 1955, s. 162; Faruk Sümer, “Ağaç-Eriler”, Belleten, XXVI/CIII, Temmuz, 1962, s. 524. 577 Yunînî: 1955, II, s. 162; Cüveynî: 1998, s. 488; Sümer: 1962, s. 524; M. E. Dulaurier, “Ermeni Müverrihlerine Nazaran Moğollar”, TM., II, 211-212. 578 Baycu Noyan, Besüt Boyu‟na mensuptur ve Cebe Noyan ile akrabadır. 1228‟de Ġsfahan‟a yapılan saldırıda yer almıĢ, daha sonra Çormoğan Noyan liderliğindeki Kafkasya harekâtına katılmıĢtır. Bkz.: P. Jackson, “Bāycū”, Encyclopaedia Iranica, IV/I, online version, http://www.iranicaonline. org/articles/bayju-baiju-or-baicu-mongol-general-and-military-governor-in-northwestern-iran-fl(03 Aralık 2013); Özdemir: 2011, “Üç Dönem”, s. 75. 579 H. Ahmet Özdemir, “Baycu Noyan”, Konya Ansiklopedisi, II, Konya BüyükĢehir Belediyesi Yay., Konya 2011, s. 55. 580 Nigîdî, Anadolu Selçukluları Devrinde Yazılan Bir Kaynak: Niğdeli Kadı Ahmed’in ElVeledü’Ģ-ġefîk Ve’l-Hâfidü’l-Halîk’i, I, Haz.: Ali Ertuğrul, (DEÜ. SBE., YDT.), Ġzmir 2009, s. 537. 581 Cüveynî: 1999, s. 187; May: 1996, s. 4-17. 582 Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62; Özdemir: 2011, “Üç Dönem”, s. 68. 583 Ġbn Bîbî: 1956, s. 419; 1996: I, s. 420. 102 adamlarının talebi ile oluyordu584. Muineddîn Süleyman Pervâne ile Seyfeddîn Turumtay585 arasında Erzincan subaĢılığı konusunda çıkan anlaĢmazlığı Baycu Noyan‟a götürmüĢlerdi586. Bu durum, bazı devlet adamları için kabul edilir bir davranıĢ değildi. Devlet adamlarının her türlü meseleyi Baycu Noyan‟ın huzuruna götürmek istemesi, özellikle Celâleddîn Karatay ve ona yakın devlet adamları tarafından vatan hainliği olarak kabul ediliyordu. Nitekim, Tuğracı Sahib ġemseddîn Mahmud, Müstevfi Necibeddîn‟in kendisini kötülemesinden ve baĢına gelen kötü olaylardan dolayı Baycu Noyan‟a baĢvurmak istemiĢ, yazdığı Ģifreli mektuplar ele geçirilince hapsedilmiĢti. Hapsedildiği yerden kurtulması ise yine onun bir adamının Baycu Noyan‟dan yardım istemesi ile olmuĢtu587. ġifreli mektupları okuduktan sonra Celâleddîn Karatay Tuğracı‟ya, “Saltanat nimetlerinin hakları bu şekilde gözetilmez, Selçuklu hanedanına bu şekilde sadakat gösterilmez” diyerek kızmıĢtır588 . Bununla birlikte, bazen de Baycu Noyan‟ın kendisi Ģikâyet edilen kiĢi olmuĢtur. Onun Batu Han‟a Ģikâyet edilmesi, kalabalık Ģekilde ve çok sık aralıklarla, Anadolu‟ya gelmeleri nedeniyle idi589 . Baycu Noyan, baĢarılı bir komutan idi. Anadolu‟nun iĢgalini ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollara tabi hale getirilmesini sağlamıĢtı. Onun, Anadolu coğrafyasında tam bir hâkimiyet sağlamak istediği görülmektedir. Bu sebeple, kardeĢler arasındaki mücadelelerde, Moğollara karĢı teslimiyet göstermeyen II. Ġzzeddîn Keykâvus‟a karĢı IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ı yüceltiyor ve onun Anadolu‟daki hâkimiyetini güçlendirmeye çalıĢıyordu. MaraĢ ve Malatya bölgelerinde çıkan Ağaçeri Türkmenlerinin isyanı (1256) devlet gücüyle bastırılamayınca, Baycu Noyan Türkmenler üzerine gitmiĢ, ele geçirdiği Malatya‟yı IV. Rükneddîn‟in askerlerine teslim etmiĢti590 . 584 Ġbn Bîbî: 1956, s. 599, 601; 1996: II, s. 129, 131. 585 Baybars Mansurî, Seyfeddîn Turumtay‟ın I. Alâeddîn Keykubâd‟ın en önemli emirleri arasında olduğunu söyler. Bkz.: Baybars Mansurî: 1998, s. 27. Seyfeddîn Turumtay hakkında geniĢ bilgi için bkz.: Ġsmet Kayaoğlu, “Turumtay Vakfiyesi”, VD., XII, Ankara 1978, s. 91-112. 586 Ġbn Bîbî: 1956, s. 599; 1996: II, s. 129. 587 Ġbn Bîbî: 1956, s. 598-601; 1996: II, s. 128-131; Selçuknâme: 2007, s. 203; Yazıcızâde: 2009, s. 734. 588 Ġbn Bîbî: 1956, s. 600; 1996: II, s. 130. 589 Ġbn Bîbî: 1956, s. 617; 1996: II, s. 143. 590 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564. 103 II. Ġzzeddîn Keykâvus, Baycu Noyan ile mücadele etmekteydi. Bir sonraki baĢlık altında daha geniĢ izah edileceği üzere, Baycu Noyan Mugan kıĢlağını Hülagu Han‟a bırakarak ailesi, askerleri ve hayvanları ile birlikte kalabalık bir Ģekilde Anadolu‟ya girdiğinde, onun Anadolu‟yu tam anlamıyla ve yeniden iĢgal edeceğini düĢünen II. Keykâvus, Baycu Noyan ile Aksaray‟da savaĢmıĢ (1256 Ekim-Sultan Hanı SavaĢı), ancak yenilerek kaçmak zorunda kalmıĢtı591. Baycu Noyan II. Keykâvus‟u yendikten sonra, Konya surlarını yıktırmak istemiĢse de Ģehir halkının kıymetli hediyelerle araya girmesi üzerine, ettiği yemini tutmak adına sadece dıĢ surların bir kısmını yıkmakla yetinmiĢtir592. Baybars Mansurî ve Aynî, bu savaĢtan sonra Konya halkının, surların yıkımını nasıl engellediğini uzun uzadıya anlatır. Buna göre, Ģehrin imamı ve hatibi, Cuma günü minbere çıktığında, içinde bulundukları vahim durumu çok güzel özetleyerek hitabına Ģöyle baĢlamıĢtır: “Ey Müslümanlar! Bize saldıran bu düşman ile imtihan olduk. Bizi koruyacak hiçbir şey yok.”593 . Hatip, konuĢmasının devamında, Ģehir halkından, kıymetli eĢyalarını getirmelerini istemiĢtir. Toplanan hediyeler, hatip tarafından Baycu Noyan‟ın karargâhına götürülmüĢtür. Fakat, hatip karargâha gittiğinde Baycu Noyan‟ın ava gittiğini ve orada bulunmadığını öğrenmiĢ ve getirdiği hediyeleri onun hanımına teslim etmiĢtir. Baybars Mansurî ve Aynî, bu hanımın hatip ile konuĢtuktan sonra Müslüman olduğunu ve Baycu Noyan‟dan Ģehre zarar verilmemesini istediğini söyler594 . Baycu Noyan‟ın Hülagu Han‟ın Bağdat seferine katılmak üzere Anadolu‟dan ayrılmasından sonraki faaliyetleri hakkındaki bilgiler oldukça azdır595. Onun Hülagu Han tarafından hiç sevilmediği ve öldürüldüğü düĢünülmektedir596 . 591 Ġbn Bîbî: 1956, s. 621; 1996: II, s. 146; Baybars Mansurî: 1998, s. 32; “Sebastatsi Vakayinamesinden Bir Bölüm”, Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Haz.: A. G. Galstyan, Çev: Ġlyas Kamalov, Ġstanbul 2005, s. 46. 592 Eflâkî, Baycu Noyan‟ın Konya‟yı kuĢattığı sırada Mevlanâ‟nın Halka-begûĢ Kapısı‟ndan dıĢarı çıkarak Konya Meydanı‟nın arkasında bulunan bir tepede kuĢluk namazı kılmaya baĢladığını, onu gören Moğol askerlerinin ok atmak istediği ancak yapamadığını, üzerine at sürmek isteyip kımıldayamadıklarını ve durumu haber verdiklerinde Baycu Noyan‟ın da aynı Ģekilde ok atıp üzerine at süremediğini söyler. Eflâkî‟ye göre Baycu Noyan, bu kerameti gördüğünde korkmuĢ ve Ģehre girmekten vazgeçmiĢtir. Bkz.: Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Çev.: Tahsin Yazıcı, Kabalcı Yay., Ġstanbul 2006, s. 240-241. 593 Baybars Mansurî: 1998, s. 32; Aynî: 1987: I, s. 155. 594 Baybars Mansurî: 1998, s. 32; Aynî: 1987: I, s. 155. 595 Abû‟l-Farac, Bağdat seferinde Baycu‟nun ordusunu Ģehrin batısına Hülagu Han‟ın da doğusuna kurduğunu yazar ve Baycu Noyan‟dan daha sonra bahsetmez. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 569. 104 1.2. II. Ġzzeddîn Keykâvus ve Sultan Hanı SavaĢı II. Ġzzeddîn Keykâvus, 1246-1262 tarihleri arasında Moğol gücüne karĢı direniĢin Anadolu‟daki simgesi olmuĢtur. Ancak, bu direniĢ iktidarın bütünü için geçerli değildir. Çünkü II. Keykâvus‟un Türkmenlerle birlikte kurduğu direniĢ cephesinin karĢısında, Moğollarla birlikte IV. Rükneddîn Kılıç Arslan ve Muineddîn Süleyman Pervâne cephesi vardır597. Onun, Moğolların Anadolu‟daki varlığına karĢı mevcut tepkisi, Bizans‟a sığındığı ve Türkiye Selçuklu tahtını kesin olarak bıraktığı 1262 senesine kadar hiç azalmamıĢ, her fırsatta Moğol cephesine karĢı kendi cephesini kuvvetlendirmeye çalıĢmıĢtır. Biz burada önce, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un kurmaya çalıĢtığı ittifaklardan ve Moğollara yönelik politikasından bahsedeceğiz. Daha sonra ise onun Baycu Noyan ile yaptığı son savunma savaĢı olan Sultan Hanı SavaĢı‟nı (14 Ekim 1256) değerlendireceğiz. II. Ġzzeddîn Keykâvus, Moğollara karĢı verdiği mücadelede Anadolu‟daki Türkmenleri kullanmıĢ, Memlük Sultanı Baybars ve Altınordu Hükümdarı Bereke Han ile de ittifak giriĢimlerinde bulunmuĢtur598. II. Ġzzeddîn Keykâvus, Moğollar ile, Türkmenlerden güç alarak savaĢmıĢtır. Moğollar önünden kaçarak Anadolu‟ya gelmiĢ olan Türkmenler, özellikle uçlarda yoğun ve büyük bir potansiyel güç oluĢturmaktaydı599. Türkmenlerin Moğollara düĢman olduğunu bilen II. Ġzzeddîn Keykâvus da Moğollara karĢı yürüttüğü mücadelede bu Türkmen gücünü kullanıyor, Türkmenleri Moğollara karĢı tahrik ediyordu600. Bununla birlikte, Türkmenlerin de Moğol gücüne dayanan ve Moğol taraftarı olan IV. Kılıç Arslan‟a karĢı II. Keykâvus‟u destekledikleri görülmektedir601. Nitekim, IV. Kılıç Arslan ile II. Keykâvus arasında meydana gelen Kayseri yakınlarındaki Ahmedhisar SavaĢı‟ndan 596 Spuler: 1957, s. 563; Özdemir: 2011, “Baycu”, s. 56; Özdemir: 2011, “Üç Dönem”, s. 87. 597 Söz konusu cepheler, Celâleddîn Karatay‟ın atabekliğindeki üçlü saltanat döneminin bittiği ve II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un tek baĢına saltanat sürdüğü 1254 senesinden itibaren belirginlik kazanmıĢtır. Kanaatimizce II. Keykâvus‟un zamanla daha da sertleĢen ve belirginleĢen mücadelesinin arka planında onun bu zaman zarfında olgunlaĢması etkili olmuĢtur. 598 Ġbn Abdü‟z-Zâhir, A Critical Edition of an Unknown Source Fort He Life al-Malik al-Zâhir Baibars, With Ġntroduction, Translation and Notes, II, Haz.: Abdul Aziz al-Khowayter, (London University PhD Thesis), London 1960, s. 419; Yunînî: 1954, I, s. 539. 599 Pachymèrès: 2009, s. 80. 600 Aksarayî: 2000, s. 50; Ebülferec: 1941, s. 30. 601 Aksarayî de, “soysuz Türkler” dediği uç bölgelerdeki Türkmenler ve beyliklere bağlı Türkmenlerin, “İzzeddin‟in taraftarlığına soyunarak” baĢkaldırdığını yazar ve Türkmenler ile II. Ġzzeddîn Keykâvus arasındaki yakın iliĢkiye dikkat çeker. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 53. 105 (1254) mağlup olarak Sis‟e doğru kaçan IV. Kılıç Arslan, Türkmenler tarafından yakalanarak Kayseri‟ye götürülmüĢtü602 . II. Ġzzeddîn Keykâvus, Anadolu‟daki Türkmenlerden baĢka Mısır Sultanı Baybars ile ittifak kurmak için giriĢimlerde bulunmuĢtur603. II. Keykâvus, vergileri almak üzere gelen Moğol elçilerine vergiyi vermekten kaçınmıĢ, ardından Alıncak Noyan komutasındaki Moğol askerlerinin yaklaĢtığını duyarak Antalya‟ya çekilmiĢti604. ĠĢte burada, askerlerin yenileceğini hesap ederek deniz yolu ile605 Sultan Baybars‟a elçi göndermiĢ ve ortak düĢman Moğollara karĢı ittifak teklif etmiĢtir. Mısır‟dan gelen iki elçi ile birlikte606 kendi iki elçisini, zafer kazanıldığında Memlük emirlerine verilecek ikta menĢurlarını hazırlatarak göndermiĢtir607. Sultan Baybars, bu ittifak teklifine olumlu yanıt vermiĢ ve hazırlıklara baĢlamıĢsa da Moğolların Antalya‟da bulunan II. Keykâvus üzerine gelmeleri üzerine, yardım fırsatı bulamamıĢtır608. Bununla birlikte, yarıda kesilen bu giriĢimler, II. Keykâvus‟un Antalya‟dan Ġstanbul‟a giderek Bizans Ġmparatoru VIII. Mikhail Palaiologos‟a (1259-1282) sığınmasından sonraki gurbet hayatı döneminde devam edecektir609 . Bizans ülkesindeki gurbet yıllarında II. Ġzzeddîn Keykâvus, Sultan Baybars‟dan baĢka, Bereke Han ile de ittifak giriĢimlerinde bulunmuĢtur610. Bereke Han, Altınordu hükümdarı idi. Müslüman olmuĢtu ve Ġlhanlı Devleti ile de Türkistan ve Kafkas hudutlarında ihtilaf halinde idi611. II. Keykâvus ve Sultan Baybars gibi o da Ġlhanlıları Müslüman memleketlerinden çıkarmak istiyordu612. Bereke Han, bu 602 Ġbn Bîbî: 1956, s. 615; 1996: II, s. 141; Selçuknâme: 2007, s. 209; Yazıcızâde: 2009, s. 747; Filiz Kayalıoğlu, II. Ġzzeddin Keykavus ve Zamanı, (AÜ. SBE., YYLT.), Ankara 2006, s. 34. 603 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 419. 604 Aksarayî: 2000, s. 49-51. 605 Ġbn Bîbî: 1956, s. 635; 1996: II, s. 158; Selçuknâme: 2007, s. 221; Yazıcızâde: 2009, s. 769. 606 Bu elçilerin isimleri; Ġmameddîn Abdurrahîm HaĢimî ve Emir ġerifeddîn Câkî idi. Bkz.: Yûnînî: 1955, II, s. 160. 607 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 416. 608 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 419. 609 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 475. 610 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 474; Yunînî: 1954, I, s. 539. 611 Yunînî‟nin aktardığı rivayete göre, Ġlhanlı Devleti ile Bereke Han arasındaki ihtilaf, Moğolların Bağdad‟ı ele geçirmesinden sonra ortaya çıkmıĢtı. Irak ve ġam‟dan elde edilen gelirlerden Bereke Han‟a gönderilmesi gereken payın gönderilmemesi üzerine, iki devlet arasında düĢmanlık baĢ göstermiĢti. Bereke Han‟ın Sultan Baybars‟ı kıĢkırtması da bu sebeptendi. Ġbn Kesîr de bu rivayeti destekler. Bkz.: Yunînî: 1955, II, s. 162; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 410. 612 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 474. 106 sebeple Sultan Baybars ile ittifak kurmak istemiĢ613 ve ona bir elçi göndermiĢti. Bu durumu fırsat bilen II. Keykâvus da elçi göndermiĢ, elçiler aynı zamanda kabul görmüĢtü614. Bereke Han gönderdiği mektubunda, kendisinin kuzeyden, onun da Anadolu‟nun doğusundan saldırmasını istiyordu. Bereke Han ayrıca II. Keykâvus‟a da bu yönde yardım etmesini istiyordu615. Böylece, Moğollara karĢı II. Keykâvus, Sultan Baybars ve Bereke Han‟dan oluĢan üçlü bir ittifak kurulmuĢ oluyordu. Ne var ki bu giriĢimler sonuçsuz kalmıĢtır. Bizans imparatoru, yaĢanan son geliĢmelerden rahatsız olmuĢ, Moğol gazabını üzerine çekeceğinden endiĢe ederek Sultan Baybars‟ın Bereke Han‟a gönderdiği elçilerine geçiĢ izni vermemiĢtir616. Yunînî, Bizans imparatorunun, Hülagu ile yapılan anlaĢmalarının bozulacağından ve kendi topraklarının da Moğollar tarafından iĢgal edileceğinden korktuğunu, bu sebeple Sultan Baybars‟tan gelen elçilerin Bereke Han‟ın yanına gitmesine izin vermediğini anlatır617. Hatta, Sultan Baybars‟ın elçileri, imparatorun huzuruna çıktığında, Hülagu Han‟ın elçileri ile karĢılaĢmıĢlardı618. Bununla birlikte, Sultan Baybars, Bereke Han‟a gönderdiği elçilerin geçiĢlerine izin verilmeyince, Bizans imparatoruna bir filozof, rahip ve papaz göndererek yaptığını kınamıĢtır. Bunun üzerine, Bizans imparatoru elçileri serbest bırakmıĢtır619. Kızını ise hediyelerle birlikte Hülagu Han‟a göndermiĢtir620. Bizans imparatoru bundan baĢka, Moğollara Ģirin görünmek için kendisine sığınan Türkiye Selçuklu hükümdarı ve adamlarına karĢı da Ģiddetle muamele etmeye baĢlamıĢtır. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u Enez Kalesi‟ne hapsetmiĢ621 ve onun adamlarını ise büyük bir kiliseye toplayarak Hıristiyan olmaya 613 Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 431. 614 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 474; Turan: 2005, s. 498; Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçukluları, Mısır Memlükleri ve Altın Orda Devleti‟nin Ġlhanlılara KarĢı Kurduğu Ġttifak”, TÜAD., XVII, s. 301. 615 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 475. 616 Yunînî: 1954, I, s. 538. 617 Bizans imparatorunun Selçuklu hükümdarına ve devlet adamlarına karĢı böyle bir muamelede bulunmasını Pachymèrès farklı bir Ģekilde açıklar. Pachymèrès‟e göre, II. Keykâvus, Bizans Ġmparatorluğu‟nu ele geçirmek istediği için ona bu Ģekilde davranılmıĢtır. Bu kaydı Baybars Mansurî de desteklemektedir. Bkz.: Pachymèrès: 2009, s. 44; Baybars Mansurî: 1998, s. 93. Yunînî ise, Bizans Ġmparatorunun gelen elçileri bir yıl üç ay oyaladığını anlatır. Bkz.: Yunînî: 1954, I, s. 538. 618 Yunînî: 1954, I, s. 538. 619 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 519; Turan: 2005, s. 498. 620 Bizans imparatorunun Maria adındaki kızı, henüz yolculuğunu bitirmeden Hülagu Han ölünce, bu gelin Abaka Han ile evlendirilmiĢtir. Ancak, Abaka da ölünce Ġstanbul‟a geri dönmek zorunda kalmıĢtır. Bkz.: Pachymèrès: 2009, s. 40; Ebülferec: 1941, s. 47. Bu hanım bu sebeple Despina Mugulion olarak tanınmıĢtır. Bkz.: Donald M. Nicol, Bizans’ın Son Yüzyılları (1261-1453), Çev.: Bilge Umar, Ġstanbul 2003, s. 150. 621 Pachymèrès: 2009, s. 47. 107 zorlamıĢtır622. ĠĢkence altında Hıristiyan olanları bırakarak, direnenleri öldürmüĢtür623. II. Keykâvus‟u ve geride kalan devlet adamlarını, 20 bin kiĢilik bir ordu ile Bizans topraklarına saldıran Bereke Han‟ın askerleri kurtarmıĢ ve hanın yanına götürmüĢtür. II. Keykâvus, burada oldukça iyi karĢılanmıĢ ve bir daha Anadolu‟ya dönmemiĢtir624 . II. Ġzzeddîn Keykâvus, Moğollara karĢı gelme cesaretini gösterebilen bir hükümdardı. Onun düĢüncesine göre, Moğollar ile olan iliĢkilerde ya belirli bir istikrar ve düzen tutturulmalı idi ya da karĢı gelinerek bu esaretten kurtulmalı idi. Onun bu düĢüncesini, Baycu Noyan‟a karĢı savaĢ hazırlığı yaptığı sırada hazırlanmıĢ Selçuklu askerlerini görerek söylediği Ģu sözler net biçimde gösterir: “Yüce Allah‟ın izniyle bu kadar adama ve mala sahip olduğumuza göre yapacağımız şey ya mal vererek fitneyi önlemek ya da savaşmak için harekete geçmektir”625 . II. Ġzzeddîn Keykâvus, Moğollara karĢı verdiği mücadele ile halktan birçoğu tarafından saygı ile karĢılanıyordu. Özellikle ahiler626 ve Türkmenler tarafından destekleniyordu627. Bununla birlikte, II. Keykâvus‟un sahip olduğu kötü özellikler de vardı. Hıristiyan dayılarının628 ve etrafındaki tecrübesiz ve genç bir takım kiĢilerin 622 Baybars Mansurî: 1998, s. 93. 623 Ġbn Bîbî: 1956, s. 639; 1996: II, s. 161; Selçuknâme: 2007, s. 222; Yazıcızâde: 2009, s. 773; Baybars Mansurî: 1998, s. 93; Câmi’ud-Düvel: 2001: II, s. 107. 624 Ġbn ġeddâd, Baypars Tarihi. Al-Melik-Al-Zahir (Baypars) Hakkındaki Tarihin Ġkinci Cildi, Çev.: M. ġerefüddin Yaltkaya, TTK. Yay., Ankara 2000, s. 32; Aksarayî: 2000, s. 57; Yunînî: 1954, I, s. 539; Baybars Mansurî: 1998, s. 168; Nüveyrî, “Nihayetül Ġreb-Nüveyrî”, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Haz.: W. De Tiesenhausen, Çev.: Ġsmail Hakkı Ġzmirli, Maarif Matbaası, Ġstanbul 1941, s. 259-260. 625 Ġbn Bîbî: 1956, s. 619; 1996: II, s. 145; Yazıcızâde: 2009, s. 751. 626 Ahi, Arapça bir kelimedir ve (erkek) kardeşim demektir. Terim anlamıyla ahilik, esnaf ve sanatkârlar birliğini iĢaret eder. Bkz.: NeĢet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, SÜ. Basımevi, Konya 1981, s. 3, 5. Ahi teĢkilatı, Abbasi Halifesi en-Nâsır Lidinillah‟ın (1180-1225) bütün Ġslam dünyasını kapsayan ve fütüvve (yiğitlik, eli açıklık vb. anlamlarda) anlayıĢına dayanan teĢkilatının (Fütüvvet TeĢkilatı) Anadolu‟da Evhadüddîn-i Kirmanî ve Ahi Evren ġeyh Nasiruddîn tarafından yeniden teĢkilatlandırılması ile ortaya çıkmıĢtır. Bkz. Ahmet Demir, “Fütüvvet TeĢkilatının Kökeni, TeĢekkülü ve Türkiye Selçuklularındaki Durumu”, Türkler, VII, YTY., Ankara 2002, s. 268. Fütüvvet TeĢkilatı‟nın Anadolu‟daki ilk üyesinin, halifenin çağrısına uyarak teĢkilata giren Türkiye Selçuklu hükümdarı I. Ġzzeddîn Keykâvus olduğu ve bundan sonra yayılarak, Anadolu‟ya özgü bir teĢkilat (Ahi TeĢkilatı) haline geldiği bilinmektedir. Bkz. M. Ali Hacıgökmen, “Anadolu‟da Ahiliğin Esnaf TeĢkilatı Haline DönüĢmesi ve Tımar Sistemine Yansımaları (Ankara Örneği)”, TÜAD., XXXII, Konya 2012, s. 263-264. 627 Aksarayî: 2000, s. 50; Ebülferec: 1941, s. 30. 628 II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un sözü edilen dayıları, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde alınan Alâiyye (Kolonoros) Kalesi‟nin hâkimi ve I. Keykubâd‟ın kayınpederi olan Kir Fard‟ın, Kir Haye ve Kir Kedid adlarındaki oğullarıdır. Bkz.: M. Ali Hacıgökmen, “I. Alaeddin Keykubat‟ın (1220-1237) Kayınpederi Kir Fard Hakkında Bir AraĢtırma”, Akdeniz Ġnsani Bilimler Dergisi, II/I, 2012, s. 126- 127. 108 sözlerine itimat ediyor, eğlence hayatına kendini fazla kaptırarak devlet iĢlerini yapmaktan geri duruyordu629. II. Keykâvus‟un bu olumsuz özellikleri sebebiyle halkın IV. Rükneddin Kılıç Arslan‟a taraftar olması beklenirken böyle bir Ģey olmamıĢtır. Halkın, sırtını Moğollara yaslayan IV. Kılıç Arslan yerine Moğollara karĢı savaĢma cesareti gösteren bir hükümdarı tercih ettikleri söylenebilir. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un, Moğollara karĢı verdiği Anadolu‟daki son büyük mücadelesi Sultan Hanı SavaĢı‟dır. Aslında bu savaĢ II. Keykâvus tarafından planlanmıĢ bir savaĢ değildi. SavaĢa sebep olan, Hülagu‟nun batı seferleri ile görevlendirilmesi üzerine Baycu Noyan‟dan yer tuttuğu Mugan‟ı boĢaltmasını istemesi ve onun da yaylak-kıĢlak yapmak amacıyla Anadolu‟ya ilerlemesi idi630 . Baycu Noyan‟ın ordusu ve maiyyeti ile birlikte kalabalık olarak Anadolu‟ya bu ilerleyiĢi, II. Keykâvus ve devlet adamları arasında Anadolu‟nun ikinci defa iĢgal ve istilâ edileceği korkusunu uyandırmıĢtı631. II. Keykâvus bu tehlikeli geliĢme karĢısında, bir yandan Pervâne Nizâmeddîn HurĢid‟i niyetini öğrenmek üzere Baycu Noyan‟ın yanına gönderirken bir yandan da her ihtimale karĢı ordu toplamıĢtı632 . Baycu Noyan ile görüĢen ve onun savaĢmak gibi bir niyetinin olmadığını öğrenen Nizâmeddîn HurĢid, geri döndüğünde düĢüncesini II. Keykâvus‟a anlatmıĢtır. Hatta Baycu Noyan‟ı karĢılamak ve ona uygun bir yer göstermek için kendisi ile birlikte Emir Mübarizeddîn Süleyman görevlendirilmiĢ ve bu kiĢiler yola çıkarılmıĢtır633 . Bununla birlikte, II. Keykâvus‟a yakın bazı devlet adamları onu savaĢa ikna etmiĢlerdir634. Böylece, ġemseddîn YavtaĢ ve Fahreddîn ArslandoğmuĢ 629 Ġbn Bîbî: 1956, s. 608-609; 1996: II, s. 136-137; Selçuknâme: 2007, s. 206; Yazıcızâde: 2009, s. 740-741. 630 Aksarayî: 2000, s. 31; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 562. 631 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 562; Aksarayî: 2000, s. 31-32. 632 Ġbn Bîbî: 1956, s. 619; 1996: II, s. 144. 633 Ġbn Bîbî: 1956, s. 619-620; 1996: II, s. 145. 634 Aksarayî, Vezir Kadı Ġzzeddîn‟in II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u savaĢması için kıĢkırttığını söyler. Ġbn Bîbî, II. Keykâvus‟u etrafındaki bazı cahil kiĢilerin kandırdığını anlatır. Anonim Selçuknâme‟de, Ahmedhisar SavaĢı‟ndan kurtulan bazı kiĢilerin Baycu Noyan‟ın yanına giderek onu Anadolu‟ya bir sefer düzenlemesi konusunda tahrik ettiğini anlatılır. Baybars Mansurî ve Aynî ise, Yassıçemen mağlubiyetinden sonra Türkiye Selçuklu hizmetine girmiĢ olan Harezmli Emir Hüsameddîn Baycar‟ın II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un bir ziyafetine katılmak isterken, oradaki perdedâr tarafından külahına vurulduğunu ve külahı yere düĢen Hüsameddîn Baycar‟ın bu hakarete karĢılık olarak, “Siz benim külahımı şu kapıda düşürdünüz. Ben de buna karşılık olarak birçok başları uçurup birçok külahı yere düşüreceğim” dediğini anlatır. Baybars Mansurî ve Aynî‟ye göre, Hüsameddîn Baycar bu olaydan sonra Baycu Noyan‟ın yanına gitmiĢ ve onu Anadolu‟ya girmesi için kıĢkırtmıĢtır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 32; Ġbn Bîbî: 1956, s. 620; 1996: II, s. 146; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 34-35; Baybars Mansurî: 1998, s. 26; Aynî: 1987: I, s. 152. Bu konu ile ilgili olarak ayrıca bkz.: 109 kumandasındaki Türkiye Selçuklu ordusu Aksaray‟a doğru ilerlemeye baĢlamıĢtır. Bu ilerleyiĢ karĢısında aslında savaĢ niyeti olmayan Baycu Noyan da ordusu ile harekete geçmiĢtir. Selçuklu öncü kuvvetlerini yenen Moğol askerleri ertesi gün asıl Selçuklu ordusu ile Aksaray yakınlarındaki Sultan Hanı (Sultan Alâeddîn Kervansarayı) civarında karĢılaĢmıĢtır. Baybars Mansurî ve Aynî, Fahreddîn ArslandoğmuĢ askerleri ile yola çıktığında, II. Keykâvus‟un sarhoĢ olup onun haremine girdiğini anlatır. Buna göre, Fahreddîn ArslandoğmuĢ bu haberi alınca çok öfkelenmiĢ,“Ben burada İslâm düşmanlarıyla savaşırken o nasıl olur da bana böyle davranır ve haremime saldırır.” demiĢtir635. YaĢanan bu olay, Fahreddîn ArslandoğmuĢ‟un savaĢ sırasında II. Keykâvus‟un sancağına saldırmasına neden olmuĢtur636. Selçuklu sarayına en yakın kiĢi olan Ġbn Bîbî ise, bu savaĢ sırasında II. Keykâvus‟un Konya‟da olduğunu doğrular. Ancak baĢka bir bilgi vermez637. Yapılan savaĢta, II. Keykâvus‟un ordusu Moğollar karĢısında ağır bir mağlubiyete uğramıĢtır. Bu savaĢın kaybedilmesine, II. Keykâvus‟un ordusunun baĢında bulunmaması ve bazı devlet adamlarının savaĢ öncesinde II. Keykâvus‟a gücenmesi neden olmuĢtur. Zira, savaĢa katılan bazı devlet adamları hakkında II. Keykâvus‟a Ģikâyette bulunulunca II. Keykâvus, savaĢtan sonra onların cezalandırılacağını söylemiĢti. Ġbn Bîbî‟nin, isimlerini vermediği bu devlet adamları, cezalandırılacaklarını öğrenince, moralsiz ve isteksiz olarak savaĢa katılmıĢlardı638. Baybars Mansurî bu savaĢı, Moğolların Anadolu‟daki en etkili müdahalesi olarak görür ve II. Keykâvus‟un Moğollara bu karĢı koyuĢunu cihat olarak niteler639. SavaĢ sırasında Vezir Kadı Ġzzeddîn ve II. Keykâvus‟a yakın olan 50 emir640 öldürülmüĢtür (14 Ekim 1256)641 . Efe DurmuĢ, “Türkiye Selçukluları Devrinde Harezmli Bir Türk Emiri: Hüsameddin Baycar”, FÜ. Sosyal Bilimler Dergisi, XIX/I, Elazığ 2009, s. 225. 635 Baybars Mansurî: 1998, s. 31. 636 Baybars Mansurî: 1998, s. 32; Aynî: 1987: I, s. 154. 637 Ġbn Bîbî: 1956, s. 620; 1996: II, s. 146. 638 Ġbn Bîbî: 1956, s. 621; 1996: II, s. 146-147. 639 Baybars Mansurî: 1998, s. 26, 31. Baybars Mansurî öldükten çok sonra Gaziantep‟de doğmuĢ olan Aynî de Baybars Mansurî‟nin eserinden aynen aldığı bu kısımda savaĢı bir cihat olarak niteleyerek Baybars Mansurî‟yi tekrar etmiĢtir. Bkz.: Aynî: 1987: I, s. 154. 640 Anonim Selçuknâme‟ye göre, Baycu ile yapılan savaĢ sırasında 14 büyük emir ile kölelikten emirliğe yükselmiĢ 36 kiĢi öldürülmüĢtür. Böylece toplamda Vezir Kadı Ġzzeddîn ve 50 önemli devlet adamı Ģehit düĢmüĢtür. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 35. 641 Aksarayî ve Baybars Mansurî bu savaĢın yanlıĢ olarak 656 senesinde olduğunu yazsa da Ġbn Bîbî ve Anonim Selçuknâme‟de bir gün fark ile aynı tarih verilmiĢtir. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 31; Ġbn Bîbî: 1956, s. 623; 1996: II, s. 148; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 35; Baybars Mansurî: 1998, s. 26. 110 Anonim Selçuknâme‟de bu olay anlatılırken, Moğolların benzeri görülmemiĢ derecede insan öldürdükleri ifade edilmiĢtir642. II. Keykâvus mağlubiyet haberi üzerine, ertesi gün seher vakti maiyyetini yanına alarak bazı yakınları ve Hıristiyan dayıları ile birlikte Ahmedek Kapısı‟ndan çıkarak Antalya‟ya gitmiĢtir643. Bununla birlikte, II. Keykâvus‟un bu karĢı koyuĢu, kardeĢi IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın Moğollar nezdinde değerini artırmıĢtır. Bu ise Muineddîn Süleyman Pervâne‟nin iĢine yaramıĢtır. Nitekim, II. Keykâvus‟un Antalya‟ya gitmesinden sonra Pervâne Nizâmeddîn HurĢid ile Muineddîn Süleyman Pervâne, Baycu Noyan ile barıĢ tesis etmiĢler ve Borgulu (Uluborlu) Kalesi‟ne hapsedilmiĢ olan IV. Kılıç Arslan‟ı tahta çıkarmıĢlardır644 . 1.3. Moğol-Selçuklu ĠliĢkilerinin Ġktisadî Boyutu Daha önce belirttiğimiz gibi Moğollar tabi devletlerin askerî, sivil ve malî iĢleri için ayrı ayrı memurlar görevlendirirlerdi645. Anadolu‟nun komutanlığını Baycu Noyan yapmaktaydı646. Sivil iĢler ilk baĢta ġemseddîn Ġsfahanî‟ye naib (hâkim vekili) sıfatıyla bırakılmıĢtı647. Her yıl vergileri toplama ve merkeze ulaĢtırma sorumluluğu ise Emir Argun‟a648 verilmiĢti. Emir Argun, derhal Horasan ve Azerbaycan‟a hareket ederek bölgenin malî durumunu düzeltmeye çalıĢmıĢtır649 . Cüveynî, Emir Argun Tebriz‟e geldiğinde Anadolu, Suriye ve Halep‟ten elçiler geldiğini ve vergi memurları istediklerini söyler650 . Anadolu‟ya gönderilen vergi memurlarının baĢında ġemseddîn Kazvînî bulunmaktaydı651 . Bundan baĢka, Oyuz Melik isyanının çıktığı 1249 senesinde de Batu Han‟ın Ġsfahânî‟nin öldürülmesini 642 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 35. 643 Ġbn Bîbî: 1956, s. 623; 1996: II, s. 148; Aksarayî: 2000, s. 32. 644 Aksarayî: 2000, s. 33. 645 Spuler: 1957, s. 367-373. 646 Ġbn Bîbî: 1956, s. 514; 1996: II, s. 62. 647 Ġbn Bîbî: 1956, s. 542-543; 1996: II, s. 84. 648 Emir Argun‟dan önce Seyhun‟dan Fars topraklarına, Gürcistan, Anadolu ve Musul bölgelerinin malî iĢleri ile Körgüz adlı biri ilgileniyordu. Körgüz‟ün öldürülmesi ile birlikte Töregene Hatun, onun sorumluluğundaki toprakların malî iĢleriyle ilgilenmesi ve düzenli olarak vergileri toplaması için Emir Argun‟u görevlendirmiĢti. Emir Argun, Moğollarca tanınmıĢ Oyrat Kabilesi‟nden Taycu adında bir emirin oğlu idi. Bkz.: Cüveynî: 1999, s. 409. 649 Cüveynî: 1999, s. 410. 650 Cüveynî: 1999, s. 410. 651 Selçuknâme: 1997, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750. 111 soruĢturmak ve ilave vergileri toplamak için bir elçi grubunu gönderdiği bilinmektedir652 . Emir Argun, Güyük Han‟ın kurultayına katılmak üzere Azerbaycan‟dan ayrıldığında Azerbaycan, Gürcistan ve Anadolu‟nun sorumluluğunu ġemseddîn Cüveynî‟ye bıraktı653. Güyük Han, Emir Argun yerine Elçigitay‟ı atamıĢsa da bir süre sonra tahta çıkan Mengü Han ona görevini iade etmiĢtir654. Emir Argun, Mengü Han‟a, Maveraünnehr‟de uygulanmakta olan kopçur 655 adındaki bir vergi sistemini önermiĢtir. Önerisi kabul edilince Argun, sorumlu olduğu bölgelerde derhal bu sistemi yerleĢtirmeye çalıĢmıĢtır656. Anadolu da bu sistemin yerleĢtirileceği bölgeler içerisinde idi657 . Simon, Kösedağ SavaĢı‟ndan sonra barıĢ yapıldığında Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğollara; 14 deve yükü hyperperus (Bizans altını), 300 beygir değerli kumaĢ ve çok sayıda binek hayvanı vermeyi kabul ettiklerini söyler658. Ona göre bu vergi miktarı; her yıl 1.200 hyperperus, yarısı sırmalı 500 top ipek kumaĢ, 500 at, 500 deve ve 5000 koç olarak yeniden hesaplanmıĢtı659. Zaman içinde vergi miktarının sürekli olarak artırıldığını görüyoruz. Baycu Noyan zamanında 200.000 dinara (20 tümen)660 Gazan Han döneminde 600.000 dinara (60 tümen) yükseltilmiĢtir661. Aksarayî, 1259 senesinde yeniden belirlenen verginin Ģöyle olduğunu yazar: “Nakit 20 tümen, 500 parça ecnas: Antalya kumaşı ve renkli kumaş, 3 bin altın işlemeli kap kacak, 500 baş iğdiş at (ahta), 500 baş katır”662. Hamdullah Kazvînî ise 1336 senesinde Anadolu‟dan toplanan vergiyi 3.300.000 dinar olarak göstermiĢtir663. Anadolu‟nun orta ve doğu kısımlarından toplanan bu vergi miktarı, 652 Gelen elçi grubunda Hutu-kör, Kelegec ve Kutlu Melik gibi kiĢiler bulunuyordu. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 127; Yazıcızâde: 2009, s. 729. 653 Cüveynî: 1999, s. 410-411. 654 Cüveynî: 1999, s. 416. 655 Moğolların yeni vergi sistemi ve vergisinin adı olan Kopçur, nüfus sayımına dayalı baĢ vergisidir. Bkz.: A. K. S. Lambton, “Mongol Fiscal Administration in Persia”, Studia Islamica, LXIV, 1986, s. 84. Ġbn Bîbî‟de bu vergi, ser-şümare [ser-şomare] olarak geçer. Bkz.: Selçuknâme: 2007, s. 211. 656 Cüveynî: 1999, s. 417. 657 Cüveynî: 1999, s. 410, 416. 658 Simon: 2006, s. 65. 659 Simon: 2006, s. 65. 660 1 tümen, genel olarak 10.000 dinar değerinde idi. Bkz.: Spuler: 1957, s. 332. 661 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 133. 662 Aksarayî: 2000, s. 46. 663 Nüzhetü’l-Kulûb: 1336, s. 109-116; Ahmet Zeki Velidi Togan, “Moğollar Devrinde Anadolu‟nun Ġktisadî Vaziyeti”, THĠTM., I, Ġstanbul 1931, s. 22. 112 diğer bölgelerin vergileri ile karĢılaĢtırıldığında oldukça yüksek bir meblağ oluĢturuyordu664 . Moğol istilâsının baĢlaması ile birlikte devlet iktisadî açıdan zor günler geçirmeye baĢlamıĢtır. Çünkü istilâ sebebiyle pek çok Ģehir harabeye dönmüĢ ve Moğollara ödenen ağır vergiler yanında sık sık gelip giden elçilerin masraflarını da karĢılamak devletin belini bükmüĢtü665. Zira, Moğollarla yapılan anlaĢma gereği Anadolu‟ya gelen Moğol elçilerinin masraflarının da tabi devlet tarafından karĢılanması gerekiyordu666. Simon‟a göre, iki sene içinde elçilerin yaptıkları masraflar, ekmek ve Ģarap haricinde 600.000 hyperperus idi667. Bu duruma bir çare bulunamıyor, gelenlerin gönlünü almak ve devleti Moğol tehlikesinden uzak tutmak için mecburen hazinenin kapıları açılıyordu. Ġbn Bîbî, üçlü saltanatın devam ettiği yıllarda gelirlerin iyiden iyiye düĢmesi ve Moğolların devlete yükledikleri masraflarının da artması neticesinde hazinenin zor duruma düĢtüğünü ve devlet adamlarının bu iĢe bir çare bulmak amacıyla toplandıklarını söyler. Onun devletin dört direği diye nitelediği bu devlet adamları baĢta Celâleddîn Karatay, Kadı Ġzzeddîn, ġemseddîn YavtaĢ ve Fahreddîn ArslandoğmuĢ idi668. Toplantı sonunda tutulacak en doğru yolun Moğol hanına, Baycu Noyan ve elçilerinin sık geliĢlerini Ģikâyet etmek olduğuna karar verilmiĢtir669. Batu Han‟a gönderilen elçi Ģikâyetini bildirdiğinde, Ģikâyet kabul görmüĢ ve Baycu Noyan ile elçilerin Anadolu‟ya giriĢi bir yarlıg ile yasaklanmıĢtır670. Celâleddîn Karatay ve devlet adamlarının Batu Han‟a müracaatlarından sonra elçiler Anadolu‟ya önceki gibi sık sık gelememiĢlerdir671 . Ayrıca, devlet adamlarının Batu Han‟ın huzurunda iken ondan kopçur adı verilen baĢ vergisini de kendilerinden almamalarını istedikleri ve Batu Han‟ın buna razı olarak ġemseddîn Kazvînî‟nin görevine son verdiği bilinmektedir672. Böylece, Celaleddîn Karatay ve diğer devlet adamlarının çabalarıyla bu vergi sisteminin Anadolu‟da 664 Togan: 1931, s. 22-29. 665 Ġbn Bîbî: 1956, s. 616; 1996: II, s. 142. 666 Simon: 2006, s. 65; Ġlhan Erdem, “Ġlk Dönem Türkiye Selçuklu-Moğol ĠliĢkilerinin Ġktisadî Boyutu (1243-1258)”, TAD., XXIV/XXXVIII, 2005, s. 6. 667 Simon: 2006, s. 65. 668 Ġbn Bîbî: 1956, s. 616-617; 1996: II, s. 142-143. 669 Ġbn Bîbî: 1956, s. 616; 1996: II, s. 142. 670 Ġbn Bîbî: 1956, s. 616-617; 1996: II, s. 142-143; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750. 671 Ġbn Bîbî: 1956, s. 617; 1996: II, s. 143. 672 Selçuknâme: 2007, s. 210-211. 113 kurulması engellenmiĢtir. Bununla birlikte, ilave vergiler toplanmaya devam etmiĢtir. Hülagu Han, Bağdat seferi öncesinde Anadolu‟ya elçiler göndererek atlarının ot bulmakta sıkıntı çekmemesi için çayır ve meralara dokunulmasını yasaklamıĢtır. Hülagu Han ayrıca, askerlerin ulûfe ihtiyacını karĢılamak için herkesten 100 men (300kg) un, 50 men (150kg) ağırlığında bir fıçı içkiyi vergi olarak toplanmasını emretmiĢti. Bu emirleri uygulamak üzere Anadolu‟ya askerleriyle birlikte Baycu Noyan gönderilmiĢtir673 . 2. DEVLET ADAMLARININ YÖNETĠMDEKĠ ETKĠLERĠ Ġktidarın sürekli değiĢtiği 1246-1259 tarihleri arasındaki dönemin en belirgin özelliklerinden biri, devlet adamlarının yönetimdeki etki ve güçleridir. Ġktidarı yönlendiren, Ģekillendiren ve hatta Moğollara saltanatın kardeĢler arasında paylaĢtırılması gerektiğini söyleyen devlet adamları olmuĢtur674. Böylece, Moğolların devlet yönetimine daha fazla karıĢmasında ve iktidar üzerinde daha fazla baskı kurmalarında etkili olmuĢlar, kendi menfaatlerine uygun olarak Moğol hanlarını yönlendirmekten çekinmemiĢlerdir. Onlar o derece ön plana çıkmıĢlardır ki bu dönemi anlatan kroniklerde devlet onların devleti addedilmiĢ, onlara isyan etmek hükümdara isyan etmek Ģeklinde algılanmıĢtır. Nitekim, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un veziri ġemseddîn Ġsfahanî‟nin ortadan kaldırmak istediği Pervâne Ebubekir Attar, öldürüleceğini anlayınca gizlice Konya ahi ve fityanlarının yanına gelerek yardım istediğinde ona, “Sahib, [Vezir] Sultan Gıyaseddîn‟in vasiyetine göre ülkenin hakimi ve Sultan İzzeddîn‟in işlerinin kefilidir. Bu durumda dine ve adalete ait önemli önemsiz bütün işleri onun yeterli ve dirayetli ellerine bırakılmıştır. Ülkenin sahibi olan Sultan da onun elindedir. Sizin onunla aranıza giren ayrılık tozundan dolayı Sultan‟a karşı ayaklanmaya kalkışamayız ve efendimizin nimetlerine nankörlük edemeyiz” karĢılığını vermiĢlerdir675 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol tabiiyeti altında kaldığı dönem önceki dönemlere göre oldukça farklı özellikleri barındırır. Bu dönemde, devlet adamları sadece Moğollara vergi vermek ve belirli zamanlarda itaatini bildirmekle kalmamıĢ, 673 Cüveynî: 1999, s. 488; Erdem: 2005, s. 1-10. 674 Ġbn Bîbî: 1956, s. 632; 1996: II, s. 155-156. 675 Ġbn Bîbî: 1956, s. 563; 1996: II, s. 99; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750. 114 aynı zamanda tek otorite Moğol hanı görüldüğü için, idarî kadro atamaları dahi Moğol yarlığı ile yapılmıĢtır676. Hatta, suçlu görülen devlet adamları Moğol hükmüyle görevden alınmıĢ ve cezalandırılmaya baĢlanmıĢtır677. Bununla birlikte, tıpkı iktidar gibi idarî kadro da sık sık değiĢmiĢtir. Devlet adamları arasında güç ve mücadele savaĢları yaĢanmıĢtır678. Ancak bu buhranlı dönemdeki devlet adamlarının bir baĢka özelliği, devleti ayakta tutan ve iĢlerin yürümesinde söz sahibi kimseler olmalarıdır. KiĢiliği ve idareciliği güçlü söz konusu devlet adamları, yönetimde belirleyici ve karar verici bir misyon yüklenmiĢlerdir. Selçuklu hükümdarları ise vezirlerinin gözetimine verilmiĢ birer Ģehzade gibidirler. Bu durum, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev öldüğü zaman oğullarının daha küçük yaĢta olmalarıyla yakından ilgilidir. II. Keyhüsrev‟in üç oğlundan en büyük olan II. Ġzzeddîn Keykâvus daha 9-10 yaĢlarında idi679 . ġemseddîn Ġsfahanî, Celâleddîn Karatay ve Muineddîn Süleyman Pervâne bu dönemin en güçlü devlet adamlarıdır. Bunlardan Celâleddîn Karatay, kardeĢler arasında bütünleĢtirici bir çaba gösterirken, ġemseddîn Ġsfahânî ve Muineddîn Pervâne, devlete tümüyle sahip olmak arzusuyla hareket etmiĢtir. 2.1. ġemseddîn Ġsfahânî ve Ümera Mücadeleleri ġemseddîn Ġsfahânî, nisbesinden de anlaĢılacağı üzere Ġran kökenlidir ve Türkiye Selçuklu Devleti‟nin önemli devlet adamlarından biridir680. II. Ġzzeddîn Keykâvus döneminde vezirlik yapmıĢ ve Moğolları temsilen Selçuklu ülkesini yönetmiĢtir681. Onun vezirlik yaptığı dönemde devlet ümera mücadelelerine tanık olmuĢtur. Moğolların devletin iç iĢlerine karıĢmaya baĢlaması da onun yanlıĢ siyaseti 676 Ġbn Bîbî: 1956, s. 597; 1996: II, s. 127-128. 677 Ġbn Bîbî: 1956, s. 644-649, 684; 1996: II, s. 165-169, 199. 678 Ġbn Bîbî: 1956, s. 546; 1996: II, s. 86; Selçuknâme: 2007, s. 185; Yazıcızâde: 2009, s. 698. 679 Ġbn ġeddâd, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un doğum tarihini 1238-1239 (h. 636) olarak verir ve altı-yedi yaĢında olduğunu belirtir. Simon ise büyükten küçüğe, yaĢlarının 11, 9 ve 7 olduğunu söyler. Ancak Ġbn Bîbî, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıktığında (1237) II. Keykâvus‟un henüz doğmamıĢ olduğunu yazar. O halde II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölüm tarihinin 1246 olduğu hesaba katılırsa II. Keykâvus‟un 9-10 yaĢlarında olması gerekir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 473-474; 1996: II, s. 27; Selçuknâme: 2007, s. 156; Yazıcızâde: 2009, s. 625; Ġbn ġeddâd: 2000, s. 32; Simon: 2006, s. 61. 680 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 547; Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 33; Simon: 2006, s. 61; Jamshid Rûsta- Mojtaba Jokar- Somayeh Rûstaei, “Tehlîlî ber Khedemât-ı Seyâsî u Ferhengî Sâhib ġemseddîn Mohammed Isfahânî be Devlet-i Selcughiân-ı Rûm (ez 616 tâ 646 h.gh)”, PojûheĢhâ-i Târîkhî (DâniĢgâh-ı Isfahân), I/1391, Isfahân, s. 43. 681 Ġbn Bîbî: 1956, s. 542, 552; 1996: II, s. 84, 90. 115 neticesinde gerçekleĢmiĢtir. Devlet mekanizmasının Emir Sadeddîn Köpek‟ten sonra ikinci defa zedeleniĢi yine onunla yaĢanmıĢtır. Bu açıdan ġemseddîn Ġsfahânî dönemi oldukça önem arz eder. Kaynaklarda ġemseddîn Ġsfahânî‟nin adını, I. Ġzzeddîn Keykâvus‟dan itibaren, inĢâ divanı kâtibi, eĢrâf-ı matbah [mutfak sorumlusu], inĢâ-yı hâs [has kâtiplik veya tuğrâî görevi], münĢî, ordu komutanı ve nâiblik görevleriyle birlikte görürüz682 . Hırslı ve zeki olduğu kadar edindiği devlet tecrübesi ile de zaman içerisinde devlet kademelerinde yükselmiĢtir. ġemseddîn Ġsfahânî‟nin zekâsını ve saygınlığını öven Ġbn Bîbî, onun I. Ġzzeddîn Keykâvus‟un sohbet meclisinde bulunanlardan olduğunu ve onun isteği üzerine söylediği iki mısralık beyitin çok beğenilmesi üzerine, mutfak sorumluluğu görevine ilaveten kendisine has kâtiplik görevinin verdiğini söyler683 . Ġbn Bîbî ayrıca, onun I. Keykâvus‟un yanına istediği zaman gidebildiğini, önemli meselelerde görüĢünün alındığını ve kendisine ilgi gösterildiğini anlatır684 . AnlaĢılacağı üzere daha I. Keykâvus döneminde kendisini göstermeyi ve zaman içerisinde devlet iĢlerinde yer edinmeyi baĢarmıĢtır. I. Alâeddîn Keykubâd döneminde ġemseddîn Ġsfehânî, Yassıçemen Fetihnâmesi‟ni yazmakla görevlendirilmiĢtir. Ancak, I. Keykubâd yazılan fetihnâmeyi beğenmeyince onu görevinden alarak yerine Nizâmeddîn Erzincanî‟yi getirmiĢtir685. Ayrıca, bu dönemde Amid‟in fethine gönderilmiĢ ve baĢarılı olamayarak geri dönmüĢtür686. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev dönemine gelindiğinde, Emir Sadeddîn Köpek tarafından görevinden alınan emirler içinde yer almıĢtır687. Ancak, Emir Sadeddîn Köpek‟in öldürülmesinden sonra, itibarı iade edilerek naiblik görevine getirilmiĢtir688 . ġemseddîn Ġsfehânî‟nin, Kösedağ SavaĢı öncesi Halep ve Eyyubi hükümdarlarından yardım toplaması için Suriye‟ye gönderildiğini görüyoruz689. ġemseddîn Ġsfahânî, geri geldiğinde, Altınordu hükümdarı Batu Han ile anlaĢma yapmak üzere hazırlanan 682 Ġbn Bîbî: 1956, s. 202-203, 416, 451, 542; 1996: I, s. 221, 418, 447; II, s. 84; Selçuknâme: 2007, s. 70, 131, 148, 184; Turan: 1988, s. 108; Mehmet Suat Bal, “Türkiye Selçuklu Devletine Hükümdarlık Yapan Vezir; ġemseddin Ġsfehânî”, TÜAD., XIX, Konya 2006, s. 267. 683 Ġbn Bîbî: 1956, s. 203; 1996: I, 221. 684 Ġbn Bîbî: 1956, s. 202; 1996: I, 220. 685 Ġbn Bîbî: 1956, s. 416; 1996: I, s. 418; Bal: 2006, s. 269. 686 Ġbn Bîbî: 1956, s. 451; 1996: I, s. 447. 687 Ġbn Bîbî: 1956, s. 482; 1996: II, s. 36. 688 Ġbn Bîbî: 1956, s. 482; 1996: II, s. 36; Bal: 2006, s. 271. 689 Ġbn Bîbî: 1956, s. 518-519; 1996: II, s. 65-66. 116 heyetin baĢına getirilmiĢtir690. O, bu yolculuktan devletin en güçlü ve itibarlı devlet adamı olarak dönmüĢtür. Çünkü Batu Han onu, Anadolu yönetimi için kendisine naib olarak atamıĢ, ona Nizamü‟l-mülk ve Salahü‟l-alem lâkaplarını vermiĢtir691. Üstelik, yeni görevi ve lakâplarıyla geri döndüğünde II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tarafından da vezir olarak atanmıĢtır. Kendisine saltanat nâibi olduğunu gösteren altın kılıç verilmiĢ ve devletin bütün iĢlerinde tam yetkili kılınmıĢtır692. Büyük yetkilerle donatılan ġemseddîn Ġsfahânî, Moğol hanının Anadolu‟daki ilk temsilcisi olarak güç ve ihtiĢamını perçinlemiĢtir. Gücünün zirvesine çıkıĢı ise II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölümüyle gerçekleĢir. ġemseddîn Ġsfahânî, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev öldüğünde, en büyük oğul olan II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u, ġemseddîn Hasoğuz ile birlikte Konya AkĢehir‟de tahta oturtmuĢ idi693. Ancak, II. Ġzzeddîn Keykâvus henüz çok küçük yaĢta olduğundan ġemseddîn Ġsfahânî, iktidarın bütün gücünü Ģahsında toplamıĢtır. Simon, Ġsfehânî‟den bahsederken ona bu sebeple “tiran” yakıĢtırmasında bulunur694 . ġemseddîn Ġsfehânî‟nin hareketleri bir hükümdarın hareketleri gibi idi. Ġbn Bîbî, Ġsfahânî‟nin günlük iĢlerini anlatırken onun haĢmetini yere göğe sığdıramıyordu. Ġbn Bîbî, onun bezen sultan tacını baĢına geçirdiğinden ve büyük bir haĢmetle atına binerek alayıyla divana gittiğinden bahsetmektedir. II. Keykâvus‟tan bahsederken de kurulan sofradan kalkıĢını oldukça önemsiz bir Ģekilde tarif etmekte ve “Sultan, sessizce yerinden kalkar kendisine ayrılan yere gider” demektedir695. II. Keykâvus, hiç Ģüphesiz henüz çok küçük yaĢta olduğu için, saltanatının ilk yıllarında bu Ģekilde etkisiz ve güçsüz kalmıĢtır. Bununla birlikte, ġemseddîn Ġsfahânî‟nin gücü sadece II. Keykâvus‟un yaĢ itibariyle küçük olmasından kaynaklanmıyordu. Moğollar tarafından kendisine naiblik verilmiĢ, bir anlamda kendileri adına Türkiye Selçuklu Devleti‟ni yönetmesi istenmiĢti. ġemseddin Ġsfahânî, gücünü Moğollardan almaktaydı. ġemseddîn Ġsfahânî çok büyük bir güce kavuĢmuĢtu. Ancak, onun için bu güç yeterli değildi. ġemseddîn Ġsfehânî‟nin asıl amacı, Selçuklu hanedanı ile bir bağ 690 Ġbn Bîbî: 1956, s. 541-542; 1996: II, s. 83. 691 Ġbn Bîbî: 1956, s. 542-543; 1996: II, s. 84. 692 Ġbn Bîbî: 1956, s. 544; 1996: II, s. 85; Rusta vd.: 1391, s. 50. 693 Ġbn Bîbî: 1956, s. 549; 1996: II, s. 89. 694 Simon: 2006, s. 61. 695 Ġbn Bîbî: 1956, s. 572; 1996: II, s. 105-106; Selçuknâme: 2007, s. 195. 117 kurarak ileride kendisine hükümdar olabilmenin yolunu açmaktı. Onun böyle bir amacının olduğu Ģüpheye yer bırakmayacak Ģekilde ortadadır. Nitekim, ölen hükümdarın eĢi Berduliye Hatun696 ile evlenerek II. Keyhüsrev‟in yerine geçmek istemiĢtir. Bu evlenme iĢini yapmadan önce de rakiplerini bir bir ortadan kaldırmıĢtır697. Bu yönüyle bir zamanlar birlikte çalıĢtığı Emir Sadeddîn Köpek‟e çok benzemektedir. Onun attığı adımları çok iyi görerek aynı yoldan gitmek istemiĢ olmalıdır. Belki de Emir Sadeddîn Köpek rakiplerini ortadan kaldırdığında onun sessiz ve tepkisiz kalıĢı, henüz güçsüz oluĢundan ve bir gün kendi vaktinin de geleceğini hesap etmesinden kaynaklanıyordu. O da tıpkı Emir Sadeddîn Köpek gibi önce gücünü artırmıĢ, ardından rakiplerini ortadan kaldırmıĢ, son olarak da hanedan ile kendisi arasında bir bağ kurmaya çalıĢmıĢtır. Emir Sadeddîn Köpek bu bağı, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in oğlu olduğu hikâyesine herkesi inandırmaya çalıĢarak kurmayı amaçlamıĢtı698. ġemseddîn Ġsfahânî ise dul kalan eĢi Berduliye Hatun ile evlenerek bu amacına ulaĢmak istemiĢtir699 . Bir devlet adamının vaktiyle hizmetinde bulunduğu hükümdarının eĢini nikâhına alması kabul edilecek bir durum değildi. Bu çirkin ve yakıĢık almayan olaya devlet adamları kayıtsız kalmamıĢtır. Onların verdiği tepki karĢısında ġemseddîn Ġsfahânî özür dilemek zorunda kalmıĢtır700. Devlet adamları bir oldubittiye getirilen bu evlenme iĢi karĢısında ġemseddîn Ġsfahânî‟yi kınamıĢlar ve yaptığı iĢin ayıp olduğunu söylemiĢlerdi701. ġemseddîn Ġsfahânî ile diğer devlet adamları arasında öteden beri bir güç savaĢı yaĢanıyordu. Daha II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde Tarsus seferine çıkıldığında emirlerin, bu seferin baĢarılı olması halinde II. Keyhüsrev‟in gözünde ġemseddîn Ġsfahânî‟nin etki ve değerinin daha da artacağını düĢünerek ağırdan aldığı ve isteksiz davrandığı görülür702. O halde Moğollar tarafından kendisine naiblik görevi verilmiĢ olması ve II. Keyhüsrev tarafından da itibarının yükseltilmesi sebebiyle onun ile diğer devlet adamları arasına bir ihtilaf ve 696 Berduliye Hatun, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un annesi ve Konyalı bir Hıristiyanın kızı idi. Bkz.: Turan: 2005, s. 477; Simon: 2006, s. 60. 697 Ġbn Bîbî: 1956, s. 568; 1996: II, s. 103. 698 Ġbn Bîbî: 1956, s. 475; 1996: I, s. 29. 699 Ġbn Bîbî: 1956, s. 565; 1996: II, s. 100. 700 Ġbn Bîbî: 1956, s. 565; 1996: II, s. 100. 701 Ġbn Bîbî: 1956, s. 565; 1996: II, s. 100. 702 Ġbn Bîbî: 1956, s. 546; 1996: II, s. 86; Selçuknâme: 2007, s. 185; Yazıcızâde: 2009, s. 698. 118 kıskançlık girdiği söylenebilir. ġemseddîn Ġsfahânî‟nin bir hükümdar edasıyla ülke üzerinde tam bir otorite kurması, devlet adamlarının hiç hoĢlarına gitmemiĢti. Ancak, ġemseddîn Ġsfahânî‟nin Berduliye Hatun ile evlenmesi, onu kıskanan devlet adamlarının eline Moğol hanına Ģikâyet etmek için bir fırsat vermiĢtir. Ögedey Han‟ın ölümü üzerine tahta çıkan Güyük Han‟a saygılarını ve bağlılıklarını sunmak üzere Melik IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ı hediyelerle birlikte Karakurum‟a göndermiĢlerdi703. Bu heyet içindeki Bahâeddîn Tercüman, Güyük Han‟a ġemseddîn Ġsfahânî‟yi Ģikâyet etmiĢtir. Hana, “Vezir eşrafı öldürdü, vefat eden sultanın karısı ile evlendi ve sizden emir almaksızın yeni bir sultan tayin etmek istedi.” demiĢtir704 . Bunu duyan Moğol hanı, huzuruna gelen IV. Rükneddîn‟in hükümdar, Bahâeddîn Tercüman‟ın vezir olmasını ve ġemseddîn Ġsfahânî‟nin görevinden alınmasını emretmiĢtir705. Böylece, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un saltanatı sona ererken ġemseddîn Ġsfahanî, yaptığı kötülüğün bedeli olarak, ortadan kaldırdığı emirlerin yakınları tarafından üç gün boyunca iĢkence edilerek öldürülmüĢtür706 . Ġbn Bîbî, ġemseddîn Ġsfahanî‟nin vezirlik yaptığı dönemde ülkede huzurun ve güvenliğin sağlandığını söyler707. ġemseddîn Ġsfahânî, kendisine rakip ve muhalif devlet adamlarını ortadan kaldırdığından ve tek baĢına bir karar organı haline geldiğinden zaten ona karĢı çıkmak cesaret isterdi. Ona karĢı çıkanlar da Ģiddetle cezalandırılmıĢtır708. Ayrıca, bu dönemde uçlarda Türkmen isyanları görülür709. Bu da istikrarın tam anlamıyla sağlanamadığına iĢarettir. Ülkede bir süre sükûnet ve güvenlik sağlanmıĢ ise, bu durumu ancak ġemseddîn Ġsfahânî‟nin baĢarılı ve meziyet sahibi bir devlet adamı olarak hükümdar rolünü iyi oynadığına yormak lazımdır. Devlet mekanizması, dıĢarıdaki sözde sükûnete rağmen bozulmalar göstermiĢtir. Sonuç olarak, ġemseddîn Ġsfahânî, Moğolların ölüm hükmü verdiği ilk Selçuklu 703 Ġbn Bîbî: 1956, s. 562; 1996: II, s. 98. 704 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 548. 705 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 548. 706 Ġbn Bîbî: 1956, s. 587; 1996: II, s. 120. Simon, devlet emirlerinden 600 kiĢinin onu öldürmek üzere yemin ettiğini, ancak içlerinden birinin özür dileyerek durumu Ġsfahânî‟ye anlatması üzerine ġemseddîn Ġsfahânî‟nin bir günde 15, kimine göre 24, kimine göre de 60 büyük emirini öldürttüğü ve hapse attığını söyler. Bkz.: Simon: 2006, s. 61-62. 707 Ġbn Bîbî: 1956, s. 583; 1996: II, s. 116. 708ġemseddîn Ġsfahânî, canı ve makamı için tehlike olarak gördüğü veya ihtilaflı bulunduğu ġemseddîn Hasoğuz‟u, Esededdîn Ruzbeh‟i, Ebubekir Attar‟ı ve Erzincan SübaĢısı ġerefeddîn Mahmud‟u ortadan kaldırmıĢtır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 550-569; 1996: II, s. 89-103. 709 Ġbn Bîbî: 1956, s. 583-584; 1996: II, s. 116-117. 119 devlet adamı, II. Keykâvus da Moğollar tarafından saltanatına son verilen ilk Selçuklu hükümdarı olmuĢtur. Moğollar artık iktidarı belirlemeye, uygun gördükleri hanedan üyelerine hükümdar olmasını sağlayacak yarlıg verip istemediklerini de cezalandırmaya baĢlamıĢlardır. Burada önemli bir hususu belirtmek gerekir. Moğolların devlet iĢlerine bu denli karıĢması devlet adamlarının, kendi mücadelelerinin Moğollar tarafından desteklenmesi için Moğol hanlarına baĢvurmaları neticesinde gerçekleĢmiĢtir. Kısacası, devlet adamları, kendi savaĢlarından galip çıkabilmek adına Moğolları kullanmıĢlardır. Bu ise, Moğolların gittikçe artan Ģekilde devlet üzerinde baskı kurmasına ve Türkiye Selçuklu iktidarını istedikleri gibi değiĢtirmelerine neden olmuĢtur. 2.2. Celâleddîn Karatay ve Üçlü Saltanat Dönemi Celâleddîn Karatay, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin önemli devlet adamlarındandır ve üçlü saltanat yıllarının en etkili ve itibar sahibi simalarından biridir. Moğol tabiiyeti altındaki karıĢık ve sancılı dönemde devletin ayakta kalabilmesine yardımcı olmuĢ, söz sahibi ve tecrübeli bir devlet adamı olarak devlet yönetiminde etkin bir rol oynamıĢtır. Rum asıllı olduğu710 ve I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ikinci saltanat döneminde (1205-1211) Antalya‟nın fethi (1207) esnasında ele geçirilerek gulamhaneye gönderildiği düĢünülmektedir711. I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Abbasi Elçisi ġahabeddîn Sühreverdi‟yi karĢılayan devlet adamları arasında yer aldığını gördüğümüz Celâleddîn Karatay, bu dönemdeki 710 Ġbn Bîbî, onun “Rum asıllı bir köle” olduğunu açıkça söyler. Abû‟l-Farac da “Alâeddîn‟in kölesi olup ismi Celâleddin Karatay olan bir asilzade” Ģeklinde bir açıklama getirir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 593; 1996: II, s. 125; Selçuknâme: 2007, s. 200; Yazıcızâde: 2009, s. 727; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 549. Celâleddîn Karatay‟ın aile kimliği hakkında pek çok iddia ortaya atılmıĢtır. Kısaca bunları belirtecek olursak; Paul Wittek, babasının I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kayınpederi Manuel Mavrozomes olduğunu iddia eder ve Celâleddîn Karatay ile iki kardeĢinin ihtidâ ettiğini söyler. Cl. Huart, Celâleddîn Karatay‟ın ailesinin Türk, Claude Cahen ise Rum olduğunu söyler. Aydın Taneri, baba adının Abdullah olmasından yola çıkarak onun mühtedî olabileceğini düĢünmektedir. Harvard Üniversitesi‟nde yapılan bir doktora tezinde ise bu konuda belli baĢlı iddialar verildikten sonra devrin en önemli tarihçisi Ġbn Bîbî‟ye ve Abû‟l-Farac‟a dikkat çekilir. Claude Cahen, Paul Wittek ve Cl. Huart‟ın görüĢleri için bkz.: Aktarılan: Claude Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu, TVY. Yay., Çev.: Erol Üyepazarcı, Ġstanbul 2008, s. 233; Diğer görüĢler için bkz.: Aydın Taneri, “Celâleddin Karatay”, DĠA.,VII, TDV. Yay., Ġstanbul 1993, s. 251; Howard Grant Crane, Materials For The Study of Muslim Patronage in Saljuq Anatolia: The Life and Works of Jalâl-Al-Dîn Qaratâi, (The Partial Fulfillment of The Requirements for The Degree of Doctor of Philosophy), HU., FA., Harvard 1975. 711 H. Ahmet Özdemir, “Celâleddin Karatay”, Karatay. Tarih-Kültür-Sanat, II, Konya 2012, s. 959. 120 devâtdârlık712 ve taĢthâne emirliği713 görevinden baĢka, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in ölümüne kadar hazine-i hassa görevini üstlenmiĢtir714 . Celâleddîn Karatay, I. Alâeddîn Keykubâd döneminden itibaren önemli bir devlet adamı olarak öne çıkar. I. Keykubâd tarafından sevilen ve güvenilen bir emir olduğu anlaĢılan Celâleddîn Karatay, hükümdarın son nefesini verdiği sırada da yanı baĢında bulunmaktaydı715. Tecrübesi ve itibarı büyüktü. Ancak o sahip olduklarını devletin menfaati uğruna sarf ederek kiĢisel bir menfaat kazanmaya çalıĢan devlet adamlarından ayrılmıĢtır. Onun devletin itibarına, ömrüne ve iĢleyiĢine pek çok olumlu katkısı olmuĢtur. Nitekim o, Ģahsî menfaatleri uğruna devletin iĢleyiĢine ve itibarına zarar veren devlet adamlarının hareketlerine mâni olmuĢtur. Örneğin ġemseddîn Ġsfahanî‟nin, Moğollar tarafından azledilmesinin ardından kaçmasını ve II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u yanına alarak isyan etmesini engellemiĢtir. Ġsfehânî‟ye önce uç tarafına gitmesini öğütlemiĢ, bu tavsiyesine uyulmadığını görüp isyan edeceğini anladığında da onu evine davet ederek bağlatmıĢ ve kaçmasını önlemiĢtir716. Ancak, Celaleddîn Karatay‟ın, gerek Emir Sadeddîn Köpek‟in gerekse ġemseddîn Ġsfahânî‟nin diktatörlüklerinde onlarla birebir çatıĢmaya girmeyerek beklediği görülür717. Bu durum onun ileri görüĢlü bir devlet ve siyaset adamı olarak bir müddet geri çekilmeyi tercih ettiğini gösterir. 712 Devât, Arapça “divit” kelimesinden gelmektedir. Devât emiri, devâtdâr veya devâdâr Ģeklinde yazılmakla birlikte, hükümdarın divit takımından sorumlu olan görevlidir. Ancak, bundan baĢka önemli görevler de üstlenirlerdi. Bkz.: Asri Çubukçu, “Devâtdar”, DĠA., IX, TDV. Yay., Ġstanbul 1994, s. 221. 713 TaĢtdâr; “Arapça „taşt‟ (içinde bir şey yıkanılan kap) ve Farsça tutan, muhafaza eden anlamındaki „dar‟ ekinden oluşur”. TaĢthâne, taĢtdârların görev yaptığı yerdir. Bu görevliler, hükümdarın leğen ve ibriğini tutar ve muhafaza ederlerdi. Bundan baĢka onlar, saray teĢkilatı içinde çeĢitli görevler üstlenmiĢlerdir. Bkz.: Erdoğan Merçil, “Selçuklularda TaĢtdâr Müessesesi”, Selçuklular –Makaleler, BKS. Yay., Ġstanbul 2011, s. 207, 212. 714 Celâleddîn Karatay, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümüne kadar taĢthane emirliği görevini yürütmüĢtür. Bkz.: Zehra OdabaĢı, “Celâleddin Karatay‟ın Hayatı ve Siyasi Kariyeri”, Tarihçiliğe AdanmıĢ Bir Ömür. Prof. Dr. Nejat Göyünç’e Armağan, SÜ. Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Yay., Konya 2013, s. 579-580. II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde, Emir Sadeddîn Köpek tarafından görevi elinden alınıp Ġbn Bîbî‟nin deyimiyle “bir cami köşesinde oturmaya mecbur bırakılmış”; ancak Emir Sadeddîn Köpek‟in öldürülmesinin ardından, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tarafından gönlü alınarak görevi kendisine iade edilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, 482; 1996: II, s. 36, 103; Selçuknâme: 2007, s. 161. 715 Ġbn Bîbî: 1956, s. 462; 1996: I, s. 456-457. I. Alâeddîn Keykubâd, Kayseri MeĢhed Ovası‟nda iken eğlence tertip etmiĢ ve burada birkaç kez Celâleddîn Karatay ile karĢılıklı cirit oynamıĢlardı. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 459; 1996: I, s. 454. 716 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 549. 717 Ġbn Bîbî: 1956, s. 482, 572; 1996: II, s. 36, 106. 121 Celâleddîn Karatay‟ın devlet yönetimindeki en büyük etkisi, kardeĢler arasındaki iktidar mücadeleleri sırasında kendisini gösterir. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un tahttan indirilmesine ve IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın tahta çıkarılmasına karar verildiğinde, kardeĢlerin birbirine düĢmesini önlemek adına üç kardeĢin de tahta çıkması gerektiği fikrini ortaya atmıĢ ve bu fikri kabul ettirmiĢtir718. YaĢadığı sürece üçlü saltanatın parçalanmadan devam etmesini sağlayarak devletin yıkılıĢını geciktirmiĢtir. Bu dönemde bir yandan iktidar mücadeleleri yaĢanırken bir yandan da devlet adamlarının taraftarı olduğu hükümdarı tek baĢına tahta çıkarma uğraĢları vardı. Bu sebeple çıkan fitne ve çatıĢmalarda, Celâleddîn Karatay‟ın fitneleri ortadan kaldırmaya ve nasihat amaçlı elçiler göndererek iĢleri yoluna koymaya çalıĢtığı görülür. Nitekim, üç kardeĢin de tahta çıkmasına karar verildikten ve IV. Rükneddîn Kılıç Arslan Aksaray‟a vardıktan sonra, onun emirleri yapılan anlaĢmadan vazgeçmiĢlerdi. Bunun üzerine, Celâleddîn Karatay ġeyh Ġmameddîn ile Ġmam-ı muazzam Necmeddîn Nahcevanî‟yi nasihat etmeleri için göndermiĢti. Ancak, nasihatler fayda vermemiĢ ve Aksaray Ovası‟nda iki taraf karĢı karĢıya gelmiĢtir719 . Celâleddîn Karatay, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟a yakın olan devlet adamları arasında yer alır. Bu durum, kardeĢler arasında taraf tutmaktan ziyade II. Keykâvus‟un hakkını koruma çabasıdır. Celâleddîn Karatay‟ın en büyük oğula duyduğu bu yakınlık, II. Keykâvus‟un diğer iki Ģehzadeden yaĢça daha büyük ve daha vasıflı oluĢu ile alakalı olmalıdır. 1246‟da devlet adamları üç kardeĢten hangisinin baĢa geçirileceğini istiĢare ettiklerinde Celâleddîn Karatay, II. Keykâvus‟un daha büyük ve meziyetli olduğunu düĢünen ve onu destekleyen devlet adamları arasında yer almıĢtı720 . Üç kardeĢ hükümdardan sadece II. Keykâvus, devletin Moğollara karĢı tam bir teslimiyet içine girmesine karĢı çıkmıĢtır. II. 718 Selçuklu Devleti‟nin, bağlılığını sunmak üzere Güyük Han‟ın huzuruna gönderdiği IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın han tarafından hükümdar ilan edilmesinden sonra, 2 bin Moğol askeri ile Anadolu‟ya gelen ve hükmün uygulanmasını isteyen IV. Kılıç Arslan‟ın elçilerine Celâleddîn Karatay Ģu cevabı vermiĢtir: “Küçük kardeşi büyük kardeşten üstün tutmak ve onu onun önüne geçirmek, emirde ve hükümde öncelik tanımak şeraite uygun, doğrulukla bağdaşır, insanlık gereklerine sığar, örf ve adetlere yakışır bir durum değildir. […] Onun için […] her üç kardeş birden tahta otursun, herbirinin adları ve lakapları sırasıyla sikkede ve hutbede anılsın”. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 588-589; 1996: II, s. 121; Aksarayî: 2000, s. 28. 719 Ġbn Bîbî: 1956, s. 591; 1996: II, s. 122-123. 720 Aksarayî, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev öldüğünde, ġemseddîn YavtaĢ ile Celaleddîn Karatay gibi iki dindar ve iyi tabiatlı insanın devletin baĢında bulunduğunu ve bunlardan Celâleddîn Karatay‟a Selçuklu ferman ve menĢurlarında, Veliyyu‟llah fî‟l-arz [yeryüzünde Allah‟ın velîsi] diye hitap edildiğini söyler. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 28. 122 Keykâvus‟daki bu farklılık onun kendi özelliklerinden baĢka, Celâleddîn Karatay‟ın kendisinin atabeki olmasından da kaynaklanmıĢtır. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un cülusunun ardından kendisine saltanat naibliği görevi verilen Celâleddîn Karatay, Osman Turan‟a göre, üçlü saltanatın baĢlamasından bir yıl kadar önce atabeklik mevkiine yükseltilmiĢtir721. Önceleri sadece II. Keykâvus‟un atabeki olan Celâleddîn Karatay, 1249‟dan itibaren ölene kadar üç kardeĢin atabeki olmuĢtu722 . Celâleddîn Karatay, üçlü saltanat boyunca (1249-1254) devletin baĢındaki en etkili ve sözü geçen devlet adamı olmuĢtur. KardeĢlerin birbirleriyle iyi geçinmelerini ve devletin uyumlu ve düzgün bir Ģekilde yönetilmesini sağlamıĢtır. Gerek devletin menfaatine çalıĢacak devlet adamlarının iĢ baĢına getirilmesi gerekse Anadolu‟ya sık sık gelerek hazineyi zarara uğratan Baycu Noyan ve elçilerinin bu geliĢ-gidiĢlerine son verilmesi ve Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti‟nin iç iĢlerine karıĢmasının ve müdahale etmelerinin engellenmesi konularında baĢarılı adımlar atmıĢtır723. Daha da önemlisi, üç kardeĢin birbirleri ile iyi geçinmesini mümkün kılmıĢtır. Anonim Selçuknâmede, Celâleddîn Karatay için, “Kısacası, onun himmetiyle üç kardeş süt ve bal gibi birbiriyle kaynaştılardı” ifadesi yer alır724 . Celâleddîn Karatay, 1254 senesinde Kayseri‟de vefat etmiĢtir. Kendisini uğurlamak üzere gelen iki kardeĢini, Celâleddîn Karatay, ġemseddîn YavtaĢ ve Fahreddîn ArslandoğmuĢ ile birlikte Kayseri‟de bırakarak, Moğol elçileri ile birlikte hanın huzuruna gitmek üzere Sivas‟a hareket eden II. Ġzzeddîn Keykâvus, Celaleddîn Karatay‟ın Kayseri‟de öldüğü haberini aldığında çok üzülmüĢ ve memlekette kurulan düzenin bozulacağından endiĢe etmiĢtir725. Gerçekten de onun ölümünden sonra yaĢanan geliĢmeler bu endiĢenin çok da yersiz olmadığını göstermiĢtir. Onun ölümü ile birlikte, gerek devlet adamlarının çekiĢmeleri gerekse kardeĢ hükümdarların tek baĢına iktidar olma kavgaları kaldığı yerden devam etmiĢtir. 721 Osman Turan, “Selçuk Devri Vakfiyeleri-III Celâleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Makaleler., Kurtuba Yay., Ankara 2010, s. 199. 722 Ġbn Bîbî: 1956, s. 550; 1996: II, s. 89; Selçuknâme: 2007, s. 185; Turan: 2010, “Karatay”, s. 199. 723 Ġbn Bîbî: 1956, s. 597-598, 616; 1996: II, s. 128, 142. 724 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 725 Ġbn Bîbî: 1956, s. 607; 1996: II, s. 136. 123 2.3. Muineddîn Pervâne ve Ġkili Saltanat Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢını hızlandırmadaki yüksek payı ile Muineddîn Pervâne726, son dönem Türkiye Selçuklu tarihinin belki de en önemli devlet adamı olarak ortaya çıkar. Aslen Deylem‟lidir727. Babası Mühezzibüddîn Ali, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev döneminde vezirliğe kadar yükselmiĢti728. Muineddîn Pervâne, Mühezzibüddîn Ali gibi bir devlet adamının oğlu olmakla pek çok bakımdan diğer devlet adamlarından daha avantajlı olduğundan, küçüklükten itibaren edindiği tecrübe ve izlenimleri parlak zekâsı ile birleĢtirerek uzun süre hem Türkiye Selçuklu iktidarını ve Moğolları hem de Memlükleri kullanmasını bilmiĢtir. Onun asıl amacının devleti tek baĢına yönetmek olduğu görülmektedir. Muineddîn Pervâne, devletin zayıflaması ile birlikte iktidarı ele geçirmeyi veya iktidarı kiĢisel menfaatleri için kullanmayı amaçlayarak devlete büyük zararlar vermiĢ olan Seyfeddîn Ayaba, Sadeddîn Köpek, ġemseddîn Ġsfahânî gibi yüksek rütbeli devlet adamları ile aynı hırs ve amaçla hareket etmiĢtir. Bu devlet adamları içinde ise en çok ġemseddîn Ġsfahanî‟ye benzemektedir. Nitekim, onun gibi Ġran kökenli idi ve yerini sağlama almak için hanedan ile akrabalık bağı kurmuĢtu729 . Muineddîn Pervâne‟nin hızla yükselmesinde, Baycu Noyan ile babası arasındaki tanıĢıklığın ve onun Moğol hanını etkileyerek yanına çekmeyi baĢarmasının büyük etkisi vardır730. Ġbn Bîbî, Muineddîn Pervâne ile Seyfeddîn 726 Türkiye Selçuklu Devleti‟nde pervâneler, mülk, ikta ve arazilerin tayin, temlik ve tahrirlerini yapar, menĢur ve beratları hazırlar, hükümdarın ihsanlarını dağıtır, onun adına istihbarat iĢlerine bakardı. Divanda protokoldeki yeri, vezir, saltanat naibi, atabeg ve beylerbeyinden sonra gelirdi. Bkz.: Muharrem Kesik, “Pervâne”, DĠA., XXXIV, TDV. Yay., Ġstanbul 2007, s. 244; Zaporozhets: 2012, s. 256. 727 Muineddîn Pervâne ve ailesinin aslen nereli olduğu konusunda farklı rivayetler vardır. Ġbn Bîbî ve Baybars Mansurî, Muineddîn Pervâne‟nin Deylemli olduğunu söyler. Ġbn ġeddâd, Mühezzibüddîn Ali‟nin dedesinin adının Hasan Kazî olduğunu söyler ve Moğolların Irak-ı Acem‟i istilâ etmeleri üzerine ailece buradan Anadolu‟ya göç ettiklerini anlatır. Baybars Mansurî, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Anadolu‟ya göç ettiklerinde, Mühezzibüddîn Ali‟nin, Müstevfî Sadeddîn‟in hizmetine girerek, bir süre medresede çalıĢtığını ve “temiz yüzlü bir ilim talebesi” olduğunu söyler. Hamdullah Kazvînî ise Muineddîn Pervâne‟den bahsederken ismine Kâşî (کاشی (nisbesini ekler. Nejat Kaymaz, Muineddîn Pervâne‟ye ve Mühezzibüddîn Ali‟nin dedesine atfedilen nisbelerden yola çıkarak, eserinde Kazî ve Kâşî kelimeleri hakkında uzunca bir malumat vermiĢtir. Bkz.: Baybars Mansurî: 1998, s. 56-57; Ġbn Bîbî: 1956, s. 684; 1996: II, s. 199; Ġbn ġeddâd: 2000, s. 94; Tarih-i Güzîde: 1341, s. 484; Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înü’d-dîn Süleyman, AÜ. Basımevi, Ankara 1970, s. 27- 30. 728 Ġbn Bîbî: 1956, s. 543; 1996: II, s. 84. 729 J. H. Kramers, “Muin-üd-Din”, ĠA., VIII, MEB. Yay., Ġstanbul 1979, s. 557. 730 Ġbn Bîbî: 1956, s. 599; 1996: II, s. 129. 124 Turumtay arasındaki ihtilaf Baycu Noyan‟a götürüldüğünde, bu dostluk sebebiyle Baycu Noyan‟ın Muineddîn Pervâne‟den taraf olduğunu söyler731. Baybars Mansurî ise Muineddîn Pervâne‟nin Halep seferi (Aralık 1259) sırasında Hülagu Han‟ın gözüne girdiğini anlatır732. Buna göre, Hülagu Han‟ın huzuruna giden II. Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan‟ın yanındaki devlet adamları arasında bulunan Muineddîn Pervâne, bu sefer sırasında Hülagu Han‟ın halka zarar vermediğini görünce ona Ģöyle seslenmiĢti733: “İsa (a.s.) bir ölüyü diriltti. Bunun üzerine oradaki insanlar ona iman etti ve hatta onu aşırı yüceltip onun ilah olduğunu söylediler. Han da şu anda bu canları bağışladı. Bu yüzden dört bir yandaki insanların doğuda ve batıda onun hükmünü yerine getirmeleri ve onun sözüne güvenmeleri gerekir”. Bu sözler karĢısında Hülagu Han, konuĢanın kim olduğunu sormuĢtu734. Kendisini böyle yüceltenin kim olduğunu öğrendiğinde ise, “Bundan sonra benim yanıma Rükneddîn adına sadece bu adam gelsin” demiĢti735 . Muineddîn Pervâne, Tokat ve Erzincan muhafızlığından 1256‟da pervâneliğe yükseltilmiĢ ve bir sene sonra devlet toprakları iki kardeĢ arasında bölündüğünde IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın vezirliğine getirilmiĢti736. ĠĢte bu görev onun yükseliĢinde can damarını oluĢturmuĢtur. Zira, Türkiye Selçuklu Devleti sadece iki kardeĢin iki ayrı saltanat toprağına bölünmüyordu. II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un direniĢçi cephesine karĢı Moğol desteğini yanına alarak II. Keykâvus‟a karĢı mücadele veren Muineddîn Pervâne cephesi de oluĢuyordu. Celâleddîn Karatay‟ın ölümünden sonra hızla yıldızı parlamıĢ ve önü alınmaz bir güce kavuĢmuĢ olan Muineddîn Pervâne, bu gücü, Moğolların kendisine büyük bir güven duyması sayesinde elde ediyordu. Muineddîn Pervâne, kendisine duyulan 731 Ġbn Bîbî: 1956, s. 599; 1996: II, s. 129. 732 Baybars Mansurî: 1998, s. 56-57. 733 Her ne kadar Baybars Mansurî, Hülagu Han‟ın Halep seferinde halka dokunmadığını söylese de Abû‟l-Farac bunun tam aksi bilgiler vermektedir. Abu‟l-Farac‟a göre, bu sefer sırasında barıĢ içinde teslim olan Ģehirler varsa da Hülagu Han, pek çok yerde, halkı kıyıma ve yağmaya maruz bırakmıĢtı. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 574; Abdulkadir Yuvalı, Ġlhanlılar Tarihi I KuruluĢ Devri, EÜ. Matbaası, Kayseri 1994, s. 85. 734 Baybars Mansurî: 1998, s. 56. 735 Baybars Mansurî: 1998, s. 57. 736 Hülagu Han‟ın emri ile Kızılırmak‟ın batısı II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un, doğusu ise IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın saltanatı altına verilmiĢti. Batı toprakların veziri Fahreddîn Ali olarak belirlenmiĢti. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 631-633; 1996: II, s. 155-156, 165; M. ġakir ÜlkütaĢır, “Anadolu Selçuklu Vezirlerinden Muinüddin Süleyman Pervâne”, TK., CIII/IX, Mayıs 1971, s. 610. 125 bu güveni kullanarak, II. Keykâvus‟u attığı bir iftira ile tahtından etmiĢti737 . Muineddîn Pervâne‟nin vezirliği altında IV. Rükneddîn Kılıç Arslan ise sadece bir isim olarak kalmıĢtır. Hatta istediği gibi yönlendirdiği IV. Kılıç Arslan‟ın, kendisine karĢı fikirler beslediğini öğrendiğinde, onu Aksaray‟da, Hatiroğlu kardeĢlerin ve Moğolların tekme ve darbeleriyle ortadan kaldırtmaktan çekinmemiĢti (1266)738 . Muineddîn Pervâne‟nin bu dönemdeki etki ve gücünü, IV. Kılıç Arslan‟ın onun aleyhinde sarfettiği sözlerinden anlamak mümkündür. Buna göre, IV. Kılıç Arslan, Muineddîn Pervâne ve Hatiroğlu ġerefeddîn‟e yakın olanların da bulunduğu bir mecliste iken, Niğde sübaĢılığını Hatiroğlu ġerefeddîn‟den, Sinop‟u ise Muineddîn Pervâne‟nin elinden almak gerektiğini anlatarak Ģöyle demiĢti: “Pervane‟nin adamları ve taraftarları, atalarımızdan miras kalmış olan ülkemize göz dikmişler, baskı kurarak bizi küçük görmeye başlamışlar, her gün bir miktar hak ve yetkimizi budayıp onları yok etmeye çalışmışlar ve bütün adamlarımızı ülke yönetiminden uzaklaştırma gayreti içine girmişlerdir. Eğer böyle giderse, gelecek yıl bizim artık ülkenin yönetiminde saltanat açısından hiçbir hükmümüz kalmayacaktır” 739 . Muineddîn Pervâne, Celâleddîn Karatay‟ın ölümü ile oluĢan otorite boĢluğunu, kiĢisel amaçlara hizmet etmek üzere süratle doldururken, karĢısına çıkan her türlü tehdidi ortadan kaldırmasını bilmiĢtir. Her türlü oyun ve hilesinde ona yardımcı olan Hatiroğlu ġerefeddîn dahi Muineddîn Pervâne‟nin planlarının kurbanı olmuĢtur740 . Muineddîn Pervâne, karĢısına çıkan her tehdidi sırtını Moğollara dayayarak ve ince bir siyaset ile ortadan kaldırmıĢtır. Moğollardan da kurtulmak için son bir adım daha atacaktır. Ancak, bu son tehlikeli oyununda baĢarısız olacak ve ileride görüleceği üzere öldürülecektir741 . 737 Ġbn Bîbî: 1956, s. 635; 1996: II, s. 158. 738 Ġbn Bîbî, her ne kadar IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ı ortadan kaldırmak için Muineddîn Pervâne‟nin Moğollara, Hatiroğlu ġerefeddîn aracılığı ile iftira attığını anlatsa da daha sonra bu iĢin sorumlusunun Muineddîn Pervâne olmadığını, öldürme iĢinin Hatiroğlu ġerefeddîn tarafından tertiplendiğini söyler. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 646, 685; 1996: II, s. 167, 168-170, 200. 739 Ġbn Bîbî: 1956, s. 645; 1996: II, s. 166. 740 Yunînî: 1960, III, s. 171-173; Baybars Mansurî: 1998, s. 147-148. 741 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 93; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 24. 126 3. ĠKTĠDARA KARġI TÜRKMEN ĠSYANLARI Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol tabiiyeti altına girmesinden sonra uç bölgelerde, güneyde ve doğuda Türkmenler tarafından çeĢitli isyanlar çıkarılmıĢtır. Moğolların önünden kaçarak Anadolu‟ya sığınan Türkmenlerin yoğun yaĢadığı bölgelerde çıkan bu isyanlar, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin baĢlıca sorunlarından biri haline gelmiĢtir. Çok zor Ģekilde ve aylar süren uğraĢlar sonunda ancak bastırılabilmiĢtir. Hatta, ileride bahsedileceği üzere, 1256‟da Ağaçeri Türkmenlerinin Malatya ve MaraĢ bölgelerinde baĢlayan isyanını bastırabilmek için devlet, Moğollardan destek almak zorunda kalmıĢtır742 . Moğollar önünden Anadolu‟ya gelen Türkmenler yoğun nüfus ve toprak azlığı sebebiyle tam anlamıyla bir toprağa bağlanmıĢ değillerdi. Bunların bir kısmı ormanlık ve dağlık bölgelerde yurt tutmak zorunda kalmıĢtı743. Üstelik Ġran ve Rum asıllı devlet adamlarının çoğunluğu oluĢturduğu idarî kadrosu ile744 Moğol tabiiyeti altında giderek zayıflayan Türkiye Selçuklu iktidarının Türkmenler üzerindeki otoritesi giderek azalıyordu. Zira, merkezden uzak olan uç bölgelerinde veya dağlık alanlarda isyanlar ortaya çıkmıĢtır. Bu durum, Türkmenlerin bu bölgelerde Selçuklu otoritesinden uzakta kaldıklarından, daha rahat hareket etme imkânına sahip olmaları ile ilgilidir. Bu dönemde bilinen üç isyan olmuĢtur. Bunlar: Türkmen Ahmed isyanı (1249), Oyuz Melik Ġsyanı (1249) ve Ağaçeri Türkmen (1256) isyanıdır. Bu üç isyan da devletin iktidar mücadeleleri ile uğraĢtığı ve Moğollar tarafından Anadolu‟nun yeniden iĢgal edileceği tedirginliğinin yaĢadığı dönemlerde çıkmıĢtır. Bu sebeple, bir yandan iktidar kendi içinde çalkantılar yaĢarken bir yandan da Anadolu‟ya gelen Moğol ordularının geliĢ sebepleri öğrenilmeye çalıĢılmıĢtır. Ġsyancılar bu sebeple kolayca Konya önlerine kadar gelebilmiĢ ve geçtikleri bölgelere büyük zararlar vermiĢtir. Ġsyanların genel özellikleri Ģöyle sıralanabilir: 742 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564. 743 Sümer: 1999, s. 178. 744 Bu devlet adamlarından bazıları Ģöyledir: Mühezzibüddîn Ali, Muineddîn Süleyman Pervâne, ġemsedîn Ġsfahanî, Bedreddîn Yahya, ġemseddîn Hasoğuz ve Celâleddîn Karatay. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 555, 569, 593; 1996: II, s. 93, 103, 125. 127 1. Ġsyanlar, iktidarı ele geçirmeyi amaçlayan Türkmenler tarafından çıkarılmıĢtır. Dolayısıyla, isyanlar siyasî niteliklidir. 2. Ġsyanlar, iktidar tarafından çok zor Ģekilde bastırabilmiĢtir. 3. Ġsyanlar, Türkmenler arasında bir süredir var olan ve Babaî isyanı ile ortaya çıkmıĢ huzursuzluğun devam ettiğinin baĢlıca göstergesidir. 3.1. Türkmen Ahmed Ġsyanı (1249) Moğol istilâsından sonra iktidara karĢı ortaya çıkan ilk Türkmen isyanıdır. Ġsyan, uç bölgelerde çıkmıĢ ve isyancılar hızla ilerleyerek Konya önlerine kadar gelmiĢtir745. Ġsyancılar iktidarı, Moğollara karĢı mağlup olmak ve devleti iyi yönetememekle suçlayarak yola çıkmıĢlardır746. Ġsyan çıktığında ülkenin yönetimi II. Ġzzeddîn Keykâvus adına ülkeyi yöneten Vezir ġemseddîn Ġsfahânî‟nin elindeydi. ġemseddîn Ġsfahânî‟ye gelen habere göre, Ahmed adındaki bir Türkmen747, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın oğlu olduğunu iddia ediyordu ve iktidara geçme niyetiyle isyan etmiĢti748. Etrafındakilerle birlikte kalabalık bir Ģekilde baĢkent Konya‟ya doğru ilerlemekteydiler. Önü alınmadığı takdirde ciddi sıkıntılara sebebiyet verebilirlerdi. ġemseddîn Ġsfahânî, haberi aldığında telaĢa kapılmıĢ ve isyancılar üzerine, Hatıreddîn Zekeriya komutasındaki Harezmli, Kürt ve Kıpçaklardan oluĢan bir ordu göndermiĢtir749. Kaynaklarda isyan hakkında çok fazla bilgi verilmemiĢtir. Ġbn Bîbî‟de ise isyancılar üzerine ordu gönderildikten sonra neler olduğundan bahsedilmemiĢtir. Çünkü o sırada daha önemli bir geliĢme yaĢanmaktaydı. ġemseddîn Ġsfahânî‟ye bir haberci daha gelmiĢti ve ona Moğollar tarafından görevinden azledildiği bildirilmiĢti750. Ġktidarı korumak adına elindeki askerleri uç bölgelere sevk eden ġemseddîn Ġsfahânî, merkezde bir baĢına ve ne yapacağını 745 Ġbn Bîbî: 1956, s. 583-584; 1996: II, s. 116-117; Mehmet Suat Bal, “Moğol Ġstilâsından Sonra Türkiye Selçuklu Devleti Ġçinde Çıkan Türkmen (Oğuz) Ġsyanları (1243-1262)”, KSÜ. SBD., II/II, 2005, s. 61-62. 746 Simon: 2006, s. 60. 747 Simon, isyancıyı Coterinus olarak adlandırmıĢtır. Bkz.: Simon: 2006, s. 59. 748 Simon: 2006, s. 59-60; Ġbn Bîbî: 1956, s. 583; 1996: II, s. 116; Selçuknâme: 2007, s. 195; Yazıcızâde: 2009, s. 720. 749 Ġbn Bîbî: 1956, s. 584; 1996: II, s. 117. 750 Ġbn Bîbî: 1956, s. 584; 1996: II, s. 117. 128 bilmez halde kalırken Türkiye Selçuklu ordusu, Konya önlerine kadar gelip köyleri yakıp yıkan ve Alâiyye Kalesi‟ne saldıran isyancıların peĢine düĢmüĢtü751 . Türkmen Ahmed adındaki isyancı, II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kardeĢi olduğunu söyleyerek tahtta hak iddia ediyordu. Etrafına topladığı insanlara yanında bulunan annesini iĢaret ederek ondan kendisinin bir hükümdar çocuğu olduğunu söylemesini istiyordu752. Annesi ise “Oğlum, bil ki sana o sultanın babası vücut verdi” diyordu753. Simon, isyancının yanında kardeĢinin de olduğunu söyler754 . Dolayısıyla bu iki kardeĢ, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın öldürülen iki oğlu olarak ortaya çıkmıĢlardır. Ne var ki II. Gıyâseddîn Keyhüsrev tahta çıktığı zaman kardeĢleri Ġzzeddîn Kılıç Arslan‟ı ve Rükneddîn‟i, Borgulu (Uluborlu) Kalesi‟ne hapsettirmiĢ, anneleri Melike Âdile‟yi ise yayın kiriĢi ile boğdurmuĢ idi755 . Simon, iki Ģehzadenin de anneleri gibi öldürüldüğünü söylese756 de Ġbn Bîbî, öldürmesi için Hacı ArmağanĢah‟a teslim edilen iki Ģehzadenin aslında ölmemiĢ olabileceğini, bazı kiĢilerin Hacı ArmağanĢah tarafından Ģehzadeler yerine iki köle öldürüldüğüne inandıklarını anlatır. Ġbn Bîbî‟ye göre, bu fikre sahip olanlar Hacı ArmağanĢah‟ın iyi huylu ve dürüst kiĢiliği sebebiyle ona bu iĢi yakıĢtıramamıĢlardır757. Bu sebeple, isyan eden Türkmen Ahmed adındaki kiĢinin bu iki Ģehzadeden biri olma ihtimali var gibi gözükür. Ancak, hem isyan edenlerin özellikleri hem de dönemin koĢulları bunu imkânsız kılar. Zira, isyan eden bu iki kardeĢin bu iĢe kalkıĢtıklarında, söz konusu Ģehzadelerin isimlerini kullanmaları gerekirdi. Bunu yapmamıĢlardır. Ayrıca, bu olayın Kösedağ SavaĢı‟ndan üç sene sonra ve uçtaki Türkmenler arasında ortaya çıkması, Türkmenlerin huzursuzluklarını kullanarak fayda elde etmeye çalıĢmıĢ olabilecekleri ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Son olarak, Hacı ArmağanĢah, iyi tabiatı sebebiyle iki Ģehzadeyi öldüremiyorsa masum olan o iki köleyi de kurban edemezdi. Dolayısıyla, isyancıların ve onların baĢında bulunan annelerinin iddiaları gerçek dıĢı idi. 751 Simon: 2006, s. 60; Ġbn Bîbî: 1956, s. 584; 1996: II, s. 117. 752 Simon: 2006, s. 60. 753 Simon: 2006, s. 59-60. 754 Simon: 2006, s. 60. 755 Ġbn Bîbî: 1956, s. 472; 1996: II, s. 27. 756 Simon: 2006, s. 52. 757 Ġbn Bîbî: 1956, s. 473; 1996: II, s. 27-28. 129 Türkmen Ahmed isyanı, devletin üç ay gibi uzun bir zaman zarfında büyük uğraĢlar vererek ve üzerlerine seçkin bir ordu göndererek bastırılabilmiĢtir758. Simon, isyancıların 20.000 kiĢi olduğunu ve Konya yakınlarındaki 300 Hıristiyan köyünü yakıp yıktığını söyler759. Bu sayılar abartılmıĢ gözükmektedir. Bununla birlikte Simon, yakalanıp idam edilen isyancı iki kardeĢin bu hareketinin, Fransa Kralı IX. Louis‟i, denizden geçerek doğrudan Anadolu‟ya bir çıkarma yapabileceği ve hiç zorlanmadan Türkiye Selçuklu topraklarını ele geçirebileceği düĢüncesine ittiğini, ancak kralın Mısır‟dan çekinerek bu iĢten vazgeçtiğini belirtir760. Bu isyan hakkında bize en geniĢ bilgiyi veren Simon, isyan hakkında bilgi verirken olayları abartmıĢtır. Buna rağmen, onun sözleri bize isyanın yine de küçümsenmeyecek bir yönünün olduğunu gösterir. 3.2. Oyuz Melik Ġsyanı (1249) Moğol istilâsı altındaki Türkiye Selçuklu iktidarına karĢı yapılan ikinci, üçlü saltanata yönelik ilk isyandır761. Diğer isyanlar gibi Oyuz Melik isyanı da mevcut iktidardan memnun olmayan Türkmenler tarafından, iktidarı değiĢtirmek üzere çıkarılmıĢtır. Dolayısı ile siyasî bir isyandır. Ġbn Bîbî, isyancılardan bahsederken “muhalifler”, “asiler”, “dikkafalılar” tanımlamalarını kullanır762. Bundan baĢka, bir önceki isyan gibi uç bölgelerde baĢ göstermiĢtir. Öyle anlaĢılıyor ki, Türkiye Selçuklu Devleti iktidarından memnun olmayanlar uçlarda birikmiĢ vaziyette idi. Bu havayı teneffüs eden bazı kiĢiler de durumu kendi avantajları için kullanmak istemiĢlerdir. Aynı bölgelerden kısa süre aralıklarla iki isyan patlak vermiĢtir. Bu durum, Selçuklu iktidarının bu bölgelerdeki karıĢıklığa son veremediği gösterir. Ġbn Bîbî, uçlardaki ikinci Türkmen isyanının elebaĢısının Oyuz Melik763 adındaki bir Türkmen olduğunu söyler764. O sırada üçlü saltanatın veziri olan Ġmam 758 Simon: 2006, s. 60. 759 Simon: 2006, s. 60. 760 Simon: 2006, s. 59-60. 761 Bal: 2005, İsyan, s. 62. 762 Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 127. 763 Ġbn Bîbî‟de, “ ” Ģeklinde yazılmıĢ olan isyancının adını Mürsel Öztürk Oyuz Melik, M. Nuri Gençosman ise Ayvaz Melik Ģeklinde okumuĢtur. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 127; Anadolu Selçukî Devletleri Tarihi: 1941, s. 244. Ayrıca Tahsin Yazıcı Farsçadan tercüme ettiği Eflâkî‟nin eserinin sonuna eklediği sözlükçede isyandan “Ayvaz Melik” Ģeklinde bahsetmiĢtir. Bkz.: Eflâkî: 2006, s. 738. 130 Necmeddîn, vezir olduktan sonra ilk iĢ olarak hızla Konya‟ya yaklaĢmakta olan bu isyancıları ortadan kaldırmak istemiĢtir. Bu sebeple, ġemseddîn YavtaĢ ile Fahreddîn AslandoğmuĢ‟u uç bölgelere asiler üzerine göndermiĢtir765. Ġbn Bîbî‟nin “harici” olarak nitelediği isyancılar, Selçuklu emirleri tarafından ortadan kaldırılmıĢ ve isyan son bulmuĢtur766 . Türkiye Selçuklu iktidarının Moğol tabiiyeti altına girmesinden sonra ilk önce uçlarda baĢlayan ve daha sonra diğer bölgelere yayılan isyanlar, devletin iyi yönetilemediği düĢüncesine dayanılarak ortaya çıkmıĢtır ve iktidara yönelik bir baĢkaldırı niteliğindedir. Öyle görünüyor ki, yönetimden memnun olmayan Türkmenler arasındaki huzursuzluk, Babaî isyanından sonra da devam etmiĢtir. Her ne kadar Babaî isyanı Ģiddetle bastırılmıĢ ve isyancıların birçoğu öldürülmüĢ olsa da, bu artçıl isyanlar, huzursuzluğun devam ettiğini göstermektedir. 3.3. Ağaçeri Türkmen Ġsyanı (1256) Ağaçeriler, MaraĢ ve Malatya‟nın ormanlık ve dağlık bölgelerinde yaĢayan ve ağaç iĢi ile uğraĢan Türkmenler idi767. Bu Türkmenler, Azerbaycan ve civarından Anadolu‟ya göç etmiĢlerdi768. 1256 senesinde, II. Ġzzeddîn Keykâvus ile IV. Rükneddîn Kılıç Arslan arasındaki iktidar mücadelelerinden faydalanarak çevre 764 Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 127. 765 Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 126-127. 766 Ġbn Bîbî: 1956, s. 596; 1996: II, s. 127. 767 Ġbn Bîbî: 1956, s. 618; 1996: II, s. 143; Sümer: 1962, s. 522; Sümer: 1999, s. 178. Ağaçeri kelimesi ağaç adamı, orman adamı anlamına gelir. Bkz. ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 42. Quatremere, bu topluluğu, Yunan kaynaklarının “Agathir” veya “Agatzir” olarak adlandırdığı bir topluluğa dayandırır. Faruk Sümer, bu iki topluluk arasında mekân ve zaman uzaklığının olduğunu ve birçok kaynakta da onların MaraĢ-Malatya bölgesinde yaĢadıklarının belirtildiğini söyleyerek bu iliĢkilendirmeye cevap verir. ReĢidüddîn Fazlullah ise, Anadolu topraklarına gelerek ormanlık alanlarda yurt tutmuĢ Oğuzlardan bir taifeye daha sonra bu ad verildiğini ve daha önce böyle bir isimlendirmenin olmadığını yazar. Simbat Sparapet‟in vekayinamesindeki 1254 tarihli bilgide ise Ağaçerilerden “Ağaçar” Ģeklinde söz edilmiĢtir. Bu vekayinâmeye göre, İslâmpak adında bir göçebe Türkmen ortaya çıkmıĢ ve soydaĢlarının baĢına geçerek Hıristiyanlara çok zarar vermiĢti. Vekâyinâmede, isyancıdan “bu köpek” Ģeklinden bahsedilir. Bkz.: Quatremere, aktarılan: CL Huart, “Ağaç Eri”, ĠA., I, MEB. Yay., s. 148; Sümer: 1962, s. 521-523; ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 42; Sparapet: 2005, s. 99. 768 Hüseyin Kahraman Mutlu, “Balıkesir ve Malatya Yöresi Tahtacı Türkmenleri”, Turkish Studies, VI/I, 2011, s. 1504. J. Qâ‟em Maqâmî, Kuzistan‟da kasaba ve Behbahan ilinde bir ilçe olan Ağaçeri adındaki yerleĢim yerinden bahsederek, Azerbaycan ve Kazvin‟de bu boyun adından türemiĢ altı yerin daha olduğunu söyler. Bkz.: J. Qâ‟em Maqâmî, “Âğâjârî”, Encyclopaedia Iranica, I/VI, online version, http://www.iranicaonline.org/articles/agajari-town-in-kuzestan-and-district-baks-in-thecounty-sahrestan-of-behbahan-situated-seventy-eight-km-to-th(10Temmuz 2013). 131 yolları kesmiĢ ve kervanları soymuĢlar, Hıristiyan köylerini yağmalamıĢlardı769 . Hatta, Malatya Ģehrine giden yolları kestiklerinden Ģehirde kıtlık çıktığı, birçok kiĢinin çocuğunu bu Türkmenlere sattığı rivayet edilmektedir770 . Türkiye Selçuklu iktidarı, diğer iki isyanın aksine bu sefer tek baĢına isyan ile baĢ edememiĢ, isyanı ancak Moğol desteği ile bastırılabilmiĢtir771. Bu isyanın bir diğer özelliği de Moğolların Anadolu‟daki Türkmen gücünü fark etmiĢ olmasıdır. Moğollar Anadolu‟daki Türkmen muhalefetinin farkındaydı. Önleri alınmazsa Anadolu‟daki düzeni değiĢtirebilecek güçte olduklarını biliyorlardı772. Moğolların bu isyanı bastırmak istemesinin ardındaki bir baĢka neden ise IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın Anadolu‟daki iktidarını güçlendirmektir. Nitekim, Ağaçerilerin isyan haberi geldikten bir süre sonra Baycu Noyan ile II. Ġzzeddîn Keykâvus arasında Aksaray‟da bir savaĢ meydana gelmiĢti773 . Bu savaĢtan galip çıkan Baycu Noyan, desteklediği kardeĢin iktidarını sağlamlaĢtırmak istemiĢtir774. Daha önce ifade edildiği üzere, Türkmenlerin Baycu Noyan tarafından tedip edilmesinde, Hülagu Han‟ın, Baycu Noyan‟ın her yıl kıĢı geçirdiği Mugan Ovası‟nı kendisine terk etmesini istemesi üzerine Baycu‟nun ailesi, hayvanları ve askerleri ile Anadolu‟ya gelmek zorunda kalıĢının da etkisi vardır775. Baycu Noyan, IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟a verdiği destek ile kendisine de serbest bir bölge kazanmak istemiĢ olmalıdır. Anadolu‟da kendisine bir yer verilmesini istemiĢ, Malatya Ģehrini ele geçirdiğinde ise Ģehri IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın askerlerine teslim etmiĢtir. Malatya halkından IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟a bağlı kalacaklarına dair yemin dahi almıĢtır776 . Türkiye Selçuklu Devleti, idarî kadrosu diğer isyanlarda olduğu gibi bu sefer de sadece isyana odaklanamamıĢtır. Baycu Noyan‟ın askerleri ve ailesi ile birlikte geldiği haberi üzerine, Anadolu‟nun tekrar iĢgal edileceği korkusuna kapılmıĢlardır. 769 Ġbn Bîbî: 1956, s. 618; 1996: II, s. 144; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 750-751; Sümer: 1962, s. 523; Bal: 2005, “İsyan”, s. 63. 770 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 565. 771 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564. 772 Yunînî: 1955, II, s. 162. 773 Ġbn Bîbî: 1956, s. 621; 1996: II, s. 146. 774 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564. 775 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 562; Müverrih Vardan, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), Çev.: Hrant D. Andreasyan, ĠÜ. Edebiyat Fakültesi Yay., Ġstanbul 1937. s. 230. 776 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564; Ebülferec: 1941, s. 31. 132 Âsiler üzerine gönderilen askerler alel acele merkeze geri dönmüĢtür777. Böylelikle, devlet iki ateĢ arasında kalmıĢtır. Bir yandan bir iç tehdit olan Ağaçeri isyanını bastırmak, bir yandan da bir dıĢ tehdit olan Baycu Noyan tehlikesini bertaraf etmek için yoğun çaba harcamıĢlardır778 . Ağaçeri isyanı, Türkiye Selçuklu Devleti‟ni yaklaĢık olarak dört sene boyunca meĢgul etmiĢtir779. Nitekim, 1256‟da Baycu Noyan‟ın Anadolu‟ya giriĢinden hemen önce isyan haberi gelmiĢtir. Bağdat seferinden (1258) sonra 1260‟da ise Hülagu Han 20.000 kiĢilik bir Moğol kuvvetini Ağaçeriler üzerine göndermiĢtir780. Ġsyancılardan bazıları ölmüĢ, bazılar esir düĢmüĢ bazıları da kaçarak Suriye‟ye gitmek zorunda kalmıĢtır781. Böylece, hem Türkiye Selçuklu iktidarına hem de Moğollara yönelik bir tehdit ortadan kaldırılmıĢtır. Malatya Ģehri ise bir yandan Ağaçeri isyanının bir yandan da II. Ġzzeddîn Keykâvus ile Baycu Noyan‟ın askerlerinin tam ortasında kalarak felaketin eĢiğinden dönmüĢtür. ġehirde büyük bir kıtlık çıktığından iaĢeyi temin etmek bile imkânsız hale gelmiĢtir782 . 777 Ağaçeri Türkmenlerinin isyan ettiği haberinin gelmesi üzerine, üst düzey komutanlar ve devlet adamları isyanı bastırmak üzere harekete geçmiĢler ve isyancılar üzerine bir ordu göndermiĢlerdir. Ancak, bu ordunun bir kısmı, Elbistan‟a vardığında Baycu Noyan‟ın yaklaĢmakta olduğunu öğrenerek geri dönmüĢtür. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 618; 1996: II, s. 144; Selçuknâme: 2007, s. 211; Yazıcızâde: 2009, s. 751. 778 Ġbn Bîbî: 1956, s. 618-621; 1996: II, s. 144-146. 779 Türkiye Selçuklu Devleti‟nin isyancılar üzerine gönderdiği ordu, Baycu Noyan‟ın gelmesi üzerine geri dönünce, bir sene sonra Ali Bahadır Malatya‟ya gönderilmiĢtir. Ali Bahadır Malatya‟ya vardığında Ağaçerileri bozguna uğratarak reislerinden Cuti Bey‟i tutsak almıĢ ve onu MinĢar Kalesi‟ne hapsetmiĢtir. Bu sırada Baycu Noyan Ģehrin önüne gelince Ali Bahadır korkarak Kâhta Kalesi‟ne kaçmıĢtır. Baycu Noyan ise Ģehri almıĢ ve IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın askerlerine teslim ederek Bağdat seferine katılmak üzere ayrılmıĢtır. Ali Bahadır, Ağaçerilerden yardım alarak Ģehri geri almıĢsa da bir süre sonra Moğol askerlerinin gelmesi üzerine Ģehri terk etmiĢtir. Moğol askerlerinin bu ikinci geliĢi Bağdat kuĢatmasından sonradır ve 1260 tarihine rastlar. Böylece 1256‟da baĢlayan isyan 1260‟daki Moğol hareketi ile son bulmuĢtur. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 627-637; 1996: II, s. 151-160; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 564-566. 780 Sebastatsi Vekayinamesi‟nde Hülagu Han‟ın Malatya‟yı ele geçirmesi 1259; Piskopos Stepanos Vekayinamesi‟nde 1255 olarak tarihlenmiĢtir. Bkz.: Sebastatsi: 2005, s. 49; Piskopos Stepanos: 2005, s. 68. 781 Sümer: 1962, s. 524. 782 Kaynaklarda Malatya halkının bütün olan bitenden dolayı büyük bir açlık çektiği rivayet edilmiĢtir. Hatta, açlık sebebiyle ölenlerin yenildiği; bir kadının, öldüğünü iddia ettiği oğlunu yemeğe çalıĢırken yakalandığı; Ģehirdeki kedi ve köpeklerin bile yenilir hale düĢtüğü anlatılarak isyan sebebiyle Ģehir halkının içine düĢtüğü içler acısı durum anlatılmaya çalıĢılmıĢtır. Bkz.: Ebülferec: 1941, s. 31-32. 133 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MOĞOLLARIN FĠĠLÎ ĠDARELERĠ VE MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNE YÖNELĠK TEPKĠLER (1259-1308) Türkiye Selçuklu Devleti, Mengü Han‟ın (1251-1259) ölümüne kadar Moğolların asıl merkezleri olan Karakurum‟a bağlı idiler. Mengü Han, 1256‟da kardeĢi Hülagu Han‟ı devletin batı topraklarında görevlendirmiĢti783. Bu sebeple, Mengü Han‟ın ölümünden sonra Anadolu, Ġlhanlı Devleti‟nin doğrudan kontrolü ve hâkimiyeti altına girmiĢ oldu. Dolayısıyla, Anadolu‟daki siyasî yapı Hülagu Han‟ın Anadolu politikasına göre ĢekillenmiĢtir. Ayrıca, Mengü Han‟ın ölümünden sonra tek baĢına Anadolu üzerinde otorite sahibi olan Hülagu Han ile birlikte, Ġlhanlı hanları Türkiye Selçuklu Devleti‟ni fiilî olarak yönetmeye baĢlamıĢtır. Bu durumun nedenlerinden biri, Anadolu‟nun daha kolay takip altına alınmasına uygun coğrafî ve siyasî Ģartların oluĢmasıdır. Bundan baĢka, Ġlhanlı içyapısında çatıĢmaların ve isyanların baĢlaması ile birlikte Anadolu‟nun sığınılacak ve sömürülecek bir yer haline dönüĢmesi de buradaki hâkimiyet ve kontrollerini artırmalarına etki etmiĢtir784 . Moğolların Türkiye Selçuklu Devleti‟ni fiilî olarak yönettiği bu dönemde, Anadolu‟daki Moğol hâkimiyetine ve Selçuklu iktidarına yönelik siyasî ve sosyal 783 Cüveynî: 1999, s. 487; Ebülferec: 1941, s. 25; Aknerli Grigor: 1954, s. 30-31. 784 Gazan Han döneminde (1295-1304) Moğol komutanları Togaçar Noyan, Baltu Noyan ve SülemiĢ Noyan, Moğol hanına karĢı kısa aralıklarla Anadolu‟da isyan etmiĢlerdi. Togaçar Noyan‟a karĢı Baltu Noyan, Baltu Noyan‟a karĢı SülemiĢ Noyan (Kutlug ġah‟ın liderliği altında ve onun görevlendirmesiyle), SülemiĢ Noyan‟a karĢı Emir Çoban görevlendirilmiĢti. Emir Çoban istisna tutulursa, isyanları bastırmak için merkezden gönderilen kiĢilerin de bir süre sonra bağlılıklarında bir sarsılma olması ilginçtir. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 152-199; KürĢat Günay, Gazan Mahmud Han Döneminde Anadolu’da Meydana Gelen Moğol Ġsyanları (1295-1304), AÜ. SBE. YYLT., Ankara 2003, s. 46, 55, 73. 134 alanlarda bir takım tepki ve isyanlar meydana gelmiĢtir. Bu tepki ve isyanlar iki temel sebebe dayanmaktaydı. Birincisi, Türkiye Selçuklu iktidarı artık gücünü kaybetmiĢ ve iktidarda büyük bir boĢluk oluĢmuĢtu. Ġkincisi ise, Anadolu‟ya gönderilen Moğol memur ve idarecilerinin baskı ve zulümleri ile sürekli artan ve ödenmez hale gelen vergiler idi785 . Bu dönemde Anadolu‟da, Moğollara yönelik tepkilerde baĢlıca rolü II. Ġzzeddîn Keykâvus ve Türkmenler oynamıĢtır. Onlar her fırsatta birbirlerini destekleyerek veya birbirleri ile ittifak çabası içine girerek Moğollara karĢı mücadele vermiĢtir786. Selçuklu iktidarına yönelik tepkilerde ise baĢlıca rolü yine Türkmenler oynamakla birlikte, bundan baĢka II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un oğlu Rükneddin Kılıç Arslan ön plandadır. Moğol hâkimiyeti, daha çok Anadolu‟nun esnaf (ahiler) ve toprak ile uğraĢan halkını etkilemekteydi. Halk da ağır vergilerden, baskı ve yağmalardan ve iĢ bilmez Moğol memurlarının yeni yeni icraatlarından bunalmıĢ olarak giderek sıklaĢan aralıklarla mevcut duruma tepki göstermiĢlerdir787. Sosyal zümreden gelen bu tepkilerde ise esas rolü ahiler oynamaktaydı. 1. MOĞOLLARA YÖNELĠK TEPKĠLER Moğolların Asya bozkırlarından batıya doğru yayılmasından, Hıristiyan devletlerden ziyade Müslüman devletler ve topluluklar zarar görmüĢtü ve görmeye devam etmekteydi. Bu sebeple, Moğollara karĢı en büyük mücadeleleri verenler de yine Müslümanlar olmuĢtur. Bununla birlikte, Anadolu‟da özelikle Türkmenler tabiiyet altına girilmesine ve Moğol baskısına karĢı tepki gösteriyorlardı. Anadolu sınırları dıĢında ve Ön Asya‟daki mücadelelerde ise, Moğollara karĢı mücadeleyi 1231‟de Celâleddîn HarezmĢah‟ın ölümüne kadar HarezmĢah Devleti temsil etmiĢti. 1246-1262 tarihleri arasında ise Anadolu‟da II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in en büyük oğlu II. Ġzzeddîn Keykâvus mücadele vermiĢtir. Bu dönemde, yenilmez bir güç olarak görülen Moğol askerleri ilk defa 1260‟da Memlüklere yenilmiĢ788, bu devletin hükümdarı Baybars, Moğollar karĢısında çaresiz hisseden Müslümanların mücahidi 785 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 786 Aksarayî: 2000, s. 50, 53; Ebülferec: 1941, s. 30. 787 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52-53. 788 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 337-341. 135 olarak ortaya çıkmıĢtır789. Kuzeyde ise Altınordu Hükümdarı Bereke Han790 Ġlhanlılara karĢı cephe alınmıĢ durumdadır791 . 1.1. Beyliklerin Ortaya ÇıkıĢı Anadolu‟da I. Alâeddîn Keykubâd zamanında sağlanan siyasî birlik, Kösedağ mağlubiyetinden sonra yavaĢ yavaĢ dağılmaya yüz tutmuĢtur. Bir yandan Türkiye Selçuklu Devleti‟ne tabiyet bağı ile bağlı olan devletler bu bağlılığı bırakırken bir yandan da Türkmenler tarafından çeĢitli bölgelerde beylikler kurulmaya baĢlanmıĢtır. Ömerî, Moğol hâkimiyeti altında, Anadolu‟da kurulan beylikleri anlatırken, “Selçukluların hükmettiği yerlerin ova kısımlarını Hülagu ailesi, dağ kısımlarını da bu Türk beyleri zaptetmişlerdir” demekte idi792. Bu beylikler; Karaman, EĢref, MenteĢe, Aydın, Saruhan, Germiyan, Karasi ve Osman oğulları gibi beylikler idi793 . Beylikler, siyasî ve sosyal düzenin bozulmasının bir sonucu olarak ortaya çıkmıĢ olsa da aynı zamanda bütün bunlara sebep olan Anadolu‟daki Moğol varlığına karĢı da bir isyan ve tepki niteliği taĢıyordu. Onlar, Moğollara karĢı hareket etmekte hiçbir fırsatı kaçırmıyorlardı. Ayrıca, Moğolların Anadolu‟daki zorlayıcı varlığı ve Türkiye Selçuklu hükümetinin de etkisiz kalması neticesinde oluĢan boĢluk ve doğan kaosu kullanarak kendi hükümetlerini oluĢturmaya baĢlamıĢlardı. Onların bu hareketi Moğollarca kabul görmemiĢ ve Moğollar beyliklere karĢı da savaĢ açmıĢlardır794 . Beylikler, kimi zaman Türkiye Selçuklu hükümdarına veya Moğol hanına itaatini arz 789 Abaka Han onu gönderdiği elçilerle tehdit ettiğinde ve “Sen Sivas‟ta satılmış bir kölesin. Nasıl olur da yeryüzü hükümdarına muhalefet edersin?” dediğinde, Sultan Baybars elçilere Ģöyle demiĢtir: “Ona bildirin ki; halifeden aldığı arazileri ve diğer İslâm topraklarını elinden alıncaya kadar hep peşinde olacak ve onu takip edeceğim!”. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 438. 790 Bereke Han, Hülagu Han ile amca çocuklarıdır. Ancak, Bereke Han Müslüman olduktan sonra Ġlhanlı zalimliğine karĢı Müslümanlardan yana olmuĢ ve onlar ile ittifak giriĢimlerinde bulunmuĢtur. Memlük Sultanı Baybars ile de bu amaç doğrultusunda karĢılıklı elçiler gönderilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 431. Yunînî, Bereke Han‟ın makamını ve dıĢ görünümünü uzun uzadıya anlatmıĢtır. Buna göre Bereke Han, seyrek sakallı, büyük yüzlü, ten rengi sarı ve saçları kulağını kapatacak kadar uzundu. Bir kulağında ise değerli taĢlı bir küpesi vardı. Bereke Han, gelen elçileri, içine beyaz elbiseler giyen 500 adamın sığabileceği geniĢlikte bir odada karĢılamaktaydı. Han ile birlikte odada elli altmıĢ kadar emiri de olurdu. Bkz.: Yunînî: 1954, I, s. 541. 791 Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 410. 792 Ömerî, “Mesalikü‟l-ebsâr‟a Göre Anadolu Beylikleri”, Anadolu Beylikleri Hakkında AraĢtırmalar. Çoban-Oğulları Candar-Oğulları Mesalikü’l- Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri, I, Haz.: F. Taeschner, Çev.: YaĢar Yücel, TTK. Yay., Ankara 1991, s. 189. 793 Ömerî: 1991, s. 184-186; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 25; NeĢrî: 2008, s. 27-28; Nakracas: 2005, s. 41. 794 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 638-639; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 61. 136 ediyor, kimi zaman da Moğollara ve Selçuklulara karĢı istiklâl mücadelesi veriyordu795. Bundan baĢka, batı uçlarında bulunan Türkmenler Bizans topraklarına karĢı da ilerlemeye çalıĢıyordu796 . Beyliklerin alt yapısı I. Alâeddîn Keykubâd zamanına kadar uzanır. I. Keykubâd döneminde Ermenek ve civarı alındığında buraya bir kısım Türkmenler yerleĢtirilmiĢti797. Daha sonra bölgeye yeni gelen Türkmenlerle birlikte Karaman Bey‟in etrafında bir beylik kurulmuĢtur798. Denizli, Honas ve Dalaman bölgesinde yurt tutan Türkmenler de Mehmet Bey‟in etrafında toplanarak Mehmet Bey‟in torunu Ġnanç (Yınanç) Bey‟e atfen Yınanç oğulları adıyla anılacak olan beyliği kurmuĢlardı799. Aksarayî, IV. Rükneddin Kılıç Arslan‟a boyun eğmeyerek asilik yapan Türkmen beylerinden bahsederken “uç Türkmenlerinin emiri Mehmet Bey”800 ile birlikte Ġlyas Bey ve Salur Beylerden bahsetmiĢ, II. Ġzzeddin Keykâvus‟un bir daha dönmemek üzere Ġstanbul‟a gitmesinden sonra bu beylerin yakalandığını anlatmıĢtır801. Bununla birlikte; Söğüt, Domaniç ve Ermeni Beli‟nde I. Alâeddîn Keykubâd döneminden beri giderek büyüyen Osmanlı Beyliği vardı ve daha çok Bizans sınırlarında mücadele veriyordu802 . Kurulan beyliklerden Ġnanç oğulları, Mehmet Bey zamanında Moğollara önce tabiyetlerini bildirmiĢ, ardından huzura gelmesini isteyen Hülagu Han‟a karĢı çıkarak Dalaman Ovası‟nda savaĢmıĢtır. Damadı Ali Bey‟in ihaneti ile savaĢı kaybeden Mehmet Bey öldürülmüĢtür803. Beylik, 1262-1277 arasında Selçuklulara tabi olmuĢsa da Karamanlıların Konya‟yı iĢgalleri sırasında tekrar istiklâllerini ilan etmiĢlerdir804 . Ancak, Moğolların Türkmenler üzerine yürümesi sebebiyle tekrar bağlılıklarını 795 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 47-49. 796 Pachymèrès, Bizans sınırında ilerlemeye çalıĢan Türkler için, “Düşmanların kıyıdaki kalelere saldırmadığı ya da esirler ele geçirip öldürmedikleri bir gün dahi yoktu. Biz ise bu anlarda merhametli Tanrı‟ya sığınıyorduk.” demiĢtir. Bkz.: Pachymèrès: 2009, s. 80. 797 NeĢrî: 2008, s. 24-25; Ġbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Karaman Tarihi: Ermenek ve Mut Abideleri, Baha Matbaası, Ġstanbul 1967, s. 44. 798 Ġbn Bîbî: 1956, s. 687-688; 1996: II, s. 202. 799 Aksarayî: 2000, s. 50, 53; Turan: 2005, s. 533-534. 800 Aksarayî: 2000, s. 50. Mikâil Bayram‟ın tespitleri ile burada adı geçen Mehmet Bey‟in, I. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in kayınpederi olan ve uç bölgelere melik olarak gönderilen Emir Komnenos Mavrazemos‟un torunu olduğu belirlenmiĢtir. Bkz.: Mikâil Bayram, “Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 294-298. 801 Aksarayî: 2000, s. 53. 802 Pachymèrès: 2009, s. 109; ÂĢıkpaĢaoğlu: 1985, s. 15; NeĢrî: 2008, s. 33. 803 Turan: 2005, s. 533. 804 Turan: 2005, s. 534. 137 sunmak zorunda kalmıĢlardır805. Karamanoğulları ise Moğollara karĢı mücadele veren en önemli beyliktir. Kaynaklarda bu beyliğin adı sık sık Moğollarla ve MoğolSelçuklu güçlerine karĢı mücadeleleri anlatılırken geçer806 . Anadolu‟da Ġnaçoğulları ve Karamanoğullarından baĢka Germiyan Türkleri tarafından kurulmuĢ baĢka bir beylik daha vardır. Germiyan Beyliği adıyla anılan söz konusu beyliğe bağlı Türkmenler, Karamanoğlu Mehmet Bey‟in Cimri lakâplı SiyâvuĢ‟u tahta çıkarmasından sonra, Fahreddîn Ali‟nin oğulları ile birlikte Karaman oğullarına karĢı AkĢehir‟in AltuntaĢ Köyü‟nde mücadele etmiĢlerdir807. Fahreddîn Ali‟nin oğulları, Germiyan Türklerinin desteğini alabilmek ve onları kendi tarafına çekebilmek için onlara 50 bin dirhem dağıtmıĢtır808. Dolayısıyla, Germiyan Türkleri bu desteği Moğollara duydukları hayranlıktan ötürü vermemiĢtir. Ancak, Türkmenlerin her fırsatta Konya‟yı ya da bir baĢka bölgeyi iĢgal etmesi ya da yağmada bulunmaları yerleĢik halk tarafından hoĢ karĢılanmıyor olsa gerektir. Çünkü Anadolu‟da Moğol baskısının artması savaĢın ve yoksulluğun artmasından baĢka bir Ģey değildi. Üstelik düzen ve istikrar, beyliklerin mücadeleleri ile de iyiden iyiye kaybolmaya baĢlamıĢtı. Beylikler Anadolu‟daki siyasî boĢluğun sebep olduğu bir olayın destekçisi olabildikleri gibi, o olayın faillerinin sığınağı da olabiliyorlardı. Nitekim, II. Ġzzeddin Keykâvus‟un oğlu II. Gıyâseddîn Mesud‟un Argun Han‟ın809 yanına gitmesini fırsat bilerek Konya‟da zulüm yapan ve para toplayan emîr-i iĢraf ve emîr-i dad810, daha sonra EĢrefoğullarına ve Karamanoğullarına kaçmıĢlardı (1286)811 . 805 Turan: 2005, s. 533 vd. 806 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 39, 40, 42, 45 vd.; Ġbn Bîbî: 1956, s. 686; 1996: II, s. 201; Aksarayî: 2000, s. 85, 96. 807 Ġbn Bîbî: 1956, s. 698; 1996: II, s. 210-211; Selçuknâme: 2007, s. 247; Yazıcızâde: 2009, s. 835. 808 Ġbn Bîbî: 1956, s. 698; 1996: II, s. 210-211; Selçuknâme: 2007, s. 246; Yazıcızâde: 2009, s. 834. 809 Argun Han Abaka Han‟ın oğludur. Amcası Ahmed Teküdar‟dan sonra tahta çıkmıĢtır. Bkz.: ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 23. 810 Dâd, Pehlevice kökenli bir kelime olup Farsça‟da “kanun; adalet; insaf; feryat, figan” kelimelerine karĢılık gelir. Bkz.: Mehmet Kanar, Büyük Sözlük Farsça Türkçe, Birim Yay., Ġstanbul 1998, s. 273. Erdoğan Merçil emîr-i dâd müessesesinin varlığından bahsederken, emîr-i dâdın görevi hakkında kesin bir hüküm verilemediğini; ancak Türkiye Selçuklu Devleti‟nde emîr-i dâdların bir suç duyurusu yapıldığında olayı soruĢturduklarını ve hükümdar tarafından verilen emirleri yerine getirdiklerini söyler. Bkz.: Erdoğan Merçil, “Selçuklularda Emîr-i Dâd Müessesesi”, Selçuklular – Makaleler-, BKS. Yay., Ġstanbul 2011, s. 228. Emir-i İşraf ise devletin mâli iĢlerinden ve kontrolünden sorumlu idi. Bkz.: Mehmet Altay Köymen, “Selçuklu Devri Türk Tarihi AraĢtırmaları II”, TAD., II/II, Ankara 1964, s. 327. 811 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 46. 138 Karamanoğulları ve EĢrefoğulları Anadolu‟daki geliĢmeleri yakından takip ederek Moğollara ve Selçuklulara karĢı hareket etmede veya hâkimiyet alanlarını geniĢletmede hiç bir fırsatı kaçırmıyorlardı. Özellikle Karamanoğulları, Ermeni topraklarına karĢı devamlı istilâ ve iĢgal siyaseti yürütmüĢtür812. Hatta, Moğolların uçlardaki Türkmenler ile uğraĢmasını fırsat bilerek Tarsus bölgesini iĢgal etmiĢlerdir. Ermeni kralının, bu durumu Moğol Hanı Geyhatu‟ya (1292-1295)813 Ģikâyet etmesi üzerine Selçuklu ve Moğol askerleri 1288 senesi baĢlarında Karamanlılara karĢı harekete geçmiĢlerdir814. Bu dönemde EĢref oğulları da Ilgın‟a akın yapmıĢtı815 . Ancak, daha sonra her iki beylik, Selçuklu Hükümdarı II. Gıyâseddîn Mesud‟dan özür dileyerek bağlılıklarını bildirmiĢlerdir. Bağlılıklarını bildiren beylikler arasında Germiyan Beyliği de vardır816 . Türkiye Selçuklu Devleti, bir yandan Moğollara karĢı bir yaĢam mücadelesi verirken bir yandan da Karaman, EĢref ve Germiyan Türklerinin hareketlerini bastırmak ile uğraĢmıĢtır817. Bu durum devletin hızla çökmesine zemin hazırlamıĢtır. Nitekim, Vezir Fahreddîn Ali‟nin ölümünden sonra devletin, Moğolların Anadolu‟ya gönderdiği Fahreddîn Kazvînî ile Mücîrüddin Emîr-Ģâh arasında iki idarî ve malî bölgeye ayrılması ile birlikte818 Türkiye Selçuklu Devleti‟nin fiilî bir varlığı dahi kalmamıĢtı. Fahreddîn Kazvînî, yaptığı zulümler sebebiyle Moğollar eliyle öldürüldükten sonraki dönemde de devlet Karaman oğullarının ve EĢref oğullarını tenkil etmek ile uğraĢmıĢtır819. Bundan baĢka, Geyhatu‟nun Argun Han dönemindeki Anadolu genel valiliği döneminde, III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in geride kalan iki oğlunun annesi, memleketin II. Gıyâseddîn Mesud ve oğulları arasında paylaĢtırılmasını istemiĢtir. Bunun için Karamanoğulları ve EĢrefoğullarını 812 ġikârî, Karamannâme [Zamanın Kahramanı Karamanîler’in Tarihi], Haz.: Metin SözenNecdet Sakaoğlu, Karaman Valiliği ve Karaman Belediyesi Yayını, Ġstanbul 2005, s. 103. 813 Geyhatu Han, Abaka Han‟ın (1265-1282) oğludur. KardeĢi Argun Han‟dan (1284-1291) sonra tahta çıkmıĢtır. Bkz.: ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 23. 814 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 47-48. 815 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 48. 816 Beyliklere bağlı Türkmenler, itaatlerini sunmak ve özür beyan etmek üzere Konya‟ya doğru harekete geçtiklerinde II. Gıyâseddîn Mesud ve devlet adamları tedbiri elden bırakmayarak, onları Ģehrin dıĢında bir çadır kurdurarak karĢılamıĢtır. Hatta emirler, herhangi bir taarruz olur diye silahlarını elbiselerinin altlarında gizlemiĢlerdir. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 49; Turan: 2005, s. 606. 817 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 45, 47 vd. 818 Aksarayî: 2000, s. 122. 819 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 59, 61-62, 126; Turan: 2005, s. 611. 139 Konya‟ya davet etmiĢtir. Ġki oğul, Konya‟da tahta çıkarılmıĢsa da Geyhatu ve Selçuklu askerlerinin gelmesi ile birlikte Karamanlı ve EĢrefoğlu Türkmenleri kaçmıĢ, iki oğulun baĢları kesilerek Türkmenlere gönderilmiĢtir820. Geyhatu Han‟ın Moğol tahtına çıktığı dönemde de batı, güney ve kuzeydeki Türkmenler tenkil edilmiĢtir821. Anonim Selçukname‟ye göre, öyle bir temizliğe giriĢilmiĢ, o kadar çok Türkmen öldürülmüĢtü ki Konya‟dan Denizli‟ye kadar kuĢ bile uçmaz olmuĢtu822 . Karaman oğulları, EĢref oğulları ve MenteĢe oğulları üzerine asker sevk edilmiĢ, geniĢ çapta bir temizliğe giriĢilmiĢtir823. Bu tenkiller sırasında Karamanoğullarının, Selçuklu askerlerinin Türkmenler üzerine yürümek amacıyla kuzey topraklarına gitmesini fırsat bilerek Konya‟ya tekrar taarruzda bulunması, Halep Türkmenlerinin Sivas‟a kadar ilerlemesi dolayısıyla, artık Anadolu‟nun dört bucağındaki Türkmenlerin sindirilmesi ve uzun süre sessiz kalmalarının sağlanması imkânsız hale geldiği ortaya çıkmaktadır824. Bundan baĢka, Çoban oğulları Beyliği vardır ki Kastamonu ve civarındaki bu Türkmenler de ileride görüleceği üzere, baĢlarında Çobanoğlu Yavlak Arslan825 ile birlikte II. Gıyâseddîn Mesud‟un kardeĢlerinin Selçuklu ve Moğol güçlerine karĢı verdiği mücadeleye destek olmuĢlardır826 . 1.2. Karamanoğlu Mehmet Bey’in Ġktidarı Ele Geçirme TeĢebbüsü Karamanoğulları Beyliği, Moğollara ve Selçuklulara karĢı verdiği mücadeleler sebebiyle diğer beyliklerden ayrı bir öneme sahiptir. Moğollar önünden kaçarak 820 Yakalanan iki Ģehzade, Argun Han‟a gönderilmiĢtir. Yapılan yargu sonucu, bu kiĢilerin III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in oğulları olmadığına hükmedilerek, öldürülmelerine karar verilmiĢtir. Çocuklardan biri Argun Han‟ın yanında öldürülmüĢ, diğeri ise Konya Kale Kapısı‟nda asılmıĢ, 3 gün sonra indirilerek baĢı kesilmiĢ ve Türkler arasında dolaĢtırılmıĢtır. Ancak, annelerine Seferi Hisar (Sivrihisar) ikta olarak verilmiĢ, böylece susturulmuĢtur. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 45-46. Kanaatimizce, öldürülen çocukların gerçekten de hükümdarın oğlu olmadığına inanılsa idi anneleri teskin edilmeye çalıĢılmazdı. 821 Geyhatu Han, 1291‟de Argun Han‟ın ölümü üzerine tahta çıkmak üzere Anadolu‟dan ayrılmıĢ, bunu fırsat bilen Türkmenler de Selçuklu ve Moğol güçlerine karĢı saldırıya geçmiĢlerdi. Bunun üzerine Geyhatu Han, ordusunun baĢında bizzat gelerek batı ve güneydeki Türkmenler üzerine yürümüĢ, kuzeydeki Türkmenler üzerine de II. Gıyâseddîn Mesud ve Mücîrüddin Emîr-Ģâh‟ı göndermiĢti. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 135-137; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 638-639. 822 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 63. 823 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 61-63. 824 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 64. 825 Yavlak Arslan, I. Alâeddîn Keykubâd döneminde Suğdak seferi ile görevlendirilen Kastamonu Uç Beyi Hüsameddîn Çoban‟ın torunudur. Çoban oğulları, Oğuzların Kayı Boyu‟na mensuptur. Bkz.: Yazıcızâde: 2009, s. 443-444. 826 Turan: 2005, s. 623. 140 Anadolu‟ya giren ve önce Sivas‟a daha sonra da Karaman‟a geldiği bilinen Türkmenlerin kurduğu bu beylik, Moğollara karĢı hiçbir mücadele fırsatını kaçırmamıĢtır827 . Ġlk kuruluĢ yıllarında Ermeniler ile mücadele eden Karaman oğulları828 Moğollara cephe aldığında, Muineddîn Süleyman Pervâne, bu beyliği kendi tarafına çekmek için beyliği tanımıĢsa da, politikası iĢe yaramamıĢtır829. II. Ġzzeddîn Keykâvus kesin olarak Ġstanbul‟a gittiğinde, Ali Bahadır, Emir-i Ahur Uğurlu ve Ġnançoğlu Mehmet Bey‟i de aralarına katarak Konya‟yı iĢgal etmiĢlerdir. Moğolların Ġnanç oğulları üzerine yürüdüğünü gören Karaman Bey, derhal harekete geçerek Konya‟ya doğru ilerlemeye baĢlamıĢtır. Ancak, Kevele Kalesi önünde yapılan savaĢta Karamanlılar yenilmiĢtir. Karaman Bey ile oğulları, Bunsuz ve Zeynulhac adlarındaki kardeĢleri esir edilerek öldürülmüĢtür830. Muineddîn Pervâne hükümeti, kendi tarafına çekemediği bu güçlü rakibi yendiğine de çok sevinmiĢ ve zaferi fetihnamelerle vilayetlere bildirmiĢtir831 . Karamanoğullarının Konya ilerleyiĢi halk tarafından olumsuz bir geliĢme olarak değerlendirilmemiĢtir832. Zira, halk arasında Karaman Beyi Zeynulhac‟ın mezarına birkaç gece nur indiği söylentisi yayılmıĢtı833. Necibeddîn Müstevfî, Sivrihisarlı Kadıasker Celâleddîn, Seyfeddîn Has Kayıaba, Kerimüddîn AliĢir, Bedreddîn GühertaĢ834 ve Emineddîn Yakut gibi bazı devlet adamları Karamanlıları davet etmekle suçlanarak Alıncak Noyan‟a teslim edilmiĢ ve öldürülmüĢlerdir 827 Sümer: 1999, s. 180. 828 ġikârî: 2005, s. 103. 829 Ġbn Bîbî: 1956, s. 688; 1996: II, s. 202. Ġbn Bîbî, “yılan yavruları” diyerek bahsettiği Karamanoğullarının atasının Ermenek ve çevresinde yaĢayan Karaman adında bir Türkmen kömürcü olduğunu, Baycu Noyan‟ın Anadolu‟ya ikinci geliĢi sırasında karıĢıklardan faydalanarak yol kesmeye ve para toplamaya baĢladığını, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un Ġstanbul‟a gitmesinden sonra da IV. Rükneddîn Kılıç Arslan tarafından kendisine beylik verildiğini ifade eder. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 687-688; 1996: II, s. 202-203; Selçuknâme: 2007, s. 242; Yazıcızâde: 2009, s. 824. 830 Aksarayî: 2000, s. 54. 831 Aksarayî: 2000, s. 53-54. 832 Karamanoğulları Cimri olayında da halk tarafından destek görmüĢ, etrafına fazlaca insan toplayabilmiĢti. Hatta bu sebeple Ġbn Bîbî, Cimri olayının elebaĢlarının kesilen baĢlarının, destek veren halka gözdağı vermek amacıyla sokaklarda teĢhir edildiğini söyler. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 705; 1996: II, s. 216; Selçuknâme: 2007, s. 250. 833 Aksarayî: 2000, s. 55. 834 I. Alâeddîn Keykubâd döneminden itibaren devlet kademelerinde görev almaya baĢladığını bildiğimiz Bedreddîn GühertaĢ, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın atabeyidir. GühertaĢ hakkında ayrıntılı bilgi için Bkz.: Mehmet Ali Hacıgökmen, “I. Alaeddin Keykubat Dönemi Emirlerinden Atabey Bedreddin GühertaĢ (GevhertaĢ) (D. ?- Ö. 1262)”, TAD., XXX/ L, 2011, s. 119-136. 141 (1262)835. Kaynaklara göre, Alıncak Noyan dahi rüyasında, öldürdüğü devlet adamlarının kendisine ağır sözler sarf ettiğini görmüĢ ve bu durumdan dolayı Muineddîn Pervâne‟yi suçlamıĢtı836 . 1.3. Hatiroğlu ġerefeddîn Ġsyanı Hatiroğlu ġerefeddîn‟in adı kaynaklarda ilk defa Muineddîn Pervâne‟nin yakın adamları arasında ve münĢî837 olarak geçer838. Hatiroğlu ġerefeddîn, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un daha Ġstanbul‟a kesin olarak gitmesinden önce Muineddîn Pervâne‟nin II. Keykâvus engelini ortadan kaldırmak için planlar yaptığı ve bu düĢüncelerini paylaĢtığı sırdaĢları içerisinde idi. Öyle ki, bir toplantıda Muineddîn Pervâne‟ye eğer düĢünceleri gerçekleĢirse kendisine Niğde subaĢılığının verilmesini istediğini söylemiĢti. Muineddîn Pervâne de bu isteğe olumlu yanıt vermiĢti. Hatiroğlu ġerefeddîn, kendisine vadedilen Niğde subaĢılığını kazanmak için birkaç defa Moğol hanının karargâhına giderek II. Keykâvus‟u Moğolların gözünden düĢürmüĢ, nihayetinde Alıncak Noyan, harekete geçmiĢ, II. Keykâvus da soluğu Ġstanbul‟da almıĢtı. Böylece, Hatiroğlu ġerefeddîn istediği sübaĢılığa kavuĢmuĢtu839. Hırslı ve menfaatçi bir karaktere sahip olduğu anlaĢılan Hatiroğlu ġerefeddîn, bununla da kalmamıĢ, Muineddîn Pervâne ile birleĢerek IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın öldürülmesine yol açan tuzağı kurmuĢtu. Hatta, bizzat IV. Kılıç Arslan‟ı öldüren kiĢiler içerisinde idi (1266)840. Hile ve fesatlıkta oldukça hünerli olan Hatiroğlu 835 Ġbn Bîbî: 1956, s. 642; 1996: II, s. 164; Selçuknâme: 2007, s. 223; Yazıcızâde: 2009, s. 776; Aksarayî: 2000, s. 54. 836 Ġbn Bîbî: 1956, s. 642-643; 1996: II, s. 164; Selçuknâme: 2007, s. 223-224; Yazıcızâde: 2009, s. 776. 837 Saray görevlilerinden olan münĢilere “kâtip”, “debir-i hazret” veya “debir-i huzur” da denilmekte idi. Hükümdarın kâtipliğini yapar, mektuplarını yazar ve okurdu. Bkz.: Erdoğan Merçil, Selçuklular’da Saraylar ve Saray TeĢkilatı, BKS. Yay., Ġstanbul 2011, s. 240. 838 Ġbn Bîbî: 1956, s. 644; 1996: II, s. 165; Selçuknâme: 2007, s. 224. 839 Ġbn Bîbî: 1956, s. 644; 1996: II, s. 165; Selçuknâme: 2007, s. 224; Yazıcızâde: 2009, s. 777. 840 Ġbn Bîbî: 1956, s. 649, 685; 1996: II, s. 169, 200; Selçuknâme: 2007, s. 227; Yazıcızâde: 2009, s. 782. Mevlevî kaynaklarına göre, IV. Rükneddîn Kılıç Arslan, kendisinin çağrıldığını duyduğunda gitmek istemiĢ, ancak Mevlanâ ona, gitmemesini öğütlemiĢti. IV. Kılıç Arslan öldürüldüğünde, bunu bir mecliste iken hisseden ve aniden ayağa kalkan Mevlanâ, gıyabında oradakilerle cenaze namazını kılmıĢ ve ardından Ģu gazeli okumuĢtu: “Ben sana oraya gitme, seni belaya uğratırlar demedim mi? Onlar haindir, elleri pek uzundur, senin ayağını bağlarlar demedim mi? Yine ben sana demedim mi ki, o tanede tuzak vardır, seni tuzağa düşürünce hiç koyuverirler mi?”. Bkz.: Feridun bin Ahmed, Sipehsâlâr Risalesi, Çev.: Tahir Galip Seratlı, Elest Yay., Ġstanbul 2004, s. 94; Eflâkî: 2006, s. 166- 167; DerviĢ Mahmûd-ı Mesnevîhan, Sevâkıb-ı Menâkıb, Haz.: Hüseyin Ayan-Gönül Ayan-Erdoğan Erol, Rûmî Yay., Konya 2007. 142 ġerefeddîn, daha sonra Vezir Fahreddîn Ali ve oğlu Emir Taceddîn Hüseyin‟e kurulan tuzakta Muineddîn Pervâne‟ye yardım etmiĢti841 . Muineddîn Pervâne, Fahreddîn Ali ile birlikte, Selçukî Hatun‟u842 ġehzade Argun ile evlendirmek amacıyla, Abaka Han‟ın843 yanına gitmek üzere yola çıktığında, Hatiroğlu ġerefeddîn Moğollara isyan etmiĢtir844. Ġbn Bîbî, Hatiroğlu ġerefeddîn‟in isyan etmesine sebep olarak, ona ulaĢtırılan bir haberi gösterir. Buna göre, Hatiroğlu ġerefeddîn‟in kardeĢi Ziya‟ya, Muineddîn Pervâne‟nin oğlunun evinde; Pervâne oğlu, Taceddin Giv ve Fahreddîn ArslandoğmuĢ‟un oğlu Sinaneddîn arasında geçen bir konuĢma haber verilmiĢtir. Bu konuĢmaya göre, Hatiroğlu ġerefeddîn ve Ziya kardeĢler bu devlet adamları tarafından ortadan kaldırılmak isteniyordu845. Durumu kardeĢine haber veren Hatiroğlu Ziya846, Taceddîn Giv ve Sinaneddîn tarafından Kayseri‟de karĢılandıklarında, Taceddîn Giv‟i kucaklamak bahanesi ile yaklaĢarak kılıcıyla onun elini ağır bir Ģekilde yaralamıĢtır. BoğuĢma sırasında Hatiroğlunun adamları tarafından Taceddîn Giv ve Emir Sinaneddîn öldürülmüĢtür847 . Böylece isyan baĢlamıĢtır. Hatiroğlu ġerefeddîn, MeĢhed Ovası‟nda kardeĢinin getirdiği III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟i de yanına alarak Niğde‟ye hareket etmiĢtir848. Burada, Moğolların güçlü düĢmanı Memlüklerden asker istemek için kardeĢi Ziya‟yı Suriye‟ye göndermiĢtir849. Bu sırada bir yandan da Memlük Sultanı Baybars‟ın, kendisine yardım etmek üzere yola çıktığını 841 Ġbn Bîbî: 1956, s. 654-658; 1996: II, s. 172-176; Selçuknâme: 2007, s. 229; Yazıcızâde: 2009, s. 787. 842 IV. Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın kızı. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 77; Ġbn Bîbî: 1956, s. 661; 1996: II, s. 179. 843 Abaka Han, Ġlhanlı Devleti‟nin kurucusu ve ilk hükümdarı olan Hülagu Han‟ın büyük oğludur ve Hülagu Han‟dan sonra tahta çıkmıĢtır. Bkz.: ReĢidüddîn Fazlullah, YÇ., s. 23. 844 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 74-76; Ġbn Bîbî: 1956, s. 661-666; 1996: II, s. 179-182. 845 Ġbn Bîbî: 1956, s. 663; 1996: II, s. 180. 846 Ziyaeddîn (Mahmud), ġerefeddîn Hatiroğlu‟nun kardeĢidir. Hatiroğlu ile birlikte devlet hizmetinde yer almıĢ ve Pervâne naibliği ve hacibliği görevlerinde bulunmuĢtur. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 74-75. KardeĢi tarafından isyan sırasında Sultan Baybars‟ın yanına asker istemek üzere görevlendirilmiĢtir. Ziyaeddîn Hatiroğlu, isyanın baĢarısız olduğunu duyduğunda, Sultan Baybars‟ın yanında idi. Baybars Anadolu‟ya geldiğinde Moğol askerleri ile savaĢanlar arasında bulunan Ziyaeddîn Hatiroğlu, kaçan Moğol askerleri ile çarpıĢırken öldürülmüĢtür. Bkz.: Ġbn ġeddâd: 2000, s. 81. Abû‟l-Farac, onun savaĢ alanındaki ölülerin kimler olduğunu anlamak üzere Sultan Baybars tarafından görevlendirildiğini ve bu iĢi yaparken, henüz ölmeyenlerin de öldürüleceğini düĢünen yaralı bir kiĢi tarafından gözüne ok isabet ettirilerek öldürüldüğünü anlatır. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 601. 847 Ġbn Bîbî: 1956, s. 664; 1996: II, s. 181. 848 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 78. 849 Aksarayî: 2000, s. 78; Anadolu Selçukluları Devlet Tarihi III: 1952, s. 37. 143 duyuruyorlardı850. Ancak, anlatılanların gerçekle bir ilgisi olmadığından Hatiroğlu kardeĢlerin bu isyan ve tepkileri boĢa çıkmıĢtır. Muineddîn Pervâne, dönüĢ yolunda Erzurum‟a geldiğinde olan biteni öğrenmiĢ ve geri dönerek Abaka Han‟a durumu anlatmıĢ ve ondan yardım almıĢtır851. Bu isyanı bastırmak üzere, Tudavun Bahadır ve Tuku Ağa adlarındaki Moğol komutanları onlarla birlikte Anadolu‟ya gelmiĢtir852 . Moğolların geldiğini öğrenen Hatiroğlu ġerefeddîn, yaptırdığı Lülüve853 Kalesi‟ne sığınmak üzere birkaç adamı ve askeri ile yola düĢmüĢtür. Kaleye tek baĢına girmiĢ ve burada canını koruyacağını düĢünmüĢtür. Ancak, kale muhafızı olanları bildiğinden derhal kendisini yakalayarak devlet adamlarına haber vermiĢtir854 . Yanlarına III. Keyhüsrev‟i de alan devlet adamları ise Develi‟de855 Muinedddîn Pervâne ve Moğollarla karĢılaĢmıĢlardır. Ertesi gün Moğol emirlerinin huzuruna çıkan III. Keyhüsrev, “ben bir çocuğum doğruyu yanlışı bilmem. Devlet büyüklerinin böyle davrandığını görünce onlara uymadığım taktirde beni onlara teslim etmelerinden korktum” demiĢ, böylece ölümden kurtulmuĢtur856. Hatiroğlu ġerefeddîn‟e yardım eden üç devlet adamı ve Hatiroğlu ġerefeddîn ise ölüm cezasına çarptırılmıĢtır. Ġbn Bîbî‟ye göre, idam hükmü verilmeden önce yapılan sorguda Hatiroğlu ġerefeddîn, “aşırı heyecandan ve korkudan” yalan yanlıĢ bilgiler vermiĢtir857. BaĢka bir rivayete göre de Hatiroğlu ġerefeddîn, bu sorguda Muineddîn Pervâne‟ye, isyanı birlikte planladıklarını söylemiĢtir858. Muineddîn Pervâne, Moğolların kendisine olan güveninin sarsılmıĢ olduğunu bildiğinden, bu ciddi durum karĢısında öldürüleceğinden korkmuĢtur. Gizli olarak Hatiroğlu ġerefeddîn‟e, ikinci defa dövülerek sorgulandığında anlattıklarının, dayağın acısından kaynaklandığını söylemesini tembihlemiĢtir. Hatiroğlu ġerefeddîn denileni yapmıĢ ve Muineddîn Pervâne‟yi ölümden kurtarmıĢtır859. Ancak, Muineddîn Pervâne‟nin üzerindeki 850 Aksarayî: 2000, s. 79; Ġbn Bîbî: 1956, s. 665; 1996: II, s. 182. 851 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 598. 852 Baybars Mansurî: 1998, s. 147. 853 Niğde‟nin ilçesi olan UlukıĢla‟dır. Hamdullah Kazvînî, burayı serin ve yeĢillik bir yer olarak tarif etmiĢtir. Bkz.: Nüzhetü’l-Kulûb: 1336, s. 110. 854 Anadolu Selçukluları Devlet Tarihi III: 1952, s. 37; Ġbn ġeddâd: 2000, s. 79. 855 Kayseri‟nin ilçesidir. 856 Yunînî: 1960, III, s. 171. 857 Ġbn Bîbî: 1956, s. 669; 1996: II, s. 185; Selçuknâme: 2007, s. 237; Yazıcızâde: 2009, s. 801. 858 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 80; Yunînî: 1960, III, s. 172. 859 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 80; Yunînî: 1960, III, s. 172. 144 güvensizlik perdesi kalkmamıĢtır. Hatiroğlu ġerefeddîn‟in ise kesilen baĢı Konya‟ya, elleri Ankara ve Erzincan‟a, diğer uzuvları da baĢka Ģehirlere gönderilmiĢtir860 . Muineddîn Pervâne‟nin bütün kirli iĢlerine ortak ve yardımcı olan Hatiroğlu ġerefeddîn, onun bir gün kendisini de harcayacağını düĢünmemiĢ olsa gerektir. Çünkü Muineddîn Pervâne‟nin çok yakın adamı olan Hatiroğlu ġerefeddîn‟in, Moğollardan korkmadan böylesi bir cesaretle kendini ortaya atması mümkün gözükmemektedir. Ayrıca, Muineddîn Pervâne yola çıkmadan önce veda ederken gizli olarak Emir Sinaneddîn‟e, “Ben Hatiroğullarının tutumlarında, davranışlarında ve sözlerinde şimdiye kadar hiç iyilik ve hayır görmedim. Şüpheniz olmasın onlardan büyük bir bela ve elim bir fitne çıkacak. O karışıklıkta büyükler yorulacak ve ar tozları her yeri kaplayacak” diyerek kendilerinin yola çıkmaları ile birlikte Hatiroğullarının kesinlikle bir iĢ yapacaklarının iĢaretini vermiĢtir861. Dolayısıyla, Muineddîn Pervâne‟nin bu iĢten haberi vardı862. Kendisi belki de Moğollardan bu yolla kurtulabileceğini düĢünmekteydi. Plan iĢe yaramaz ise de her türlü gizli iĢini bilen Hatiroğlu ġerefeddîn‟den kurtulacaktı. Muineddîn Pervâne, Moğolların gücü karĢısında Hatiroğlu‟nun çaresiz kalacağını biliyordu. Ayrıca, son zamanlarda kendisine karĢı oluĢan güvensizliği bu isyanın bastırılması ile dağıtabileceğini ve Moğolların gözündeki eski itibarını tekrar kazanabileceğini düĢünmüĢ olmalıdır863 . Ne var ki, Hatiroğlu‟nun, bu iĢte Muineddîn Pervâne‟nin de parmağının olduğunu söylemesi, hatta isyanı onunla birlikte planladıklarını anlatması, tüm planlarını bozmuĢtur. Bu isyan ile birlikte Muineddîn Pervâne, Moğolların gözüne girmek bir yana, düĢüncelerinde ne kadar haklı olduklarını onlara ispat etmiĢtir. 1.4. Sultan Baybars’ın Anadolu’ya Davet Edilmesi Moğollara karĢı Anadolu‟da çeĢitli isyanlar baĢ gösterirken isyanların dayanak noktasında Memlük Sultanı Baybars bulunuyordu. II. Ġzzeddîn Keykâvus, Moğollarla 860 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 81; Ġbn Bîbî: 1956, s. 669; 1996: II, s. 185; Yunînî: 1960, III, s. 172-173. Baybars Mansurî, Hatiroğlu ġerefeddîn‟in yanındaki devlet adamları içinde Seyfeddîn Turumtay‟ın ve oğlu Emir Sinaneddîn Musa er-Rumî‟nin de olduğunu söyler. Bkz.: Baybars Mansurî: 1998, s. 148. 861 Ġbn Bîbî: 1956, s. 662; 1996: II, s. 179. 862 Ġbn Kesîr, Muineddîn Pervâne‟nin, Sultan Baybars‟ı Anadolu‟ya davet ettiğinde, Selçuklu ümerasından pek çok kiĢinin de onun bu düĢüncesine taraftar olduğunu ifade eder ve bu ümeranın Abaka Han‟a karĢı savaĢmak üzere yemin ettiğini söyler. Ġbn Kesîr‟in adını verdiği ümera arasında Hatiroğlu kardeĢler de vardır. Bkz.: Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 461. 863 Abû’l-Farac: 1999, II, s. 597-578. 145 savaĢırken onun desteğini almayı ummuĢtu864. Hatiroğlu ġerefedîn de isyan ettiğinde Sultan Baybars‟dan asker desteği istemiĢti865. Kısacası Sultan Baybars, Ayn-ı Calut zaferinden (1260) sonra Moğolları yenen ve yenebilecek tek üç olarak yıldızını parlattığından onun desteği olmadan Moğollara karĢı zafer kazanılmayacağı düĢünülmekteydi. Bu sebeple, isyan edildiğinde halkın desteğini alabilmek için Sultan Baybars‟ın da asker göndereceği ya da bizzat geleceği söyleniyordu866. Sultan Baybars‟dan medet umanlar arasında, son zamanlarda Moğolların gözünden düĢen ve her an canından da olabileceği endiĢesine kapılan Muineddîn Pervâne de vardı. Muineddîn Pervâne, Moğollara karĢı içten içe cephe alınca Sultan Baybars‟a elçiler göndererek onu Anadolu‟ya davet etmeye ve Moğolları Anadolu‟dan atmak için onun desteğini istemeye baĢladı867. Muineddîn Pervâne, gönderdiği elçilerle Sultan Baybars‟tan, kendisi ile iĢbirliği yapmasını ve Moğollar ile savaĢabilmek için Anadolu‟da bir Memlük ordusunun bırakılmasını istiyordu868. Sultan Baybars, Anadolu‟dan gelen bu talepler karĢısında ya hazırlıksız olduğundan ya da fırsat bulamadığından bir türlü yardıma gelememiĢti869. Ancak, bu sefer Muineddîn Pervâne‟nin yardım talebi karĢısında ona gönderdiği mesajında, “Onunla istediği şekilde birlik olur ve istediği askeri ona gönderirsek bize ordunun ihtiyaçlarını karşılayabileceğimiz bir yer göstersin. Moğolları yendiğimiz zaman orayı sahibine geri veririz. Bunları kabul ediyorsa önümüzdeki yıl oradayız.” diyordu870 . AnlaĢıldığı kadarıyla, Sultan Baybars ile Muineddîn Pervâne arasında bir süre mektuplaĢmalar devam etmiĢtir. Hatta bir defasında da Sultan Baybars, Muineddîn Pervâne‟nin Anadolu‟ya hemen gelmesi isteğine karĢılık, ilkbahar geçmeden askerlerinin Anadolu‟ya gelemeyeceğini, ancak bu talebe olumlu baktıklarını iletmiĢti871. Beklenen yardım 1277 Nisanı‟nda gelmiĢtir872. Bu yardım, Moğollara karĢı verilen mücadeleler içinde ilk ve son baĢarılı olanıdır. 864 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 419. 865 Aksarayî: 2000, s. 78; Anadolu Selçukluları Devlet Tarihi III: 1952, s. 37. 866 Ġbn Bîbî: 1956, s. 665; 1996: II, s. 182. 867 Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 461. 868 Yunînî: 1960, III, s. 34. 869 Yunînî: 1960, III, s. 117. 870 Yunînî: 1960, III, s. 34. 871 Yunînî: 1960, III, s. 117. 872 Memlük Sultanı Baybars, h. 675 senesinin Zilkâde ayının baĢlarında (1277 Nisan) ordusunu Halep‟te toplamıĢtır. Bkz.: Yunînî: 1960, III, s. 175. 146 Sultan Baybars, askerlerini Halep‟te toplamıĢ ve Ayıntab‟a (Gaziantep) kadar gelmiĢtir873. Onun askerleri ile birlikte Anadolu‟ya girdiğini Ermeniler vasıtası ile öğrenen Moğol emirleri Toku ve Tudavun Noyanlar derhal askerlerini Kayseri‟de toplamıĢlardır874. Moğolların 3 bin kiĢilik öncü birliğini yenen Sultan Baybars ile Moğol askerlerinin asıl karĢılaĢması Elbistan Ovası‟nda olmuĢ ve Moğollar büyük bir mağlubiyete uğramıĢtır875. Öyle ki Aksarayî, Elbistan Ovası‟nın, bu savaĢta öldürülenlerin kanından lale bahçesine döndüğünü anlatır876. Aslında bu savaĢ doğrudan doğruya Memlük askerleri ile Moğol askerleri arasında olmuĢtur. Nitekim Selçuklu askerlerinden bir kısmı Sultan Baybars‟a katılırken bir kısmı da gönüllü olarak esir düĢmüĢtür877. Selçuklu askerleri Sultan Baybars gibi bir mücahidin karĢısında savaĢmak istememiĢlerdir. Moğol askerleri ise savaĢ sırasında Türk askerlerinden emin olamadıkları için onları kendi askerleri içine almamıĢlardı878 . Muineddîn Pervâne Kayseri‟ye geri dönerek III. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve bir kısım devlet adamı ile buradan Tokat‟a gelmiĢ ve bir süre sessiz kalarak geliĢmeleri izlemiĢtir879 . Sultan Baybars büyük bir kalabalık ile Kayseri‟nin batısında bulunan Keykubadiye Sarayı‟na giderek orada kendisine ayrılan tahta oturmuĢ, adına paralar basılmıĢ, kendisine pek çok hediye sunulmuĢtur880. Karamanoğulları, Sultan Baybars‟a itaatini sunmuĢ, kendisine beylik sancak ve menĢuru verilmiĢtir881 . Muineddîn Pervâne ise korkusundan Sultan Baybars‟ın yanına gelmeye cesaret edememiĢtir. Sadece tebriklerini sunmakla yetinmiĢ ve ondan, yanına gelmek için 15 günlük bir süre istemiĢtir882. Ancak, Sultan Baybars 15 gün beklediği halde Muineddîn Pervâne gelmemiĢtir 883. Sultan Baybars, onun gelmeyeceğini anladığında 873 Yunînî: 1960, III, s. 175-176. 874 Ġbn Bîbî: 1956, s. 670; 1996: II, s. 186. 875 Ġbn Bîbî: 1956, s. 669-679; 1996: II, s. 186-196. 876 Aksarayî: 2000, s. 87. 877 Turan: 2005, s. 563. SavaĢta ölenlerin tamamının Moğol askerlerinden oluĢtuğu düĢünüldüğünde bu durum netlik kazanmaktadır. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 38; Ġbn ġeddâd: 2000, s. 86. 878 Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 463. 879 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 552. 880 Baybars Mansurî, Memlük Sultanı Baybars için Kayseri‟deki yedi camide hutbe okunduğunu söyler. Bkz.: Baybars Mansurî: 1998, s. 156. 881 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 552. 882 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 88. 883 Ebülferec: 1941, s. 50. 147 dönüĢ hazırlıklarına baĢlamıĢtır. Muineddîn Pervâne bunun üzerine, elçi göndererek kalmasını istedi ise de Memlük sultanı, gelen elçiyi azarlayarak onun verdiği sözde durmadığı söylemiĢtir884 . Muineddîn Pervâne aslında amacına ulaĢmıĢ, davet ettiği Sultan Baybars Anadolu‟da büyük bir Moğol kıyımı yapmıĢtı. Bundan baĢka, Muineddîn Pervâne Sultan Baybars‟ın yanına varamayacağını anlayınca Seyfeddîn Erbegi ile Abaka Han‟a haber vermiĢ, derhal Anadolu‟ya hareket eden Abaka Han da savaĢ alanını gördüğünde büyük bir ĢaĢkınlık ve üzüntü içinde kalmıĢtır. SavaĢ alanındaki bütün ölüler Moğollara aitti ve hiç Selçuklu askeri yoktu885. Abaka Han‟ın savaĢ alanını görmesi, cesaret edemediği için Sultan Baybars‟ın yanına gidemeyen Muineddîn Pervâne‟nin ihanetini çok açık bir Ģekilde ortaya çıkarıyordu. Muineddîn Pervâne, âni bir saldırı olduğu için hazırlıksız yakalandıklarını söyleyerek kendisini savunuyordu886. Abaka Han, daha önce Sultan Baybars ile anlaĢmazlığa düĢüp kendisine sığınan ve Muineddîn Pervâne ile Sultan Baybars arasındaki mektuplaĢmaları haber veren Ġzzeddîn Aybeg vasıtasıyla onun kendilerine ihanet ettiğini bildiğinden bu savunmaya inanmamıĢtır887. Abaka Han, Sultan Baybars geldiğinde ona itaatini sunan Karamanoğullarının tenkil edilmesini ve Kayseri‟de katliam yapılmasını emretmiĢtir888. Bu emre karĢılık, Kayseri âlim ve büyükleri Abaka Han‟ı, olaylar karĢısında güçsüz olduklarına inandırmaya ve onu bu kararından vazgeçirmeye çalıĢmıĢtır. Buna rağmen, Abaka Han‟ın onların mazeretlerini kabul etmediği görülüyor. Nitekim Ġbn Kesîr, Yunînî ve Ġbn ġeddâd onun toplu katliam fikrinden dönmeyerek halktan 200 binden fazlasını öldürdüğünü 884 Ġbn Abdü’z-zâhir: 1960, II, s. 558; Ġbn ġeddâd: 2000, s. 89. 885 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 89; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 38; Yunînî: 1960, III, s. 185. 886 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 91; Yunînî: 1960, III, s. 185. 887 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 38. Yazıcıoğlu Ali, Abaka Han‟ın savaĢ alanını gördükten sonra Sultan Baybars‟a elçi göndererek onu yaptığı iĢten dolayı kınadığını, Sultan Baybars‟ın da Anadolu‟dan Muineddîn Pervâne de dâhil olmak üzere pek çok kiĢi çağırdığı için geldiğini söylediğini ve suçunun bağıĢlanmasını istediğini aktarır. Hatta buna göre, elçilere mektupları bizzat Sultan Baybars vermiĢ ve Abaka Han bu suretle Muineddîn Pervâne‟nin ihanetini öğrenmiĢtir. Ancak, bu bilgi bize inandırıcı gelmemiĢtir. Her ne kadar Sultan Baybars Anadolu‟ya davet edildiği ve ısrarla çağrıldığı için girmiĢse de onun gibi Moğollara karĢı kazandığı zaferlerle topraklarında bir kahraman ve mücahit olarak tanınmıĢ güçlü bir komutanın ve sultanın, Muineddîn Pervane‟ye kızgın bile olsa, böyle bir iĢe kalkıĢması mümkün gözükmez. Bkz.: Yazıcızâde: 2009, s. 819. 888 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 92; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 464; Yunînî: 1960, III, s. 186. 148 anlatmaktadır889. Hatta, Yunînî bu olaydan bahsederken, Abaka Han‟ın Kayseri Kadısı Celâleddîn‟i öldürdükten sonra askerlerini Ģehre yerleĢtirdiğini ve Kayseri‟den Erzurum‟a kadar 200 bin hatta 500 binden fazla kiĢiyi katlettiğini açıkça ifade eder890. Abaka Han geri dönerken Anadolu‟da Sultan Baybars‟a destek veren Türkmenlerin öldürülmelerini de emretmiĢtir891. Fahreddîn Ali ve Muineddîn Pervâne‟yi ise dönerken yanında götürmüĢtür892. Muineddîn Pervâne, malları müsadere edilerek, Van Gölü‟nün kuzeyindeki Aladağ mevkiinde, rivayete göre 30 küsur yakını ile birlikte idam edilmiĢtir893 . Muineddîn Pervâne her ne kadar iki Selçuklu hükümdarını tahtından edecek kadar hırsla ve kendi menfaatleri doğrultusunda hareket etmiĢse de Türkiye Selçuklu iktidarının gücünü Ģahsında topladığından ve tek baĢına bir otorite oluĢturduğundan onun ortadan kalkması ile birlikte Selçuklu merkezî yapısında büyük bir boĢluk meydana gelmiĢtir. Devlete vurulan bu büyük darbeden sonra artık toparlanma ihtimali dahi ortadan kalkmıĢtır. Sultan Baybars ise ġam‟a geri döndükten bir süre sonra hastalanarak ölmüĢtür894. Moğolların çekindiği bu sultan da ölünce, artık Moğolları Anadolu‟dan atmak düĢüncesi akıllardan silinmiĢtir. 2. ĠKTĠDARA YÖNELĠK TEPKĠLER Anadolu‟nun istilâ altında kalmasının tek suçlusu elbette Moğollar değildi. Moğol istilâsının en önemli sebeplerinden biri Türkiye Selçuklu iktidarının zayıf ve güçsüz oluĢudur. Ġktidarın Moğollara karĢı bir varlık gösteremeyiĢi ve güçlü bir 889 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 92; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 464; Yunînî: 1960, III, s. 186. 890 Yunînî: 1960, III, s. 186. 891 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 92; Ġbn Kesîr: 2000, XIII, s. 464. 892 Aksarayî: 2000, s. 89. 893 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 93; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 24. Muineddîn Pervâne Aladağ‟a varmak üzere Abaka Han ile birlikte yolda giderken, yakınlarının kaçma önerisine, “Evet kaçmak kolaydır ve fırsat da vardır. Fakat bizim yüzümüzden Moğol, arkamızdan gelir, vilâyetlerin çoğunu harap eder, suçsuz Müslümanlar zarara uğrar. Ben birkaç günlük hayat için kaçmam sebebiyle halkı Moğol‟un düşmanlık, zulüm ve eziyet darbesiyle nasıl karşı karşıya bırakmayı uygun görürüm?” diyerek karĢı çıkmıĢtır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 91. Anonim Selçuknâme‟ye göre, Abaka Han, Muineddîn Pevane‟yi öldürülen Moğol askerlerinin akrabalarının eline vermiĢ, onlar da Muineddîn Pervâne‟yi öldürmüĢtür. Abaka Han, bir ara piĢman olarak kararından dönmek istemiĢ, ancak kalabalığın elinden onu alamamıĢtır. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 38. Abû‟l-Farac ise Abaka Han‟ın, Muineddîn Pervâne‟ye bir Ģey hissettirmeyerek, verdiği bir ziyafet sırasında hacet gidermek üzere kalkan Muineddîn Pervâne‟yi, iĢaret bekleyen askerlerine parçalattığını söyler. Bkz.: Abû’l-Farac: 1999, II, s. 600; Ebülferec: 1941, s. 51. 894 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 112; Ebülferec: 1941, s. 51. 149 otoritenin olmayıĢı sebebiyle gerek halk gerekse idarî ve askerî kadro içinden çeĢitli kiĢi ve gruplar, 1240 senesinden itibaren harekete geçmiĢlerdir. Ġleride görüleceği üzere, 1249‟da Oyuz Melik adıyla isyan eden kiĢi de iktidarı suçlayarak iktidarın, halkı ve memleketi koruyamadığını ifade ediyor, etrafında toplanan kalabalığı kendisine katılmaları için bu yönde tahrik ediyordu895. Dolayısıyla, sözünü ettiğimiz sarsıntılar, Moğolların devleti fiilî olarak idare etmeye baĢladığı 1259‟dan sonraki dönemde de devam etmiĢtir. Bunlar içerisinde en önemli ve tehlikeli olanı Karamanoğlu Türkmenleri tarafından desteklenen Cimri‟nin tahta çıkarılıĢı ile yaĢanmıĢtır896. Bundan baĢka, Aksaray‟da ikta sahibi tarafından çıkarılan bir isyan897 ve II. Ġzzeddin Keykâvus‟un oğulları tarafından, tahta çıkan kardeĢleri II. Gıyâseddîn Mesud‟a karĢı baĢlatılan isyan hareketleri vardır898 . 2.1. Alâeddîn SiyâvuĢ’un Tahta Çıkarılması Anadolu‟da Moğollara karĢı giriĢilen her mücadeleyi destekleyen ve her fırsatta baĢkaldıran Karamanoğulları o zamana kadar yaptıklarında baĢarı gösterememiĢlerdi899. Bununla birlikte, Sultan Baybars‟ın Moğolları büyük bir hezimete uğrattığını duyduğunda da bu fırsatı değerlendirmek istemiĢlerdir. Ancak, Karamanoğlu Mehmet Bey‟e göre, Sultan Baybars zafer kazanmıĢ olsa bile Moğolları Anadolu‟dan atmak mümkün olmayacaktı. Ona göre, Bizans Ġmparatoru Mihael Paleologos‟a900 elçi göndererek onun yanında “düşkün bir şekilde” yaĢayan II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un oğullarından birinin gönderilmesi ve bu kiĢinin Türkiye Selçuklu tahtına çıkarılması yapılacak en doğru iĢti901 . 895 Simon: 2006, s. 60. 896 Aksarayî: 2000, s. 101. 897 Aksarayî: 2000, s. 97-101. 898 Aksarayî: 2000, s. 137. 899 Karamanoğulları, Hatiroğlu ġerefeddîn‟in isyanına da destek vermiĢler, ondan Ermenistan emirliğini ve sübaĢılığını almıĢlardı. Ancak Hatiroğlu kardeĢler baĢarısız olunca Anadolu‟ya dönen Muineddîn Pervâne tarafından cezalandırılmak üzere üzerlerine asker gönderilmiĢ, ne var ki Karamanoğullarına karĢı baĢarı gösterememiĢlerdir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 689; 1996: II, s. 203; Yazıcızâde: 2009, s. 825. 900 Ġbn Bîbî bu imparatordan “Vasilyus” olarak bahseder. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 690; 1996: II, s. 204. 901 Ġbn Bîbî: 1956, s. 690; 1996: II, s. 204; Selçuknâme: 2007, s. 244; Yazıcızâde: 2009, s. 826-827. 150 O günlerde Türkmenler arasında, kendisinin II. Ġzzeddin Keykâvus‟un oğlu olduğunu söyleyen SiyâvuĢ adında Cimri lakâplı biri dolaĢmaktaydı902 . SiyâvuĢ‟un bu iddiasını bilen bir kiĢi onu derhal Mehmet Bey‟in huzuruna çıkarmıĢtır. Suğdak‟tan kaçarak gelmiĢ bir baĢka kiĢi de onun II. Keykâvus‟un oğlu olduğuna ve kendisine Suğdak‟da iken yazı öğrettiğine Ģahitlik etmiĢtir903. Böylece Mehmet Bey‟in aradığı kan bulunmuĢtur. Mehmet Bey, bu durum karĢısında derhal Türkmenlerle birlikte harekete geçerek Filobad Ovası‟na904 inmiĢ ve Saltanat Naibi Emineddîn Mikail‟e elçi göndermiĢtir. Mehmet Bey, yanındaki kiĢinin II. Keykâvus‟un oğlu olduğuna son derece güvendiği için ve tahta çıkmak için hanedan kanı taĢımak gerektiğini bildiğinden, gönderdiği elçi ile ona, “Onun nesebinin sahihliği konusunda güvenilir kişiler şahitlik etmektedirler. En kısa zamanda gelip ona bağlılık bildirilmeli ve el öpme şerefi kazanılmalıdır. Eğer sizin bu konuda şek ve şüpheniz varsa, bu kutlu hanedanın güvendiği kimselerden ve saray hocalarından gönderin. Onlar bu Melik‟in durumunu basiret terazisinde tartıp onun hakkında gerekli inceleme ve araştırmayı büyük bir titizlikle yapsınlar. O zaman eğer onun nesebi sahih çıkarsa, bizim ve sizin ona uyup bağlanmaktan başka yapacak bir şeyimiz kalmaz. Yok eğer o yalancıysa, onu yanımızdan uzaklaştırma ve sözlerimizi geri alma konusunda hiçbir tereddüt göstermeyiz” demiĢtir905 . Ancak, Mehmet Bey‟in sözleri naib nazarında ilgi görmemiĢtir. Bunun üzerine, Konya Ģehrine 902 Aksarayî: 2000, s. 96; Ġbn Bîbî: 1956, s. 690; 1996: II, s. 204. SiyâvuĢ adındaki bu kiĢi hakkında, her ne kadar kaynaklarda II. Keykâvus‟un oğlu olmadığı yönünde bilgi veriliyorsa da, gerçekten onun oğlu olma ihtimali yüksektir. Nitekim Anonim Selçuknâme‟de, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un oğullarından Anadolu‟ya ilk gelenin “Melik SiyâvuĢ” olduğu anlatılır ve Cimri olayı ile bu hadise aynı sene içinde peĢ peĢe verilir. Ayrıca, Mehmet Bey‟in Saltanat Naibi Emineddîn Mikail‟e gönderdiği mesajdaki sözleri, onun SiyâvuĢ‟a oldukça inanmıĢ bulunduğunu ve ispat etmek için her türlü öneriye açık olduğunu gösterir. O kadar ki, Mehmet Bey ve kardeĢi, SiyâvuĢ‟un bu taht mücadelesinde hayatlarını kaybetmiĢlerdir. Üstelik SiyâvuĢ adındaki bu kiĢinin, III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in karĢısına çıktığında ona ağır sözler söylemiĢ olması, onun gerçekten de davasında haklı olduğu fikrini kuvvetlendirir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 704, 728; 1996: II, s. 216, 238; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 41. 903 Ġbn Bîbî: 1956, s. 690; 1996: II, s. 204. 904 Ġbn Bîbî burayı “saltanat kasrı” olarak nitelemektedir. Ayrıca o, Cimri hakkında bilgi verirken onun her gün buradaki YeĢil KöĢk‟e gittiğini ve akĢama kadar kaldığını anlatır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 690, 697; 1996, II, s. 204, 210. 905 Ġbn Bîbî: 1956, s. 691; 1996: II, s. 204-205; Selçuknâme: 2007, s. 244; Yazıcızâde: 2009, s. 827- 828. 151 saldırmaya karar vermiĢlerdir906. ġehirdeki askerler karĢı koymaya çalıĢmıĢsa da baĢarılı olmamıĢlardır. ġehre girilmiĢ (12 Mayıs 1277)907 ve bir gün sonra Filobad Ovası‟ndan Cimri getirilerek tahta çıkarılmıĢtır908. Emineddîn Mikail ise ciddiye almadığı Mehmet Bey‟in bu hareketi karĢısında, önce Ģehre gelmiĢ, ardından yapılacak bir Ģey kalmadığını görerek Tokat‟ın yolunu tutmuĢtur. Tokat‟ta ise Türkmenler tarafından yakalanarak Mehmet Bey‟in karĢısına çıkarılmıĢ, hazinesinin yerini söylemesi için iĢkence edilmiĢ ve nihayetinde malları bulunup yağma edilmiĢ ve öldürülmüĢtür909 . Karamanoğlu Mehmet Bey ve Cimri, I. Alâeddîn Keykubad‟ın sancak ve çetrini alarak Ģehre girmiĢlerdir. ġehirde divan kurarak dört bir yana fermanlar göndermiĢlerdir. Kale halkına kale kapısını açmadıkları için 40 bin dirhem ödemeleri cezasını vermiĢ, kale kapısı açılınca aman vermiĢlerdir. Bundan baĢka, Cimri adına hutbe okutup sikke bastırmıĢlardır910. Mehmet Bey, Cimri‟nin yerini sağlama almak adına bununla da yetinmeyerek, IV. Rükneddin Kılıç Arslan‟ın kızı ile Cimri‟yi evlendirmek istemiĢ, Fahreddîn Ali‟nin oğulları911 ile AkĢehir‟in AltuntaĢ Köyü‟nde savaĢmıĢ ve onları mağlup etmiĢtir912. Daha önce belirtildiği gibi, Germiyan Türkleri de Fahreddîn Ali‟nin oğullarına 50 bin dirhem karĢılığında destek vermiĢti913. Ancak, savaĢta Fahreddîn Ali‟nin oğulları, Saru Ala adındaki Karaman askerlerinin komutanı tarafından öldürülmüĢtür914 . Karamanoğlu Mehmet Bey, aslında iyi bir amaç uğruna yola çıkmıĢ ve kendince memleketin düzenini tekrar kurmak istemiĢtir. Onun SiyâvuĢ‟a olan güveni 906 Anonim Selçuknâme‟de Mehmet Bey ile birlikte harekete geçen Karaman, EĢref ve MenteĢe Türklerinin sayısı 10 bin olarak verilmiĢtir. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 39. 907 Kaymaz: 1970, s. 172. Ġbn Bîbî, bir gün öncesini verir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 697; 1996: II, s. 210. 908 Ġbn Bîbî: 1956, s. 692; 1996: II, s. 205. 909 Ġbn Bîbî‟nin “Rum asıllı” ve “Müslüman” olduğunu belirttiği Emineddîn Mikâil iĢkence görürken, hazinesinin bulunduğu yerin, sarığının ucunda düğümlenmiĢ halde bir kâğıda yazılı olduğunu görmüĢler ve buradaki tarife göre onun mallarını bulmuĢlardır. Emineddîn Mikâil ile birlikte Bahaeddîn Muhammed de öldürülmüĢtür. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 692-694; 1996: II, s. 206-207; Selçuknâme: 2007, s. 245; Yazıcızâde: 2009, s. 834; Aksarayî: 2000, s. 96. 910 Aksarayî: 2000, s. 97; Cevriye Artuk, “III. Keyhüsrev ve Sahte Selçuklu Sultanı Cimri Adına Kesilen Sikkeler”, Malazgirt Armağanı, TTK. Yay., Ankara 1993, s. 290-291. 911 Fahreddîn Ali‟nin oğullarının isimleri, Taceddîn Hüseyin ve Nusreteddîn Hasan idi. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 95. 912 Ġbn Bîbî: 1956, s. 698; 1996: II, s. 211. 913 Ġbn Bîbî: 1956, s. 698; 1996: II, s. 210-211; Selçuknâme: 2007, s. 246; Yazıcızâde: 2009, s. 834. 914 Ġbn Bîbî: 1956, s. 728; 1996: II, s. 238; Selçuknâme: 2007, s. 252; Yazıcızâde: 2009, s. 845. 152 de tam idi. Ancak baĢarılı olamamıĢtır. Moğol komutanı Kongurtay‟ın III. Gıyâseddîn Keyhüsrev ve Fahreddîn Ali ile birlikte geldiğini duyunca korkuyla Ģehri terk etmiĢler ve asker toplayarak Ģehre tekrar girmek istemiĢlerdir915. Ne var ki, Ģehir halkı Moğolların geldiğini haber aldıklarından, tekrar geldiklerinde onları içeri almamıĢ, Ģehir kapılarını kapatarak ve Ahmedek (iç kale) Kapısı‟nın dıĢ kapılarını içerden örerek mücadele etmiĢlerdir. Konya BaĢ Kadısı Siraceddîn Mahmud Urmevî dahi halkı mücadele etmeye sevk etmek için fetva çıkarmıĢ, hatta bizzat sura çıkarak ok atmıĢtır916. Bunu gören halk daha canla baĢla mücadele etmiĢtir. Böylece, Mehmet Bey ve Cimri büyük bir hüsran ile geri dönmek mecburiyetinde kalmıĢtır917 . Karamanoğullarının Konya‟da yaptıkları Abaka Han‟a ulaĢınca bir ferman çıkarılarak Muhammed Cüveynî Anadolu‟ya gönderilmiĢtir918. Muhammed Cüveynî ve Göhürge Noyan, Selçuklu ve Moğol askerleri ile birlikte, saklanmıĢ bulunan Mehmet Bey‟in peĢine düĢmüĢtür. Bu sırada Fahreddîn Ali ve III. Gıyâseddîn Keyhüsrev Konya‟da idi. Mehmet Bey, Tanu ve Zekeriya adlarındaki iki kardeĢi ve yeğeni yapılan savaĢta öldürülmüĢ, kesilen baĢları Ermen sokaklarında dolaĢtırılmıĢtır919. Bundan baĢka, Muhammed Cüveynî, Anadolu‟daki vergileri düzenleyerek sonradan konan vergileri kaldırmıĢtır. Ayrıca müsadere yolu ile mal alımını yasaklamıĢtır920. Yerine oğlu ġerefeddîn Harun‟u ve Göhürge Noyan‟ı bırakarak Abaka Han‟ın yanına giderken III. Gıyaseddîn Keyhüsrev ve Vezir Fahreddîn Ali‟yi Cimri‟nin peĢine düĢmek ile görevlendirmiĢtir921. Böylece, III. Keyhüsrev ve Fahreddîn Ali Ankara‟ya gelmiĢ, asker toplamak için dört bir yana ferman göndermiĢlerdir. Selçuklu askerlerine Germiyan Türkleri de destek vermiĢtir922. Askerler, Bolvadin tarafına doğru hareket etmiĢ, burada Cimri ve ordusuna karĢı savaĢ vermiĢlerdir. SavaĢta Cimri, Germiyanlı AliĢir‟in oğluna bağlı 915 Ġbn Bîbî: 1956, s. 700; 1996: II, s. 212. 916 Daha sonra Siraceddîn Urmevî, verdiği mücadele sebebiyle Abaka Han tarafından Anadolu‟nun baĢ kadılığı ile ödüllendirilmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 700; 1996: II, s. 212; Selçuknâme: 2007, s. 248; Yazıcızâde: 2009, s. 837. 917 Bîbî: 1956, s. 700-701; 1996: II, s. 212-213. 918 Ġbn Bîbî: 1956, s. 703; 1996: II, s. 215. 919 Ġbn Bîbî: 1956, s. 703-705; 1996: II, s. 215-217; Selçuknâme: 2007, s. 250; Yazıcızâde: 2009, s. 840; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 40. 920 Muhammed Cüveynî bundan baĢka, uç sınırlarını kapatmıĢ, hazinedeki açığı kapatmak ve Moğollara ödenmesi gereken meblağı tahsil etmek için Erzincan‟ı Moğolların has toprağı haline getirmiĢtir. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 705-706; 1996: II, s. 216-217; Turan: 2005, s. 590. 921 Ġbn Bîbî: 1956, s. 722; 1996: II, s. 233. 922 Ġbn Bîbî: 1956, s. 698; 1996: II, s. 210-211. 153 Türkmenlerden bazılarının eline düĢmüĢ ve ertesi gün Türkmenler Cimri‟yi hükümdarın huzuruna çıkarmıĢlardır. Germiyanlı Türkleri, Cimri‟yi hükümdarlara has olan kırmızı çizmesinden tanımıĢlardır923. Cimri huzurda iken ağır sözler söyleyince derhal öldürülmesi emri verilmiĢtir. Derisi yüzülerek içi samanla doldurulmuĢ ve ibret olması için Ģehir Ģehir dolaĢtırılmıĢtır924 . Cimri hadisesi son bulduğunda, III. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Vezir Fahreddîn Ali, Türkmenlerin bağlılıklarını artırmak için bir süre Uluborlu, Karahisar, Sandıklı ve Cuhud (ġuhud)925 taraflarında dolaĢmıĢtır926. Öyle anlaĢılıyor ki, hem Moğollar hem de Selçuklu devlet adamları Cimri isyanının bastırılmasını büyük bir baĢarı olarak görmüĢler, bu son olayları oldukça ciddiye almıĢlardı. Bununla birlikte, Türkmenler arasındaki huzursuzluğun giderilmesi ve bağlılıklarının tekrar kazanılması için bir süre daha uğraĢmak gerekmiĢtir. Muhammed Cüveynî‟nin, Mehmet Bey‟in öldürülmesinin hemen sonrasında Ankara, Safranbolu, Honas ve Ladik (Denizi)‟deki Türk emirlerinin isteklerini yerine getirmesi ve bağlılıklarını artırmak için Simre927, Sinop, Samsun ve Bafra gibi sahillerdeki Türklerin rızasını almaya çalıĢması, isyanın oldukça büyük olduğunu gösterir928. Bu arada Abaka Han tarafından Vezir Fahreddîn Ali ve Emirü‟l-Hac Celâleddîn Mahmud‟a Anadolu‟nun yöneticiliği verilmiĢtir929 . 923 Câmi’ud-Düvel: 2001: II, s. 121; Ġbn Bîbî: 1956, s. 728; 1996: II, s. 238; Yazıcızâde: 2009, s. 845-846. 924 Aksarayî: 2000, s. 103; Ġbn Bîbî: 1956, s. 728; 1996: II, s. 238; Selçuknâme: 2007, s. 252; Yazıcızâde: 2009, s. 846. 925 Sandıklı ve ġuhut, bugün Afyonkarahisar iline bağlı ilçelerdir. 926 Aksarayî: 2000, s. 103. 927 Amasya yakınlarında bir yerdir. I. Ġzzeddîn Mesud döneminde (1116-1155) Amasya alındığında onun emri ile YeĢilırmak dolaylarında Simre adında yeni bir Ģehir kurulmuĢtur. Simre, “semizlenecek, yenilecek” yer manasına gelmektedir. Bkz.: Ali Uzay Peker-Kenan Bilici, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi: Mimarlık ve Sanat, II, Edt.: Ahmet YaĢar Ocak, KTBY., Ankara 2006, s. 190. Cenâbî Mustafa Efendi de eserinde I. Mesud‟un Amasya yakınlarında bir Ģehir kurulmasını emrettiğini; bunun üzerine buraya mescit, cami, fakirler ve yolcular için evler yapıldığını ve su getirildiğini söyler. Ona göre bu yere “Simere” adını veren de I. Mesud‟dur. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 9. 928 Ġbn Bîbî: 1956, s. 722; 1996: II, s. 233; Yazıcızâde: 2009, s. 841. 929 Ġbn Bîbî: 1956, s. 730; 1996: II, s. 239; Yazıcızâde: 2009, s. 847. 154 2.2. Kızıl Hamid Ġsyanı930 Anadolu‟da meydana gelen isyanlar ve karıĢıklıklar Selçuklu merkezî yapının bozulma sürecini hızlandırmıĢtır. Özellikle Hatiroğlu isyanı, devlet mekanizmasının içeriden bir çürüme gösterdiğini açık Ģekilde göstermekte idi. Kızıl Hamid isyanı da Hatiroğlu ve Karaman isyanları ile iyiden iyiye bozulan düzenin bir sonucu olarak, iktidara karĢı ortaya çıkmıĢtır. Aksaray‟ın ve baĢka bazı beldelerin vergilerini Moğollar adına toplamakla görevli Kızıl Hamid adındaki bir ikta sahibi, 4 bin kiĢilik süvari kuvveti toplayarak Aksaray‟ı ele geçirmiĢtir931. Halka zulmeden ve soyan Kızıl Hamid, Eyûp Hisar Kasabası‟na yakın Hoca Mesud Kervansarayı‟nda bir Moğol karakolunun olduğunu haber almıĢtı. Ancak, onun ġen-git adındaki tahsildarı, onların Kızıl Hamid‟i ortadan kaldırmak için Moğol askerleri gibi giyinmiĢ Garsüddîn adındaki bir avcı beyinin askerleri olduğunu söylemiĢtir932. Kızıl Hamid derhal halkı asker düzeninde dıĢarı çıkarmıĢ, dıĢarı çıkardığı askerler ile esnaf ve zanaatkâr grubun dıĢında geride kalanların dükkânlarını yağmalamıĢtır933. Kızıl Hamid‟e haberi gelen askerler de gerçekten Moğol askerleri idi. Bu askerler de, Kızıl Hamid ve asker tayfasını Cimri‟nin askerleri zannettiğinden bir Ģey yapmayıp Kongurtay‟a haber yollamıĢlardır. Moğol Komutanı Kongurtay, derhal askerleri ile birlikte Eyüphisar‟daki Pervâne Kervansarayı‟na gelmiĢ, Ģehri her tarafından kuĢatmıĢtır. Kızıl Hamid yakalanarak öldürülmüĢtür934. Bununla birlikte, buraya biraz sonra da Fahreddîn Ali gelmiĢ, Moğollara ait hazinenin yerini öğrenmek için tahsildar ġengit‟in bulunmasını emretmiĢtir. Böylece, Aksaray halkını yağma ve esaretten kurtarmak istemiĢtir. Buna rağmen, kaçan ve gizlenen ġen-git‟i bulmak için Ģehrin yağmalanması hükmü çıkmıĢtır. Sonunda yakalanan ġen-git ise yanında bulundurduğu 15 bin dirhemlik hazineyi vererek kurtulmuĢtur935. Böylece isyan 930 Kaynaklarda bu isyan hakkında çok fazla bilgi yoktur. Câmi‟ud-Düvel‟de kısaca bahsi geçer. Ġsyan hakkında daha çok Aksarayî bilgi vermektedir. Bkz.: Câmi’ud-Düvel: 2001, II, s. 120; Aksarayî: 2000, s. 97-101. 931 Aksarayî: 2000, s. 97. 932 Aksarayî: 2000, s. 98. 933 Aksarayî: 2000, s. 98. 934 Aksarayî: 2000, s. 99. 935 Kızıl Hamid‟in ġen-git adındaki tahsildarının oğlu ise Ġrencin Noyan‟ın Anadolu valiliği döneminde (1305-1314) ortaya çıkar. BeĢinci Bölüm‟de daha geniĢ ele alınacağı üzere, “ġen-git 155 bastırılmıĢ ve geri dönülmüĢtür936. Aksarayî, Kızıl Hamid olayından sonra Kongurtay‟ın Ģehirde bir nüfus sayımı yaptırdığını ve 6 bin kiĢinin esir ve maktul olduğunun belirlendiğini söylemiĢtir937 . 2.3. Rükneddîn Kılıç Arslan’ın Ġktidar Mücadelesi II. Ġzzeddin Keykâvus‟un Gıyâseddîn Mes‟ud, Rükneddîn Kılıç Arslan, Rükneddîn Geyûmers, Alâeddîn SiyâvuĢ ve Feramurz adlarında beĢ oğlu vardı938 . Bunlardan Gıyâseddîn Mesud, babası II. Keykâvus‟un ölümünden sonra Anadolu‟ya gelmiĢ ve Moğol hanı tarafından Türkiye Selçuklu hükümdarı ilan edilmiĢti. Ancak Rükneddîn Kılıç Arslan, abisinin hükümdarlığını tanımamıĢ ve saltanat mücadelesine giriĢmiĢtir. II. Gıyâseddîn Mesud‟un diğer kardeĢi Rükneddîn Geyûmers de bir süre kardeĢi Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın bu mücadelesinde ona destek vermiĢtir939 . II. Gıyâseddîn Mesud, babası II. Ġzzeddîn Keykâvus hastalanıp yatağa düĢtüğünde onun tarafından veliaht ilan edilmiĢti940. II. Keykâvus öldükten sonra da oğlu”, Ġrencin Noyan‟a hoĢ görünerek, pek çok masum kiĢinin servetini ele geçirebilmek uğruna, onları öldürmüĢtür. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 248. 936 Aksarayî: 2000, s. 100. 937 Aksarayî: 2000, s. 99. 938 Kaynaklarda, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un oğullarının isimleri dağınık bir Ģekilde ve eksik verilmekle birlikte, tam anlamıyla kaç çocuğu olduğu konusunda tartıĢmalar devam etmektedir. Oğullarından Rükneddîn Geyûmers, II. Mesud‟a isyan eden kardeĢi Rükneddîn Kılıç Arslan‟a bir süre destek vermiĢ gözükmektedir. Feramurz ise, MüneccimbaĢı‟nın verdiği bilgiye göre, Ġstanbul‟da babası ile birlikte hapiste tutulduğu sırada ölmüĢtü. Ancak Osman Turan, Feramurz‟un, Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın saltanat mücadelesinde onun yanında olduğunu, bu olaydan sonra Ġstanbul‟a gittiğini ve atından düĢerek öldüğünü söyler. Buradaki attan düĢme olayı, Pachymèrès‟de geçmektedir. Pachymèrès ise, II. Keykâvus‟un, “Melik Masour” adlı oğlunun, Çobanoğlu Yavlak Arslan‟ın oğlu Ali tarafından öldürüldüğünü söyler. “Masour” adındaki kiĢinin II. Mesud mu yoksa onun kardeĢlerinden biri mi olduğu henüz kesinlik kazanmıĢ değildir. Ġleride göreceğimiz gibi, Türkiye Selçuklu tahtına çıkan III. Alâeddîn Keykubâd, II. Mesud‟un yeğeni, yani Feramurz‟un oğlu idi. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 736; 1996: II, s. 244, 248; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 129, 134; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 41; Turan: 2005, s. 596, 628; Pachymèrès: 2009, s. 74. Bundan baĢka, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un Ġstanbul‟da iki oğlu daha olduğu, II. Keykâvus buradan ayrılırken bunlardan birinin daha çocuk yaĢta bulunduğundan Hıristiyan adetlerine göre yetiĢtirildiği, adının Melik Konstantin olduğu ve Selanik civarındaki Karaferiye‟yi ona dirlik olarak verdikleri bilinmektedir. Diğer kardeĢin ise bir papaz elinde büyütülürken Sarı Saltuk tarafından alınarak Müslüman olarak yetiĢtirildiği ve kendisinin müritlerinden olduğu rivayet edilir. Bkz.: Pachymèrès: 2009, s. 106; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 109-110. Yunînî de eserinde bu çocuklardan bahsetmektedir. Yunînî, II. Ġzzeddîn Keykâvus Bereke Han‟ın yanına gittiğinde, Ġstanbul‟da iki oğlunun kaldığını ve bu çocukların Ġslâmı bilmeden yaĢadıklarını anlatarak bu iki çocuğun varlığını doğrular. Bkz.: Yunînî: 1955, II, s. 67. 939 Aksarayî: 2000, s. 138-189. 940 Ġbn Bîbî: 1956, s. 736; 1996: II, s. 244. 156 Kırım‟da onun tahtına çıkarılmıĢtı941. Ancak, öyle görülüyor ki kardeĢleri en baĢtan itibaren onun veliaht olmasına ve babasının yerini almasına karĢı idiler. Bu sebeple, II. Gıyâseddîn Mesud Anadolu‟ya daha gelmemiĢken, kardeĢi Rükneddîn Geyûmers, Karadeniz‟i geçerek Anadolu‟ya kaçmıĢ ve Amasya civarında uç bölgelere gitmek üzere hazırlık yapmaya baĢlamıĢtır942. KardeĢinin uç bölgesine gitmek istemesinde buradaki Türkmenlerden destek almak amacının yattığı ortadadır. Bununla birlikte, Rükneddîn Geyûmers‟in ortadan kaybolması üzerine derhal soruĢturulmuĢ ve onun Amasya‟da olduğu öğrenilince, oradan alınıp Kastamonu‟ya götürülmüĢ ve bir kalede tutulmuĢtur943. II. Gıyâseddîn Mesud, kardeĢinin bu hareketi üzerine artık Anadolu‟ya gitmek gerektiğine karar vererek Sinop‟a gelmiĢtir. KardeĢini kendisine, Kastamonu Beyi Muzaffereddîn Yavlak Arslan getirmiĢtir944 . II. Gıyâseddîn Mesud, Muzaffereddîn Yavlak Arslan‟ı da yanına alarak Anadolu‟daki Moğol komutanı Samagar Noyan‟ın945 yanına gitmiĢ, buradan da Moğol hanının huzuruna varmıĢlardır. Moğol hanı, II. Mesud‟u iyi bir Ģekilde karĢılayarak Amid, Harput, Malatya ve Sivas bölgesini vergiden muaf olacak Ģekilde ona vermiĢtir946. Bununla birlikte, Abaka Han‟ın ölümü üzerine tahta çıkan Ahmet Teküdar (1282-1284), memleketi ikiye taksim ederek III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟e ve II. Gıyâseddîn Mesud‟a vermiĢtir. Kısa süre sonra tahta Argun Han (1284-1291) çıkınca da III. Keyhüsrev‟i tahttan indirerek947 II. Mesud‟u tek baĢına Selçuklu tahtına çıkarmıĢtır. II. Gıyâseddîn Mesud tahta çıkınca, bir yandan Türkmenlerin baĢkaldırıları ile bir yandan da kardeĢlerinin kendisine karĢı yürüttüğü saltanat mücadeleleri ile uğraĢmak zorunda kalmıĢtır. Aslında, II. Mesud tahta çıktığında, kardeĢi Rükneddîn 941 Ġbn Bîbî: 1956, s. 739; 1996: II, s. 247. 942 Ġbn Bîbî: 1956, s. 740; 1996: II, s. 248. 943 Ġbn Bîbî: 1956, s. 741; 1996: II, s. 248. 944 Ġbn Bîbî: 1956, s. 740; 1996: II, s. 248; Selçuknâme: 2007, s. 255; Yazıcızâde: 2009, s. 853-854. 945 Hülagu ve Abaka Han dönemlerinde çeĢitli görevlerde bulunmuĢ olan Samagar Noyan, Anadolu kumandanlığı yaptığı sırada Müslüman olmuĢ ve halka oldukça adil davranmıĢtır. Ancak, Muineddîn Pervâne ile anlaĢamayınca bir süre sonra bu görevinden alınmıĢtır. Bkz.: Yuvalı: 1994, s. 133-134. 946 Ġbn Bîbî: 1956, s. 739-743; 1996: II, s. 247-249; Selçuknâme: 2007, s. 256; Yazıcızâde: 2009, s. 854. 947 Moğol Hanı Argun, III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in Anadolu‟daki Moğol Noyanı Kongurtay ve Ahmet Teküdar ile birlikte kendi aleyhinde iĢbirliği yaptığını düĢünüyordu. Bu sebeple onu tahttan indirerek Erzincan‟a göndermiĢtir. Burada III. Gıyâseddîn Keyhüsrev yayın kiriĢi ile öldürülmüĢtür. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 109; Abû’l-Farac: 1999, II, s. 617. 157 Geyûmers‟i Kayseri meliki tayin etmiĢ948; Kılıç Arslan‟a da AkĢehir‟in Alpsaru Köyü‟nü temlik etmiĢti949. Ancak, Rükneddîn Kılıç Arslan Kastamonu civarındaki Çoban oğulları tarafından Türkiye Selçuklu hükümdarı ilan edilmiĢtir. Rükneddîn Geyûmers de Borgulu (Uluborlu) Kalesi‟ni ele geçirmiĢ ve isyan etmiĢtir950 . Rükneddîn Geyûmers‟i II. Mesud‟un yanına getiren Kastamonu Beyi Çobanoğlu Yavlak Arslan, II. Mesud tahta çıktıktan sonra, Rükneddîn Kılıç Arslan ile birlikte II. Mesud‟un saltanatına karĢı mücadele vermeye baĢlamıĢtır. Kanaatimizce, Yavlak Arslan‟ın önce II. Gıyâseddîn Mesud‟a kardeĢini teslim etmesi, ardından da kendisine bağlı Türkmenlerle birlikte Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın mücadelesine ortak olması II. Mesud‟un, babası II. Ġzzeddîn Keykâvus gibi Türkmenlere yakın olmadığının anlaĢılması ile ile ilgilidir. Aksarayî, II. Mesud‟un tahta çıkmasından bir süre sonra Anadolu‟daki Türkmenlerin peĢ peĢe ayaklandıklarını anlatır951. Hatta ileride bahsedeceğimiz gibi, Geyhatu Han, Türkmenleri tenkil etmek üzere, II. Mesud‟u Kastamonu‟ya göndermiĢti952. II. Mesud‟un II. Ġzzeddin Keykâvus gibi Türkmenlerle birlikte Moğollara karĢı mücadele vermiĢ bir hükümdarın oğlu olması nedeniyle belki de onun gibi davranacağı düĢünülmüĢtür. Ancak, düĢündükleri gibi olmadığını gördüklerinde, II. Mesud‟un kardeĢine destek vermeyi daha uygun bulmuĢlardır953 . Geyhatu Han, Anadolu‟daki Karaman oğulları, EĢref oğulları, Germiyan oğulları ve MenteĢe oğulları üzerine asker sevk ettikten sonra Kastamonu‟ya karĢı da bir ordu göndermiĢtir (1292). Bu Moğol-Selçuklu ordusunun baĢında II. Gıyâseddîn Mesud ve Mücirüddîn Emîr-Ģâh‟dan baĢka, Anit, Göktay ve Giray adlarındaki Moğol kumandanları vardı954. II. Mesud‟un, Moğol desteğini arkasına alarak çıktığı bu Kastamonu seferi hakında bilgi veren Aksarayî, Rükneddîn Kılıç Arslan‟a destek veren Türkmenlerin oldukça kalabalık olduğunu anlatır955. Selçuklu-Moğol askerleri, 948 Rükneddîn Geyûmers, Kayseri melikliğinden baĢka Sinop‟ta valilik de yapmıĢtır. Bkz.: Resmî Vesîkalar: 1988, s. 7-12; Turan: 2005, s. 623. 949 Resmî Vesîkalar: 1988, s. 32. 950 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 41. 951 Aksarayî: 2000, s. 137. 952 Aksarayî: 2000, s. 137-138. 953 Cenâbî Mustafa Efendi, II. Gıyâseddîn Mesud‟un zorba ve zalim biri olduğunu söyler. Bkz.: Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 25. 954 Kumandanların emri altında 3.000 Moğol askeri vardı. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 138. 955 Aksarayî: 2000, s. 138. 158 buradaki derbende kadar gelmiĢler, Türkmenlerin çokluğu üzerine daha fazla ilerleyememiĢler, yardım isteği de Moğol hanı tarafından reddedilince, öncü kuvvetlerin baĢında bulunan Giray‟ın peĢinden buradaki ormana girmek zorunda kalmıĢlardır. Ormanda Türkmenler tarafından pusuya düĢürülmüĢler, ancak daha sonra Türkmenleri bozguna uğratmayı baĢarmıĢlardır956. Bu savaĢ sırasında Muzaffereddîn Yavlak Arslan ve Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın öldürüldüğü düĢünülmektedir957. Böylece, kardeĢ Ģehzadelerin saltanat davası son bulmuĢ, onlara destek veren kalabalık Türkmen kitleleri susturulmuĢtur. II. Gıyâseddîn Mesud, kardeĢlerinin kendisine karĢı tertiplediği ittifak ve taarruzlara Moğollardan destek alarak karĢı koyabilmiĢti. Ancak, Anadolu‟da bulunan Baltu Noyan‟ın Gazan Han‟a karĢı gelmesi ve merkeze gitmemesi, üstelik Anadolu‟da yaptığı zulümlerde II. Mesud‟u zorla yanında tutması neticesinde suçlu bulunarak tahttan indirilmiĢ, yerine kardeĢi Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn Keykubâd getirilmiĢtir958 . 3. SOSYAL ZÜMREDEKĠ TEPKĠLER Moğollar, Anadolu‟yu gönderdiği idareci ve memurları ile fiilî olarak yönetmeye baĢlamıĢ olmakla birlikte, onların getirdiği tek düzen daha çok kendi çıkarlarına hizmet etmekte idi. Gelen memurlar, kurulu düzeni, alınan vergileri ve miktarlarını bilmiyor, uygulamalar düzen getirmekten ziyade, karıĢıklıklara ve tepkilere sebep oluyordu959. Ayrıca, olması gerekenden fazla vergi alınıyordu960 . 956 Aksarayî: 2000, s. 141. 957 Aksarayî: 2000, s. 141; Turan: 2005, s. 628. Aksarayî, Muzaffereddîn Yavlak Arslan ve Rükneddîn Kılıç Arslan‟a ne olduğu hakkında hiçbir bilgi vermez. Pachymèrès, onun II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un oğlu “Masour” tarafından öldürüldüğünü yazar. Osman Turan, Pachymèrès‟deki bir kayda dayanarak Muzaffereddîn Yavlak Arslan ve Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın bu savaĢ sırasında öldürülmüĢ olduğunu söyler. Zerrin G. Öden ise bu konuyla ilgili olarak yazdığı makalede, Osman Turan‟ın verdiği bilgilerdeki çeliĢkileri göz önüne almıĢ ve daha farklı iddialar ortaya atmıĢtır. Buna göre, Pachymèrès‟de adı geçen “Masour” un II. Mesud olduğu kabul edilirse, onun tahta bir defa çıktığı da peĢinen kabul edilmelidir. Çünkü Pachymèrès, Masour‟un Muzaffereddîn Yavlak Arslan‟ı öldürmesi sebebiyle, onun oğlu Ali tarafından öldürüldüğünü söylemektedir. Bkz.: Pachymèrès: 2009, s. 72-73; Aksarayî: 2000, s. 141-143; Turan: 2005, s. 628; Zerrin G. Öden, “Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Mesud Hakkında Bazı GörüĢler”, Belleten, LXI/CCXXXI, Ankara 1997, s. 289-299. Bundan baĢka, Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın II. Mesud‟a karĢı yürüttüğü bu mücadelede ona Rükneddîn Geyûmers‟in de destek verdiğini biliyoruz. Ancak bu savaĢta onun da olup olmadığını veya akıbetinin ne olduğunu bilemiyoruz. Bkz.: Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 129. 958 Aksarayî: 2000, s. 167. 959 Aksarayî: 2000, s. 117-125. 159 Moğol baskısı altında ezilmiĢ memlekette iyiden iyiye yoksullaĢmıĢ halk da bu duruma bir çare arama arayıĢına yöneliyordu. Halkın sıkıntılarını Moğol yetkililerine ulaĢtırma ve sorunları çözme hususunda ise ahiler, Ģehirlerin önde gelen ve itibarlı kiĢileri ön plana çıkmıĢlardır961 . 3.1. Ahilerin Moğol Ġstilasına KarĢı Verdiği Mücadele Ahiler, I. Alâeddîn Keykubad‟ın öldürülmesinden sonra çok sevdikleri hükümdarlarının ölümüne sebep olduğunu düĢündükleri II. Gıyaseddin Keyhüsrev‟e cephe almıĢlardı962. Babaî isyanına bu sebeple ahiler de destek vermiĢti963. Ancak isyandan sonra sıkı takip altına alınmıĢlar ve pek çokları cezalandırılmıĢlardı964. II. Keyhüsrev de kendi iktidarına karĢı bu ahi ve Türkmenlere karĢıt bir politika izliyordu965. Ancak, onun bu politikası Kösedağ‟da bir baĢına kalmasına ve Moğollar ile savaĢamadan savaĢ alanından kaçmasına sebep olmuĢtu966. Muineddîn Pervâne‟nin babası Mühezzibüddîn Ali Baycu Noyan ile barıĢ yapmak umuduyla huzuruna çıktığında ona, “Anadolu‟nun sayısız askeri vardır. Bunlar Gıyaseddinin babası Sultan Alâeddin‟in öldürülmesinden dolayı ondan nefret etmişler ve bundan dolayı ondan yüz çevirmişlerdi.” diyerek bu gerçeği belirtmekte idi967. Ahiler, II. Keyhüsrev‟in oğulları içinde de Moğollara karĢı verdiği mücadele nedeniyle II. Ġzzeddîn Keykâvus‟u destekliyorlardı. Anadolu‟da ahiliğin kurucusu olarak kabul edilen Ahi Evren‟in, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟a sunduğu Letaif-i Hikmet adlı eserinde ona, düĢmana karĢı nasıl davranması gerektiğine ve dikkat etmesi gereken hususlara dair çeĢitli tavsiye ve önerilerde bulunması, bu gerçeği iĢaret etmekte idi968. Moğollar 960 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 961 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52, 53. 962 Mikâil Bayram, Sosyal ve Siyâsi Boyutlarıyla Ahi Evren-Mevlânâ Mücadelesi, Damla Ofset, Konya 2006, s. 152, 192. 963 Bayram: 2006, s. 208. 964 Bayram: 2006, s. 208. 965 Bayram: 2006, s. 208. 966 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32; Cüzcanî: 1970, I, s. 163. 967 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 32. 968 Ahi Evren, Letâif-i Hikmet, NeĢr.: G. Yusufî, Tahran 1351, s. 252-253, 261 vd.; Bayram: 2006, s. 253. Bununla birlikte, Mikail Bayram Ahi Evren‟in bir süre II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un vezirliğini yaptığını tespit etmiĢtir. Bkz.: Bayram: 2006, s. 153. 160 da kendileri ile her fırsatta mücadele eden ve kendilerini Anadolu‟da istemeyen ahilere ve Türkmenlere karĢı acımasızca davranıyorlardı969 . Ahiler ile Moğol askerlerinin ilk mücadelesi Kösedağ yenilgisinden sonra Moğolların Kayseri‟yi kuĢatması neticesinde olmuĢtu. Kayseri‟deki halk ve ahiler birlik olarak var güçleri ile Ģehri 15 gün boyunca savunmuĢlardı970. Ancak, Ģehrin Ermeni asıllı iğdiĢbaĢısının ihaneti sebebiyle Moğollar Ģehri ele geçirmiĢ, Ģehre giren Moğollar ahi ve Türkmenlere karĢı acımasızca davranmıĢlar, topladıkları esirleri MeĢhed Ovası‟na götürerek hepsini birer birer öldürmüĢlerdi971 . Ahiler daha sonraki dönemlerde de Moğollara karĢı mücadelelerini devam ettirmiĢlerdir. Örneğin, Konya‟daki ahilerin reisi Ahi Ahmed ġah972, kendisine bağlı kuvvetlerle Konya‟yı korumak ve daha fazla zarar görmesini engellemek için mücadele vermiĢti973. Ahmed ġah, Karamanoğulları tarafından Konya kuĢatıldığında ve SiyâvuĢ‟u tahta çıkarmak istediklerinde de Ģehri savunmak için var güçleriyle uğraĢmıĢtı. Anonim Selçukname‟ye göre, bu sırada Konya kapılarını koruyan ahilerin baĢında Ahi Ahmed ve Ahi Hamid bulunuyordu. Bu ahiler kapıların iki tarafında durarak Karaman oğullarının içeriye girmelerine mani olmak için savaĢıyorlardı974. Bundan baĢka, Ahi Ahmed ve ona bağlı olanlar, III. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in öldürülmesinden sonra, geride kalan oğullarının annesi tarafından çıkarılan karıĢıklık döneminde de ortalığı yatıĢtırmaya çalıĢanlar arasında idi975 . Ancak, Ahi Ahmed zulüm yapan Moğol elçisini Ģehirden atınca, Moğollara yaranmak isteyen ġarap-sâlâr976 tarafından öldürülmüĢtür977. Onun halkın menfaati için yaptıkları sebebiyle ölümüne Konya halkı çok üzülmüĢ, bu sebeple kırk gün 969 Ġbn Bîbî: 1956, s. 528-530; 1996: II, s. 73-75; Selçuknâme: 2007, s. 179; Yazıcızâde: 2009, s. 680-683; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 154; Aknerli Grigor: 1954, s. 17. 970 Ġbn Bîbî: 1956, s. 528; 1996: II, s. 73. 971 Ġbn Bîbî: 1956, s. 528-530; 1996: II, s. 73-75; Selçuknâme: 2007, s. 179; Yazıcızâde: 2009, s. 680-683; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 154; Aknerli Grigor: 1954, s. 17. 972 Ahi Ahmet ġah, ipek tüccarı idi. Konya ve Tebriz‟de ticarethaneleri vardı. Bkz.: Çağatay: 1981, s. 97. 973 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 40-45. 974 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 40. 975 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 45. 976 ġarap-sâlâr, hükümdarın Ģarap ve Ģerbetlerinden sorumlu görevli idi. Bkz.: Merçil: 2011, Saray, s. 136. 977 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 67. 161 boyunca esnaf dahi dükkânını açmamıĢ ve düzenlenen cenaze merasiminde 15.000 kiĢi onun ve 1294‟de ölen kardeĢi için baĢları açık Ģekilde yürümüĢlerdir978 . Ahilerin Moğol zulmüne ve ağır vergilerine karĢı ikinci ve en büyük mücadelesi ise baĢta KırĢehir olmak üzere pek çok Ģehirdeki ahilerin, Türkmenlerle birlikte Moğollara karĢı çıkması ile olmuĢtur. Moğol zulmünü ortadan kaldırmak amacıyla KırĢehir‟de Ahi Evren ve ona bağlı olanlar ayaklanmıĢlardır. KırĢehir‟deki bu isyan ahilerin en büyük ve toplu isyanıdır. KırĢehir Emiri Nureddîn Caca, isyanı bastırmakla görevlendirilmiĢtir. Nihayetinde isyan bastırılmıĢ, pek çok ahi ve Türkmen öldürülmüĢtür979. Öldürülenler arasında Ahi Evren ve Mevlânâ‟nın oğlu Alâaddîn Çelebi de bulunuyordu980 . KırĢehir‟deki bu isyan ile eĢ zamanlı olarak, Selçuklu topraklarının dört bir tarafında benzer isyan ve baĢkaldırı olaylarının yaĢandığını, isyanların oldukça zor bir Ģekilde bastırıldığını görüyoruz. Devrin en önemli kaynağı Ġbn Bîbî‟de bu isyanlardan bahsedilmemiĢtir. Ancak Aksarayî, çıkan karıĢıklığın her tarafa yayıldığını; Aksaray, Ankara, Çankırı, Kastamonu gibi yerlerde çıkan isyanlar için alınan tedbirlerin de “rüzgarın karşısındaki lamba gibi” dayanıksız kaldığını anlatmaktadır981 . 3.2. Moğol Ġstilâsına ve Ġdarecilerine KarĢı Halkın Tepkisi Moğolların getirdiği Anadolu‟daki yeni düzene karĢı yerleĢik halk, genel olarak itaatkâr bir davranıĢ sergilemekteydi. Hatta, Moğollar bir Ģehre zarar vermek üzere harekete geçtiklerinde Ģehirde bulunan âlim, Ģair ve önemli kiĢiler araya girerek halktan topladıkları kıymetli hediyelerle Ģiddetin önüne geçmeye gayret etmiĢlerdir. Daha önce ifade edildiği üzere, Baycu Noyan, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ordusunu Aksaray yolu üzerinde mağlup ettikten sonra Konya‟yı yakıp yıkmak üzere harekete geçtiğinde, Ģehir halkı Baycu Noyan‟ı bu fikrinden vazgeçirebilmek için ona 4 katır yükü altın vermiĢtir982. Ancak, gerek vergiler gerekse Moğol idarecilerinin zulümleri arttıkça, çeĢitli isyanlar ve baĢkaldırmalar görülmeye 978 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 65-67; Turan: 2005, s. 634. 979 Aksarayî: 2000, s. 56. 980 Bayram: 2006, s. 181. 981 Aksarayî: 2000, s. 56. 982 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 35. 162 baĢlamıĢtır. Bu baĢkaldırılar, Moğollar ve Türkiye Selçuklu Devleti tarafından derhal ve Ģiddetli bir Ģekilde bastırılmıĢtır983. Bununla birlikte, özellikle ahiler ve uç bölgelerde yaĢayan Türkmenler en baĢtan itibaren Moğollara karĢı mücadeleci bir tutum takınmıĢlar, her fırsatta Moğol esaretinden kurtulmanın yolunu aramıĢlardır984 . Moğol idaresi altında bulunan halkın bu idareden memnun olmamalarının en önemli nedeni, kuĢkusuz ağır vergiler ödemekle yükümlü olmaları idi. Zira, Kösedağ yenilgisinden sonra Türkiye Selçuklu Devleti Moğollara belli bir vergi ödemekle yükümlü kılınmıĢtı. Selçuklular ayrıca, Moğol askerlerinin Anadolu‟daki ikametlerini sağlamak ve ihtiyaçlarını da karĢılamak zorundaydılar985. Bu sebeple, halkın ödediği vergiler ağırlaĢtırılmıĢ, halk bu vergileri ödemekte sıkıntı çekmeye baĢlamıĢtır. Her ne kadar Moğolların istilâsı altında bulunan topraklarda uygulamaya konan kopçur adındaki verginin Anadolu‟dan alınmasının önüne geçilmiĢse de986 sürekli gidip gelen elçilerin bu geliĢlerine yetiĢmek için hazine boĢaltılmıĢtı987. Vezir Fahreddîn Ali, kendi mal varlığını Moğolları teskin etmek uğruna harcamıĢtı. Argun Han zamanında ġehzade Geyhatu ile ġehzade Hülacu, Erzincan‟ı yaylak ve kıĢlak yapmak üzere Anadolu‟ya geldiğinde, devlet hazinesi Moğolların ihtiyaçlarını karĢılayamamıĢ, Fahreddîn Ali de kendi mülklerinin gelirlerini bu uğurda harcamak zorunda kalmıĢtı988. Anonim Selçukname‟de, Fahreddîn Ali‟nin bu durumu için, “5o yıl içerisinde hayrat adına ne yaptırdıysa burnundan geldi. Bundan sonra ne kendisi rahat etti, ne de halk, rahat yüzü gördü. Allah‟tan daima ölümünü istedi. Çünkü ne zulm etmeğe kudreti kalmıştı, ne de Moğollara verecek parası.” yorumu yapılmıĢtır989. Bu dönemde halk da zor bir durumda idi ve Aksarayî‟nin ifadesi ile, ellerinde “yakacak bir mum bile” yoktu990 . Vezir Fahreddîn Ali, Moğol zülüm ve ağır vergilerine karĢı halk ile Moğollar arasında bir denge vazifesi görmüĢtür. Bu sebeple, onun ölümü Anadolu halkının durumunu daha kötü hale sokmuĢtur. Anadolu iki idarî kısma ayrılmıĢtır. 983 Aksarayî: 2000, s. 56. 984 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 39. 985 Simon: 2006, s. 65. 986 Selçuknâme: 2007, s. 210-211. 987 Ġbn Bîbî: 1956, s. 616-617; 1996: II, s. 142-143; Selçuknâme: 2007, s. 210; Yazıcızâde: 2009, s. 749. 988 Aksarayî: 2000, s. 115. 989 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 47. 990 Aksarayî: 2000, s. 115. 163 Kayseri‟den batıya doğru olan topraklar Argun Han tarafından Anadolu‟ya vezir olarak atanan Fahreddîn Kazvînî‟nin idaresine bırakılmıĢtır. Sivas, Tokat, Kastamonu, Sinop ve Samsun ise Mücîreddin Emîr-Ģâh‟ın idaresine verilmiĢtir991 . Fahreddîn Kazvînî, kendi bölgesinde halka ağır vergiler yükleyince halk ayaklanmıĢtır992. Bu karıĢıklık sırasında Konya ahilerinin baĢında bulunan Ahi Ahmed, kethüda ile birlikte Fahreddîn Kazvînî‟nin yanına gitmiĢ ve ona halkın bu durumdan Ģikâyetçi olduğunu söylemiĢtir993. Fahreddîn Kazvînî ise karıĢıklıktan dolayı Ahi Ahmed‟i suçlamıĢtır. Bunun üzerine Ahi Ahmed, halkın durumunu Ģöyle anlatmıĢtır: “Bunlar fakir, biçare kimselerdir, tahammüllerinin üstünde kedilerine yük yükletilmiştir, bu hali arz etmek için gelmişlerdir”994 . Bu görüĢmeden olumlu bir netice alınamadığı gibi Fahreddîn Kazvînî, Ahi Ahmed‟i bu olayın suçlusu olarak görmüĢ ve ona, “Bu kalabalığı başıma üşüştüren sensin” diye bağırmıĢtır995. Fahreddîn Kazvînî, Ahi Ahmed‟i hükümdara Ģikâyet etmek üzere hiddetle harekete geçmiĢse de daha hükümdar ile görüĢme fırsatı bulamadan elçiler gelerek ona Argun Han‟ın kendisini çağırdığını söylemiĢlerdir996 . Argun Han‟ın huzuruna çıkan Fahreddîn Kazvînî, yaptıklarından ötürü suçlu bulunarak Tebriz Meydanı‟nda idam edilmiĢtir. Anadolu‟ya ise onun yerine Samagar Noyan atanmıĢtır997 . Bu dönemde ahiler gibi, önemli bir diğer sosyal zümre Mevlevîler idi. Mevleviler, iktidarın Allah‟ın iradesine göre Ģekillendiğine ve iktidara sahip olana, iktidar hakkının Allah tarafından verildiğine inanıyorlardı. Bu sebeple, onlara göre 991 Aksarayî: 2000, s. 122. 992 Aksarayî: 2000, s. 117. Fahreddîn Kazvînî, Anadolu iki idarî kısma ayrılmadan önce, Anadolu‟nun vezirliği kendisi ile birlikte Mücireddîn Emîr-Ģâh‟a verilmiĢti. Fahreddîn Kazvînî, Anadolu‟ya pek çok memur ile kalabalık halde gelmiĢti. Aksarayî‟ye göre, 5 bin vergisi olan bir yerden 50 bin vergi almak istiyor, istediği vergiler ve gelirler giderek ödenemez hale geliyordu. Anadolu iki idarî kısma ayrıldıktan sonra da bu durumda bir değiĢiklik olmamıĢtır. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 117-125. Bununla birlikte Tarih-i Güzîde‟de Hamdullah Kazvînî, Fahreddîn Kazvînî‟nin aldığı tedbirler sayesinde Rum mülkünün kıskanılacak bir memleket haline geldiğini söylemekte ve onu övmektedir. Bkz.: Tarih-i Güzîde: 1341, s. 485. 993 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 994 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 995 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52. 996 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 53. 997 Anonim Selçuknâme, Fahreddîn Kazvînî‟nin 24 gün boyunca Konya‟da durduğunu, ancak halka bu zamanın 24 yıl gibi geldiğini söyler. Bkz.: Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 53, 54. 164 iktidar kimin elinde olursa olsun iktidara karĢı hareket edilmemeli ve bağlılık gösterilmeli idi998. Dolayısıyla, Moğollara karĢı bir düĢmanlık beslemiyorlardı. Bu durum, her fırsatta Konya‟ya yürüyen ve Moğollara karĢı durmaksızın mücadele eden Karamanoğullarının fikirlerine tamamen ters idi. Mevlevilerin bu Ģekilde davranması onları gücendiriyordu. Karamanoğulları Konya‟ya geldiklerinde Ulu Arif Çelebi‟ye, “Biz sizinle komşu ve sizi sevenlerden olduğumuz halde, bizi istemiyorsunuz da yabancı Moğolları istiyorsunuz” demiĢlerdir. Ulu Arif Çelebi ise, “Biz dervişleriz ve gözümüz Tanrı‟nın iradesine bağlıdır. O kimi ister ve ülkeyi kime verirse, biz de onun tarafında olur ve onu isteriz. Şimdi tanrı sizi değil Moğol askerlerini istiyor. Ülkeyi Selçukluların elinden alıp Cengizhanlılara verdi. „Tanrı mülkünü dilediğine verir‟ (Bakara, 2:247) Biz de Tanrı‟nın istediğini istiyoruz.” diyerek Moğollara karĢı tutumlarında son derece sufîyane bir inancın yattığını anlatmıĢtır999 . Mevlânâ, Moğol hâkimiyetine karĢı bir faaliyette bulunmamakla birlikte, halkın çektiği ıstıraptan yana da değildi. Muineddîn Pervâne‟nin, Memlük askerleri ile savaĢan Moğol askerlerine yardım etmek üzere ordu sevk etmesinin, Mevlana tarafından kınandığını görüyoruz. Mevlânâ, Muineddîn Pervâne‟nin Ġslam topraklarına zarar vermeye yardım ederek günahkâr olduğunu, bu iĢten vazgeçerek tövbe etmesi gerektiğini söylemiĢtir1000 . Anonim Selçuknâme‟ye göre, ahiler kadar mevlevîler de halkın bu Ģekilde ezilmesinden rahatsız oluyorlardı. Çelebi Veled‟in, Fahreddîn Kazvînî ile Ahi Ahmed‟in görüĢmesinin hemen akabinde onu, hükümdar ile görüĢmek üzere giderken yolda gördüğü ve elini sallayarak onu azarladığı aktarılır. Buna göre, Çelebi Veled Fahreddîn Kazvînî‟ye, “Konya‟da yaptığın zulümlere son vermelisin. Sen Konya‟yı küçük bir şehir olarak sayma, Burada adalet yapan kimse kurtuldu, Zulüm yapan ise domuz gibi geberdi” demiĢtir1001 . 998 Eflâkî: 2006, s. 675. 999 Eflâkî: 2006, s. 675. 1000 Fîhi Mâ Fîh, Çev.: Meliha Ülker Anbarcıoğlu, Ġstanbul 2007, s. 50-51. 1001 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 52-53. 165 Moğolların memleketi bu Ģekilde sömürmesi ve halkın düĢtüğü kötü durum, Mevlânâ‟nın bir meclisine de konu olmuĢtur. Sohbette bulunanlardan biri Mevlânâ‟ya, “Moğollar ilk önce buraya gelince çırçıplaktılar. Binek hayvanları öküzdü, silahları odundandı. Şimdi haşmet ve azamet sahibi oldular, karınlar doydu. En güzel Arap atları ve en iyi silahlar onların elinde bulunuyor.” demiĢtir1002 . Mevlânâ buna karĢı, HarezmĢah Devleti‟nin onların gönlünü kırması (Otrar olayı) sebebiyle Allah‟ın onların duasını kabul etiğini ve Ģimdi ise halkı bu hale getirdikleri için Allah‟ın onları yok edeceğini söylemiĢtir1003. Bir baĢka sohbet esnasında da Mevlânâ, “Bu günahlar, zulümler ve kötülükler, üst üste birikmiş ve karlar gibi kat kat yığılmıştır” diyerek Moğolların, zulümlerinden ötürü günahkâr olduklarını anlatmıĢtır1004 . Anadolu, Vezir Fahreddîn Ali‟den sonra iki idarî kısma ayrıldığında, aynı zamanda iki malî kısma da ayrılmıĢ oluyordu. Ancak, asıl malî bölünme, II. Gıyâseddîn Mesud‟un suçlu bulunarak Hemedan‟a sürülmesinden sonra gerçekleĢmiĢtir1005. Anadolu, toplanacak vergiler türüne göre dört malî kısma ayrılmıĢtır. Buna göre, Pervâne Muhammed Bey Kastamonu bölgesine, Saltanat Naibi Kemaleddîn Tiflisi Samsun‟dan Amasya‟ya kadar olan bölgeye, Müstevfî ġerefeddîn Osman, Niğde bölgesine ve Vezir Cemaleddîn Muhammed de Diyarbekir bölgesine gönderilmiĢtir1006. Bu kiĢiler dört bir yandan halktan ağır ve haksız vergiler toplamaya ve iĢ bilmez memurları ile halkı haraca kesmeye, ellerindeki mahsulleri kendi menfaatleri uğruna toplamaya baĢlamıĢtır1007 . Bu sebeple denilebilir ki, Türkiye Selçuklu topraklarında yaĢayan halk için, Moğolların getirmeye çalıĢtığı hiçbir düzen baĢarılı olamamıĢtır. Moğol baskısı ve ağır vergiler sebebiyle halk fakirleĢmiĢti1008. Moğolların Anadolu‟ya getirdiği memurlar halktan kendi menfaatlerine göre para topluyor ve zulmediyordu1009. Bütün bunların yanında, Türkmenlerin, bazı Selçuklu devlet 1002 Fîhi Mâ Fîh: 2007, s. 104. 1003 Fîhi Mâ Fîh: 2007, s. 104. 1004 Fîhi Mâ Fîh: 2007, s. 105. 1005 Aksarayî: 2000, s. 167. 1006 Aksarayî: 2000, s. 174. 1007 Aksarayî: 2000, s. 168, 174, 176,180, 182. 1008 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 48. 1009 Aksarayî: 2000, s. 120-121. 166 adamlarının ve Moğol noyanlarının isyan hareketleri büsbütün karıĢıklığa sebep oluyor, bu karıĢıklardan faydalanan Ģehirlerdeki ayak takımı (runud) halkın daha da fazla zarar görmesine sebep olacak hareketlerde bulunuyordu1010 . 1010 Pachymèrès: 2009, s. 59; Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 36-37, 50; Aksarayî: 2000, s. 152-199. 167 BEġĠNCĠ BÖLÜM MOĞOLLARIN TÜRKĠYE SELÇUKLU DEVLETĠ’NE SON VERMESĠ VE ĠDAREYE EL KOYMASI (1308-1335) Türkiye Selçuklu Devleti, II. Gıyâseddîn Mesud‟un ölümü (1308) ile birlikte son bulmuĢtur1011. Bu tarihten sonra Selçuklu hâkimiyetindeki topraklar, Ġlhanlı Devleti‟nin dokuzuncu hanı olan Ebu Said Bahadır Han‟ın (1317-1335) öldürülmesine kadar, doğrudan doğruya Moğolların idaresi ve kontrolü altına girmiĢtir1012. Bu dönemde, Ġrencin Noyan, DemirtaĢ Noyan ve Celâyirli ġeyh Hasan Anadolu‟da valilik yapmıĢlardır. Bunlardan, Ġrencin Noyan, 1314‟e kadar Anadolu‟nun genel valisi olmuĢtur1013. 1315-1327 seneleri arasında Anadolu, Ġlhanlı Devleti‟nin en güçlü emirlerinden biri olan Emir Çoban‟ın oğlu DemirtaĢ Noyan tarafından idare edilmiĢtir1014. DemirtaĢ Noyan‟ın, Ebu Said Bahadır Han‟ın Çoban ve oğullarını ortadan kaldırmaya baĢlaması üzerine 1327‟de Mısır‟a sığınmasından sonra ise, Anadolu genel valiliğine Celâyirli ġeyh Hasan getirilmiĢtir1015. Her üç vali de Anadolu‟da adeta birer hükümdar gibi ve tek baĢlarına hareket etmiĢlerdir. 1011 Nigîdî: 2009, I, s. 544; Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 25; Selçuk-Nâme, II: 1977, s. 156-157; Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486. 1012 Peter Jackson, “Abû Sa‟îd Bahâdor Khan”, Encyclopaedia Iranica, I/IV, online versiyon, http://www.iranicaonline.org/articles/abu-said-bahador-khan(10 Temmuz 2013); Ġbn Battuta, Ġbn Battûta Seyahatnâmesi, I, Yapı Kredi Yay., Çev.: A. Sait Aykut, Ġstanbul 2000, s. 325; Spuler: 1957, s. 143. 1013 Aksarayî: 2000, s. 242-252. 1014 Aksarayî: 2000, s. 252-265; Ġsmail Aka, “TimurtaĢ (Ġlhanlı)”, Makaleler, III, Haz.: E. Semih Yalçın-ġarika Gedikli, Berikan Yay., Ankara 2005, s. 111-114. 1015 Kemal Ramazan Haykıran, “Anadolu‟da Bir Ġlhanlı Valisi: DemirtaĢ Noyan (1314-1328)”, MÜ. SBED. (ĠLKE), XXIII, Muğla 2009, s. 173; Charles Melville, The Fall of Amir Chupan and The Decline of The Ġlkhanate, 1327-37: A decade of discord in Mongol Iran, Indiana Institute for Inner Asian Studies, Bloomington 1999, s. 19-20. 168 Türkiye Selçuklu Devleti hâkimiyetindeki toprakların ne Ģekilde Moğol idaresi altına alındığı ve Selçuklu tahtına neden yeni bir hükümdar çıkarılmadığı konusunda elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Türkiye Selçuklu Devleti‟nin neredeyse sessiz sedasız ortadan kalktığı görülür. Anadolu‟nun doğrudan doğruya Ġlhanlı valileri tarafından idare edildiği bu dönemde, Selçuklu hanedanına bağlı Ģehzadeler takip edilerek öldürülmüĢtür1016. Bunun yanında, Anadolu‟da bu sebeple bir otorite boĢluğunun ortaya çıkmadığı veya devletin yıkılıĢı sonucu bir karıĢıklığın yaĢanmadığı görülür. Bu durum, son Türkiye Selçuklu hükümdarlarının ne kadar güçsüz ve etkisiz kaldıklarını göstermesi bakımından önemlidir. Ancak, Karamanoğulları ve EĢrefoğuları gibi Türk beylikleri, Ġlhanlılar ile mücadeleye devam etmiĢlerdir1017. Bahsi geçen Anadolu vali ve komutanlarından Ġrencin Noyan zulümleri ile halkı sindirirken, DemirtaĢ Noyan Anadolu‟da düzeni sağlayarak halk tarafından kabul görmüĢtür1018 . 1. MOĞOLLARIN SELÇUKLU SALTANATINA SON VERMESĠ Moğollar daha önce belirtildiği üzere, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ilk tahta çıkıĢından sonraki bütün Türkiye Selçuklu hükümdarlarını kendi yarlıg ve hükümleri doğrultusunda tahta çıkarmıĢlar veya tahttan indirmiĢlerdi. Ancak, Moğollar Anadolu‟daki bu uygulama ve siyasetlerini II. Gıyâseddîn Mesud‟dan sonra devam ettirmemiĢlerdir. Daha doğrusu, II. Mesud‟dan sonra Selçuklu tahtına baĢka bir hanedan üyesinin geçmesine izin vermemiĢlerdir. Böylece, Türkiye Selçuklu Devleti son bulmuĢ ve Anadolu‟daki sembolik Selçuklu varlığı tarihe karıĢmıĢtır. Bundan sonra Moğol noyan ve memurları, Anadolu‟ya bütünüyle hâkim olmuĢtur. Türkiye Selçuklu Devleti‟nin kuruluĢ senesi gibi yıkılıĢ senesi konusunda da tartıĢmalar ve farklı iddialar mevcuttur. Anadolu‟nun hangi tarihten itibaren tam manasıyla Moğol idaresine geçtiği de bu tartıĢmalarla ilgilidir. Ancak, kaynaklarda Ġrencin Noyan‟ın, II. Gıyâseddîn Mesud‟un öldüğü kabul edilen 1308 senesinden sonraki icraatları ve daha sonra Anadolu‟ya gelen Emir Çoban ve DemirtaĢ Noyan‟ın faaliyetleri anlatılırken, bir Selçuklu hükümdarından bahsedilmemesi, 1308‟den 1016 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 1017 Ömerî: 1991, s. 189; Aksarayî: 2000, s. 242, 252. 1018 Aksarayî: 2000, s. 250, 252. 169 sonraki dönemde Anadolu‟da bir Selçuklu otoritesinden bahsetmemizi zorlaĢtırmaktadır. II. Mesud‟un tahtta bulunduğu dönemde, Ġlhanlı tahtında oturan Olcaytu Han‟ın (1304-1316) II. Mesud‟dan sonra tahta neden yeni bir hükümdar çıkartmadığı ayrıca izaha muhtaçsa da onun döneminde Türkiye Selçuklu Devleti‟ne son verildiğini ve Anadolu‟nun doğrudan doğruya Moğol idaresi altına girdiğini söylemek mümkündür. 1.1. II. Gıyâseddîn Mesud’un Ölümü ve Selçuklu Saltanatının Sona Ermesi II. Mesud‟un nasıl ve ne zaman öldüğü ve onun ölümü ile birlikte devletin son bulup bulmadığı halen tartıĢmaya açık haldedir. Bu durum, dönem kaynaklarında Türkiye Selçuklu Devleti‟nin son yıllarına iliĢkin bilgilerin çok fazla yer iĢgal etmeyiĢinden ve verilen bilgilerin birbiri ile çeliĢkili olmasından kaynaklanır. Kaynaklarda, bu döneme dair neredeyse hiç bilgi verilmemesi, Ģüphesiz devletin artık tarihî rolünü ve gücünü kaybetmesi ile ilgilidir. Bu dönem, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkıldığı ve Ġlhanlı Devleti‟nin parçalanmaya baĢladığı, Osmanlı Beyliği‟nin de içinde olduğu Anadolu beyliklerinin ise, tarih sahnesinde aktif rol üstlendiği bir dönemdir. Dolayısıyla, Anadolu coğrafyasında bir Selçuklu otoritesinden bahsetmek mümkün değildir. Daha önce ifade edildiği üzere, II. Gıyâseddîn Mesud, Gazan Han‟a (1295- 1304) karĢı istiklal hareketine giriĢen Baltu‟ya destek verdiği suçlamasıyla 1296‟da yargılanıp Hemedan‟a sürülmüĢ ve yerine Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn Keykubâd geçmiĢti1019. Ancak, dört sene sonra onun da yargılanıp Ġsfehan‟a sürülmesinden sonra II. Gıyâseddîn Mesud ikinci defa tahta çıkarılmıĢtır1020. Onun bu ikinci saltanat dönemi de ilki gibi bir fark yaratmamıĢ ve devletin sessiz yıkılıĢına uygun bir seyir takip etmiĢtir. Baybars Mansurî, II. Gıyâseddîn Mesud‟un sadece ismen tahtta bulunduğunu, yönetimin tamamen Moğolların elinde olduğunu anlatır1021. XVI. yy. Osmanlı tarihçisi Cenabî Mustafa Efendi bu duruma dikkat çekerek eserinde, II. Mesud‟un kısa ve oldukça sönük geçen bir saltanatı olduğu için, III. Alâeddîn 1019 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 67; Aksarayî: 2000, s. 189. 1020 Aksarayî: 2000, s. 235-36. 1021 Baybars Mansurî: 1998, s. 239. 170 Keykubâd‟ın devletin en son hükümdarı olarak bilindiğini, onun ölümünden sonra Anadolu‟daki çeĢitli beylikler tarafından Türkiye Selçuklu topraklarının ele geçirildiğini ve Selçuklu saltanatının son bulduğunu söyler1022. Ahmed bin Mahmud‟un ve Hamdullah Kazvînî‟nin de son hükümdar olarak Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn Keykubâd‟ın adını vermesi ve ondan sonra devletin dağıldığını söylemesi bu düĢünceyi destekler niteliktedir1023. Bu iki kaynağa göre, Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn Keykubâd, Gazan Han‟ın fermanıyla 1298‟de tahta çıkarılmıĢtı. Ancak, Gazan Han‟a karĢı âsilik yapmaya baĢlayınca Moğol hanı, Anadolu‟ya askerlerini göndermiĢ ve onu ortadan kaldırmıĢtı. Böylece, Türkiye Selçuklu saltanatı son bulmuĢtu1024. Bu bilgilere göre, II. Mesud, esir edilerek Ġsfehan‟a götürüldükten sonra tekrar tahta çıkmamıĢtır ve onun esir edilmesi ile birlikte Türkiye Selçuklu Devleti de yıkılmıĢtır. Ancak, Kadı Ahmed, Makrîzî ve Aksarayî gibi baĢlıca yazarlar, son Türkiye Selçuklu hükümdarı olarak II. Gıyâseddîn Mesud‟dan bahseder1025. Bununla birlikte, II. Mesud‟dan ve III. Alâeddîn Keykubâd‟dan baĢka son hükümdar olduğu iddia edilen iki isim daha vardır: V. Kılıç Arslan ve III. Mesud. Osman Turan, Konya takvimindeki kronolojiye dikkat çekerek, hükümdar listesinin sonunda V. Kılıç Arslan‟ın olması gerektiğini söyler1026. Takvime göre, Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn Keykubâd‟dan sonra tahta Alaeddîn Kılıç Arslan bin Keyhüsrev çıkmıĢtır. BaĢka hiçbir kaynakta, takvimdeki bu kaydı onaylayacak bir bilginin olmaması, V. Kılıç Arslan‟ı kesin Ģekilde son hükümdar olarak belirlemeyi zorlaĢtırmaktadır. Bundan baĢka, Zerrin G. Öden yazdığı makalesinde, Osman Turan ve Pachymèrès‟de verilen bilgilerden yola çıkarak II. Mesud‟un, 1296‟da Yavlak Arslan oğlu Ali tarafından öldürüldüğü ve bahsi geçen Mesud‟un, Feramurz‟un oğlu III. Alâeddîn‟in oğlu III. Mesud‟un olması gerektiğini söyler1027. Çobanoğlu Yavlak Arslan, II. Mesud‟a karĢı kardeĢi Rükneddîn Kılıç Arslan‟dan taraf olmuĢ ve II. Mesud‟a karĢı ayaklanmıĢtı. Aksarayî, bu savaĢta II. Mesud‟un bir ara Türkmenlere 1022 Cenâbî Mustafa Efendi: 1994, s. 25. 1023 Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 156-157; Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486. 1024 Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486; Selçuk-Nâme: 1977, II, s. 156-157. 1025 Nigîdî: 2009, I, s. 544; Makrîzî, Kitâb es-Suluk, Yay.: M. Mustafa Zaide, II/I, Kahire 1941, s. 186; Aksarayî: 2000, s. 243-244. 1026 Ġstanbul’un Fethinden Önce YazılmıĢ Tarihi Takvimler, Yay.: Osman Turan, TTK. Basımevi, Ankara 1984, s. 79. 1027 Öden: 1997, s. 287-300. 171 esir düĢtüyse de daha sonra Moğollar tarafından kurtarıldığı ve Türkmenlere karĢı baĢarı kazandığını söyler1028. Ancak, Aksarayî bu savaĢta Çobanoğlu Yavlak Arslan ve Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın akıbeti hakkında bilgi vermez. Kaynaklarda, Yavlak Arslan ile Rükneddîn Kılıç Arslan‟ın adına bu olaydan sonra bir daha rastlamıyoruz. Bu sebeple onların bu savaĢ sırasında veya esir alınarak daha sonra öldürülmüĢ olması muhtemeldir. Pachymèrès de Çobanoğlu Yavlak Arslan‟ın “Masour” tarafından öldürüldüğünü söyler1029. Ancak, Pachymèrès‟in bahsini ettiği “Masour” un kim olduğu henüz kesinleĢmiĢ değildir. Pachymèrès‟e göre, II. Ġzzeddîn Keykavus‟un “Masour” adındaki oğlu, Çobanoğlu Yavlak Arslan‟ı öldürttüğü için, intikamını almak isteyen oğlu Ali tarafından öldürülmüĢtür1030. Burada verilen bilgilere göre, Amourios (Çobanoğlu Yavlak Arslan)1031 II. Mesud‟a karĢı savaĢırken Moğollardan asker desteği almıĢtı1032. Oysa Aksarayî‟ye göre bu desteği alan kiĢi II. Mesud‟dur. Geyhatu Han; Anit, Göktay ve Giray adlı komutanları, 3 bin kiĢilik bir orduyla II. Mesud‟un Türkmenler üzerine yaptığı tenkil hareketinde ona yardım etmek üzere görevlendirmiĢti1033. Bununla birlikte, bir Türkmen beyinin Moğollardan aldıkları destek ile bir Selçuklu hükümdarına karĢı savaĢması mümkün değildir. Bu sebeple buradaki “Masour” un II. Mesud olduğu kabul edilse bile, onun Yavlak Arslan oğlu Ali tarafından öldürüldüğüne kesin gözüyle bakılamaz. Üstelik Aksarayî, II. Gıyâseddîn Mesud‟un, tahta ikinci defa çıktığına ve hatta vezirinin eskiden olduğu gibi “Sahib Alâeddîn” olduğuna dair kesin açıklamalarda bulunur1034 . II. Gıyâseddîn Mesud‟un son hükümdar olup olmadığı tartıĢmalarının yanında, ölüm tarihi ve ölüm sebebi hakkında da çeĢitli rivayetlerin aktarıldığını görüyoruz. MüneccimbaĢı, 1304/1305 (h.704); Kadı Ahmed, 1308-1309 (h.708); Makrîzî, 1318- 1319 (h.718) senesini verir1035. II. Mesud‟un 1308‟de öldüğü genel kabul görse de VeledüĢ-Ģefik‟e dayanılarak kabul edilen bu tarihe ek olarak Osman Turan, Konya takviminde adı geçen V. Kılıç Arslan‟ın tahta çıkıĢ tarihi olarak belirtilen 1310-1311 1028 Aksarayî: 2000, s. 140-141. 1029 Pachymèrès: 2009, s. 73. 1030 Pachymèrès: 2009, s. 74. 1031 Amourios adı ve Amourioi ailesi hakkında bkz.: Elizabeth A. Zachariadou, “Pakhymeres‟e Göre Kastamonu‟da „Amourioi‟ Ailesi”, Çev.: Zerrin G. Öden, TĠD., XVI, Ġzmir 2001, s. 225-237. 1032 Pachymèrès: 2009, s. 73. 1033 Aksarayî: 2000, s. 138. 1034 Aksarayî: 2000, s. 238. 1035 Câmiu’d-Düvel: 2001, II s. 141; Nigîdî: 2009, I, s. 544; Makrîzî: 1941, II/I, s. 180-186. 172 (h.710) senesinin devletin son bulma tarihi olması gerektiğini söyler1036. Makrîzî‟nin verdiği 1318-1319 senesinde Anadolu‟da DemirtaĢ Noyan bulunmaktaydı. DemirtaĢ Noyan, ileride bahsedeceğimiz üzere Anadolu‟ya geldiğinde, Selçuklu Ģehzadelerini öldürmüĢ ve Anadolu‟da bir hükümdar otoritesi kurmuĢtu1037. Onun bu kıyımı ve otoritesi sebebiyle devletin bu tarihte son bulduğu ifade edilmiĢ olabilir. Tüm bu sebeplerle V. Kılıç Arslan‟ın, II. Mesud‟dan sonra tahta çıkacağı düĢünülen veya beklenilen bir Ģehzade olması muhtemeldir. DemirtaĢ Noyan‟ın Selçuklu Ģehzadelerini ortadan kaldırmasının sebebi belki de, tahta çıkabilecek ve Türkmenler tarafından da desteklenen bir Ģehzade idi. Bu Ģehzade, hanedanın yeniden kuvvet bulma umudu olarak ortaya çıkmıĢtı. DemirtaĢ Noyan bu tehlikeli geliĢmeyi haber aldığında, iĢini garanti altına almak için her bir Ģehzadenin öldürülmesini emretmiĢti. II. Mesud‟un ölümünden sonraki dönemde, Karamanoğullarının ve uç Türkmenlerinin hareketleri anlatılırken herhangi bir Selçuklu hükümdarından bahsedilmez. Anadolu‟ya gelen Emir Çoban‟a itaat arz edenler arasında bir Selçuklu hükümdarının olmaması da bu tarihte zaten bir hükümdar olmadığına iĢaret eder1038 . Türkiye Selçuklu Devleti‟nin sona ermesi ile ilgili bütün bu rivayetlerden baĢka, II. Mesud‟un nasıl öldüğü ile ilgili de aktarılan çeĢitli rivayetler vardır. Aksarayî, II. Mesud‟un, bir yıl boyunca felçli ve yatalak bir Ģekilde yaĢadıktan sonra öldüğünü söyler1039. Ebu‟l-Fida ise zehir içerek öldüğü rivayetini aktarır1040. Ebu‟lFida, duyduğu bu bilgiyi aktarırken rivayetin doğru olup olmadığını bilmediğini de belirtir1041. Böylesi yıkıma uğramıĢ bir devletin son yıllarındaki gidiĢatını değiĢtiremeyen bir hükümdar olarak, II. Gıyâseddîn Mesud‟a intiharın yakıĢtırılması, aslında hükümdarın ve devletin içine düĢtüğü çaresizliği göstermesi bakımından dikkate değerdir. MüneccimbaĢı, Osmanlı Devleti‟nin tarihini anlatmaya baĢlamadan, önceki senelerde yaĢananlarla ilgili Ģöyle diyordu: “Bu devletin hükümdarları, [Osmanlı Devleti] kendilerinden önceki hükümdarların birbirlerine yaptıkları gibi, selefleri olan hükümdarlara zulüm ve 1036 Turan: 2005, s. 659. 1037 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 1038 Aksarayî: 2000, s. 244-252. 1039 Aksarayî: 2000, s. 243-244. 1040 Ebu‟l-Fida, Tarihu Ebu’l-Fida, II, Haz.: Mahmud Deyyub, Beyrut 1997, s. 351. 1041 Ebu’l-Fida: 1997, II, s. 351. 173 haksızlık etmemişlerdir. Halbuki kendilerinden önce gelen hükümdarların halefleri seleflerine, çocukları babalarına, hizmetkârları efendilerine zulüm ve haksızlık etmiştir” 1042 . 1.2. Ġrencin Noyan’ın Zulmü ve Anadolu’da Meydana Gelen KarıĢıklıklar II. Gıyâseddîn Mesud öldüğünde, Anadolu‟daki Moğol kuvvetlerinin baĢında, Olcaytu Han‟ın 1305‟de Anadolu‟ya gönderdiği Ġrencin Noyan bulunuyordu1043 . Anadolu‟ya gelerek Yabanlu‟yu1044 yaylak, Niksar‟ı1045 kıĢlak tutan Ġrencin Noyan, Hülagu Han‟ın eĢi olan Dokuz Hatun‟un yeğeni ve Olcaytu Han‟ın dayısı idi1046 . Hanedan ailesinden gelmenin verdiği rahatlıkla Anadolu‟da halka eziyet ediyor ve halkı ağır vergiler altında bırakıyordu. Onun bu âdil olmayan uygulamaları sebebiyle halk tarafından sevilmiyor ve istenmiyordu1047. Ġrencin Noyan‟ın valiliği döneminde (1305-1314) Anadolu karıĢıklık içinde kalmıĢtı. Elbette bu karıĢıklığın bütün sebebi Ġrencin Noyan değildi. Ġrencin Noyan, Anadolu‟ya kalabalık bir maiyyet ile gelmiĢti. Olcaytu Han‟ın tahta çıkıĢı ile birlikte Anadolu‟da görevlendirilen bu kiĢiler arasında, Anadolu vezirliğine atanan Fahreddîn LakûĢî ve onun yanında Anadolu‟ya gelen Ağaçeri adında birisi1048, vergileri ve gelirleri hesaplamak için gönderilen Sadeddîn Savecî‟nin yeğeni ġerefeddîn Müsafir, onun hacib ve naibleri ve Aksaray 1042 MüneccimbaĢı: Tercüman., s. 43. 1043 Aksarayî: 2000, s. 245. 1044 “Yabanlu” adı, Ġbn Bîbî‟de “pazar” ve “otlak” yeri olarak geçer. Aksarayî ise burayı “yaylak” olarak vasıflandırmıĢtır. Bkz.: Ġbn Bîbî: 1956, s. 162, 185; 1996: I, s. 183, 204; Aksarayî: 2000, s. 232. Faruk Sümer “Yabanlu” kelimesini;“başka ülkelere mensup olanların pazarı, yani yabancılara mahsus pazar, yabancılar için pazar, yabancıların katıldığı pazar” Ģeklinde açıklamıĢtır. Bkz.: Sümer: 1964, s. 16. Ġbn Abdü‟z-zahir‟in, Memlük Sultanı Baybars‟ın Anadolu harekâtında (1277), dönüĢ yolunda konakladığı yerlerden biri olarak Yabanlu‟yu da vermesi sebebiyle Faruk Sümer, Kayseri-Sivas yolundaki Sultan Hanı‟ndan baĢlayarak bu konakları aynı sıra ile dolaĢmıĢ ve Yabanlu Pazarı‟nın tam yerini tespit etmiĢtir. Buna göre burası, Kayseri-PınarbaĢı Ġlçesi‟nin bir beldesi olan Pazarören‟dir. Bkz.: Sümer: 1964, s. 20, 21; Baypars Tarihi: 2000, s. 89. Zekeriya Kazvînî, Âsârü‟lBilâd ve Ahbârü‟l-„Ġbad adlı eserinde, Yabanlu Pazarı‟nın her yıl bahar baĢında kurulduğunu ve 40 gün sürdüğünü yazar. Bkz.: Zekeriya Kazvînî, Âsârü’l-Bilâd ve Ahbârü’l-‘Ġbad, I, Çev.: Cihangir Mirza, Âmir Kabir Yayınları Enstitüsü, Tahran 1373, s. 612. 1045 Niksar, bugün Tokat ilinin bir ilçesidir. 1046 Sümer: 1969, s. 74; Haykıran: 2009, s. 162; Aksarayî: 2000, s. 249-250. 1047 Aksarayî: 2000, s. 250. 1048 Ġrencin Noyan‟ın maiyyeti hakkında bilgi veren Aksarayî, Ağaçeri adındaki kiĢinin kim olduğunu yazmaz. Ġleriki kısımlarda ise ondan “Lakûşî‟nin elçisi” olarak bahseder. Ağaçeri, Fahreddîn LakûĢî ile birlikte vezaret iĢinde görevlendirilmiĢti. Ancak Ağaçeri‟nin, Fahreddîn LakuĢî ve Ġrencin Noyan ile araları bir süre sonra açılmıĢtı. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 244-245. 174 incülerini1049 hesap etmeye gelen ġektur oğlu Okta1050 vardı. Aksarayî, Fahreddîn LakûĢî ile Ġrencin Noyan‟ın Anadolu‟dan topladıkları gelirleri ikiye bölerek paylaĢtıklarını anlatır1051. Hamdullah Kazvînî ise Fahreddîn LakûĢî‟yi över ve onun aldığı tedbirler sayesinde vilayetin harap olmaktan kurtulduğunu söyler1052 . Aksarayî, halkın çektiği sıkıntılardan Ġrencin Noyan‟ı sorumlu tutmakta ve kıĢlak yaptığı Niksar‟ın vergi gelirlerine el koyduğunu, kararlaĢtırılmıĢ vergi ve mülkiyet rüsumlarını [vergiler] hiçe saydığını anlatmaktadır1053. Onun Ġrencin Noyan‟a karĢı kiĢisel bir hesabı da vardır. Aksarayî, Gazan Han tarafından vakıfların yönetimine seçilmiĢtir. Bu sebeple, Karamanlılar tarafından yıkılan Alâiyye Hanı‟nın iki burcunu tamir ettiğini, ancak daha sonra buraya sığınarak baĢkaldıran Ġlyas adlı bir Türk beyinin, han alınamadığı için ele geçirilememesi üzerine, Ġrencin Noyan tarafından cezalandırıldığını anlatarak olaylara kendisini de katar. Buna göre, Ġrencin Noyan, kuĢatmanın baĢarısızlığının sebebinin o iki burcun yeniden yapımından kaynaklandığını söyleyerek, kuĢatmada öldürülen her Moğol askeri için Aksarayî‟den kan bedeli almıĢtır1054 . Ġrencin Noyan ve Fahreddîn LakuĢî‟nin bu keyfî idareleri sebebiyle halk ağır vergiler altında ezilmiĢtir. Bu durum sadece hoĢnutsuzluk ve öfkeye sebep olmakla kalmıyor, aynı zamanda Türk beyliklerine, karĢı koymak için cesaret de veriyordu. Bu dönemde Anadolu, Karamanoğulları, EĢrefoğulları ve Hamidoğulları gibi Türk beyliklerinin iĢgal hareketlerine, yerel ayaklanma ve mücadelelere tanık olmuĢtur1055 . Aksarayî, Ġrencin Noyan‟ın zulümlerini anlatırken birçok örnek vermektedir. Buna göre, Aksaraylı ġengit‟in oğlu, Ġrencin Noyan‟ın gönlünü hoĢ tutarak pek çok adaletsizliğe ve zulme sebep olmuĢtur. Aksaray‟ın ileri gelenlerinden ġeyh Cemaleddin Hacı HamuĢ, Ali PaĢa, Ahi Ahmed ve daha pek çok zengin ve masum 1049 Moğollar, hanın emlâk ve arazisine incü ya da has incü adını veriyorlardı. Bkz.: Spuler: 1957, s. 357. 1050 Aksarayî, ġerefeddîn Müsafir‟in iyi ahlakını överken bütün suçu onun hacib ve naiblerine atmıĢtır. Aksarayî‟nin adını verdiği bu kiĢiler Ģunlardı: Taberî, Kirmanî, Horasanî, Razî, ġirazî, Bedreddîn Baru ve Hulerudî. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 242-247. 1051 Aksarayî: 2000, s. 245. 1052 Aksarayî: 2000, s. 245; Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486. 1053 Aksarayî: 2000, s. 250. 1054 Aksarayî: 2000, s. 246. 1055 Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III: 1952, s. 67-68; Aksarayî: 2000, s. 251. 175 kiĢilerin peĢine düĢen ġengit-oğlu, servetini artırmak uğruna onları öldürmüĢtür1056 . ġengit-oğlu‟nun yaptığı zulümleri sayıp döken Aksarayî, “dinsiz” ve “Ebu Leheb” gibi yakıĢtırmalarda bulunduğu ġengit-oğlu‟nun, Eyüphisar Kalesi‟ne sığınmıĢ ve halka zararı dokunmamıĢ olan MemreĢ oğlu adlı bir Türk beyini de aynı Ģekilde öldürdüğünü anlatır. Bütün bu yaĢananlar yüzünden 100 kadar ileri gelenin Aksaray‟dan yola çıkarak Ġrencin Noyan‟ın yanına, Yabanlu Yaylağı‟na gittiğini, ancak elleri boĢ döndüğünü söyler1057 . Ġrencin Noyan‟ın kötü idaresi sebebiyle Anadolu‟da karıĢıklıkların artması üzerine, Anadolu‟ya 1314‟de karıĢıklıkları gidermek ve düzeni sağlamak üzere Emir Çoban1058 gönderilmiĢtir1059. Aksarayî, Ġrencin Noyan‟ın görevden alınması karĢısında, “Mazlumların bedduaları, o zalimin yok olmasına yöneldiği için onun yönetiminin zamanı da Padişah Olcaytu‟nun devleti ile birlikte son buldu” demekte1060 ve Emir Çoban‟ı överek onun “Türklerin kalbine” yerleĢtiğini söylemektedir1061 . 1056 Aksarayî, ġengit-oğlu‟nun sebep olduğu ölümleri sıralamıĢtır. Buna göre, Aksaray‟da öldürülen diğer tanınmıĢ kiĢiler Ģunlardı: ġerefeddîn Hoca Ömer, Hoca Yakut, El-Hac Yusuf, Ferhad Tir-baĢı, Katib Leyla‟nın oğlu ve Saruca MüĢrif gibi katiplerden pek çok kiĢi. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 248. 1057 Aksarayî: 2000, s. 248-250. 1058 Emir Çoban, Soldos (سولدوس (kabilesine mensuptur. Emir Çoban‟ın dip dedesi Surgan ġira (شیر هسورغان(, Cengiz Han‟ın gençliğinde Nayçbut ile yaptığı savaĢta, hayatını kurtardığı için itibarları artmıĢ ve bu olaydan sonra Cengiz Han‟ın hizmetine girerek zamanla devlet kademelerinde yer edinmiĢlerdi. Bkz.: ReĢidüddîn Fazlullah: YÇ., s. 160-161. Emir Çoban daha Argun Han zamanında öne çıkmaya baĢlamıĢtır. Gazan Han ve Olcaytu Han zamanında da önemli emirler içerisinde idi. Ancak, Ebu Said Bahadır Han döneminde en önemli emir haline gelmiĢ ve devlet yönetiminde hanı geride bırakacak güç ve etkiye sahip olmuĢtur. Bkz.: Ġ. H. UzunçarĢılı, “Emîr Çoban Soldoz ve DemirtaĢ”, Belleten, XXXI/CXXIV, Ekim 1967, s. 601-602. Bu durumu, Ebu Said Han‟ın henüz 12 yaĢında iken tahta çıkıĢı etkilemiĢtir. Ayrıca, Olcaytu Han‟ın iki kızı-önce Dolandı Hatun sonra Satıbey Hatun- ile evlenerek hanedan ile bağ da kurmuĢtu. Bkz.: Charles Melville, “Čobān”, Encyclopaedia Iranica, V/8, 1992, s. 875-878, online versiyon, http://www.iranicaonline. org/articles/coban-cupan-ar(10 Kasım 2013). Askalânî, yaptığı hayırlardan bahsederek ve “gerçek bir Müslümandı” diyerek onu övmektedir. Ebu Said Bahadır Han‟a, zaten evli olan kızı Bağdad Hatun‟u vermek istemeyince, han ile 1325‟de arası açılmıĢtır. Buna, oğlu DımıĢk Hoca‟nın Said Han‟a karĢı saygısız hareketleri de eklenince, Ebu Said Bahadır Han, Çoban ailesine karĢı harekete geçmiĢtir. Böylece Emir Çoban kaçmak zorunda kalmıĢ, sığındığı Herat Meliki Gıyâseddîn tarafından yay kiriĢi ile boğdurulmuĢtur (Ekim 1327). Bkz.: Rene Grousset, Bozkır Ġmparatorluğu Attila_Cengiz Han_Timur, Çev.: M. ReĢat Uzmen, Ötüken Yay., Ġstanbul 1999, s. 367. Askalânî, öldürüldüğü zaman Emir Çoban‟ın 60 yaĢında bulunduğunu söyler. Bkz.: Askalânî, Ed-Dürerü’l-Kamine fî A’yani’l-Mieti’s-Samine, I, Beyrut, s. 541-542. 1059 Aksarayî: 2000, s. 251; Turan: 2005, s. 653. 1060 Aksarayî: 2000, s. 250. Aksarayî, Emir Çoban‟ın Anadolu‟ya geliĢinin Ebu Said Bahadır Han‟ın tahta çıkıĢı ile olduğunu yazar. Ancak Emir Çoban, Olcaytu Han döneminde, 1314 Haziranı‟nda Anadolu‟ya gelmiĢtir. Bkz.: Sümer: 1969, s. 81. Vassâf da, Olcaytu Han öldüğünde Emir Çoban‟ın Anadolu‟da olduğunu ve hanın ölümü üzerine, kendisine elçi gönderilerek merkeze geri çağrıldığını, 176 Sivas ile Erzincan arasında kalan Karanbük Ovası‟nı kendisine kıĢlak yapan Emir Çoban‟ın huzuruna Türk emirleri ve Ermeni Tekfuru gelerek itaatlerini bildirmiĢtir1062. Gelenler içerisinde EĢrefoğulları, Germiyanoğulları, Candaroğulları, Hamidoğulları ve Sahip Ataoğulları vardı1063. Ancak, bu sırada Konya‟yı iĢgal etmiĢ bulunan Karamanoğulları huzura gelmemiĢti. Bunun üzerine, Emir Çoban‟ın ilk hareketi Konya üzerine olmuĢtur. Bu sırada yaylağa çıkmıĢ olan Karamanlı Türkleri üzerine giden Emir Çoban, Ģehri geri alarak düzeni sağlamıĢtır1064 . 2. MOĞOLLARIN SELÇUKLU ĠDARESĠNE EL KOYMASI Türkiye Selçuklu Devleti, II. Gıyâseddîn Mesud‟un ölümüyle birlikte yıkılırken hâkim olunan topraklar Moğollar tarafından yönetilmeye baĢlanmıĢtır. Böylece idare, Türkiye Selçuklu hanedanının sembolik engelinden kurtularak bütünüyle Moğolların eline geçmiĢtir. Moğollar ise, idareyi kendi noyanları vasıtası ile doğrudan doğruya sağlamıĢlardır. Anadolu‟ya gönderilen DemirtaĢ Noyan bu nedenle bir hükümdar gibi davranabiliyordu. Aslında Türkiye Selçuklu Devleti‟nin yıkılıĢ sürecine girmesi 1277‟de Muineddîn Pervâne‟nin ölümü ile gerçekleĢir1065. Moğolların Selçuklu idaresinde tam anlamıyla söz sahibi olmaları da bundan 11 yıl sonra Vezir Fahreddîn Ali‟nin ölümüyle baĢlar1066. Memleket toprakları önce iki daha sonra dört malî bölgeye ayrılarak yönetilmiĢtir1067. 1308‟de II. Mesud‟un ölümü ise, herhangi bir otoritesi kalmamıĢ olan devlete Moğolların bütünüyle el koymalarına ve devleti fiilen yönetmelerine fırsat vermiĢtir. Öyle görülüyor ki, devletin aĢama aĢama Moğol noyanlarının ve memurlarının kontrolüne girmesine engel olan asıl etken Türkiye Ebu Said Bahadır Han‟ın tahta cülusunda ise, Emir Çoban‟ın daha yeni “Rum seferinden” döndüğünü anlatır. Bkz.: Vassâf, Tahrîr-i Târîh-i Vâssâf, NeĢr.: M. Ayeti, Tahran 1346, s. 355, 359. 1061 Aksarayî: 2000, s. 251. 1062 Aksarayî: 2000, s. 251. 1063 Aksarayî, Karahisar-ı Devle‟den (Afyonkarahisar) Fahreddîn Ali‟nin torunlarının, Kastamonu‟dan Süleyman PaĢa‟nın, Uluborlu‟dan (Borgulu) Felekeddîn Dündar‟ın geldiğini söylemiĢtir. Bkz.: Aksarayî: 2000, s. 252. 1064 Aksarayî: 2000, s. 252. 1065 Abûl-Farac: 1999, II, s. 600. 1066 Aksarayî: 2000, s. 118. 1067 Aksarayî: 2000, s. 174. 177 Selçuklu hükümdarları değil, devlet adamlarıydı. Hükümdarlar sembolik bir manadan öte bir Ģey ifade etmiyordu. II. Mesud‟un ölümünden sonra baĢlayan karıĢık ve istikrarsız dönemde DemirtaĢ Noyan, babası Emir Çoban tarafından Anadolu‟ya genel vali olarak atandıktan sonra, ordugâhını kurduğu Kayseri‟den memleketi yönetmeye baĢlamıĢtır1068. Kendisinden önce Anadolu‟da valilik yapan Ġrencin Noyan ise Diyarbakır valiliğine gönderilmiĢtir1069 . 2.1. DemirtaĢ Noyan’ın Anadolu’ya Hâkim Olması DemirtaĢ Noyan, Moğol emirlerinden Emir Çoban‟ın dokuz oğlundan ikincisidir1070. 1315‟den 1327‟ye kadar on iki sene boyunca Anadolu genel valiliği yaparak Anadolu‟ya hâkim olmuĢtur1071. Babası tarafından bu göreve atandığında, Emir Çoban Ġlhanlı Devleti‟nin en güçlü emirlerindendi. Oğlu DemirtaĢ Noyan‟ı valilik yapmak üzere Anadolu‟da bırakan Emir Çoban‟ın kendisi de merkezde giderek gücünü artırıyordu. DemirtaĢ Noyan‟dan baĢka diğer çocuklarını da çeĢitli vilayetlere atamıĢtı1072 . DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu valiliği, seleflerinden farklı olarak oldukça baĢarılı idi. Halka zulmetmiyor ve onlara sömürü merkezli bir politika ile yaklaĢmıyordu. On iki sene zarfında yaptıklarına bakıldığında daha en baĢtan itibaren Anadolu‟ya vali değil hükümdar olmak istediği anlaĢılabilir. Onun bu düĢüncesinin belli baĢlı adımları Ģöyledir: 1. Askerî açıdan güçlü bir konumda olan Kayseri‟yi kendisine merkez yapması1073 2. Selçuklu hanedanını ortadan kaldırması1074 1068 Aksarayî: 2000, s. 252; Hâfız Ebrû: 1317, s. 73. 1069 Hâfız Ebrû: 1317, s. 73; J. A. Boyle, “Dynastic and Political History of The Īl-khāns”, The Cambridge of Iran. The Saljuq And Mongol Periods, V, Edited by: J. A. Boyle, CU. Press, Cambridge, 1968, s. 408-409. 1070 Emir Çoban‟ın en büyük oğlu Emir Hasan idi. Horasan, Mazenderan ve Ģark bölgeleri ona bağlı idi. Diğer oğullarının isimleri: DımıĢk, Mahmud, Cilav, Siyürgal, SiyükĢâh, Yağıbastı ve Nevruz idi. Bkz.: Hâfız Ebrû: 1317, s. 135; UzunçarĢılı: 1967, s. 618-620. 1071 UzunçarĢılı: 1967, s. 622. 1072 Hâfız Ebrû: 1317, s. 135; UzunçarĢılı: 1967, s. 603. 1073 Aksarayî: 2000, s. 252. 1074 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908. 178 3. Anadolu‟daki yerel isyan ve adaletsizlikleri önleyerek düzeni kurması1075 4. Âdil bir idare kurarak halka kendini sevdirmesi1076 DemirtaĢ Noyan‟ın âdil ve iyi idaresi sebebiyle, her ne kadar özellikle uçlardaki Türkmenler tarafından mücadele edilecek bir rakip olarak görülmeye devam etse de, genel itibariyle halk kendisine karĢı olumlu düĢüncelere sahipti. Aksarayî, DemirtaĢ Noyan‟ı “padiĢah”, “hükümdar”, “âdil hükümdar”, ve “dindar hükümdar” gibi sıfat ve unvanlar ile yüceltirken, aslında onun Anadolu‟da nasıl bir gözle göründüğünün de iĢaretlerini verir1077. Hatta DemirtaĢ Noyan, bu sebeple kendisini halkın kurtarıcısı olarak görmeye baĢlamıĢ ve 1322‟de mehdi olduğunu ilan edebilmiĢtir1078 . Ġbn Hacer, DemirtaĢ Noyan‟ın kendini mehdi ilan ediĢini, aklını yitirmesi olarak görür ve babası Emir Çoban‟ın onu bu iddiasından vazgeçirdiğini yazar1079 . Aksarayî de eserinde, yaĢanan büyük acılardan sonra gelen bu düzen ve olumlu geliĢmeler karĢısında, DemirtaĢ Noyan‟ın kendilerine mehdi olarak gelmiĢ olduğuna inanmıĢ gözükmektedir. Aksarayî, DemirtaĢ Noyan‟ın Ģarabı yasaklamasının, bunun kanıtlarından biri olduğunu düĢünür1080. Gerçekten de DemirtaĢ Noyan, Müslümanlara son derece âdil davranmıĢ ve Müslümanların kıyafetleri ile Hıristiyan ve Yahudi kıyafetlerinin görünümlerinin birbirine benzemesini engellemiĢ1081 , karıĢıklıklara son vererek Anadolu‟ya bir düzen ve asayiĢ dönemi yaĢatmıĢtır1082 . DemirtaĢ Noyan Anadolu‟ya geldiğinde Anadolu karıĢıklık içindeydi. Selçuklu saltanatı son bulmuĢtu ve kendisinden önceki Moğol noyanlarının zulümlerinden dolayı halk buhran içindeydi. BaĢta Karamanoğulları olmak üzere beylikler daha 1075 Aksarayî: 2000, s. 260. 1076 Aksarayî: 2000, s. 253, 262. 1077 Aksarayî: 2000, s. 260, 261, 262, 264, 265. 1078 Askalânî, I, Beyrut, s. 518; Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Henry H. Howorth, History of the Mongols, 1890, s. 601; Boyle: 1968, s. 409. 1079 Askalânî, I, Beyrut, s. 518. 1080 Aksarayî: 2000, s. 262-263. 1081 Aksarayî: 2000, s. 264. 1082 Aksarayî: 2000, s. 260-264. Ömerî, DemirtaĢ Noyan hakkında Ģöyle demektedir: “Timurtaş, bazen kılıç gücünün verdiği kuvvetle sertleşir bazen de hile ve aldatma yoluyla idare etmekle yetinirdi. Bu yolda bir takım şehir ve ülkeleri istilâ etmiş ve bir takım kaleleri fethetmiş etraflarına kadar uzamış ve idaresi altındaki yerleri bir hayli genişletmiştir. İş sahalarını çoğaltmış, halkı da çok olduğundan onlardan aldığı vergiler artmış ve gayri Müslimlerden alınan arazi vergisi de fazlalaşmıştır. Bu ülkede kudret ve şevketi artmıştır. Kendi adına sikke döktürmüştür. Aynen Selçukluların yaptığı gibi hüküm ve saltanat usulunu tatbik etmiştir. Tam müstakil bir ülke haline getirmiş Moğollardan dokuz tümen almış Türkmenlerden de o kadar hatta daha ziyade elde etmiştir. Artık çok kuvvetlenmiş ona kimse karşı gelememiş, onunla kimse savaşamamıştır”. Bkz.: Ömerî: 1991, s. 190. 179 rahat hareket eder olmuĢlardı. Bununla birlikte, yerel isyan ve adaletsizlikler vardı1083 . Bununla birlikte, DemirtaĢ Noyan‟ın Kayseri‟de ordugâhını kurduğunda, önce kendi iç meselesini halletmesi gerekmiĢtir. Çünkü merkezde babası Emir Çoban, Ġrencin Noyan‟a karĢı mücadele halinde idi1084. Aslında Ġrencin Noyan, Ebu Said Bahadır Han tarafından Emir Çoban‟ı öldürmekle görevlendirilmiĢ emirlerdendi. Ancak Emir Çoban, bu mücadeleyi kazandığı ve Bahadır Han, verdiği emri inkâr ettiği için Emir Çoban‟a karĢı savaĢan emirler idam edilmiĢtir1085. Emir Çoban‟ın peĢine düĢüldüğünü gören Anadolu‟daki Ġçil, Baranbay, Bulargu, Kür Buğa ve Buğa adlı noyanlar da DemirtaĢ Noyan‟a karĢı karĢı isyan etmiĢlerdi1086 . Merkezde babasının durumunun düzeldiğini gören DemirtaĢ Noyan, önce kendisine isyan edenlere karĢı ardından da beyliklere karĢı harekete geçmiĢ ve iĢgal altındaki Konya‟yı Karamanlıların elinden alarak genel bir tebdil hareketine giriĢmiĢtir1087 . DemirtaĢ Noyan, Anadolu‟daki karıĢıklıklara son verdikten sonra, en baĢından beri tasarladığı planı uygulamaya koymuĢ, istiklâlini ilan ederek adına hutbe okutmuĢ ve para bastırmıĢtır1088. Hatta, Mısır‟a ve ġam‟a elçiler göndererek onlardan, Irak, Acem ve Horasan topraklarının ele geçirilmesi konusunda yardım istemiĢtir1089. Babası Emir Çoban, bu durum karĢısında Ebu Said Bahadır Han‟dan izin alarak bu isyana son vermek üzere Anadolu‟ya gelmiĢtir1090. DemirtaĢ Noyan, babası ile savaĢmak niyetinde idi. Buna rağmen, araya giren devlet adamlarının etkisi ile Ebu Said Bahadır Han‟ın huzuruna çıkarak affını dilemiĢ, tekrar eski görevine iade edilmiĢtir. Onu isyana teĢvik eden emirlerden Emir Sürkâci ve Kadı Necmeddin Tabesî ise Emir Çoban tarafından öldürülmüĢtür1091 . DemirtaĢ Noyan‟ın asıl arzusu hükümdar olmak idi. Bu sebeple mücadelesinden vazgeçmemiĢtir. Anadolu‟ya döndükten sonra yokluğundan istifa ederek serbest hareket eden beyliklere karĢı oldukça katı bir sindirme hareketine girmiĢtir. BeyĢehir‟i ele geçirdiğinde, EĢrefoğulları Hükümdarı Süleyman Bey‟in 1083 Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 67-68; UzunçarĢılı: 1967, s. 622. 1084 UzunçarĢılı: 1967, s. 606-607. 1085 UzunçarĢılı: 1967, s. 606. 1086 Aksarayî: 2000, s. 260. 1087 Aksarayî: 2000, s. 253. 1088 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Howorth: 1890, s. 601; UzunçarĢılı: 1967, s. 625. 1089 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; UzunçarĢılı: 1967, s. 626. 1090 Hâfız Ebrû: 1317, s. 114; Howorth: 1890, s. 601. 1091 Hâfız Ebrû: 1317, s. 115; UzunçarĢılı: 1967, s. 562. 180 burun, kulak ve hayâlarını kestirerek gözünü oydurduğu ve BeyĢehir Gölü‟ne attırdığı bilinmektedir1092 . 2.2. Selçuklu Hanedanına Yönelik Takip ve Yok Etme DemirtaĢ Noyan Anadolu‟ya vali olarak gönderildiğinde, Türkiye Selçuklu hanedanına ait bütün erkek çocukları tespit ederek öldürmüĢtür1093. Böylelikle, Selçuklu Devleti‟nin tekrar canlanma ve devam etme ihtimalini ortadan kaldırmıĢtır. Aslında DemirtaĢ Noyan Anadolu‟ya vali olarak atandığı zaman, Anadolu‟da Türkiye Selçuklu saltanatı tamamen son bulmuĢ durumda idi. Ancak, Selçuklu hanedanı mevcudiyetini koruyordu. Yani hanedan, devleti devam ettirebilme gücüne sahip durumda idi. DemirtaĢ Noyan ise, vali olarak kalmayı planlamıyordu. Bu tür bir düĢüncesi olmasa bile, Selçuklu hanedanından tahta çıkabilecek durumda bulunan Ģehzadelerin yaĢamaya devam etmesi, Anadolu‟da Ġlhanlılara karĢı mücadele veren Türkmenler tarafından tehdit unsuru olarak kullanılabilecek bir durumdu. Bütün bu sebeplerle, DemirtaĢ Noyan Anadolu‟ya geldiğinde ilk iĢ olarak Selçuklu hanedanından olan Ģehzadeleri araĢtırmıĢ ve onları öldürtmüĢtür1094. O dönemde tahtta bulunan Ebu Said Bahadır Han, henüz çok küçük olduğundan bu emri onun vermesi mümkün gözükmemektedir. Yazıcızâde Ali, Emir Çoban‟ın oğlu DemirtaĢ Noyan‟ı Anadolu‟ya düzeni sağlamak ve düĢmanları ortadan kaldırmak üzere gönderdiğini ve DemirtaĢ Noyan‟ın da Anadolu‟ya geldiğinde Selçuklu Ģehzadelerini ortadan kaldırdığını söyler1095. MüneccimbaĢı da onun eserinden aynen alarak bu olaydan bahsetmiĢtir1096. Buna göre DemirtaĢ Noyan, AkĢehir ve Konya‟daki Ģehzadeleri bularak onları öldürmüĢtür. Hatta bu öyle büyük bir kıyım olmuĢtu ki Konya‟da sadece bir günde öldürülen erkek çocuk sayısı 29‟u bulmuĢtu. AkĢehir, Simre ve Sivas‟da bulunan Ģehzadelerden bazıları, kıyımdan kurtulmak için gizlenmiĢlerdi1097. Hamdullah Kazvînî, Selçuklu saltanatının artık kalmadığını 1092 Ömerî: 1991, s. 189; UzunçarĢılı: 1967, s. 562. 1093 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142; Mehmet Ersan, Türkiye Selçuklu Devletinin DağılıĢı, BirleĢik Yay., Ankara 2010, s. 165-166. 1094 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908. 1095 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908. 1096 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 1097 Yazıcızâde: 2009, s. 907-908; Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 181 söylerken, hanedandan bazı kiĢilerin sahil ve uç bölgelere gittiğini anlatır1098. Uç bölgelerdeki bu hanedan mensupları DemirtaĢ Noyan‟ın kıyımından kaçarak Türk beyliklerine sığınanlar idi. Türk beylikleri de bu kıyımdan kaçan Ģehzadeleri bir süre korumuĢ veya saklamıĢ olmalıdır. MüneccimbaĢı, Karamanoğullarının Selçuklu hanedanından bazı hanımlarla evlilik bağı kurmak suretiyle ileride bu durumu lehlerinde kullanabileceklerini düĢündüklerini yazar1099. Dolayısıyla, hanedandan bazı kiĢilerin hayatlarını uzun bir süre daha devam ettirebildiklerini söylemek mümkündür1100 . 2.3. DemirtaĢ Noyan’ın Öldürülmesi DemirtaĢ Noyan, Ebu Said Bahadır Han‟ın Çoban ailesine karĢı baĢlattığı tasfiye ve yok etme siyasetinin bir neticesi olarak, on iki yıllık Anadolu valiliğinin ardından sığındığı Mısır‟da boğdurularak öldürülmüĢ ve kesilen baĢı Ġlhanlı merkezine gönderilmiĢtir1101. Onun sonunu hazırlayan temel sebep, Ebu Said Bahadır Han‟ın Çoban ailesinden ve gölgede yaĢadığı yıllardan kurtulma isteği olmuĢtur. Ebu Said Bahadır Han, tahta çıktığında 12 yaĢında idi1102 ve yaĢının küçük olmasının verdiği zayıflıkla Emir Çoban‟ın gücü ve vesayeti altında hükümdarlık yapmak mecburiyetinde kalmıĢtı. Ġbn Battûta, onun gençliğini ifade ederken, “çok gençti ve henüz tüy bile yoktu yüzünde” demiĢtir1103. Ancak, geçen seneler hem onun Çoban ailesine karĢı kin gütmesini hem de onlardan kurtulmasını sağlayacak tecrübe ve yaĢ olgunluğuna eriĢmesini sağlamıĢtır. Emir Çoban ile Bahadır Han arasındaki düĢmanlığın temelinde bunlardan baĢka, Bahadır Han‟ın Emir Çoban‟ın kızı Bağdad 1098 Tarih-i Güzîde: 1341, s. 486. 1099 Câmiu’d-Düvel: 2001, II, s. 141-142. 1100 DemirtaĢ Noyan‟ın Selçuklu Ģehzadelerine yönelik bu kıyımına rağmen, Selçuklu hanedanına bağlı bütün erkek çocuklar ortadan kaldırılamamıĢtır. Zerrin G. Öden, Esterâbâdî‟nin Bezm u Rezm adlı eserinden yola çıkarak, Eretnâ Beyi Alâeddîn Ali döneminde (1365-1380), beyliğe bağlı emirlerden olan Emir Kılıç Arslan‟dan ve amcası Keyhüsrev‟den bahseder. Buna göre, Esterabâdî, “Alaaddin Ali Bey‟in yardımcısı” olduğunu söylediği Emir Kılıç Arslan için, “emirlikten dem vuran ve kendisini ülkenin vârisi gören” demektedir. Bkz.: Esterabâdî: 1990, s. 137, 149, 175; Zerrin G. Öden, “Kadı Burhaneddin KarĢısında Bir Selçuklu ġehzadesi Kılıç Arslan”, Belleten, LXIV/CCXLI, Ankara 2001, s. 847-842. 1101 Askalânî: I, Beyrut, s. 518. 1102 Ebu Said Bahadır Han, 2 Haziran 1305‟de doğmuĢ ve 1317‟de tahta çıkmıĢtır. Bkz.: Jean-Paul Roux: 2001, s. 433; P. Jackson, “Abû Sa‟îd Bahâdor Khan”, Encyclopaedia Iranica, I/IV, online versiyon, http://www.iranicaonline. org/articles/abu-said-bahador-khan(10 Temmuz 2013). 1103Ġbn Battûta: 2000, I, s. 322. 182 Hatun‟a aĢık olması ve DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu‟da istiklâlini ilan etmesi de yatıyordu1104. Bağdad Hatun oldukça güzel bir kadındı ve Celâyirli ġeyh Hasan ile evli idi1105. Cengiz Han yasasına göre de Moğol hanı, istediği kiĢi ile evlenebilme özgürlüğüne sahipti1106. Bahadır Han, bu hatun ile evlenmek istediğini Emir Çoban‟a iletmiĢ, ancak Emir Çoban, kızını boĢattırıp Bahadır Han ile evlendirme iĢine razı olmamıĢtı. Bu sebeple aralarındaki düĢmanlık artmıĢtı1107 . Aslında Ebu Said Bahadır Han ile Emir Çoban arasındaki ilk mücadele, 1319 senesinde olmuĢ ve daha sonra araları düzelmiĢti. Bu mücadeleyi öğrenen DemirtaĢ Noyan da o zaman babasına yardım etmek üzere Tebriz‟e kadar gelmiĢ ve Memlük sultanından yardım istemiĢti1108. Mücadelenin ardından araları düzelince de DemirtaĢ Noyan Anadolu‟daki valiliğine geri dönerek kaldığı yerden devam etmiĢti1109. Fakat bu sefer Bahadır Han artık Emir Çoban‟ın gölgesinden kesin olarak kurtulmak niyetinde idi. Bu sebeple Emir Çoban‟ın oğlu DımıĢk Hoca‟yı bir bahane ile öldürtmüĢtür (1327) 1110. Ayrıca, Emir Çoban ve DemirtaĢ Noyan‟ın öldürülmesi için, Horasan ve Anadolu‟daki emirlerine gizlice mektuplar göndermiĢtir. DemirtaĢ Noyan‟a gönderdiği mektupta ise, onu özlediğini söylüyor ve merkeze yanına çağırıyordu1111. DemirtaĢ Noyan, kendisine ve ailesine karĢı giriĢilen bu intikam planını gelen elçilerin onun adamları tarafından yakalanması ve mektupların ortaya çıkması vesilesi ile öğrenmiĢtir1112. Elçileri öldürten DemirtaĢ Noyan, emirleri ile yaptığı toplantıda durumu istiĢare etmiĢtir. Ona ve emirlerine göre iki yol vardı: Ġlk yol, Anadolu‟da kalarak mücadele etmek ve savaĢmaktı. Ġkinci yol ise, Memlük sultanına sığınarak ondan yardım istemekti1113 . 1104 Hâfız Ebrû: 1317, s. 117; Melville: 1999, s. 12. 1105 Hâfız Ebrû: 1317, s. 117; Melville: 1999, s. 12. 1106 Boyle: 1968, s. 410. 1107 Hâfız Ebrû: 1317, s. 117; Pedro Teixeira -Mîr Khvând-Tûrân Shah ibn Qutb al-Dîn, The History of Persia, Printed for Jonas Brown, Londra 1715, s. 313. 1108 Haykıran: 2009, s. 166. 1109 Aksarayî: 2000, s. 259. 1110 DımıĢk Hoca, Ebu Said Bahadır Han‟ın müstefreĢelerinden (odalık) Kotoktay Hatun ile münasebeti vardı ve zaman zaman bu sebeple hareme girmekte idi. Onun yine haremde olduğu, Bahadır Han‟ın kulağına gidince, derhal öldürülmesi emrini vermiĢtir. Bkz.: Spuler: 1957, s. 139. 1111 UzunçarĢılı: 1967, s. 630. 1112 UzunçarĢılı: 1967, s. 631. 1113 UzunçarĢılı: 1967, s. 631. 183 DemirtaĢ Noyan, önce savaĢ hazırlıkları yapmıĢ ve her bir emirini bir kaleye yerleĢtirmiĢ, kendisi de ailesi ile birlikte Larende Kalesi‟ne yerleĢmiĢti1114. Ebu Said Bahadır Han ile savaĢmak niyetinde idi. Ancak, daha sonra bu kararından vazgeçerek Memlük sultanına bir mektup yazmıĢ ve Anadolu valiliğinin kendisine bağlanması karĢılığında sığınma talep etmiĢtir1115 . Memlük Devleti, Sultan Baybars‟tan itibaren, Ġlhanlılardan kurtuluĢun ve korunmanın cephesi olarak görülmüĢ ve Memlük sultanları da gelen taleplere karĢı daima olumlu yaklaĢmıĢlardı. Daha önce anlatıldığı üzere, Muineddîn Pervâne‟nin daveti üzerine Anadolu‟ya dahi gelerek Moğol askerleri ile çarpıĢmıĢlardı1116. ġimdi ise kendilerinden bir Moğol valisi yardım istiyordu1117 . DemirtaĢ Noyan, yerine kayınbiraderi Eretna Bey‟i vekil tayin etmiĢ ve ailesini Larende Kalesi‟nde bırakarak 300 kiĢilik bir süvari gücüyle ġam‟a gelmiĢtir1118 . DemirtaĢ Noyan‟ın iyi bir Ģekilde karĢılandığı ve kendisine hilat giydirilerek Memlük sultanı tarafından emir ilan edildiği bilinmektedir1119. Buna rağmen, sonraki günlerde iĢler DemirtaĢ Noyan için hiç de iyi gitmemiĢtir. Memlük sultanı, DemirtaĢ Noyan‟ın ailesinin, Larende Kalesi‟nden alınıp Mısır‟a gönderilmesi için, Karamanoğlu Ġbrahim Bey‟e mesaj göndermiĢti. Ancak Ġbrahim Bey‟den gelen elçinin getirdiği mektupta, DemirtaĢ Noyan‟ın oğlunun, Mısır‟a gitmek istemediği ve babası ile aralarında bir Ģifre olduğunu söylediği yazıyordu. Ġbrahim Bey mektubunda, onun Müslüman kanı akıttığını ve Mısır tahtında gözü olduğu için kendisine sığınmıĢ olabileceğini yazmıĢtı1120. Bu mektup, Memlük sultanının aklına bir Ģüphe düĢürmüĢtür. Ġbrahim Bey mektubu, DemirtaĢ Noyan‟ın öldürttüğü Dündar Bey‟in oğlu Necmeddîn Ġshak Bey ile göndermiĢti1121 . Ġshak Bey, mektubu verdikten 1114 UzunçarĢılı: 1967, s. 632. 1115 UzunçarĢılı: 1967, s. 632; Boyle: 1968, s. 411. 1116 Ġbn ġeddâd: 2000, s. 88. 1117 Memlük Sultanı Melik en-Nâsır‟dan ikinci defa yardım isteyen DemirtaĢ Noyan ile sultanın arası 1325 senesinde DemirtaĢ Noyan‟ın Anadolu üzerinden Mısır‟a götürülen ve satılan kölelerin geçiĢine izin vermemesi üzerine bir dönem bozulduysa da Emir Çoban‟ın, oğlunu uyarması ile DemirtaĢ Noyan bu iĢten vazgeçince düzelmiĢti. Bkz.: UzunçarĢılı: 1967, s. 629. 1118 UzunçarĢılı: 1967, s. 632-633; Haykıran: 2009, s. 173. 1119 Haykıran: 2009, s. 174. 1120 UzunçarĢılı: 1967, s. 637; Haykıran: 2009, s. 175. 1121 Dündar Bey, Hamitoğulları Beyliği‟nin kurucusu olarak bilinen Hamit Bey‟in torunudur. Bkz.: Bahriye Üçok, “Hamitoğulları Beyliği”, AÜĠFD., IV/I, 1955, s. 75, 78. 184 sonra sultandan babasının kanını istemiĢti1122. Bütün bunlar, Memlük sultanını, DemirtaĢ Noyan‟ın niyetinin kötü olduğuna inandırmaya yetmiĢti. Bu sebeple DemirtaĢ Noyan‟ı hapsettirmiĢtir1123. Ebu Said Bahadır Han da DemirtaĢ Noyan‟ın Memlük sultanının yanında olduğunu öğrenince, elçi göndererek onun kendilerine teslim edilmesini istemiĢtir. Ayrıca buna karĢılık, kendilerine sığınan Kara Sungur‟un1124 teslim edileceği vaadinde bulunmuĢtur1125. Memlük sultanı, DemirtaĢ Noyan‟a artık güvenmemekle birlikte, onu canlı teslim etmek de istememiĢtir. YaklaĢık iki ay tutuklu kalan DemirtaĢ Noyan1126, Ebu Said Bahadır Han‟ın yanından gelen elçilerin de izleyeceği Ģekilde boğdurulmuĢtur. Memlük sultanı, ardından baĢını kestirerek derisini yüzdürmüĢ ve içini doldurarak elçilere teslim etmek istemiĢtir1127. Hatta, DemirtaĢ Noyan‟ın canlı teslim almak üzere gelen elçiler onun cansız bedenini götürmek istemeyince, hazırladığı bedeni kendi elçileri ile göndermiĢtir1128. Ġbn Battûta, Melik en-Nâsır‟ın DemirtaĢ Noyan‟ı idam ettirmesini, DemirtaĢ‟ın saygısız hareketlerine bağlar. Buna göre DemirtaĢ Noyan, sultan kendisine ne zaman bir elbise gönderse daha güzelini göndererek onu aĢağılamaktaydı1129. Ancak, DemirtaĢ Noyan‟ın bu kadar aciz bir duruma düĢmüĢken, desteğine muhtaç olduğu bir sultana karĢı böyle bir davranıĢ sergilemesi mümkün değildir. 1122 UzunçarĢılı: 1967, s. 637. Anonim Selçuknâme‟de, Necmeddîn Ġshak Bey‟in Mısır‟dan dönüĢü 1328 olarak tarihlenmiĢtir. Bkz.: Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi III: 1952, s. 68. 1123 UzunçarĢılı: 1967, s. 637. 1124 Kara Sungur, Melik en-Nâsır‟ın kardeĢi Melik EĢref‟in öldürülmesine karıĢan emirlerdendi. Sultan Melik en-Nâsır tahta çıkınca, kardeĢinin intikamını alarak bu emirleri öldürtmüĢ, ancak Kara Sungur Ġlhanlılara sığınmıĢtı. Bu sebeple Melik en-Nâsır için önem arz ediyordu. Bkz.: Ġbn Battûta: 2000, I, s. 117. 1125 Askalânî: I, Beyrut, s. 518-519. 1126 DemirtaĢ Noyan, 18 Haziran 1328‟de hapsedilmiĢ 12 Ağustos 1328‟de (4 ġevval 728) tutuklu bulunduğu yerden çıkartılarak boğdurulmuĢtur. Bkz.: Haykıran: 2009, s. 175-176. 1127 UzunçarĢılı: 1967, s. 638-639. 1128 Ebu Said Bahadır Han, Memlük sultanına gönderdiği mektupta, DemirtaĢ Noyan‟a karĢılık olarak kendilerine sığınan Memlüklü Kara Sungur el-Mansurî‟yi göndermeyi teklif etmiĢti. Bu sebeple Melik en-Nâsır, DemirtaĢ Noyan‟ın cansız bedenini gönderdiğinde, “Sana düşmanının kafasını gönderdim sen de bana düşmanımın kafasını gönder” demiĢtir. Ancak, mektup ulaĢmadan Kara Sungur eceli ile ölmüĢtür. Bu sebeple, Ebu Said Bahadır Han gönderdiği mektubunda, “eceli ile ölmeseydi başını göndereceğini” yazmıĢtır. Bkz.: Askalânî: I, Beyrut, s. 518. 1129 Ġbn Battûta: 2000, I, s. 324. 185 Emir Çoban‟ın, ölmeden önce Herat melikinden üç isteği olmuĢtu1130 . Bunlardan biri, bedeninin Medine‟deki imaretinin yanına defnedilmesi idi1131. Bu sebeple Bağdad Hatun, Emir Çoban ve DemirtaĢ Noyan‟ın naaĢlarının, defnedilmek üzere babasının Medine‟de Mescid-i Nebevi‟nin yanına yaptırdığı medreseye götürülmesini sağlamıĢtır. Ancak, Memlük sultanı tarafından buraya defnedilmesine müsaade edilmeyince, Baki‟deki mezarlığa gömülmüĢtür1132 . 3. ANADOLU’DA MOĞOL HÂKĠMĠYETĠNĠN SONA ERMESĠ Türkiye Selçuklu Devleti, esareti altına girdiği Moğollardan kendi çabasıyla kurtulamamıĢtır. 1243‟den itibaren aĢamalı bir Ģekilde duraklama ve çözülme sürecine girerek nihayetinde ortadan kalkmıĢtır. Anadolu ise, Moğollardan bütünüyle ancak 1335‟de Ebu Said Bahadır Han‟ın öldürülmesi ve kısa süre içinde devletlerinin yıkılması ile kurtulabilmiĢtir. Böylece, Anadolu‟da yaklaĢık bir yüzyıl sürmüĢ Moğol hâkimiyeti son bulmuĢtur. 3.1. Anadolu’nun Moğol Hâkimiyetinden Kurtulması DemirtaĢ Noyan, daha önce belirttiğimiz gibi, Mısır‟a gitmek üzere yola çıkmadan önce yerine kayınbiraderi Eretna Bey‟i vekil olarak bırakmıĢtı1133 . DemirtaĢ Noyan‟ın öldürülmesi üzerine, Ebu Said Bahadır Han tarafından Celâyir kabilesinden1134 ġeyh Hasan‟ın1135 Anadolu‟ya vali olarak gönderilmesine kadar Ġlhanlılar adına Sivas merkez idarenin baĢında bulunan Eretna Bey, Celâyirli ġeyh Hasan‟ın Anadolu genel valiliği döneminde de onun vekili olarak söz sahibi 1130 Emir Çoban‟ın Herat melikinden istediği son üç Ģey Ģöyle idi: 1. BaĢı bedeninden ayrılmayacak ve Ebu Said Bahadır Han‟a kanıt olarak iki tırnaklı olan baĢparmağı kesilerek gönderilecekti. 2. Ebu Said‟in kardeĢinden olma oğlu Cilav Han‟ın öldürülmeyerek sağ olarak teslim edilmesi. 3. Bedeninin Medine‟ye gönderilerek oradaki imaretinin yanına defnedilmesi. Bu isteklerden sadece ilki yerine getirilmiĢtir. Emir Çoban yay kriĢi ile boğdurulmuĢtur. Bkz.: UzunçarĢılı: 1967, s. 615. 1131 UzunçarĢılı: 1967, s. 615. 1132 Askalânî: I, Beyrut, s. 542; Ġbn Battûta: 2000, I, s. 324. 1133 Kemal Göde, “Eretnaoğulları”, DĠA., XI, TDV. Yay., Ġstanbul 1995, s. 295. 1134 Celâyir, büyük bir Moğol kabilesinin adıdır. Cengiz Han‟ın seferlerine yardımcı kuvvet olarak katılan bu kabilenin üyeleri, devlet hizmetinde de önemli görevlerde bulunmuĢlardır. Bkz.: Muzaffer Ürekli, “Celayirliler”, DĠA., VII, TDV. Yay., Ġstanbul 1993, s. 264. 1135 Celayirli Şeyh Hasan, Emir Hasan bin Hüseynî ya da Büyük Hasan olarak anılan bu kiĢi, Ebu Said Bahadır Han‟ın âĢık olduğu Bağdad Hatun‟un ilk kocası idi. Bkz.: Spuler: 1957, s. 145. 186 olmuĢtur1136. Ġbn Battûta; Amasya, Niğde, Kayseri ve Sivas‟ın Eretna Bey tarafından idare edildiğini ve buraların Ġlhanlılara ait olduğunu söyler. Hatta Ġbn Battûta, “Irak‟a bağlı yerlerdendir” diye bahsettiği bu Ģehirlerden Kayseri‟ye geldiklerinde, kendilerini Eretna Bey‟in eĢi Togay Hatun‟un karĢıladığını anlatmaktadır1137 . Ebu Said Bahadır Han, Emir Çoban ve ailesine karĢı giriĢtiği ikinci hareketinde baĢarılı olmuĢ ve sonraki yıllarda hükümdarlığını kuvvetlendirmeyi baĢarmıĢtı1138 . Çoban ailesinin yönetiminde bulunan yerlere yeni atamalar yapılmıĢ, Anadolu‟ya atanan Celâyirli ġeyh Hasan‟dan baĢka, Emir Çoban‟ın yerine Emir Gıyâseddîn Muhammed getirilmiĢti. Ayrıca bu iç hesaplaĢma bittiğinde, Ebu Said Bahadır Han, Emir Çoban‟ın kızı Bağdad Hatun‟u boĢattırarak onunla evlenmiĢti1139. Bununla birlikte, Çoban ailesinin yok edilmesi, Ebu Said Bahadır Han‟a kiĢisel bir tatmin yaĢatmıĢ olsa da Ġlhanlı Devleti‟ne bir menfaat sağlamamıĢtır. Ancak Anadolu için, bu ölümlerin etkisi olumlu olmuĢtur. DemirtaĢ Noyan‟ın öldürülmesi ile Anadolu‟nun Ġlhanlılara tabiyeti zayıflamıĢtır. Ayrıca, Anadolu beylikleri, daha erken Ģekilde devletlerini büyütme fırsatı yakalamıĢlardır. Hatta, DemirtaĢ‟ın ölümünden sonra Anadolu‟ya geri dönen Türk beylerinin olduğu bilinmektedir1140 . Ebu Said Bahadır Han, 30 Kasım 1335 tarihinde, Altınordu Devleti Hükümdarı Özbek Han (1313-1341) ile savaĢ halinde iken, aniden rahatsızlanarak ölmüĢtür1141 . Onun bu ani ölümü üzerine Bağdad Hatun‟dan ĢüphelenilmiĢtir. Ġbn Battûta, Ebu Said Bahadır Han‟ın, kendisinden sonra tekrar evlilik yapması üzerine kıskançlığa kapılan eĢi Bağdad Hatun tarafından zehirli mendil ile öldürüldüğünü söyler1142 . Ebu Said Bahadır Han‟dan sonra tahta çıkan Arpa Han da, Bağdad Hatun‟u Özbek Han 1136 Göde, 1995, XI, s. 295. 1137 Ġbn Battuta: 2000, I, s. 415. 1138 Daha önce anlatıldığı üzere, Ebu Said Bahadır Han, Emir Çoban‟ı ortadan kaldırmak için bir giriĢimde daha bulunmuĢtu. Ancak, daha sonra yaptığını inkâr ederek geri adım atmak zorunda kalmıĢtı. Bkz.: Spuler: 1957, s. 135-136. 1139 Ġbn Battûta: 2000, I, s. 324. Ġzmir Devlet Tiyatrosu, oyun yazarı Güngör Dilmen tarafından kaleme alınmıĢ olan Bağdad Hatun isimli iki perdelik tiyatro oyununu sahneye koymuĢtur. Oyun Bağdad Hatun ile Ebu Said Bahadır Han arasındaki iliĢkiye dikkat çekmektedir(2013). 1140 Ömerî: 1991, s. 184. 1141 Melville: 1999, s. 43; Spuler: 1957, s. 143. 1142 Ġbn Battûta: 2000, I, s. 325. Ebu Said Bahadır Han, Bağdad Hatun‟dan sonra, Emir Çoban‟ın oğlu DımıĢk Hoca‟nın kızı olan DilĢad Hatun ile evlenmiĢti. DilĢad Hatun, Bahadır Han‟ın ölümünden sonra Bağdad Hatun‟un eski eĢi Celâyirli ġeyh Hasan ile evlenmiĢtir. Bkz.: Charles Melville, “Delšâd Kâtûn”, Encyclopaedia Iranica, VII/III, online versiyon, http://www.iranicaonline.org/articles/delsad-katun(10 Temmuz 2013). 187 ile iletiĢim içinde olmak ve Bahadır Han‟ı zehirlemekle itham ederek idam ettirmiĢtir1143 . Ġlhanlı Devleti, Ebu Said Bahadır Han‟ın öldürülmesinden sonra çözülüĢ ve parçalanıĢ dönemine girmiĢtir. Bahadır Han‟ın kendisinden sonra tahta çıkacak erkek evladı yoktu. Hamile eĢi DilĢad Hatun da onun ölümünden sonra bir kız çocuk dünyaya getirdiğinden tahta kimin çıkacağı konusunda anlaĢmazlık olmuĢtur1144 . Merkezdeki karıĢıklığın yanında merkeze bağlı topraklarda da kopuĢlar yaĢanmıĢ ve Ġlhanlı toprakları ayrı ayrı yönetimlere bölünmüĢtür1145 . Ebu Said Bahadır Han‟ın öldürülmesinden sonra Eretna Bey, Celâyirli ġeyh Hasan‟a olan bağlılığını bırakarak Memlüklere bağlanmıĢtır1146. Birkaç defa Kayseri Kadısı Siraceddîn‟i Mısır‟a elçi göndermiĢ ve bu isteğini iletmiĢtir. Ġsteği kabul görünce Melik en-Nâsır‟dan Eretnâ Bey‟e bir ferman gönderilmiĢtir (1337)1147 . Eretnâ Bey, bu ferman üzerine Melik en-Nâsır adına Anadolu‟da hutbe okutup sikke kestirmiĢtir. Ayrıca, bağlılığın iĢareti olarak, kestirdiği sikkelerden bir kısmını Mısır‟a göndermiĢtir1148. Bu suretle, Ġlhanlıların Anadolu‟daki son bağları da kopmuĢ ve Alâeddîn Eretnâ, Ġlhanlıların Anadolu‟daki son vekili ve temsilcisi olmuĢtur. Dolayısıyla onun Memlüklere bağlanma tarihi, Anadolu‟nun da bütünüyle Moğollardan kurtuluĢ tarihidir. 1337-1341 seneleri arasında Memlük Devleti‟ne bağlı kalan Eretnâ Bey, Memlük Sultanı Melik en-Nâsır‟ın 1341‟de ölümünden sonra 1143 Melville: 1999, s. 45; Spuler: 1957, s. 143. 1144 Spuler: 1957, s. 144. 1145 Anadolu‟da Celâyirli ġeyh Hasan‟ın vekili Eretnâ Bey vardı. Bundan baĢka, topraklar on ayrı yönetime ve parçaya ayrılmıĢtı. Ġbn Battûta‟nın verdiği bu bölgeler Ģöyledir: Ġbrahim bin Sutay Musul ve Diyarbekir'i; DemirtaĢ Noyan‟ın oğlu Hasan Hoca Tebriz, Sultaniye, Hemedan, Kum, KaĢan, Rey, Rameyn, Fergan ve Kerec'i; Emir Togaytimur, Horasan diyarının bir bölümünü; Emir Hüseyin b. Gıyaseddin, Herat ile Horasan diyarının büyük bir kısmını; Melik Dinar, Mekran ve K'ic'i; Muhammed b. Muzaffer, Yezd, Kirman ve Varku'yu; Melik Kutbeddin Temehten, Hürmüz'ü, KiĢ'i, Kadf'i, Bahreyn'i ve Kallıat'ı; Sultan Ebu Ġshak, ġiraz, Ġsfahan ve Faris arazisini ele geçirmiĢtir. Bkz.: Ġbn Battûta: 2000, I, s. 325. 1146 Ömerî: 1991, s. 187; Göde, 2002, s. 295. Eretnâ Bey, 1341‟de bağımsızlığını ilan ederek kendi devletini kurmuĢtur. Kayseri kadısı iken vezirliğe yükselen Kadı Burhaneddîn Ahmed ise Eretnâ hâkimiyetine son vererek 1381‟de kendi adıyla anılacak olan devletini kurmuĢtur. Bkz.: Göde: 2002, s. 295. Esterâbâdî, Bezm u Rezm adlı eserinde, Sultan Ahmed‟in hükümdar olacağına dair ilk iĢaretleri anlatırken onun ağzından dinlediği Ģu rüyayı aktarmıĢtır: “Bazen güneşin başıma taç olduğunu, bazen de Rum ülkelerinin yönetimini elinde bulunduran Emir Eretna‟nın tahtını ve makamını bana bıraktığını, ben yanına geldiğim zaman yerinden kalkıp oraya beni oturttuğunu görüyordum”. Bkz.: Esterâbâdî: 1990, s. 81, 94, 134. 1147 Mısır sultanından nâiblik talebinde bulunan sadece Eretnâ Bey değildi. Karamanoğulları gibi baĢka beylikler de Melik en-Nâsır‟dan nâiblik talebinde bulunmuĢlardı. Bkz.: Ömerî: 1991, s. 187. 1148 Ömerî: 1991, s. 187. 188 istiklâlini ilan etmiĢ, Alâeddîn unvanı ile sikke bastırarak adına hutbe okutmuĢtur1149 . 1341-1343 senelerinde ise, Emir Çoban‟ın oğlu ġeyh Hasan tehlikesi sebebiyle, Memlüklere tekrar bağlılığını bildirmek zorunda kalmıĢtır. Emir Çoban‟ın oğlu ġeyh Hasan ile yaptığı Karanbük SavaĢı‟ndan zafer ile çıkınca tam bağımsızlığını kazanmıĢtır(1343)1150 . 3.2. Moğol Hâkimiyetinden Sonra Anadolu’nun Durumu Moğol istilâ ve idaresi, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın güçlü ve zengin devletini tarihin sayfaları arasına koyarken, Anadolu‟nun siyasî ve kültürel görünümünü değiĢtirmiĢtir. Anadolu‟nun bu acı Moğol tecrübesi, siyasî manada olmak üzere, Anadolu fütuhatını, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın bırakmak zorunda kaldığı yerden Osmanlı Beyliği‟nin tarihsel çizgisine taĢımıĢtır. Bu ise, deyim yerindeyse her Ģeye yeniden baĢlamak demekti. Ömerî‟nin aktardığı bir rivayete göre, daha Moğol hâkimiyeti devam ederken, Moğollara bağlı yerlerden baĢka, Anadolu‟da Türklerin elinde olan on bir ayrı yönetim vardı. Ömerî, baĢka bir yerde de Türklerin elindeki yerlerin sayısını on altı olarak verir1151. Buna göre Anadolu‟da, MenteĢeoğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları, Karesioğulları, Osmanoğulları, Germiyanoğulları ve Karamanoğulları vardı. Sinop, Kastamonu, Bafra gibi yerler de bazı Türk beylerinin elinde idi. Bunlar içinde Osmanlı Beyliği‟nin 25 bin askeri bulunuyordu1152 . V. V. Barthold, Çin, Ġslâm dünyası ve Rusya dâhil pek çok yerde istilâdan sonra kültürel hayatın geliĢtiğini söyler1153. Hatta, Moğolların ele geçirdiği bütün ülkelerde siyasî istikrarın arttığını iddia eder. Gerçekten de Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Moğol istilâsı altında olduğu dönem göz önüne alındığında, Moğol idarecileri tarafından Anadolu‟da çeĢitli mimarî eserler yaptırıldığı1154, istilânın 1149 Ömerî: 1991, s. 187; Mehmet Özkarcı, “Niğde-Bor'da Eratnaoğulları'na Ait Ġki Kitabe”, ATAÜ., GSED., II, 1996, s. 105; Spuler: 1957, s. 151. 1150 Eretna Bey‟in bağımsızlık savaĢı için Bkz.: Kemal Göde, “Eratnalı Devleti Tarihine Genel Bir BakıĢ”, Türkler, VI, YTY., Ankara 2002, s. 797-808. 1151 Ömerî: 1991, s. 184, 190. 1152 Ömerî: 1991, s. 184-186. 1153 Barthold: 2006, s. 160. 1154 Moğol istilâsı, Anadolu‟daki kültürel yapıyı olumlu etkilemiĢtir. Ön Asya ve Ġran‟dan gelen ġeyh ve derviĢler ile çeĢitli meslek grubundan kiĢiler Anadolu‟nun kültürel çeĢitliliğini artırmıĢlardır. Moğol istilâsı döneminde, mimarî yapı da geliĢmiĢ ve Konya, Afyon, Sivrihisar, Ankara, BeyĢehir, 189 Anadolu‟daki dinî ve kültürel yapıyı çeĢitlendirdiği ve bozulan düzeni yeniden sağlamak için Anadolu‟ya çeĢitli memurlar gönderildiği malumdur. Ancak, Moğollar V. V. Barthold‟un da kabul ettiği üzere, “kendi çıkarları doğrultusunda” ele geçirdikleri topraklarda bir düzen kurmak ve devam ettirmek mecburiyetinde idi1155 . Öyle ki, bunun için kendi idarecilerini ve iĢçilerini dahi Anadolu‟ya göndermekten kaçınmamıĢlardır. Anadolu‟da Cengiz Han‟ın ailesine ait üç maden iĢletmesi, 1332- 1333‟e (h.733) kadar gümüĢ çıkartmaya devam etmiĢ idi1156. Bu durum, Moğolların vergi almakla yetinmediklerini, Anadolu‟nun her anlamda kendilerine kaynak teĢkil ettiğini açıkça gösterir. Dolayısıyla onların getirdiği tek düzen “kendi çıkarları doğrultusunda” kurulmuĢtu ve sadece Moğollara fayda sağlıyordu. Sivas, Erzurum gibi Ģehirlerde çeĢitli eserler yapılmıĢtır. Bu konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Ġlyas Kamalov, “Moğol Ġstilası ve Anadolu Kültürüne Tesirleri”, TDA., CXL, 2002, s. 6-8; Nermin ġaman Doğan, “Bezemeye BakıĢ: Anadolu‟da Ġlhanlı Ġzleri”, HÜEFD., XX/I, 2003, s. 150-154; Kenneth Hayes, WOOD., METU, (Doctorate Thesis), 2010, s. 2; Ülkü U. Bates, “The Impact of The Mongol Invasion on Turkish Architecture”, MES., IX/I, Cambridge 1978, 23-26; M. Sami Bayraktar, “Samsun‟da Anadolu Selçuklu ve Ġlhanlı Döneminden Kalan Tarihi Yapılar”, USAD., II/VII, 2009, s. 102-104. Sivas Çifte Minareli Medrese, Olcaytu Han döneminde 1310-1311‟de (h. 710) Cemâleddîn Hoca Yâkut tarafından Erzurum‟da yaptırılan Yâkûtiye Medresesi, Moğol beylerinden Sungur Bey tarafından 1335‟de Niğde‟de yaptırılan Sungurbey Camii, Samsun Kale Camii Moğol dönemi eserleri olarak öne çıkanlardır. Bkz.: Nusret Çam, “Erzurum‟daki Yakutiye Medresesi Ġle Ġlgili Bazı Mülahazalar”, VD., XX, Ankara 1988, s. 289-310; Hüdavendigar Akmaydalı, “Niğde Sungurbey Camii”, VD., XIX, Ankara 1985, s. 147-178; Bayraktar: 2009, s. 102-104. 1155 Barthold: 2006, s. 160. 1156 Ömerî: 1991, s. 184. Simon, Türkiye Selçuklu Devleti‟ne ait 6 veya kimisine göre 10 gümüĢ maden ocağının bulunduğunu yazar. Simon‟a göre, Türkiye Selçuklu Devleti gümüĢ madenlerinden baĢka, 3 bakır maden ocağına ve çok sayıda demir maden ocağına sahipti. Bkz.: Simon: 2006, s. 50. 190 SONUÇ Anadolu coğrafyası, Cengiz Han‟ın Onan Nehri kıyısında büyük han ilan edilmesinden yaklaĢık 36 sene sonra, Moğol istilâsı ile karĢı karĢıya kalmıĢ ve Moğol hâkimiyetini kabul etmek mecburiyetinde bırakılmıĢtır. 1242 sonbaharında baĢlayan bu yeni istilâ dönemi, yaklaĢık bir asır devam etmiĢtir. Moğolların batıya bu denli hızlı yayılıĢının görünürdeki en önemli sebebi, HarezmĢah Devleti Hükümdarı Alâeddîn Muhammed‟in Otrar‟a gelen tüccarları öldürerek haksız yere kan akıtmasıdır. Bu tarihe kadar Asya bozkırlarında fetihlerde bulunan Cengiz Han, kendisine yapılan hakarete cevap vermek üzere hedefini batıya çevirmiĢtir. Ancak, Otrar faciası yaĢanmasaydı bile Moğollar, daha geç de olsa batı yönünde istilâya giriĢeceklerdi. Anadolu coğrafyası ise Celâleddîn HarezmĢah‟ın 1225‟de Azerbaycan‟a gelerek burada devletini tekrar tesis etmesinden sonra, Moğolların hedef sahasına girmiĢtir. Moğollar ile Anadolu arasındaki tampon devlet statüsündeki HarezmĢah Devleti‟nin yıkılmasından sonra, Anadolu Moğollarla komĢu olmuĢtur. Dolayısıyla Anadolu için, Celâleddîn HarezmĢah‟ın Azerbaycan‟a geliĢi bir dönüm noktası olmuĢtur. Bu devletin ortadan kaldırılması ise Moğol istilâ tehlikesinin ortaya çıkmasına yol açmıĢtır. Moğolların ileride devleti için bir tehdit olacağını gören ve bu durumu engellemek veya en az zararla devletini bu tehlikeden korumak isteyen I. Alâeddîn Keykubâd, siyasî, askerî ve iktisadî birtakım tedbirler almıĢtır. Onun saltanat döneminde, Moğol askerlerinin keĢif amaçlı Anadolu‟ya giriĢ çıkıĢları dıĢında herhangi bir tehlike yaĢanmamıĢtır. I. Alâeddîn Keykubâd‟ın öldürülmesi ise Anadolu‟nun Moğol istilâsı altında kalmasının en büyük sebeplerinden biri olmuĢtur. Zira, oğlu II. Gıyâseddîn Keyhüsrev‟in zayıf kiĢiliği ve yönetimi sebebiyle Moğollar Kösedağ SavaĢı‟nı (1243) neredeyse hiç mücadele etmeden kazanmıĢlardır. SavaĢtan 191 sonra büyük bir panik ve korkuyla, alelacele kabul edilen Ģartlar Anadolu‟nun Moğollara tabi oluĢunu geri dönülemeyecek Ģekilde belirlemiĢtir. II. Ġzzeddîn Keykâvus dıĢında, I. Alâeddîn Keykubâd‟ın ölümünden sonra tahta çıkan hükümdarların hiçbiri Moğollara karĢı duramamıĢ ve aciz bir görüntü sergileyerek devleti kaderi ile bir baĢına bırakmıĢlardır. Bundan baĢka, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟un ilk saltanatından sonraki dönemde, Türkiye Selçuklu hükümdarları, Moğol hanlarının yarlığı ile tahta çıkmıĢlardır. Aynı Ģekilde, onları tahttan indiren veya cezalandıran da Moğol hanları olmuĢtur. Dolayısıyla, II. Ġzzeddîn Keykâvus‟tan sonraki Selçuklu hükümdarları, Moğollara bağlı birer vali konumunda idiler. Türkiye Selçuklu hükümdarları gibi idarî kadro atamaları da Moğol yarlığı ile yapılmaya baĢlanmıĢtır. Ayrıca, Moğol istilâsı altındaki Türkiye Selçuklu Devleti‟nde devlet adamları oldukça güçlenmiĢlerdir. Hükümdarı gölgesinde bırakan bu devlet adamları, sahip oldukları güç ile, devleti Moğollar adına yönetmiĢlerdir. Bunlardan ġemseddîn Ġsfahanî ve Muineddîn Süleyman Pervâne adeta bir hükümdar gibi davranmıĢtır. Üçlü saltanat döneminin en önemli ismi olan Celâleddîn Karatay ise üç kardeĢin birlikte saltanat sürmelerini sağlayarak devletin ömrünü uzatmıĢtır. Celâleddîn Karatay ve Muineddîn Süleyman Pervâne‟nin ölümleri, devletin bütünüyle Moğolların idaresi altına girmesine sebep olmuĢtur. Türkiye Selçuklu Devleti, Moğol hâkimiyetini kabul ettikten ve Moğol tabiyeti altına girdikten sonra, merkezden gönderilen Moğol valileri tarafından yönetilmiĢtir. Anadolu‟nun son valisi Celâyirli ġeyh Hasan olmuĢtur. Celâyirli ġeyh Hasan‟dan önce Anadolu‟da valilik yapmıĢ olan DemirtaĢ Noyan ise Anadolu‟ya vali olarak atandıktan sonra Selçuklu hanedanının bütün erkek üyelerini bir bir öldürmüĢtür. Böylece, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin toparlanma ve ayağa kalkma ihtimali ortadan kaldırılmıĢtır. Türkiye Selçuklu Devleti‟ne tabiiyet statüsü ile bağlı olan Trabzon Rum Ġmparatorluğu ve Ermeni Krallığı gibi devletler Moğol istilâsından sonra, hatta daha savaĢ hazırlıkları yapıldığı dönemden itibaren, bu bağlarını bırakmıĢ ve Moğol hanlarına itaatlerini sunmuĢlardır. Ayrıca, Türkiye Selçuklu Devleti‟nin Anadolu‟daki otoritesini kaybetmesi sebebiyle, Anadolu‟da Moğol hâkimiyetine karĢı mücadele veren çeĢitli Türk beylikleri ortaya çıkmıĢtır. Bunlardan Karamanoğulları, Moğollara karĢı verdikleri mücadele ile Moğolların dahi dikkatini 192 çekmiĢtir. Bundan baĢka, Türkmen Ahmed Ġsyanı, Ağaçeri Ġsyanı gibi Türkmen isyanları çıkmıĢ, devlet bu isyanları bastırmakta oldukça zorlanmıĢtır. Anadolu, Moğol istilâsından ancak 1335‟de Ebu Said Bahadır Han‟ın ölümünden sonra Ġlhanlı Devleti‟nin parçalanmaya baĢlaması ile birlikte kurtulabilmiĢtir. Bu coğrafyanın tam anlamıyla Moğol hâkimiyetinden kurtuluĢu ise DemirtaĢ Noyan‟ın Mısır‟a kaçarken yerine vekil olarak bıraktığı Eretna Bey‟in, Celâyirli ġeyh Hasan‟a olan bağlılığını bırakarak Memlûklere bağlanması ve ardından istiklâlini ilan etmesi ile gerçekleĢmiĢtir. Ġlhanlıların Anadolu‟daki son vekili ve temsilcisi olan Eretna Bey‟in 1337‟de Memlüklere bağlandığı düĢünülürse, Anadolu‟nun bu tarihe kadar Moğollarla olan bağlarından kurtulamadığını söylemek mümkündür. Moğol istilâsı Anadolu‟daki mevcut siyasî, sosyal ve kültürel düzeni bazen kısmen bazen de bütünüyle etkilemiĢ veya değiĢtirmiĢtir. Bunlardan siyasî değiĢimler Moğol istilâsının doğrudan etkileri iken sosyal ve kültürel değiĢimler istilânın dolaylı sonuçları olmuĢtur. Söz konusu bu etkileri Ģu Ģekilde sıralamak mümkündür: Siyasî etkileri: Türkiye Selçuklu Devleti Moğol istilâsı altında giderek zayıflamıĢ ve yıkılmıĢtır. Türkiye Selçuklu Devleti‟nin zayıflaması ile birlikte Anadolu‟da çeĢitli beylikler ortaya çıkmıĢtır. Bu beylikler, zaman zaman Moğollara itaatlerini bildirmek zorunda kalmıĢ olsalar da onlara karĢı mücadele etmekten hiç vazgeçmemiĢlerdir. Osmanlı Beyliği, diğer beyliklerin Moğollara mücadele halinde olmasından istifade ederek batı yönünde akınlarda bulunmuĢtur. Bu durum Osmanlı Beyliği için bir avantaj olmuĢtur. Ġktisadî etkileri: Vergi toplanmasını kolaylaĢtırmak ve mevcut problemleri gidermek adına Anadolu‟ya gelen Moğol memurları, yeni sistemler kurmuĢlar, hatta Anadolu‟yu çeĢitli vergi bölgelerine ayırarak sömürmüĢlerdir. 193 Halk ağır vergiler ödemeye mecbur bırakılmıĢtır. Bu sebeple siyasî ve sosyal yaĢamda iktisadî bir kaos ortamı doğmuĢtur. Halk, bazı Moğol vali ve memurlarının kendileri üzerine kurduğu bu iktisadî baskı ve sömürü düzeni karĢısında, zaman zaman Moğol hanlarına baĢvurmuĢ ve Ģikâyette bulunmuĢlardır. Sosyal ve Kültürel Etkileri: Moğol istilâsının Anadolu sosyal ve kültürel yaĢamına etkisi, bütünüyle yıkıcı olmamıĢtır. Kösedağ‟dan hemen sonra istilâ altında kalan coğrafyanın Ģehirleri harap edilmiĢ, Ģehir surları yıktırılmıĢ ise de daha sonra Moğolların Anadolu‟da belli bir düzen kurmaya çalıĢtıkları görülür. Orta Asya‟dan gelen Türkmen derviĢ ve sûfîler, Anadolu‟yu yeni akım ve düĢünceler ile manevî açıdan güçlendirip çeĢitlendirirken, bu kiĢiler ayrıca daha ileriki yıllarda Osmanlı Beyliği‟nin batı seferlerindeki güç kaynaklarından birini oluĢturmuĢlardır. Ġran‟dan gelen kiĢiler nüfusun demografik ve etnolojik yapısını etkilemiĢlerdir. Bu kiĢiler, Moğol idaresi tarafından desteklenmiĢ ve toplum içinde belirli bir güce eriĢmiĢlerdir
|
| Bugün 747 ziyaretçi (1874 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
. Minorsky tarafından “Moğolistan’dan gelerek İran ülkesinin idaresini eline alan Hülâgû Han için çok yararlı” olabileceği belirtilen bu risalenin pekâlâ onun emriyle yazılmış olması ihtimal dâhilindedir. Ancak yine ona göre, Tûsî’nin bu risaleyi tahta yeni çıkan ve idare hakkında ilim sahiplerinin desteğine ihtiyaç duyan Abaka Han’a sunması daha yüksek bir ihtimaldir (Minovi-Minorsky, Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, s. 767) İlhanlı aristokrasisiyle yakın ilişkiler içerisinde olan ve İslâmî vâkıfların denetimi vazifesini uhdesinde bulundurarak malî idare konusunda birikimli durumda bulunan Tûsî, bu küçük risalesine geçmiş zaman hükümdarlarının uygulamalarını esas alarak devlet idaresindeki ve özellikle malî idaredeki usuller ve doğru uygulamalar hakkında hükümdarın kendisinden istediği önemli bilgileri ve bu hususlardaki görüşlerini kaleme almıştır. Bu sebeple Abaka Han’ın, Hülâgû Han’a nazaran, tam da bu meselelerde profesyonel görüşlere ihtiyaç duymuş olması kuvvetle muhtemeldir. Bu yüzden bizim kanaatimiz de eserin Abaka Han’a sunulmuş olduğu yönündedir. 1079 Özel bir başlık taşımayan söz konusu risalenin üç farklı elyazması nüshasının bulunduğunu belirten Bayrakdar’a göre, Yaltkaya’nın İstanbul Beyazıt Kütüphanesi’nde bulunan Veliyûddin nüshasına dayanarak yaptığı tercüme (Yaltkaya, “İlhanîler Devri İdarî Teşkilâtına Dair Nasîr-ed-dini Tûsî’nin Bir Eseri”, s. 7-19) hatalı ve anlaşılmaz durumdadır. Yine o, “Şemsü’l-ulemâ” lakabıyla anılan Muhammed Hüseyin-i Garakanî’nin kişisel kütüphanesinde bulunan IX/XV. yüzyıla tarihlenen nüshayı ve Garakanî’nin buna dayanarak kendi el yazısıyla meydana getirdiği nüshayı esas alan M. Minovi ve V. Minosrky’nin çalışmasının [Minovi- Minorsky, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, 755-789] bazı hatalar ihtiva ettiğini ifade etmiş ve yeri geldiğinde bu çalışmaları tashih etmiştir (Nâsiru’d-dîn et-Tûsî, Risâle der Resm vo Âyîn-e Îlkhanî: Devlet Finansı Üzerine Düşünceler, çev. ve yay. haz. M. Bayrakdar, y.y., t. yok, s. 10). Bahsedilen risale, ayrıca Nasîru’d-dîn Tûsî’nin risalelerinin toplandığı bir çalışmanın üçüncü kısmı olarak “Risâle derresm ve a’yîn-i padişâhân-ı kadîm râci’ be ahz-i mâliyyât ve herâc ve mesârif-i ân” (Eski hükümdarların vergi ve haraç toplamalarına ve masraflarına ilişkin usûl ve âdet[ler]i üzerine risâle) başlığıyla neşredilmiştir: Hâce Nasirü’d-dîn (Muhammed b. Muhammed b. el-Hasenü’t-Tûsî), Mecmua‘-i resâil – Şâmil-i Risâlât-ı Zeyl, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân, 1335/1956, 28-35. Bu neşir aslında eserin bir başka nüshasına istinat etmektedir. Buna göre eserin, Nizâmeddin Yahya b. Sâid b. Ahmed tarafından Şevvâl 757/Ekim 1356’da istinsah edildiği anlaşılan, aynı müellifin Kitâbhâne-yi Medrese-i Âlî-yi Sipehsâlâr’da bulunan Kitâb-ı Hadâiki’s-siyer fî Âdâbi’l-mülûk adlı eserine derç edilmiş bir nüshası daha mevcuttur. Bu yüzden bu neşirdeki Farsça metnin son kısmı, söz konusu risaleyle ilgili yapılan, MinoviMinorsky’nin esas aldığı nüshadan farklılık arz etmekle birlikte Yaltkaya’nın esas aldığı nüshayla, istinsah tarihinin yazılı olması müstesna, aynıdır. Öte yandan, risaleye göre bu dönemde İlhanlı gelirlerinin türleri hakkında bir değerlendirme için bk. Arsenio Peter Martinez, “Kurumsal Gelişme, Gelirler ve Ticaret”, çev. 284 huzurun dayanağı” İlhanlı hükümdarının kendisinden eski hükümdarların âlemi mâmur, asker ve ahâliyi ise memnun kılma konusunda uyguladıkları metotları yazıp sunmasını istediğini, eseri bunun üzerine kaleme aldığını yazmakla başlamaktadır. Acem vilâyeti padişahlarının Hıtay (Çin) hükümdarlarına kıyasla sıkça değiştiğinden bahseden Tûsî, bunu Acem’in küçük vilâyetlerden oluştuğuna ve bunlardan her birinin ayrı adetlere sahip olduğuna bağlamaktadır. Bölgenin eski hükümdarlarının, devletin temelinin birini askerlere, diğerini ise yazıcılara, yani kılıç ve kalem ehline dayandırdığının rivayet edildiğini söylemesinin ardından, ideal askerin özelliklerini, askere karşı hükümdarın vazifelerini, askerlerin faydalarını anlatmış; hükümdarın hasımlarına karşı hangi durumda hangi politikayı uygulaması gerektiğinin altını çizmiştir. Kalem ehline karşılık gelen taifeleri sıralayan Tûsî, devletin dayanaklarından biri olarak gördüğü bu topluluğun faydalarını aktarmayı da ihmal etmemiştir. Bunun ardından hükümdarın, dolayısıyla devletin gelirleri konusuna eğilmiş; ziraat ehlinden alınması gereken verginin arazinin ve çiftçinin durumuna göre adaletli bir şekilde alınmasını öngören bir ziraî vergi sistemi önermiştir. Tâbi vilayetlerden alınacak haracın vilayetin şartlarına uygun biçimde alınması gerektiğini ifade etmiş, sermaye sahipleri ve tüccarlardan alınacak vergiler konusunda görüşler bildirdikten sonra hayvanlar üzerinden alınan vergilerin dışında eyalet valilerinin, idareleri altındaki bölgeler halkından alacakları hâsılat türlerini yazmıştır. Bu çerçevede hükümdarın vergi toplama alanlarını tek tek sıralayan Tûsî, Cengiz Han’a ve dönemine telmihte bulunmaktadır ki bu durum Cengiz Han yasası ve uygulamalarının Moğollar için olduğu kadar İlhanlı devlet ricâli için de ne kadar kıymetli olduğunu ve idarede esas alınması gereken kaynak olarak görüldüğünü ortaya koymaktadır. Tamga ve kobcur gibi vergiler hakkında da kanaatlerini ve bunlara dair geçmiş dönemlerdeki uygulamaları sıralayan Tûsî, tarhanlar, ihtiyarlar, hastalar, dervişler ve çocuklar olmak üzere beş farklı grubun o dönemde İlhanlı idarecileri tarafından vergiden muaf tutulduğundan bahsetmektedir. Tebaanın muhtelif iş kollarında istihdam edilmesi gerektiğini söyledikten sonra hükümdarın giderlerinden bahsetmeye koyulmuştur. Ona göre padişahın biri hususî, diğeriyse devletle ilgili harcaması mevcuttur ki hükümdar hususî harcamalarını yaptığı kişisel malları ile devletin malını birbirine karıştırmaması gerekmektedir. Tûsî, risalesinin son kısmında vakıflara ve M. Uyar, İç Asya Tarihi: Cengizliler Çağı, haz. N. di Cosmo-A. J. Frank-P. B. Golden, Kronik Kitap, İstanbul 2022, s. 175. 285 gayelerine, yani vakıflar yoluyla hâsıl olan hayır işlerine özellikle vurgu yapmakta, eski hükümdarların döneminde bu husustaki uygulamalara atıfta bulunmaktadır. Eğer ihtiyaç duyulursa masraflar konusunda ayrıca detaylı bir izahat yapabileceğini belirten âlim, daha önceki padişahların uygulamalarını özetlemesinin ardından risalesini İlhanlı hükümdarına dua ederek sonlandırmaktadır.1080 Abaka Han ve babası Hülâgû Han’ın yakınlarında bulunan ilim adamlarından bir diğeri Kutbu’d-dîn Şîrâzî’dir. 634/1236 yılında Şîrâz’da hekimleriyle meşhur bir ailede dünyaya gelen Kutbu’d-dîn, iyi bir din, tıp ve tasavvuf eğitimi aldı. 658/1260 yılında Merâgâ Rasathânesi’ne giderek Nâsıru’d-dîn Tûsî’nin talebesi oldu1081 ve Zic-i İlhânî’nin hazırlanmasına katkıda bulundu. Bir süre Horâsân ve Bağdâd’da bulunan Şîrâzî, daha sonra Anadolu’ya geçerek burada Mevlânâ Celâlu’d-dîn-i Rûmî ile tanıştı ve Sadru’d-dîn Konevî’nin hadis derslerine iştirak etti. Burada bulunduğu zaman zarfında Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman’nin takdiriyle sırasıyla Sivas ve Malatya kâdılığı görevini yürüten Şîrâzi, bir süre yaşadığı Mısır ve Şâm’ın ardından Tebriz’e gelerek 710/1311 yılında burada vefat etti. Felsefe, tıp, astronomi, matematik ve bazı dinî ilimlerde varlık gösteren Kutbu’d-dîn-i Şîrâzî, Nihâyetü’l-idrâk fî dirâyeti’l-eflâk, Şerh ‘alâ Tezkiretü’n-Nâsıriyye, et-Tuhfetu’s-Sa‘diyye başta olmak üzere pek çok eserin müellifidir.1082 Abaka Han döneminde ilmî sahalarda boy gösteren bir diğer isim meşhur Şiî tefsir, kelâm ve fıkıh âlimi Kâdı Nâsıru’d-dîn Abdullah b. Ömer Beyzâvî’dir. Şîrâz yakınlarındaki Beyzâ kasabasında dünyaya gelen, babasının Şîrâz kâdı’l-kudâtlığına tayininden sonra ailesiyle birlikte bu şehre yerleşen ve iyi bir eğitim hayatı geçiren müellif, babasının 1080 Hâce Nasirü’d-dîn, Mecmua‘-i resâil – Şâmil-i Risâlât-ı Zeyl, 28-35; Minovi- Minorsky, “Naṣīr al-Dīn Ṭūsī on Finance”, 755-766, 769-778, Yaltkaya, “İlhanîler Devri İdarî Teşkilâtına Dair Nasîr-ed-dini Tûsî’nin Bir Eseri”, 8-16; Nâsiru’d-dîn et-Tûsî, Risâle der Resm vo Âyîn-e Îlkhanî: Devlet Finansı Üzerine Düşünceler, s. 19-25. 1081 Sayılı, The Observatory in Islam, s. 205-206. 1082 Kutbu’d-dîn-i Şîrâzî’nin hayatı ve eserleri hakkında detaylı bilgi için bk. Azmi Şerbetçi, “Kutbüddîn-i Şîrâzî”, DİA, XXVI (2002), s. 487-489; E. Wiedemann, “Ḳuṭb āl-dīn Shīrāzī”, EI2 , V/2 (1986), s. 547-548; Sayyed ‘Abd-Allāh Anwâr, “Qoṭb-al-din Širāzi”, EIr, 2005, https://www.iranicaonline.org/articles/qotb-aldin-sirazi, (Erişim Tarihi: 20.07.2022); Kaveh Niazi, Quṭb al-Dīn Shīrāzī and the Configuration of the Heavens: A Configuration of the Heavens: A Comparioson of Texts and Models, Springer, Dordrecht 2014, s. 7-9, 61-84; Sayılı, The Observatory in Islam, s. 216-218. 286 ölümünden sonra Suğuncak Noyan’ın himayesiyle Fars kâdılığı görevine getirilmiştir. Umumiyetle 685/1286 yılında Tebriz’de vefat ettiği kabul edilen müellif Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, Minhâcü’l-vüsûl ilâ ilm’l-usûl ve Havâssü’l-Kur’an gibi pek çok eser kaleme almıştır. Daha çok tefsir, kelâm, fıkıh, fıkıh usûlü ve gramer sahalarında eser vermişse de münhasıran tarihçiliğine de değinmek gerekir. Tarafından yazılan, Hz. Âdem’den başlayarak müellifin zamanına kadar gelen önemli olayları ihtiva eden Nizâmu’t-tevârîh, özellikle peygamberler tarihi; Emevîler, Abbâsîler, Sâmânîler, Gazneliler, Deylemliler, Selçuklular ve Moğollar hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.1083 Eserinde Abaka Han’la çağdaş bazı âlim ve fazıl kimselere ve eserlerine yer veren H v andemîr, ünlü sûfî Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rûmî’yi bu listenin başına yazmıştır.1084 Sultânü’l-ulemâ unvanı ile şöhret bulan Bahâu’d-dîn Veled gibi ünlü bir mutasavvıfın oğlu olarak dünyaya gelen Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rumî, XIII. yüzyıl Anadolu’sunun en önemli simalarından biridir. Bahâu’d-dîn Veled, bölgenin Moğol istilasından evvel Horâsân’ı terk edip1085 beş yıl kadar ailesiyle birlikte önemli tasavvuf merkezlerinde zamanın ünlü mutasavvıflarıyla görüşüp konuşarak dolaştıktan sonra Anadolu’ya gelerek Türkiye Selçuklu Devleti’nin merkezi Konya’ya yerleşmiştir. Henüz çocuk yaşta iken yola çıkarak Anadolu’ya gelen Celâlu’d-dîn, yeni vatanında bir yandan tahsilini sürdürürken diğer yandan evvela babası, sonra onun halifesi Burhânu’d-dîn Muhakkık-i Tirmîzî’den ilk tasavvuf eğitimini almıştır. Yüksek tahsilini Halep’te, dönemin en ünlü medreselerinde ve en meşhur hocalarının rahle-i tedrisinde tamamlamış, İslâm hukuku sahasının genç bir uzmanı olarak Konya’ya dönerek Karatay medresesinde eğitim 1083 Kâdı Nâsıru’d-dîn Beyzâvî’nin hayatı ve Nizamu’t-tevârîh başta olmak üzere eserleri hakkında bk. Yavuz, “Beyzâvî”, s. 100-103; J. Robson, “Al-Bayḍāwī, s. 1129; Melville, “From Adam to Abaqa”, s. 67- 86; Haykıran, Moğollar Zamanında Yakın Doğu, s. 204. 1084 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 115; Hv ândemîr/Thackston, s. 65. 1085 Bahâu’d-dîn Veled ve ailesinin Moğol istilası sebebiyle Horâsân’dan ayrıldıklarını ileri süren tüm kurgulamalar oldukça zorlama görünmektedir. Zira Eflâkî’nin Bahaeddin Veled ve ailesinin göç yoluyla ilgili anlatılarında verdiği tarihler, onların Moğol istilasından önce Horâsân’dan ayrıldıklarına işaret etmektedir. Nitekim Mevlânâ’nın 603-604/1207 yılında doğduğu ve beş yaşındayken babasıyla birlikte yola çıktığı dikkate alındığında bu hadisenin 609/1212 sonrasına tarihlendirilmesi mümkün görünmemektedir. Cengiz Han, Belh’i 1221’de ele geçirdiğine göre Bahâu’d-ddîn Veled Horâsân’ı bölgeye yönelik Moğol tehdidinden çok daha önce terk etmiştir. Bu hususta bkz. Franklin Lewis, Mevlânâ – Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, çev. G. Ç. Güven-H. Koyukan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2010, s. 79-98; B. Fürüzanfer, Mevlâna Celâleddin, çev.F. N. Uzluk, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2004, s. 78- 91. 287 faaliyetlerine başlamıştır.1086 Mevlânâ Celâlu’d-dîn Rumî, 1273’teki ölümüne kadar yaşadığı Konya şehrinde, daha sonraki dönemlerde “Mevlevîyye” olarak anılacak olan tasavvufî ekolün temelini atmıştır. Konya’da yaşadığı dönemde çevresinde toplanan kitlelerle oluşan önemli bir toplumsal gruba liderlik eden, bunun yanında Selçuklu saray çevresiyle ve Moğol idarecilerle yakın ilişkiler kuran Mevlânâ Celâlu’d-dîn-i Rumî’nin Moğollarla ilişkileri devrin siyasî ve sosyal ortamı açısından da önem taşımaktadır. Zira Rumî’nin ilişkiler ağı sebebiyle Moğol yanlısı olma sorunsalı ve bunun ilgili sürece etkileri uzun süredir tartışılagelen bir meseledir. Bu husustaki birinci görüş Moğol idarecilerle kurduğu yakın ilişkiler sebebiyle onun Moğol idaresini Anadolu’da hâkim kılmaya hizmet eden bir mutasavvıf olduğu yönündedir. Buna göre Mevlânâ sürekli Moğol yöneticilerini desteklemiş, onlarla birlikte hareket etmese yahut onlarla bir araya gelmese bile Moğol otoritesinin Anadolu’da yerleşmesine çalışmıştır. Mevlânâ bu sayede bölgede henüz tanzim edilen Moğol hâkimiyeti karşısında halkı teskin etmeye gayret etmiştir. Bu görüşün temel argümanı Mevlânâ’nın eserlerinde ve Ahmed Eflâkî’nin Menakıbü’l-Arifîn adlı eserinde bulunan, Mevlânâ’nın Moğollara ilişkin düşüncelerini içeren pasajlardır.1087 Mevlânâ’nın Moğol yanlısı olduğu görüşünün bir diğer yönü ise dönemin önde gelen Kalenderî şeyhi Şems-i Tebrizî’nin Moğollar tarafından siyasî amaçlarla Anadolu’ya gönderildiği teorisidir. Mikâil Bayram’a göre Moğollar tarafından iş başına getirilen Pervâne Muînu’d-dîn Süleyman, Tacu’d-dîn Mu’tez, Nure’d-dîn Caca, Atabeg Mecdu’ddîn ve Fahru’d-dîn ‘Ali gibi devrin önde gelen devlet adamlarının Mevlânâ ile yakın ilişkiler geliştirdikleri, Mevlânâ’nın bu kişilere yazdığı mektuplardan anlaşılmaktadır. Buna göre o, Moğol destekli devlet adamlarıyla ortak bir siyasî anlayış içerisinde olmuş, onlar da Mevlânâ’yı muteber olarak telakki etmişlerdir.1088 Bir diğer görüş Mevlana’nın 1086 Ahmet Yaşar Ocak, “Mevlânâ Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanıdır Yahut Mevlânâ’yı Doğru Anlamak Üzerine”, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016, s. 195. 1087 Söz konusu örnekler hakkında bkz. Kemal Ramazan Haykıran, Moğollar ve Mevlana, Sentez Yayınları, İstanbul 2015, s. 126-146. 1088 Mikâil Bayram, Sosyal ve Siyasî Boyutlarıyla Ahi Evren - Mevlânâ Mücadelesi, Konya 2006, s. 204- 288 elden geldiğince Moğol yönetim çevrelerine yaklaşarak onların yumuşak bir tutum içine girmelerini sağlamaya çalıştığı yönündedir.1089 Buna göre Mevlânâ’nın Moğol otoritelerine yakınlık göstermesi, onun Moğol zulmünü durdurarak bölgede huzur ve sükûn ortamını temin etmek ve Moğolları İslâmlaştırmak amacıyla geliştirdiği bir politikadan ibarettir. 1090 Ardında Dîvân-ı Kebîr, Mesnevî, Fîhî Mâ Fîh, Mecâlis-i Seb’a ve Mektûbât gibi eserler bırakan Mevlânâ’nın ölümünden sonra, Moğolların Anadolu’da hâkim güç olduğu dönemde, “Celâlîlik” olarak anılan Mevlevîliğin Moğol idaresine yakın tavrı devam etmiştir. Mevlânâ’nın ölümünün ardından Mevlevîliğe önderlik eden şahsiyetlerden Hüsâmu’d-dîn Çelebi, Mevlânâ’nın oğlu Sultan Veled ve yine Mevlânâ’nın torunu Ulu Arif Çelebi, Moğol idarecileriyle iyi ilişkiler geliştirmişlerdir.1091 Öte yandan Hv andemîr, Abaka Han’la muasır tasavvuf erbâbı bahsinde, Mevlânâ Celâlu’d-dîn’den sonra Şeyh Sadru’d-dîn Konevî, Şeyh Muhammed Kacûcânî, Şeyh Evhâdu’d-dîn Kirmânî ve İzzu’d-dîn Nazarî’yi saymakta; Hâfız ‘Ali b. Ebheb b. Osman el-Bağdâdî’nin (ö. 674/1275-1276) dönemin tarihçilerinden biri olarak anmaktadır. Ayrıca onunla muasır şairler arasında Kâdı Nizâmu’d-dîn İsfahânî, Cemâlu’d-dîn Reşike’l-kutnî, Seyyid Cemâlu’d-dîn-i Kâşî, Melik Razîu’d-dîn, İmâdu’d-dîn-i Fuzûlî, Mecd-i Hamgâr, ve İmâmî-yi Herevî gibi şahsiyetlerden bahsetmektedir.1092 Bununla beraber, Abaka Han’la muasır olmak üzere özellikle şiir alanında öne çıkan en büyük edip Sa‘dî-yi Şîrâzî’dir. Eğitimine dönemin Fars atabegi Sa’d b. Zengî’nin mülazımı olan babasının gözetiminde başlayan Sa‘dî-yi Şîrâzî, Bağdâd’daki Nizâmiye Medresesi’nde ders gördü. Buradaki tahsilinden sonra 655/1257 yılında Şîrâz’a döndü ve Fars Atabegliği hanedan ailesine hizmetlerde bulundu. Tüm zamanların en büyük şairlerinden biri olarak anılan Sâ‘dî, bilhassa Atabeg Ebû Bekir b. Sâ‘d adına kaleme aldığı Bostân ve onun oğlu Sa’d b. Ebû Bekir’e adadığı Gülistân adlı eserleriyle şöhret 205. 1089 Ocak, “Mevlânâ Önce Kendi Zaman ve Zemininin İnsanıdır”, s. 198. 1090 Haykıran, Moğollar ve Mevlana, ss. 137-138. 1091 Bayram, Ahi Evren - Mevlânâ Mücadelesi, s. 205-206; Haykıran, Moğollar ve Mevlana, s. 170-174. 1092 Hv ândemîr/Siyâkî, III, s. 116-118; Hv ândemîr/Thackston, s. 65-67. 289 buldu.1093 Fars Atabegliği hanedan ailesi fertlerinin yanı sıra Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî ve kardeşi Alâu’d-dîn Ata Melik Cüveynî gibi dönemin önde gelen İlhanlı devlet adamlarını öven şiirler yazdı. Hac vazifesini ifa etmesinin ardından geri dönüş yolu üzerinde uğradığı Tebriz’de İlhanlı hükümdarı Abaka Han ile görüştü ve ondan büyük saygı gördü.1094 Manzum ve mensur olarak kaleme aldığı eserler arasında, yakınlarından birinin isteği üzerine mevcut ve müstakbel hükümdarlara öğüt vermek amacıyla yazdığı Nasihâtü’lmülûk1095 ve Hülâgû ve Abaka Hanlar devrinde bir dönem Fârs idareciliği yapan Engyânû’ya verdiği öğütleri içeren Risâle-yi Engyânû bulunmaktadır. Onun yazdığı risaleler arasında Risâle-yi Sultan Abaka adıyla bilinen, yazmalarda Risâle-yi Melik Abâkâ veya Risâle-yi Sultan Abâkâ isimleriyle anılan1096 risâle konumuz açısından önemlidir. Bazı yazmalarda ise der-Nasihât-i Engyânû veya Risâle-yi Engyânû olarak yer almakta olan bu risâle, Nasihat’l-Mülûk ile hemen hemen aynı konulardan bahsetmektedir.1097 Hatta bazen Nasihatü’l-Mülûk’ta yer alan ibareler aynen bu risalede de yer almaktadır.1098 Sâ‘dî bu eserinde “eğitilebilir ve nasihat dinleme hususunda istidat sahibi olduğu bilinen adil sultan” olarak andığı hükümdara devlet ve kamu idaresinin incelikleri ve iyi hükümdarın özellikleri hakkında nasihatlerde bulunmuştur.1099 1093 R. Davis, “Sa‘dī”, EI2 , VIII (1995), s. 719-720; Mustafa Çiçekler, “Sa‘dî-i Şîrâzî”, DİA, XXXV (2008), s. 405-406. 1094 Kendi anlatısına göre, hac yolculuğundan dönüşünde Tebriz’e varan Sâ‘dî, aralarında hukuk bulunan Şemsu’d-dîn Muhammed Cüveynî ve kardeşi Alâu’d-dîn Ata Melik Cüveynî’yi ziyaret etmek üzere yanlarına gittiğinde onlarla birlikte Abaka Han’ı at üzerinde görmüştür. Ona gösterilen teveccühe şaşırarak Sâ‘dî’yi huzuruna çağıran Abaka Han, ondan kendisine nasihat etmesini istemiş ve şairin manzum olarak söylediği sözlerden oldukça etkilenmiştir (Muslihu’d-dîn Sâ‘dî-yi Şîrâzî, Külliyât-ı Sa‘dî, nşr. Muhammed ‘Ali Furuğî, İntişârât-ı Hermes, Tahran 1385/2006, s. 1209-1211; Türkçe terc. Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler - Nasihatü’l-Mülûk, çev. ve yay. haz. Y. Şafak, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul 2016, s. 95-98). 1095 Şîrâzî, Külliyât-ı Sa‘dî, s. 1157-1176; Nasihatü’l-Mülûk’un Türkçe tercümeleri için bk. “Nasîhatü’lMülûk”, çev. A. Hatip, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX/20 (2018), s. 496-511; Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 39-78; Alireza Shomali-Mehrzad Boroujerdi, “Sadi’nin Hükümdarlara Öğütler Risalesi Hakkında”, Siyasetname: İslami Bir Devlet İdaresi Teorisi, ed. M. Boroujerdi, çev. Salim Korkmaz, Albaraka Yayınları, İstanbul 2021, s. 61-76. 1096 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 81, n. 2. 1097 Shomali-Boroujerdi, “Sadi’nin Hükümdarlara Öğütler Risalesi Hakkında”, s. 60. 1098 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, “Giriş”, s. 12. 1099 Şirâzî, Hükümdarlara Öğütler, s. 81-86. 290 SONUÇ XIII. yüzyıl ortalarında Yakın Doğu’ya tekrar, ancak bu kez belki de kalıcı olmak amacıyla gelen Moğollar, Hülâgû’nun önderliği ve yüksek disipline sahip orduları vasıtasıyla hâkimiyetlerini bölgenin geneline yaymaya çalışmışlardır. İran ve çevresine yerleşen Hülâgû, aynı yıllarda devletin teşekkülünü sağlamaya da gayret etmiştir. Dokuz yılı bulan hükümdarlığında hızlı bir istilâ harekâtına girişen ilk ilhan Hülâgû, tasarladıklarının bir kısmını hayata geçiremeden vefat etmiş ve yerini oğlu Abaka’ya bırakmıştır. Kaynaklarda ilk defa Hülâgû Han’ın en büyük ve en mümtaz oğlu olarak isminden söz edilen Abaka, çocukluğundan itibaren Moğol örfü ve yaşayış tarzı çerçevesinde şehzadelerin öğrenmesi gereken birtakım bilgilerle donatılmıştır. Abaka’nın Moğolistan’da geçen çocukluk ve ilk gençlik yıllarında bu tür esaslara dayanan bir eğitim gördüğü anlaşılmaktadır. İlhan Hülâgû’nun hayli fırtınalı ve hararetli geçen saltanat yıllarında oğlu Abaka, bir yandan devletin kuruluşuna ve idarî organizasyonun işleyişine şahit olmuş, diğer yandan atalarının kahramanlık hikâyelerini dinleyerek ve harp sanatının inceliklerini öğrenerek yetişmiştir. Gençlik yıllarında Altın Orda Hanlığı’na karşı girişilen seferde ona verilen görev, babası ve çevresindeki İlhanlı emirlerinin onda gördükleri askerî yeteneği ortaya koymaktadır. Bundan bir süre sonra şehzadelerin yetişmesine uygun ortamı sağlama adına yapılan görevlendirmeyle ülkenin doğu sınırını oluşturması bakımından önem taşıyan Horâsân’a gönderilmiştir. Buradaki faaliyetleri kaynaklar tarafından çok sarih şekilde açıklanmamış olsa da onun burada beraberindeki Argun Aka’nın engin tecrübesinin de katkısıyla hükümdarlığa namzet bir şehzade olarak yetiştiği anlaşılmaktadır. Çok geçmeden babasının ölümüyle tahta geçen Abaka Han’ın hükümdarlığı kendisine yönelik dâhilî ve haricî tehditlerle uğraşmakla geçmiştir. İlk olarak kendisine miras kalan sorunların bir parçası olarak Altın Orda Hanlığı ile gerginlikler yaşamıştır. Bu kapsamda henüz genç bir hükümdarken Berke Han’ın seferine karşı zorlu bir sınav veren Abaka Han, bu kez karşısında daha sıkı bir rakip bulmuştur. İlhanlıların Fırat Nehri kenarından 291 ilerleyerek Mısır topraklarına ulaşma idealleri, her seferinde Memlûk askerî yapısının sağlamlığı ve tedbirliliği karşısında suya düşmüştür. Diğer yandan, İlhanlılarla Altın Orda Hanlığı arasında gerilen ilişkilerden de anlaşılacağı gibi, bu yıllarda Moğol saltanat ailesi içerisinde duyulan aykırı seslerin ve anlaşmazlıkların artışı söz konusudur. Çağataylı hükümdarı Barak’ın Horâsân’da hak talep etmesi ve bu yöreyi çiğnemesi üzerine harekete geçen Abaka Han’ın Herât civarındaki zaferiyle, devletinin doğu sınırlarını nispeten emniyet altına aldığı görülmektedir. Bu arada çevresiyle diplomatik ilişkiler geliştirmeyi de ihmal etmeyen Abaka Han’ın, gönderdiği mektuplarda bilhassa Memlûk sultanına karşı klasik bir Moğol hükümdarı portresi çizdiğini ifade etmek gerekmektedir. Doğudaki Moğol kağanlık merkezine tâbî şekilde kurulan İlhanlı Devleti, bu dönemde Kubilay Kağan’a bağlı ve onunla etkileşimli bir görüntü arz etmektedir. Öte yandan Abaka Han’ın temelde Memlûklere karşı müşterek organizasyonlar tasarlamak ve bunları hayata geçirmek amacıyla Papa başta olmak üzere batı dünyasıyla, aynı zamanda damadı olduğu Bizans imparatoruyla gittikçe daha sık elçi teatisinde bulunduğu gözlemlenmektedir. Memlûklere karşı ancak Hıristiyan dünyasının yardımıyla yapılacak topyekûn bir saldırıyla galip gelinebileceğini düşünen İlhanlı hükümdarının tasarladığı fikirlerin gerçekleşmesi mümkün olmamıştır. Aradaki coğrafî uzaklıkların boyutu ve her batılı hükümdarın öncelikli meselelerine odaklı olması, ilhanın gayretlerinden bir sonuç alamamasına yol açmıştır. Buna mukabil Abaka Han’ın gönderdiği mektupların batı dünyasının Moğol algısı üzerinde müspet etkilerde bulunduğunu vurgulamak gerekmektedir. Hâkimiyeti altında bulunan yörelerde sıkı bir idare disiplini gözettiği anlaşılan Abaka Han, Moğolların uzun süreden beri uyguladıkları şekilde kendi otoritesini tanıdıkları sürece tâbî devletlere ve mahallî hâkimiyetlere müdahalede bulunmamıştır. Hatta onlarla iyi ilişkiler geliştirmiş, evlilik bağları kurmuş ve zaman zaman ziyaretlerde bulunmuştur. Ancak yerel idarelerde zafiyetlerin ortaya çıktığı zamanlarda oldukça gaddar bir tavır sergilemesi, yine onun tipik bir Moğol hükümdarı olduğunu ortaya koymaktadır. Elbette sert önlem ve fiilleri, onun korumacı yapısını ve atalarından ona miras kalan toprakları 292 muhafaza etme dürtüsüyle ilintilidir. Her ne kadar genç yaşta Yakın Doğu’ya gelmiş olsa da Moğol gelenek ve görenekleriyle saltanat ailesi şemsiyesi altında yetişmiş olan Abaka Han’ın göçebe hükümdarlara has karakter özellikleri gösterdiğini söylemek gerekmektedir. Hayatının her aşamasındaki detaylarda bu durumu müşahede etmek mümkündür. Bu durum bilhassa onun dinî ve ilmî yönünde kendini ele vermektedir. Moğollar öteden beri tebaalarına dinî serbestiyet tanımış olsalar da Abaka Han’ın Moğolların eski dinine uyacak şekilde Budist eğilimde bir hükümdar olduğu; ayrıca idareci sıfatıyla yakın ilişkiler kurduğu Hıristiyanları koruyup kolladığı, buna karşın Müslümanlara karşı pek de olumlu düşünceler beslemediği anlaşılmaktadır. Bozkır geleneğine uygun bir hükümdar gibi ilme de ancak yararı ölçeğinde değer vererek hizmet eden Abaka Han’ın saltanat yıllarının yine de ilmî çalışmalar anlamında mümbit bir sürece karşılık geldiği ifade edilmelidir. Nitekim bu dönemde Abaka Han’ın hâkimiyeti altındaki topraklarda yaşayan âlim, şair, edip ve zanaatkârların ortaya koyduğu eserler günümüzde dahi sitayişle anılmaktadır. Abaka Han, XIII. yüzyılın ikinci yarısında hem İlhanlıların Yakın Doğu’daki siyasî faaliyetleri, hem de çevresiyle kurduğu diplomasi trafiği bağlamında bir dönemi ve bölgeyi anlamak açısından mümtaz bir yaşamöyküsüne sahiptir. Onun idaresinde nisbî sükûnet dönemi geçiren İlhanlılar, ölümüyle beraber büyük bir kargaşa içine düşmüştür. Bu durum onun uyguladığı sıkı idarî disiplinin yanı sıra ülkesini koruma içgüdüsünün dayanaklarını ve gerekçelerini ortaya koymaktadır.
