 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
İSTANBUL’DA HADİS SEVGİSİ: DARÜLHADİSLER VE BUHÂRÎHANLIK GELENEĞİ HÜR MAHMUT YÜCER*1 İ stanbul’da hadis okuma geleneği, biri eğitim kurumlarında diğeri toplumun hemen bütün katmanlarında Hz. Peygamber sevgisi sebebiyle fetihle birlikte başlayıp Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar gelmiştir, günümüzde de zayıflayarak da olsa devam etmektedir. Eğitim amacıyla hadisin öğretilmesi ve hadis konusunda uzmanların yetiştirilmesi hedefiyle bir nevi özel eğitim kurumları da denebilecek ihtisas merkezleri genelde külliyeler içerisinde kurulmuş, bunlara “darülhadis” denilmiştir. Darülhadisler, Osmanlıların en üst payeye layık gördüğü medreselerdir. Keza müderrisleri de sair meslektaşları arasında aynı itibarı görmüşlerdir. Bu durum Osmanlıların Hz. Peygamber’e ve onun sünnetine bakışını ifade etmektedir. İstanbul’da çoğunluğu XVI. yüzyılda olmak üzere fetihten XIX. asrın ilk yarısına kadar yaklaşık 30 civarında darülhadis kurulmuştur. Hz. Peygamber’in suret ve siretini öğrenme, onun ahlakıyla ahlaklanma arzusu İstanbul’da halkın Kadı İyâz’ın (ö. 1149) Şifâ-ı Şerîf’ini okuma geleneğini doğurmuştur. Kadı İyâz, eserini Hz. Peygamber sevgisini tanıtmak ve ümmete sevdirmek için telif etmiştir. Aynı zamanda eserinde Hz. Peygamber’le ilgili birçok konuyu inceleyip muhaliflere cevaplar vermiştir. Bu eser, medrese dışında “koltuk dersleri” kategorisinde * Karabük Üniversitesi 1- Buhârî-i Şerîf (SYEK, nr. 300) BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 217 İSLAM İstanbul’un muhtelif camilerinde ilim sofrası kuran hocalar tarafından okutulmuştur. Tarih içerisinde esere çok sayıda şerh yazılmıştır. Kaldı ki Şifâ’nın sadece İstanbul kütüphanelerindeki yüzlerce yazma nüshası, esere gösterilen bu iltifatı yansıtmaktadır. Dahası, bazı İslam ülkelerinde üzerine yemin edilir olmasını (ve’ş-Şifâ ve’l-Buhârî gibi), sel, yangın ve benzeri tabii afetlerden korunma aracı olarak evlerde ve işyerlerinde bulundurulmasını, hastalara şifa maksadıyla okunur olmasını Şifâ’nın önemini ortaya koyan tezahürler olarak görülmelidir. Bir diğer önemli husus, bilhassa Osmanlı döneminde Şifâ okuyucularının, bir anlamda şifâhanların resmî olarak mevcudiyetidir. Zira hem devlet bazı âlimleri Şifâ okuma görevine atamakta, hem de vakıf sahipleri vakfiyelerinde Şifâ’yı okunmasını istedikleri eserler arasında zikretmektedirler. Diğer taraftan bir başka önemli nokta da yine Osmanlı’da mantık ilminden tasavvurata dair eserler okunmazdan önce, bu eserlerden gelebilecek şerri def maksadıyla Şifâ’nın okunuyor olmasıdır. Bunlara, Şifâ-i Şerîf hatmi ve Şifâ vesilesiyle ahirette mükâfata nailiyyetin rüya kanalıyla sübutu teşebbüsleri de dâhil edilmelidir. İstanbul halkı arasında Sahîh-i Buhârî okumaları muhtelif zaman ve mekânlarda asırlarca sürmüştür. Kadı İyâz’ın eserinde “Buhârî ve Müslim’deki hadislerin sahihliği üzerinde âlimlerin ittifak ettiği”nden bahsetmesi, İmam en-Neseî’nin “Buhârî’nin kitabından daha iyi bir kitap yoktur.” kanaati topluma etki etmiş ve onu halk arasında Kur’an’dan sonra en fazla okunan kitap hâline getirmiştir. Medreselerle birlikte camilerde okunan Buhârî-i Şerîf’in, daha sonra türbeler ve tekkelerde okunmasının yanı sıra, sıkıntılı zamanlarda da teyemmünen ve teberrüken okunmaya başlanmıştır. Bu gelenek başta ordu içerisinde olmak üzere birçok devlet kurumunda da devam ettirilmiştir. Kıtlık, zelzele, harp, salgın hastalık gibi kötü ve zor günlerde Sahîh-i Buhârî hatimleri yapmak halk arasında âdet olmuştur. “Buhârîhan” diye anılan ve Sahîh okutan âlimlerin her devirde toplum içinde büyük itibar görmesi ona gösterilen ihtimamın en önemli delilleridir. Buhârî-i Şerîf’i okuyacak kişiler dersiamlar arasından seçiliyordu. Buhârîhanlık görevini ifa edenler aynı zamanda hediyelerle ve nişanlarla taltif edilebiliyorlardı. İmtihanla seçilenlerin en çok okutmayı tercih ettikleri ve buhârîhanlık uygulamasının en sık görüldüğü yer Hırka-i Şerif Camii’dir. Buhârîhanlık ve şifahanlık gibi cihetlerin genelde babadan oğula geçtiği, okumak ve okutmak için icazetnamelerin verildiği anlaşılmaktadır. Ebu’l-Ulâ Mardinî, Huzur-ı Hümayun derslerine katılan yaklaşık yirmi kadar zevatın aynı zamanda Buhârî-i Şerîf’i yaygın bir eğitim türü olarak camilerde halka açık bir tarzda okuttuğunu zikretmektedir. İstanbul’un bütün selatin camilerinde Buhârî-i Şerîf devlet eliyle kontrol edilerek okunma imkânı bulmuştur. Ayasofya Camii ve Kütüphanesi, Fatih Camii, Süleymaniye Camii bunların en önde gelenleridir. İstanbul Müftülüğü Meşihat arşivinde bulunan Sâhib-i Cihet Dersiâmlar ismiyle kayıtlı defterde ise 90 civarında buhârîhanın ismi zikredilmiştir. Bu defterde Buhârî-i Şerîf okunan mekânlar; Nuruosmaniye Camii, Ayasofya Camii, Bâb-ı Fetva, Hamidiye Türbesi, Nakşıdil Valide Sultan Türbesi, Valide Camii, Beşiktaş Camii, Fatih Camii, Mecidiye Türbesi, Sultan Mustafa Türbesi, Hırka-i Saadet Camii şeklindedir. Hamidiye ve Sultan Mustafa türbelerinde Sahih-i Müslim okutulması ciheti tertip edilmiştir. Ayrıca bu defterde bu cihetlerin nerelerde ve hangi günlerde okunduğu da beraber zikredilmiştir. Farklı mekânlarda ve farklı zamanlarda okunduğu anlaşılan Buhârî-i Şerîf, böylelikle İstanbul’da her gün okunma imkânı bulmuştur. Mesela Nuruosmaniye Camii’nde farklı farklı dersiamlar tarafından “salı ve cumadan mâ-adâ her gün, ba‘de’ssabah her gün ve eyyâm-ı tahsilde” 2- Buhârî-i Şerîf okunan mekânlardan Nuruosmaniye Camii BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 219 İSLAM diye üç farklı zamanda okunduğu belirtilmiştir. Ayasofya Camii için eyyam-ı tahsilde, Bâb-ı Fetva’da salı ve perşembe günleri, Fatih Camii’nde salı ve cumadan maada her gün, Beşiktaş Sinan Paşa Camii’nde cuma günleri, Sultan Mustafa Türbesi’nde salı ve cumadan maada her gün ve eyyam-ı tahsilde, Buhârî-i Şerîf okunduğu ifade edilmiştir. Buhârî-i Şerîf, savaş zamanında orduda ve vilayetlerde bulunan camilerde Müslüman askerlerinin düşmana galip gelmesi için de okunmakta idi. Rusya ile yapılacak olan bir savaş öncesinde Buhârî-i Şerîf okunması, yine Napolyon’un Mısır’a çıkartma yaptığı günlerde Topkapı Sarayı’nda bulunan Hırka-i Şerif Dairesi’nde birkaç zat marifetiyle on günde Buhârî-i Şerîf hatminin uygun olacağı idareden istenilmiştir. Rusya ile yapılan 93 Harbi’nde İstanbul’dan taşraya Buhârî-i Şerîf’in yanında Şifâ-i Şerîf okunması için emirler gönderilmiştir. Orduda Buhârî-i Şerîf okumakla aynı anda birden fazla kişinin görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Buna ek olarak Buhârî-i Şerîf, Livâ-yı Şerîf Dairesi’nde, Mabeyn-i Hümayun’da Bâbıâli Arz Odası’nda okunmuştur. Sultan II. Abdülhamid Yıldız Sarayı’nda ve Mabeyn-i Hümayun’da Buhârî hatimleri yaptırmasının yanında azledildikten sonra da Buhârî-i Şerîf okuma işini devam ettirmiştir. Buhârî hatmedilmesi ve bunun önemiyle ilgili olarak çok sayıda eser yazılmış, konuyla ilgili bir literatür oluşmuştur. Kütüphanelerin açılış merasimlerinde Buhârî-i Şerîf dersi icra edilmesi de yukarıda bahsedilen geleneğin bir uzantısı olmuştur. Bununla yeni açılan müessesenin hem hayırlı olması hem de Hz. Peygamber’in ahlakı merkezli bir ilim anlayışının yerleşmesi arzulanmış olmalıdır. Mesela Ayasofya Kütüphanesi’nin açılış merasiminde I. Mahmud’un da hazır bulunduğu bir mecliste Buhârî hatmedilip duası yapılmış, kütüphane müfessir ve muhaddisleri birer açılış dersi vermişlerdir. Fatih Külliyesi’nde inşa edilen kütüphanede ayda bir Buhârî-i Şerîf hatimleri icra edilmiş, bunun için on kişi görevlendirilmiştir. Bütün bu uygulamalar neticesinde bir gereksinim olarak Kur’an-ı Kerim 3- Salı ve Cuma haricindeki günlerde Buhârî-i Şerîf okunan III. Mustafa ve III. Selim türbesi. Sandukaların baş tarafındaki dolapta ise kadem-i şerif (Hz. Muhammed’in ayak izi) bulunmaktadır BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 221 İSLAM yazan hattatlar ayrıca Buhârî yazmak ihtiyacı hissetmişlerdir. Bugün elimizde usta hattatlar tarafından yazılmış, büyük sanatkârların mahir elleri ve göz nuru ile tezhip edilmiş Buhârî nüshaları bulunmaktadır. Cumhuriyet döneminde beş vakit namaz dışındaki toplu ibadetlerin resmî idare tarafından şüphe ile karşılanması nedeniyle Buhârî okumaları doğal olarak azalmış, bir süre sonra okutacak icazetli buhârîhan kalmamıştır. Günümüzde Eyüp Camii’nde Şifa dersleri devam etmekle birlikte birkaç küçük grup dışında İstanbul’da Buhârî okuma geleneği tamamen ortadan kalkmıştır. KAYNAKLAR Altuntaş, Mustafa Celil, Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık, yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2010. Altuntaş, Mustafa Celil, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 2010, yıl 8, sy. 2, s. 33-67. Bozkurt, Kemal, “İslam Mimarisinde Darulhadisler”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Daru’l-hadisler sempozyumu, haz. Muhittin Düzenli, Çankırı 2011, s. 155-173. Bozkurt, Nebi, “Dârülhadis”, DİA, VIII, 528. Gökalp, Murat, “Şifâ-i Şerîf Literatürü”, İSTEM: İslâm San‘at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 2009, yıl 7, sy. 14, s. 353- 370 Yardım, Ali, “Temel Kültür Müesseselerimizden Darulhadisler”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul 1995, s. 59-119. Yardım, Ali, “Osmanlı Devrinde Darulhadisler”, Osmanlı, nşr. Güler Eren, Ankara 1999, VIII, s. 163-175. Yıldırım, Selahattin, Osmanlı İlim Geleneğinde Edirne Darulhadisi ve Müderrisleri, İstanbul 2001.
.
.SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI HADİS BİLİM DALI OSMANLI İLİM GELENEĞİNDE BUHÂRÎHÂNLIK MUSTAFA CELİL ALTUNTAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. ZEKERİYA GÜLER Konya-2010 T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI II T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü III T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Mustafa Celil ALTUNTAŞ Numarası: 064244021001 Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri / Hadis Ö ğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Zekeriya GÜLER Tezin Adı Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık ÖZET İmam Muhammed b. İsmail’in Câmi'u's-Sahîh adlı eseri Kur’an’dan sonra en sağlam kaynak olarak kabul edilir. Sahih hadisleri toplamada gösterdiği titizlik onun bu konuma yükselmesini sağlamıştır. İslam ümmeti de mezkûr kitaba gereken değeri göstermiş ve bu sağlam kaynaktan Peygamberinin uygulamaları ve sözlerini öğrenme imkânı bulmuştur. Bu güvenilirlik özellikle Osmanlı toplumunda Câmi'u's-Sahîh’in baş tacı edilmesi sonucunu doğurmuştur ki bunun neticesinde Buhârî’ye has ders geleneği oluşmuş, camilerde halka Buhârî-i Şerîf okutan dersiâm efendilere Buhârîhân denilmiştir. Devlet kontrolüyle yaygınlaşan bu uygulama camilerden türbelere, kütüphanelerden devlet kurumlarına kadar yaygınlaşmış zor ve sıkıntılı zamanlarda ve özellikle savaş zamanlarında hatmedilmesi için devlet tarafından emirler yayınlanmıştır. Mali kısmı kurulan vakıflardan karşılanmış ve Buhârîhânlara maaş tahsis edilmiştir. Osmanlı toplum hayatının dinamiklerinden olan cami derslerinin en önemli ayağını temsil eden Buhârî hatim geleneği Osmanlı ilim geleneğinin kendine has uygulamalarından bir tanesidir. IV T.C SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Mustafa Celil ALTUNTAŞ Numarası064244021001 Ana Bilim / Bilim Dalı Basic Islamic Sciences Master of Science Branch / Science Branch of Hadith Ö ğrencinin Danışmanı Prof. Dr. Zekeriya GÜLER Tezin İngilizce Adı Buharihanism in Ottoman Education Tradition SUMMARY The Imam Muhammad b. Ismail’s work named Camiu’s-Sahih is regarded as the most reliable source after the Qur’an. It has gained this situation thanks to toucy of collecting the genuine traditions. The muslim community has appreciated ıts value as reguired and found chance to learn their Prophet’s deeds and words from ıt. This reliability has resulted in being enthroned the mentioned work by the Ottoman community. And consequently, a teaching tradition special for Buhari has taken place. The man who teached sacred Buhari at mosques has been named as Buhârîhân. This has been generalized by the hand of the government from the mosques to the tombs and the library to the government agencies. And the government has gived directions for being read Buharî from cover to cover at the bored and hard times. Financial part has been provided from the founded institutions and Buhârîhân were given salary. The tradition of reading Buhari, one of the representatives of lessons at mosques which were dynamics of Ottoman communitylife, is one of the specifics of Ottoman education tradition. V KISALTMALAR A. MKT. DV. Sadaret Mektûbî Kalemi, Deâvî A. MKT. MHM. Sadaret Mektûbî Kalemi, Mühimme A. MKT. NZD. Sadaret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir a.mlf. Aynı müellif Bkz. Bakınız BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. AS. Cevdet Askeriye Tasnifi C. BLD. Cevdet Belediye Tasnifi C. DH. Cevdet Dâhiliye Tasnifi C. EV. Cevdet Evkâf Tasnifi C. HR. Cevdet Hariciye Tasnifi C. MF. Cevdet Maârif Tasnifi c. Cilt DH. KMS. Dâhiliye Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Tasnifi DH. MKT. Dâhiliye Mektûbî Kalemi Tasnifi DİA. Diyanet İslam Ansiklopedisi DİB. Diyanet İşleri Başkanlığı DUİT. Dosya Usûlü İrade Tasnifi EV. D. Evkâf Defter Tasnifi Göz. Geç Gözden Geçiren HAT. Hatt-ı Hümâyun Tasnifi Haz. Hazırlayan İ. DH. İrade Dâhiliye Tasnifi İ. EV. İrade Evkâf Tasnifi İ. HUS. İrade Hususi Tasnifi İ. İLM. İrade İlmiye Tasnifi İ. MVL. İrade Meclisi Vâlâ Tasnifi İ. ŞD. İrade Şura-yı Devlet Tasnifi İ. İrade İÜEF. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi VI İMMA. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi MEB. Milli Eğitim Basımevi MÜSBE. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü MF. MKT. Maârif Mektûbî Kalemi MV. Meclis-i Vükelâ Neşr. Neşreden OMÜİFD. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi s. Sayfa (s.a) Sallallahu Aleyhi ve Sellem Terc. Tercüme eden Thk. Tahkik eden Tsh. Tashih eden TSMA. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi TTK. Türk Tarih Kurumu v. Vefat tarihi Y. A. HUS. Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y. MTV. Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı Y. PRK. ASK. Yıldız Perakende Askeri Maruzat Evrakı Y. PRK. AZJ. Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal ve Jurnaller Y. PRK. BŞK. Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı Y. PRK. EV. Yıldız Perakende Evkaf Evrakı Y. PRK. MK. Yıldız Perakende Müfettişlik ve Komiserlik Tahrirâtı Y. PRK. SGE. Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Erkânı ve Saray Görevlileri Y. PRK. UM. Yıldız Perakende Umumi Mâruzat Evrakı Yay. Yayınları ZDMG. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft VII ÖNSÖZ Allah’a hamd, Rasûlüne, âl ve ashâbına salât ve selâm olsun. İslâm dininin, iki temel kaynağı olan Kur'ân-ı Kerîm ve Sünnet, günümüze kadar hem şifahî hem de yazılı olarak nesilden nesile intikal ettirilerek Müslümanların dinlerini sağlam kaynaktan almaları sağlanmıştır. İslam ümmetine has olan isnad sistemi sayesinde Müslümanlar, yüzyıllar önce yaşamış olan insanları ve onların faaliyetlerini kayda geçirmişlerdir. İslâm ümmetinin içinde bu iş için ömrünü feda eden nice âlimler vardır ki onlar bugünün ilim dünyası için temel taşı niteliğinde olup ümmetin medâr-ı iftihârlarıdır. İmam Buhârî, sahîh hadisleri derlemek amacıyla tedvin ettiği el-Camiu’s-Sahîh isimli kitabıyla meşhur olmuş ve bu konuda diğer müellifler arasında farklı bir konuma yükselmiştir. Hadisleri almak için gösterdiği titizlikten dolayı onun rivayetleri güvenilirlik konusunda sağlam kabul edilmiştir. Müellifinin bu özelliğinden olsa gerek mezkûr kitap, İslam ümmetinin temel kaynaklarından biri olagelmiştir. Ümmet bu kitabı hep baş tacı etmiştir ki bunun sonucunda onun rivayeti ve tedrisi ile ilgili farklı uygulamalar ortaya çıkmıştır. Osmanlı’da ilk dönemlerden itibaren medreselerde okutula gelen el-Camiu’sSahîh sonraları o kadar çok yaygınlık kazanmıştır ki Osmanlı toplumunun temel kitaplarından biri olarak muhtelif zaman ve mekânlarda okunması ve okutulması gelenek halini almıştır. Medreselerle birlikte camilerde de okunan Buhârî-i Şerîf’in, daha sonra türbeler ve tekkelerde okunmasının yanı sıra, sıkıntılı zamanlarda da teyemmünen ve teberrüken okuma geleneği yaygınlaşmıştır. Bu yaygınlaşma ordu başta olmak üzere birçok kurumda görülmüştür. Buhârî-i Şerîf’i bu konuma getiren şüphesiz ki onun güvenilir kaynaklar arasında ilk sırayı teşkil etmesi olmuştur. Ayrıca Osmanlı toplumunun dini yaşayış ve algılayışları da bunda etkili olmuştur denilebilir. Zira böyle bir uygulamanın İslamiyetin doğduğu yer olan Arap toplumunda değil de yaklaşık yedi asır sonra teşkil etmiş olan bir Acem toplumunda görülmesi konuyu anlamada yardımcı olacak hususlardır. VIII Çalışmanın birinci bölümünde imam Buhârî’nin hayatı ve faziletleri ile birlikte Câmiu’s-Sahîh’in önemine ve İslâm toplumundaki konumuna değinilmiştir. İkinci Bölümünde ise Osmanlı ilim geleneği hakkında genel bilgiler aktarıldıktan sonra Buhârîhânlık geleneğinin Osmanlı Devleti nezdindeki konumu ve hatmetme geleneği izah edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümünde ise, Buhârîhânlık geleneğinin uygulanma imkânı bulduğu mekânlar ele alınmıştır. Camiler, türbeler, devlet daireleri, tekkeler ve kütüphaneler örnekleriyle açıklanmıştır. Daha sonra bu geleneğin en çok görüldüğü ve zor ve sıkıntılı zamanlarda hatmetme geleneği hakkında bilgiler verilmiştir. Konunun belirlenmesinde ve çalışmanın oluşmasında yardımları dokunan herkese, özellikle eğitim-öğretimim konusunda yardımlarını ve teşviklerini üzerimde hep hissettiğim anne ve babama, ilmi çalışmalarımda sürekli yanımda olan eşime, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Hadis Bilim Dalı hocalarıma, hassaten ilim yolcularına emsalsiz bir örneklik teşkil eden tez danışman hocam Prof. Dr. Zekeriya GÜLER’e beyanı teşekkür vecibeden addolunur. Mustafa Celil ALTUNTAŞ K. Çamlıca 10.01.2010 IX İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI .................................................................................... I ÖZET .....................................................................................................................III SUMMARY ...........................................................................................................IV KISALTMALAR ....................................................................................................V ÖNSÖZ ................................................................................................................ VII İÇİNDEKİLER.......................................................................................................IX GİRİŞ.......................................................................................................................1 KONU VE KAYNAKLAR ......................................................................................1 I. KONUNUN MAHİYETİ VE ÖNEMİ...................................................................1 II. ARAŞTIRMADA TAKİP EDİLEN METOT.......................................................2 III. TEZİN KAYNAKLARI VE ÖZELLİKLERİ......................................................3 BİRİNCİ BÖLÜM ..................................................................................................5 MUHAMMED B. İSMAİL EL-BUHÂRÎ VE EL-CÂMİU’S-SAHÎH ADLI ESERİ .....................................................................................................................5 I. Muhammed b. İsmail el-Buhârî .............................................................................5 II. Sahîh-i Buhârî’nin İslam Dünyasındaki Yeri ......................................................10 A. Kuzey Afrika’da el-Câmiu’s-Sahîh ................................................................12 B. Osmanlı’da el-Câmiu’s-Sahîh.........................................................................15 C. Hatmü’l-Buhârî Literatürü..............................................................................19 D. el-Camiu’s-Sahîh’in Osmanlı Döneminde Neşredilmesi.................................20 İKİNCİ BÖLÜM ..................................................................................................27 OSMANLI İLİM GELENEĞİ VE BUHÂRÎHANLIK.......................................27 I.Osmanlı’da İlim Geleneğini Taşıyan Unsurlar......................................................27 A. Camiler..........................................................................................................27 B. Medreseler .....................................................................................................30 C. Dersiâmlar......................................................................................................33 C. Kürsü Şeyhliği ...............................................................................................38 D. Huzur Dersleri ...............................................................................................41 II. Osmanlı’da Buhârîhanlık Geleneği.....................................................................42 X A. Buhârîhânlık ..................................................................................................42 1. Tanımı ........................................................................................................42 2. Şartları ........................................................................................................43 B. Buhârîhânlar ve Cami Ders Geleneği..............................................................44 1. Buhârîhânlar ...............................................................................................44 2. Buhârî Okuma Ve İcâzet Verme Geleneği...................................................51 3. Hadisleri Yorumlama Geleneğinin İntikali ve Cami Dersleri.......................52 C. Buhârî-i Şerîf Hatim Duası.............................................................................59 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM...............................................................................................62 BUHÂRÎ OKUNAN YERLER VE OKUMA GAYELERİ.................................62 I. Buhârî Okunan Yerler .........................................................................................62 A. Camiler..........................................................................................................62 1. Hırka-i Şerîf Camii......................................................................................66 2. Süleymaniye Camii.....................................................................................71 3. Ayasofya ve Fatih Camii.............................................................................73 4. Edirne’de Yakut Paşa Camii........................................................................74 5. İzmir, Manisa ve Sakız Adası’ndaki Camiler...............................................75 6. Mısır Camileri.............................................................................................79 7. Kerkük’de Mecidiye Camii .........................................................................82 8. Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevî ...........................................................84 9. Şam Emeviye Camii....................................................................................96 10. Bağdad Saray Mescidi.............................................................................101 B. Türbeler .......................................................................................................101 1. Bursa’da Bulunan Padişah Türbeleri .........................................................102 2. Sultan Mehmed Türbesi ............................................................................104 3. Sivas’ta Şemseddin Hazretleri Türbesi ......................................................104 4. Hamidiye Türbesi......................................................................................105 5. Haleb’te Zekeriya (a.s.) Türbesi ................................................................107 6. Nakşidil Türbesi........................................................................................108 C. Devlet Daireleri............................................................................................108 1. Bâb-ı Fetvâ ...............................................................................................108 2. Bâb-ı Âlî ...................................................................................................113 XI 3. Mâbeyn-i Hümâyun ..................................................................................114 4. Livâ-yı Şerîf..............................................................................................114 5. Hırka-i Şerîf Dâiresi..................................................................................117 D. Tekkeler.......................................................................................................118 E. Kütüphaneler................................................................................................121 II. Buhârî-i Şerîf Okumanın Gayesi ......................................................................126 A. Karşılaşılan Sıkıntılardan Kurtulmak İçin.....................................................126 B. Ordularda İstimdâd Niyetiyle .......................................................................130 C. TBMM’nin Açılışı Sebebiyle .......................................................................140 SONUÇ ...............................................................................................................143 BİBLİYOGRAFYA............................................................................................147 1 GİRİŞ KONU VE KAYNAKLAR I. KONUNUN MAHİYETİ VE ÖNEMİ Osmanlı Devleti altı yüz yılı aşkın bir zaman diliminde İslam ümmetinin en büyük devletlerinden biri olarak hüküm sürmüştür. Türklerin İslamiyeti kabul etmesiyle geçen süreçte İslam dünyasının en büyük temsilcisi konumuna gelen bu devlet kendine özgü sistemiyle diğer devletlerden farklılık arz etmiştir. Camilerde ders verme geleneği İslam’ın ilk yıllarından itibaren başlamıştır. Osmanlı toplumu da bu geleneği sürdürmüştür. Toplumun dinamiklerini ayakta tutan unsurlardan olan cami dersleri, birçok insanın buralarda yetişmesini sağladığı gibi; medreselerde verilen eğitimin ve okutulan kitapların halka arzına vesile olmuştur. Bu yüzden Osmanlı ulemâsının hayatında cami dersleri önemli bir yer teşkil etmiştir. Osmanlı toplumunun din algısı üzerinde yapılacak çalışmalar hiç şüphesiz ki şu üç kitap ele alınmadan değerlendirilmeye tabi tutulamaz. Bu eserler Buhârî-i Şerîf, Şifâ-i Şerîf ve Mesnevî-i Şerîf’tir. İsimlerinin Osmanlı toplumunda Şerîf diye zikredilmesi bile kendilerine verilen ehemmiyeti göstermesi açısından kayda değerdir. Bunlar arasında Buhârî-i Şerîf, yaygınlık kazanması açısından en önde geleni olmuştur. Diğer kitaplar da camiler başta olmak üzere muhtelif mekânlarda okunula gelmiştir. İmam Muhammed b. İsmail el-Buhârî’nin (v.256/870) el-Camiu’s-Sahîh isimli kitabı, sahih hadisleri derlemede gösterdiği titizlikten olsa gerek erbâb-ı ilim tarafından en muhkem kaynak olarak görülmüş ve diğer kitaplar arasında tebârüz etmiştir. Osmanlı ulemâsı Buhârî-i Şerîf diye isimlendirdiği mezkûr kitabın medreselerde ve camilerde ders olarak okunması işini önemsemiş ve aksatmadan devam ettirmiştir. Kendisine gösterilen bu ihtimam neticesinde toplumda çok büyük ölçüde yaygınlaşan Buhârî-i Şerîf okuma geleneği zamanla onu hatim olarak okumak şekline bürünmüştür. Buna sebep olarak, hadislerin İslâm ümmeti açısından vazgeçilemeyecek bir statüde bulunması ve hatta İslam’ın yaşanmasında en önemli faktörlerden olması 2 gösterilebilir. Osmanlı toplumu hadis kitaplarına özelde Buhârî’ye gereken değeri göstermiş ve onun topluma yön veren bir seviyeye yükselmesini sağlamıştır. Daha ilk dönemlerden itibaren hadisler, Peygamber efendimizin (s.a.) ağzından çıkmaya başladığı andan itibaren gönüllerde mâkes bulmuş ve amele dönüşmüştür. Bu yüzdendir ki yüzyıllardır nesilden nesile aktarılarak hayatiyetlerini korumaktadır. Dolayısıyla hadisleri sadece kitaplar arasında değil, toplumun içinde onların dinamiklerini ayakta tutan birer düstur olarak düşünmek ve aramak daha doğru olsa gerektir. Hiç şüphesiz Osmanlı döneminde uygulama imkânı bulmuş Buhârî-i Şerîf tedrisi de, sünnetin intikalini sağlayan faaliyetlerden olmuştur. Özellikle hadisleri yorumlama geleneğinin nesilden nesile intikali cami derslerinin en önemli sonucudur. Bu bağ sayesindedir ki toplum, sünnet eksenli bir yaşamdan hiçbir zaman kopmamış ve sünnetin doğru olarak anlaşılması bu sayede olabilmiştir. Çalışmada en çok dikkat çekilmek istenen konu da hadisleri yorumlama geleneğinin intikalidir. II. ARAŞTIRMADA TAKİP EDİLEN METOT Osmanlı ilim geleneğini anlamanın Buhârîhânlık geleneğini anlamada önemli bir faktör olduğu göz önünde bulundurularak, çalışmada Osmanlı ilim geleneği hakkında bilgiler verilecek, camiler ve medreselerin bu konuyla bağlantılı olarak konumu değerlendirilecektir. Daha sonra hakkında fazla çalışma yapılmamış ve bugün hala Osmanlı toplumundaki tesirleri açısından tam olarak değerlendirilmeye tabi tutulmamış olan dersiâmlık müessesesi hakkında bilgiler derc edilecektir. Huzur dersleri ve kürsü şeyhliği gibi Osmanlı’ya has olan uygulamalar hakkında bilgiler verilecektir. Bunlar Buhârîhânlık müessesesinin anlaşılmasında yardımcı olacak unsurlar olarak görülmüştür. Mesnevîhânlık, Şifâhânlık ve Duagûluk gibi uygulamaların varlığına da atıfta bulunulacaktır. Zira bu uygulamalar vakıflardan tevcih edilmesi ve camilerde uygulanması açısından Buhârîhânlık uygulamasının benzerleridir. Buhârîhânlık hakkında bilgi verilerek, Buhârîhân olabilmek için hangi şartları taşımak gerektiği ve bu atamanın nasıl yapıldığı hakkında Osmanlı Arşivi’nde bulunan belgeler incelenerek gerekli görülen kısımlar örneklendirilecektir. 3 Vakıflardan tevcih edilen bu uygulamanın camiler, türbeler, tekkeler, kütüphaneler ve devlet kurumlarındaki varlığı değişik örnekler olması bakımından ayrı ayrı incelenecektir. Buradaki örnekler mümkün olduğu müddetçe aynen aktarılmaya çalışılacak, günün dili ve üslubunun aynen korunmasına gayret edilecektir. Varolan bütün uygulamaları aktarmak bu çalışmanın boyutlarını hayli aşacağından bazılarına sadece değinilecek, genellikle farklı örneklerden birkaçı değerlendirilmeye tabi tutulacaktır. İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivinde bulunan “Sahib-i Cihet Dersiâmlar”, “Buhârî-i Şerîf ve Şifâ-i Şerîf Hocaları” isimli iki defterden Buhârîhânlık uygulaması ile alakalı bilgiler değerlendirilerek aktarılacak, bu görevin hangi vakıflardan ve kimler tarafından îfâ edildiğinin yanı sıra, nerelerde ve ne zaman okunduğu da ayrıntılı olarak zikredilecektir. İstanbul’da bu geleneği kaybolmadan yakalamış olan ve Osmanlı Döneminde Buhârîhân olarak ismi zikredilen Rizeli Ferhat Efendi’nin talebesinden Buhârî-i Şerif okuyan ve icâzet alan Mehmet Özyurt Efendi ile yapılan mülakat neticesi de çalışmaya dâhil edilecektir. Buhârî meclislerinin akabinde icra edilen hatimlerden sonra genellikle bir Buhârî hatim duası yapıldığının zikredilmesi sebebiyle bulunabilen tek Buhârî-i Şerîf hatim duası, metni ile birlikte tercüme edilerek çalışmada zikredilmiştir. III. TEZİN KAYNAKLARI VE ÖZELLİKLERİ Bu çalışmada Buhârî-i Şerîf isimli kitabın Osmanlı ilim geleneğindeki yeri ve bunun neticesinde gerek tedris gerekse hatim şeklinde okuma geleneği işlenmiştir. Çalışmanın oluşmasında temel olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi kaynak kabul edilmiş bunun yanında İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinden de faydalanılmıştır. Ayrıca ulema biyografilerini içeren muhtelif yazılar ve kitaplar da taranarak konuya dâhil edilecektir. Öncelikle İmam Buhârî’nin (v. 256/870) hayatına kısaca değinililerek, onun hayatından, diğer müelliflerden ayrılan özellikleri ve meziyetleri ön plana çıkarılacaktır ki bunda amaç, tedvin ettiği Camiu’s-Sahîh isimli kitabın değerine bir nebze değinmektir. Daha sonra Câmiu’s-Sahîh’e gösterilen ihtimam neticesinde 4 özellikle Fas’ta yapılan uygulamalar zikredilmiştir. Türk toplumunun kendisine tanıdığı ayrıcalık ve bunun neticelerinden biri olarak görülebilecek olan Osmanlı döneminde yapılan baskısı da bahse konu edilecektir. Bu baskının oluşum aşamasında ki yazışmalar Osmanlı Arşivi’nden derlenerek gerekli görülen yerler çalışmada aktarılacak olan bir diğer noktadır. Osmanlı Arşivi’nde bulunan belgeler tasnif edilirken öncelikle Buhârî-i Şerîf okunan mekânlar göz önünde bulundurulmuştur. Bunlar camiler, kütüphaneler, devlet daireleri, türbeler ve tekkeler olarak sıralanabilir. Bunların kendi içindeki örnekleri ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Buharihanlık geleneğinin en çok görüldüğü savaş zamanlarında ve sıkıntılı zamanlarda okuma Buhârî okumanın gayesi başlığı altında zikredilmiştir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM MUHAMMED B. İSMAİL EL-BUHÂRÎ VE EL-CÂMİU’SSAHÎH ADLI ESERİ I. Muhammed b. İsmail el-Buhârî İslâm ilimler geleneğinin oluşmasında büyük pay sahibi olan ve tabiri caizse, bu hususta köşe taşlarından biri olarak kabul edilebilecek coğrafyalardan biri olan Maveraünnehir’in en önemli şehirlerinden biri olan Buhâra’nın özelde hadis, genelde tüm İslami ilimler dâhilinde yetiştirdiği kadîm ulemadan biri olan Buhârî’nin tam adı; Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. Muğîre b. Berdizbeh1 b. elEhnâf el-Cu‘fî el-Buhârî’dir.2 Bezdüzbeh3 ve Bezrûye4 şeklinde de telaffuz edilebilen ve çiftçi manasına gelen5 kelime Buhâra’da kullanılan farsça bir kelimedir.6 1 Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru a'lâmi'n-nübela (thk. Şuayb el-Arnavut), Müessesetü'r-Risâle, Beyrut, 1985, XII, 391. 2 Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, Dâru İhyai't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut, 1956, II, 555; İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed el-Askalânî (thk. Saîd b. Abdurrahman Mûsâ Kazakî), Tağlîkü't-ta'lik ‘alâ Sahîhi'l-Buhârî, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, Beyrut, 1985, V, 384; a.mlf., Tehzibü't-tehzib, Dâru Sadır, Beyrut, 1907, IX, 47. 3 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 391. 4 İbn Hacer, Tehzibü't-tehzib, IX, 47. 5 İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Sa‘dülmelik Ali b. Hibetullah b. Ali, el-İkmâl fî ref‘i’l-irtiyâb ‘ani’lmü’telif ve’l-muhtelif fi’l-esmâ ve’l-künâ ve’l-ensâb ( tsh. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimi elYemânî), Beyrut, 1962, I, 258; Zehebî, el-Müştebeh fi’r-ricâl esmâihim ve ensâbihim, (thk. Ali Muhammed el-Bicâvî), Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1962, Kahire, I, 63; a.mlf., Siyeru a'lâmi'nnübela, XII, 391. 6 İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, I, 258. 6 Berdizbeh’in oğlu, Buhârî’nin dedesinin babası olan Muğîre önceleri Mecusi iken, zamanın Buhara valisi olan Cu‘feli Yeman, onun müslüman olmasına vesile olmuştur. Bu sebeple “Cu‘fî”, Buhârî için kullanılan nisbelerden biri olmuştur.7 Mevâlî’den8 olan Buhârî, babasının Malik b. Enes’in (v. 179/795) hadis derslerine katıldığını ve Abdullah b. Mübarek (v. 181/797) ile Hammad b. Zeyd (v. 179/795) gibi önemli şahısları tanıdığını ifade etmiştir.9 Babası çocuk yaşta iken vefat eden Buhârî hayatını bir yetim olarak devam ettirmiştir.10 Babasının hadise dair bazı kitapları da kendisine kalmıştır.11 Annesi ise duası makbul dindar bir kadındır.12 Zira Muhammed b. Ahmed b. Fazıl el-Belhî babasından bu konu ile ilgili şunları işittiğini ifade etmiştir: “Muhammed b. İsmail çocukken gözlerini kaybetmiş, bunun üzerine annesi rüyasında İbrahim’i (a.s.) görmüştür. İbrahim (a.s.) ona çok ağladığı ve çokça dua ettiği için Allah’ın (c.c.) oğlunun gözlerini geri verdiğini söylemiştir. Sabah olup da kalkınca rüyasının gerçekleşmiş olduğunu görmüştür”.13 Âlimler, Buhârî’nin hicrî 194 yılının Şevval ayının14 on üçüncü gecesi (20 Temmuz 810) Cuma namazının ardından doğduğu konusunda görüş birliği içerisindedirler.15 Buhârî’nin kâtibi olan Ebû Cafer Muhammed b. Ebî Hatim16 ve İbn Adiyy, Hasan b. Hüseyin el-Bezzar’dan aynı bilgiyi nakletmiştir.17 Buhârî’nin doğum tarihi ile ilgili kayıtlara yer veren bibliyografik eserler, onun h. 194 senesinin 7 İbnü'l-‘İmâd, Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî, Şezerâtü'z-zeheb fî ahbâri men zeheb, Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut, t.y., II, 134. 8 İbnü'l-‘İmâd, Şezerâtü'z-zeheb, II, 134. 9 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 392; İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 384-385. 10 Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, II, 555. 11 M. Mustafa el-A‘zamî, “Buhârî, Muhammed b.İsmail”, DİA, VI, 368. 12 M. Mustafa el-A‘zamî, “Buhârî, Muhammed b.İsmail”, DİA, VI, 368. 13 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 393; İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 387-388. 14 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 392. 15 Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lugat (thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcûd), Dârü’n-Nefais, 2005, Beyrut, I, 16 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 392. 17 İbn ‘Adîyy, Ebû Ahmed Abdullah el-Cürcânî, Esâmî men ravâ anhum Muhammed b. İsmail el-Buhârî (thk. ‘Âmir Hasan Sabrî), Dârü'l-Beşâiri'l-İslâmiyye, 1994, Beyrut, s. 49. 7 Şevval ayında doğmuş olduğu hususunda müttefik olmakla beraber Şevval ayının on ikinci mi yoksa on üçüncü günü mü doğduğu konusunda farklı rivayetlere yer vermiştir. Bu rivayetlerin hepsinde bahsi geçen günün cuma olduğu konusunda bir ihtilaf bulunmazken, bu cumanın Şevval’in 12. mi18 yoksa 13. gecesine mi denk geldiği mevzusu tartışmalıdır. Türk Tarih Kurumu’nun Tarih Çevirme Kılavuzuna göre 194 senesi Şevval ayının 12. gecesi cuma günüdür. İbn Hacer (v.852/1449) Hasan b. Hüseyin el-Bezzâr’dan nakledilen bir rivayete dayanarak, Buhârî’nin ince yapılı, ne çok uzun ne çok kısa orta boylu olduğunu, 194 senesinin şevval ayında doğduğunu ve 256 senesinin Şevval ayının başında bir cumartesi günü vefat ettiğini, altmış iki yıldan on üç gün az yaşadığını anlatmıştır.19 Muhammed b. Ebî Hatim bir gün Buhârî’ye hadisle meşguliyetinin ne zaman ve nasıl başladığını sormuş, o da on ya da daha küçük yaştayken hadis ezberleme yeteneğinin kendisine ilham ettirildiğini söylemiştir. Buhârî’nin hadis eğitimine ilk başlama zamanı konusunda farklı rivayetler bulunmakla beraber, Zehebî bu konuda 205 tarihini vermiştir.20 Buhârî zamanla ed-Dâhilî ve başkalarının eksik ya da yanlış şekilde naklettikleri rivayetlere müdahale etmeye başlamıştır. Mesela bir gün ed-Dâhilî insanlara; “Süfyan, Ebî Zübeyr, İbrahim” senediyle bir rivayeti anlatırken, Buhârî Ebî Zübeyr’in asla İbrahim’den rivayette bulunmadığını söylemiştir. Ed-Dâhilî, bu müdahalesine çok kızdığı Buhârî’nin, “O zaman rivayetin aslına bak” demesi üzerine, bunu yapmış ve “ ey çocuk bu nasıl olur?” ifadesiyle de şaşkınlığını ortaya koymuştur. Buhârî’de İbrahim’den nakilde bulunanın Ebî Zübeyr değil de, Zübeyr b. Adiyy olduğunu ifade etmiştir. ed-Dâhilî bunun üzerine Buhârî’nin kalemini almış, kitabı üzerinde gerekli değişikliği yapmış ve doğru söyledin diyerek onun haklı olduğunu dile getirmiştir.21 18 el-Halilî, Ebû Ya‘la el-Halîl b. Abdullah b. Ahmed, el-İrşâd fî ma'rifeti ulemâi'l-hadîs (thk. Muhammed Sa‘îd b. ‘Amr İdris), Mektebetü'r-Rüşd, 1989, Riyad, III, 959. 19 İbn Hacer, Tehzibü't-tehzib, IX, 48. 20 Zehebî, Tezkiretü'l-huffâz, II, 555. 21 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 393; İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 386. 8 Buhârî on altı yaşına geldiğinde İbn’ül Mübarek (181/797) ile Veki‘in kitaplarını ezberlemiş, annesi ve erkek kardeşiyle Mekke’ye giderek hac görevini ifa etmiş, Mekke’den ayrılmayarak burada hadis eğitimine devam etmiştir.22 Buhârî, hayatı boyunca birbirinden farklı İslâm beldelerine rıhleler gerçekleştirmiştir. Bu beldelerde kalarak muhtelif sayıda rivayetler dinlemiştir. Onun hadis öğrenimi için gittiği beldeler; Buhâra, Belh, Merv, Nîsâbûr, Rey, Bağdad, Basra, Kûfe, Mekke, Medine, Mısır ile Şam’dır.23 Buhârî’nin ziyaret ettiği bu beldelerden Buhâra’da Abdullah b. Muhammed b. Abdillah b. Cafer b. Yeman el-Cu‘fî el-Müsnedî, Muhammed b. Selam elBîkendî’den; Belh’te, Mekkî b. İbrahim’den; Merv’de, Abdab b. Osman, Ali b. Hasan b. Şakîk ve Sadaka b. Fadl’dan; Nîsâbûr’da, Yahya b. Yahya’dan; Rey’de, İbrahim b. Musa’dan; Bağdat’ta, Muhammed b. İsa İbn Tabbâ‘, Süreyc b. Numan, Muhammed b. Sabık ve Affan’dan; Basra’da, Ebî Asım en-Nebîl, Ensârî, Abdurrahman b. Hammad Şuaysî, Muhammed b. ‘Ar‘are, Haccâc b. Minhâl, Bedl b. Muhabir ve Abdullah b. Reca’dan; Kûfe’de, Ubeydullah b. Mûsa, Ebî Nu‘aym, Hâlid b. Mahled, Talk İbn-i Gannâm ve Hâlid b. Yezîd el-Mukrî’den; Mekke’de Ebî Adirrahman el-Mukrî, Hallâd b. Yahyâ, Hassân b. Hassân el-Basrî, Ebî Velîd Ahmed b. Muhammed el-Ezrakî ve Humeydî’den; Medine’de, Abdülazîz el-Üveysî, Eyyûb b. Süleyman b. Bilal ve İsmail b. Ebî Üveys’den, Mısır’da, Saîd b. Ebî Meryem, Ahmed b. İşkâb, Abdullah b. Yusuf ve Esbağ’dan; Şam’da, Eba’l-Yemân, Adem b. Ebî İyyâs, Ali b. ‘Ayyâş, Bişr b. Şuayb, Ebî Muğîre Abdülkuddüs, Ahmed b. Hâlid el-Vehbî, Muhammed b. Yusuf el-Firyâbî ve Ebî Müshir’den hadis dinlemiştir.24 Varrâkı Muhammed b. Ebî Hâtim, Buhârî’nin kendisinin şöyle dediğini nakletmiştir: “Belhliler kendisinden hadis dinlediğim her bir kimseden bir hadisi yazıya geçirmemi istediler. Sonunda bin kişiden bin tane hadis yazmış oldum”. Yine Ebû Hâtim, Buhârî ölmeden yaklaşık bir ay önce kendisinin; “1080 kişiden hadis 22 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 393. 23 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 394-395. 24 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 394-395. 9 aldım. Bunların hepsi hadisçiydi ve iman söz ve ameldir, artar ve eksilir diyenlerdendi” dediğini söylemiştir.25 İbn Hacer’in yaptığı beşli tasnife göre Buhârî’nin kendisinden hadis dinlediği meşhur şeyhleri şu şekildedir: Birinci tabaka: Bu grupta yer alan şeyhler, Mekkî b. İbrahim, Muhammed b. Abdullah b. Musa, Ebî Asım en-Nebîl, Ebî Nuaym Mollâi, Ebi’l-Muğîre el-Havlânî, Ali b. Ayyâş ve Hılâd b. Yahyâ gibi tâbiînden olan kimselerdir. İkinci tabaka: Buhârî’nin adı geçen tâbiînden olan hocalarıyla aynı devirde yaşamış ancak onlardan hadis işitmemiş olan şeyhlerinden oluşmaktadır. Adem b. Ebî İyyâs, Ebî Müshir Abdü’l-A‘la b. Müshir, Eyyûb b. Süleyman b. Bilal, Haccâc b. Minhal, Said b. Ebî Meryem, Sabit b. Muhammed ez-Zâhid, Evzâî, İbn Ebî Zi’b, Sevrî, Şu‘be ve İmam Malik’in ashabından olan kimseler gibi. Üçüncü Tabaka: Müslim’in de kendilerinden hadis aldığı, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Râhuye, Yahyâ b. Maîn, Ali b. el-Medinî, İbn Ebî Şeybe, Kuteybe b. Saîd, Nuaym b. Hammad ve Hammâd b. Zeyd, Leys, İbnü’l-Mübarek, Huşeym ile Uyeyne’nin ashabı gibi şeyhlerden teşekkül etmektedir. Dördüncü Tabaka: Hadis rivayetinde Buhârî ile aynı seviyede olan Muhammed b. Yahya ez-Zühlî, Ebû Hatim er-Râzî, Muhammed b. Abdurrahîm Sâika, Dârimî, Abd b. Humeyd, Ahmed b. Nadr, Muhammed b. İbrahim el-Bûşencî gibi kimselerden oluşmaktadır. Beşinci tabaka: Yaş ve isnad açısından Buhârî’nin talebesi sayılabilecek ve Buhârî’nin kendilerinden hadis dinlediği, Abdullah b. Hammad el-Âmilî, Abdullah b. Ebi’l-Kâdî, Hüseyin b. Muhammed el-Kabbânî, Muhammed b. İshak es-Serrâc, Muhammed b. İsâ et-Tirmizî’den müteşekkildir.26 Buhârî’den hadis rivayetinde bulunanların sayısı da oldukça kabarıktır. Muhammed b. Yusuf el-Firebrî’den nakledilen bir rivayete göre Buhârî’nin Sahîh’ini 25 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 395; İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 389. 26 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 391-394. 10 kendisinden dinleyenlerin sayısı doksan bine ulaşmaktadır.27 Zehebî, Buhârî’nin meşhur talebeleri arasında Ebû İsa et-Tirmîzî, Ebû Hatim, İbrahim b. İshak elHarbiyyu, Ebû Bekir b. Ebi’d-Dünya, Ebû Bekir Ahmed b. Amr b. Ebî Âsım, Salih b. Muhammed Cezere, Muhammed b. Abdullah el-Hadramî Mutayyen, İbrahim b. Ma‘kıl en-Nesefî, Abdullah b. Nâciye, Ebû Bekir Muhammed b. İshak b. Huzeyme, Ömer b. Muhammed b. Büceyr, Ebû Kureyş Muhammed b. Cuma‘, Yahya b. Muhammed b. Sâ‘ıd, Muhammed b. Yusuf el-Firebrî, Mansur b. Muhmmed, Mizbezde, Ebû Bekir b. Ebî Dâvud, Hüsyin b. Mehâmilî, Kâsım b. Mehâmilî, Abdullah b. Muhammed b. Eşkar, Muhammed b. Süleyman b. Fâris, Mahmûd b. ‘Anber en-Nesefî, Müslim ve Nesâî gibi isimlere yer vermiştir.28 Buhârî, İshak b. Râhûye’nin yanındayken, bazı dostlarının kendisinden Hz. Peygamber’in sünnetlerini bir araya getiren bir kitap yazmasını istemelerinin ardından, bu fikre içinin ısındığını ve bunun üzerine Sahîh’ini kaleme almaya başladığını ifade etmiştir.29 II. Sahîh-i Buhârî’nin İslam Dünyasındaki Yeri Buhârî’nin kitabının tam adı, el-Câmi el-Müsnedü’s-Sahîhü’l-Muhtasar min umûri Rasûlillah (s.a.) sünenihî ve eyyâmihî’ dir ve mücerred olarak sahih hadisleri ilk tasnif eden kitaptır.30 Nevevî, Buhârî ve Müslim’in sahîhleri arasındaki tercihlerle ilgili rivayetleri zikrettikten sonra “doğru olanın Buhârî’nin Sahîh’inin Müslim’in Sahih’i üzerine tercih edilmesidir.”31 demiştir. İmam Ebû Abdurrahman en-Neseî’ şöyle demiştir “Buhârî’nin kitabından daha iyi bir kitap yoktur”32 Nevevî’nin Buhârî’nin Sahîh’i ile ilgili zikrettiği rivayetlerden biri de şudur: “Buhârî şöyle demiştir. Beş sene Basra’da kaldım ve kitablarımı tasnif ettim. Her sene haccettim ve 27 Zehebî, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 398. 28 Zehebi, Siyeru a'lâmi'n-nübela, XII, 397. 29 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 419-420; a.mlf., Tehzibü't-tehzib, IX, 47. 30 Nevevî, Mâ Temessü ileyhi Hâcetü’l-Kârî li-Sahîhi’l-İmam el-Buhârî (thk. Ali Hasan Ali Abdulhamid) Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, t.y., s. 39 31 Nevevî, Mâ Temessü, s. 39. 32 Nevevî, Mâ Temessü, s. 40. 11 Mekke’den Basra’ya döndüğümde Allah’a şöyle yalvardım: Allah’ım bu kitapları Müslümanlar için bereketli kıl.”33 Müslim ile Buhârî’nin Nisabur’da karşılaştıklarını ve huzurlarında bir hadisin okunduğunu bunun üzerine Müslim’in dünyada bundan daha güzel hadis yoktur, demesi üzerine Buhârî’nin muhakkak ki o illetlidir dediği rivayet edilmiştir. Müslim’in çok şaşırması ve ısrarlı soruları üzerine Buhârî önce illeti söylememeye çalışmış daha sonra ise başka bir isnadla hadisi rivayet etmiştir. Müslim de bunun üzerine şöyle demiştir. “Sana ancak hasedçi olan kimse buğzeder. Senin dünyada bir benzerinin olmadığına şehadet ederim.”34 el-Firebrî, (v. 320/932) Buhâra’dayken Muhammed b. İsmail’in ağzından bizzat, onun gusletmeden ve iki rekat namaz kılmadan asla bir hadisi yazıya geçirmediğini söylediğini işitmiştir.35 Yine Buhârî’nin kendisinden Sahîh’i, on altı yıllık bir süreçte tam olarak altmış bin hadis arasından eleme yaparak meydana getirdiği nakledilmiştir.36 Bir başka rivayete göre de Buhârî, Sahîh’ini Mescid-i Haram’da oluşturduğunu ve iki rekât namaz kılmadan, sıhhatinden emin olmadan ve istihareye yatmadan, tek bir hadis bile onun içerisine almadığını söylemiştir.37 İbn Hacer rivayetler cem‘ edildiğinde, Buhârî’nin tasnif işlemini, tasnife başladığı belde olan Buhâra’da ve daha sonrasında rıhleler gerçekleştirdiği muhtelif beldelerde38 yaptığını tertib ve bablara ayırma işlemini ise Mescid-i Haram’da yaptığı daha sonra tüm beldelere bu eserin ulaştığını zikretmektedir.39 33 Nevevî, Mâ Temessü, s. 42. 34 el-Halilî, el-İrşâd, III, 960-961. 35 İbn Hacer, Hedyü's-sârî Mukaddimetu Fethi'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî (Göz. Geç. Taha Abdürraûf Sa'd, Mustafa Muhammed Hevânî, Seyyid Muhammed Abdülmu’tî), Mektebetü'lKülliyyati'l-Ezheriyye, Kahire, 1978/1398, s. 243; a.mlf., Tehzibü't-tehzib, IX, 49. 36 İbn Hacer, Hedyü's-sârî, s. 243. 37 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 421; a.mlf.., Hedyü's-sârî, s. 243. 38 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 421. 39 İbn Hacer, Hedyü's-sârî, s. 243. 12 Kitap çok uzun olmasın diye bazı sahih rivayetleri de terk etmek zorunda kaldığını belirten Buhârî,40 onu Ali b. el-Medenî, (v.234/848-49) Ahmed b. Hanbel (v.241/855) ve Yahya b. Ma‘în gibi dönemin önemli âlimlerine arz etmiştir. Buhârî’nin eserini çok beğenen âlimler dört hadis dışında onun tamamen sahih hadisleri barındıran bir eser olduğu konusunda onay vermişlerdir. Konuyla ilgili rivayeti nakleden İbn ‘Akîlî, bu konuda söz sahibi olan kimsenin Buhârî olduğunu ve onun da bu dört rivayeti de sahih gördüğünü söylemiştir.41 Ayrıca Buhârî’nin kitabının özellikleri hakkında şöyle denilmiştir. “Buhârî’nin kitabı, diğerlerinden bariz özellikler ile ayrılmaktadır. Öncelikle o, ötekilerden yaşça ve ilimce büyük olması sebebi ile onlardan daha âlî isnatlara sahip olmuştur. Hadis ilmindeki otoritesinden dolayı, kitabındaki hadisler genellikle diğer beş kitabın hadislerinden daha sahîh kabul edilmektedir. Fakat asıl önemlisi Buhârî’nin eserini sırf hadis ilmine hizmet etmek için telif etmemiş olmasıdır. O mesâisini şu iki gayeyi birden gerçekleştirmek için harcamıştır: Sahîh hadisleri toplamak ve bu hadislerden çıkacak fıkhî hükümlere, edebî ve hikemî nüktelere işaret etmek, ikince gayesini bilhassa bâb başlıklarında gerçekleştirmeye çalışır. Buralarda hadislerin yanında çok sayıda ayet sahabe ve tâbiin âlimlerinin görüş ve fetvalarını da kullanır. Buhârî’nin Sahîh’i diğer beş kitaptan işte bu yönü ile ayrılmaktadır.”42 A. Kuzey Afrika’da el-Câmiu’s-Sahîh Paris’te 1928 yılında Buhârî’yi Fransızca tercümesiyle yayınlayan E. LeviProvençal’in Buhârî’nin kutsiyet kazanması ve Mağrib’te Buhârî’nin rivayet zinciri ile alakalı bilgileri içeren, aynı zamanda Brockelman’ın da işaret ettiği “Sahihu’lBuhârî’nin Mağribi Nüshasının İncelenmesi” isimli makalesinde şunlar söylenmektedir: “Fas’ta Önemli hadiseler olduğunda sadece Kur'ân-ı Kerim hatimleri yapılmıyor, Sahih-i Buhârî de okunuyordu. İslam dünyasının geri kalan kısmında olduğu gibi, Fas’ta da en azından Kur'ân- Kerim üzerine yemin edildiği sıklıkta, 40 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 420; a.mlf., Tehzibü't-tehzib, IX, 49. 41 İbn Hacer, Tağlîkü't-ta'lik, V, 423; a.mlf., Tehzibü't-tehzib, IX, 54. 42 Eren, Mehmet, Buhârî’nin Sahîhi ve Hocaları, Nükte Kitap, Konya, 2003, s. 12. 13 Sahih-i Buhârî üzerine de yemin ediliyordu. Ne olursa olsun Sahîh-i Buhârî bugün Fas’ta kimsenin itiraz edemeyeceği bir yer tutmaktadır. Hatta öyle geliyor ki diğer İslam beldelerinde meşhur bazı hadisçilere verilmiş olan “hadis mevzuunda mü‘minlerin reisi” gibi anlamlı bir unvan bu ülkede Buhârî’ye verilmektedir. Mağribli âlimler Sahîh-i Buhârî’nin kendi diyarlarında hemen hemen Kur'ân-ı Kerîm gibi bir kutsal kitap seviyesine yükselmiş olduğunu beyan etmekte tereddüt etmiyorlar. Fas’ın merkez camilerinde ve özellikle Fes’te Kayravan Camii’nde Sahîh-i Buhârî ders halkaları mevcuttur. Bu ders halkalarına devam eden talebeler, umumiyetle, İslami ilimlerde belli seviyeye gelmiştir. Fas Sultanı İsmail b. Şerîf “Âbidü’l-Buhârî” adında zenci kölelerden oluşan bir milis teşkilatı kurdu. Sultan bu teşkilatı örgütlediği zaman onlara Buhârî üzerine yemin ettirmiştir. Sahîh-i Buhârî nüshasını kendilerine teslim etmiş, titiz bir biçimde korumak, ata bindiklerinde onu yanlarında bulundurmak ve savaşlarda İsrailoğullarının Ahid Sandığını taşıdıkları gibi en önde taşımalarını emretmiştir.” Ayrıca Provençal, “Bir Evliyanın mezarı başında Sahîh-i Buhârî’yi açan, gördüğü ilk hadisi okuyan ve onun sened zincirinde yer alan büyük zatlar ve Hz. Peygamber vasıtasıyla Allah’a sığınan kimse, bir müddet sonra arzusunun gerçekleştiğini görecektir.” gibi bir inanışın varlığını nakletmektedir. 43 Provençal makalesinde; “Fas’ta Buhârî okuma geleneğinin üç aylar içinde tamamlandığını ve bu okumanın sonunda görkemli bir merâsim yapıldığını belirtmiştir. Okuma Recep ayının ilk günü başlar, şaban ayında devam eder, normal olarak Ramazanın 27. gecesi Hıtma ve yahut Hıtamu el-Buhârî ve halk lisanında Leyletu Seb‘ı ‘İşrîn diye isimlendirilen merâsimle bitirilirdi. Okumayı idare eden hocanın yardımcısı (Sârıd) kitaptaki son hadisin son cümlesi “Sübhanellahi ve bi hamdihi subhanellahı’l-azim” e geldiği zaman, bütün hazır bulunanlar ayağa kalkarlar ve yüksek sesle bu cümleyi 101 defa tekrar ederlerdi. Sonra okuyanlar beraberce Kaside-i Bürde ve Busîrî’nin Hamziyye’sinden parçalar okurlardı. Tezekkerât olarak isimlendirilen bu okuma bittiği zaman, okuyanlarla birlikte 43 Levi-Provençal, E., “Sahîh-i Buhârî’nin Mağrib Nüshasının İncelenmesi”, (terc. Sadık Cihan), OMÜİFD., 1986/1, Samsun, 1986/1, 61-62. 14 okumayı idare eden ve hıtma merasimine başkanlık yapan âlimin evinde bayram olurdu.”44 İbn İyâs (v.930/1524), Bedâ‘i‘u’z-zuhûr isimli eserinde hicri 911 senesi Ramazanında Mısır’da Sahîh-i Buhârî okunarak hatmedildiğini, bunun da sarayın bahçesine kurulan sultanın çadırında gerçekleştiğini söylemiştir. Daha önceleri eski bir âdet olarak Buhârî’nin sarayda okunduğunu, kadılara ve ulemaya hil‘atler giydirildiğini söylemiş zamanla sarayda yapılan bu âdetin ortadan kalktığını Kale Camii’nde Buhârî hatimlerinin yapılageldiğini hatmin son meclisinin yine sultanın çadırında yapılan bir merasimle tamamlandığını belirtmiştir.45 Yine bir tarihçi İfrenî’nin (v. 1154/1741’den sonra) Nüzhetü’l-Hâdî biAhbâri’l-Mülüku’l-Karnî’l-Hâdî isimli eserinde de Buhârî’ye gösterilen ihtimam hakkında bilgiler mevcuttur. Sa’di Sultan Ahmed el-Mansur’un hicri 992 senesinde veliahd oğlu Muhammed Şeyh el-Me’mun şehrin ileri gelenlerinin huzurunda Mushaf’ı Şerîf (Ukbe b. Nafi‘ nüshası olduğu belirtilmiş) üzerine olduğu gibi sahihayn (Buhârî ve Müslim) üzerine de yemin ettirerek biat almıştır.46 İbnu’l-Faradî’nin (v.403/1013) Tarihu Ulema‘i’l-Endülüs’üne zeyl olarak yazılan ve Endülüs ulemasının biyografilerini içeren İbn Beşküval’in (v.578/1183) Kitâbu’s-Sıla isimli eserinde de Ahmed b. Muhammed b. Muğîs es-Sadefî’nin (v. 459) biyografisi verilirken onun Tuleytulâ ehlinden olduğu doğuya giderek hadis hocalarından ve Ebû Zer Abdurrahman b. Ahmed el-Herevî’den47 (v.434/1043) icazet aldığı belirtilerek Sahîh-i Buhârî’yi ezberlediği ve ravilerini bildiği söylendikten sonra bir şûra’da Sahîh-i Buhârî’yi rivayet ettiği belirtilmiştir.48 Burada 44 Levi-Provençal, “Sahîh-i Buhârî”, 61-62 45 İbn İyas, Bedâ‘i‘u’z-Zuhûr fî Vekâ‘i‘i’d-Duhûr, (nşr. Muhammed Mustafa), el-Hey‘etü’lMısrıyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, Kahire, 1984/1404, IV, 88, 46 İfrenî, Nüzhetü’l-Hâdî bi-Ahbâri’l-Mülüku’l-Karnî’l-Hâdî, Mektebetü’t-Taleb, t.y., s. 99-100. 47 Ebû Zer el-Herevî de hocaları Serahsî (v.381), Müstemlî (v.376), Küşmihenî (v.389)’den Câmi‘u’s-Sahîh’i almıştır ki; onların hocaları da Buhârî’nin rivayet zincirinde ilk sırada olan Firebrî’dir (v.320). 48 İbn Beşküval, Kitâbu’s-Sıla fî Tarihi Eimmeti’l Endülüs, (nşr. İzzet el-Attar el-Hüseyni), Dâru’l-Mısriyye li’t-Te‘lif, ve’t-Terceme, Kahire, 1955. I, 61, 15 konumuz açısından önemli olan husus Fas, Mısır gibi Kuzey Afrika ülkelerinden sonra Endülüs âlimleri tarafından da Buhârî’nin hıfz edilerek nakledildiği bilgisidir. “Hatta Kadı Şurayh b. Muhammed’in 534/1139 Ramazanında, İşbiliye’de toplu halde ilk defa Sahîhu’l-Buhârî hatmine başlaması, bu dönemde, değil muhaddislerce, halk arasında bile, Sahîhu’l-Buhârî’ye ne kadar önem verildiğini göstermektedir.”49 1798’de Ezher Camii’nde Napolyon Bonapart’ın şehre girmemesi dileğiyle, 12 Eylül 1902’de yine aynı yerde kolera tehlikesi sebebiyle Sahîh-i Buhârî hatmedildi. Balkan Savaşının başladığı günlerde Ezher şeyhi Osmanlı ordularının zaferini niyaz etmek maksadıyla ileri gelen âlimlerden kıbleye yönelerek Sahîh-i Buhârî okumalarını istemiştir.50 “Fas, Tunus gibi Batı İslam âleminde her ne zaman ihtiyaç olursa okunan ve mucizevî bir kitab olarak telakki edilen Sahîh-i Buhârî’nin”51 Endülüs’te de bu ilgiye yakın bir alaka gördüğü yukarıda da görülmektedir. Bu gelenek daha sonraları Osmanlı ilim dünyasına yansımıştır. B. Osmanlı’da el-Câmiu’s-Sahîh İmam Buhârî’nin Camiu’s-Sahîh isimli kitabının Osmanlı döneminde kazandığı şöhret ve devletin her kademesinde ve toplumda yaygınlık kazanması kendisine ulemâ tarafından gösterilen ihtimamın bir neticesidir. Bunun temellerinde daha Osmanlı Devleti kurulmadan önce dahi büyük hadis otoritelerinin Buhârî’deki hadislerin sahihliği konusunda büyük ölçüde ittifak etmeleri hususu bulunmaktadır.52 İbn’us-Salâh’ın (v. 643/1245) Buhârî ve Müslim’in ittifak ettikleri hadisler üzerinde ümmetin icmâ ettiğinden bahsediyor oluşu da bu konuyu perçinlemiştir.53 49 Kurt, Ali Vasfi, Endülüs’te Hadis ve ibn Arabi, İnsan yay., İstanbul, 1998, s. 163. 50 Kandemir, M. Yaşar, “el-Câmiu's-Sahîh”, DİA, VII, 118. 51 Bkz. Johann Fück Halle, Beitrage zur Überlieferungsgeschichte Von Buhârî’s Tradition ssammlung ZDMG, sy. 92, (1938), s. 60-87. 52 Bkz. Çakın, Kamil, “Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci”, İslami Araştırmalar, Ankara,1997, X. 53 İbnu’s-Salâh, Ulûmu’l-Hadis (Thk. Nureddin Itr), Daru’l-Fikr, Dımaşk, 1984, s. 24-25. 16 Osmanlı devletinde medreselerde ve camilerde hadis ve sünnet eksenli okutulan kitapları göz önüne aldığımızda onlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir; Beğavî’nin (v. 516/1122) Mesâbihu’s-Sünne’si, Kadı Iyâz’ın (v. 544/1149) Şifâ-i Şerîf’i, Sağanî’nin (v. 650/1252) Meşârik’ül-Envâr’ı ve İmam Buhârî’nin Câmi‘u’sSahîh’i Bu kitapların kendi içlerinde bir bütünlük arzettiği ve fikri altyapı olarak kanaatlerinin benzer olduğunu araştırmak bu çalışmanın sınırlarını aşmaktadır. Lakin bu kanaatin oluşmasını sağlayan faktörlerden biri de İbn’us-Salah (ö. 643/1245) ve Kadı Iyaz’ın Buhârî-i Şerîf’i hadis kitapları arasında farklı bir mertebeye yükseltmiş olmalarıdır. Osmanlı’da en çok okutulan kitaplardan biri olan Şifâ-i Şerîf’in müellifi Kadı Iyaz’ın (v. 544/1149) Meşâriku’l-Envâr ala Sıhahi’l-Âsâr isimli kitabının başlarında Buhârî ile birlikte Müslim’in Müsned-i Sahîh ve İmam Malik’in Muvatta’ının diğer kitaplara göre daha önemli bir konumda yer aldığından bahsedilmiştir. Ayrıca bu kitaplardaki hadislerin sahîhliği üzerinde âlimlerin ittifak ettiğinden bahsedilmesi ve icma‘ lafzının zikredilmesinin topluma yansıdığını düşünmek yanlış olmasa gerektir.54 Bunun neticesindedir ki Osmanlı Döneminde Buhârî’yi ders olarak okumaokutma ve hatmetme geleneği ortaya çıkmıştır. Hemen belirtmekte fayda var ki Osmanlı döneminden önce de Buhârî ile ilgili bu tür bilgiler mevcuttur.55 Buhârî’nin diğer kitaplardan farklı olarak Kur'ân-ı Kerîm gibi bir konumda tutulduğu ve okunduğu ile bilgiler ilk olarak Brockelman tarafından Buhârî’nin kitabı Câm‘iu’sSahîh tanıtılırken bir arada verilmiştir.56 Özellikle Fas’ta bu konuda birçok farklı uygulamanın olduğu kaydedilmiştir. Fatih Sultan Mehmed döneminin önemli ilim adamlarından olan maktul Tokatlı Molla Lütfi’nin idam sebepleri zikredilirken Buhârî-i Şerîf geleneği ile alakalı kayda değer bir bilgi nakledilmiştir: 54 Kadı Iyaz, Meşârikü’l-Envâr ala Sıhahi’l-Âsâr, el-Mektebetü’l-Atîka, Tunus, 1914, I, 5, 55 Bkz. Kandemir, M. Yaşar, “Câmi‘u’s-Sahih”, DİA, VII, 117-118. 56 Brockelman, Supplement, 1937, Leiden, I, 261. 17 “Molla Lütfi, Sahn müderrisi iken derse başlamadan evvel vakıf şartları mûcibince Buhârî’den bir hadis okuyup onu şerh ve izah edermiş.”57 İdam sebebi olarak, şerhettiği bir hadisin halk nezdinde yanlış anlaşılması zikredilmiştir. Burada da görüleceği üzere Buhârî-i Şerîf’in hem ders olarak okutulması hem de her derse başlamadan önce teberrüken okunması onun konumunu göstermesi açısından mühimdir. Zikredilen vakıf şartı da Fatih zamanında olduğu için onun kurmuş olduğu bir vakıf olarak zikredilebilir. Dolayısıyla Buhârî tedris faaliyeti Osmanlı Devleti’nin erken dönemlerinden itibaren görülen bir uygulamadır denilebilir. Padişahların da Buhârî okuma geleneğine ne derece önem verdikleri bilinmektedir. Özellikle II. Abdülhamid döneminde bu uygulama yaygınlık kazanmıştır. Kendisi azledildikten sonra da Buhârî-i Şerîf okuma işini devam ettirmiştir. “Abdülhamid teselliyi marangozluk gibi sanatla uğraşmakta bulmuş, zamanının büyük bir kısmını Kur'ân-ı Kerîm, Buhârî-i Şerîf, Şifâ-i Şerîf, Delâil-i Hayrât gibi dini kitaplar okuyarak geçirmiştir”58 Abdülhamid I. Dünya Savaşı başladığı zamanlarda da Buhârî ve Şifâ-i Şerîf okuma işini sürdürmüştür. Hususi doktorunun anılarında bu konu zikredilmiştir. Abdülhamid doktoruna şöyle demiştir: “Siz itikad etmezsiniz ama bana iki kere vaki oldu. Şifâ-i Şerîf okuyorum. Orada Peygamber’in evsâfından bahis var. Vücûd-ı mübâreklerinde latîf bir koku varmış. Ben de etrafta tarif edemeyeceğim latîf kokular hissettim. Bunlar düşmanın Çanakkale’de geçemeyeceğine işarettir. Artık gayretullaha dokundu, İnşallah geçemeyecek.”59 Bir seferinde de “Bizim için elden duadan başka ne gelir? Her vakit Buhârî-i Şerîf okuyorum. Bir hatim de ikmâl etmek üzereyim. İnşallah duamız Cenab-ı Hak indinde müstecâb olur.” demiştir.60 Savaştan sonra bu sefer şöyle demiştir. “Memleketin selâmeti, millet-i İslamiyenin bu beladan kurtulmasını dua ediyorum. Hastalığım iyi olsun yine Buhârî’ye başlayacağım. Çanakkale harbinde hep Buhârî okudum. Cenâb-ı Hak o vakit bizi himaye ve sıyânet etti, yine eder.”61 57 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, TTK., Ankara, 1983, II, 660. 58 Hülagu, M. Metin, Sultan II. Abdülhamîd’in Sürgün Günleri, Pan yay. İstanbul, 2003, s. 26. 59 Hülagu, II. Abdülhamid, s. 243. 60 Hülagu, II. Abdülhamid, s. 266. 61 Hülagu, II. Abdülhamid, s. 338. 18 II. Abdülhamid’in azledildikten sonra Buhârî hatmi yaptığı da görülmektedir. Buhârî-i Şerîf okuma geleneği onun zamanında baskısının yapılması ile de en yüksek seviyeye çıkmıştır. Sahîh-i Buhârî’nin önemi ve Türk kültüründeki yeri hakkında Mücteba Uğur şöyle söylemektedir: “Bugün Türkiye’de küçük yerleşim yerlerine varıncaya kadar nereye gidilirse gidilsin gerek resmî, gerekse şahıslara ait hususi kütüphanelerde muhakkak bir Buhârî nüshasına rastlamak zor değildir. Ayrıca kıymetli yazmaları bulunur. Yazmaları içinde öyleleri vardır ki, en usta hattatlar tarafından yazılmış; büyük sanatkârların mahir elleri ve göz nuru ile nefis bir şekilde tezhib edilmiştir. Bunlar bir anlamda Sahîh’e gösterilen ilginin sonucu olduğu kadar tarihte kültür mirasına sahip çıkan milletimizin ona verdiği değerin önemli bir görüntüsüdür. Bu eserler kuşkusuz ne eşsiz bir sanat eseri olması, ne dolaplara kilitlenmesi ne de kitaplıkların tozlu raflarında veya karanlık mahzenlerde durması için yazılmış ve basılmıştır. Öyle olduğu içindir ki, asırlar boyu okunmuş ve okutulmuştur. Nitekim medreselerde, dârulhadis denilen ve sadece hadis okunmak üzere açılan özel medreselerde ve dergâhlarda asırlarca Sahîh okunmuştur. Hatta yalnızca Sahîh okutmak gayesiyle vakıf kuranlar; kurduğu vakfa Sahîh okunması için imkân ayıran veya şartlar koyan hayırseverler görülmüştür. Bunların sayıları bir hayli fazladır. Böyle bir himmetin sonunda zamanla Buhârîhânlık yani Sahîh-i Buhârî okutmak görevi ortaya çıkmış ve adeta bir meslek haline gelmiştir. Buhârîhân diye anılan ve herhangi bir yerde Sahîh okutan âlimler her devirde toplum içinde büyük itibar görmüşlerdir.”62 Ayrıca “Kıtlık, zelzele, harp, salgın hastalık gibi kötü ve zor günlerde Sahîh-i Buhârî hatimleri okumak öteden beri Türkler arasında adet olmuştur.”63 62 Uğur, Mücteba, Buhârî, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 1989, s. 68-69 63 Uğur, Buhârî, s. 69. 19 C. Hatmü’l-Buhârî Literatürü Buhârî-i Şerîf’i hatmetme geleneği ile ilgili Hatmu’l-Buhârî literatürü oluşmuş âlimler bu konu ile ilgili kitaplar kaleme almışlardır.64 Türkiye kütüphanelerinde de bu konu ile ilgili yazmalar mevcuttur. “Darlık, kıtlık, korku, düşman istilası vb. felaket günlerinde Sahîh’i hatmetme geleneğine dair ilk eseri 842/1438’de vefat eden Şamlı muhaddis İbnu Nasıruddin verdi.”65 Kemal Sandıkçı Buhârî-i Şerîf hatmetme geleneği ile ilgili şu bilgiyi vermektedir: “Düşman istilası, kıtlık, darlık ve felaket zamanlarında Buhârî’nin baştan sona hatmedilmesinin faydalı olduğu inancı gelenek haline gelmiştir. İşte bu hatmin faydaları, şekli, usul ve adabına dair de eserler verilmiştir. Bu konuda 21 eserin verildiğini, 3’ünün matbu, 13’ünün yazma olarak mevcut olduğunu biliyoruz. IX. ve XI. asırlar 5’er eserle, bu konuda en çok tasnifin yapıldığı asırlardır. Bu konuda eser verme geleneği de IX. asırda başlamıştır.”66 Ayrıca Kemal Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar isimli kitabında Camiu’s-Sahîh üzerine ilimde otorite olmuş 400’e yakın şahsiyetin 500’e yakın eser verdiğini, bunun da Sahîh’in ilmî kıymetini ve bütün İslâm tarihi boyunca ne derecede kabul gördüğünü gösteren hususlardan biri olduğunu belirtmiştir. Ancak görebildiğimiz kadarıyla bu eserlerin isimlerinde “Hatmü’l-Buhârî” kaydının geçmesi bu konu ile alakalı olduğu veya hatim geleneği hakkında bilgi verdiği gibi düşünülmemelidir. Belki de bu çalışmalar Buhârî’yi baştan sona okuyup hatmeden kişinin ondan kazandıkları bilgilerle çeşitli konular hakkında bilgi vermesi olarak nitelendirilebilir. Farklı olarak Beyazıt ve Hacı Selim Ağa Kütüphanelerinde kayıtlı olan iki yazma ise şöyledir. 1. Tuhfetü’s-Sâmi‘ ve’l-Kâri bi Hatmi Sahîhi’l-Buhârî 64 Sandıkçı, Kemal, Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, DİB. Yay. Ankara, 1991, s. 126-130. 65 Sandıkçı, “Tarih Boyunca Buhârî’nin Sahîh’i Üzerine Yapılan Çalışmalar” Buhârî Uluslararası Sempozyum, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü yay., Kayseri, 1996. s. 61. 66 Sandıkçı, Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, s. 160. 20 Beyazıt Kütüphanesi 7951 numarada kayıtlı, 179-220. varakları arasında istinsah edilmiş olan kitabın müellifi Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’dir (v.923/1517). Müellif kitabında “Bu kitapta İmam Buhârî’nin Sahîh’inin son hadisini şerhettiğini belirtmiştir.”67 Kendisinden Firebrî kanalıyla Buhârî’ye kadar rivayet zincirini verdikten sonra Buhârî’den sonra kitaptaki son hadisin ravilerini de zikrederek hadisin kendisine kadar olan râvilerini zikretmiştir. “Ahmed b. İşkâb, Muhammed b.Fudayl, Umâre ibnu’l-Ka‘ka, Ebû Zur‘a, Ebû Hureyre ravi zinciriyle Nebi (sa) şöyle demiştir. “Mizanda ağır, lisanda hafif, Rahman’ın sevdiği iki kelime vardır ki, onlar Subhânallâhî ve bi hamdihî, subhânallâhi’l-âzîm’dir.”68 Müellif kitabını genel olarak dört kısma bunları da kendi içlerinde konulara göre ayırmıştır. Birinci kısımda Buhârî’nin kitabının sonunda bu hadisi zikretmesinin sebeblerinden bahsetmiş, ikinci kısımda İmam Buhârî’yi hayatı ve hadis ilmindeki özellikleriyle anlatmıştır. Üçüncü kısımda hadisin irabını, dördüncü kısımda ise tefsirini ayrıntılı olarak ele almıştır. B. Meclis Latif Yetealleku bi-Hatmi’l-Buhârî Hacı Selim Ağa Kütüphanesi Hüdai bölümünde 157 numarada kayıtlı olan kitabın müellifi İbn Nâsıruddîn’dir. (v. 842/1438) 28 varak olan kitapta müellif fasıllar halinde konuları tasnif etmiş ve ilgili hadisleri fasıllar altında bir araya getirmiştir. İman ve İslam konuları, peygamberimiz üzerine salât etme faslı, peygamberimizin vefatındaki halleri, ölüm, münker-nekir melekleri ve kıyamet günü gibi fasılları ilgili hadislerle birlikte zikretmiştir. Son olarak belki de gelenek olduğu üzere yine İmam Buhârî’nin kitabına aldığı son hadisi zikrederek kitabını sonlandırmıştır. Kitabın istinsah tarihi h. 993 olarak kayıtlandırılmıştır.69 D. el-Camiu’s-Sahîh’in Osmanlı Döneminde Neşredilmesi Kendisine gösterilen ihtimama binâen Sahih-i Buhârî, II. Abdülhamid döneminde hicri 1313–1315 tarihlerinde Bulak’ta Yunûnî nüshası esas kabul edilerek 67 Kastallânî, Tuhfetü’s-Sâmi‘ ve’l-Kâri bi Hatmi Sahîhi’l-Buhârî, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 7951. v. 179a. 68 Buhârî, Kitabu’t-Tevhîd 59. 69 İbn Nâsıruddin, Meclis Latif Yetealleku Bihatmi’l-Buhârî, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, 157. 21 iki ciltte dokuz cilt birleştirilerek tab‘ edilmiştir. Buhârî’nin en muteber baskısının da bu olduğu kabul edilmiştir. Bu baskının kenarında diğer nüsha farkları da gösterilmiştir.70 Buhârî’nin tab‘ edilmesi ile ilgili Osmanlı Arşivi’nde bilgiler mevcuttur. Bu konu ile ilgili kurumlar arası yazışmalar halen mevcudiyetini korumaktadır. Buhârî-i Şerîf’in basımı öncesi yapılan hazırlıklar, gönderilen emirler, görev alan hoca efendilere maaş tahsisi gibi konular bunlardan bazılarıdır. Aşağıdaki belgede 4 Şaban 1311 tarihli Padişahın iradesi mucebince Yunûnî nüshası esas kabul edilerek tab‘ ettirilmeye başlanılan Sahîh-i Buhârî’nin Safer 1313 tarihi itibariyle tamamlandığı belirtilmiştir. “Hazret-i şehriyârîden Saadetlü Bekir Bey Efendi Hazretlerine Saadetlü Efendim Hazretleri Fî 4 Şaban (1)311 tarihli tahrîrât-ı vâlâlarıyla telakki olunan irade-i seniyye-i hazreti hilafet-penâhî hükm-i celîline ittibâan Bulak matbaasında nüsha-i sahîh-i Yunûnîden tab‘ edilmeğe başlanılan Buhâri-i Şerîf’in tab‘ı bu hafta zarfında hayr-ı ihtimâma resîde oldu. Nüsha-i asliyenin esahh rivayeti Cami-i nüsha-i nefiseden olması matbuanın dahi gerek kat‘a ve hacimde ve gerek terkîb-i hurûf ve eşkalde şimdiye kadar misli görülmemiş bir sûret-i nâdirede suretyâb tab‘ ve temsili bulunması mücerred padişah-i takva-penah ve şehinşahe kerâmet-i iktinah Efendimiz Hazretlerinin cümle-i muvaffakiyât-ı me‘sûrelerinden olduğuna şüphe yoktur. Kitab-ı nefîs-i mezkûrun hasbe’lbeşeriye her türlü ğalâtat ve ihtimâlât-ı tab‘dan muhafazası maksadıyla vuku bulan tebliğat-ı âcizânem üzerine Cami‘ul-ezher şeyhü’l-meşâyihi Şeyh Hasûnetü’n-Nevevî Efendi’nin riyaseti tahtında mezâhib-i Erbaa esâtizesinden on altı nefer ulemâ-yı a‘lem hadisden mürekkeb teşekkül eden cemiyet-i ilmiyede kemâl-i dikkat ve ehliyetle geçen ramazandan beru mutalaa olunarak onlar marifetiyle bir de hata ve sevab cetveli tanzim olmuş olduğu gibi tab’ının hitamı günü Camii Ezher’de bi’l-cümle ulema tarafından teberrüken ihtifâlât-ı mahsûsa ile hutbeler tertib olunarak müesser celile-i hazreti hilâfet-penâhî yâd ü tezkâr ve dua-i deymûmiyet-i ömr ü ikbal cenab-ı şehinşâhî tezkâr olunduğundan sonra 70 Kandemir, Yaşar, “Cami’u-Sahih”, DİA, VII, 118. 22 amel-i hayr-ı mezkûrun şerefine olarak Şeyh’ül-cami‘ tarafından ulema-yı mûmâ-ileyhime birde ziyafet verilmiş olduğu tahkik kılınmıştır. Şimdi matbaa hata ve sevab cetvelinin tab‘ı ve kitabın sahifelerinin gözden geçirilerek tevzîhi gibi muamelât-ı lazime ile meşgul olduğundan inşaallahu karîben emr ü fermanı hümâyun hazreti padişahî vecihle tertib ve sandıklara mevzûan cihat-ı muayyenesine sevk ve tesrîb olunacağı rehîn-i ilm-i âlîleri buyuruldukda olbâbda emr ü irade Efendim hazretlerinindir. Mısır Fevkalâde Komiseri. 10 Safer 1313, 20 Temmuz 1311”71 Sahîh-i Buhârî’nin basılmadan önceki hazırlıkları ile ilgili de bilgiler sunan bu belgede, Cami’ul-Ezher Şeyhu’l-meşâyihi başkanlığında hadisi en iyi bilen ulema olan dört mezheb hocalarından müteşekkil 16 kişi ile Ramazan ayından beri mütalaa edilerek baskının hatadan ârî olabilmesi için yanlış olan kısımların tespit edildiği belirtilmiştir. Bu belge Safer ayında yazıldığına göre beş ay gibi bir zamanda ehil kimseler tarafından baskıdan önce gerekli düzeltmelerin yapıldığı görülmektedir. Baskının tamamlandığı gün ise dualar edilerek ulema heyetine Ezher şeyhi tarafından bir de ziyafet verildiği belirtilmiştir. Ayrıca 1309 tarihinde Buhârî-i Şerîf tashîh eden zevâta tasvib edilen maaşların miktarını nâtık pusulada bu iş için görevli altı kişiye verilen maaş miktarları gösterilmiştir. “Bu umûr-ı hayriyenin tesri‘ ve teshîline Nezâret etmek üzere tayin kılınan Hoca-zade Mehmed Beğ’e 500 kuruş verilmiş”, bunun dışında 3 tane hattatın bu iş için görevlendirildiği, hattat-ı meşhur Burdurlu el-Hac Hafız Osman Efendi’ye 250 kuruş diğer hattatlara 200 kuruş verildiği belirtilmiştir.72 Bulak’tan sonra Matbaa-i Âmire’de de Buhârî-i Şerîf tab‘ edilmiştir. Buhârî-i Şerîf’in masraflarının temini ve bundan sonra Sahîh-i Müslim’in tab‘ edilmesine ilişkin de bilgiler mevcuttur.73 Bu da göstermektedir ki Osmanlı Devleti Hadis kitaplarının neşriyle alakalı çalışmalar yürütmüştür. Ancak sadece Buhârî-i Şerîf’in tab‘ı mümkün olabilmiştir. 71 BOA. Y. PRK. MK. 6/89. 72 Y. PRK. BŞK. 33/62. 73 MF. MKT. 365/48. 23 Buhârî-i Şerîf’in baskısı bu şekilde gerçekleştirilirken Buhârî-i Şerîf tab‘ ettirilmeden önce dahi Osmanlı Devleti tarafından bazı şehirlere gönderildiği arşiv kayıtlarına girmiştir. Şüphesiz bunda da oralarda yapılacak Buhârî-i Şerîf hatimleri için gerekli hazırlıkların temini göz önünde bulundurulmuştur. Bursa’da medfun bulunan Padişahların özellikle Osman Gazi ve Orhan Gazi’nin türbelerinde Buhârî hatimlerinin mu‘tad şekilde yapıldığı belirtilmiş ve oralara gönderilmiştir. Bu konuya örnek vermek gerekirse; “Hüdavendigar Eyaleti Mutasarrıflığına Firdevsi âşiyan Sultan Osman Han Gazi Hazretlerinin türbe-i münîfelerine vaz‘ olunmak üzere li-ecli’t-tezhîb bu tarafa irsal kılınan beş cild Buhârî-i Şerîf’ten geçende bir cildi irsal olunduğu misillü rehin-i hüsn-i hitam olan cild-i sânîsi dahi bugün isbal kılınmış ve diğerlerinin de müddet-i kalîle zarfında gönderileceği derkâr bulunmuş olmağla bunun dahi mahalline vaz‘ olunarak bi’t-tertîb kırâat olunmasının memuruna tenbih buyurulması siyakında şukka. Taraf-ı Âli-i Müsteşârîden Nezâret-i Celile-i Evkâf-ı Hümâyuna zeyl Resîde-i cây ta‘zîm olan işbu tezkire-i ‘aliye-i Nezâret-penâhîleri meâl-i vâlâsı malum-ı âcizânem olarak mezkûr cild-i sânî dahi bi’l-vusûl tastîr ettirilen tahrîrât seniyye ile beraber mahalline isbal kılınmış olmağla olbâbda emr ü irâde hazreti men-lehul emrindir.”74 12 Receb 1282 tarihli bu belgede Buhârî-i Şerîf ciltlerinin mutad olarak hatm edilen sultan Osman Gazi Han türbesine tezhib edilerek gönderildiği belirtilmektedir. Mukaddema birinci cildinin şimdi ise ikinci cildinin gönderildiği belirtilmiş ve kırâat olunmasının memuruna tenbih buyurulması istenmiştir. Ardından 25 Receb 1282 tarihli bir belgede ise beşinci cildinin gönderildiği belirtilmektedir. Bununda “teslimiyle kırâat edilmesi hususunda tenbih buyurulması” 75 istenmiştir. Buhârî-i Şerîf’in Osmanlı vilayetlerinde okunması için devlet yediyle oralara gönderildiğini belirten başka örnekler de mevcuttur. Örneğin Buhârî-i Şerîf Şerhi 74 BOA. A. MKT. MHM. 346/24. 75 BOA. A. MKT. MHM. 346/62. 24 Kastallânî’nin Musul vilâyetine gönderildiği ile alakalı Maârif-i Umûmiye Nezâreti’nden Dâhiliye Nezâreti’ne yazılan bir tezkire de şöyle denilmektedir: “Devletlü Efendim Hazretleri Ahvâli harbiye münasebetiyle cevâmi‘-i şerîfte kırâat olunmak üzere Buhârî-i Şerîf şerhi Kastallânî’den beş takımın irsali Musul vilayeti aliyesinden bâ-telgraf iş‘ar olunmuş ve beher takımının iki yüz ellişer kuruşa mübayaası mümkün olacağı lede’t-tahkîk anlaşılmış ise de Nezâret-i âcizî bütçesindeki tertibinin tamamen sarf edilmiş olması hasebiyle mübayaasına imkan bulunamamış ve şu sırada adem-i irsali de her halde sûi-te‘sir icrasına bâdî olacağı cihetle ğayrı câiz bulunmuş olduğundan gerek vilayeti müşârun-ileyhâya gerek mahalli sâireden taleb vukuunda gönderilmek üzere miktar-ı kâfisinin mübayaa ve tedariki zımnında Nezâret-i Celileleri tahsisatı tertibinden iki bin kuruşun Nezâret-i âcizî mu‘temedi Reşid Bey’e itası hususuna müsaade-i aliye-i Nezâret-penâhîleri sezâdâr buyurulmak babında emr ü ferman hazreti men-lehul emrindir. 26 Muharrem 1333. (İmza) Maârif-i Umûmiye Nâzırı”76 Bu tezkire üzerine Dâhiliye Nezâreti’nden Maârif Nezâreti’ne bir yazı gönderilerek yetecek miktarda Buhârî-i Şerîf Şerhi Kastallânî’den satın alınıp istenilen mahallere gönderilmek üzere talep edilen iki bin kuruşun Dâhiliye Nezâreti mu’temedi Reşid Beğ’e tevdi‘ kılındığı belirtilmiştir.77 Yine Buhârî-i Şerîf’in vilayetlere gönderildiği ile alakalı Osmanlı Arşivi’nde başka bilgiler de mevcuttur. 1315 yılında tamamlanan baskı işinden sonra özellikle 1317-1318 tarihlerinde Mesela Erzurum vilayetine gönderilen ve eksik olduğu bildirilen Buhârî-i Şerîf hakkında bilgi istendiği.78 Mamuretülazîz Maârif Müdüriyeti’ne gönderilen ve eksik çıkan Buhârî-i Şerîf hakkında bilgi istendiği.79 Vulçıtrın Rüşdiyesine Matbaa-i Amire tarafından Buhârî-i Şerîf’in gönderilmesi80 76 BOA. DH. KMS. 30/7-1. 77 BOA. DH. KMS. 30/7-2. 78 BOA. MF. MKT. 504/2. 79 BOA. MF. MKT. 505/6. 80 BOA. MF. MKT. 474/13. 25 Lefkoşe’de Ayasofya-i Kebir Camii Kütüphanesi’ne Buhârî-i Şerîf gönderildiği ile alakalı81 benzeri birçok bilgi mevcuttur. Yine 29 Rebiulevvel 1330 tarihinde Kütübhâne-i Hümâyun’da bulunan otuz sandık Buhârî-i Şerîf’in Bâb-ı Meşîhât’e gönderildiği ile ilgili bir bilgi de mevcuttur.82 Osmanlı Devleti Buhârî-i Şerîf’in baskısının yapılması sürecinin akabinde Buhârî-i Şerîf derslerinin ve hatimlerinin icrası için vilayetlere bu kitabı gönderdiği de buradan açıkça anlaşılmaktadır. Belki de baskının yapılmasının altında yatan sâikin Osmanlı Devleti’nde ki Buhârî-i Şerîf geleneği ile ilişkili olduğunu düşünmek yanlış olmasa gerektir. Osmanlı Devleti makamları ve toplum nezdinde Buhârî-i Şerîf’in kıymeti hakkında verilebilecek bir diğer örnek de Suriye vilâyetince İstanbul’dan on yedi takım Matbaa-i Âmire baskısı Buhârî-i Şerîf istendiği ile alakalı bilgilerdir. 1315 senesi tarihli belgede Suriye Maârif müdürlüğü tarafından 17 takım Buhârî-i Şerîf istenmiştir. Bir takımı yüz kuruş olmak üzere bin yedi yüz kuruş karşılığında Buhârîi Şerîf’ler vilayete gönderilmiştir. Bu kitapların kimler için istendiği de belgede belirtilmiştir. Suriye Maârif Müdürü Hüseyin Avni Paşa, Faziletlü Müftü Efendi, Telgraf Müdürü Ahmed Efendi, Polis Ethem Efendi, Belediye Reisi Seyyid Hasan Efendi-i Mürteza, Nüfus Memuru Edip Efendi bunlardan bazılarıdır. Görülüyor ki bürokraside görevli kişiler de Buhârî-i Şerîf’e baskısından sonra sahip olmak için gayret sarf etmişlerdir.83 Buhârî-i Şerîflerin Suriye’ye ulaştığı belirtilmiş ancak bir rahatsızlığın varlığına değinilmiştir. Suriye vilayetinden Maârif Müdürü Hüseyin Avni imzasıyla gelen yazı şu şekildedir: “Mücelled olduğu işârât-ı sâbıkadan olduğu halde cildsiz olarak gelmesi kazalarca pek çok guft u gû mûceb olduğunun arzına cüret olundu. 25 Receb 1317. 84 81 BOA. Y. PRK. EV. 12/3. 82 BOA. Y. PRK. SGE. 11/106. 83 BOA. MF. MKT. 434/4. 84 BOA. MF. MKT. 434/4. 26 Cildli olduğu belirtildiği halde cildsiz olarak Suriye’ye gönderilen Buhârî-i Şerîf’in bu şekilde gönderilmesinden doğan sıkıntı resmi makamlar tarafından dile getirilmiştir. Bu da işin ne kadar ciddiye alındığını göstermektedir. Son olarak bu konuda bir örnek daha vermek gerekirse, o da Yıldız Sarayı kütüphanesinden “Beyrut’taki Behim Camii ile Kudüs’te kâin Mescid-i Aksa Camii Şerîfine iki takım Buhârî-i Şerîf’in irsâl”85 edildiği belirtilmiştir. 85 MF.MKT. 1200/3 27 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI İLİM GELENEĞİ VE BUHÂRÎHANLIK I.Osmanlı’da İlim Geleneğini Taşıyan Unsurlar A. Camiler Eğitim ve öğretim faaliyetleri İslam dininde, vahyin ilk nazil olmaya başladığı andan itibaren başlamış bulunmaktaydı. Zira Kur’an-ı Kerim’in ilk vahyi “Oku” emri ilahisiyle başlamaktadır. Kendisine Cebrail vasıtasıyla indirilen vahyi Hazreti Resul-i Ekrem insanlara bizzat öğretmekte, anlatmakta ve tatbik etmekteydi. İslam dininin temelinde de insanın kendisinde olan bilgiyi (ilim) başkalarına nakletmesi yatmaktadır. Bu yüzden insanın kendisinde olan ilmi saklaması hoş görülmemiş ve bu konuda birçok uyarı va‘z edilmiştir.86 İlim Kur’an-ı Kerim’de vahiy anlamında kullanılmış Allah (c.c.)’ı, vahyi bilenlerin ve ona iman edenlerin ilim sahipleri olduğu vurgulanmıştır.87 Peygamberimiz de şöyle buyurmuştur. “Asıl ilim üçtür. Bunların dışında kalan ilimlerın bilinmesi zaruri değildir. Bu üç ilim ise muhkem ayet, kâim sünnet ve âdil farîza” 88 Müslümanlar Allah (c.c.)’ı ve vahyi bilmedikleri dönemi cahiliye dönemi diye adlandırmışlar vahyi inkâr ederek kabul etmeyen müşrik bir insanı da cehaletin babası anlamında Ebû Cehil diyerek isimlendirmişlerdir. İşte İslam dininin temelinde bu ilim anlayışı yatmaktadır ve bu sebepten Müslümanlar bulundukları her yeri ve mekânı bir ilim yuvası haline getirmişler. Buralarda Allah (c.c.)’ın kitabını ve O’nun insanlara son Resul ve Nebi olarak gönderdiği kutlu elçinin sünnetini öğrenmişler ve öğretmişlerdir. Daha Resulullah döneminde Mekke’de Dâru’l-Erkam tesis edilmiştir. Medine döneminde ise Mescid-i Nebevi’nin bir bölümü eğitim ve öğretim faaliyetine hasredilmiş ve burada 86 “Kim bildiği bir ilmi kendisine sorulduğunda gizlerse, Allah (c.c.) da onu ateşten bir gemle gemler.” (Ebû Dâvud, İlm, 9; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 263, 296; Hâkim, Müstedrek, I, !40. 87 Allah’ın kulları arasında ancak âlimler ondan gereği gibi sakınırlar” el-Fâtır: 35/28. 88 Ebû Dâvud, Kitabu’l-Ferâiz, 2885; İbn Mace, Mukaddime, 54. 28 bulunanlara da Ashab-ı Suffe denilmiştir. Fethedilen her beldeye Müslümanlar tarafından bir cami/mescid inşa edilmiş, bu mekânlar ise hem ibadet edilen hem de İslam dininin öğretilip anlatıldığı yerler ola gelmiştir. Kur'an’-ı Kerim’de Müslümanlara farz olarak emredilen Cuma namazının şartlarından olan ve içinde insanlara va‘z ü nasihat edilen hutbe de, camilerin sadece ibadet için değil insanların eğitim ve öğretimi için en önemli yerler olduğunun ilahî bir göstergesidir. Camilerde yapılan eğitim öğretim hakkında şöyle denilmiştir: “Yetişkinlerin eğitim ve öğretiminin camilerde yürütülmesi Dört Halife devrinde de aynen devam etmiş, belki de yeni teşekkül eden ve henüz tedvin edilmeyen Kur’an, tefsir ve hadis gibi ilimlerin karakterleri icabı cami dışına taşma ihtiyacı duyulmamış, hatta cami dışı eğitim ve öğretim müesseselerinin kurulmalarından sonra da yüksek tahsil, camilerde ve onların etrafında teşekkül eden müesseselerde (medrese, daru’l-hadis, daru’l-kurra, daru’t-tıb) yürütülmüştür.”89 Bu sebepledir ki Müslümanlar, camileri sürekli bir okul konumunda görmüşler ve buraları ilmî yönden canlı tutarak eğitim yönünden toplumdaki dinamizmi de ayakta tutmayı başarmışlardır. Yediden yetmişe hiçbir ayrım yapmadan tüm inananlar camilerde huzur içinde ibadetlerini îfâ ederken aynı zamanda dinlerinin buyruklarını da öğrenmişler ve bu nesilden nesile intikâl eden geleneği koparmamaya gayret sarf etmişlerdir. “Camiler ibadet ve eğitim fonksiyonunun haricinde siyasî, adlî ve askerî açıdan da toplumun ihtiyaçlarını karşılamıştır.”90 Camiler, Osmanlı döneminde de ilmiye sınıfından gelen ve sonraları dersiâm olarak isimlendirilen hoca efendiler tarafından bir eğitim yuvası haline getirilmiş, buralarda icâzetler verilmiş ve aslî fonksiyonlarını ifâ etmiştir. Eğer Osmanlı toplumu bilgili ve inançlı bir toplum olarak değerlendirilirse bunda şüphesiz Osmanlı’daki cami derslerini ve dersiâm efendilerin fonksiyonunu göz ardı etmemek gerekmektedir. Yediden yetmişe her insana kolayca ulaşmayı sağlayan bu dersler toplumun yetişmesinde çok önemli görevler üstlenmişlerdir. 89 Cahit Baltacı, XV.- XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan matbaası, İstanbul, 1976, s. 4. 90 Bkz. Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi, “Cami”, DİA, VII, 46-56. 29 “Yaygın öğretim müessesesi olarak Osmanlı camileri, önceki dönemlere nazaran daha çok önem kazanmışlardır. Vaizlik, imam-hatiplik, ve müezzinliğe ek olarak dersiâmlık, hatiplik, kürsü şeyhliği, Ayasofya kürsü şeyhliği, cuma vâizliği, salavât-ı şerifhânlık, İhlas-ı şerîfhânlık, sûre-i Mülkhânlık, sure-i Yâsîn-i şerîfhânlık, gibi bir çok vazife ihdas edilerek camiler, çok yönlü yaygın eğitim ve öğretim kurumları haline getirilmiştir. Özellikle Osmanlı tarihi boyunca bazı camilerde aynı anda faal olan birçok kürsüden tefsir, hadis, fıkıh ve mesnevi dersleri verilerek halka eğitim ve kültür hizmetinde bulunulmuştur. Bu derslerin bir kısmı aynı zamanda medreselerde de müderris olan dersiâmlar tarafından verildikleri gibi mütekâid ulemâ da ölünceye kadar bu hizmeti yürütmüşlerdir. Osmanlı camileri ibâdethânenin dışında, tahta çıkan sultanların kılıç kuşanması, tarîkatların tekke hizmetlerini görmesi, nikâh akidlerinin yapılması, birçok ses, hat ve tezhip sanatkârının yetişmesi ve sanat eserlerinin sergilenmesi şeklindeki ilim ve kültür faaliyetlerinin de icra edildiği mekânlar olagelmiştir.”91 Buhârîhânlık ile alakalı olarak zikredilecek bir diğer husus da; camilerde îfâ edilen Duagu(y) vazifesidir. “Duagu: Âyinleri müteakip ve bazı ictimaalarda dua okuyan, hiçbir vazife ile mükellef olmadığı halde, edeceği dualar mukabilinde, maaş alan kimseler hakkında kullanılır bir tâbirdir. Düğün gibi hususi ve hatim, mevlüt gibi dini toplantılarda dini toplantılar hakkında da bu tabir kullanılırdı.”92 Bu da Osmanlı döneminde en az Buhârîhânlık kadar yaygın bir uygulamadır. Bu tevcihât da diğer cihetlerde olduğu gibi vakıflardan tevcih edilmiş, giderleri vakıflar tarafından karşılanmıştır. Örneğin İstanbul’da Sultan Bayezid Camii duaguy vazifesinin tevcihiyle93 Tophane’de Kılıç Ali Paşa Vakfı’ndan duaguy vazifesine sahip Saliha Hatun’un cihetini oğluna terk ettiğini94 belirten duaguy vazifesi ile alakalı birçok belge mevcuttur. İstanbul dışından örnek verilecek olursa Üsküp’te Gazi Mustafa Paşa Vakfı’ndan Duaguy cihetinin tevcih edildiği 95 arşiv belgelerinde 91 Baltacı, “Osmanlı Eğitim Sistemi” Osmanlı Ansiklopedisi, İz yay. 1996, II, 123-127. 92 Pakalın, M. Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB., İstanbul, 1971. I, 479. 93 BOA. C. BLD. 79/3929; C. EV. 588/29676. 94 BOA. C. EV. 566/28562. 95 BOA. C. EV. 568/28661. 30 söz konusu edilmektedir. Bu uygulamanın Buhârîhânlık açısından değerlendirilmesi gereken kısmı ise Osmanlı toplumundaki mevcut uygulamalar göz önünde bulundurularak bütüncül bir kanaata sahip olabilme imkânını sunuyor olmasıdır. Niçin Buhârî-i Şerîf okunuyor, sorusunun en doğru şekilde cevaplandırılması için Osmanlı toplumunu ve onun hayatında olan bu gibi faaliyetleri bir arada değerlendirerek bir fikir yürütmek mümkün gözükmektedir Osmanlı’da yaygın olan uygulamalardan bir tanesi de “Cerre Çıkmak” diye tabir edilen ve medrese talebelerinin üç aylarda dini hizmetlerde bulunmak için taşraya giderek halka va‘z ü nasihat etmesidir. Böylece başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerdeki dini ve kültürel gelişmeler halkın ayağına kadar götürülmüş, böylece en küçük yerleşim birimlerine ulaşma imkânı sağlanmıştır.96 B. Medreseler İslam dininin ilme verdiği öneme binâen daha ilk dönemlerden itibaren müntesiplerinin bilgilendirilmesi amacıyla farklı müesseseler oluşturulmuş ve bu müesseselerde eğitim faaliyetleri sürdürülmüştür. Mekke’de Dâru’l-Erkâm, İslam tarihinde oluşmuş ilk eğitim kurumu olarak addedilebilinir. Daha sonra bu evlerin sayısı artmış hicretten sonra başta Mescîd-i Nebevî ve onun Suffa kısmı ismen olmasa bile fiiliyât açısından medrese işlevini yerine getirmiştir.97 Emevîler ve Abbâsîler döneminde de bu gibi eğitim kurumları yaygınlaşarak devam etmiştir. Ancak İslam tarihinde medrese denilince daha çok Selçuklu veziri olan Nizâmülmülk tarafından öncelikle Bağdat ve Nişabur’da açılan Nizâmiye medreseleri akla gelmektedir. Daha sonra Merv, Herat, Belh, Basra, İsfahan, Musul gibi dönemin ilim ve kültür merkezlerinde Nizâmiye medreseleri açılmıştır. Türklerin Anadolu’ya gelişiyle Mardin, Urfa, Diyarbakır, Konya, Isparta, Kayseri, Sivas gibi birçok Anadolu şehrinde medreseler görülmektedir. Osmanlı’da ise Orhan Gazi döneminde İznik’te ilk defa bir medrese kurulmuş ve başına da Dâvûd-ı Kayserî tayin edilmiştir. Daha sonra Bursa’da 21 tane medrese yaptırılarak Bursa bir ilim merkezi haline getirilmiştir. Edirne’deki II. Murad’ın 96 İpşirli, Mehmet, “Cer”, DİA, VII, 388. 97 Bkz. Gözütok, Şakir, İlk Dönem İslam Eğitim Tarihi, Fecr yay., Ankara, 2002. 31 yaptırdığı Dârulhadis ise İstanbul fethedilinceye kadar en yüksek Osmanlı medresesi kabul edilmiştir. Yine aynı zaman içerisinde yani kuruluş döneminde seksen dört medresenin yapıldığı tespit edilmektedir.98 Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethiyle Osmanlı ilim hayatı ve teşkilâtında önemli adımlar atılmıştır. Fatih külliyesi içinde açılan Sahn-ı Semân (sekiz avlu) medreseleri müfredât programı, fizikî ve mimari özellikleri ve sağlanan maddi imkânlarıyla bir yüksek öğrenim kurumunun özelliklerini fazlasıyla barındırıyordu. Bir asır sonra inşa edilen ve içinde bir dârulhadisinde bulunduğu Süleymâniye Medreseleri ise Osmanlı eğitim teşkilatında en yüksek seviyeyi temsil ediyordu. Özellikle Balkan şehirlerinde toplam 575 tane medresenin kurulduğu belirtilmektedir.99 İstanbul’da XX. yy. başlarında sadece sur içinde 185 tane medresenin varlığı tespit edilmiştir.100 Osmanlı maârifi içinde teşkilatlı, yüksek seviyede eğitim ve öğretimi gerçekleştiren müesseseler, şüphesiz medreselerdi. Sıbyan Mektebleri veya o seviyede hususi eğitim görmüş talebeler, buralara girerek muayyen hocalardan muayyen dersleri, belirli zamanlarda okurlar ve daha üst derecelere terakkî ile en yüksek seviyedeki medreseden mezun olurlardı. Osmanlılarda ilmiye sınıfı buradan yetişir, kadılık, müftülük, müderrislik, cami hizmetleri, kâtiplik vs. gibi diğer bazı sahalarda istihdam edilirlerdi.101 Osmanlı’da medreselerin hem nicelik hem de nitelik olarak zirve noktaya çıkmış olması Osmanlı Devleti’nin eğitime verdiği önemi göstermesi açısından mühimdir. Sadece sur içinde 185 tane medresenin varlığı neredeyse her köşe başında bir medrese demektir. Bu medreselerde okuyan talebeler Osmanlı coğrafyasına dağılarak topluma olan borçlarını fazlasıyla ödemişlerdir. Konumuz açısından bakılacak olursa bu kadar yaygınlık kazanan medreselerde ve camilerde okutulan Buhârî-i Şerîf dersleri topluma aynen yansıtılarak özellikle camilerde îfâ 98 İpşirli, Mehmet, “Medrese”, DİA, XXVIII, 327. 99 İpşirli, Mehmet, “Medrese”, DİA, XXVIII, 328. 100 İpşirli, Mehmet, “Medrese”, DİA, XXVII, 328. 101 Baltacı, XV.- XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, s. 19. 32 edilegelmiştir. Osmanlı’nın hadise verdiği önemi göstermesi açısından dâru’lhadislerin yerini de göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Bu medreselerden hariç Osmanlı döneminde 30 tane Dâru’l-Hadisin ismi zikredilmektedir. 102 Daru’l-Hadislerden bahsetmişken Osmanlı Devleti’nde bir dâru’l-hadisin açılışı ile ilgili Uşşâkîzâde Tarihi’nde103 bir kayıt mevcuttur. Burada da Buhârî-i Şerîf okunduğu zikredilmektedir: “Ğurre-i şehr-i Ramazanü’l-mübarek erbaâdan add olunup, Çehârşenbe gecesi vakt-i gurupta minarelerde kandiller yakmağa başladılar. Ertesi hâmis günü sadr-ı âlî-kadr hazretleri bina buyurdukları daru’l-hadise Tefsîr-i Beyzâvî ve hadis-i şerîf’ten Buhârî-i Şerîf derslerine bed’ ittirmek murad itmeleriyle yevm-i mezbur sabahı kendüler ve sâir vüzerâdan Süleyman Paşa ve Kapudan İbrahim Paşa ve Abdurrahman Paşa ve ulemadan Şeyhülislam Efendi ve Kâdıasker Efendiler ve Kâdı-ı beled Nâkibüleşraf Efendi ve meşâyih-i kirâmdan Sultan Ahmed şeyhi Sivâsî-zâde Efendi ve Ayasofya şeyhi Süleyman Efendi ve Süleymaniye şeyhi Yenibağçeli Efendi ve Sultan Bâyezid şeyhi Himmet-zade Efendi ve Sultan Mehmed şeyhi İsa Efendi ve Sultan Selim şeyhi İspirîzade Efendi ve sâir şeyhler hâzır iken Üsküdârî Ömer Efendi - ki birkaç gün mukaddem müderris tayin olunmuş idi- Sure-i Fatiha-i Şerîfeden derse bed’ ittirüp, ba‘dehu Buhârî-i Şerîf’ten “İnneme’l-‘amâlü bi’n-niyyât” Hadis-i Şerîf’inden derse bed’ ittirüp, andan sonra Sivasî-zade Efendi dua idüp, meclisi tamam itdiler.” 104 Klasik Osmanlı döneminden bir kesitin anlatıldığı yukarıdaki satırlar o dönemde yaşanan olaylarla ilgili bize tasvirler sunmaktadır. Padişahın bir daru’lhadis yaptırması üzerine ilmiye sınıfı padişahın da bulunduğu bir mecliste toplanmış Tefsir ve Hadis dersleri bu ilk mecliste icra edilmiştir. Hatta ayrıntılı olarak Buhârî-i Şerîf’in ilk hadisi olan “ت لا ا “hadisiyle derse başlandığı ve hitamında dua 102 Bkz. Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’lHadislerin Yeri, TTK., Ankara, 1997. 103 Uşşakîzâde tarihi, müellifinin de ilmiye sınıfından olmasından dolayı genel olarak bir ilmiye tarihi özelliğindedir. Padişah II. Mustafa (1695-1703 ) dönemi anlatıldığından dolayı zikredilen olay muhtemelen bu tarihte gerçekleşmiştir. 104 Uşşakizade İbrahim Efendi, Uşşakizade Tarihi, (haz. Raşit Gündoğdu), İstanbul Çamlıca Basım Yayın A.Ş., 2005, II, 954-955. 33 edilerek dersin bitirildiği zikredilmiştir. Burada dikkat edilecek nokta 1600’lü yılların sonu 1700’lü yılların başında Osmanlı Devletinde Buhârî-i Şerîf’in bulunduğu konumdur ki bu da gayet açıktır. Bugün toplumda hadis kitabı deyince neden akla ilk olarak Buhârî’nin geldiğini toplumsal hafıza ile açıklamak yerinde olacaktır ve bu süreç yüzyıllardır devam etmektedir. Osmanlı medreselerinde hadis, okutulan ilimler sıralamasında son sıralarda yer almaktadır. Zira talebeler, sarf-nahiv-mantık ilimlerini okuduktan sonra âdâb-ı bahs, vaz‘, kelam, belagat, hikmet, fıkıh, ferâiz, akâid ve usûl-i fıkh derslerinin gördükten sonra en son hadis ve tefsir derslerini okurdu.105 Bu da göstermektedir ki Osmanlı döneminde talebeler hadisi ve tefsiri görebilmek için öncelikle alet ilimlerini ve diğer ilimleri okumakta daha sonra hadise geçmekte idi. Dolayısıyla hadis ilminin Osmanlı döneminde yüksek bir mevkide görüldüğü sonucuna ulaşılabilir. C. Dersiâmlar Dersiâmlık müessesesi Osmanlı toplumunun anlaşılmasında öncelikle göz önünde bulundurulması gereken bir kurumdur. Zira bu kurum toplumda birçok görevler îfâ etmiş ve Osmanlı toplumunun en önemli özelliklerinden birisi olmuştur. Ne yazık ki bu konu hakkında yeterli çalışma halen yapılmış değildir. Bunun Osmanlı’daki boyutları ve etkileri açısından anlaşılabilmesi yapılacak çalışmalarla mümkün olabilecektir. Umuma, halka açık ders anlamına gelen “ders-i âm” tabiri daha sonra bu dersi verenlerin genel adı olmuştur. Dersiâm olabilmek için medreseden mezun olup icazet aldıktan sonra bir imtihana daha girmek gerekiyordu.106 İcâzet verme yetkisi olan dersiâmlara “muciz dersiâm” denilirdi.107 “Dersiâm, medreselerde talebeye ders veren müderrislerin unvanı idi. Dersiâm olmak için okunması meşrut olan ilimleri okuyup medrese ıstılahınca mücaz olmak ve ondan sonra da bi’l-imtihan ehliyetini ispat etmek lazımdı. İmtihan heyeti ders 105 İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim”, Osmanlı Uygarlığı, (haz. Halil İnalcık, Günsel Renda), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2002, I, 357. 106 İpşirli, “Dersiâm”, DİA, IX, 185. 107 İpşirli, “Dersiâm”, DİA, IX, 185. 34 vekilinin reisliği altında tanınmış ulemâdan teşekkül ederdi. İkinci Abdülhamid’in saltanatının ortalarına kadar dersiâm olmak isteyen mezun hocalar senede bir defa teşekkül eden heyete müracaat eder, imtihan olurlardı. Sonraları birçok hocanın toplanıp imtihan gün ve saatini beklemeleri nazar-ı dikkati celbederek imtihan heyetinin medreselere gidip isteyenleri orada imtihan etmeleri usul-ı ikâme olundu. Dersiâmlığa her sene on beş kişi ayrılırdı. Dersiâmlık için ehliyet gösteren bu on beş kişiye dört sene sonra ruusla beraber iki yüz kuruş maaş bağlanır ve ondan sonra sıraları geldikçe maaşlar artırılırdı. II. Abdülhamid maaşsız ders okuttukları dört sene zarfında dersiâmlara Hazine-i Hassa’dan dörder lira maaş tahsisini usul ittihaz etmişti. Ruûs i‘tâ ve maaş tahsisi üzerine Hazine-i Hassa’dan bağlanan maaşlar kesilirdi. Okuttuğu talebeye icazet veren, icâzet verme yetkisi olan dersiâmlar hakkında “müciz dersiâm” tabiri kullanılırdı.”108 II. Bâyezid Han, Amasya, Edirne ve İstanbul’da inşa ettirdiği külliyelerde medreseler kurdu ve İstanbul’daki medresesinde müderrislik görevini Şeyhülislamlara şart koştu. Dönemin Şeyhülislamı Zenbilli Ali Efendi bu vakfiyeye göre haftada bir ders vermiştir.109 Daha sonra şeyhülislamların Osmanlı bürokrasisindeki yerinin artmasına bağlı olarak idari işler yoğunlaşmış ve şeyhülislamın yerine bu görevi ders vekili adıyla tayin edilen ilmî bakımdan yeterli ve kıdemli bir müderrisin vermesi usûl haline getirilmiştir. Zamanla bu görev daha da genişlemiş kazaskerlerden şeyhülislamlara intikâl eden medreselerdeki derslerin düzenlenmesi ve kontrolü işi ders vekilinin görevlerine dâhil olmuştur. Yine ruûs ve medrese imtihanlarına da nezâret etmekle görevlendirilmiştir. XIX. yüzyılda ise işlerin yoğunluğu sebebiyle Ders Vekâleti adıyla bir daire kurulmuştur. Sultan Mehmed Reşad 23 Temmuz 1329 (5 Ağustos 1913 ) tarihinde Tevcîh-i Cihât Nizamnâmesiyle İstanbul’daki cihetlerin verilmesi yetkisini Şurâ-yı Evkâf’a bırakmıştır.110 Sultan II. Bâyezid Han’ın devlet eliyle ve devlet kontrolünde başlattığı bu dersler mâlî açıdan giderlerinin de düzenli bir yapıya oturmasıyla Devlet-i 108 Pakalın, Tarih Deyimleri, I, 427-428. 109 İpşirli, “Ders Vekâleti”, DİA, IX,183. 110 İpşirli, “Ders Vekâleti”, DİA, IX, 183. 35 Aliyye’nin sonuna kadar varlığını sürdürmüştür. Başta camilerde olmak üzere halkın soysal ihtiyacının karşılanması için ihtiyaç olan şeyler vakıflar aracılığıyla karşılanmıştır. Çok üst düzey eğitimin olduğu medreselerdeki ilim, bu sayede halka inebilme imkânı bulmuştur. Osmanlı ilmiye sınıfı içinde en önemlisi camilerde ders veren bu dersiâmlar olmuştur. Böylelikle Osmanlı ilim geleneğinin halka arzı vuku bulmuş ve belki de ilim geleneğinin canlı kalmasını sağlamıştır. Son dönem yetişen âlimlerin büyük çoğunluğu bu cami derslerinin hayatlarındaki öneminden hep bahsetmişlerdir.111 Hatta Cumhuriyet dönemine geçişte mümkün olabildiğince bu derslere devam eden eşhas tarafından Osmanlı ilim geleneği ve birikimi sonraki nesillere aktarılabilme olanağı bulmuştur. Sadık Albayrak’ın Son Devir Osmanlı Uleması isimli çalışması da son dönemde dersiâmlık müessesinin geldiği noktayı göstermesi açısından önemlidir. Eserde biyografisi tanıtılan ulema sayısı 2845 kadardır. Birçoğunun camilerde dersiâm efendilerden ders aldığı ve yapılan imtihanı kazanarak dersiâm oldukları belirtilmiştir. 112 Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nde bulunan ve XIX. yüzyıla ait dersiâm efendilerin listesini veren bir belgede 121 dersiâmın görev yerleri ve bunlara ödenen toplam 50.800 akçe belirtilmiştir. Şöyle ki bunlardan 98 tanesi genelde bir medresede müderris olarak görev yaparken aynı zamanda dersiâmlık vazifelerini de îfâ etmektedir. Mesela, Ayasofya-i Kebîr müderrisi Kozanlı Mehmed Efendi, dersiye-i der-Sultân Bâyezid müderrisi Konevî Hâfız Abdülkâdir Efendi, dersiye-i İbrahim Paşa-zâde Mustafa Ağa müderrisi Ankaravî Hüseyin Hâmid Efendi, dersiye-i derCamii Süleymâniye müderrisi Karahisârî Hasan Efendi, İskender Paşa müderrisi Mardînî es-Seyyid Mahmud Efendi, İbrahim Kethüdâ müderrisi Manastırlı Receb 111 Örnek olarak Mehmet Akif Ersoy’un, Fatih Camii’inde Mesnevîhân olan Mehmed Esad Dede’nin Mesnevî derslerini takip ettiği ve bu derslerin onun yetişmesinde önemli bir yeri olduğu zikredilmiştir. (Bkz. OKAY, M. Orhan - DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, “Mehmed Akif Ersoy”, DİA, XXVIII, 435.) Ayrıca İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal’in de kardeşi ile beraber Trabzonlu Hoca Hüsnü Efendi’den Sahîh-i Buhârî tedris ettiği belirtilmiştir. (Bkz. AKÜN, Ömer Faruk, “İbnülemin Mahmud Kemal”, DİA, XXI, 250) 112 Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, Medrese Yayınevi, İstanbul, 1980, I, VI. 36 Efendi, Mimar Sinan müderrisi Ahıskavî es-Seyyid Mustafa Efendi, Hatice Sultân müderrisi Tophâneli İsmail Hakkı Efendi, Molla Gürânî müderrisi Tayyib Hâssa esSeyyid Mehmed Sâkıb Efendi, Dersiye-i der-camii Murad Paşa müderrisi Tokâdî Ahmed Efendi, Dâru’l-hadisi el-Hâc Kâsım müderrisi İstanbulî Hafız Abdüllatîf Efendi gibi dersiâm efendilerin nerelerde bu görevi îfâ ettikleri belirtilmiştir. Ayrıca saray-ı hümâyun hâceleri dendikten sonra 8 tane müderrisin isimleri zikredilmiştir. Akşehirli el-Hâc Ömer Efendi, Konevî es-Seyyid Hüseyin Efendi, Evkâf-ı Hümâyun müfettişi Hafız Mehmed Es‘ad Efendi, Ahıskavî Dersiâm Ahmed Efendi, Eğinli İbrahim Efendi, Denizlili Yahya Efendi, Babakaleli Mustafa Efendi, Çarşambalı Mustafa Efendiler de Saray-ı Hümâyun Hocaları olup diğer Dersiâmlar 350 akçe ücret alırlar iken bunların 800 akçe ücret aldığı belirtilmektedir. Âsitâne-i Saâdet’te dersle meşgul olanlar başlığının altında da on beş nefer dersiâm efendinin isimleri ve nerede ders verdikleri zikredilmiştir. Örnek olarak verecek olursak Sultân Süleyman Camii Şerîfinde Dersiâm Trabzonî Ahmed Efendi, Sultan Mehmed Hân Camii Şerîfinde Dersiâm Saçlı el-Hâc Ahmed Efendi, yine Sultân Mehmed Hân Camii Şerîfinde Dersiâm Selânikî Abdülhamîd Efendi, Sultan Bâyezid Medresesinde sakin Arabgirî el-Hâc Ömer Efendi, Bâb-ı Âlî Hocası Aynî Efendi gibi zevâtın isimleri verilmiştir.113 Ehemmiyetine binâen dersiâm efendilerin isimlerini aktardığımız bu belgede özellikle son dönemlere doğru dersiâmlık sistemi tam olarak yaygınlaşmış ve ulemanın her kesime ulaşabilmesini sağlayan bir kurum olmuştur. Selâtin camileri başta olmak üzere İstanbul’da birçok camide derslerin tertip edilmiş olduğu görülmektedir. Muhakkak ki bu derslerden en önde geleni Buhârî-i Şerîf dersleridir. Bu da Buhârî-i Şerîf’in diğer kitaplardan ayrı bir konumda tutulmasının bir neticesi olsa gerektir. Osmanlı’ya getirilen en büyük eleştirilerden bir tanesi, ilmiyenin medreselerde yüksek seviyede ilim tahsil etmesine karşılık bunu halka yansıtamadığı şeklindedir. Oysa bu eleştiriyi dile getirenler sadece dersiâmlık müessesesini göz önünde bulundursalar dahi daha insaflı olmak zorunda olduklarını göreceklerdir. Dersiâmlık 113 TSMA, D, 9015. 37 müessesesi konusundaki çalışmaların yetersiz olması bunun Osmanlı toplumundaki etkilerinin görmezden gelinmesine sebebiyet vermiştir. Günümüzde böyle bir müessesenin olmayışının ne tür boşluklar oluşturduğu erbabının malumudur. Cami, medrese, dergâh gibi mekânlarda îfâ edilmekte olan bu dersler dersiâm efendilerin kitaptan okuması şeklinde geçtiği gibi bazen de öğrencinin hocaya okuması şeklinde de yapılabiliyordu. Halka açık olan bu derslerde dersiâm efendiler tarafından tefsir, fıkıh ve hadis kitapları okutulmuştur. Fıkıh’tan, Merginânî’nin el-Hidâye, İbrâhim el-Halebî’nin Mülteka’l-Ebhûr ve Halebî Kebîr, Kudûrî’nin Muhtasarı114 hadis kitaplarından ise, Osmanlı döneminde Sahîh-i Buhârî, Sahîh-i Müslim ve Meşârık okutuluyordu.115 Fatih devri kütüphanelerinin çoğunda bir Keşşâf ve Beyzâvî veya Sahih-i Buhârî görmek mümkündür.116 Özellikle Buhârî-i Şerîf, Şifâ-i Şerîf ve Mesnevî-i Şerîf bu derslerde okutulan kitapların en önde gelenleri olmuşlardır. Bu kitapları okuyanlara Buhârîhân, Şifâhân, ve Mesnevîhân denilmiştir. Önceleri İstanbul’da selâtin camilerinde bu dersler yapılmakta iken daha sonra Harem-i Şerîf,117 Ravza-i Mutahhara,118 Şam-ı Şerîf Emeviye Camii,119 Haleb,120 Mısır,121 Bağdat Saray Mescidi,122 Bursa’da pâdişâh hazretlerinin türbeleri123 gibi muhtelif şehir ve camilere de taşınmıştır. 114 İpşirli, “Ders Vekâleti”, DİA, IX, 183. 115 Baltacı, XV.- XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, s. 21. 116 Erünsal, İsmail E, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1988, II, 26. 117 BOA. C. MF. 180/8964. 118 BOA. A. MKT. MHM. 7/15. 119 BOA. İ. ŞD. 39/1982. 120 BOA. C. MF. 166/8282. 121 BOA. C. MF. 184/9182. 122 BOA. İ. DH. 250/15293. 123 BOA. İ. DH. 316/20444. 38 Devlet-i Aliyye’nin son dönemlerinde ise devlet içerisindeki değişik kurumlarda değişik amaçlarla bu dersler îfâ edilegelmiştir. Mâbeyn-i Hümâyun124 Enderun-ı Hümâyun,125 Ayasofya Kütüphânesi,126 Livâ-yı Şerîf Dâiresi,127 Bâbıâlî,128 Bâb-ı Meşîhat,129 Bâb-ı Fetvâ,130 ve Hırka-i Saâdet131 dairelerinde bu dersler veya hatim geleneği ifâ edilmekteydi.132 Sultan Abdülaziz devrinde Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi tarafından 13 Rebîülahir 1286/23 Temmuz 1869’da hazırlatılan İstanbul Medreseleri listesinde 166 medreseden 80 tanesinde 180 dersiâmın mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Dersiâmlık konusunda açıklayıcı bir bilgide şöyle denilmektedir: “Bilhassa medreseler çoğaldıktan sonra her medrese için muktedir müderris bulmak imkanı daralmış ve büyük camilerde aynı kitabı okuyan çeşitli medreseler öğrencilerinin bir müderrisin dersinden birlikte faydalanmalarını sağlayan dersiâm sistemi kurulmuştur. Bu şekilde ders veren müderrisler içinde bu unvan kullanıldığı gibi, öğretim ruûsu alan her medrese mezununa da belli bir aylık bağlanmak suretiyle camilerde öğretim yetkisi hukuken tanınan ve son zamanlara kadar devam eden bir dersiâm sınıfı meydana gelmiştir.”133 C. Kürsü Şeyhliği Kürsü Şeyhliği Osmanlı Döneminde camiilerde Cuma günleri vaaz veren kişilere verilen özel bir addır. Cuma günleri verilen bu vaaz, hutbelerin Arapça okunmasından dolayı genellikle namazdan önce hutbenin mevzuunu izah etmek şeklinde gerçekleşmiştir. Bu iş için vakıflardan özel görevliler tayin edilmiş ve 124 BOA. MV. 207/57. 125 BOA. A. MKT. NZD. 407/48. 126 BOA. A. MKT. NZD. 55/63. 127 BOA. C. MF. 127/6345. 128 BOA. DH. MKT. 2709/57. 129 BOA. İ. İLM. 3/1318 M 2 130 BOA. A. MKT. MHM. 212/86. 131 BOA. A. MKT. NZD. 57/62. 132 BOA. HAT. 363/20147. 133 Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964 s. 5. 39 halkın eğitimi için bu usul benimsenmiştir. Şimdilerde söylenen hutbeler Arapça okunuyordu ve halk hiçbir şey anlamıyordu gibi anlamsız sözlerin biraz bilgisizlikten, biraz da Osmanlı’daki ilmi hayatı bilmemek ve küçümsemekten kaynaklandığını söylemek mümkündür. Görülüyor ki Osmanlı Devleti’nde kurulan vakıflar aracılığıyla cuma günü camiye gelen insanların okunan hutbeyi anlamaları için bir müessese ihdas edilmiştir. Bu iş halk tarafından organize edildiği gibi bizzat devlet tarafından da organize edilerek yürütülmeye gayret edilmiştir. Sebilürreşâd dergisinde Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliye Medresesi Edebiyât-ı Osmâniye Müderrisi Mehmed Emin Efendi tarafından kaleme alınan makalede kürsü şeyhliği izah edilmektedir. Kaynaklarda bulunabilen ve Osmanlı döneminde kaleme alınan etraflı bir yazıyı buraya aktarmak gerekirse; “Ez-cümle Cuma namazlarında îrâd olunan hutbeler -sırf sünnet-i rasûle ittiba‘ kasdıyla- lisân-ı arab üzere tertîb edildiğinden ve esnâ-yı hutbede tilâvet olunan âyât-ı beyyinât-ı Kur‘âniyenin ve bazı îrâd edilen ehâdîs-i seniyye-i nebeviyye’nin elfâz-ı latîfe-i arabiyye, ervâh-ı müştâkıni fesâhat-ı edâ ve belâğat-ı müeddâsıyla rehîn-i i‘câz eyleyen meâni-i mestûre-i ulviyyesine cemaât-ı müslimînin kâffesi vâkıf olmadıklarından âmmeyi bu fuyûzât-ı diniyyeden şevk etmek üzere selâtîn-i mâziye tarafından bazı cevâmi‘e kürsî şeyhleri vaz‘ eylemişlerdir. Padişâh-ı evvelîn hazerâtı evvel emirde Eyüp Sultan’daki Fatih Camii Şerîf’ine salât-ı cumadan sonra sâir ahkâm-ı diniyyeyi teblîğ eylemekle beraber esnâ-yı salâtta îrâd olunan hutbenin meâl ü mezâyâsını anlatmak üzere Cuma vâizi nâmıyla birer vâiz tayin buyurmuşlardır. Bilâhare bu Cuma vâizliği meşâyih-i kirâm içün bir silsile ve bir merâtib-i ilmiye hâlini iktisâb eylemiştir. Bidâyet-i emirde ise ancak yedi câmiide Cuma vâizi mevcud idi ki bunlar da ale’t-tertîb Ebâ Eyyübe’l-Ensârî, Sultan Selîm, Sultan Mehmed, Sultan Bâyezid, Süleymâniye, Sultan Ahmed, Ayasofya-i Kebîr cevâmi‘i şerîfesinden ibâret idi. hall-i ilâhî vukuunda Eyyüb Sultan vâizi Sultan Selîme, Sultan Selîm vâizi Sultan Mehmed’e, Sultan Mehmed vâizi Sultan Bâyezid’e, Sultan Bâyezid vâizi Süleymâniye’ye, Süleymâniye vâizi Sultan Ahmed’e, Sultan Ahmed vâizi Ayasofya-i Kebîr’e nakl ve terfi‘ ettirilirdi. 40 1139 tarihlerinde ise Cuma vâizliği ile kâm-rân olan meşâyih-i Kirâm Hazerâtına (Selâtîn Şeyhliği) ünvân-ı mübecceli de verilerek kadr-i ulemâ bu sûretle bir derece daha a‘lâ edildi. Yine o târih içinde idi ki Sultan Ahmed Hân-ı sâlisin ümmü’l-hayrât olan vâlide-i muhteremelerinin Galata ve Üsküdâr’da binâ-i cedde-i zâhidelerinin de bahçe kapısında ihyâ buyurdukları cevâmi‘i şerîfe ile Şehzâde Câmii Şerîfi için de birer Cuma vâizi tayin ve tensîb buyuruldu. Çünkü bunlarda vasat ve husûsuyla kesret-i cemâat itibâriyle sâlifü’z-zikr cevâmi‘i şerîfenin dûnunda değil idi. Dünyevî, uhrevî menâfi‘i din-i mübîni telkîn içün bu dört camiye dört vâiz tayini müfti’l-enâm tarafından huzûr-ı hümâyun’a takdîm olunmak üzere bir i‘lâm tertîb edildi. Bununla kürsî şeyhleri içün merâtib-i mevcûdeye dört pâye daha ilâve olundu. Bu tertîb-i ihsân-ı mübîni olan i‘lâm müfti’l-enâm tarafından rikâb-ı hümâyuna arz edildi. Mûcebince amel olunmak üzere irâde-i seniyyesi istihsâl ve evvelkilere ilâve kılınan dört aded câmii şerîfte kürsî-nişîn va‘z ü tezkîr olan meşâyih-i kirâma sünen-i mezbûre ramazan-ı şerîfenin onuncu günü re‘si hümâyun i‘tâsıyla meşâyih-i selâtîn mertebesine îsâl kılındı. Bu tertîb-i cemîl ise zamanımızda dahi aynen cârî ve mer‘î’dir.134 Belirtildiği üzere Kürsü şeyhliği Osmanlı’da cuma günleri hutbede ele alınan konunun namazdan önce halka anlatılmasını içeriyordu. Bu vaazlar halkın büyük ilgisini çekiyor ve gündemi oluşturuyordu. Hatta bu vaazlarda yapılan konuşmalar dinleyenler tarafından yazıya dökülüyor ve örneğin Sebilürreşâd gibi dergilerde yayınlanıyordu. İlk önceleri İstanbul’daki selâtin camilerinde yapılan bu uygulama daha sonra birçok yere yayılmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bununla ilgili belgeler mevcuttur. İstanbul’dan sonra bu müessese Osmanlı coğrafyasında ki birçok vilayete yayılmıştır. Örneğin İstanbul’da Zeyrek Camii’inde Bayburdî Mustafa Ağa vakfından bu görev tevcih edilirken135 Şam’da da Benî Ümeyye Camii’inde Sultan Mahmud vakfından Kürşü Şeyhliği tevcih edilmiştir.136 Köstendil’de Hacı Ferhad Camii’nde137 Sofya’da Kuruçeşme Mahallesi’nde bulunan Camii Şerîf’te138 Berkofça 134 Mehmed Emin, “Kürsü Şeyhliği”, Sebîlürreşâd, Yıl: 1919, C, 17, Sayı, 427-428, s. 88-89. 135 BOA. C. MF. 119/5910. 136 BOA. C. MF. 57/2834. 137 BOA. C. MF. 71/3533. 41 kasabasında Nasuh Paşa Camii’nde139 aynı görev için görevliler tayin edilmiştir. Yine halkın eğitimini sağlamak için kurulan bu müessesenin yürütülmesi işini vakıflar üstlenmişlerdir. Bu da göstermektedir ki camiler, Osmanlı döneminde amacına uygun olarak birçok işlevi aynı anda yerine getiriyordu. Örneğin vakıflardan tevcih edilen görevlerle birlikte bir camideki görevli sayısı 15-20 sayısını bulabilmekteydi. D. Huzur Dersleri Huzur dersleri, Osmanlı döneminde 1759 yılından başlayarak 1924 yılında hilâfetin kaldırılmasına kadar ramazan ayında padişahın huzurunda yapılan derslerin adı olmuştur. Bu tarihlerden önce de Osmanlı sultanlarının âlimlerin ilmi sohbetlerinde bulunduğu belirtilmiştir.140 Lâle devrinin önemli devlet adamlarından ve Patrona Halil isyanıyla kayınpederi Sultan III. Ahmed Han tarafından idam edilmek zorunda kalınan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa kendi adıyla anılan sarayında ramazan ayında devrinin önemli âlimlerini toplayarak Kur’an’dan bazı âyetlerin tefsirini yaptırmıştır. 1140 yılında yapılan toplantıya Sultan III. Ahmed de iştirâk etmiştir. III. Ahmed’in oğlu III. Mustafa ise Huzur derslerini 1172 tarihinde sistemleştirip ihdâs eden padişah diye anılmıştır.141 Huzur derslerinde dersi takrîr eden âlime ‘mukarrir’, müzakereci durumunda olan âlimlere ise ‘muhatap’ denilmiştir. Dersler genellikle Kâdî Beyzâvî’den işlenmekte idi. Huzur-ı Hümâyunda toplanan bu meclis gittikçe yaygınlık kazanmış öyleki “1180 senesi ramazan-ı şerîf’inde ulemâdan bu ders için yüz yirmi altı zât seçilmiş ve bu kişiler on dokuz meclise taksim edilmişlerdir.142 “Sultan Vahdeddin ve Halife Abdülmecid Efendi zamanında Dolmabahçe sarayında devam eden derslerin sonuncusu 1341 ramazanında (Mayıs 1923) yapılmış, 26 Recep 1342 (4 Mart 1924) tarihinde hilâfetin ilgası ile birlikte huzur 138 BOA. C. MF. 73/3628. 139 BOA. C. MF. 73/3633. 140 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, 441. 141 Bkz. İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XIIX, 441-444. 142 Mehmed Emin, “Huzur-ı Hümatun Dersleri”, Sebîlürreşâd, 1919, c, 17, Sayı, 425-426, s. 88. 42 dersleri de tarihe karışmıştır. Böylece bu dersler 1759–1924 yılları arasında 165 yıl devam etmiştir.”143 Huzur-ı Hümâyun dersleri diye anılan bu müessese de Osmanlı Devleti’ndeki ilmi yapıyı göstermesi açısından önem arzetmektedir. Padişah ve meşihat makamının onayıyla bu göreve gelen kişiler padişahın huzurunda tefsir dersleri yapmışlardır. Osmanlı padişahlarının ulemânın ilminden faydalanmak amacı ile oluşturduğu bu dersler müzakere edilerek işleniyordu. İlim adamları kendi birikimlerini bu derslerde hem diğer ulemaya hem de padişaha iletme imkânı buluyorlardı. II. Osmanlı’da Buhârîhanlık Geleneği A. Buhârîhânlık 1. Tanımı Asıl adı el-Câmi‘u’s-Sahîh olan ve müellifi Buhâralı İmam Muhammed b. İsmâil’e nispetle Buhârî-i Şerîf diye anılan hadis kitabının sonuna Farsça “hânden” fiilinden “okuyan, okuyucu, çağırıcı, söyleyen”144 anlamına gelen “Hân” kelimesinin getirilmesiyle oluşturulmuş Buhârî okuyan kimse manasına gelen Buhârîhân sözcüğü Osmanlı Devleti’nde camiler ve türbeler başta olmak üzere muhtelif mekânlarda Buhârî-i Şerîf’i okuyan eşhâsın genel adı olmuştur. Mu‘tâd şekli medreseden mezun olmuş hocaların ayrıca bir imtihanla ruus alarak selâtin camilerde gelirleri genellikle selâtin vakıflardan karşılanmak üzere talebelere ders vermesi şeklinde gerçekleşmiştir. Osmanlı ilim geleneğinde camilerde ders verme yetkisi, dersiâm efendilere yine bir imtihanla veriliyordu. Bu imtihanı kazanan dersiâm efendiler camilerde talebelerine tefsir, fıkıh ve hadis kitaplarını okutuyorlardı. Cami dersleri olarak yaygınlaşan Buhârî okuma geleneği aynı zamanda bu dersi veren dersiâm efendiler tarafından başta türbeler olmak üzere muhtelif mekânlarda hatim olarak da okuna gelmiştir. Aslında türbelerde yapılan 143 İpşirli, Huzur Dersleri, DİA, XIIX, 443. 144 Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı yay. İstanbul, 2002; Devellioğlu, Ferit, OsmanlıcaTürkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2004. 43 merasimlere hatim dendiği gibi camilerde okunan derslere de hatim denegelmiştir.145 Zira burada da kitab baştan sona bitirilip hatmedilmiştir. “Sevap kazanma yanında; maddî ve mânevî sıkıntılardan, hastalık ve belalardan, düşman istilâsından kurtulma ve her türlü murada nâil olma amacıyla en fazla okunup hatmedilen hadis kitabının Sahîh-i Buhârî olduğu bilinmektedir.”146 2. Şartları Her şeyden önce Buhârî-i Şerîf’i okuyacak kişiler dersiâmlar arasından seçiliyordu. Dersiâm olabilmek için de belli şartlara haiz olmak gerekiyordu. Bunların başında da medreseden mezun olmak şartı vardı. Daha sonra ehliyetini ispat edenler dersiâm olabilme hakkını elde ediyorlardı. XIX. yüzyılın ikinci yarısında dersiâmlık unvanının verilmesi için açılan imtihanla ilgili yeni kurallar getirildi. Bu dönemde dersiâmlık imtihanları, ders vekilinin başkanlığında tanınmış ulemâdan oluşan bir heyet tarafından yapılmaktaydı. II. Abdülhamid’in saltanatının (1876– 1909) ortalarına kadar dersiâmlık imtihanları yılda bir defa açılırken daha sonra teşkil eden bir heyetin medreselerde belirli aralıklarla imtihan yapması, bu şekilde yılda on beş kişiye bu unvanın verilmesi usulü benimsendi.147 Nitekim Buhârîhân olacak dersiâmların gireceği imtihanla ilgili olarak, bir belgede şöyle denilmektedir. “Cennet-mekân Sultan Abdülmecîd Hân Hazretlerinin türberdâr-ı sânîsi Hacı Hafız Bekir Efendi’nin Buhârî-i Şerîf ciheti imtihânına idhâlini müsted‘i takdîm eylediği arzuhâl Şeyhülislamlığa bildirilmiştir. (13 C 1278)”148 Bu da göstermektedir ki Buhârîhân olacak kişi ehliyetini ispatlamış kimseler arasından seçilmekteydi. Bu genellikle yapılan bir imtihanla olmaktaydı. Bunda amaç ise bu görevin liyâkatlı kişiler tarafından yürütülmesini sağlamaktı. Nitekim 30 Nisan 1868’de Şeyhülislam olan Hasan Fehmi Efendi’nin ruûs imtihanına girecek talebeler için risaleler kaleme aldığı bilinmektedir. 1858–1859 tarihlerinde Ders 145 Kandemir, “Hatim”, DİA, XVI, 469. 146 Kandemir, DİA, XVI, 469-470. 147 İpşirli, “Dersiâm”, DİA, IX, 185. 148 BOA. A. MKT. NZD. 385/19. 44 Vekilliği görevi de yapan Hasan Fehmi Efendi Risâletü’l-imtihan li’r-ruûs (İstanbul 1275) ve Mir‘atü efkâri’r-ricâl li-yetemeyyeze erbâbü’l-kemâl (İstanbul 1280) isimli iki risale kaleme alarak bu imtihanlara girecek talebelere kolaylık sağlamayı amaçlamıştır.149 Buhârîhânlık görevini îfâ edenler aynı zamanda hediyelerle ve nişanlarla da taltîf edilebiliyorlardı. Mesela “Mabeyn-i Hümâyun’da Buhari-i Şerif kırâatına memur Hoca Mustafa Efendi’ye dördüncü rütbeden bir kıt‘a Mecid-i Nişân-ı Zîşân’ı ihsan buyurulmuştur. 7 Ramazan 1335.”150 B. Buhârîhânlar ve Cami Ders Geleneği 1. Buhârîhânlar İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi’nde 2299 numarada kayıtlı defterde dersiâm olan efendilerin isimleri, yaptıkları görevler ve bu görevi nerelerde ve ne zaman îfâ ettikleri kaydedilmiştir. Ayrıca bu defterde sadece Buhârîhânlık ciheti değil muhtelif cihetler de zikredilmiştir. Örnek olursak verecek olursak bu cihetler şunlardır. “Buhârîhânlık, vaizlik, cuma vaizi, Şifâ-i Şerîf kırâati, dersiâmlık, Müslimhânlık, kürsü şeyhliği, tedrîs-i ulûm-ı nâfia ciheti, hatmiyye, Enderun-ı Hümâyun Kütüphanesi’nde dersiâmlık, ferâiz ve delâil ciheti gibi birçok tevcihat defterde zikredilmektedir.151 Mezkûr defterde diğer cihetlere nazaran Buhârî-i Şerîf okuma geleneği ile ilgili ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bu da bu geleneğin diğerlerinden farklı olarak daha fazla yaygınlık kazanması ile ilgili olsa gerektir. Örnek olarak zikredilecek olursa “Fatih mucez dersiâmlarından Hafız Hasan Efendi tarafından 6 Temmuz 1325 tarihli Evkâf-ı Hümâyun Nezâretine verilen istid‘aya Evkâf-ı Hümâyun Kapudan müdüriyetinin 22 Temmuz 1325 tarihli derkenarından ihrac olunmuştur.”152 denilerek Buhârîhân olan eşhasın isimleri zikredilmiştir. 149 Bkz. İpşirli Mehmet; Çelebi, İlyas, “Hasan Fehmi Efendi”, DİA, XVI, 320-323. 150 BOA. İ. DUİT. 60/120. 151 Bkz. İMMA. D. 2299; 2162. 152 İMMA. D. 2299. 45 Burada tablo halinde 10 nefer Buhârîhânın miktar-ı maaşı, yevmî vazifesi kendisine tahsis edilen fodlanın miktarı, sahib-i cihetin ismi ve tevcih tarihi verilmiştir. 10 Buharihandan biri reis-i hâce ve duahan-ı Buhârî-i Şerif ciheti sahibi Osmanpazarlı Hamdi Efendi b. Nuri, bu göreve 10 Rebiulevvel 1323 tarihinde atanmıştır. Nakşıdil Valide Sultan Türbesi’nde bu görevi îfâ etmiştir. Nakşıdil Valide Sultan Türbesi’nde okunan bu hatimlere Hamdi Efendi’nin başkanlık ettiği ve hatmin sonunda okunan Buhârî-i Şerîf hatim duasını da yapmakla görevli olduğu ayrıca zikredilmiştir. Diğer dokuz Buhârîhânın isimleri şöyledir: Alaiyeli Hacı Mehmet Rıfat Efendi, Tırnovalı Mehmet Efendi, İsmail Efendi, Erzurumlu Salih Nazım Efendi, Mehmed Hilmi Efendi, Hacı Abdürrahim Efendi, Osmanpazarlı Yunus Efendi-zade Hafız Abdülhamid Efendi, Tikveşli Hafız Ziyaeddin Efendi Buhari-i Şerif sanduğu ciheti, Mehmed Fevzi b. Hasan Efendi ise Buhari-i Şerif noktacılığı cihetini buharihanlık göreviyle beraber eda etmişlerdir. Yukarıda zikredilen buhârîhânlık noktacılığı İsmail Erünsal’ın ifadesiyle Buhârîhânların derste nerede kaldıklarını tespit işiyle görevli kişinin adıdır.153 Mefail Hızlı’nın ifadesine göre ise “Noktacı vakfın birimlerinde görev alan kişilerin, talebelerin ve vazifelilerin devam-devamsızlıklarını kontrol eden ve gelmeyenlerin isimlerinin yanına nokta koyan kişi anlamındadır.154 Süleymaniye vakfiyesinde de noktacılık konusunu bu görevi açıklayan şöyle bir bilgi mevcuttur; vakıf görevlilerinden olarak iki nefer noktacının bulunması gerektiği birisinin sabah ve ikindi vakitlerinde eczâhânları diğerinin öğle vaktinde eczâhânları takip ederek görevli oldukları meclislerinde bulunmaları gerektiği özürsüz olarak vazifelerini îfâ etmedikleri takdirde belirtildiği üzere defterlerine nokta koymaları gerektiği belirtilmiştir.155 Buradan anlaşılan sonuç; noktacılık cihetinin, görevliler arasında denetimi sağlayan kişi anlamında kullanıldığıdır. Noktacılık görevini üstlenen görevlinin hem Buhârîhânların nerede kaldıkları hem de bu görevi aksatmadan 153 Erünsal, Türk Kütüphaneleri, II, 138. 154 Hızlı, Mefail, Bursa Medreselerinde Eğitim Öğretim, Esra Fakülte Kitabevi, Bursa, 1997, s. 115. 155 Kürkçüoğlu, Kemal Edip, Süleymaniye Vakfiyesi, Vakıflar Umum Müdürlüğü, Ankara, 1962, s. 102. 46 yerine getirip getirmedikleri konusunda denetimi sağlayan bir görev îfâ ettiklerini söylemek mümkündür. Yine buna benzer bir görev îfâ edildiği ile alakalı bir başka belge de; mescidi açıp kapamak kayyumbaşının uhdesinde olduğundan dolayı Buhârî-i Şerîf kırâat edilmesi için gerekeni yapmak üzere kendisinin tenbih edilmesi ve bu konuda uyarılması ile alakalı şöyle denilmiştir: “Meâl-i İş‘âr-ı âlî Nezâret-penâhîleri ma‘lum-ı âcizîleri oldu. Mezkûr mahfeli açıp kapamak ciheti Kayyumbaşı’nın uhdesinde olduğu bi’t-tahkîk anlaşılmakla mahfelin açılarak kırâat-ı Buhârî-i Şerîf olunması zımnında Kayyumbaşıya tenbîhât-ı lazime emir buyurulması babında 8 rebiulevvel 1300.”156 Görüldüğü üzere sadece Buhârî-i Şerîf okuma değil, bu görevin kusursuz olarak devam etmesini sağlamak amacıyla da görevliler tayin edilmiştir. Noktacılık ciheti bunlar içinde en dikkat çekeni olmakla beraber camilerde genellikle müezzinler va hatta Padişahlar için özel bir bölüm olan mahfelin açılması ve orada Buhârî-i Şerîf kırâat olunması için kayyumbaşının bu konuda tenbih edilmesi de Buhârî-i Şerîf okunması için verilen diğer görevler arasındadır. İstanbul Müftülüğü Meşihat arşivinde bulunan Sahib-i Cihet-i Dersiamlar ismiyle kayıtlı olan defterde 90 civarında Buhârîhânın ismi zikredilmiştir. Bu defterde Buhârî-i Şerîf okunan mekânlar; Nuruosmaniye Camii, Ayasofya Camii, Bab-ı Fetva, Hamidiye Türbesi, Nakşıdil Türbesi, Valide Camii, Beşiktaş Camii, Fatih Camii, Mecidiye Türbesi, Sultan Mustafa Türbesi, Hırka-i Saadet Camiidir. Bu defterde Osmanlı Arşivi kaynaklarına nazaran dikkat çeken birçok nokta mevcuttur. Bunlar arasında mesela Buhârî-i Şerîf kırâatı cihetinin yanına Müslim-i Şerîf ciheti de dâhil olmuştur. Hamidiye türbesinde ve Sultan Mustafa türbesinde Müslim-i Şerîf ciheti tertip edilmiştir.157 Ayrıca bu defterde bu cihetlerin nerelerde ve hangi günlerde okunduğu da beraber zikredilmiştir. Farklı mekânlarda ve farklı zamanlarda okunduğu görülen Buhârî-i Şerîf, böylelikle İstanbul’da her gün okunma imkânı bulmuştur. Bunlar şu şekilde zikredilmiştir: 156 BOA. MF. MKT. 79/7. 157 İMMA. D. 2299. 47 Nuruosmaniye Camiinde farklı farklı dersiâmlar tarafından salı ve cumadan mâ-adâ her gün, ba‘de’s-sabah her gün ve eyyâm-ı tahsilde diye üç farklı zamanda okunduğu belirtilmiştir. Ayasofya Camii için eyyâm-ı tahsilde, Bâb-ı Fetvâ’da salı ve perşembe günleri, Fatih Camii’nde salı ve cumadan mâ-adâ hergün diğer bir yerde salı ve cuma günleri başka bir yerde de eyyâm-ı tahsilde ba‘de’s-sabah denilmiştir. Beşiktaş Sinan Paşa Camii’nde cuma günleri, Sultan Mustafa Türbesi’nde salı ve cumadan mâ-adâ her gün ve başka bir yerde eyyâm-ı tahsilde denilmiştir. Bu defterde Süleymaniye Camii’nde Buhârî okuma ciheti tedris-i Buhârî şeklinde isimlendirilmiştir. Bu da daha önce zikredildiği üzere Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin camilerde ders, türbelerde ve başka kutsal mekânlarda hatim olarak zikredildiğini göstermektedir. Yine İstanbul Müftülüğü 2162 numarada Buhârî-i Şerîf ve Şifâ-i Şerîf hocaları ismiyle kayıtlı olan defterde ise Dersiâm Efendilerin isimleri hangi vakıftan tevcih edildiyse sahib-i vakfın ismi, ciheti ve nerede edâ edildiği belirtilmiştir. Bu görev ile ilgili ayrı bir defter tanzim edilmesi de bu görevin ne kadar yaygınlık kazandığının en önemli göstergelerinden biri olsa gerektir. “Dersiâmdan Müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi, Nakşidil Valide Sultan vakfından, Nakşidil Valide Sultan Türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Rizeli İshak Nuri Efendi, Ebû’s-Suud Efendi vakfından, Bâb-ı Fetvâ’da Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Bursalı Hafız Salih Efendi, Sultan Selim vakfından, Bâb-ı Fetvâ’da Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Mehmed Emin Efendi, Laleli Sultan Mustafa vakfından, Laleli Sultan Mustafa türbesinde Müslimhânlık ciheti. Dersiâmdan Tavaslı Osman Nuri Efendi, Sultan Mahmud türbesinde, Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Hemşinli Hamid Ferid Efendi Nakşidil Valide Sultan türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti - Hırka-i Şerîf Buhârî-i Şerîf kârîliğine nakl edilmiştir.- Burada 48 da görüldüğü üzere fevt olan veya görev yerleri değişen dersiâmların yanına bir not düşülmüş genellikle de yerine geçen dersiâm Efendi’nin ismi yazılmıştır. Dersiâmdan Kastamonulu Mustafa Asım Efendi, Sultan Mahmud Hân-ı Evvel vakfından Ayasofya-i Kebîr Camii ve Hamîdiye türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Mustafa Sabri Efendi Sultan Osman vakfından, Sultan Mahmud türbesinde, Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Köstenceli Mehmed Rıza Efendi, Sultan Mecid vakfından, Hırka-i Şerîf camiinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Kırşehirli Mehmed Fehmi Efendi, Sultan Mahmud vakfından, Sultan Mahmud türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan İstanbullu Mehmed Fuad Efendi, Sultan Hamid-i Evvel vakfından, hamidiye türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Kastamonulu Hüseyin Vasfi Efendi, Sultan Mahmud türbesinde Müslimhân ve cüzhân ve Divanhâne’de Buhârîhân. Dersiâmdan Tortumlu İbrahim Ferid Efendi, Sultan Mecid vakfından, Mecidiye türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Yenişehirli Ahmed Şakir Efendi, Fatih türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Zağferanbolulu Mustafa İsmet Efendi, Bâb-ı Âlî Nallı Mescid’de Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Elyesalı Ali Efendi, Hamidiye vakfından, Nakşidil Valide Sultan türbesinde Buhârî-i Şerîf ciheti. Dersiâmdan Ermenekli Mehmed Fevzi Efendi, Hatice Sultan vakfından Bağçekapu’da Valide Sultan Camii’nde dersiâmlık ve Laleli Sultan Mustafa Camii’nde Buhârîhânlık ciheti.158 158 İMMA. D. 2162. 49 Burada sadece farklı vakıflardan farklı yerlerde okunan tevcihatları zikrettiğimiz defterde daha birçok dersiâm efendinin isimleri ve görevlendirildiği mekânlar zikredilmiştir. Zira defterde daha birçok tevcihât bulunmaktadır. Sahib-i vakf başlığının altında zikredilen vakıf isimlerine bakılacak olursa bunlar genellikle selâtin vakıflar diye de isimlendirilen padişah ve valide sultan vakıflarıdır. Buhârî-i Şerîf okutma geleneğinde Osmanlı Arşivi’nde ismine rastlanılmayan Sultan I. Abdülhamid’in eşi aynı zamanda Sultan II. Mahmud’un annesi olan Nakşidil Valide Sultan Meşihat Arşivi’nde ismi en çok geçenlerdendir. Burada isimlerini zikrettiğimiz I. Abdülhamid, eşi Nakşidil Valide Sultan ve onların mahdumu olan II. Mahmud Buhârîhânlık geleneği içinde bu işin giderlerinin büyük çoğunluğunu kurdukları vakıflar aracılığıyla yürüten en önemli isimlerdendir. I. Abdülhamid Han’ın, Hamidiye Türbesi’nde, Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nde ve Valide Camiinde de Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin yürütülmesini sağladığı görülmektedir. Oğlu Sultan II. Mahmud kurmuş olduğu vakıflarında da aynı şekilde Fatih Camii ve Türbesinde ve Ayasofya Camii’nde Buhârî-i Şerîf okunması için şart koşmuştur. 2162 numaralı defterde isimleri en çok zikredilen diğer padişahlar Sultan I. Mahmud ve Sultan III. Mustafa’dır. Sultan I. Mahmud’un Ayasofya ve Fatih Camii külliyesine kurmuş olduğu kütüphanelerde de Buhârî-i Şerîf okunmasını şart koştuğunu bilmekteyiz. “Ayrıca Fatih Camii yanına açtığı dershanede özellikle Sahîh-i Buhârî okutulmasına özen göstermiştir.”159 Ayrıca Sultan Osman Camii, Ayasofya ve Fatih Camii Şerîflerinde ve Fatih’te Nakşidil Valide Sultan türbesinde de Buhârî-i Şerîf okunması işini vakıflarından tevcih etmiştir.160 Sultan III. Mustafa ise kurmuş olduğu Laleli Külliyesi’nde camide, külliyenin içinde bulunan türbesinde, Sultan Osman Camii’nde, kurmuş olduğu vakıflarda Buhârî-i Şerîf okunması için şart koşmuştur. Burada zikredilen padişahlar, Buhârî-i Şerîf hatmi ve tedrisi işine en çok özen gösterenler arasındadır. Burada onların bu işi kendilerinin ihdas etmediği göz önünde bulundulursa toplumda var olan uygulamalara sahip çıktıkları ve bu konuda devletin imkânlarını seferber ettiklerini söylemek mümkündür. Bunu da padişahlar adına takdire şayan bir faaliyet olarak görmek gerekmektedir. Zira 159 Özcan Abdülkadir, “Mahmud I”, DİA, XXVII, 352. 160 İMMA. D. 2162. 50 kendilerinin camiler yaptırarak ve burada verilen hizmetlerin yürütülmesini sağlayan vakıflar kurarak ne kadar mühim hizmetlerin îfâ edilmesine önayak olduklarını söylemeye hacet yoktur. Yine Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan evkâf defterleri tasnîfinde 32282 nolu defterde hicrî 1263 (m. 1847) senesine mahsûben sâir hoca efendilere verilen şehrî maaş miktarları gösterilmiştir. Defterde “Cennet-mekân Sultân Mahmud Hân aleyhi’r-rahman ve’l-ğufrân hazretlerinin hayrât-ı celîlelerinden Harem-i Şerîf’de vaki‘ mahallerde Eczâ-i Şerîf, Şifâ-i Şerîf, Buhârî-i Şerîf ve Delâil-i Hayrât okuyan hocaların ayrıca mezâhib-i selâse müderrislerinin” maaş tutarları ay ay gösterilmiştir. Okunan kitapların “beher yevm subh ve mesa‘” hergün sabah ve akşam okunduğu kaydı zikredilmiştir. Osmanlı Arşivi’nde muhtelif evkâf defterlerinde benzer kayıtların varlığı muhakkaktır. Lakin otuz bini aşmış defter tasnifinden hepsini ortaya çıkarmanın zorluğu aşikârdır. Burada vakıf kayıtlarından birinin örneği zikredilmiştir. Bu örnekte vakıf sisteminin Buhârîhânlık üzerindeki uygulaması açıkça görünmektedir. Defterde I. Mahmud vakfından görevlilere ne kadar maaş verildiğinin kaydı düşülmüştür. Buhârî-i Şerîf cihetinden farklı olarak Delâil ve Eczâ-i Şerîf okuyan görevlilere verilen maaş tutarlarının da kaydı gösterilmiştir, onlar şu şekildedir: Vazîfe-i Buhârî-i Şerîf-i Hâce Aşkî Efendi şehrî üç yüz kuruş maaş almıştır. Vazîfe-i Buhârîhân Âlim Efendi, Âlim Efendi’nin vefat ettiği kaydı düşülmüş ve senevî 3000, şehrî 250 kuruş olan maaşı vekîli ve mahdûmu arasında 125’er kuruş olarak paylaşılmıştır. Osmanlı döneminde ilmiye sınıfında vekâlet çokça rastlanan bir uygulamadır. Mezkûr uygulama kadılık sistemine nâiblik olarak geçmiş taşraya atanan bir kadı İstanbul’da kalarak yerine bir nâib atamıştır. Vakıf cihetlerinde de bu uygulamanın olduğunu burada görmekteyiz. Bu uygulama her ne kadar işin aksamaması amacında ise de eğer vekillik ehil kimselere verilemediyse zararlarının olacağı zâhirdir. Vazîfe-i Buhârîhân Diyarbekirli Ahmed Efendi senevî 3000 kuruş, şehrî 250 kuruş maaş almıştır. 51 Vazîfe-i Buhârîhân Mehmed Muntazır Efendi yine senevî 3000 kuruş olan maaşını şehrî 250 kuruş olarak her ay almıştır. Vazîfe-i nısf-ı Buhârî-i Şerîf Boşnak İbrâhim Efendi senevî 1500 olan maaşını şehrî 125 kuruş olarak almıştır. Vazîfe-i nısf-ı Buhârî-i Şerîf İsmâil Hakkı Efendi aynı şekilde şehrî 125 kuruştan senevî 1500 kuruşla vazîfesini yapmıştır. Burada dikkat çeken bir diğer husus Buhârî okuma görevinin daha öncede geçtiği üzere yarım (nısf) diye isimlendirilmiş olmasıdır. Bu da vakıflardan tevcîh edilen bu görevin iki kişi arasında paylaştırıldığı tahsis edilen maaşın ikiye bölündüğünü göstermektedir. Defterde 1263 senesi için 2 kişinin yarım aylıkla ve nısf görevle Buhârî kırâatı işini üstlenmiş olduğu ve muhtemelen aynı zaman ve mekânda bu görevi Boşnak İbrahim Efendi ile İsmail Hakkı Efendi’nin kendi aralarında paylaşılmış olduğunu göstermektedir. Aynı şekilde nısf görevle ve aynı maaşla Şifâ-i Şerîf okuyan Çerkez Osman Efendi ile Kırımî Ömer Efendi’nin de bu görevi paylaşmış oldukları görülmektedir. Defterde aynı zamanda surrehân ve delâilhân olan efendilerin maaşları da gösterilmiştir.161 2. Buhârî Okuma Ve İcâzet Verme Geleneği Maltepe’de bir camii Şerîf’te bugün hala Buhârî-i Şerîf okutan Çankırılı Mehmet Özyurt ile yaptığımız mülakatta162 kendisi Buhârîhânlık hakkında önemli bilgiler vermiştir. Fatih ve Süleymaniye Camii Şerifleri mucez dersiâmlarından ve Buhârîhân olan Rizeli Ferhat Efendi’nin163 derslerine devam eden Şükrü Efendi, görev yaptığı Üsküdar’daki Toygar Hamza Camii’nde Çankırılı Mehmet Efendi’ye (Özyurt) 1957 161 BOA. EV. D. 32282. 162 Mülakat 6 Kasım 2008 tarihinde Maltepe’de gerçekleştirilmiştir. 163 Rizeli Ferhat Efendi’nin dersiâm ve Buhârîhân olduğunu hem Ebû’l Ulâ Mardînî hem de Hamit Er kitaplarında belirtmişlerdir. (Bkz. Mardini, Huzur Dersleri, s. 353; Hamit Er, Medreseden Mektebe Geçiş Sürecinde Darul Hilafe Medreseleri, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2003, s. 97. 52 ile 1964 seneleri arasında 7 senede Buhârî-i Şerîf okutarak icazet vermiştir. Mehmet Efendi ile yaptığımız görüşmede kendisi bu derslerin zorunlu haller dışında her gün devam ettiğini söylemiştir. Yaklaşık on kişilik talebenin bulunduğu mecliste Buhârî-i Şerîf arz metoduyla talebeler tarafından hocaya okunmakta, hocaefendi de önünde bulunan Buhârî-i Şerîf şerhlerinden gerekli gördüğü izahatları yapmakta imiş. Buhârî-i Şerîf’i okutan hocaefendi’nin önünde üç-dört tane şerhin açık olduğu ve hocanın gerekli gördüğü kısımları kendilerine aktardığını belirtmiştir. Türbelerde ve bazı camilerde yapılan hatîm geleneğinin metodu hakkındaki sorumuza ise o zamanlar Fatih’teki Hırka-i Şerîf camiinde bunun devam ettiğini belirtmiştir. Kendi tabiriyle; ruus alan hocaların bugün Kutsal Emanetler Dairesi’nde Kur’an-ı Kerim hatminin yapıldığı gibi Buhârî-i Şerîf’i teker teker okuduklarını söylemiştir. Bu teker teker okuma uygulaması sadece kendisinden duyduğumuz bir uygulamadır. Zira belgelerde geçen ibarelere ve uygulamanın geneline bakıldığında Buhârî-i Şerîf okuma işinin genellikle toplu halde okunduğu belirtilmiştir. Bir hocaefendinin başkanlık ettiği cemaat teker teker ve sesli olarak okumuş, bitiminde ise bir dua ile meclis son bulmuştur. 3. Hadisleri Yorumlama Geleneğinin İntikali ve Cami Dersleri Osmanlı ilim geleneğinde, cami derslerinin ulemâ sınıfının, talebelerin ve toplumun yetişmesinde çok önemli işlevler gördüğü bilinmektedir. Belirli kitaplar camilerde okutulmakta buralarda birçok öğrenciye icazetler verilmekte idi. Bu bölümde cami derslerinin hadisleri yorumlama geleneğinin intikâlini sağlamada oynadığı rol göz önünde bulundurularak özellikle camilerde Buhârî-i Şerîf okunması ile alakalı örnekler zikredilecektir. Camilerde okutulan kitaplar arasında birinci sırayı Buhârî-i Şerîf almakta idi. Bu dersler, Osmanlı toplumunda geleneğin intikâlini sağlayan en önemli unsur olmuştur. Ancak XIX. yy.da yaşanan modernizm tartışmaları ile birlikte Müslümanlar gelenekleriyle hesaplaşmak zorunda kalmışlardır. Bir anlamda Batı dünyasından gelen sorulara cevap vermek gerekliliği hâsıl olmuştur. Bundan en çok etkilenen ise hadis ilmi olmuştur. Müslümanların asırlar boyunca okuduğu, dinlediği ve uyguladığı hadisler sorgulanmış, itirazlar dile getirilmiştir. Hint Alt kıtasında 53 başlayan hadis tartışmaları Mısır’dan sonra kısmen de olsa Osmanlı topraklarına da sirâyet etmiştir. Müsteşrikler hadise yaklaşırken kitapların satırlarında okudukları metne bakarak hadisin sahîhliğini sorgulamışlar bunu da kendi geliştirdikleri metodla yapmışlardır. Halbuki onlar bu metodları tahrif olmuş kitapları ve kayda geçirilmemiş peygamberlerinin hayatlarını anlamak için geliştirmişlerdir. Oysa hadisler, bir Müslüman için peygamber’in ağzından çıkmış, onu Allah’ın rızasına eriştirecek ve müslümanca bir zihin inşa etme ameliyesinde kendisine rehberlik edecek ulvî sözlerdir. Söz gelimi abdest ve namaz ile ilgili hadisler bugün sadece kitaplarda yazılı değil toplumun her kesiminde uygulanan bir amel olarak hayatiyetini korumaktadır. Kaldı ki âlimler, hadisin sahîhini sakîminden ayırmak için kendi usullerini geliştirmiş ve bunu da doğru bir şekilde uygulamışlardır. Bu sebeble batılı bir insanın anlayamayacağı daha doğru söylemek gerekirse batının zihin dünyasını benimsemiş insanların anlamaktan uzak kalacakları şifâhî gelenek, İslâm ümmetinin en muhkem faaliyetlerinden birisidir. Korunacağı kendisi tarafından vaad edilen Kur'ân-ı Kerîm, işte bu şifâhi gelenekle nesilden nesile aktarıla gelmiştir. Sözgelimi bugün elimizde ilk döneme ait bir Mushaf olsa o mushafın güvenilirliğinin ispatı muhakkak ki yine şifâhî gelenekle vuku bulacaktır. İşte modernizmin getirdiği bu sorular ve sorunlar karşısında ayakta kalabilmek geleneğin intikaliyle olabilmiştir. Bir hadisin anlaşılması için en önemli faktörlerden biri onu daha önceki nesillerin nasıl anladığı ve uyguladığıdır. İşte hadisler özelde Buhârî-i Şerîf, camilerde tedris edilerek sonraki nesillere aktarıla gelmiştir. Bu derslerde gerçekleştirilen hadisleri anlama ve yorumlama geleneği sayesinde Osmanlı toplumu modernizm batağından en az etkilenen toplum olmuştur. Osmanlı Devleti’nin yıkılması ile birlikte modernizmin etkileri sebebiyle intikâlin ınkıta‘ı vuku bulmuş adeta Müslümanlar karşılaştıkları her şey hakkında yeni karşılaşıyormuş tepkisini vermeye başlamışlardır. Bir çocuğun yeni karşılaştığı nesnelere verdiği acemi tepkiler gibi hadislere getirilen ilginç yorumlar, o çocuğun durumundan daha gülünç hale düşmemize sebep olmuştur. Kısmen de olsa bu intikâli kesintiye uğramadan yakalayabilen ulemâ sayesinde bugün o ınkıta‘ın etkisi en aza 54 indirgenebilmiştir. İşte o intikâl kitaplarla olduğu kadar dersiâm efendiler gibi camilerde ders veren ulema sayesinde gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla Buhârîhânlık gibi şifâhî geleneğimize bu gözle bakmak onu daha doğru anlamamıza vesile olacaktır. Kıymeti yokluğunda anlaşılan bu gibi ilmi faaliyetler yüzyıllardır yaşanılan ve olgunlaşan İslam geleneğinin daha sonraki nesillere aktarılmasını sağlamıştır. Tek başına bu bile kendisine gereken değeri göstermemiz için yeterlidir. Şu değerlendirme konuyu izah etmede faydalı bilgiler içermektedir. “Hz. Peygamber’in hadislerinin okunması ve dinlenmesinin de insanımıza, manasını anlamamış bile olsalar, Rahmet Nebi’sinin yolunda oldukları hissini verdiği açıktır. I. Mahmud örneğinde olduğu gibi Osmanlı Padişahları da, hadis okumanın gerçek değerini bilmiş ve bunun için kütüphaneler ve diğer bir kısım ilim kurumları oluşturmuş fakat bunun yanında toplumun Hz. Peygambere olan sevgi ve bağlılığında onunla aynı çizgide buluşma hedefine yönelik olarak da, Buhârî hatmine kadrolar tahsis etmiş, imkânlar ayırmışlar ve kendileri de bu törenlerde bizzat bulunmaya gayret sarfetmişlerdir.”164 Yukarıda zikredilenlere paralel olarak aşağıda da Ebû’l-Ulâ Mardînî’nin Huzur Dersleri isimli kitabında huzur derslerine katılan zevâtın biyografileri zikredilmiştir. Bu zevattan birçoğu camilerde ders almış ve daha sonra yine bu camilerde talebe yetiştirerek icazet vermişlerdir. Bu isimlerden Buhârî-i Şerîf’i camilerde okuyan ve okutanların isimleri tespit edilebildiği kadarıyla zikredilecektir. Bunda amaç camilerde okunan Buhârî-i Şerîf ders geleneğinin mahiyetini ortaya koyabilmektedir. Ayrıca bir âlimin biyografisi kaleme alınırken onun camilerde vs. Buhârî-i Şerîf okuttuğu ve Buhârî-i Şerîf hocası olduğunun belirtilmesi konumuz açısından değer taşımaktadır. Camilerde okutulan diğer kitaplar da (Şifâ-i Şerîf, Mesnevi-i Şerîf ve Kadı Beyzavî gibi) burada kısmen zikredilecektir. Zira bu, Osmanlı Devletindeki cami derslerinin derecesini göstermesi bakımından önem arz etmektedir. 164 Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Dini Hayatından Bir Kesit: Buhârî Hatmi”, Türk Yurdu, sy. 20/148/149, 2000. s. 354. 55 Yukarıda zikredilen Buhârîhânlara ek olarak burada aynı zamanda huzur derslerine katılan Buhârîhânların isimleri zikredilecektir. Ermenekli Muhammed Aynî Efendi, Buhârî-i Şerîf hocalarındandır.165 Hadimli Muhammed Hulusi Efendi Beyazıt camiinde ulumu âliyye tedris etmiştir. İcazet verdikten sonra Topkapı sarayında Buhârî-i Şerîf ve Şifa-i Şerîf hocalığına tayin edilmiştir.166 Köprülü Halil Efendi, Şehzade camii şerifinde 20 seneden beri müstemirren Kadı Beyzavi tefsirini tedris etmiştir.167 Lüleburgazlı Muhammed Eşref Efendi 1320 senesinde Fetvahanede haftada bir defa ictima edilerek okunan Şifa-i Şerîf heyetine dâhil olmuştur.168 İstanbullu Hüseyin Hüsnü Efendi, H. 1288’de Sultan Beyazıt Camii Şerifi’nde tedrise başlamış 1291’de İstanbul ruus imtihanını kazanarak tedrîs tarîkına girmiş 1306’da icazet vermiştir. Nur-ı Osmâniye Camii şerîfinde 150 kuruş vazifeli Buhârî-i Şerîf ciheti vardı.169 Ahıskalı Muhammed Nuri Efendi, tahsilini Fatih Camii Şerîfi’nde yaparak müderris olmuş ve aynı camide tedris ile meşgul olarak talebesine icazet vermiştir. Salı günleri Topkapı Sarayında Buhârî-i Şerîf okutur ve Salı günleri Kalender Camii Şerîfi’nde ayrıca tedriste bulunurdu.170 Alâiyyeli Abdullah Fehmi Efendi, on yedi sene Buhârî-i Şerîf okutmuştur.171 Alâiyyeli Hacı Muhammed Rıf’at Efendi, Fatih Camii Şerîfi’nde sabahları Buhârî-i Şerîf okur.172 165 Ebul Ula el-Mardini, Huzur Dersleri (yay. haz. İsmet Sungurbey), İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1966. 166 Mardini, Huzur Dersleri, s. 150. 167 Mardini, Huzur Dersleri, s. 162. 168 Mardini, Huzur Dersleri, s. 165. 169 Mardini, Huzur Dersleri, s. 985. 170 Mardini, Huzur Dersleri, s. 193-194. 171 Mardini, Huzur Dersleri, s. 198. 56 Alasonyalı Ali Zeynelâbidin Efendi, Fatih Camii Şerîfi dersiâmlarından Arnavut Receb Efendi’nin dersine devama başlamış, bu zatın vefatıyla yine Fatih Camii Şerîfi dersiâmlarından Hafız Ahmed Şakir Efendi’nin ders halkasına girmiş, büyük üstadın üç yüze yakın talebesi arasında temayüz etmiştir. Bu zatın ilk icazet verdiği talebedendir. 5 Receb 1301/11 nisan 1300 senesinde açılan ruus imtihanında da ehliyetini ispat ederek dersiâm olmuştur. 1314 senesinde 150’yi mütecaviz talebeye icazet vermiş iki sene sonra o zamanın büyük âlimlerinden Eğinli İbrahim Efendi’nin vefat etmesiyle merhumun vasıyeti ve talebesinin ısrarı üzerine tasavvurattan başlayarak derse çıkmış ve bu defa da yüze yakın talebeye icazet vermiştir. Bu talebe arasında zamanımızın sayılı âlimlerinden Zahidü’l-Kevserî Efendi ile Buhârî-i Şerîf’i tercüme eden Afyonkarahisar meb’usu Kamil Efendi (Kamil Miras) de vardır. Fatih Camii Şerîfi’nde Şifa-i Şerîf okuma görevi de kendisine tevcih edilmiş idi.173 Zâhidü’l-Kevserî’nin Mustafa Sabri Efendi’nin şeyhülislamlığı zamanında ders vekilliği yaptığı göz önünde bulundurulacak olursa bu derslerin mahiyeti ve önemi daha bir anlaşılır olacaktır. Zira kendisi de bu derslerden yetişen Muhammed Zâhid el-Kevserî (v. 1371) Osmanlının son zamanında yetişen müstesna bir âlimdir. Arabgirli Abbas Efendi, Fatih Camii Şerîfi’nde salı ve cuma günleri hariç diğer günler caminin Akdeniz kapısı kısmında minberin sağ tarafındaki müezzin mahfilini altındaki demir parmaklık içindeki şebîkede Buhârî-i Şerîf okuturdu. Bu toplantıda heyet reisi ile beraber on kişi olurlar idi. Abbas Efendi bu heyetin reisi idi. Hoca Efendiler önlerinde yeşil çuha örtülü rahleler üzerine Buhârî-i Şerîf kitaplarını açıp okurlardı. Bu heyet salı ve cuma günleri de Sultan Selim Camii’nde Buhârî-i Şerîf okurlardı.174 Arabgirli Muhammed Hazmî Efendi, Tevhid-i Tedrîsât kanunu ile medreselerin lağvedilmesi üzerine kendisi de ferâğat köşesine çekilmiştir. Kasımpaşa’da Cezayirli Hasan Paşa’nın Kışla Camii Şerîfi’nde müderrislik ve yine Kasımpaşa’da Bahriye 172 Mardini, Huzur Dersleri, s. 198. 173 Mardini, Huzur Dersleri, s. 200-201. 174 Mardini, Huzur Dersleri, s. 213. 57 Divanhanesi Camii Şerîf’inde Buhârîhânlık ve Nuruosmaniye Camii Şerîfi’nde muhaddislik vazifelerini de bu vazifelerin lağvına kadar îfâ etmiştir. Dağıstanlı Ali Rıza Efendi, Fatih Camii Şerîfi’nde zamanın büyük âlimlerinden (Huzur-ı Hümâyun ders-i şerîfi mukarrirlerinden) İstanbullu Hafız Şakir Efendi’nin dersine devam ederek 1300 tarihinde icazet almıştır. 1305 senesinde açılan ruus imtihanında da ehliyetini ispat ederek dersiâm ve müderris olmuştur. 1306 tarihinde Fatih Camii Şerîf’inde tedrise başlamış 1319 senesinde talebesine icazet vermiş, altın liyakât madalyası ile taltîf edilmiştir. Haftanın belli günlerinde sabah namazlarından sonra Sultan Fatih Türbesi’nde ve yine o civarda bulunan Nakşıdîl Türbesi’nde vazifeli olarak Buhârî-i Şerîf okurdu.175 Demircili Ahmet Sıtkı Efendi, Arnavut Ali Efendi’den Buhârî-i Şerîf okumuştur.176 Demirhisarlı Abdülvehhab Efendi, Fatih Camii Şerîfi muciz dersiâmlarından Rizeli Ferhat Efendi’nin Buhârî-i Şerîf ve ilmi hadis derslerine devam ederek 1315 cemaziyelevvelinde bu ilimlerden de icazet almaya muvaffak olmuş ve ders vekili ve Huzur-ı Hümâyun mukarrirlerinden Gümülcineli Ahmet Asım Efendi’den Arapça okumuştur. İcra kılınan ruus imtihanında ehliyetini ispat ederek Fatih Camii Şerîfi dersiâmları sırasına girmiştir; 7 Ağustos 1316 tarihinden itibaren Fatih Camii Şerîf’inde Kadı Mir ve Dürer ve salı ve cuma günleri Buhârî-i Şerîf derslerini okutmuştur. Abdülvehhab Efendi bütün hayatını ilme vakfetmiş, Buhârî-i Şerîf ve Müslim’den de talebesine icazet vermiştir. Hayatının son senelerinde Sultan Selim Camii’nde Buhârî-i Şerîf okutmuştur.177 Ispartalı Muhammed Takiyyüddin Efendi, Muhaddis Kâsım Efendi’nin Buhârîi Şerîf derslerine devam etmiş ve Beyazıt’ta tedrîse başlayarak 1311 tarihinde talebesine icâzet vermiştir.178 175 Mardini, Huzur Dersleri, s. 231-233. 176 Mardini, Huzur Dersleri, s. 234. 177 Mardini, Huzur Dersleri, s. 235. 178 Mardini, Huzur Dersleri, s. 285. 58 İstanbullu Hafız Muhammed Şevki Efendi, Sultan Selim türbesinde Şifâ-i Şerîf okurdu.179 İstanbullu Sâlih Nâzım Efendi, Bâb-ı Meşîhat’te açılan ruus imtihânına girmiş birinci derecede imtihânı kazanıp müderris olmuş dersvekâletinin tensîbi üzerine Üsküdâr’da Ahmediye Camii’nde derse çıkmıştır.180 Rizeli İshak Nuri Efendi, Yıldız sarayında Buhârî-i Şerîf hocası olmuş 31 Mart 1325 tarihinde bu vazifesi lağvedilerek Meşîhat’ta Buhârî-i Şerîf kıraâtına tayin edilmiştir.181 Rizeli Hacı Yakub Efendi, Hırka-i Şerîf Camiinde Buhârî-i Şerîf okutmuştur.182 Trabzonlu Abbas Şükrü Efendi, Buhârî-i Şerîf mukarrirlerindendir.183 Ebû’l-Ulâ Mardînî’nin Huzur Dersleri isimli kitabında Huzur-ı Hümâyun derslerine katılan yaklaşık yirmi kadar zevâtın aynı zamanda Buhârî-i Şerîf’i de camilerde okuttuğu zikredilmiştir. Biyografileri incelenecek olursa Osmanlı zamanında yetişen ulemanın hayatlarında bu derslerin varlığı ve öneminin göz ardı edilemeyecek derecede olduğu müşahede edilecektir. Cami derslerinin İslam toplumunun eğitim seviyesinin ilerlemesinde büyük işlevler gördüğünün Osmanlı Devleti döneminde önemi fark edildiği ve bu derslerin yaygınlaştırılmasının sağlandığı buradan da anlaşılmaktadır. Özellikle son dönemde bu faaliyetlerin çok yaygınlaştığı ve önemli etkilerinin olduğu herkesin kabul edeceği bir gerçektir. Selahaddin Yıldırım’ın Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri isimli çalışmasında da hicrî VII.-IX. asırlarda Osmanlı dönemindeki hadis âlimlerinin isimleri zikredilmiştir. Camilerde hadis dersi vermekle meşgul ve meşhur olan muhaddisler başlığı altında on yedi âlimin ismi zikredilmiştir.184 Osmanlı’nın kuruluş 179 Mardini, Huzur Dersleri, s. 291. 180 Mardini, Huzur Dersleri, s. 296. 181 Mardini, Huzur Dersleri, s. 326. 182 Mardini, Huzur Dersleri, s. 330. 183 Mardini, Huzur Dersleri, s. 353. 184 Bkz. Yıldırım, Selahaddin, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Basılmamış doktora tezi), MÜSBE. s. 184-204. 59 dönemi ile yükseliş döneminin ilk evrelerinin âlimlerinin faaliyetlerini içeren bu çalışma da göstermektedir ki Osmanlı’nın ilk dönemlerinden itibaren cami dersleri yapıla gelmiştir. C. Buhârî-i Şerîf Hatim Duası Buhârî-i Şerîf camilerde ve türbelerde hatim geleneği olarak okunurken hatmin sonunda genellikle meclise riyaset etmekle görevli dersiâm tarafından bir hatim duası yapmak gelenek halini almıştı. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Öğüt koleksiyonunda bulunan ve Ali Haydar ez-Zühdî tarafından kayda geçirildiği belirtilen bir hatim duası mevcuttur.185 دء رى ! داً واً و%() ا'ره % ً$ و#"اً ی ه الد از*ً وا اً و ال ال/ی إت/وا ل(. )اً ال : ت#) =نٍ ال:اة 9$آ7 ت6وة ح' ال34ة ال# ال/ى @$? ال9واة وه< ل) ا9ن ه/ا رDاً وC9: % ( الB9ك وال9یء و#ارح) ال("H والB3 و G( ال ا%F 9ا% ال 3 وهL ل) لنK ا وی"9 ل) الJ #ء ال)$I والی7 *رآن ل3 L ال 3 وا#J ( الN الM ال9 وا#J J( M ا*ل 3 Fا و 9%أنP ال93Sن وا* $ر ا#J : وا! 7 ال روح ا* 9ار 185 Hasan Fehmi Efendi, “Duâ-i Hatm-i Buhârî”, Mecmuatü’r-Resâil, İstanbul, 1285. 60 وآ ل) M %Fن ه/ا دا M"H ل) ی)(J( IM ال):ي وآ94 ل) اU*ء نً و داً وا#J لVS (Fراً و .(9اً وآ6 #)دP ل/:ا ر!ا وا#J د رP لB9ع 3ا ح یXن X وام الYJ M ا*نم واو%J: M آ)ال ح"ا و F( ال6$یء وال] وال ارواح ا*ول وا* ر ال : دنك M ال$ای7 وا $ ) نال ال:ای7 ال : انF9? ن) نF9اً \زرا وآً6 اV :3راً وً9ا وانF9 V ووآ6V نF9اً \یاً اB X IM P" ا و و [ D( ه/ا D ^ا* 6م و B9 ااV اM9 اU*م ال : ن=) اMUت والYن واab اVS `(ناع ال( وا#J آ : ل YGاة ح. ( 3ا BUHÂRÎ HATİM DUASI Ey Her daim övülmüş olan! Salât, Mahmud ve Muhammed olarak çağrılana ve hem kalben hem de bedenen eserlerine bağlı olduğumuz ve onun söylediklerini dayanak olarak alanlara olsun. Allah’ım (c.c.), ravilerin zabtı açısından sika kabul edilenlerin naklettiklerini (bu kitabı) okumamızdan hâsıl olan bereketten ötürü bizi, yolumuzu aydınlatacak olan tacınla taçlandır. Bizi her işimizin üstesinden gelebilecek şekilde hazırla. Kalplerimizi şirk ve riyadan, uzuvlarımızı da fısk ve sıkıntıdan temizle. Buluşacağımız en uzak limanlara ilet bizi. Biz günahkâr kullarına senin katını nasip et. Hz. Peygamber’in uygulamış olduğu bütün amelleri ve Allah’tan (c.c.) korkan bir kalple onun erkânını korumayı bizim için kolaylaştır. Bize içimizi rahatlatacak tam 61 bir pay nasip et. Amellerimizi orta yolda sabit kıl. Okuduğumuz Kur'an ve hadisleri seyyid-i ebrarın ruhuna vasıl eyle. Gelmiş geçmiş tüm ruhlara (okuduklarımızı) vasıl eyle. Niyetimizi gerçekleştirme hususunda bize yardım et. Allah’ım (c.c.) her işin başında, sonunda bize fayda verecek şeyleri bize nasip et diye sana dua ettik. Hidayetin kazancını üzerimize yağdır. Bizim için yapılan hayır duaların nitelik ve niceliğini artır. Ya rabbi sultanımızın çevresini yardımla kuşat. Onun sancağını muzaffer kıl. Bütün düşmanlarını kahret. Bunun içinde onun (Hz. Peygamber’in) bütün askerlerini gözcü kıl. Onun âlimlerine vekillerine yardım et. Onun için tertipledikleri işleri ve sonsuza dek onun mülkü olacak yerlerde inşa ettikleri şeyleri şeriatle sınırla. Düşmanlarını büyük acılara mülhak et. Onları hasedin kıskacına düşür. Allah’ım (c.c.) bizi afet ve üzüntülerden kurtar. Bela ve musibetleri bizden uzak tut. Düşmanlarımızın başına türlü türlü fitneleri musibet kıl. Savaşlarda onlara zafer yüzü gösterme!. 62 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BUHÂRÎ OKUNAN YERLER VE OKUMA GAYELERİ I. Buhârî Okunan Yerler Buhârî-i Şerîf’e Osmanlı toplumunda önemli bir değer atfedilmesinden dolayı mezkûr kitap birçok mekânda hatmedilerek bu değer en bariz şekilde gösterilmiştir. Zira Kur'ân-ı Kerîm’den sonra hiçbir toplumda hiçbir kitap böylesine bir teveccühe mazhar olmamıştır. Öncelikle camiler de bu geleneğin oluştuğunu ve buradan diğer mekânlara kaydığını söylemek doğru bir kanaat olsa gerektir. Osmanlı döneminde İstanbul’da başlayan bu gelenek Osmanlı coğrafyasının diğer camilerinde de görülmüştür. Aynı zamanda türbeler, kütüphaneler, gibi mekânlarda okunan Buhârî-i Şerîf’in; Bâb-ı Fetvâ ve Mâbeyn-i Hümâyun gibi devlet kurumlarında da okunması geleneği devam ettirilmiştir. Buhârîhânlık görevinin giderleri de, genellikle kurulan vakıflardan Buhârî-i Şerîf okuma işi şart koşularak karşılanmıştır. Osmanlı sultanları da genellikle vakfiyelerinde Buhârî-i Şerîf okutulması işini şart koşmuşlardır. Mesela Sultan III. Osman’ın vakfiyesinde şöyle denilmektedir. “Ve yine Camii şerîfte tilavet olunmak üzere dokuz nefer eczâ-yi latîfe hânân-ı Sahîh-i Buhârî-i Şerîf olanların her birine yevmî on beşer akçe ve reis-i ecza-yi hânâna yevmî yirmi akçe ve nokta-i eczâya yevmî on akçe vazife virile”186 A. Camiler Buhârî-i Şerîf’in okunduğu yerler arasında birinci sırayı hiç şüphesiz camiler alıyordu. Camilerde tertip edilen bu derslerde birçok kişiye aynı anda ulaşabilme imkânı olduğundan, İslam’ın ilk yıllarından itibaren böyle bir yol seçildiği söylenebilir. İstanbul’da özellikle selâtin camileri böylelikle bir ilim yuvası haline getirilmiştir. Hz. Peygamber’in en sağlam kaynaktan hadislerinin aktarıldığı bu dersler toplumun eğitilmesi amacını güderek yine toplumun inançlarının ve 186 Öngül, Ali, Sultan III. Osman Vakfiyesi, Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğretim Vakfı yayınları, Manisa, 2003. 63 bilgilerinin doğru kaynaktan beslenmesini sağlamıştır. O yüzden bu dersler toplum açısından olmazsa olmaz bir durum haline gelmiştir. Sultan II. Abdülhamîd devrine ait olan hicrî 2 cemaziyelevvel 1303 tarihli bir belgede selâtin camilerinde okunması mu‘tâd olan Buhârî-i Şerîf’in keyfiyet ve kâidesini bildiren ve Cihât (Tevcihât) Kaleminden tanzim olunan bir defter mevcuttur. Belgede her ne kadar camilerde okunan Buhârî-i Şerîf dersleri diye bahsedilmiş olsa da türbeler de burada bahse konu edilmiştir. Daha önce 15 rebiulevvel 1303 tarihli Mabeyn-i Hümâyun Başkitabeti celîlesinden çıkan bir İrâde’de Buhârî-i Şerîf’in nerelerde ve ne zaman okunduğunun bilgisi istenmiştir. Bu belge şu şekildedir. “Selâtin-i ‘izâm hazerâtı cevami‘-i şerîfesinde Buhârî-i Şerîf kırâatı mu‘tad olduğu istihbâr buyurulmağla işbu kırâat-ı şerîfenin keyfiyet ve kaidesinin arz-ı atebe-i aliye kılınması muktezâ-yı emr ü ferman-ı hazreti hilâfetpenâhî olmağla ol-bâbda emr ü ferman hazreti veliyyü’l-emrindir. Fi 15 rebiulevvel 1303, 10 kanûnuevvel 1302”187 İstenen bu emir üzerine Cihât Kaleminden Buhârî-i Şerîf hatimleri hakkında nerelerde kaç kişi tarafından yapıldığı ve giderlerinin hangi vakıflardan karşılandığını belirten bir defter tanzim edilmiştir ve şöyledir: “Ma’ruz-ı çaker-i kemineleridir ki Selatin-i İ’zam hazreti cevami’i şerifesinde Buhârî-i Şerif kırâatı mu’tad olduğu istihbar buyurulmağla işbu kırâatı şerife’nin keyfiyyet ve kaidesinin arz-ı atebe-i aliye kılınması hakkında Mabeyn-i Hümâyun Başkitabeti Celilesinden tebliğ olunan irade-i seniyye-i hazret-i cihanbaniyi havi şerefvarid olan 13 rebiu’l-evvel (1)303 tarih ve üç yüz doksan bir numaralı tezkire-i sami-i cenab-ı Sadaretpenahileri üzerine ber-mantuk emr-i ferman-ı hümâyun hazreti padişahi selatin-i i’zam hazreti cevami’i şerifesiyle etrab-ı münfiyelerinde vaz’ı asliyesi üzere bi-la kusur eda ve ifa olunmakta olan Buhârî-i Şerif kırâatının keyfiyet ve kaidesini mübeyyin cihat kaleminden tanzim olunan defter leffen takdim kılınmış 187 BOA. İ. DH. 971/76715. 64 olmağla olbabda emr u ferman hazreti veliyyül emrindir. 28 rebiulahir 1303 ve 21 kanunusani 1301 (imza) Mustafa.”188 Defter bir tablo şeklinde tanzim edilmiş, nerede, ne zaman ve kaç kişi tarafından bu görevin yerine getirileceği belirtilmiştir. Şöyle ki: Dersiâm- 80 kuruş – Camii Şerifte – Buhârî-i Şerif tedris etmek şartıyla – Cennetmekan Sultan Süleyman Han Hazretleri vakfı – el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. Dört nefer Buhârî-i Şerifhân - 400 kuruş, beheri yüzer – Türbe-i Şerif’te – Cuma ve Salı günlerinde haftada iki gün ale’s-sabah bi’l-ictima’ Buhârî-i Şerif’ten bir hizb-i münif-i kırâatı birle akabinde içlerinden biri dua etmek ve bi’n-nefs bi-la kusur eda-yı hizmet etmek terk ü tekasül ederler ise ref’lerinden âhâr ehl ü erbablarına tevcih olunmak şartıyladır.- Cennetmekan Sultan Mahmud Han Hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. Bir nefer Buhârî-i Şerifhân – 150 kuruş – Nallı mescid’de – Pazartesi ve pençşebne (Perşembe) günleri haftada iki gün kırâat olunmak üzeredir. Cennetmekan Sultan Mahmud han hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. Dört nefer Buhârî-i Şerifhan – 150 kuruş, beheri yüz ellişer – Türbe-i Şerif’te - beher Cuma ve Salı günleri bi’l-ictima’ her biri bir cüzü kırâat etmek şartıyladır. – Cennetmekan Sultan Abdülmecid Han Hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. Beş nefer Buhârî-yi Şerifhan – 500 yüz kuruş beheri yüzer – Hırka-i Şerif Camii’nde - Cuma ve Salı günlerinde ale’s-sabah bi’l-ictima’ Buhârî-yi Şerif’ten her biri birer hizb kırâatı birle akabinde birisinin dua etmesi meşruttur. - Cennetmekan Sultan Abdülmecid Han Hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. On nefer Buhârî-i Şerîfhân – 1 nefere 100 kuruş vazifesi riyaset etmek, 9 nefer toplam 720 kuruş beheri seksendir – Ayasofya-i Kebir Camii’nde Mahfel-i Cedid’de – ba’de’s-salati’s-sabah beher yevm muctemian bi’n-nefs tilavet etmek 188 BOA. Y.A.HUS. 188/10/1. 65 şartıyladır. Cennet mekân Sultan Mahmud Han-ı Evvel Hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. On nefer Buhârî-i Şerifhan – 1 nefere 100 kuruş vazifesi Riyaset etmek, 720 kuruş beherine seksener – Fatih camii sofasında - beher şehr birer hatim idüp akabinde dua-yı ömr-i devlet hazret-i cihandâri ve bi’n-nefs eda ve hizmet etmek şartıyladır. Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-ı Evvel Hazretleri vakfı - el-yevm ifa ve hizmet olunmaktadır. On nefer Buhârî-i Şerifhan -1000 kuruş - beherine yüzer kuruş – Türbe-yi Şerif’te – Cuma günlerinde haftada iki defa ale’s-sabah bi’l-ictima’ Buhârî-i Şerif’ten her biri birer hizb kırâat-ı birle akibinde içlerinden biri dua etmek şartıyladır. Cennetmekân Sultan Mahmud Han-ı Gazi Hazretleri vakfı. 1 Kanûnusâni 1301.”189 Hepsi de selâtin vakıflardan karşılanmak üzere kırk beş nefer Buhârîhâna aylık olarak yaklaşık toplam 5000 kuruş maaş i‘tası olduğu anlaşılmaktadır. Süleymâniye camiindeki vakıf şartı olarak Buhârî tedris etmek türbelere gelindiğinde kırâat etmek şeklinde isimlendirilmiştir. Buradan da açıkça anlaşılacağı üzere Osmanlı ilim geleneğinde Buhârîhânlara biri hatim diğeri de tedris olmak üzere iki görev tevcih edilmiştir. Bunlardan Süleymaniye, Bâyezid ve Fatih Camii gibi etrafında medreselerin de teşekkül ettiği büyük camilerde tedris geleneği sürdürülmüştür. Fatih Camii’nin sofasında on Buhârîhân tarafından îfâ edilen Buhârî hatmine ise I. Mahmud tarafından her ay yapılma şartı konulmuştur. Yılda on iki hatim demek olan bu uygulamanın görevlilerin bizzat ifâ etmeleri şartı da konuya verilen ihtimamı göstermektedir. Abdülhamid Han’ın (I.) türbesindeki hatim için cuma ve salı günleri her bir görevlinin bir cüz okuması belirtilmişken Hırka-i Şerîf Camii’ndeki vakfiyede yine Cuma ve Salı günleri sabah namazından sonra her bir görevlinin bir hizb okuması şartı konulmuştur. Akabinde de bir kişinin dua etmesi meşruttur denilmiştir. Buradan anlaşılacağı üzere genellikle haftada iki gün toplanan bu meclislerde her bir Buhârîhân Buhârî’den bir kısmı okumuş diğer Buhârîhânlar onu dinlemişlerdir. 189 BOA. Y. A. HUS. 188/10/2 66 Sonra sırayla diğerleri okumuşlardır. Genellikle yapılan bir duadan sonra meclis sona ermiştir. 1. Hırka-i Şerîf Camii Hırka-i Şerîf Camii gibi manevî değeri de olan camilerde Buhârî-i Şerîf’i okumak hatim geleneği olarak devam ettirilmiştir. Hicrî 1270 (m.1853) tarihinde Hırka-i Şerîf Camii’nde Buhârî hatmedecek beş Buhârîhânın arzuhalleri üzerine konu resmi mercilere intikal etmiştir. Beş nefer Dersiâm Efendi’nin arzuhalleri şöyledir. “Hak subhânehû ve teâlâ hazretleri Şevketlü Mehâbetlü Kudretlü Âzîmetlü Padişâh-ı rûyi-zemin ve şehinşâh adalet veliyyü’n-nimet bi-minnetimiz ve bâisü asayiş-i cihan Efendimiz Hazretlerini dünya durdukça serîr-i şevket-masîr şahanelerinde ten-dürüstî ve âfiyetle ber-karar ve ‘ada-yı din üzerine yevmen kıyame galib buyursun âmin. Dâiyân-ı ihlas Mede’d-duhûr neşr-i ulûm ile evkat-güzâr ve farîza-i zimmet-i âlemiyân olan dua-i pirâye-i şahaneleriyle ratb’ül-lisân olduğumuz halde min kabli’r-rahman meftûr oldukları şîme-i celîlei dâî-perverî ve hayrât-ı sâre-i ihsan gösterildi. Muktezâ-yı âlîsince her bir şirret-i harab olan evkâf-ı İslâmı yeniden ihya buyurdukları misillü hususuyla tecdîdine muvaffak buyurdukları dâire-i hırka-i hazret-i nebevî câmi‘ul-envâr-ı lâmi‘i âlîlerinde tefe’ül bi’l-hayr olmak üzere beher gün ale’s-sabah teyemmünen ve mes‘ûden Buhârî-i Şerîf kırâat olunması ve dâiyân-ı ihsan perverdelerinin iskan-ı âcizânelerimizin câmii şerîf-i mezkûr civarında olmak hasebiyle dersiyelerini dahi bu kullarına tevcihiyle birer kıt‘a berât-ı âlişânın yedlerimize ihsan buyurulması hâk-payı şehriyârlerinden müsâade-i aliyesi hususunu istirham ve ictisâr kılınmış olmağla ol-bâbda husus-ı mezkûrun icrasına müsâade-i ihsan-‘ade-i mülkdârîlerinin erzânıyla dâiyânların çerâğ ve dua-yı acizanelerimize rağbet-i tâcidârleri şâyân buyurulmak babında ve kâffe-i halde emr ü ferman şevketlü mehabetlü kudretlü ‘azametlü padişâhımız efendimiz hazretlerinindir. Müderrisîn-i dersiâmdan Kayserili Ali Remzi, Müderrisîn-i dersiâmdan Kudüslü Ahmed, Müderrisîn-i dersiâmdan Eriklili Mustafa, Müderrisîn-i 67 dersiâmdan Ahıskalı el-Hâc Mustafa, Müderrisîn-i dersiâmdan Priştineli Ahmed Hulusi.”190 İmzalarından da anlaşıldığına göre müderris ve dersiâmlık görevini beraber yürüten mezkûr Efendiler evlerinin Hırka-i Şerîf Camiine yakın olması hasebiyle de her gün Camii Şerîf’te sabah vakitlerinde teyemmünen bir anlamda teberrüken Buhârî-i Şerîf okuma niyetlerini resmi mercilere bildirmişler bir Berât-ı Şerîf’le bu görevin kendilerine tevcih edilmesini istemişlerdir. Sultan Abdülmecîd’in Hırka-i Şerîf Camii’nde tefe‘ül bi’l-hayr olmak üzere Buhârî-i Şerîf okunmasını bizzat talep ettiği de belgede zikredilmiştir. Bunun üzerine karar kılınmadan önce olay tetkik edilmiş ve bir yazıyla üst makamlara sunulmuştur. “Malûm-ı vekâlet-penâhîleri buyurulduğu üzere cevâmi‘-i selâtîn-i ‘izâmın ekserîsinde Buhârî ve Şifâ-i Şerîf dersiyeleri mevcûd ise de kırâat olunup olunmadığı ancak sâye-i hazreti şâhânede Bâb-ı Fetvâ’da muvazzaf olarak pazartesi ve pençşenbe günleri teyemmünen Buhârî-i Şerîf kırâat olunmakta olduğu”191 belirtilmiştir. Burada da görüleceği üzere birçok selâtin camiinde bu görevin tevcih edildiği belirtilmiştir. Bâb-ı Fetvâ’da yani Şeyhülislamlık makamında bu görevin pazartesi ve perşembe günleri aksamadan yürüdüğü söylenmiştir. 3 Zilhicce 1270 tarihli Arif Bey imzalı bu belgede Arzuhal sahiplerinin Hırka-i Şerîf Camii’nde teyemmün kasdıyla “Buhârî-i Şerîf kırâat eyledikleri halde muhsinât maneviye inkar olunamayacağı âşikâr ve istid‘âları vecihle Buhârîhânlık ciheti tertîb olunarak vazife tahsîsiyle mûmâ-ileyhime tevcihleri yeniden vakf tertîbine muhtaç olduğu ”192 belirtilmiştir. Bu görev kendilerine tevcih kılındığı takdirde yeniden bir vakf tertibine ihtiyaç duyulduğu yani Buhârîhânlara ödenecek maaşın hangi vakıftan karşılanacağının kararlaştırılması gerektiği bildirilmiştir. Bu arzuhal ve tezkere üzerine karar kılınan irade de ise şöyle buyurulmuştur. “Ma‘rûz-ı çâker-i kemîneleridir ki 190 BOA. İ. DH. 306/19406. 1. 191 BOA. İ. DH. 306/19406. 2. 192 BOA. İ. DH. 306/19406. 2. 68 Resîde-i dest terkîm olan işbu tezkire-i samiye-i vekâlet-penâhîleriyle zikr olunan tezkere manzûr-ı âlî hazreti şahane buyurulmuş ve mûmâ-ileyhimin istid‘âları vecihle Buhârîhânlık ciheti tertîb olunarak uhdelerine tevcîhiyle vakf-ı celîli cenâb-ı mülükâneden vazîfe tahsisi hususunun hazine-i hassa-i şahane nazırı Devletlü Paşa Hazretlerine havalesi müteallik ve şeref-sudûr buyurulan emr ü irade-i seniyye-i cenâb-ı padişâhî muktezâ-yı münîfinden olarak mâru’zzikr tezkire ve arzuhal yine savb-ı sami-i âsıfanelerine iâde kılınmış olmağla olbâbda emr ü ferman hazreti veliyyü’l-emrindir. Fi 21 zilhicce 1270.”193 Zilhicce ayının ilk günlerinde verilen bu arzuhal üzerine 21 gün içinde olay karara bağlanmış ve Buhârîhânlık ciheti dersiâm efendilere tevcih edilerek maaşlarının karşılanması hususu Hazine-i Hassa Nazırı’na havale edilmiştir. Yine İrade Dâhiliye fonunda 19551 numarada kayıtlı İrade’de aynı olay bu sefer Hazine-i Hassa Nâzırı tarafından ifade edilmiştir. Şöyle ki olay kendisine intikal eden hazine-i Hassa Nazırı bu beş Dersiâm Efendi’nin maaşının ne kadar olacağı ile ilgili bir tetkik yapmış ve yine o tarihlerde II. Mahmud’un türbesinde Buhârî-i Şerîf okuyan dört aded Buhârîhân’a kıyasla bu zevâta da aynı miktar olan şehriye yüz kuruş maaş ve ikişer çift fodla194 tahsis kılınması hususunda irade buyrulmasını ifade etmiştir: “Hırka-i Saadet Camii nuru’l-lâmi‘inde Buhârî-i Şerîf kırâat olunmak üzere Buhârîhânlık cihetleri tertib olunarak müderrisînden ve Dersiâmdan Priştineli Ahmed Hulusi Efendi ve Ahıskalı Hacı Numan Efendi ve Eriklili Mustafa Efendi ve Kudüslü Ahmed Efendi ve Çankırılı Ali Remzi Efendi uhdelerine tevcihiyle vakf-ı celîli cenab-ı mülükane’den vezâif tahsis olunması müteallik ve şerefsudur buyurulan emr ü irade-i seniyye Cenab-ı mülükane muktezayı münîfinden bulunmuş olduğu tezkire-i sami-i cenâb-ı vekaletpenahileriyle emr ü ferman buyurulmuş ve mukaddimen Cennetmekan Sultan Mahmud Han-ı Sani hazretlerinin Türbe-i Şerifesine tayin buyurulan dört nefer buharihanların beherine şehriye yüzer kuruş vazife ve ikişer çift fodla 193 BOA. İ. DH. 306/ 19406. 3. 194 Fodla: Yassı pide şeklinde yapılan ekmeğin adı idi. Hayır müesseseleri olan imarethanelerin ilgasına kadar buralarda yapılırdı. Vakıf şartları mucebince müstehaklarına verilirdi. (Pakalın, Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, I, 634.) 69 tahsis olunduğu bi’t-tahkik anlaşılmış olduğundan Camii Şerifi mezkure Buhârîhân tayin buyurulacak efendi-i muma-ileyhimanın beherine emsali misüllü işbu yetmiş senesi mah-ı eylülünden itibaren vakf-ı Celîl-i Şahaneden şehriye yüzer kuruş vazaif ve yevmiye ikişer çift fodla tayiniyle şurut ve nizamı ve tayin olunan vezaif ve fodlaların derciyle lazım gelen berat-ı şerifenin tasdiri ve mezkur fodlaların imsalü misillü Hamidiye İmaret-i Âmiresinden i’ta olunmak ve esmânı seneviyyesi vakf-ı celil-i şahaneden Hazine-i Evkâf-ı Hümâyuna îfâ kılınmak üzere Evkâf-ı Hümâyun muhâsebesine kayd ile îcâbının icrâsı içün Evkâf-ı Hümâyun evâmir ve rûznamçesi ve vakf-ı mülükâne defterlerine olarak Hazîne-i Hâssa ve sâir iktizâ eden mahallere ilm ü haberlerinin ‘itâsıyla tesviyesine himmet buyurmaları içün keyfiyetinin Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i Celîlesine havale buyurulması bâbında emr ü fermân hazreti men-lehul emrindir. 20 Z 1270.”195 “Atufetlü Efendim Hazretleri Hazîne-i Hâssa Nâzırı Atufetlü Efendi Hazretlerinin manzûr-ı şevketmevfûr hazreti şehinşâhî buyurulmak içün takdîm kılınan bir kıt‘a takrîrinde Hırka-i Saâdet Camii envâru’l-lâmi’inde Buhârî-i Şerîf kırâat olunmak üzere Buhârîhânlık cihetleri uhdelerine tevcîh olunan ma‘lûm’ul-ism beş nefer efendilerin müteallik buyurulan irâde-i seniyye-i hazret-i mülûkâne mûcebince beherine emsâli misillü tahsîsi îcâb eden şehriye yüzer kuruş vazîfenin vakf-ı celîli hazret-i mülûkâneden ‘itâ ve yevmiye ikişer çift fodlanın dahi Hamîdiye İmâret-i Âmiresinden tayiniyle esmân-ı seneviyesi kezâlik Vakf-ı Hümâyun-ı Cenâb-ı Şâhâne’den Hazîne-i Evkâf-ı Hümâyuna îfâ kılınmak üzere icrâ-yı îcâbının Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i behiyyesine havâlesi inhâ olunmuş ise de olbâbda her ne vecihle irâde-i seniyye-i cenâb-ı cihandâri müteallik ve şerefsudûr buyurulur ise ona göre hareket olunacağı beyânıyla tezkire-i senâverî terkîm kılındı efendim. Fî 25 Z sene 1270.”196 Osmanlı bürokrasisinin işleyişinin de açıkça görüldüğü bu belgelerde Buhârîhânlık uygulaması ile ilgili önemli bilgiler mevcuttur. Burada ilk önce selâtin camilerde Buhârî-i Şerîf’in okuna geldiği bilgisinin yanında, Hırkâ-i Şerîf Camii’nde 195 BOA. İ. DH. 307/19551. 1 196 BOA. İ. DH. 307/19551. 2. 70 de bu geleneğin devam ettirildiği söylenmektedir. Buhârî okuma işinin müderris hocaefendiler marifetiyle yapılması da bu işin yüksek tahsil gerektirdiği ayrıca devletin bu konuda onayının alındığı da zikredilen bilgiler arasındadır. Zira bu onayın alınması da giderleri devlet tarafından veya devletin belirlediği bir vakıf tarafından karşılanacak olmasındandır. Aynı zamanda bir devlet kurumu olan Bâb-ı Fetvâ’da da (Şeyhülislamlık) Buhârî-i Şerîf’in belli kişiler tarafından okunduğu zikredilmiştir. Hırka-i Saadet Camii’inde özellikle Osmanlı’nın son zamanlarında her sene Ramazan ayında Buhârî hatimleri îfâ edilmekte idi. Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinde Hırka-i Şerîf Camii’nin yeri diğerlerinden farklı olmuştur. Nitekim bir belgede şöyle denilmektedir: “Devletlü, Efendim, Hazretleri, Eski Ali Paşa’da vaki‘ Hırka-i Saadet Camii Şerîfinde kırâat olunmakta olan Buhârî-i Şerîf’in her sene Ramazan-ı şerîfinde hatmi mu’tad olmasına mebni bu sene-i mübâreke Ramazan-ı şerîfinin kaçıncı gününde hatm-i mu‘tadın icrasına irade-i seniyye-i hazret-i padişâhî müteallik ve şeref-sudûr buyurulur ise mucebince hareket olunmak üzere keyfiyetinin iş‘âr buyurulması babında emr ü ferman hazreti men-lehul emrindir. Fî 8 Ramazan 1305”197 Bu belgeden de açıkça anlaşılacağı üzere Hırka-i Şerîf Camiinde her sene yapılan Buhârî-i Şerîf hatimlerinin ne zaman tamamlanacağını konusu Osmanlı Devletinin bilgisi ve izni dâhilinde gerçekleşmiştir. Evkâf Nezâreti’nin bu konuda muhtelif yazıları mevcuttur. Mesela 4 Ramazan 1310,198 19 Ramazan 1314,199 17 Ramazan 1318,200 17 Ramazan 1323 tarihlerinde201 yapılan Buhârî-i Şerîf hatimlerinin hangi gün tamamlanacağı hakkında Evkâf Nezâreti tarafından bilgi istenmiştir. Özellikle Hırka-i Şerîf camiinde Buhârî-i Şerîf hatimlerinin ne zaman tamamlanacağı devlet tarafından takip edilmiştir. Yine Sultan Abdülmecîd Han’ın 197 BOA. Y. MTV. 33/20. 198 BOA. Y. MTV. 76/16. 199 BOA. Y. PRK. BŞK. 49/103. 200 BOA. Y. MTV. 210/72. 201 BOA. Y. MTV. 280/84. 71 hayrâtından olarak “Hırka-i Saâdet Camii’nde hicri 1321 yılında yapılan Buhârî-i Şerîf hatminin ne zaman yapılacağı hakkında 18 Ramazan 1321 tarihinde bir tezkire kaleme alınmış, 21 Ramazan 1321 tarihinde verilen cevapta ise Buhârî-i Şerîf hatim merâsiminin gelecek hafta Pazar günü yapılması konusunda görüş bildirilmiştir.”202 Bu Hırka-i Şerîf’te yapılan hatim merâsimine özen gösterilmesinin bir sebebi de kutsal bir mekanda icrâ ediliyor olması ve hatmin tamamlandığı son meclise devlet adamlarının, bürokratların ve ilmiyenin katılımıyla resmi bir merasim gerçekleştirilmesidir. Hırka-i Şerîf Camii’nde aynı zamanda Ramazan ayı içerisinde Hırka-i Saadetin de ziyarete açıldığı ve Resul-i Ekrem’in sünnetini nakleden Buhârî-i Şerîf’in burada hatmedildiği camiye gösterilen ihtimamın sebeblerinden olsa gerektir. 2. Süleymaniye Camii Hırka-i Saâdet Camiinde yapılan Buhârî hatimleriyle birlikte İstanbul’da Süleymâniye gibi camilerde de Buhârî tedris işi sürdürülmekteydi. Süleymâniye Medresesi ve Dâru’l-Hadisi’nin de bulunduğu bu külliyede dersiâm efendiler tarafından medresede okutulan kitaplar camilerde okutulmakta ve bu derslerden halkın da istifade etmesi sağlanmakta idi. Aşağıda ki belgede, Salih Efendi mutasarrıf olduğu Buhârî Şerîf dersiâmlığını kendi rızasıyla oğlu Ahmed Şefîka’ya isti‘dâd kesbedinceye kadar kendisinin hizmet etmesi şartıyla tevcih buyrulmasını bir arzuhalle istemiştir. Bu da uygun görülerek Buhârî-i Şerîf dersiâmlığı görevi kendisine tevcih edilmiştir.203 Belge şu şekildedir. “Arzuhâl-i kullarıdır ki İstanbul’da Süleymâniye Câmii Şerîfinde usûl-ı vakftan olmak üzere mutasarrıf olduğum yevmiye kırk akçe vazîfe ile Buhâri-i Şerîf dersiâmlığını hüsn ü rızâ ve ihtiyarım ile sulbî sağîr oğlum Ahmed Şefîka kendüye isti‘dâd gelinceye kadar yine ben edâ yu hidmet itmek şartıyla ferâğ ve kasr-ı yed etmemle merâhim-i aliyelerinden mercûdur ki Dersiâmlık-ı mezkûru bu kullarının kasr-ı yedimden yine ben edâ ü hidmet itmek üzere sağîr oğlum 202 BOA. Y. PRK. BŞK. 71/46. 203 Osmanlı Devleti’nde tevcîhâtlarda genellikle evlâdiyet sistemi işlemekte, îfâ edilmekte olan görevler genellikle babadan oğula geçmekte idi. Meselâ imamlık ve şeyhlik gibi ehemmiyet arz eden görevlerde bile evlâdiyet sistemi olagelmiştir. İlk zamanlarda belki sorun oluşturmayan bu durum sonraları bazı görevlerin ehliyetsiz kişilerin eline geçmesine sebebiyet verebilmiştir. 72 Ahmed Şefîka’ya tevcîh buyurulması içün işâret-i aliyyeleri erzân buyurulmak bâbında emr ü fermân Devletlü İnâyetlü Semâhatlü Veliyyü’n-niam Efendim Sultânım Hazretlerinindir. (imza) Abdüddâî Salih. İşaretleri mûcebince tevcîh olunmak buyruldu.”204 Burada görüldüğü üzere Süleymâniye Camiinde Buhârîhân olarak görev yapan Salih Efendi belki de ahir ömrünü yaşamakta olduğundan dolayı bu görevin oğluna tevcih edilmesini istemiştir. Kendisinden sonra evlatlarına Buhârîhânlık görevinin verilmesi ile ilgili Osmanlı Arşivi’nde birçok arzuhal mevcuttur. Dönemin şartları içerisinde değerlendirilmesi gereken bu konu Osmanlı sisteminde mühim bir yer teşkil etmektedir. Zira Osmanlı döneminde İlmiye sınıfında birçok görev babadan oğula geçmektedir. Bunların içinde İmamlık, müezzinlik gibi görevlerin yanında şeyhlik, dersiâmlık gibi görevler de vardır. Babadan oğula geçerken ehliyetsiz kişilerin eline geçmesi durumunda sakıncalar içereceği malum olan bu konunun da sosyolojik bir vakıa olduğu göz önünde bulundurulmalı ve dönemin şartları düşünülerek üzerinde karar verilmelidir. Oluşan istisnâî durumlar ele alınarak Osmanlı sistemi acımasızca eleştirilmemelidir. Yine Süleymâniye Camii’nde hicri 1218 tarihinde Ümmü Gülsüm Vakfı’dan olmak üzere Amasyalı Mehmed Efendi’nin yevmî on iki akçe ile her gün Buhârî-i Şerîf kırâat ettiği, bilâ veled fevt etmesinden dolayı Karahisarısahib ahalisinden Ahmed Efendi’ye bu görevin tevcih edilmesi için vakıf mütevellisinin yazdığı bir arzuhal bulunmaktadır.205 Burada da görülmektedir ki Buhârîhânlık görevinin ilk önce bu görevi îfâ edenin oğluna geçeceği belirtilmiş lakin kendisinin bila-veled vefat etmiş olmasından dolayı bu göreve liyâkatli bir kişi, vakıf mütevellisi tarafından intihab edilerek konu devletin onayına sunulmuştur. 204 BOA. C. MF. 179/8940. 205 BOA. C. MF. 120/5972. 73 3. Ayasofya ve Fatih Camii Ayasofya Camii, Osmanlı devleti ve toplumun nazarında camiler arasında ilk sırayı almaktaydı. Zira Padişahın da katıldığı dini merâsimler genellikle burada îfâ edilmekte, burada yapılan vaazlar büyük kesimlere ulaşabilmekteydi. Fatih Camii ise etrafında teşekkül eden medreseler sayesinde külliye olarak bir ilim yuvası halini almış, medreselerden hariç olarak camide de dersler yapıla gelmiştir. Bu iki camide de Buhârî-i Şerîf okuma geleneği asırlar boyunca devam etmiştir. Buralarda öğrencilere başta Buhârî olmak üzere belirli kitaplar okutularak icazetler verilmiş ve bu geleneğin devam ettirilmesi sağlanmıştır. Hicri 1264 tarihli aşağıdaki belgede Sultan I. Mahmud’un hayratından olarak her gün Ayasofya Camii’nde Buhârî-i Şerîf okunması ile ilgili bilgiler mevcuttur. Buhârî-i Şerîf okunması ile ilgili kısmı aynen aktarmak gerekirse şöyle denilmektedir: “Atufetlü Efendim Hazretleri Sultan Mahmud Han-ı Evvel tâb-ı sera Hazretleri hayratından Ayasofya-i Kebir Camii Şerifinde külli yevm kırâat olunmakta olan Buhârî-i Şerîf cüzlerinin Karain-i hizmetleri vazifesi dûn olduğundan hatmi hususu mutasarrıfları tarafından rikâb-ı müstetâb cenâb-ı şahaneye ref‘ ü takdim olunan arzuhalde istid‘a ve istirham olunmuş ve tetkîkât-ı kuyûdiyesi icra olunarak vakf-ı müşârun ileyhden Fatih Camii Şerifinde bu suretle ifa-yı hidmet edenlerin vazifelerine mukaddemce zamm kılınmış olduğu anlaşılmış olmasıyla onlara tatbiken zikr olunan cihetlerin dahi reis vazifesi elli beş ve mâada dokuz adedinin ellişer kuruşa iblağıyla içlerinden birisi Ahmed Nuri ve diğeri Mustafa ve Hafız Ali’ye verilmiş ve vekâletle ifa ettirilmekte bulunmuş ise de nizamının muğayiri olduğundan erbâbına tevcîh olunarak merkumlar dahi me’yus olmamak için vazife-i kadimeleri olan on kuruştan yirmi kuruş başkaca i‘tâ olunmak üzere şehriye üç yüz seksen üç kuruş on pâre vazifenin altmış dört senesi martı ibtidâsından itibaren vakf-ı müşârun-ileyh vazaifine idhali”206 Burada da görüldüğü üzere 18 Muharrem 1264 tarihli olan bu belgede Ayasofya Camii’nde Buhârî-i Şerîf hatimleri Sultan I. Mahmud’un emriyle tertip 206 BOA. İ. DH. 164/8539. 74 edildiği halde daha sonra terk edildiği ifade edilerek, yeniden düzenleneceği belirtilmiştir. Zira aynı vakıftan olarak Fatih Camii’nde bu görevin yapılmakta olduğu, kendilerinin görevlerine yapılan zammın kıyas edilerek Ayasofya Camii’nde okuyacak zevâta teşmil kılınacağı belirtilmiştir. Hicri 1296 tarihinde Ramazan ayında Fatih Camii’inde Buhârî-i Şerîf tedrîs eden Abdurrahman Efendi’nin atıyyesini alamadığından dolayı Dâhiliye Nezâreti’ne Dersiâmdan Ebû Müslim imzasıyla verilen arzuhalin icra-yı îcâbı için Bâb-ı Fetvâ’ya gönderildiğini belirten bir diğer belge mevcuttur.207 Fatih Camii ve Süleymâniye Camii gibi külliyesinde medreselerin de bulunduğu camilerde Buhârî-i Şerîf tedris faaliyeti bu camilerin en önemli fonksiyonlarından biri olagelmiştir. Ulemâ medresede verdikleri derslere ilaveten, halkında katılabileceği cami derslerinde Buhârî-i Şerîf gibi kitapları okumak suretiyle halkın dini eğitimlerini bu derslerden almalarını sağlamıştır. Bu da genellikle Ayasofya, Fatih ve Süleymaniye gibi selâtin camilerinde yapılmıştır. 4. Edirne’de Yakut Paşa Camii Osmanlı Devleti’nin İstanbul’dan önceki başkentlerinden olan Edirne’de Yakut Paşa Camii Şerîf’inde de Buhârî-i Şerîf hatimlerinin yapıldığı aşağıdaki belgeden de anlaşılmaktadır. Pazartesi ve perşembe günleri bu görevin Abdülkerîm Efendi tarafından îfâ edildiği belirtilmiştir. Cihet sahibi Yusuf Efendi’nin vefatı ve oğlunun da daha önce bila-veled vefatından dolayı bu görev eşraftan ilim ve fazıl ile maruf Abdülkerim Efendi’ye tevcih edilmiştir. Evkâf Nezâreti Müdürü Mehmed Âgâh imzalı belge de şöyle denilmektedir. “Atufetlü Efendim Hazretleri Nezâret-i Evkâf-ı Hümâyun’a mülhak Evkâftan Edirne’de Yakut Paşa Camii Şerîf ve medresesi vakfından olmak üzere yevmî kırk akçe vazîfe ile camii mezbûrda isneyn ve hamîs günlerinde bâ-şart-ı tedrîs-i ta‘lîm Buhârî-i Şerîf cihetine bâ-berat mutasarrıf olan Dersiâm Yusuf ibn Mehmed Efendi’nin vukuu vefatına mebni terk etmiş olduğu kebir oğlu Mehmed dahi akdemce bi-lâ veled fevt olarak cihet-i mezkûr mahlûl olmuş. Cihet-i mezbûrenin cezîre-i kadîm’de 207 BOA. DH. MKT. 1330/15. 75 Karasu muhacirlerinden olup ilim ve fâzl ile ma‘rûf ve ekser evkâtı tedrîs-i ulûm ve funûn-ı şinâye-i masrûf olan Dersiâm Abdülkerim Efendi bin Osman’ın uhdesine cihet-i mezkûrenin tevcîhi hakkında cenâb-ı Şer‘i Şerîften verilen i‘lâm ve Meclis-i Kebir eyaletin mazbatasıyla berât-ı atîkası leffen takdim kılınmış olmağın îfâ-yı muktezâsı mütevakkıf emr ü irâde cenab-ı nezâret-penâhîleri bulunmuştur. Ol-bâbda ve her halde emr ü ferman hazreti men-lehul emrindir. 19 Zilka‘de 1282.208 5. İzmir, Manisa ve Sakız Adası’ndaki Camiler Osmanlı arşivindeki kayıtlardan İzmir ve bölgesinde de Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin devam ettirildiği anlaşılmaktadır. Manisa, İzmir ve Sakız Adası bunlar arasında gösterilebilir. 15 Safer 1207 tarihli Sakız Adası’yla ilgili olan ve Seyyid Mehmed bin Abdullah imzalı arzuhalde şöyle denilmektedir. “Arzuhal-i kulları budur ki Sakız’da kâin merhum ve mağfûrun-leh Sultan Süleyman Han Camii Şerifleri’nde Buhârî ve Müslim müderrisi Yahya bin Ebû Bekr bundan akdem fevt olup tedrîs-i mezkûr mahlûl kaldıkda tedrîs-i mezkûr bi’l-ilâm-ı şer‘iyye-i askeriden bu kullarına tevcîh ve inayet buyurulup ancak mütevaffânın atîk berâtı bâ işaret-i aliyye Anadolu muhasebesinden olmağla merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki tedrîs-i mezkûr Anadolu muhasebesinden kaydı derkenar olunup mucebince bâ-işaret-i aliyye kemâ-kan bu kullarına inayet ve ihsan ve askerîden olan kaydı terkîn buyurulmak babında emr ü ferman sultanım hazretlerinindir.”209 Burada da görüleceği üzere Buhârî ve Müslim müderrisi olan hoca efendinin vefatı üzerine bu durum bildirilerek Anadolu muhasebesinden kaydının düşülmesi ve onun yerine arzuhal sahibi olan Seyyid Mehmed b. Abdullah’a tevcih edilmesi istenmektedir. Kanunî döneminde 1566 tarihinde fethedilen Sakız adasında da Osmanlı Devleti Buhârî ve Müslim-i Şerîf okunması için görevliler tayin etmiş ve bu işin giderlerini karşılamıştır. 1211 tarihli başka bir belgede bu cihetin Halime Hatun bint-i Abdülkerim vakfından tevcih edildiği belirtilmiştir.210 208 BOA. C. MF. 78/3890. 209 BOA. C. MF. 106/5282. 210 BOA. C. EV. 280/14256. 76 Yine 1188 Cemaziyülevvel tarihine (1774 Ağustos) denk gelen bir belgede İzmir’de Kızıl İbrâhim Camii ile Emin-zâde Camii Şerîflerinde cumartesi ve pazartesi günlerinde ikindi namazlarından sonra Buhârî-i Şerîf tedrîs edildiği yer almaktadır. Sabık Buhârîhânın hüsn ü rızasıyla görevi ve elinde bulundurduğu Berâtı Şerîf’i Abdurrahman b. Halil Efendi’ye devrettiği belirtilmektedir Abdurrahman Efendi’ye ise tecdîd-i Berât ihsan buyrulması İzmir Kadısı Mehmed Emin Efendi tarafından şu şekilde ifade edilmektedir: “Der-devlet-i mekniyye-i arz-ı dâî kemîneleridir ki Medîne-i İzmir’de Camii Atîk mahallesinde vaki‘ Kızıl İbrâhim Mescid-i Şerîfinde ehad-ı nâsın nukûdiye vakfından olmak üzere Emîn-zâde Camii Şerîfinde ba‘de’l-asr sebt ve ehad günlerinde bâ-berât-ı âlî Buhârî-i Şerîf tedrîs eylemek şartıyla yüz beş akçe vazîfeye mutasarrıf olan es-Seyyid Yusuf ibn-i esSeyyid Hasan el-Âmedî halîfe kendüye hüsn-ı rızâsıyla erbâb-ı istihkâktan işbu bâis-i arz-ı ubûdiyet Abdurrahman ibn-i Halîl dâîlerine ciheti mezkûreyi ferâğatı kasr-ı yed idüp berât-ı atîk-i yedine va‘z u teslîm etmekle ferâğ-ı merkûmun kasr-ı yedinden kendüye tevcîh ve yedine müceddiden berât-ı şerîf-i âlîşân sadaka ve ihsân buyurulmak ricâsına evvelki vaki‘i haldir. Der-Devlet-i masîre arz u î‘lâm olunur bâkî emr hazret-i men-lehul emrindir. Fî ğurre-i cumadiye’lûlâ sene semân ve semânîn ve mie ve elf min hicreti men-lehul izz u şeref. (Zilkade 1188). (imza) el-Abdü’d-dâî li-devlet-i aliyye-i Osmaniye Osman Efendi-zâde esSeyyid Mehmed Emin el-Kâdı Medîne-i İzmir. İşaretleri mûcebince şartıyla kasr-ı yedine tevcîh olunmak buyruldu. 4 Şaban (1)188”211 Bu belge Buhârîhânlık tevcihiyle ilgili elde edilebilen en eski belgelerden bir tanesidir. 1774 tarihli belgenin var olan Buhârî tedrisinin başka bir kişiye devredilmesiyle alakalı olduğu hatırlanacak olursa bu tarihten çok önceleri de var olduğu anlaşılmakta ve İstanbul’dan sonra birçok şehirde de bu faaliyetin oluştuğu ve yaygınlık kazandığı anlaşılmaktadır. Belgede de görüldüğü üzere cumartesi ve pazar 211 BOA. C. EV. 399/20248. 77 günleri ikindi namazından sonra Buhârî ve Müslim-i Şerîf mezkûr camilerde okunulagelmiştir. Buhârîhânlar olanlara görevler tevcih olunduktan sonra bir Berat-ı Şerîf verilmiştir. “Berat bir tayini, bir vazife veya muafiyetin verildiğini gösteren, üzerinde padişahın tuğrası bulunan belgedir.”212 Bu belgelerin aslı kişinin kendisine verildiği için Osmanlı Devleti bu belgelerin kaydını tutmuştur. Ancak Osmanlı Arşivi’nde değişik sebeblerle bu beratlara da rastlanabilmektedir. Buhârî tedrisiyle ilgili ulaşılabilen tek Berat da Osmanlı Arşivi Cevdet tasnifi bölümünde kayıtlıdır ve şu şekildedir: “Mağnisa’da vaki´ merhûm ve mağfûrun-leh Sultan Süleyman Han validesi Hafiza Sultan vakfından olmak üzere yevmi kırk akçe vazifeye ba-şart tedris-i Buhari şerîf mutasarrıf olan Kilisî Halil Efendi fevt olup cihet-i merkume mahlül olmağla yevmi yirmi akçe ile cihet-i mezkure’nin nısfı müteveffa-yı mezbûrun mahlulunden erbâb-ı istihkaktan iş bu rafi-tevki´ refi´ nişan-ı hakani kıdvetü’l ulemai’l-muhakkikîn Halil ibn-i Ahmed zide ilmuhuya tevcih olunmak üzere a´lemü’l-ülemail bahrin efdalü’l-füzelail münevver´ın bil-fiil Şeyhülislam es-Seyyid Mehmed Said edamallahü-teala fezailehu işaret itmekle işareti mucebince nısf-ı tedrislik merkûma tevcih ve yedine berât-ı şerifi alişanım virilmek ricasına iftiharü’l-havâs vel-mükarribin bil-fiil nazır-ı vakf babüssaadem ağası Mustafa Ağa dame uluvvuhu arz itmekle mucebince tevcih ve berat olunmak fermanım olmağın hakkında mezidi inayet-i padişahanemi zuhura getirüp 1186 senesi şevvalü’l-mükerreminin on dokuzuncu günü tarihiyle müverriha virilen ruûs-ı hümâyunum mucebince bu berat-ı hümâyunu izzet makrunu virdim ve buyurdum ki muma-ileyh Halil ibn-i Ahmed zide ilmuhu varub müteveffa-yı merkum mahlulünden nısf tedrisliğe mutasarrıf olup eda-yı hıdmet eyledikten sonra tayin olunan yevm-i yirmi akçe vazifesin Evkâf-ı mezbur mahsulünden mütevellisi olanlar yedinden alup mutasarrıf ola şöyle bileler alamet-i şerife itimad kılalar. 212 Kütükoğlu, “Berat”, DİA, V, 472. 78 Tahriren el-yevmü’t-tasi´ ´ışrin-i şevval sene sitte ve semanin ve miete ve elf, 29 Şevval 1186”213 Bu berat Halil b. Ahmed Efendi’ye Hafiza Sultan vakfından Buhârî-i Şerîf tedrisi için verilmiştir. Kendisinden önce görevi îfâ eden Halil Efendi’nin vefatıyla münhal kalan görev kendisine tevcih edilmiştir. 1186 Şevval tarihli berat (m.1773) Sultan III. Mustafa tuğrasını taşımaktadır. Bu nısf-ı tedrislik beratıdır. Buhârî-i Şerîf tedrisi ile ilgili ulaşabildiğimiz tek berat niteliğindedir. Diğer belgelerde bu berâtın verilmesine veya verildiğine dair yazılar mevcutken bu bizzat Berât-ı Şerîf’in kendisidir. Vazife tevcîh edilirken Berat’ta zikredilen diğer kişiler ise Şeyhulislam Mehmed Said Efendi ve Nazır-ı Vakf olan Babüssaade ağası Mustafa Ağa’dır. Şeyhülislam Efendi’nin bu konuda onayının alındığı onun işaret etmesi olarak zikredilmiş veya onun tavsiyesi üzerine görev zikredilen şahsa tevcih edilmiştir. Buhârîhânlık ile ilgili tevcihâtlarda görüldüğü üzere Şeyhülislam’ın da konuya dâhil edilmesi ve vazifenin de kendisine tevcih edildiği zatın, ruus alarak göreve tayin edilmesi bu konuda liyâkat sahiplerine bu görevin verilmesi için özen gösterildiğini göstermektedir. Babüssaade Ağasının ismi ise Buhârî okuyacak zata verilen atıyye ile ilgili olarak zikredilmiştir. Buhârîhânlık vazifesinin Osmanlı’da iki unsuru burada da göze çarpmaktadır. Ehliyet ve maliyet. Buharihanlık görevi, ehliyet sahibi olan kimselere maliyetleri karşılanarak tevcih edilmiştir, denilebilir. Osmanlı belgelerinin içinde Beratlar ve Fermanların ayrı bir yeri vardır. Bu belge Buhârîhânlık ile ilgili bulabildiğimiz tek Berât-ı Şerîf olması hasebiyle ayrı bir konuma sahiptir. Berat-ı şerîf’teki tuğranın sahibi Padişah III. Mustafa’nın da burada değinilecek bir diğer özelliği kendisinin Osmanlı’da önemli bir yere sahip Huzur Derslerini ilk olarak tertip edilmesini sağlayan padişah olmasıdır. Görüldüğü üzere kendisi ulemaya ve onların îfâ ettikleri hizmete sahip çıkmıştır. Huzur dersleri gibi sarayda yapılan bu dersleri de kendisinin tertip etmesi bu konulardaki ilgi ve alakasını göstermesi açısından önemlidir. Ayrıca Sultan III. Mustafa’nın Ruzname’sinde de dönemin ilmî yaşantısı ile ilgili bilgiler mevcuttur. Uzunçarşılı, 213 BOA. C. MF. 136/6779. 79 İlmiye Teşkilatı isimli eserinde Osmanlı hükümdarlarının ara-sıra dini mev‘izelerle, Buhârî-i Şerîf kırâatlerinde bulundukları tarihen ve sarayda sır katipleri tarafından tutulan ruznamelerde bunun malum olduğunu söylemekte ve III. Mustafa’nın ruznamesini işaret etmektedir.214 III. Mustafa’nın Ruzname’sinde ise görebildiğimiz kadarıyla Buhârî hatmi geçmemektedir. Ancak Şifa-i Şerîf “fî 4 receb Ruz-ı penç şenbih Yalı sepetçilerine ba‘de’l-asr Harem-i Şerîf’e asrı edâ Kütüphaneye teşrif, Hâmidî Efendi Dâîleri Şifâ-i Şerîf hatmi etmekle duasını edüp Efendimiz mezbûra ihsan” 215 ve Şemâil-i Şerîf, “fi 8 şaban Ruz-ı yek-Şenbih biniş afv halvet ve Enderun Kütüphanesi’ne teşrif kırâat hatmi ve Şemâil-i Şerîf hatmi duası okunup altun ihsan216 okunup hatim edildiği sarayda tutulan kayıtlarda geçmektedir. 6. Mısır Camileri Osmanlı Devleti, sadece İstanbul’da ve selâtin camilerde değil devletin elinin ulaştığı birçok yerde Buhârî-i Şerîf okunması işini üstlenmiştir. Örneğin Mısır’daki Kal‘a-yı Kebîr’de Şeyh Murtezâ’dan boşalan Buhârî tedris işinin Şeyh Mehmed Efendi’ye tevcîh olunmasıyla ilgili belgede aynı zamanda kendisinin Ezher Camii’nde Buhârî Şerîf okumakta olduğu belirtilmektedir. Belge şu şekildedir. “Devletlü İnâyetlü Merhametlü Efendim Sultânım Hazretleri sağ olsun Arzühâl-i kullarıdır ki kal‘a-yı Kebîre-i âmire’de Saray Camii Şerîfinde Buhârî dersine meşrûta günlük yetmiş beş para Dâru’l-harpte mürettep olan vazîfe Pâdişâh-ı Âlem Hazreti Sultân Selîm nassarahullahu teâlâ hazretlerinin Hatt-ı Şerîf-i Hümâyunu ile Şeyh Mürtezâ’nın mahlûlünden bu bendenize bin iki yüz altı senesinde tevcîh olunup sebeb-i maâşımız olmasıyla ve dahi Buhârî dersine meşrût Câmi‘u’l-Ezher mahalli olmak şartıyla günde yirmi para cevâli-i Mısırdan mürettebimiz dahi Fermân-ı Alîşân ile bu bendelerinize ihsân olmak hasebiyle merâhim-i âliyyelerinden mercûdur ki yedimde olan Hatt-ı Şerîfe ve Fermân-ı âlîşân nazar buyurup müceddiden bu bendelerini vazîfeteyn-i 214 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, T.T.K. Basımevi, 1965, Ankara, s. 215. 215 Irmak, Yunus, III. Mustafa Ruznâmesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), MÜSBE., s. 60. 216 Irmak, III. Mustafa Ruznâmesi, s. 60. 80 mezkûreteyn ile çerâğ buyurmak bâbında emr ü fermân men-lehül emrindir. (İmza) Şeyh Mehmed Mehdî Müderris-i Buhârî-i Şerîf.”217 Burada zikredildiği üzere Saray Camii’nde Buhârî-i Şerîf dersi kendisine tevcih edilen Şeyh Mehmed Efendi, Şeyh Murteza’nın vefat etmesi sebebiyle Cami‘u’lEzher’de de Buhârî-i Şerîf dersinin Sultan III. Selim zamanında kendisine tevcih edildiğini belirtmiştir. Muhtemelen Sultan II. Mahmud’un tahta geçmesiyle yine bu görevlerin kendisinde kalmasını talep etmiştir. Bunun üzerine gönderdiği arzuhalden de anlaşıldığına göre birçok kalemde işlem görüp karara bağlanmıştır. Arz-ı bendeleridir ki Şeyh Mehmed Mehdî’nin bin iki yüz altı senesine bâfermân-ı Âlî yevmiye yirmi para defter-i civâlî’de mukayyeddir. Emr ü Fermân Devletlü Efendimindir.218 Şeyh Mehdî dâîlerinin takdîm eylediği arzuhâli mefhûmundan Mısır hazînesi meâlinden bâ-fermân-ı âlî mutasarrıf olduğu yirmi para vazîfesinin ibkâsı hususunu istid‘â eder. Derkenara havâle olundukda mûmâ-ileyhin hazînei mezkûr meâlinden yirmi para vazîfesi olduğu cevâlî defterinden derkenar olunmuştur. Manzûr ve ma‘lûm-ı devletleri buyuruldukda vazîfe-i mezkûr mûmâileyh bâ-fermân-ı âlî tevcîh olunmuş olduğuna binâen kemâ-kâne cevâlîden ibkâsı husûsunda tevcîhine emr ü irâde-i âlîleri buyurulur ise emr ü fermân devletlü saâdetlü Sultânım hazretlerinindir. Arz-ı bendeleridir ki Bâlâ-yı takrîr-i Çâkeriye sâdır olan fermân-ı âlîleri mûcebince vazîfe-i mezkûr kemâ-kâne hazine-i mezkûr meâlinden ibkâ olunmak üzere bâ-ruûs-ı hümâyun berâtı ve mısır muhâsebesine ilm ü haberi i‘tâ olunmak bâbında emr ü fermân devletlü saâdetlü hazretlerinindir. Mûcebince bâ-ruûs-ı Hümâyun Berâtı Mısır muhâsebesine ilm ü haberi i‘tâ olunmak buyruldu. Sene 1216. “İzzetlü Defterdâr Efendi 217 BOA. C. MF. 184/9182. 1. 218 BOA. C. MF. 184/9182. 1. 81 Vazîfe-i mezkûrenin kemâ-kâne cevâlîden ibkâsı hususunu telhîs eyleyesun deyu buyruldu. Sene 1216.”219 Osmanlı’nın Dersaâdet diye nitelendirdiği başkenti İstanbul’a hayli uzak bir mekân olan Mısır’da dahi Buhârî tedris faaliyetinin icrâ edilmesi için bizzat padişahın hattının ve fermanının bulunması ve Buhârî tedris faaliyetinin devam etmesi için tahsîsât ayrılması Buhârî Şerîf’e verilen değeri göstermesi açısından mühimdir. Yine aynı şekilde Ezher’de Buhârî-i Şerîf tedris edilmesi ile alakalı başka bir belgede şöyle denilmektedir: “Devletlü İnayetlü merhametlü veliyyü’n-nimetim Efendim Sultanım Hazretleri sağ olsun. Arzuhal-i kulları budur ki bu kulları garîbü’d-diyar Mısır Kahire’de Gülşenî Tekkesi imameti ve Camii Ezher’de Buhârî-i Şerîf kırâatı ve takib-i da‘vât-ı hayriye ile yirmi otuz seneden beru bi’l-ehl ü iyâl mütevekkilen alellahi teala tevattun ve eğerçi îrâd ve medâr-ı maaş-ı fakîrânem mahalli muayyen ve tenâvül ve mukannenem yok ise cenâb-ı Kasım’ul-Erzâkın bazı ehl-i hayr ve sahibü’l-hayrâta ilham ve bu vecihle iânet pervânîleriyle kuvvet-i lâ-yemût ta‘îşü’l-mennallah kani‘ ve umûr-ı ilm ü kırâatımla meşgul iken bi-takdîr hicâbîi teğayyür iki üç senedir Françalu keferesinin Mısır Kahire’ye tecâsür îsâl-i dest-i istilaları mülâbeseye ehâlîn perişan ve ekserîn muhtaç-ı nân ettikleri her çend Mani‘ erzak-ı mukaddere olamayacakları âşikâr ise de ancak idare-i maaşı fakîrânem nev‘an karîn-i ta‘sîr olunduğundan acaba yine ilham-ı cenab-ı hazreti perverdekâriyle muvâfık re‘y ve merhametleri buyurulur ise cevali-i hazîne-i Mısır’dan medâr-ı maaş iyal ü evlad olacak miktar ehâli-i inâyet hâtimileriyle yevmiye tenavül olunması ve devam-ı saltanat-ı padişahî ve istidâme-i ikbal hazret-i evliya-i himemi da‘vâtına meşguliyet ümidiyle ve istirham-ı inayet medarla arzuhal tahrîrine mübâderet olundu merahim-i âlîlerinden mutazarrı‘dır ki bu vecihle celb ü da‘vât-ı hayriyemiz babında bâkî emr ü ferman ve lütf ü ihsân devletlü inayetlü merhametlü veliyyü’n-niam efendim sultanım hazretlerinindir. (İmza) Şeyh Mehmed Hanefî Çelebi İmam-ı Tekke-i Gülşenî.”220 219 BOA. C. MF. 184/9182. 2. 82 Gülşenî Tekkesi imamı ve Camii Ezher Buhârîhânı olan Şeyh Mehmed Hanefî hicri 1216 tarihli bu belgede yaklaşık yirmi otuz senedir Mısır’ı vatan edindiğini ve evlad ü iyaliyle fakr ü zaruret içerisinde yaşarken Camii Ezher’de Buhârî okutup ehli hayrın yardımlarıyla geçinmekte olduğunu belirtmektedir. Ancak Mısır’ın Fransızlar tarafından istila edilmesi ve halkın muhtaç duruma düşmesiyle geçimini sağlayamadığını ve iâşesinin ilm ü kırâatla meşgul olmasına binaen yevmiye olarak Mısır Hazinesinden kendisine verilmesini rica etmektedir. Mezkur arzuhal üzerine sadrazam tarafından yazılan yazı şöyledir: “Mısır Defterdârı İzzetlü Efendi, sâhibü’l-arzuhalin vazife ihsanına derece-i ihtiyaç ve liyâkat-ı istihkakını tahkîk idüp muktezasını bâ-takrîr ifade eyleyesün deyu buyruldu.”221 Burada sadrazam, Mısır Defterdarı tarafından arzuhal sahibinin ihtiyacının derecesi ve Buhârî-i Şerîf okumaya liyâkati olup olmadığının tespit edilerek bildirilmesini talep etmiştir. Burada da görüldüğü üzere Devlet-i Aliye Buhârîhân olmak için arzuhal yazan zevattan liyâkat sahibi olduğunu ispat edenlere bu görevi tevcih etmiş başka bir şart aramamıştır. 7. Kerkük’de Mecidiye Camii Sadece padişahların değil Saray’daki eşrafın da Buhârî tedrîsi işine ayrı bir önem atfettiği bu iş için kurulan vakıflarda görülmektedir. Örneğin Osmanlı Saray protokolünde birinci sırada bulunan Valide Sultanlar da Buhârî-i Şerîf okutmak için vakıflar kurmuşlardır. Hicri 1277 tarihli bir belgede Kerkük’te Mecidiye Camiinde Buhârî-i Şerîf kırâatı görevi Valide Sultan vakfından tevcih edilmiştir. Tanzimat sonrası bir kurum olan Meclis-i Vâlâ’ya olay aksetmiş ve karara bağlanmıştır. Meclis-i Vâlâ’ya gönderilen takrîr şu şekildedir. “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti Celilesinin 5 Receb 1277 tarihiyle Meclis-i Vâlâ’ya havale buyurulan bir kıt‘a takririne nazaran Cennet-mekan Valide Sultan tâbet serâha hazretleri tarafından mukaddema Kerkük’te kâin Mecidiye Camii Şerifine gönderilmiş olan iki cild Buhârî-i Şerîf’in kırâati şehriye yüzer 220 BOA. C. EV. 23578. 221 BOA. C. EV. 23578. 83 kuruş maaş ile Şeyh Abdurrahman Efendi’ye muhavvel olduğu halde Efendi-yi mûmâ-ileyhin muahharan vuku‘u vefatıyla hidmeti mezkûre mahdumu Şeyh Ali Efendi tarafından îfâ olunmakta olduğundan maaş-ı mezkûrun suret-i tahsîsine dair Evkâf-ı Hümâyun hazinesince bir gûne kayd yok ise de ol-vakt muşârunileyhânın kethüdalık hidmetlerinde bulunan Meclis-i Vâlâ azâsından Atufetlü Hüseyin Bey Efendi Hazretleri tarafından olunan i‘lam icabınca zikr olunan Buhârî-i Şerîfin Camii Şerîf-i mezkûrda tilavet olunması içün müteveffa mûmâileyhe yüz kuruş maaş tahsis olunup fakat muamele-i icabiyesi icra olunamamış ise de hidmet-i mezkûre muşârun-ileyh Hazretlerinin hayrât-ı Celilelerinden ma‘dûd olarak hayli müddetten beru îfâ olunageldiği anlaşılmış bu halde terk ve ta‘tîli caiz olmayacağı gibi bu misillülerin sonradan vakfiyelerine zeyl olunarak yürütülmesi dahi imsâli iktizasından bulunmuş olduğundan bunun dahi imsâli vecihle muamele-i kalemiyesinin icrasıyla mûmâ-ileyh Şeyh Ali Efendi ismine olarak Berat-ı Âlîşân tasdîr ve i‘tâsı ve istenilen maaşların dahi ol-vecihle tesviyesi zımnında icra-yı îcâbının Nezâret-i müşârun-ileyhâ’ya havalesi Meclisi Vâlâ’da dahi tezekkür kılındı ise de ol-bâbda emr ü ferman hazret-i men-lehul emrindir. 21 receb 1277”222 Şeyh Abdurrahman Efendi’nin vefatıyla bu görevin mahdumu Şeyh Ali Efendi tarafından ifa olunageldiği yalnız babasına verilen şehriye yüz kuruşun oğlu Şeyh Ali Efendi’ye ödenmemiş olduğundan Meclis-i Vâlâ kararında belirtildiği üzere 1274 senesi eylülünden beri terkîm eden maaşın Şeyh Efendi’ye ödenmesi ve zikr olunan Berat-ı Alî’nin tasdîri karar kılınmıştır. Bu şekilde Buhârî-i Şerîf okutma geleneğinin devam ettirilmesi arzu edilmiştir. Dikkat çeken bir diğer husus Mecidiye Camii Şerîfine gönderilmiş olan iki cild Buhârî-i Şerîf’ten söz edilmesidir ki bu da konumuz açısından ehemmiyet arz etmektedir. Muhtemeldir ki gönderilen bu nüsha yazma bir nüshadır. Sultan II. Abdülhamid’in Buhârî-i Şerîf’i tab‘ ettirmeden önce dahi Camiu’s-sahih’in mevcut birçok nüshasının olduğu ve devlet yediyle taşralardaki cami ve benzeri yerlere irsal kılındığı görülmektedir. Bu da Devlet-i Aliye’nin bu kitaba ne kadar önem verdiğinin bir başka kanıtıdır. 222 BOA. İ. MVL. 443/19698 84 8. Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevî Osmanlı Devleti’nin Harem-i Şerîf’e ne kadar önem verdiği sadece buraların ihtiyacı için kurulan vakıflara bakılsa bile anlaşılabilmektedir. Devletle birlikte toplum tarafından da kurulan vakıflar sayesinde Harem-i Şerîf’te verilmekte olan hizmetlerin birçoğunun giderleri bu vakıflardan karşılanmıştır. Böylelikle Osmanlı Devleti Harem-i Şerîf’te birçok görevin îfâ edilmesini kurduğu vakıflardan karşıladığı gibi Buhârî-i Şerîf okunması için de vazifeliler tayin etmiş ve bu görevin devam etmesi için görevlendirilen kişiye kurulan bu vakıflardan maaş tahsis etmiştir. Aşağıdaki belgede Seyyid Abdülhalîm Efendi’nin vefatıyla münhal kalan bu görevin Muhammed Emin Efendi’ye tevcihi arzuhal buyurulmuş, Muhammed Emin Efendi’nin de erbâb-ı istihkâktan olduğu belirtilmiş ve şöyle denmiştir. “Ma‘rûz-ı kullarıdır ki Bâ-berât-ı âlîşân mütevellisi olduğum pederim merhûm Bayburtî Mustafa Ağa evkâfından Medîne-i Münevvere nevverehallahu teâlâ ilâ yevmi’l-âhire Harem-i Şerîf-i Hazret-i Nebevî’de Buhâri-i Şerîf kırâatı içün şart ve ta‘yîn olunan yevmi on akçe vazîfeye mutasarrıf es-Seyyid Abdülhalîm Efendi bundan akdem fevt olup vazîfe-i mezkûr ile hidmet-i merkûme ol-vecihle mahlûl olmağla Medîne-i Münevvere sukkânından işbu bâis-i arîfe Şükrü Efendizâde Muhammed Emin Efendi dâîleri erbâb-ı istihkâktan olup vücûhle şâyeste-i merhamet ve âtıfet olmaktan nâşi vazîfe-i mezkûrun kayd-ı kaleminden ba‘de’d-derkenâr manzûr ve ma‘lûm âlîleri buyuruldukda müteveffâ-yı merkûmun mahlûlünden mûmâ-ileyh Muhammed Emin Efendi dâîlerine tevcîh ve ihsân buyurulmak bâbında emr ü fermân hazret-i men-lehu’l-emrindir.”223 Aşağıdaki belge de ise Medine’de Mescid-i Nebevî’de Buhârî okuma geleneğinin mevcudiyeti ile alakalı bilgiler mevcuttur. “Atûfetlü Efendim Hazretleri Cennet-mekan Efendimiz Hazretlerinin evkâf-ı celîleleri fuzelâsından olarak şehriye iki yüz elli kuruş vazife ile Razza-i Mutahhara-i Cenab-ı 223 BOA. C. MF. 134/6653. 85 Nebevî’de Buhârîhânlık cihetinin mutasarrıfı Mehmed Alim Efendi’nin vefatı vukuuna mebni mahlûlunden oğlu Abdullah kesb-i isti‘dâd edinceye kadar hizmet-i lâzimesi bi’l-vekâle edâ ettirilmek üzere tevcîhi mukaddema mahallinden ba-tahrîrât inhâ kılınmış ise de bu misillü Buhârî ve Şifâhânlık cihetleri a‘lem ulemâdan zevata tevcih olunup evlada intikal eder cihetten olmadığından âhar ehl ü erbâba intihâb olunması zımnında gönderilen tahrîrâta cevaben Şeyhü’l-Haram Hazreti Nebevi Atufetlü Paşa Hazretlerinin vurûd eden tahrîrâtında hidmet-i mezkûre için mücâvirînden Vidinli Mustafa Efendi intihab olunup fakat mütevaffa-yı mûmâ-ileyhin oğlu merkûmun cihet-i mezbûre vazifesinden başka bir taraftan medâr-ı maaş olmayarak âhara tevcîhi takdirinde dûçâr-ı sefalet olacağı beyan olunduğuna binaen vekil marifetiyle idare-i hidmet ettirilmek şartıyla işaret-i aliyye-i Hazret-i Şeyhülislam’ı mucebince zikr olunan cihetin sağîr merkûma tevcîhi. 24 Muharrem 1265.”224 Sadrazam’ın bu arzı üzerine Padişahın emriyle çıkarılan İrade’de şöyle denilmiştir. “Zikr olunan Buhârîhânlık cihetinin vekil marifetiyle idare ettirilerek kendisi ber-minval mücerred kesb-i iktidar eylediği halinde mutasarrıf olmak ve muktedir olamadığı takdirde ol-vakt icabına bakılmak üzere ber-mûceb işaret-i aliye sağîr merkûma tevcîhi.”225 Buradan anlaşılan hususları özetlemek gerekirse; Osmanlı Döneminde ulemanın vazifeli olduğu cihetler genellikle babadan oğula geçmekteydi. Ancak burada da belirtildiği gibi Buhârîhânlık ve Şifâhânlık gibi cihetlerin, liyâkat sahibi erbâb-ı istihkaka tevcih edildiği, evlada intikal eden cihetlerden olmadığı belirtilmiştir. Bu, Buhârî okuma geleneğinin liyâkatli ellerde kalması için devletin bu konuya ayrı bir önem verdiğini göstermektedir. Ancak Osmanlı döneminde birçok insan vakıflardan kendilerine tevcih edilen bu görevlerden aldıkları maaşlarla maîşetlerini sağlayabilmekteydi. Burada da görüldüğü üzere Buhârîhân olan Mehmed Âlim Efendi’nin oğlu Abdullah Efendi’nin yaşının küçük olması sebebiyle ve Buhârî okumaya liyâkati olmadığı için Harem-i Şerîf Şeyhi Paşa Hazretlerinin tahrîrâtıyla önce görevin Vidinli Mustafa Efendi’ye tevcihi uygun görülmüş daha sonra Abdullah Efendi’nin hiçbir yerden maaşı olmadığı gözönünde bulundurularak 224 BOA. İ. DH. 185/10255. 225 BOA. İ. DH. 185/10255. 86 Buhârî okuma işinin isti‘dâd kesbedinceye kadar vekâlet yoluyla yürütmek şartıyla Abdullah Efendi’ye tevcîhi uygun görülmüştür. Ancak bunda da bir şart konularak kesb-i iktidar eylediği yani Buhârî-i Şerîf okuma yaşına gelipte bu işe mutasarrıf olamadığı zaman icabına bakılması gerekliliği vurgulanmıştır. Yani vekil yoluyla tevcîh şartı da zamanla sınırlı tutulmuştur. Yeri gelmişken belirtilmesi gereken bir diğer konu; giderleri vakıflardan karşılanan Buhârî-i Şerîf kırâati ciheti gibi cihetlerde sırf vakıflardan gelir elde edebilmek için bu göreve birçok kişinin talip olabileceği gerçeğidir. Osmanlı Devleti bu konuda gereken hassasiyeti göstermiş olsa bile birçok suistimalin oluşabileceği de kaçınılmazdır. İnsanoğlunun var olduğu yerlerde bu gibi sorunların ve suistimallerin olabileceği ancak doğru olanın bunların istisna kabilinden görülmesi gerektiğidir. Zaten Osmanlı Devleti’nin bu konularda dikkatli davrandığı yukarıda zikredilen belgeden de anlaşılmaktadır. Buhârîhânlık ve Şifâhânlık gibi cihetlerin evlada intikal eden cihetlerden olmadığı ve erbâb-ı istihkâka tevcih edildiğinin belirtilmesi bu konuda oluşabilecek suistimallerin önüne geçildiği ve bu işin liyâkatli ellerde kalması için gayret sarfedildiğinin en büyük göstergelerinden biri olsa gerektir. Aşağıdaki belgede de Harem-i Şerîf nâibi Osman Ağa’nın Buhârîhânlık ile ilgili bir arzuhali görülmektedir. Kendisinin belirttiği üzere Buhârîhân olan Mehmet Asım Efendi’nin vefat etmesi ve oğlunun da bu işe iktidarı olmadığının belirtilmesiyle görevin kendi uhdesine verilmesini niyaz etmiştir. Bu görevin gelirinin de iki yüz elli kuruş olduğu belirtilmiştir. 22 Zilkade 1264 tarihli belge şu şekildedir. “Naibu’l-harem’uş-şerif Seyyid Osman Ağa’nın Bâb-ı Âli ve Nezâretlere olarak bi’l-vurud leffen irsal kılınan dört kıta şukkası mealinden müsrefâd olduğu vecihle şehriye iki yüz elli kuruş vazife ile Ravza-yı Mutahhara cenab-ı Risalet-penahi Buhârîhânlığının mutasarrıfı Mehmed Asım Efendi’nin bugün vefatı vuku’una ve oğlunun adem-i iktidârına mebni uhdesine tevcihini niyaz 87 etmiş ve muma ileyhin suret-i iş’arına nazaran bu husus evvelce resmen yazıldığı anlaşılmış olmağla icra-yı iktizası tevkifi himmet buyurulur.”226 Yine Harem-i Şerîf ile ilgili olan aşağıdaki belgede de Harem-i Hümâyun ağası olup mücavereten Medine’de bulunan Talat Ağa’nın münhal kalan maaşının yine mücavirînden Ebû’s-Suud Efendi’ye Buhârî-i Şerîf kırâat etmek üzere tahsis kılındığı belirtilmiştir. “Maliye Nezâreti celilesine Harem-i Hümâyun ağvatından olup mücavereten Medine-yi Münevvere Cenab-ı Âlisinde bulunan Talat Ağa’nın Hazine-i Celile-i Hazreti Nebeviyye’den mahsus ve münhal olan bin kuruş maaşının Harem-i Şerif’te Buhâri-yi Şerif kırâat etmek üzere mücavirînden Şeyh Ebu’s-Suud tahsisine emr ü Ferman mekarim-i unvan Hazreti Padişahî şeref-sunuh ve şeref-sudur buyurulmuş olmağla mantuk-ı Celili vecihle icabının icrasıyla lazım gelen tahsisatın tastir ettirilerek serîan Bâb-ı Âli’ye isyaline himmet buyurulur deyu.”227 Muhtemelen İstanbul’da Harem ağalığından sonra Medine’ye göç eden Talat Ağa’nın vefatından sonra vakıflardan tertip edilen maaşının yine Harem-i Şerîf’te Buhârîhânlık görevi için tahsis kılınması da konumuz açısından dikkat çekicidir. Buhârîhânlık uygulamasının Devlet ve halk arasındaki konumunu gösteren bu belgede mesela bu yüklü miktardaki maaşın başka bir görevliye değil de Buhârî-i Şerîf okuma işine tahsis kılınması dikkat çekicidir. II. Abdülhamid Dönemi evrakından olan aşağıdaki belgenin de Osmanlı Arşivinde birçok örneği mevcuttur. Padişahın İttihâd-ı İslam düşüncesi ve İslam ümmetinin birliğine dair attığı adımlar sadece bürokrasiyi değil ilmiyeyi de etkilemiştir. Diğer bir açıdan bakılacak olursa ulema da bu düşünceye bigâne kalamamıştır. Şöyle ki Harem-i Şerîf gibi kutsal mekânlarda Kur‘an-ı Kerim ve Buhârî-i Şerîf hatimleri icra edilmiş ve akabinde hem ulema hem de halk bir araya gelerek devletin ve padişahın devam-ı ömürleri için dua ve niyazda bulunmuşlardır. Böylelikle Padişaha diğer bir deyişle Halifeye bağlılıklarını ifade etmişlerdir. 226 BOA. A. MKT. MHM. 7/15. 227 BOA. A. MKT. MHM. 316/22. 88 Padişahın maddi ve manevi ihsanını kazanan bu uygulamalar II. Abdülhamid döneminde sıkça vukubulmuştur. Bu da II. Abdülhamid’in düşüncesi ve politikasının topluma nasıl yansıdığının göstergelerinden bir tanesidir. “Yıldız Sarayı Hümâyunu Başkitabet Dairesi Mekke-i Mükerreme’de Mescid-i Haram’da ber-muceb Emr ü Ferman-ı Hümâyun Cenab-ı Padişahî niyet-i seniyye olarak Seyyid Hüseyin Habeş Efendi ile muma ileyhin intihab eylediği yirmi bir ulema ve suleha taraflarından kırâat olunmakta olduğu evvelce arz olunan Kur'an'ı Kerim ve Buhâri-yi Şerif’in tilavetleri dünkü gün vareste-i haddi hitam olduğuna mebni Leyle-i Berat umumiyyi’l-berekât’a müsadif olan işbu pençşenbe(perşembe) gecesi Ekabir-i Şerif İbâdullah mâşiyen olduğu halde feth olunan Beytullah-ı Muazzama kırk kadar ulema ve suleha ile beraber dâhil olan Seyyid muma ileyh tarafından kemal-i ihlas ile tilavet olunan hatm-i Kur'an'ı Kerim ve Buhâri-yi Şerif kerâmâtı hayriyesine tahmîlen zatı akdes-i Hazreti Padişahi’nin devamı sıhhat ve şevket ü Saltanat-ı seniyyeleri “… ma yeşa ve yesbüt indehu” ümmü’l-Kebair sırrı celîline mazhariyet-i şahaneleri teferruât-ı biğayatının hulus-ı bâl ile tekrar olunduğu sırada derun-ı Ka’be’yi Muazzama’ya dâhil ve hâzır olan ulema ve suleha ile etraf-ı Ka’be’yi Muazzama’da ve Mescid-i Haram’da bâr-gah-ı rabbaniye best-i keff tazarru‘ ve niyaz eden me’murin mülkiye ve askeriye ile binlerce huccâc ve ehali-i taraflarından âmin zemzeme-i duayasının ref-i kabulkâh-ı hüda-yı müteal kılınmış ve o sırada ihsan-ı şahane ve sudeka-i himmet-i mülükâne olarak ulema ve suleha muma-ileyhima mebaliği münasibe tevzi’ ve i’ta ve fukaraya dahi bezl ü sadakat bî inteha olarak bu vesile ile de taraf-ı eşrefi hilafet-penahi bir kat daha da’vat-ı cündiyye isticlâb edilmiş olduğu gibi işbu leyle-i mübareke’de Taif’te dahi Abdülhalim ibn Abbas hazretleri Cami’i Şerifinde bi’l-cümle-i me’murîn-i mülkiye ve askeriye ve ulema-yı mahalliye ile beraber eda olunan akşam namazını müteâkib da‘vât-ı hayriyet âyât-ı Cenab-ı Hilafet-penahi ile tezyin elsine-i Sadâkat ve ubudiyet ve fukaraya bezl-i sadakat bî nihaye olunduğu ma’ruzdur efendim. 15 Şaban 1323 (İmzalar Emîr-i Mekke-i Mükerreme Ali ve Hicaz Vali Kumandanı Ahmed Râtıb).” 228 228 BOA. Y. PRK. UM. 77/46. 89 Mekke Emiri ve Hicaz Vali kumandanı imzasıyla yazılan bu tahrîratta Padişahın emri mucebince Mekke-i Mükerreme’de yirmi bir ulema tarafından Kur’an-ı Kerim ve Buhârî-i Şerîf hatimleri icra olunduğu belirtilmiştir. Hatmin son kısmı Berat gecesine denk getirilerek adet olduğu üzere hitamında dua edilmiş ve bu duada hem padişahın hem devletin devam-ı ömürleri için dua edildiği bildirilmiştir. Osmanlı padişahlarının, özellikle ulemanın hem dua ve hem de fiili olarak yardım ve desteklerini almaya çalıştıkları görülmektedir. Harem-i Şerîf’in kutsiyeti ve Müslümanlar üzerindeki konumu göz önünde bulundurularak buralarda bu gibi faaliyetlerin yapılmasına öncelik verilmiş, böylelikle Müslümanların hilafete bağlılıklarının sağlanması amaçlanmıştır. Belirtildiği gibi diğer memleketlerden Harem-i Şerîf’i ziyaret için gelenlerin de katıldığı merasimler tertip edilmiştir. Dolayısıyla bu faaliyetler İslam ümmetinin bir çok ferdinin katılımıyla gerçekleşmiştir. Padişahların gerek saltanatları döneminde Harem-i Şerîf gibi kutsal yerlerde ve gerekse vefatları halinde türbelerinde okunması için kurdukları vakıflarda Buhârî-i Şerîf okunması işine ne kadar önem atfettikleri burada da açıkça görülmektedir. Belgede ayrıca Taif’te Abdülhalim ibn Abbas Camii Şerifi’nde askeriye, mülkiye ve ilmiye mensuplarının katılımıyla benzer bir merasimin tertip edildiği ve yine dualar edildiği ve fakirlere sadakalar verildiği de belirtilmiştir. Yine bir diğer Hatt-ı Hümâyun’da Ravza-i Mutahhara’da Buhârî-i Şerîf okunmasına yönelik bilgiler mevcuttur. Hattı hümâyun, Osmanlı diplomatiğinde padişahın kendi el yazısı ile yazılmış emirleri için kullanılan tabirdir.229 Yapılan iş bizzat padişahın onayından geçtiği için bu belgeler diğer belgelere göre farklılık arz etmektedir. Burada zikredilen Hatt-ı Hümâyun’da Diyarbekirli es-Seyyid Ahmed Efendi’nin Mescid-i Nebevî imam hatiplerinden olması ayrıca Buhârî-i Şerîf okuma işine erbâb-ı liyâkattan olduğundan dolayı tayin edilmesi hususunda görüş bildirildiği zikredilmektedir. Belge şu şekildedir: 229 Kütükoğlu, Mübahat, “Hatt-ı Hümâyun”, DİA, XVI, 485. 90 “Devletlü İnayetlü, Âtıfetlü Re‘fetlü Seniyyü’l-himem meali-i şiyem Efendim Hazretleri. Bi-hamdihi teâlâ veliyyü’n-nimetimiz veliyyü’n-nimet âlem ve âlemiyan efendimizin muvaffak buyurdukları sâir celîle-i mebrûreden madud olmak üzere Ravza-i Mutahhara-i Hazreti Seyyidü’l-enam aleyhi efdalü’s-salat ü selamda Buhârîhânlık hidmet-i celîlesi va‘z buyurulmuş olduğundan ve Medîne-i münevvere nevverah’allahü teâlâ ilâ yevmi’l-âhire mücâvirlerinden ve harem-i kudsiyân-ı muharrem Hazreti Nebevî eimme-i hutebâsından olup ihsan-vaye-i cenab-ı cihan-bânîde Devletlü Kapudan Paşa Hazretlerinin misafiri olan Diyarbekirli es-Seyyid Ahmed Efendi dâîleri zikr olunan hidmet-i celîleye erbâb bulunduğundan müşârun-ileyh hazretlerinin niyaz-mend oldukları vecihle mûmâ-ileyh dâîlerinin ol-hidmet kesîru’l-berekete kayd ü ihsânı hususu mübarek hâkî-pây meâli-sâye hazreti cihanbânîden bi’l-istîzan müsaade-i seniyye-i cenâbı tâcidârî erzân buyurulur ise Darbhane-i Âmire müşîri Devletlü Paşa Hazretleriyle bi’l-muhâbere icra-yı îcâbına ibtidâr kılınmak üzere keyfiyetinin savb-ı çâkerîye iş‘ârı babında irâde efendimindir.”230 Aşağıdaki belgede Yemenlizâde Ebûbekir Efendi’nin Buhârî-i Şerîf kırâatı ile alakalı bir arzuhali görülmektedir. Arzuhalinde şöyle demektedir: “Cenâb-ı Hayru’l-Hafizîn Şevketlü Mehâbetlü Şecâatlü Halîfe-i ruy-i zemin halled-allahu hilâfetehu ilâ yevmi’d-din efendimiz hazretlerinin vücudu hümâyunların kâffe-i elzem ve asıfândan masûn ve mahfûz eyleyüp cümle-i düşmanatı hakir ve zelîl ve mağlup eyleye âmin. Arzuhâli kullarıdır ki bu kulları Mekke-i Mükerreme şerefehallahu ilâ yevmi’l-kıyâme ehâlisinden ve ulemasından olup hala Harem-i Şerîf’in içinde dersiâm olup gerek Buhârî-i Şerîf ve gerek sâir ulûm ile tedrîsihim olup ve zemzem-i şerîf hidmetinde ve ez kadîm Şevketlü Efendimiz hazretlerinin duacısı olduğumdan ve gerek Devletlü İsmetlü Vâlide Sultan Aliyye’ş-Şân efendimiz hazretlerinin ve gerek Şevketlü Efendimiz hazretlerinin kerem-nâme-i merhamet-i ulûmeleri ma‘an bundan akdem şerefvurûd eder idi. Ve bundan akdem Buhârî-i Şerîf okunmak için iki defa emr-i âlîleri gelip Beyt-i Şerîf açık iken düşmanlarının helak olmalarıyçün sâir atâ‘ ile kırâat olunmuştur. Hak teala dergâh-ı izzetinde kabul-i karîn eylesun amin. 230 BOA. HAT 1630/88. 91 Buhârî-i Şerîf tekmîlinden sonra mübarek âsitân-ı âşiyân şevketlerini ziyaret etmek arzusuyla gelüp ancak kesîru’l-‘ıyâl ü evlâd ve medyûn ve medâr-ı maaşım zayıf olmağla merâhim-i aliyyelerinden mercûdur ki Mısır Hazinesinden mukaddema bâ-hatt-ı hümâyun mutasarrıf olduğum yüz yirmi akçe ve bu defa i‘tâ buyurulan yüz yirmi akçeye yüz yirmi akçe dahi mücerreden zam ve mecmu‘u üç yüz altmış akçe evladlarım eş-Şeyh Abdülhafiz ve eş-Şeyh Abdullah Ebû’s-suud ve Zeliha Hatun ve eş-Şeyh Abdülmünim ve eş-Şeyh Esad üzerlerine tevcîh ve mukaddem bâ-hatt-ı hümâyun mutasarrıf olduğum kırk paraya kırk para dahi zam ile bir kıta hatt-ı hümâyun-ı emr-i âlî ‘itâ ve mısır ve mîrü’l-hâc maiyyetiyle beher sene ehâli-i Mekke-i Mükerreme ve Medîne-i Münevvere’ye irsâl olunan surreye rabt ile mîru’l-hâc yedinden alınmak üzere fermân-ı âli’ye derc ve i‘tâ olunmak bâbında emr ü ferman şevketlü kudretlü mehâbetlü pâdişâhımız efendimiz hazretlerinindir.”231 3 Muharrem 1207 tarihli bu belgede dikkate değer konu Ebûbekir Efendi’nin kendisinden bahsederken Buhârî-i Şerîf ile evkat-güzar olduğunu belirtmiş olmasıdır. Arzuhalin tamamına bakıldığında geçimini sağlamak için başvuruda bulunan bu şahsın, belki padişahların da Buhârî-i Şerîf okunması işine verdikleri önemi bildiğinden olsa gerek bu sıfatını zikretmiş ve bir anlamda bunun da değerlendirmeye tabi tutulmasını istemiştir. Daha önceden Harem-i Şerîf’te Buhârî-i Şerîf okuya geldiğini bunun sonucunda da hem padişah hazretlerinin hem de valide sultanların ihsanları neticesinde geçimini sağlamakta olduğunu belirtmiştir. Kendisi İstanbul’a gelmek niyetinde olduğunu ancak evladlarının çokluğu ve maaşının azlığı neticesinde buna muvaffak olamadığını belirterek yapılacak zamlarla birlikte kendisine ihsan buyurulan atıyyeyi hac emirinden almak üzere ona teslim edilmesini ve her sene hac döneminde Harem-i Şerîf’e gönderilen Sürre-i Hümâyun’la birlikte gönderilmesini talep etmiştir. Bunun üzerine padişaha sunulan ve padişahın da üzerine kendi el yazısıyla “Verilsün” diye not düştüğü takrir şu şekildedir: “Mekke-i Mükerreme ahalisinden ve ulemâdan Yemenlizade Ebû Bekir Efendi tedris-i Buhârî şerîf ile evkatgüzar olup bu esnada Âsitâne-i Sâadete vurûd ve kesîru’l-evlâd olduğunu inhâ ile vefâtından sonra evlâd ü ‘iyâli tehî- 231 BOA. HAT. 1452/7. 1. 92 dest kalmamak içün Mısır Hazînesinden mâlik olduğu yevmiye ikişer kuruş vazîfesiyle Şam cevalisi ve Yafa ve Sayda gümrüklerinden Mutasarrıf olduğu yüz elli bir akçe vazifesini çend nefer evlâdına tasdîr-i murâd idüp Mısır hazinesinden mukaddema nâil olduğu salif’üz-zikr iki kuruşun üzerine birer kuruş dahi zamla üç kuruş olarak tevcihine müsaade-i seniyye erzân buyurulmasını iki kıt‘a arzuhâliyle istid‘a eylediğine binâen zikr olunan arzuhalleri ma‘rûz-ı Huzur-ı Şâhâneleri kılınmağla Şeyh mûmâ-ileyh eshâb kalup ve sulehâdan da‘vet-i hayriyesiyle iğtinâm olunacak bir dâileri idüğü ma‘lûm-ı âlîleri buyuruldukda ber-vechi muharrer istid‘asına müsâade-i seniyye-i mülûkâneleri erzân buyurulur ise ol-bâbda ve her halde emr ü ferman şevketlü, Kerametlü, Mehabetlü, Kudretlü, Veliyyü’n-Ni‘metim Efendim Padişahım Hazretlerinindir.”232 Yine aşağıda aktardığımız bir başka Hatt-ı Hümâyun’da Harem-i Şerîf’te Buhârî-i Şerîf okuma geleneği ile alakalı önemli bilgiler mevcuttur. Medine’de yapıla gelen bu hatimlerin Mekke’de de icra edilmesi istenmiştir. Belge aynen aktarmak gerekirse şu şekildedir: “Mekke-i Mükerreme şerefehallahu teâlâ ilâ yevmi’l-âhire mücâvirlerinden el-hâletü hâzihî Necib Efendi kullarının hanesinde müsâfireten ikâmet üzre olan es-Seyyid Hüseyin Efendi bin es-Seyyid Abdurrahman Efendi dâîlerinin ulemâdan ve Buhârî-i Şerîf kırâatına ehl ve erbâb-ı liyâkattan olduğu ihbâr olunduğuna binâen Evkâf-ı hümâyunları tarafından Ravza-i Mutahhara-i Hazreti Risâlet-penâhîde Buhârî-i Şerîfhân ciheti olup Mekke-i Mükerreme’de olmadığına binaen teyemmünen ve teberrüken Mekke-i Mükerreme’de dahi Efendi-i mûmâ ileyh dâîleri Buhârî-i Şerîf kırâat etmek üzere Evkâf-ı Hümâyun mekârim-i makrûn hazreti hilâfet-penâhîleri cânibinden senevî bin beş yüz kuruş atıyye-i seniyye-i şahane tertîb ve tahsîsle beher sene Sure-i Hümâyunları münâsibi bulunan kullarına teslîmen ol-cânibi seniyyü’l-cevânibe irsâl ve teslîm kılınmak üzere imsâli vecihle tanzîm olunmasıyçün efendi-i mûmâ-ileyh dâîlerinin ismi ve şöhreti mûmâ-ileyh Necib Efendi kulları tarafından tahkîk ile arz ve istîzân kılınması hususu emr ü irâde-i kerâmet-i ifade hazreti mülkdârîleri iktizâsından olduğu Silahdâr cenâb-ı tâcidârîleri Ağa kulları taraflarından savb- 232 BOA. HAT. 1452/7 2. 93 ı abîdâneme ihbâr olunmak mülâbesesiyle mûcebince derhal Efendi-i mûmâileyh kulları tarafından lede’l-istifsâr mûmâ-ileyh Seyyid Hüseyin Efendi dâîleri sâdât-ı kirâmdan ve Hind cânibi ehâlisinden ve fuhûl-ı ulemâdan olup müddet-i vâfiredenberu Mekke-i Mükerreme’de mücâveret ve Beyt-i Şerîf-i saâdette neşr-i ulûm-ı nâfia etmekte olduğunu iş‘âr ve beyan etmekle bu suretle Efendi-i mûmâileyh dâîlerine irâde-i hayriyet îfâsına mülûkârîleri üzere Evkâf-ı Hümâyun inâyet-meşmûn-ı şahâneleri hazinesinden senevî bin beş yüz kuruş atıyye-i seniyye-i mülûkârîleri tayin ve tahsisiyle havâli-i harîm-i beyt-i şerîf cenâb-ı rabbü’r-rahîmde devam-ı ömr-i şevket ve a‘dâ-yı din-i Devlet-i Aliyeleri üzerine her halde fevz ü nusret ü selâmet ve teksîr-i sülâle-i Pâkize-i tâhire-i necâbetleri er‘ıyye-i hubûbiyesine dâimâ mevâzıbet etmek şartıyla Efendi-i mûmâ-ileyh dâîleri Buhârî-i Şerîf feth ve kırâatına memur ve tayin kılınarak emsâline tatbîken tanzîm olunmak üzere bâlâ-yı takrîr-i abîdâneme mübarek ve mesud Hatt-ı Hümâyun kerâmet-i makrûn Hazreti Zıllullâhîleri ile tenvîr ve tezyîn buyurulmak bâbında ve cemi‘ halde emr ü ferman hazreti veliyyü’l-emr ve ihsan efendimindir.”233 Yukarıda padişaha sunulan takrîrde Seyyid Hüseyin Efendi’nin Mekke-i Mükerreme’de Buhârî-i Şerîf okuması mevzu bahis edilmektedir. Ravza-i Mutahhara’da Evkâf Nezâretinin himayesinde Buhârî-i Şerîf’in okunageldiği ancak Mekke’de böyle bir uygulamanın olmamasından dolayı bu görevin zaten orada ilim ile iştigal eden Hüseyin Efendi’ye tevcih edilmesi konu edilmiştir. Yıllık bin beş yüz kuruş aylık yüz yirmi beş kuruşla bu görevin kendisine tevcih edildiği padişah tarafından bizzat kaleme alınmıştır. Padişahın hattı şu şekildedir: “İşbu takrîrinde beyan ve istîzan eylediğin üzere Efendi-i mûmâ-ileyh Evkâf-ı Hümâyunumuz hazinesinden senevî bin beş yüz kuruş tayin ve tahsisi ile emsâline tatbıkan tanzim ve icrasına ibtidar eyleyesün. Manzûrum olmuştur.”234 Aşağıda zikredilen Hicrî 1213 tarihli Hatt-ı Hümâyun’da belirtildiği üzere Sadr-ı esbak Cidde valisi olan Yusuf Paşa’nın Medine-i Münevvere’de ulemayı toplayarak Buhârî-i Şerîf okuttuğu hitamında devletin selameti ve düşmanların kahrı için dua edildiği belirtilmiştir. Devamında belirtildiğine göre peygamberimiz 233 BOA. HAT. 1571/6. 234 BOA. HAT. 1571/6. 94 zamanında akan daha sonra ise metrûk kalarak akmayan bazı su pınarlarının aktığı belirtilmiştir. Bu da teberrüken okunan Buhârî-i Şerîf hatimlerinin zâhir bir bereketi olarak görülmüş olsa gerek ki padişahın kendisine aktarılma ihtiyacı duyulmuş Padişah da okuduğu bu belgenin üzerine farklı olarak “Elhamdülillah” notunu düşmüştür. Bu Hatt-ı Hümâyun şu şekildedir. “Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü veliyyü’n-ni‘metim Efendim Pâdişâhım Cidde valisi sadr-ı esbak Paşa kulları Kaftan Ağasını Ordu-yu Hümâyuna göndermiş olduğundan Ağa-yı mûmâ-ileyh Mezîrî’den? ordu-yu hümâyuna azîmet ile müşârun-ileyhin Dersaâdet’e olan tahrîrâtını Şam-ı Şerîfe îsâl etmekle tahrîrât-ı mezkûre bu def‘a vârid olup mefhûmunda müşârun-ileyh Ravza-i Mutahhara-i Habîb-i hüdâ aleyhi ve alâ âlihi efdalü’s-salavât ve ekmelü’ttehâyâ’da ulemâ-yı kirâmı cem‘ ve Buhârî-i Şerîf kırâat-ı birle hitâmında eyyâmı ömr-i devlet-i şâhâneleri düşman-ı din hazelât-ı karînin makhûriyeti da‘vât-ı hayriyesine mülâzemet etmiş olduğu ve Medine-i Münevvere civarında kâin olup zaman-ı sa‘dü iktirân Hazreti Peygamberi ve ashâb-ı güzîn rıdvânullâhi teâlâ aleyhim ecmaîn vaktlerinde i‘mâl ve icrâ olunup murûr-ı zaman ve inkılâb-ı devrân ile metrûk olan ‘uyûn-ı mâ’nın bu esnâda bazısı icra olunmuş olduğundan bu hususdan ehâli-i Medine-i Münevvere şâd ve hurram olarak da‘vât-ı Hayriye-i cihandârîlerine muvâzabet itmiş oldukları muharrer ve mastûr olup uyûn-ı mezkûrenin bu vecihle zaman-ı meyamin-i nişan-ı şahanelerinde müceddiden zuhûr ve nubu‘u inşâallahu teâlâ mukaddeme-i hayr u bereket olmak üzere tefe‘ül bi’l-hayr olmağla manzûr-ı mülûkâneleri buyurulmak içün tahrîrât-ı merkûme ma‘rûz-ı huzur-ı şehriyârîleri kılındığı ma‘lûm-ı hümâyunları buyuruldukda fermân Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü veliyyü’n-ni‘metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir.235 Bunun üzerine, Pâdişâhın hattı şu şekildedir: Manzûrum olmuştur hatt ettim Elhamdülillah. “Hücre-i muattara-yı Hazret-i Şefîu’l-müznibîne li-ecli’t-takdim tevdi‘ buyurulan tevessülnâme-i hazret-i hilâfet-penâhî atabe-i sema-i mertebe Hazreti Nebevî rahsa oldukları sitâre-i saâdetin celîline salât ü selam ihdâsıyla beraber vaz‘ ü takdîm olunmuştu. Usûl-ı 235 BOA. HAT. 245/13829. 95 vecihle kırk gün sonra çıkarılarak reîsü’ş-şühedâ ‘ammü ekrem cenâb-ı hüda hazreti Hamza ve seyyidetünâ Fatımatü’z-Zehra ve ehli beyt türbe-i şerîfelerinde dahi tevessülen vaz‘ olunduğu gibi bu kere taraf-ı âcizânemden muzafferiyet ve galibiyet hazreti Padişâhî içün nezd-i çâkerânemde bulunup kırâat ittirilen Buhârî-i Şerîf hatminde mahfil-i ulemâ-yı ‘izâma dahi vaz‘ olunarak beher gün kırâat-ı Buhârî-i Şerîf akîbinde sâdât-ı ulviyyeden Seyyid Hâşim Habeşî Efendi tarafından da‘vât fuzûne-i ömr ü şevket tevâli-i fevz ü nusret mülkdârî tekrar ale’t-tekrar îfâ olunup ve acizlere dahi beher gün bu cemiyet-i celilenin devam ile bu temenniyât-ı me’sûreye bed olunduğunun firdâsi günü dahi hücre-i muattaranın vakt-i mesâib ve muhâberede açtırılup dua edilmesi usûl-ı mustahsene-i mahalliyeden olan bâbu’lvufûr açtırılarak ve Hazreti Osman radıyallahu teala anhu hazretlerinin dest-i hatlarıyla mübarek ve mevcud olan Mushaf-ı Şerîf’ten teberrüken ve teyemmünen sâdât ve ulema ve erbâb-ı kulûbtan Seyyid İdris Sunûsî ve Seyyid Abdullah Derrâcî? Efendi sure-yi Feth-i Şerîfi birer kere kırâat ve cunûd-ı muvahhidînin muzafferiyetlerinin ve şehinşâh muzaffer min indillah veliyyü’n-ni‘met bîminnetimiz efendimiz her bir metâlib ve menviyât-ı şahanelerinin husulü ed‘ıyye-i me’sûresinin tilâvetiyle bu sırada hazâr tarafından bâ-kemâli hulusi îrâd olunan sadâ-yı âmîn peyveste-i tabaka-i semâ kılındı. Bu temenniyât-ı me’sûre şimdiye kadar resmen ve alenen ve gerek ihvân-ı mü’minîn ile ma‘an icra olunduğu misillü ba‘demâ dahi bi-mennihî teâlâ devam olunacağı rû numâ bulunmuştur. Sâye-i ihsan vâye-i hazreti şahanede Buhârî-i Şerîf kırâat iden on beş zât dahi tatyîb olundu. Birkaç defadır hitâm-ı hatm-i şerîf-i Buhârî’ye muvaffak olunduğu cihetle ber-mûceb usûl-ı tevessülnâme-i mezkûrun kütüphane-i hazret-i padişâhî’de teberrüken hıfzı tensîb buyurulduğu halde icabının icrasıyçün hasbe’l-istikâme matbûan arz ve takdimine ictisâr kılındı. Ol-bâbda emr ü ferman veliyyü’l-emrindir. Fî 11 Şaban 1294 ve fî 8 ağustos 1296 Müdîr-i Harem-i Şerîf Hazreti Şehriyârî Ahmed Ata.”236 Yukarıda zikredilen belgede de Sultan II. Abdülhamid döneminde Harem-i Şerîf’te yapılan bir uygulama anlatılmaktadır. Tevessülnâme isimli kitabın Hücre-i Saâdete ve aynı zamanda Hz. Hamza ve Hz. Fatıma’nın türbelerine konulduğu belirtilmektedir. Bu sırada galibiyet ve muzafferiyet için Buhârî-i Şerîf kırâat edildiği ve Hz. Osman’ın kendi hattıyla yazdığı Mushaf-ı Şerîf’ten Seyyid İdris Sunûsî’nin Fetih suresini okuduğu zikredilmiştir. 236 BOA. Y. PRK. MK. 1/4. 96 Esasen II. Abdülhamit döneminde bu gibi olayların sıkça vuku bulduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Birçok belgede Osmanlı coğrafyası özelde Harem-i Şerîf’te hatimler okunduğu padişah ve devletin devamı için dualar edildiği sık sık padişaha bildirilmiştir. Bunun bizzat İslam birliğini sıkı tutmak isteyen padişahın telkiniyle oluştuğu düşünülebileceği gibi, Padişahın önem verdiği bu konuya siyasi ve mali düşüncelerle dâhil olmak isteyen bürokratların himmetleriyle oluştuğu da söylenebilir. Harem-i Şerîf’te ve kutsal mekânlarda özellikle savaş zamanlarında düşmanların kahrı ve asakir-i muvahhidînin galibiyeti niyeti ile Buhârî-i Şerîf okutulagelmiştir. Bu konuda bizzat padişahın emirleri yayınlanmış ve şehrin ileri gelenleri ile kadılarına, müftülerine, meşâyihine bu konuda tenbihlerde bulunulmuştur. Cevdet askeriye tasnifinde bulunan bir belgede Haremeyn-i Şerîfeyn, Küds-i Şerîf ve Şam-ı Şerîf’te hicri 1188 senesi ramazanında Buhârî-i Şerîf hatimleri yapılması için emirler gönderilmiştir.237 Kısmen aktarmak gerekirse: “Medine-i Münevvere Kadısına ve Meşâyih-i Haram-ı Nebevî ağaya ve Medine-i etyabe müftüsüne ve ulemâ ve sulehâ, ve hutebâ ve meşâyihe hatm-i Buhârî-i Şerîf olunmasını muhtevi” 238 emir gönderildiği belirtilmiştir. 9. Şam Emeviye Camii Şam ahalisinden Emeviye Camii’nde Buhârî-i Şerîf kırâatına mutasarrıf olan Ahmed Müslim Efendi’ye sehven zam yapılmasına binaen bu paranın Evkâf Nezâreti’ne iadesi konulu bir belgede şöyle denilmektedir: “Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i Celîlesinin Şura-yı Devlete havale buyurulan 9 Şaban 1294 tarih ve doksan altı numaralı tezkiresi maliye dâiresinde kırâat olundu Meâli-i Behram Kethüda vakfının Şam-ı Şerîf’te kâin muskafâtının fuzala-i vâridâtı ile evlâd-ı vâkıf iâşe edilmekte iken Şam ahalisinden olup Câmii Şerîf-i Emevide kırâat-ı Buhârî-i Şerîf cihetine mutasarrıf olan Şeyh Ahmed Müslim Efendi’nin mahsûsat-ı senevisine fuzala-i mezkûreden yüz bu kadar kuruş zam olunmuş onların idarelerini sektedâr eylediğinden bahisle vakf-ı mezbûr Kâimmakamı Asâkir-i Zabtiye Alay Beylerinden Necip 237 BOA. C. AS. 1136/50481. 238 BOA. C. AS. 1136/50481. 97 Bey tarafından dermiyân olan istid‘a üzerine tedkîkât-ı kuyûdiye bi’l-icra mûmâ-ileyh Ahmed Müslim Efendi’nin neşr-i ulûm ile meşgul ve şâyân-ı âtıfet olup vazife-i seneviyesi olan doksan kuruştan olduğu beyanıyla vakf-ı mezkûr fuzala-i hasılatından dört yüz on kuruş daha zammıyla iblağı mahallinden bâ-muharrerât iş‘ar olunmuş ve vakf-ı mezburun seksen sekiz senesine mahsuben ru‘yet olunan muhasebesinde iki bin yüz kadar kuruş iki bin yüz kadar fuzalası zuhur ettiği kayden tebeyyün etmiş ve vazife-i mezkurenin ol-miktara iblağı muvafık emsal görülmesi cihetlerle ber-muceb iş‘ar beş yüz kuruşa iblağı hususuna bi’listizan şeref muteallık buyurulan irâde-i seniyye mucebince hazinece muamele-i lâzime icra ve keyfiyet mahalline iş'ar u inbâ kılındığı anlaşılmış ve müsted‘i mûmâ-ileyhin cânib-i fetvâhane’den ahz ile ibraz eylediği fetvâda ise vazife-i mezkûrenin zammı bi-ğayrı vech olduğu halde sahih ve caiz olamayacağı gösterilmiş olduğundan icab-ı şer‘îsi makâm-ı âlî meşihat-penahiden ledel-istifsar ol-babda fetvahane’den verilen müzekkerede müsteğlâtı müskafât yahud nukud olan vakıfta şurut-ı vâkıfına vecihle ise ol-vecihle amel olunmak lazım gelup bu makûle vakıflarda şurut-ı vâkıfın hilafı olarak zamm vezaif-i vesâire cihetle tasarruf câiz olmadığı gibi vakf-ı mezburun müsteğlâtı dahi müskafat olduğu şayan-ı iş'ardan anlaşıldığından bu surette zamm-ı mezkur hilâf-ı şart-ı vâkıf bulunduğu cihetle şer‘an caiz olmamağla fetva-yı şerîf mucebince amel olunmak iktiza edeceği gösterilmiş idüğü beyanıyla şu hale ve zamm-ı mezkurun vaktiyle icrası mahallince cihet-i şer‘iyesi tetkik olunmuş zann u zehabında bulunmasından ve miktar-ı zamm muvafık-ı emsal olmakla beraber fuzela-i vakfın müsaadesi görünmesinden neşet etmiş olunmasına nazaran bu babda ne vecihle muamele olunmak lazım geleceği istifsarından ibarettir. Bu madde hakkında Cânib-i hazineden getirtilen evrak meyanında vâkıf mûmâ ileyhin vakfiyesinden muharrec bir fıkranın tercümesi bulunmuş ise de bunda fâzıle-i vakf hakkında bir gûne kayd ü şart görülemediğinden vakf-ı şerîf-i mezburun hazine-i Evkâfta mukayyed olan vakfiyesinden fazlası hakkında olan şurutu mübeyyen olan fıkranın irsali Nezâret-i muşarun-ileyha’ya bildirilerek 11 safer sene (12)95 tarihli cevap ile gönderilen varaka tercüme ettirilerek mutalaa olundukda vâkıf muma-ileyh her sene receb ve şa’ban ve ramazan aylarında Camii Şerîf-i Emevi’nin kapısı altında her gün vakt-i asırdan sonra Buhârî-i Şerîf’den ehâdîs-i nebeviye muhaddis mukariîlerine ait olmak ve beher sene ramazan-ı şerîf’in hitamında ve Buhârî-i Şerîf’in kırâatı tekmîlinde mütevelli ma‘rifetiyle verilmek üzere senevî altmış kuruş Buhârî-i Şerîf dersinin kırâatına dahi senevî otuz ve vakt-i muayyende camii şerîf-i mezbûrun kapısı altında toplanacak meclis’te kırâat-ı Buhârî’den evvel aşr-ı şerîf okuyana senevî on kuruş ta‘yin ettiği bâlâda muayyen ve muhassıs olan mürettebât ve masârıfâtın te‘diyesinden ve vakfın muhtaç olduğu termîmât ve tamirat-ı 98 mühimme ve zarûriyeyi dahî îfâdan sonra vakf-ı mezkûr akarâtının hâsılâtı nemâsından kalacak fâzıla müteselsilen ve ale’t-tesâvî vâkıf mûmâ-ileyhin ber-hayat olan evladına ve inkırazlarından sonra onların evladına ve evladının evladına ve ba‘dehû ensâb ü a‘kabiyle zürriyetlerine ve bunlardan bilâ-veled vefat edenlerin hissesi ale’s-seviye kendi derecesinde bulunan ber-hayatlara âid olup cümlesi munkarız olduktan sonra hâsılâtı mezkûre’nin Haremeyn-i şerîfeyn fukarasına âid ve râci olmasına şart eylediği anlaşılmıştır. Tafsilat-ı ma‘ruziyeye nazaran mûmâ-ileyh Ahmed Müslim Efendi’nin mahsusatına dört yüz on kuruş zam ve ilavesi ol-babda mahallinden vaki‘ olan iş'ar üzerine mahallince cihet-i şer‘iyyesi tetkik olunmuş zann u zehabında bulunmasından ve miktar-ı zammın muvafık-ı emsal görülmesinden ve buna vakfın müsaadesi müşahede olunmasından münbais idüğü anlaşılmış ise de vakfiye-i mezbure tercümesi mütalaasında müsteban olduğu fetvahanenin müzekkeresinde dahi gösterildiği üzere fuzala-i mezkureden mûmâ-ileyh Ahmed Müslim Efendi’nin vazifesine akçe zammı hilâf-ı şurût-ı vâkıf olduğu cihetle rehîn-i cevaz görülemediğinden şurût-ı vâkıf mucebince evlad-ı mûmâ-ileyhime terk ü i‘tası lazım geleceğinin Nezâret-i muşarun-ileyhâya havalesi tezekkür kılındı. Ol-babda emr ü ferman hazreti men-lehul emrindir.239 “Atûfetlü Efendim Hazretleri Şura-yı Devlet Maliye dairesinin mazbata-i ma‘rûza meâlinden müstebân olduğu vecihle Behram Kethüda vakfı müskafâtının füzela-yı vâridâtından olmak üzere Şam ahalisinden Camii Emevi’de kırâat-ı Buhârî-i Şerîf cihetine mutasarrıf olan Ahmed Müslim Efendi’nin mahsûsât-ı seneviyesine sehven zam edilmiş olan dört yüz on kuruşun ber-mûceb vakfiye olan vâkıfa terk ve i‘tâsı îcâb edeceğinden icrâ-yı iktizâsının Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i Celilesine havalesi tezekkür olunmuş olmağla her ne vecihle irade-i seniyye hazret-i Şehinşâhî şeref-sunûh ve sudûr buyurulur ise mantûk-ı münîfi infâz edilir efendim.”240 Burada da Buhârî-i Şerîf hatmi ile ilgili önemli bilgiler mevcuttur. Her şeyden önce görüldüğü üzere Şam’da Emeviye Camii’nde Buhârî-i Şerîf okuma geleneğini Osmanlı Devleti üstlenmiş ve bunun yürürlükte kalması için çaba sarfetmiştir. Belgede her gün ikindi namazından sonra toplanan mecliste önce asr süresi okunarak Buhârî hatmine başlandığı belirtilmiştir. Her sene ramazanın sonunda (muhtemelen 239 BOA. İ. ŞD. 39/1982. 1. 240 BOA. İ. ŞD. 39/1982. 2. 99 hatimde bu zamanda bitiriliyordu), senevî altmış kuruşun vakıf mütevellisi marifetiyle verileceğinin vakfiyede belirtilmiş olduğu zikredilmiştir. Aşağıdaki belgede de yine Osmanlı toplumundaki ulema sınıfından bir zatın devlete yaptığı bir müracaat görülmektedir. Bu zat diğer ilimler yanında kendisinin yıllardır fenn-i ehadisle meşgul olduğundan ve kendisinin hadisteki senedinin üstünlüğünden bahsetmiştir. Buhârî-i Şerîf hatminin de bir çok faydaları olduğunu zikrederek Buhârî-i Şerîf’in şartlarına ve kurallarına uygun olarak her ne maksatla okunursa o maksadın meydana geldiğini söylemiştir. Daha önce okunan Buhârî-i Şerîf hatimlerinde bunun sonucunun müşahede edildiğini söyleyerek kendisine bu görevin tevcih edilmesini arzuhalinde istemiş, kendisinden sonra bu göreve uygun görülürse oğullarının devam edeceğini de söylemiştir. Tabi burada dikkat çeken en önemli konu Buhârî-i Şerîf hatimlerinin öteden beri okunula geldiğini belirterek bunda birçok faydanın müşahede edildiğini belirtmesidir ki bu belki de Buhârî-i Şerîf hatimlerinin yapılmasının altında yatan en mühim sebeblerden bir tanesidir. “Hak sübhânehu ve teala devletlü inayetlü merhametlü âtıfetlü efendim sultanım hazretlerini serîr suretde dâim ve zılâl-i hıyâm hıfz-ı rabbânîsini memdûd ve kâim eyleye âmin. Bu dâîleri ulema-yı Şam’dan ve lillahi’l-hamd ve’l-menn usûl ve furu‘ ve ulûm ile ve âliyede hususen fenn-i celîl-i ehâdisde iktisâb-ı kemal ve otuz seneyi mütecaviz belde-i Dımeşk ve sair bilâdda ve âsitâne-i aliyyede neşr-i fevâid-i ilmiyede evkatgüzâr olup rivâyet-i Buhârî ve kütüb-ı ahbâr ve risâlet-i şeârîde sened-i dâiyânem a‘le’l-âlî olduğu müsellem ruvât-ı âsârdır. Kuvvet-i bâhire-i nebeviye-i âsârından erbâb-ı keşf ve şuhûd ‘indîlerinde anane ile sabittir ki şurutuna murâ‘at olunarak nusha-i celile-i sahih-i Buhârî her ne meram içün hatm olunsa evvel maksat husûle geldiği Ebû’l-Latîf-zâde Livâ-yı Şerîf civarında selamet-i Devlet-i Aliye niyetine hatm-i Buhârî eyledikde ol-sene bu kadar hatarât-ı mundefi‘ ve bilâd-ı İslâm levs-i vücûd-ı küffârına mutahhar olduğu cümleye ma‘lumdur. Bu suretde bu abd-i dâîlerine fevtimden sonra oğullarım duacılarına verilmek bulunduğum beldenin emâkin-i müteberrikesinde senede bir defa Devlet-i Aliyye’nin hazele-i müşrikîne galibiyeti niyet-i halisasıyla nüsha-i Buhârî’yi şerâit-i mer‘ıyyesiyle hatm etmek şartıyla vazife-i kâffeye ihsan buyurulur ise ömrümü bu hizmet-i celileye sarf edeceğim. Ve avn-ı hak ile karîben nice menâfi‘i müşâhede olunacağında şekk ve iştibah olmadığı ma‘lum-ı âlîleri buyuruldukda emr ü ferman devletlü inayetlü 100 merhametlü efendim hazretlerinindir. Abd-i el-Fakir es-Seyyid Mehmed eş-şehîr Attarzâde.”241 “Arz-ı bendeleridir ki Sahib-i Arzuhal Attarzade Seyyid Mehmet Efendi Dâîleri ulemâ-yı Şam’dan ve usûl ve furû‘ ve ulûm ile ve âliyyede hususen fenn-i celîl-i ehâdîsde iktisâb-ı kemâl ve otuz seneyi mütecâviz belde-i dımeşk ve sâir beldede ve âsitâne-i aliyyede neşr-i fevâid-i ilmiye ile evkatgüzâr vr rivâyet-i Buhârî ve kitab-ı ahbâr-ı risâlet-i şeâride? Sened-i dâiyânesi a‘lel-âlî olduğu Müslim ruvât-ı âsâr olup ale’l-husus şurutuna murâat olunarak nüsha-i celîle-i sahih-i Buhârî her ne meram için tilâvet ve hatim olunsa ol-maksat husûle geleceği bî-iştibâh olmaktan nâşi gerek kendüye ve gerek ba‘de’l-vefât evladına verilmek ve bulunduğu beldenin müteberrikesinde senede bir defa devlet-i aliyyenin hazele-i müşrikîne galibiyeti niyet-i hâlisasıyla nüsha-i Buhârîyi şerâiti mer‘iyyesine murâat ederek hatm eylemek şartıyla kendüye vazife-i kâffeye ihsan buyurulmasını işbu arzuhâliyle istid‘a ve arzuhâl-i mezkûr manzûr-ı nu‘mâneleri buyuruldukda mûmâ-ileyhin istid‘âsı Devlet-i Aliyyeye isticlab âsârı mu‘cizât-ı Hazret-i Risâlet-penâhîye mucib olmağla yevmî altmış akçe vazife Şam cizyesi malına zam ile tevcîh ve tayinini telhis olunmak babında fermân-ı âlileri sudûr etmekle mucebince yevmî altmış akçenin senevisi hesab ettirildikde yüz yetmiş yedi kuruşa baliğ olduğu Anadolu muhasebesinden ve vazife-i mezkûr mukabili on iki aded evsat ile kırk beş aded ednâ cizye evrakı cizye-i mezkûreye zam olduğu surette gayrı ez maaş malı kifâyet ettikten sonra bir buçuk kuruş dahi sa‘yu mîrîsi iktizâ eylediği cizye muhasebesinden derkenar olunmuştur bu surette (11)97 senesinden itibariyle Şam-ı Şerîf cizyesine ol-miktar evsat ve edna evrak zam mukabelesinde mal cizyeden olmak ve ber-vechi mücerred intizam-ı umûr-ı devlet-i aliyye ve galibiyet-i Asâkir-i muvahhidîn niyet-i halisasıyla senede bir defa nusha-i şerîf-i Buhârî’yi kırâat ve hatm eylemek şartıyla ancak sahib-i arzuhal mûmâ-ileyh altmış akçe vazifeye tevcîh olunup beratı ve cizye muhasebesine ilm u haberi verilmek babında ferman devletlü saadetlü sultanım hazretlerinindir.”242 241 BOA. C. MF. 69/3426. 242 BOA. C. MF. 69/3426. 101 10. Bağdad Saray Mescidi Osmanlı döneminde Buhârî-i Şerîf kırâat edilen bir diğer şehirde Bağdad’dır. Abbasiler döneminden itibaren ilim merkezi ola gelen Bağdad Osmanlı döneminde de bu merkezî konumunu devam ettirmiştir. Atufetlü Efendim Hazretleri Maliye Nezâret-i Celîlesinin manzûr-ı âlî buyurulmak içün takdîm kılınan takrîri meâlinden müstefâd olduğu üzre Bağdad’da kâin Saray Mescîd-i Şerîf’inde Buhârî-i Şerîf tilâvetine memur Abdülkadir Efendi vefat eylediğinden hidmet-i şerîfeyi mezkûrenin oğlu talebe-i ulûmdan Muhammed Efendi’ye ihalesi ve ona mukâbil Bağdad Eyaleti emvâlinden şehriye mahsus olan yüz kuruşun altmış yedi senesi eylülü ibtidâsından itibaren pederi mahlûlunden mûmâ-ileyhe tahsisiyle iktiza eden Berât-ı Şerîf’in tasdiri hususunda her ne vechle emr ü ferman cenâb-ı mülûkâne müteallik ve şeref-sudûr buyurulur ise ona göre hareket olunacağı beyanıyla tezkire-i senâveri terkîm kılındı efendim. Fî 15 Ca (12)68.243 Bağdad’da, Buhârî-i Şerîf tilâvet edilegelen Saray Mescidi’nde Abdülkadir Efendi’nin vefatından dolayı talebe-i ulûmdan olduğu belirtilen oğlu Muhammed Efendi’nin bu göreve nasbı Maliye Nezâreti’nin de takdimiyle uygun görülmüştür. Devam ettirilen bu geleneğin kesintiye uğramaması için devletin başında bulunan kişiler tarafından onay verilmiştir. Ayrıca aylık yüz kuruş maaş tahsis edildiği de belirtilmiştir. Sadrazamın takriri üzerine Mabeyn Başkâtibi tarafından onay verilerek berat tasdir ettirilmesi karar kılınmıştır. B. Türbeler Osmanlı Devleti’nde camilerden sonra Buhârî-i Şerîf’in en çok okunduğu yerlerin başında muhakkak ki türbeler gelmekteydi. Osmanlı Padişahları ve Valide Sultanlar kurmuş oldukları vakıflar marifetiyle türbelerinde Buhârî-i Şerîf okunmasını tevcih etmişlerdir. Böyle bir geleneğin oluşmasında öncelikle Buhârî-i Şerîf’e ulema tarafından biçilen kıymetin etken olduğunu düşünmek yerinde olsa gerektir. Zira görüleceği üzere devlet erkânı yaşamlarının her anında camilerden 243 BOA. İ. DH. 250/15293. 102 türbelere, kütüphane açılışlarından tekkelere kadar Buhârî-i Şerîf okuma geleneğini müşahede ettikleri için türbelerinde de bunun devam etmesini istemişlerdir. Kur'ân-ı Kerîm hatimlerinin yanı sıra türbelerde böyle bir geleneğin oluşması hiç şüphesiz ki dikkate şayan bir konudur. Bu konuda toplumda Buhârîhân olarak anılan bir zümrenin varlığı böyle bir geleneğin oluşmasına katkıda bulunmuştur diyebiliriz. Zaten camilerde kütüphanelerde vs. muhtelif yerlerde Buhârî-i Şerîf okuyan eşhasa türbelerde de böyle bir geleneğin devam ettirilmesi için vakıflardan tahsisat ayrıldığı görülmektedir. 1. Bursa’da Bulunan Padişah Türbeleri “Zât-ı hilâfet-simat Efendi Hazretlerinin devam-ı selamet ve temâdi-i ömr ü şevket şahâneleri ve burada bulunan ecdâd-ı ‘izâm firdevs makamlarının şâd-ı ervâh-ı mukaddeseleri içün şehr-i receb-i şerif’in ibtidasından beru dersiâm efendilerden intihab olunan dâiyane mahsusan tilavet ettirilen Buhârî-yi Şerîf hatmi leyle-i mübareke-i berât’a müsadif olan işbu Salı günü çakerleri ile erkanı vilayet ve heyet-i askeriye ve ulema ve eşraf-ı belde hazır oldukları halde müesses bünyan saltanat-ı seniyye Osman Han Gazi Hazretleri türbe-i münifesinde teyemmünen icra ve da’vât-ı mefruza-i cenab-ı hilafetpenahi tertil ve ifa kılındığı arz olunur.12 Mart 1307 Hüdâvendigâr Valisi Mahmud.”244 Hüdâvendigâr valisi Mahmud imzasıyla gönderilmiş olan bu belgede Sultan Osman Gazi Türbesi’nde receb ayından başlayarak kırk beş günlük bir sürede Buhârî-i Şerîf hatminin Berat Gecesi tamamlandığı belirtilmiştir. Adet olduğu üzere hatmin son günü vilayette bulunan bürokratlar, askerler ve ulema bir araya gelerek duada bulunulmuş ve bu İstanbul’a iletilmiştir. Yine aşağıda zikredilen belgede Bursa’da medfun sultanların türbelerinde Buhârî hatmi ile ilgili bilgiler mevcuttur. Belgenin aslı aynen aktarılacak olursa şöyledir: “Atufetlü Efendim Hazretleri Evkâf-ı Hümâyun Nâzırı Devletlü Paşa Hazretlerinin manzûr-ı şevketmevfûr Hazreti Şehinşâhî buyurulmak içün melfûf defter ile arz u takdîm kılınan 244 BOA. Y. PRK. ASK. 70/102. 103 takrîrinde Bursa’da defîn hâk-ı ıtırnâk olan Hazreti Emir Buhârî türbe-i şerîfesinde icrâ olunduğu misillü cennet-mekân Gâzî Sultan Osman ve Gâzî Sultan Orhan ve Gâzî Hudâvendigâr ve Yıldırım Bâyezid Han ve Çelebi Sultan Mehmed Han ve Sultan Murad Han-ı Sânî tâb-ı serâhim hazerâtının türbe-i aliyyelerinde dahi âsâr-ı hayriye ve muhsinât-ı asrıyye-i hazreti mülûkâneden olarak senede bir kere teberrüken birer Buhârî-i Şerîf hatm-i münîfi icrâsı ve masârıfının gösterilen sûretle tesviyesi istîzân kılınmış olmağla ol-bâbda her ne vecihle emr ü fermân hazreti şâhâne müteallik ve şeref-sudûr buyurulur ise ona göre hareket olunacağı beyânıyle tezkire-i senâverî terkîm kılındı efendim. Fî ğurre-i cemâziyelâhir sene (12)71.”245 “Ma‘rûz-ı Çâker-i Kemîneleridir ki Enâm-ı zîb-i tefhîm olan iş-bu tezkire-i sâmiye-i âsıfâneleriyle mezkûr defter ve takrîr meşmûl inzâr-ı meâlî âsâr-ı hazreti şehinşâhî buyurulmuş ve bermûceb istîzân zikr olunan türbe-i aliyyelerde dahi senede bir kere teberrüken Buhârî-i Şerîf hatm-i münîfi icrâsı ve masârıfının gösterilen suretle tesviyesi müteallik ve şeref-sudûr buyurulan emr ü irâde-i seniyye-i cenâb-ı pâdişâhî müktezâyı celîlinden bulunmuş ve beyan defter ve takrîrine savb-ı sâmi-i âsıfânelerine iâde kılınmış olmağla ol-bâbda emr ü fermân hazreti veliyyü’lemrindir.”246 Belge Bursa’daki türbelerde bu geleneğin varlığı ile alakalı önemli bilgiler içermektedir. Emir (Sultan) Buhârî hazretlerinin türbelerinde senede bir defa Buhârîi Şerîf hatimleri îfâ edilegeldiği belirtilmiş ve bu durumun Bursa’da medfun altı Osmanlı padişahının türbelerine de şamil kılınması için bu irade çıkartılmıştır. Daha sonraki tarihlerde Bursa’daki türbelerde Buhârî hatimleri icra edildiği ile alakalı birçok belge mevcuttur.247 Osmanlı Sultanları Bursa’da türbeleri bulunan dedelerine ayrı bir önem vermişler görüldüğü üzere onları diğer padişahlardan ayrı tutmuşlardır. Zira böyle genel bir uygulama sadece Bursa’ya has kılınmıştır. Buhârî-i Şerîf’in kendi türbelerinde okunmasını vakfiyelerinde şart koşan padişahların türbelerinde bu gelenek devam etmiştir, lakin bunlar genelde ferdi uygulamalardır. Ancak Bursa’da 245 BOA. İ. DH. 316/20444. 246 BOA. İ. DH. 316/20444. 247 BOA. A. MKT. MHM. 762/20. 104 Buhârî okuma geleneği burada medfun bulunan bütün padişahların türbelerinde ve her sene icra edilegelmiştir. Yine aynı şekilde Osman Han Gazi hazretlerinin merkad-i mübarekelelerinde okunan ve Berat Gecesi günü tamamlanan Buhârî-i Şerîf hatminin Abdülmecid Han Hazretleri’nin hayratından karşılanmak ve onun vakfiyesinde belirttiği şurût üzere yapıldığı bir başka belgede zikredilmiştir.248 2. Sultan Mehmed Türbesi Yine aşağıdaki belgede Sultan Mehmed Türbesi’nde okunan Buhârî-i Şerîf hatminin Buhârîhân olan Veliyyüddin Efendi’nin vefatı sebebiyle tevcih edilmesi konulu bir müzekkere görülmektedir. Şeyhülislam makamına yazılan yazı şu şekildedir. “Taraf-ı Sami-i Hazreti Fetva-penâhî’ye Kıbrıslı müteveffa hâce Mehmed Efendi telamizinden Veliyyüddin Efendi den mahlûl olan Cennet-mekân hazretlerinin Türbe-yi Şerifeleri Buhârî-yi Şerifhanlığı cihetinin uhdesine tevcihi istidasıyla i’ta eylediği müzekkere-i manzuru ali meşihatpenahileri buyurulmak üzere leffen irsal kılınmış.”249 1276 Ca 10. 3. Sivas’ta Şemseddin Hazretleri Türbesi “Seniyyü’l- Himema Behîyyü’ş-Şiyema İnayetlü Atüfetlü Oğlum Efendim Hazretleri Seyyid Şeyh Hüseyin Efendi dâileri Sivas ulemasından olarak dua-yı devam-ı ömr u ikbal hazreti şahaneye muvazebet etmekte olduğu beyanıyla muma ileyh dâilerinin bir taraftan medar-ı maaş olmadığından bundan akdem Sivas’ta Şemseddin Hazretleri’nin türbe-yi şerifelerinde kâin camii şerîf’te Buhârî-i Şerîf kırâat etmek üzere Evkâf-ı Hümâyun hazinesinden şehriye elli kuruş maaş tahsis ve ihsan buyurulmuş olan Şeyh Muhyiddin Efendi dahi bu defa vefat eylemiş idüğünden hidmet-i şerîfe-yi mezkûre’yi eda eylemek üzere maaş-ı merkumun kendüsüne inayet ve ihsan buyurulması hususuna dâir Evkâf-ı 248 BOA. DH. MKT 1128/19. 249 BOA. A. MKT. NZD 297/40. 105 Hümâyun Nazırı Saadetlü Efendi senâverlerinin bir kıta i’lamı manzûru âli-yi hazreti şahane buyurulmak üzere mersul sûi-atufetleri kılınmış olmağla olvecihle Buhârî-i Şerîfi tilavet etmek üzere maaşı merkumun muma-ileyh dâilerine tahsisi muvâfık inayet-âdeyi hazreti mülükâne buyurulur ise icra-yı iktizasına ibtidar kılınacağı beyanıyla tezkire-yi senaveri terkimine mübaderet kılındı.”250 “Ma’ruzu bendeleridir ki Enâmil-i pîrâ-yi tekrim olan işbu emir-nâme-yi seniyyeleriyle i’lâm-ı mezkûr mübarek ve muallâ hâk-pâye-i felek-sâyi cenâb-ı padişahiye arz ve takdimi birle mekarimi mevfur hazreti sehinşahi buyurularak ol-vecihle Buhârî-i Şerîf tilavet etmek üzere maaşı merkumun muma ileyh dâilerine tahsisi hususuna irade-i seniyye-i şahane inayet rîz-i sunuh buyurulmuş ve i’lamı mezkuru mevzuan iade kılınmış olmağla ol-babda emr ü ferman hazreti veliyyü’lemrindir.”251 Yukarıda 1253 hicrî, 1837 miladi yılına tekabül eden Hattı Hümâyunda bugün Sivas’ta Şemseddin Sivâsî’nin türbesinin de bulunduğu Meydan Camii olarak bilinen camide Buhârî-i Şerîf okumak için Şeyh Hüseyin Efendi’nin tayin kılınması hususu belirtilmektedir. 4. Hamidiye Türbesi Osmanlı Arşivi’nde yine hat katalogunda kayıtlı olan aşağıdaki belgede ilmiye sınıfından bir zatın bir arzuhali mevcuttur. Bu arzuhalde Buhârîhânlık ile ilgili olan kısım Hamidiye Türbesi’nde her gün dört Buhârîhân ile birlikte Buhârî-i Şerîf okunduğu bilgisidir. I. Abdülhamit’in (ö. 1203/1789) mezarının da bulunduğu türbe Eminönü’nde Yeni Camii’nin hemen yanındadır. “Seniyyü’l-himemâ kerîmü’ş-şiyemâ Devletlü İnâyetlü Âtufetlü Efendim Hazretleri Ma‘lûm-ı Sâmîleri buyurulduğu üzere bu def‘a İzmir mevleviyeti Saray-ı Hümâyun hâcelerinden Konevî Hüseyin Efendi dâîlerine muvakkaten İhsân-ı Hümâyun-ı şâhâne buyurulmuş olup bi-mennihî teâlâ sâye-i mekârim-vâye-i 250 BOA. HAT 552/27263. 251 BOA. HAT 552/27263. 106 Hazret-i zıllulahîde mevleviyet-i mezkûreyi zabt ideceği vakte kadar uhdesinde olan cihât-ı aliyyeye kemâkân mutasarrıf olması dahi irâde-i ma‘dalet ifâde-i hazret-i mülûkâne muktezây-ı münîfinden olduğuna nazaran cihât-ı mezkûre şimdiki halde mahlûl hükmünde değil ise de mahlûl olduğu tarihten zabt etmek üzere mûmâ-ileyhin uhdesinde bulunan Lâleli Medrese-i Şerîfesi müderrisliği muvakkaten kendüsüne inâyet ve ihsân buyurulmasını müderrisînden Dersiâm Kütahyavî müzellef Ahmed Efendi dâîleri leffen takdîm olunan bir kıt‘a arzuhâliyle niyâz etmiş ve metâf-ı ervâh-ı kudsiye olan Hamîdiye türbe-i şerîfesinde külli yevm kırâat olunmakda olan dört aded Buhârîhânlık cihetlerinden bir ciheti dahi mûmâ-ileyh Hüseyin Efendi dâîleri uhdesinde olduğundan kezâlik ânın) dahi muvakkaten kendüsüne ihsân-ı hazret-i şâhâne buyurulmasını Hamîdiye Müderrisi Dersiâm Abdurrahman Efendi dâîleri şifâhen recâ ve istid‘â eylemiş olup mûmâ-ileyhimâ dâîlerinin ve recâ-i ehliyet ü haysiyetleri ve rahm ü şefkat-i hazreti hilâfet-penâhîye istihkâkları nezd-i Kirâmet-vefd Cenâb-ı zıllullâhîde başka başka ma‘lûm olduğu vecihle fi’l-hakîka ikisi dahi veliyyü’n-ni‘metimiz veliyyü’n-ni‘met-i âlem ve âlemiyân efendimiz hazretlerinin dâîleri olmak cihetiyle zikr olunan cihetlerin mûmâ-ileyh Hüseyin Efendi dâîleri menâsıbını zabt ettikten sonra mutasarrıf olmaları şartıyla mûmâileyhimâ dâîlerine ihsân ve tevcîhi takdîrinde bir kat daha celb kalup âcizânelerini mûceb olduğu vâzıhatten ve mûmâ-ileyhimâ dâîlerinin şart-ı mezkûr üzere is‘âf-ı niyâz ve istid‘âları hususu manût-ı irâde-i merâhim-âde-i cenâb-ı cihânbânî olan mevâddan olmağla ol-bâbda ne vecihle emr ü fermân hazret-i şâhâne şeref-sunûh buyurulur ise iş‘âr-ı hususuna himmet-i behiyye-i mekârim-kârları derkâr buyurulmak kemâ şette-i şemiyye-i lutf ve âtıfetleridir eEfendim.”252 Devletlü İnâyetlü Âtufetlü Ru‘fetlü Übbehetlü veliyyü’n-niam kesîru’lkerem Efendim Hazretleri işbu tezkire-i seniyyeleriyle arzuhâl-i mezkûr bi’ttakdîm manzûr-ı âlî hazreti zıllullâhî buyurularak cihât-ı mezkûre şart-ı mezbûr ile mûmâ-ileyhima dâîlerine tevcîh ve ihsân-ı hümâyun buyurulmuş icrâ-yı iktizâsı bâbında emr ü fermân hazreti veliyyü’l-emrindir.”253 “Veliyyü’n-niamâ seniyyü’l-himemâ Devletlü İnâyetlü Efendim 252 BOA. HAT. 465/22794. 253 BOA. HAT. 465/22794. 107 Lâleli medrese-i şerîfesi müderrisliğinin ve hamîdiye türbe-i şerîfesi Buhârîhânlığı cihetinin tevcîhine dâir Devletlü veliyyü’n-niam Müşîr Paşa Efendi ile muhâbere-i mütezammın olan tezkire-i sâmi manzûr-ı âlîleri buyurulmak içün leffen gönderilmiş olmağla ber-muktezâ-yı irâde-i merhamet-i âli-i şâhâne zikr olunan müderrislik ve Buhârîhânlık cihetinin müvakkaten tevcîhi içün bu bâbda îcâb eden takdîr-i devletlerinin irâde ve tezkire-i sâmi-i mezkûrun iâdesi babında irâde efendimindir.”254 5. Haleb’te Zekeriya (a.s.) Türbesi Yine türbelerde Buhârî-i Şerîf okunması ile ilgili olarak Haleb şehrinde Zekeriya (as.) türbesinde Buhârî okunduğunu belirten aşağıdaki Seyyid Ahmed imzalı arzuhalde aynı zamanda kendisinin Buhârî, Müslim ve Kütübü’s-Sitte dersiyesine mutasarrıf olduğunu da ifade etmiş ve şahsına Süleymaniye Dâru’lHadis’i ruûsu verilmesini istemiştir:255 “Devletlü, İnayetlü, Merhametlü, veliyyü’n-niam, Kesîru’l-lutf u kerem, Efendim Sultanım Hazretlerinin hak-pâyı devletlerine arzuhali kulları oldur ki, Halebü’ş-Şehbâ’da vaki‘ Camii Kebîrde Hazreti Zekeriya alâ nebiyyyina ve aleyhi efdalü’t-tehiyye müvâcehe Merkad-i münevverelerinde Buhârî ve Müslim vesâir kütübü’s-sitte dersiyesine sahn itibariyle mutasarrıf olup müddi medîdeden beru ol-makamı cenneti âşiyânda telebe-i ulûma neşr-i ehâdîs-i nebeviye ve rivayet-i ahbâr-ı Mustafa’ya rivayete ve dirayete ifade ve istifade hizmetiyle müştagil olduğumdan ol-makamı cennet-i mâye-i hürmete ve ehâdîs-i Rasulullaha riâyete ve halime merhamete ve dersiye-i merkûmeyi rütbe-yi Dârulhadis-i Süleymâniye ile terfi‘ ve yedime bir kıt‘a ruûs-ı Hümâyun verilmek zaraâtaya işbu arzuhale cesaret olundu. Baki emr ü ferman devletlü inayetlü, 254 BOA. HAT. 465/22794/A. 255 “Süleymaniye Külliyesi kurulduktan sonra Süleymâniye Darülhadisinin ilk müderrisine tayininden itibaren yüz akçe verilegelmiştir. Bu sebeple, Süleymâniye Dârulhadisi o dönemden itibaren Osmanlı medreselerinin en yükseği sayılmıştır. Buranın müderrisi arzu ettiği takdirde mahrec mevleviyetleri de denilen yüksek kadılıklardan birine tayin edilirdi.” Bkz. İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim”, Osmanlı Uygarlığı, I, 353. 108 merhametlü veliyyü’n-niam kesîru’l-lutf ve’l-kerem efendim sultanım hazretlerinindir.”256 6. Nakşidil Türbesi 1274 tarihli bir diğer belgede Nakşidil Türbesinde Buhârî-i Şerîf okunduğu belirtilmektedir. “Taraf-ı Vala-yı Fetvâ-penâhî’ye müderrisîn ve dersiâmdan Mustafa Efendi’nin Fatih civarında kâin Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nde Buhârî-i Şerîf cüzhanlık cihetine mutasarrıf olan Mehmed Emin Efendi terk-i hidmet eylediğinden ve kendisi ve kendisi vekâleten idare etmekte bulunduğundan bahisle cihet-i mezkûrenin uhdesine ihalesi hakkında bazı istid‘a ile takdim eylediği arzuhalde”257 Bursalı Mehmed Efendi bu görevin kendisine tevcîh edilmesini istemiştir. Buradan da anlaşıldığına göre Buhârîhânlık uygulamasının görüldüğü yerlerden bir tanesi de türbelerdir. Türbelerde bu görev yine dersiâmlar tarafından yapıla gelmiştir. C. Devlet Daireleri Devlet Daireleri diye ayrı bir başlık konulan bu bölümde öncelikle bir devlet kurumu olan Bab-ı Fetvâ’da yani şeyhülislamlık makamında, Bâb-ı Âlî’de bugünkü anlamda Başbakanlık’ta, Mâbeyn-i Hümâyun’da ve Enderun’da Buhârî-i Şerîf hatimlerinin icra edildiğini görmekteyiz. 1. Bâb-ı Fetvâ Şeyhülislamlık makamından Sadaret’e gönderilen “Sadeddin” imzalı aşağıdaki tezkirede Bâb-ı Fetvâ’da okunan Buhârî-i Şerîf hatimleri ile ilgili önemli bilgiler mevcuttur. Ayrıca burada Buhârî-i Şerîf kütüb-i İslâmiye’nin en sahîhi olarak zikredilmiştir. Bu da Osmanlı toplumundaki kanaati göstermesi açısından dikkat çekici bir husustur. Belgenin metni şu şekildedir: “Taraf-ı Âlî Hazreti vekâlet-penahîye Ma‘rûz-ı dâî kemîneleridir ki 256 BOA. C. MF. 61/3032. 257 BOA. A. MKT. NZD. 254/4. 109 Devlet-i aliye-i sermediyeti’d-devamın her halde selâmet ve saâdetine vesîle-i ma‘neviye olmak niyet-i hayriyesiyle mütehayyerâta ulemâ’dan intihâb olunmuş on nefer hoca efendiler beher hafta isneyn ve hamseyn günleri Bâb-ı Fetvâ’da tecemmu‘ ederek ba‘de Kitâbullâh-i Teâlâ esahh-ı kütüb-i İslâmiye olan Buhârî-i Şerîf kitabını sırasıyla bi’t-ta‘zîm kırâat ve beher mâh bir hatm-i şerîfi itmâm etmek mine’l-kadîm mu‘tad olup bir aralık bazı mertebe-i güçlük ârız olmuş ise de bir müddetten beru mübtelâ olunan muzâyaka-i mâliye ve müşkilât-ı sâirenin indifa‘ı ve her halde saâdet ve suhûlet husulü kasdıyla cemiyet-i mezkûre’de terk ve tekâsül ve bazı ihmal ve sûretleri men‘ olunarak her haftada iki gün vaz‘-ı kadîmi üzere icrâ olunmakta ve her mâh ibtidâsında huzûr-ı dâiyânemde hatm duâsı îfâ kılınmakta olup ancak hatm-i şerîf-i mezkûrun ihdâsı yüz seneyi tecavüz etmiş ve ahd-i karîbde cevâmi-i şerîfe hıdemâsının vezâif-i kâdîmelerine bir iki defa zam vukuu bulmuş ve mahal-i sâirede kırâat olunan Buhârî-i Şerîf cihetleri vazîfesi iki yüz elli kuruşa kadar iblağ olunmuş iken bu madde kâl u kaleme alınmadığından el-hâletü hazihi Evkâf-ı hümâyun hazîne-i celilesinden ibtidâ vaz‘ı gibi beher nefere ellişer kuruştan mâhiye beş yüz kuruş vazife verilmekte olarak bu miktar ve vazife ile haftada iki gün bila-ta‘dîl devamına te’kîd hususuna hasb’ül-vakt hicâb ârız olmakta olduğundan bu husus her vecihle terk ü tevessül olunacak umûr-ı hayriyeden bulunduğundan muzâyaka-yı vakte bakılmayarak vazîfe-i mezkureye dahi miktar-ı münâsib zam ile devamı icrâsına te’kid ve ihtimam olunmak münâsib ve müstahsen görülmüş ve îcâbının icrâsı himmet-i aliyye vekâletpenâhîlerine müteveffik bulunmuş olmağla ol-bâbda emr ü irâde hazreti men-lehül emrindir. Fî 21 Şaban 1277”258 Bâb-ı Fetvâ’da yüz seneyi aşkın bir zaman diliminden önce ihdas edilen ve haftada iki defa pazartesi ve perşembe günleri on nefer Buhârîhân tarafından sırasıyla icra edilmekte olan Buhârî-i Şerîf hatminin bazı sebeblerden dolayı kesintiye uğrasa da devam ettirildiğini belirten Meşihat’ten gelen bu tezkirede camilerde bu geleneği devam ettirenlerin maaşlarının da artırıldığı ancak Bâb-ı Fetvâ’da Buhârî-i Şerîf okumakta olan ulemâya zam yapılmadığı zikredilmiştir. Elli kuruş olan maaşların artırılması için talepte bulunulmuştur. 258 BOA. İ. DH. 469/31404. 1. 110 Sadaret bu konuda ki talebinde “maaşların birer misli daha zamm ile yüzer kuruşa iblağı zımnında îfâ-yı muktezâsının Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i Celîlesine havale kılınmasını” 259 saraya iletmiş ve bu da zikredilen irade de muvafık görülmüştür. Bunun üzerine Osmanlı Arşivi Sadaret tasnifinde, olayın Evkâf Nezâreti’ne ve Meşihat’e iletildiği görülmektedir. Müsvedde olan bu evrakta hem Evkâf Nezâreti’ne hem de Meşihat’e gönderilecek yazılar birlikte kaleme alınmıştır. “Evkâf-ı Humayun Nezâreti Celilesine Mine’l-kadim on nefer hoca efendilerin Bab-ı Fetva’da tecemmü‘le haftada iki def’a Buhârî-i Şerif kırâat etmeleri adet-i hüsniyesi mer’i olduğu halde muahharan terk olunmuş ise de bu kere vaz’ kadimi üzre icrasına devam olunmakta bulunmuş olup fakat muma-ileyhimaya mahsus olan vezaifi ellişer kuruştan ibaret olmasıyla hesap olunmuş bununla idare kabil olamayacağı misüllü cevamii şerif hidemasının bir iki defa zammı maaşları vuku’ bulmuş ve mahalli sairede kırâat olunan Buhârî-i Şerif cihetleri vezaifi dahi hadd-i münasibine iblağ olunmuş iken bunların vazifaleri vaz’ı kadimi üzre kalmış olduğundan bu madde her vecihle terkü tevessül olunacak umur-ı haberiyeden bulunduğundan muma ileyhimanın hatmi vezaifi hakkında taraf-ı ali hazreti fetvapenahiden vuku’ bulan iş’ar üzerine Evkâf-ı Hümâyun hazinesince düşen mahlülatdan mahsup olunmak üzere muma ileyhimanın vazife-i kadimelerine birer misli daha zam ile yüzer kuruş iblağ olunması hususunun savb-ı devletlerine havale bi’l-isti’zan emr-i irade mekarimi ifade-i hazreti şehriyari şeref efzâ-yı sunuh ve sudur buyurulmuş keyfiyeti taraf-ı valası meşihatpenahileri buyurulmuş olmağla ber-mü’cebi irade-i seniyye iktizasının icrası hususuna himmet buyurulur deyu.”260 “Şeyh’ül-İslam Efendi hazretlerine Mu’tad-ı kadim üzre bab-ı Vâlâyı fetvapenahi’de ce’m ve celb ile Buhârîyi Şerif kırâat ittirilmekde olduğundan bunlara ta’yin buyurulan hoca efendilerin hatmi vezaifi hakkında olan tezkire-i Aliye meşihatpenahilerinin arz ve takdimi 259 BOA. İ. DH. 469/31404. 2. 260 BOA. A. MKT. MHM. 212/86. 111 mutazammın tezkire-i acizi ve her sene muharrer İrade-i Seniyye-i cenab-ı şehinşahi manzur vâlâ-yı fetvapenahileri buyurulmak üzere leffen gönderilmiş ve emr u ferman hazreti şehriyari mantuk-ı münif üzre muma ileyhimin zammı vezaifi keyfiyeti Evkâf-ı hümâyun Nezâreti celilesine bâ buyruldu havale ve iş’ar kılınmış olmağla ba’de’l-mütelaa tezkire-i mevsulenin iade buyurulması babında emr u irade hazreti veliyy’ul-emrindir.”261 Osmanlı bürokrasisindeki işleyişin bir örneğini teşkil eden yukarıdaki belgelerden de anlaşılacağı üzere Şeyhülislamlık makamı, bir tezkire kaleme alarak Buhârîhânlık mevzuu ile alakalı talebini Sadaret’e iletmiş, evrak buradan da gerekli işlemleri görüp sarayın onayı da alınarak Evkâf Nezâreti’ne havale kılınmış ve bu konuda da Meşihat makamı bilgilendirilmiştir. Burada zikredilen işlemler tarihlerinden anlaşılacağı üzere iki hafta gibi bir zaman diliminde hicri 1277 senesinde vuku bulmuştur. Aradan yaklaşık elli yıl geçtikten sonra yine bir belgede Bâb-ı Fetvâ’da okunan Buhârî-i Şerîf ile ilgili bilgiler mevcuttur. Yine burada da konu maaşların zammına dairdir. İlginç olan kısım ise bir önceki belgede elli yıl önce maaşların her nefere yüzer kuruş verilmesi istenmişken burada aradan elli yıl geçtikten sonra bu sefer maaşların yüz kuruştan yüz ellişer kuruşa yükseltilmesi talep edilmiştir. Bu talep kabul edilerek bu konuda İrade-i Seniyye tanzim buyurulmuştur: “Atufetlü Efendim Hazretleri Bâb-ı Vâlâ-yı Fetvâpenâhî’de Buhârîhânlık hizmetinde bulunan on zâtın ber-mântûk-ı emr ü fermân-ı hümâyun hazreti pâdişâhî mahsûs olan şehrî bin kuruş vazîfelerine emsâli ve nisbet mukarrarası vecihle beş yüz kuruşun zammiyle vazîfelerinin yüz ellişer kuruşa iblâğı husûsuna dâir Evkâf-ı Hümâyun Nezâret-i Celîlesinin takrîri arz ve takdîm kılınmış olmağla ol-bâbda her ne vecihle irâde-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhî şeref-müteallik buyurulur ise mantûk-ı münîfi infâz olunacağı beyanıyla tezkire-i senâverî terkîm kılındı efendim. Fi 16 Cemâziyelâhir sene 1319 ve fî 16 Eylül sene 1317 Ma‘rûz-ı Çâker-i Kemîneleridir ki 261 BOA. A. MKT. MHM. 212/86. 112 Makâm-ı sâmi-i sadâret-penâhîden vârid olup melfûfiyle manzûru âlî buyurulan işbu tezkire-i sâmiye üzerine mûcebince irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenâhî şeref-sudûr buyurulmuş olmağla ol-bâbda emr ü fermân hazreti veliyy’ül-emrindir. Fi 20 Şaban sene 1319 ve 18 Teşrîn-i sânî sene 1317”262 Aynı konuda İrade tasnifinden farklı olarak Osmanlı Arşivi Sadaret tasnifinde de benzer bilgiler mevcuttur. Burada konu Sultan Mustafa Han Hazretleri vakfından Bâb-ı Meşihat’te Buhârî-i Şerîf okunduğu ile alakalıdır. Konu Buhârîhân olan Zekeriya Efendi’nin arzuhali ile resmi makamlara iletilmiştir: “Cennet-mekân Sultân Mustafa Hân Hazretleri vakfından Buhârîhânlık hizmetinde bulunan on kişinin dahi emsâli misillü tezyîd-i maâşâtı hususunda arz ü isti‘zân Bâb-ı Meşîhat’te Buhârî Hâcesi Zekeriya Efendi’nin manzûr-ı âlî buyurulan arzuhâli üzerine irâde-i seniyye-i cenâb-ı pâdişâhî şeref-müteallik buyurulmuş olduğu Mâbeyn-i Hümâyun Başkitâbet-i Celîlesi’nden bâ-tezkire-i hususu iş‘âr olunması üzerine tedkîkât-ı lâzıme lede’l-icrâ Cennet-mekân müşârun-ileyh hazretleri vakfından olan kârî-i Buhârî hizmetinde bulunan on kişinin de mukaddema idhâl-i defter olunarak mahsûs olan seksener kuruş vazîfeleri üzerine kırk kuruş zammiyle mikdâr-ı vazîfeleri yüz yirmişer kuruşa iblâğ edilmiş ise de cennet-mekân Sultan Mahmûd Han-ı Sânî Hazretleri vakfından Bâb-ı Meşîhat’te olan kâri-i Buhârî hizmetindeki on kişinin yüzer kuruş mahsûs vazîfeleri cevâmi-i şerîfe dâhilinde olunmasına mebnî dâhil-i defter edilmemiş olunmasına ve tezkire-i aliyye’de Bâb-ı Meşîhat’te Buhârî Hâcesi Zekeriya Efendi’nin arzuhâli üzerine tezyîdine irâde-i seniyye-i Hazreti Pâdişâhî şeref-müteallik buyurulduğu zikr ve îrâd olunan vâzîfeler Bâb-ı Meşîhat’teki Buhârîhânlar vazifeleri olmak lazım geleceği anlaşılmakta bulunmuş olmasına nazaran bunların da mahsûs olan şehrî bin kuruş vazifelerine emsâli ve nisbet mukarrarası vecihle beş yüz kuruşun zammiyle vazifelerinin yüz ellişer kuruşa iblâğı zımnında keyfiyetinin huzur-ı sâmi-i cenâbı Sadâretpenâhîlerine arzı masârıfât idaresinden ifade olunmağın ol-bâbda emr ü fermân hazreti men-lehül emrindir. Fî 9 Cemâziyelâhir sene 1319 ve 10 Eylül sene 1317.”263 262 BOA. İ. EV. 17/2. 263 BOA. İ. EV. 17/1. 113 2. Bâb-ı Âlî Bâb-ı Âlî’de Buhârî-i Şerîf okunması ile alakalı bir belgede; Bab-ı Ali Buhârîyi Şerif hocasına verilen atıyye ile ilgili yazışma mevcuttur. Belgede bir devlet kurumu olan Bâb-ı Âlî Buhârî-i Şerîf hocalığı ifadesinden bu görevin Nallı Mescid diye de bilinen Bâb-ı Âlî Camii’nde de sürdürülmüş olacağı anlaşılabileceği gibi bizzat bir Devlet Dairesi olan Bâb-ı Âlî’de okunmuş olabileceği anlamı da çıkabilir.264 Hicri 1283 ile 1302 yıllarına ait dört adet belgede de Bâb-ı Âlî Buhârî- i Şerîf hocası olan İbrahim Refet Efendi hakkında kendisine atıyye ve rütbe verilmesi konusunda bilgiler mevcuttur.265 Bir diğer belgede Bâb-ı Âlî Camii imamı ve Buhârî-i Şerîf hocası olarak zikredilmesi266 Bâb-ı Âlî’de Buhârî-i Şerîf hocası olarak tavsif edilen İbrahim Refet Efendi’nin bu görevi Bâb-ı Âlî Camii’nde îfâ ettiğini göstermektedir. Yine Bâb-ı Âlî Buhârî-i Şerîf hocalığı ile alakalı diğer bir husus da bu göreve ayrılan tahsisatın her sene Dâhiliye Nezâreti tahsisatından verilmesi ile alakalı yazışmalardır.267 Bu konuda niçin böyle bir ayrıma gidildiği tam olarak tespit edilememesine karşın Dâhiliye Nezâreti’nin de Osmanlı zamanında Bâb-ı Âli’de bulunmasından dolayı böyle bir uygulamaya gidildiği düşünülebilir. Evkâf Nezâreti’nin, Dâhiliye Nezâreti’nin yakınında bulunan bu caminin giderlerinin yine Dâhiliye Nezâreti tarafından karşılanmasını uygun görmüş olabileceği düşünülebilir. Buhârî-i Şerîf’in Bâb-ı Âlî’de okunması ile ilgili bir diğer husus da h. 1326 senesine ait olan bir belgede Bâb-ı Âlî Arz Odası Buhârî-i Şerîf hocalığından bahsediliyor oluşudur.268 Bu da Bâb-ı Âlî’de Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin sürdürülmesi konusunda kararlı davranıldığının göstergelerinden bir tanesidir. Devletin en yüksek resmi kurumu konumunda olan Bâb-ı Âlî’nin bir kaleminde 264 BOA. DH. MKT. 1372/54. 265 BOA. İ. DH. 581/40451; İ. DH. 940/74464; A. MKT. MHM. 422/6; 266 BOA. A. MKT. MHM. 365/761. 267 BOA. DH. MKT. 840/61; DH. MKT. 2709/57. 268 BOA. DH. MKT. 1234/37. 114 Buhârî-i Şerîf okunduğu ile alakalı bir bilginin mevcudiyeti, bu geleneğin ne kadar yaygınlaştığının en önemli göstergesi olması açısından mühimdir. Zira bu geleneğin resmi kayıtlarda bu kadar yaygınlaştığını görmek kayıtlara geçmeyen okumaların sayısını tahmin etmenin güçlüğünü göstermektedir. 3. Mâbeyn-i Hümâyun Osmanlı’nın son dönemlerinde Mâbeyn-i Hümâyun dairesi önemli işlerin görüldüğü bir mekân olmuştur. Özellikle II. Abdülhamîd döneminde birçok işlevi beraber yerine getiren önemli bir kurum haline getirilmiştir.269 Padişahın her an yanıbaşında bulunan böyle bir kurumda da Buhârî-i Şerîf okunduğuna dair bilgiler mevcuttur.270 Bunu daha çok padişahın bizzat kendisine okunan Buhârî-i Şerîf hatimleri olarak görmekte mümkündür. Mâbeyn-i Hümâyun’da Buhârî-i Şerîf okumaya memur Mustafa Efendi’ye beşinci rütbeden bir Mecîdî Nişanı verilmiş olduğu bilgisi de kayda değer bir konudur.271 4. Livâ-yı Şerîf Osmanlı Devletinde Liva-yı Şerîf’in (Sancak-ı Şerîf) konulduğu mekânda da Buhârî hatimleri yapılmaktaydı. Zira Livâ-yı Şerîf’e Osmanlı toplumunda belirli bir kutsiyet atfedilmekteydi. Kendisine atfedilen bu kutsallığa binaen Hırka-i Saadet dairesinde olduğu gibi Liva-yı Şerîf’in bulunduğu dairede de Buhârî-i Şerîf hatimleri okunmuş ve burada Buhârî-i Şerîf okuyacak kişiler tayin edilmiş ve onlara belirli bir maaş tahsisatı yapılmıştır. Buralara Osmanlı Devletinin nasıl bir kutsiyet atfettiğini bilmeden buralarda okunan Buhârî-i Şerîf hatimlerini anlamak mümkün görünmemektedir. Bununla ilgili şu anlatı birçok şey ifade etmektedir: “Sancağ-ı Şerîf çıkarılacağı gün muayyen bir saatte Padişah Hırka-i Saadette bulunurken Sure-i Feth kıraet olunup bunu müteakip Sancağ-ı Şerîf’i padişah, mahallinden çıkarıp omzuna alıp Hırka-i Saadet’ten Arz odası’nın kütüphane kapısı önüne kadar iki keçeli dizilmiş olan Enderun halkı arasından geçerek müezzin ve hafızların tekbirleri arasında Arz Odası’na girip taht-ı 269 Bkz. Akyıldız, Ali, “Mâbeyn-i Hümâyun”, DİA, XXVII, 283-286. 270 BOA. İ. DUİT. 100/14. 271 BOA. MV. 257/107. 115 hümâyunun sütununa istinat ettirilirdi. O sırada müezzinler Süre-i Feth veya Yasin okurlardı. Okuma bittikten sonra Bâbü’s-Saade’de kapı ağası dairesinde beklemekte olan sadrazamı silahtar ağa veya kapı ağası gelip içeriye davet eder ve bu meyanda Şeyhülislam ve ayrıca meşayihten biri davet olunurdu.”272 Burada da görülmektedir ki Osmanlı Devleti kutsal emanetler gibi bazı konularda çok hassas davranmış ve bu hassasiyet devletin her kademesine yansımıştır. Bununla ilgili olarak zikretmek gerekirse Liva-yı Şerîf’te Buhârîhân-ı Sâlis olan Osman Efendi’nin arzuhali şu şekildedir. “Devletlü İnayetlü Merhametlü Efendim Sultanım Hazretleri Bi’d-devlet ve’l-ikbal sağ olsun Arzuhal-i dâîleridir ki cenab-ı mîrîden mahiye virilegeldiği malum-ı devletleri buyuruldukda merâhim-i aliyelerinden mercûdur ki iş bu yetmiş beş kuruş Şaban-ı Şerîf mahiyesine mahsûben müstehak olduğum mahiyyenin itası babında emr ü ferman devletlü inayetlü efendim sultanım hazretlerinindir. (imza) ed-dâî es-Seyyid Osman Buhârîhân-ı Sâlis Arzuhal-i kullarıdır ki Livâ-yı Şerîf’te Buhârîhân-ı sâlis Seyyid Osman Efendi dâîlerine mahiye yetmiş beş kuruş maaş virilegeldiği mukayyet olmağla işbu sene-yi mübareke şaban’ül-muazzamına mahsuben dahi itası recâsıyla mûmâ-ileyhin arzuhâlîdir. Malum-ı devletleri buyuruldukda sâbıkı ve hesap ittirildiği üzere mah-ı merkûme mahsuben mebâliğ-i mezbur virilmek içün başmuhasebeye kayd ve tezkeresi ita olunmak babında emr ü ferman devletlü saadetlü sultanım hazretlerinindir.” 28 Safer 1222273 Burada Osman Efendi’nin Buhârîhân-ı Sâlis olduğu zikredilmiştir ki bu da konumuz açısından önemli bir husustur. Buhârîhân olan kişilerin nasıl bir tasnife tabi tutulup sıralandığını bilmememize karşın böyle bir tasnifin varlığı da burada açıkça görülmektedir. 272 Pakalın, Tarih Deyimleri, III, 114. 273 BOA. C. EV. 576/29100. 116 Yukarıda zikredilen bu Sancak-ı Şerîf, Osmanlı Devleti’nde peygamberimizin Sancak-ı Şerîf’i olarak kabul gördüğünden dolayı kendisine ayrı bir değer atfedilmiştir. Zira bu sancak Yavuz Sultan Selim’in Mısır’dan getirdiği kutsal emanetlerden biri olarak görülmekteydi. Özellikle savaş zamanlarında ve isyanları bastırmak için bu kutsiyet kullanılmıştır. Ordu sefere çıkarken padişah veya sadrazam ile birlikte bu sancak ta beraber götürülmüştür. Hem savaş meydanlarına götürülen Sancak-ı Şerîf’in bulunduğu dairede hem de ordularda Buhârî-i Şerîf okunduğunu beraberce düşünmek Buhârî-i Şerîf’in zor zamanlarda okunmasının bir gelenek haline geldiğini ve kendisine bundan dolayı bir kutsallık atfedildiğini göstermesi açısından kayda değerdir. Yine Hicri 1204 tarihli bir başka belgede Livâ-yı Şerîf’te Buhârî-i Şerîf okunması ile ilgili şöyle denilmektedir: “Arz-ı bendeleridir ki Livâ-yı şerîf saâdet-redîf nezdinde bu def‘a Buhârî-i Şerîf kırâatına ta‘yîn olunan Medîne-i münevvere şürefâsından nihâmî-zâde Seyyid Mehmed Efendi ve Ahmed Efendi dâîlerine yüz ellişer kuruştan üç yüz kuruş verilmesine irâde-i âlî taalluk etmekle baş muhâsebeye kayd olunup meblâğ-ı mezbûrun tezkiresi verilmek bâbında emr ü fermân devletlü saâdetlü Sultânım hazretlerinindir. Fî 18 Ramazan 1204. Telhîs mûcebince başmuhâsebeye kaydı ve tezkiresi verilmek buyruldu. “İzzetlü Defterdâr Efendi Medine-i Münevvere Şurefâsından Nehâmî-zâde Seyyid Mehmed Efendi ve Ahmed Efendi Livâ-yı Şerîf nezdinde Buhârî-i Şerîf kırâatına tayin olunmaları ile kudûmiyeleri için yüz ellişer kuruştan üç yüz kuruş i‘ta ve ba‘dehu telhîs eylemeleri ferman-ı âlî buyuruldu. Veznedâr Baş Ağa Meblâğ-ı mezbûru ber-mûceb emr-i âlî verup ba‘dehû telhîs ettiresun.”274 274 BOA. C. MF. 127/6345. 117 Yine burada Livâ-yı Şerîf’te Buhârî okumak için iki kişinin görevlendirildiği görülmektedir. Bu görev için yüz ellişer kuruştan ikisine üç yüz kuruş verilmesi uygun görülmüş ve konu bugünkü dille maliye bakanı olan defterdâr efendiye iletilmiştir. 5. Hırka-i Şerîf Dâiresi Buhârî-i Şerîf’in okunduğu bir diğer mekân ise Hırka-i Saâdet Dâiresi idi. “Hırka-i Saâdet, Hz. Muhammed'e ait olan, keçi tüyünden yapılmış geniş kollu hırka, Hırka-i Saâdet Dairesi ise Topkapı Sarayı'nda, bu hırkanın muhafaza edildiği yere verilen isimdir. I. Selim, Mısır'ı fethettikten sonra, diğer kutsal eşyalarla birlikte hırkayı da İstanbul'a getirmiştir. Önceleri haremde muhafaza edilen hırka, Topkapı Sarayı'ndaki Hırka-i Saadet Dairesi'nin yapılmasıyla, diğer kutsal eşyalarla birlikte burada muhafaza edilmeye başlanmıştır. Hırka-i Saadet’in içinde saklandığı gümüş sandukanın ve altın çekmecenin anahtarları yalnız padişahın kendisinde bulunurdu. I. Selim'den, Halife Abdülmecid'e kadar devam eden ve bir gelenek haline gelen Hırkai Saadet ziyareti, her Ramazan ayının 15'inde padişah, sadrazam, şeyhülislam ve diğer devlet erkânı tarafından yapılırdı. Padişah kilitleri açar, hırkayı çıkarıp önce kendisi, daha sonra erkân yüzlerini ve gözlerini sürerler, bu sırada imamlar ve müezzinler sürekli olarak Kur'an okurlardı. Ziyaret tamamlandıktan sonra yine padişahın bizzat kendisi, hırkayı yerine koyarak çekmece ve sandukayı kilitleyerek ayrılırlardı.”275 Bu kutsallığa binaen olsa gerek burada da Buhârîhânlık geleneği sürdürüle gelmiştir. 1268 tarihinde Hırka-i Saadet Dairesi’ne Buhârî okumak üzere Ahmed Hazım Efendi’nin görevlendirilmesi ile alakalı bilgiler mevcuttur. İbrahim Latif Efendi görevin kendisine tevcih edilmesi ile ilgili arzuhali şu şekildedir: “Bu dâîleri müderrisîn zümresinden olup ve ruûsumuz dahi yirmi seneyi mütecâviz olmağla maaş-ı dâîyânem i ikrânemde dûn ve mine’t-takdîm alîl ve merîz olduğumdan beher mâh nısf-ı maaşım hükmen verilmek üzere muztarip olup idareden âcizim müste‘ân ani’l-beyan olmağla bu hengâm-ı yemn-i encamda Hırka-i Saâdette Buhârî dersiyesine mutasarrıf olan Nazillili Mehmed Efendi bi-emrillah fevt olup hizmet-i mezkûresi mahlûl ve muattel kılınmağla 275 http://www.osmanli700.gen.tr/mekanlar/mekanh3.html. 118 arzuhal-i âcizâneme cesaret kılındı. Merâhim-i âlîlerinden mercû ve mutazarrı‘dır ki merhumun mahlûlünden hizmet-i mebrûke kullarına işaret buyurmaları babında emr ü inayet hazreti men-lehul emrindir.”276 Yirmi seneyi aşkın bir zamandır ruûs sahibi olan İbrahim Latif Efendi’nin verdiği bu arzuhalde kendisi hastalıklı ve geçimini sağlamada zor durumda bulunduğundan dolayı Hırka-i Saâdet Dâiresi’nde Buhârîhân olan Ahmed Efendi’nin vefatı sebebiyle bu görevin kendisine tevcih edilmesi istemiştir. Ancak bu görevin üç gün önce başka bir müderris efendiye tevcih edildiği belirtilmiştir: “Ma‘rûz-ı bende-i dîrîneleridir ki Hırka-i Saâdette Buhârî-i Şerîf kırâatı cihetine mutasarrıf olan Mehmed Efendi’nin vukuu vefatına mebnî mezkûr cihetin kendisine tevcihini müsted‘i müderrisîn-i kirâmdan İbrahim Nazîf Efendi’nin takdim eylediği arzuhal manzûr-ı vâlâ-yı meşihat-penâhîleri buyurulmak üzere leffen irsal savb-ı semûhîleri kılınmış olmağla ol-babda emr ü irade hazreti men-lehul emrindir. Ma‘rûz-ı dâî-i kemîneleridir ki Mefâz-ı tezkire-i sâmiye-i âsıfâneleri ve melfûf arzuhal müeddâsı rehin-i îfâsı dâiyanem olmuştur. Ve Hırka-i Şerîf Dâire-i şeref bâhiresinde olan cihet bundan üç gün akdem bâ-irâde hazreti hilâfet-penâhî müderrisînden Nevşehrî Müfti-zâde Ahmed Hazım Efendi dâîlerine tevcîh olunmuş olduğu muhât-ı ilm-i âlem-şumûl sadâret-penâhîleri buyuruldukda ol-babda emr ü irade hazreti menlehul emrindir.277 D. Tekkeler Buhârî-i Şerîf tedris geleneği camilerde olduğu kadar tekke, dergâh ve hankâhlarda da yapılmakta, buralarda da halkın ihtiyacı olan bu gibi ilmi faaliyetler yürütülmekteydi. Şüphesiz tekkelerde öncelikle tasavvuf literatürüne ait kitaplar okutulmaktaydı. Mesnevi-i Şerîf tekkelerde okutulan kitapların en önde geleni olmuştur. Bununla ilgili de vakıflar kurulmuş ve bu görevinde yürütülmesi devlet 276 A. MKT. NZD. 57/62. 1 277 A. MKT. NZD. 57/62. 2. 119 yediyle yapılmıştır.278 Ama bunun yanında başka kitapların okutulduğunun da vaki olduğunu aşağıdaki örneklerden anlamaktayız. Buhârî-i Şerîf’i bunlar arasında ilk sıraya koymak gerekmektedir. Zira İslam ümmetinin ve özelde Osmanlı toplumunun kendisine ne kadar teveccüh gösterdiği bilinmektedir. Tekkelerde Buhârî-i Şerîf okunduğu ile alakalı örneklerden bir tanesini zikretmek gerekirse: “Ma‘rûz-ı dâîleridir ki Ashab-ı hayrattan Sadrazam esbak Mustafa Paşa merhumun kutbu’l-ârifîn ğavsü’l-vâsilîn Şeyh Mehmed Murad el-Buhârî en-Nakşıbendî kuddise sirruhu’lâlî hazretlerinin hankâhı derûnunda müceddiden bina ve ihyasına muvaffak oldukları mahalli murâkabede Sahîh-i Buhârî-i Şerîf rivayet olunmak üzere yevmî on akçe vazife ile Buhârî-i Şerîf tedrîs ciheti hankâh-ı mezburda şeyh olanlara şart ü tayin eylediği işbu arzühale merbût diğer arzuhal derkenarından müsteban olmağla hilâf-ı şart-ı vâkıf ve müğâyir kuyûd ve şurût Murad Molla Tekkesi Şeyhi Arif Efendi cihet-i merkûmeyi kendü üzerine tevcîh ve berât ettirmiş olduğuna mebni Evkâf-ı Hümâyun Müfettişi Faziletlü Efendi Hazretleri huzurlarında mûma-ileyh ile terâfu‘-ı Şer‘ ve ihkâk-ı hak olunmak babında emr ü ferman efendimindir. Nezâret-i behiyye-i Evkâf-ı Hümâyun’dan şer‘le ru’yetine himmet olunmak buyruldu.”279 Burada anlaşmazlık olan bir durumla karşı karşıya olunduğu anlaşılmaktadır. Nitekim merhum Sadrazam Mustafa Paşa vakfından olmak üzere Şeyh Murad Molla Tekkesi’nde tedris-i Buhârî cihetinin yevmî on akçe ile dergâhta şeyh olanlara tevcîh edildiği belirtilip, bu ciheti Arif Efendi’nin vakıf şartına hilaf, kayıt ve şartlarını değiştirerek ve kendi üzerine berat çıkartarak tevcîh ettirdiği belirtilmektedir. Bu anlaşmazlığın giderilmesi için Evkâf-ı Hümâyun Müfettişi huzurunda duruşması görülerek sonuca bağlanması istenmiştir. 278 Örneğin Mevlana Türbesinde Mesnevî okuyan Şeyh Hasan Sukûtî Efendi’ye bu görevin tevcih edildiği (Bkz. C. MF. 46/2290), yine Konya’da Şemsî Tebrîzî Zaviyesi’nde mesnevîhânlık cihetinin tevcihi ile alakalı bilgiler mevcuttur. (Bkz. BOA. C. MF. 29/1430 ve C. EV. 529/26730). 279 BOA. C. EV. 646/32566. 120 Yazılan arzuhal üzerine 1265 senesinde anlaşmazlık olan husus çözüme kavuşturulmak üzere devlete intikal etmiş arzuhal birçok kalemde işlem gördükten sonra karara bağlanmıştır. Şöyle ki: “Sadır olan ferman-ı şeriflerine imtisalen işbu arzuhal ve hâmişinde muharrer derkenar-ı vakfiye kuyudundan merbut olan diğer bir kıta arzuhale nazar olundukda Nezâret-i Evkâf-ı Hümâyun’a mülhak evkâftan Medine-i hazreti Eyyüb el-Ensari radıyallahu anhu rabbü’l-bârî civarında otakçılar kurbunda Mehmed Paşa Mahallesinde vaki‘ Sadr-ı esbak merhum Mustafa Paşa Camii Şerîf ve Nakşibendiye zaviyesi vakfından olmak üzere yevmî on akçe vazife ile Eyüb civarında Nişancılar Paşa mahallesinde Şeyh Murad Efendi kuddise sırruhu’l-âlî hazretlerinin medfun oldukları zaviyesinde Buhârî-i Şerîf tedris eylemek şartıyla dersiâm-ı Buhârî-i Şerîf ciheti es-Seyyid Şeyh el-Hac Mehmed Murad Efendi ibn es-Seyyid Şeyh el-Hac Abdülhalim Efendi’nin bâ-beret-ı âlî üzerinde iken mahlulunden iki yüz altmış dört senesi zilhicce-yi şerîfesinin yirmi sekizinci günü sulb-i sahîh oğlu Es-Seyyid Şeyh Arif Efendi’ye bâ-işaret-i aliyye tevcih olunup el-yevm üzerinde olduğu ve vâkıf-ı müşârun-ileyhin bin yüz altmış yedi senesi cumâdiye’l-ahiresinin yedinci günü tarihiyle müverrih mukayyed olan vakfiyesinde Medine-i müşârun-ileyh mühallatından Nişancı Paşa mahallesinde eş-Şeyh Murad Efendi kuddise sırruhu hazretlerinin medfun oldukları zaviyede şeyh müşarun-ileyh merkad-i şerîfleri cânibinde mahall-i murakabede zaviye-i mezburda şeyh olan zat-ı muhterem Sahîh-i Buhârî rivayet eyleyüp mukabelesinde yevmi on akçe virile deyu şart u tayin eylediği Evkâf Muhasebesinden muharrec derkenardan ve cihet-i mezkûr müşarun-ileyh Şeyh Murad Efendi’nin medfun oldukları zaviyelerinde şeyh olanlara meşrût ve sahibi arzuhal eş-Şeyh Hafız Feyzullah Efendi zaviye-i mezkurun el-yevm şeyhi olup ancak ciheti mezkure ahd-i karîbde mütevaffâ-yı mûmâ-ileyh es-Seyyid Şeyh elHac Mehmed Efendi’ye tevcih olunup üzerinde iken bu defa fevtiyle mahlulünden mûmâ-ileyh es-Seyyid Mehmed Arif Efendi’ye tevcih olunmuş ise de hilâf-ı şart-ı vâkıf olduğundan bahisle cihet-i mezkûre mûmâ-ileyh es-Seyyid Mehmed Arif Efendi’nin ref‘inden ber-mûceb şart-ı vâkıf kendüye tevcîhini istid‘a ve istirham eylediği işbu arzuhali üzre ve meclis-i Şer‘de mûmâ-ileyh es-Seyyid Şeyh Mehmed Arif Efendi hâzır oldukları halde takririnden müstefâd ve hâzır-ı mûmâileyh es-Seyyid Şeyh Mehmed Arif Efendi hakîkat-i hâl ve vech-i meşrûh üzere olduğunu tasdik ve cihet-i mezkûrenin ber-mûceb-i şart-ı vâkıf meşrutu olan 121 mûmâ-ileyh Şeyh Feyzullah Efendi’ye rızasıyla keff-i yedinde olan beratını teslim etmekle bu surette cihet-i mezkur mûmâ-ileyh es-Seyyid Şeyh Mehmed Arif Efendi’nin keff-i yedinden mûmâ-ileyh Şeyh Hafız Feyzullah Efendi’ye meşrûtiyet üzere tevcih ve işaret-i aliyye Hazret-i Şeyhülislam sellemehu’s-selam’a mutevakkıf idüğü huzur-ı atûfetlerine i‘lâm olundu. el-emr limen lehu’l-emr sene 24 c.evvel 1265.280 Buradan Sadrazam Mustafa Paşa’nın 1167 senesinde kurduğu vakıftan Şeyh Murad Nakşibendiye Tekkesi’nde yevmî on akçe ile tekkede şeyh olanlara Buhârî-i Şerîf tedris etmek şartıyla Buhârîhânlık cihetinin tertip olunduğu anlaşılmaktadır. Cihet, yedinde olan Şeyh Efendi’nin vefat etmesi ile zâviyede şeyh olan Feyzullah Efendi’ye verilmeyip önceki şeyhin oğluna verilmiştir. Olay resmi makamlar tarafından görülüp vakfın şartına uygun olarak karara bağlanmıştır. Vakıf tarihinin 1167 olarak zikredilmesi de Osmanlı tarihinde Buhârîhânlık uygulamasının çok eski tarihlere kadar gittiğini göstermektedir. Yaklaşık 250 sene önce bir tekkede böyle bir uygulamanın varlığı medreseler ve camilerde Buhârî tedrisi işinin çok ilerlerde olduğu noktasında ipuçları vermektedir. Zira kanaatimiz, öncelikle medreselerde okunan Buhârî-i Şerîf, sonraları camilerde tedris edilmeye başlanmış, daha sonra ise tedris ve hatim faaliyetleri toplumun birçok kesiminde yaygınlık kazanmıştır. E. Kütüphaneler Osmanlı Devletinde Padişahlar bizzat kütüphanelerin kurulmasına ön ayak olmuşlar ve bu iş için gerekli ihtimamı göstermişlerdir. Sultan I. Mahmud da kütüphane kuran padişahlardandır. Kendisi Ayasofya Camii’nde büyük bir kütüphane kurarak buranın bir ilim yuvası haline gelmesini arzu etmiştir. Bunu buralarda Buhârî-i Şerîf derslerinin yapılması da teyit etmektedir. Aynı zamanda kendisi Fatih Camii külliyesine de bir kütüphane kurmuştur. Kütüphanelerin daha açılış merâsimlerinde Buhârî-i Şerîf dersinin icrâ edildiği kaydedilmiştir. I. Mahmud’un da hazır bulunduğu açılış merasiminde (Ayasofya 280 BOA. C. EV. 583/29444. 122 kütüphanesi) Buhârî hatmedilip duası yapılmış, kütüphane müfessir ve muhaddisleri birer açılış dersi vermişlerdir.281 I. Mahmud, 1 Rebiü’l-âhir 1154/Haziran 1741 tarihinde de kütüphanedeki Buhârî hatmi sebebiyle hafız-ı kütüblere hediyeler vermiştir.282 I. Mahmud, Buhârî-i Şerîf hatmine çok önem vermiş ve açtırdığı kütüphânelerde Buhârî hatminin yapılmasını sağlamıştır. O Ayasofya Camii’nin bitişiğine yaptırdığı kütüphanede ve Fatih Camii Şerîf’inin kıble tarafına yaptırdığı kütüphânede Buhârî-i Şerîf hatimlerinin yapılması için emir buyurmuşlardır. Bu olay dönemin vakayinüvisleri olan İzzî Süleyman Efendi’nin, Şemdânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi’nin ve Subhî Efendi’nin tarihlerinde anlatılmaktadır. Şemdânîzâde tarihinde şöyle nakledilmektedir: “I. Mahmud aynı şekilde Fatih Camii Şerifinde ikinci bir kütüphane daha yaptırmış ve orada da Buhârî hatmi icra edilmiştir. “Çünki şehriyar-ı azîmü’şşân Mahmud Hân hazretleri on sene mukaddem Ayasofya Câmi’inde Buhârî-i Şerîf hatmi âsâr-ı cemîle ve celîlesini vaz‘ buyurmuş idi. Şimdi Ebû’l-Feth Câmi’inde dahi bina buyurdukları ve kütüphane’de beher yevm yirmişer akçe ile on nefer kârîi Buhârî, ayda bir hatm etmek üzere tayin ve ibtidâ hatmi içün bi’zzat Padişah câmii merkûmda hatm içün bina olunan şebîkeye teşrîf ve salât-ı zuhru ba‘de’l-edâ hatm ve da‘vât ve vâizler istima‘ olundukdan sonra, kürkler ve hil‘atlar ilbâs olundu.” 283 Burada Fatih Külliyesinde inşa edilen Kütüphanede ayda bir Buhârî-i Şerîf hatimleri icra edildiği ve bunun içinde on kişinin görevlendirildiği belirtilmiştir. Aynı konu Tarih-i Subhî’de şöyle anlatılır: “ Ve iktiza eden hademe ve huffâzı tertîb ve lâzım gelen vazifeleri tahsîs ve her rûz-ı vakt-i duhâ-i kübrâ’da on nefer kimesne Buhârî-i Şerîf kırâati içün memur ve her ğurre-i şehr’de bir hatm-i Buhârî olunup ve Çarşamba günü dahi 281 Erünsal İsmail E, Türk Kütüphaneleri Tarihi, II, 88., Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1988. 282 Erünsal, Türk Kütüphaneleri II, 89. 283 Fındıklılı Şemdanizade Süleyman Efendi, Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi, 1193/1779, (haz. M. Münir Aktepe). İÜEF. Yay., İstanbul, 1976. 123 vakt-i duha-i kübrâ’da tefsir-i ayât-ı Kur’aniye eylemek üzere fuhul-ı ulema-i kirâm’dan fazîlet bâhiresi Müslim-i havâs ve avâm olan reis’ül-kurra Yusuf Efendizâde Abdullah Efendi Perşembe günü dahi Sahîh-i Buhârî’den nakl-i Ehâdîs-i Nebevî eylemek üzere ulûm-ı Arabiyye ve funûn-ı edebiyye de bi-misl ü adîl olan Üsküdârî muhaddis Efendi ve Salı günü dahi beyne’s-salâteyn SultanAhmed Han aleyhi’r-rahmet ve’l-ğufrân hazretlerinin câmii şerîflerinde İmam-ı Evvel olan Çelebi İmam dimekle şehîr Kurrâ Efendi ta‘lîm-i kırâati Kur‘âniye eylemek üzere tayin buyuruldukdan sonra işbu mâh-ı muharrem’ülharamın yirmi dördüncü Perşembe günü mûmâ-ileyhim Efendiler hazerât-ı tedrîse ibtidâr ve duâ-yı devlet rûz-ı efzûn tâcidârî-i pîrâye-i ser-levha-i hüsn-ı edâ eylemeleri husûsuna irâde-i aliyye-i mülûkâne taalluk etmeğin bir gün mukaddem kütüphâne-i merkûme ve bi’l-cümle etrafı som sırma yastıklar mak‘atlar ile döşenip ve mahalli merkûmdan kapuya varunca râha sokaklar ve perdeler çekülüp her husus gereği gibi tertîb ve tanzîm olunduktan sonra yevm-i mezbûrda Sadrâzam ve Semâhatlü Şeyhulislâm Efendi Hazerâtı ve Vezir-i ‘azam ve sadreyn-i muhteremeyn Efendiler ve Sâbıkan sadr-ı Rûm olup ve hâlâ imâm-ı evvel şehriyârî olan Semâhatlü Sâhib Efendi cenâbları”284 Ayasofya kütüphanesinin açılışının zikredildiği bu anlatımda kütüphanenin açılışında hatimler icra edildiği belirtilmiş ve özellikle Buhârî-i Şerîf hatimleri için on kişi görevlendirildiği ve bunların ayda bir hatim yapacağı belirtilmiştir. Üzerinde durulması gereken konu niçin böyle bir uygulamaya gidildiğidir. Bunda “I. Mahmud döneminde kütüphanelerde öğretimin artık kütüphanelerin fonksiyonlarından biri olarak görülmeye başlandığı”285nın etkisi olabilir. Bu dönemden itibaren kütüphaneler de bir öğretim kurumu gibi işlev görmüştür. Bundan dolayı camilerde yapılan Buhârî-i Şerîf hatimleri kütüphanelerde de uygulama imkânı bulmuş ve yaygınlık kazanmıştır. Ayasofya Kütüphanesi kadrosunda öğretim görevlileri, altı hâfız-ı kütüp ve tatbik-i kütübden başka Buhârî okuyanların hangi sayfaya geldiklerini takip ve tespit için iki noktacı mevcuttu.286 284 Subhi Mehmed Efendi, Tarih-i Subhi, s. 174b, İstanbul, (h.) 1198. 285 Erünsal, Türk Kütüphaneleri, II, 84. 286 Erünsal, Türk Kütüphaneleri, II, 138. 124 Derviş Mehmed Paşa’nın Burdur’daki kütüphanesinin vakfiyesinde de (1233/1818) hâfız-ı kütüblerin her gün kütüphanede Buhârî okuyacakları bildirilmiştir.287 Osmanlı Arşivi’nde mevcut olan bir belgede de Ayasofya Kütüphanesi’nde Buhârî-i Şerîf kırâat edildiği ile alakalı bilgiler mevcuttur. Burada vefat sebebiyle mahlûl kalan bu cihetin tekrar tevcih edilmesi ile alakalı bir arzuhalin varlığından bahsedilmektedir: “Ayasofya kütüphanesi şebike derununda Buhârî-yi Şerif kırâatı ciheti bu defa mahlul olmuş ve ciheti mezburenin uhdesine tevcihi buyurulmuş merhum Ekmekçizade efendinin zevatlarından Seyyid Abdurrahman Efendi dâileri niyaz etmiş ve muma ileyh mağduru’l-hal olduğundan şayan-ı lutf u atıfet olmağla ol vecihle Efendi-yi muma ileyhin süruru hususuna himmeti şayan buyurulmak babında irade hazret-i men lehül emrindir.”288 1268 Şaban 20. Osmanlı Arşivi’nde 1199 tarihli Sultan I. Abdülhamîd devrine ait olan Hatt-ı Hümâyun’da I. Mahmud’un kurduğu kütüphaneler ve türbesi için görevlendirilenlerin sayısı ve görevleri zikredilmiştir. “Şevketlü, Kerâmetlü, Mehabetlü, Şehinşâh-i âlî hasenât ve müretteb-i hayrât efendimiz hazretlerinin ittiba‘i li-vechillah ihya ve ihdâsına muvaffak oldukları Kütüphâne-i latîfe ve dershane-i seniyye ve medrese-i münîfe ve türbe-i şerîfeleriyçün tayin ve tahsîsi irâde-i hümâyunları buyurulan hüddâm ve sâir zevât ve zevi’l-ihtirâma i‘tâ ve ihsan olunan vazâif-i makarrânın makarrarât üzere yevmiye-i mukniyeleri defteridir.289 Hafız-ı kütüb-ı evvel 120 kuruş, Hafız-ı kütüb-ı sânî 100 kuruş, hafız-ı kütüb-ı sâlis 90 kuruş, hafız-ı kütüb-ı râbi‘ 80 kuruş, ferrâş-ı Enderûn-ı bîrun ve bevvâb-ı kütüphane 50 kuruş, mücellid-i kütüphane 10 kuruş. Eczâ-i şerîfhân der-derûn-ı türbe-i şerîf, nefer 30 her nefere üçer akçe vazife 90 kuruş, yevmiye-i noktacı 3 kuruş, yevmiye-i sandukiyye 3 kuruş toplam 96 kuruş. 287 Erünsal, Türk Kütüphaneleri II, 167. 288 BOA. A. MKT. NZD. 55/63. 289 BOA. HAT. 1450/37. 125 Buhârî-i Şerîfhân der-derûn-ı türbe-i şerîf, nefer 10, her nefere yevmî yirmişer akçe vazîfe 200 kuruş, 5 kuruş yevmiye-i sandukiyye toplam 205 kuruş. Sahîh-i Müslim-i Şerifhân der-derûn-ı türbe-i şerîf, nefer 10, her nefere yevmî yirmişer akçe vazife 200 kuruş, 5 kuruş yevmiye-i sandûkiyye toplam 205 kuruş. Müderris Efendi’ye yevmî 240 kuruş. 290 Konumuzu yakından ilgilendiren kısımlarını aktardığımız bu Hatt-ı Hümâyun’da medresenin baş müderrisine 240 kuruş ayrılırken Buhârî-i Şerîf okuma işine 205 kuruş ayrılmıştır. Eczâ-i şerîf, Buhârî-i Şerîf, ve Müslim-i Şerîfhânlara toplam 506 kuruş yevmiye ayrılmıştır. Bu da göstermektedir ki Osmanlı, camilerde, türbelerde, kütüphanelerde ilim faaliyetinin yürütülmesi işlerine büyük önem vermiş, bu işlerin aksamaması için gerekli tedbirleri almıştır. Buhârîhânlık gibi ihtisas isteyen görevlerde bu görevi üstlenen kişiye belli bir miktar gelir tanzim ederek bu işlerin belki de devamını sağlamak gayesi güdülmüştür. 3968 numaralı Bursa Şer‘iyye Sicilinde de Gemlik’te Camii Kebîr Kütüphanesi’nde 10 kişi tarafından Buhârî ve Şifâ-i Şerîf okunduğu ve bununla ilgili bir vakıf tertip edildiği zikredilmiştir. Sivri Mahmud isimli şahıs sahip olduğu memlahanın gelirini Buhârî ve Şifâ-i Şerîf okunması için vakfetmiştir: “Gemlik Kazasında vaki Tuzhisârı Karyesinin Sivri Mahmud memlahasının Camii Kebir Kütüphanesi’nde kırâat olunan Buhârî-i Şerîf ve Şifâi Şerîf vakfına meşrût olup mütevellisi el-Hac Mahmud Ağa marifetiyle üç yüz iki senesi martından itibaren üç yüz dört senesi nihayetine değin ru‘yet olunan üç senelik muhasebe kaydıdır. Fî 26 Şevval 1306 ve 12 Haziran 1305.”291 Burada Masârıfât kısmında Buhârî-i Şerîf kırâatı için 10 kişiye 40’ar kuruştan 400 kuruş ayrıldığı belirtilmiştir. Şifâ-i Şerîf için ise yine 10 kişiye 20’şer kuruştan 200 kuruş ayrılmıştır. Vakfın tüm gideri de 986 kuruş olarak zikredilmiştir. Bu demek oluyor ki vakıf giderlerinin yarısından çoğu bu iki görev için sarf edilmiştir. 290 BOA. HAT. 1450/37. 291 Bursa Şeriyye Sicili nr. 3968, s, 17. 126 Aynı defterin 25. sayfasında yine aynı vakıftan bu sefer 1305 ve 1306 senesi için muhasebe kaydı tutulmuştur. 36. sayfasında 1307 senesine mahsuben tutulan muhasebe kaydında ise Buhârî-i Şerîf kırâatı için 157 kuruş Şifâ-i Şerîf kırâatı için ise 100 kuruş tahsis edilmiştir. Burada da görülmektedir ki benzer birçok vakfiye kayıtları incelense neredeyse Osmanlı’nın her şehrinde Buhârî-i Şerîf okutulduğuna dair kayıtlara rastlanabilecektir. II. Buhârî-i Şerîf Okumanın Gayesi A. Karşılaşılan Sıkıntılardan Kurtulmak İçin Osmanlı Devletinde Buhârî-i Şerîf okuma geleneği camilerde ders geleneği şeklinde devam ettirilmekte iken teberrüken de hatim geleneği olarak muhtelif zaman ve mekânlarda okunmakta idi. Padişah hazeratının türbe-i münîfelerinde okunduğu gibi orduların muzafferiyeti için de Buhârî-i Şerîf okutturulmakta idi. Hatta ordularda bunun için görevliler tayin ettirilmişti. Bunun haricinde hastalık salgın kıtlık gibi zor ve sıkıntılı zamanlarda da Buhârî-i Şerîf okunmakta idi. Mesela Van vilayetinde zuhur eden koleradan dolayı Buhârî-i Şerîf hatimleri yapıldığı belirtilmiştir. “Van’da zuhur edip mündefi‘ olan koleradan dolayı Buhârî-i Şerîf kırâatına devam eden sekiz zata Evkâf sandığından beşer yüz kuruş i‘tâsı Van vilayet-i aliyyesinin manzûr-ı âlî buyrulan telgrafnamesi üzerine şeref-sudûr buyrulan irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfet-penâhî iktizâ-yı âlîsinden olmağla olbâbda emr ü fermân hazreti veliyyü’l-emrindir. Fî 3 zilhicce 1322 ve fî 26 Kânûnusânî 1320.” 292 Bir hastalıktan dolayı Buhârî-i Şerîf okunduğuna dair bulabildiğimiz tek belge niteliğinde olan bu yazıda Van’da zuhur eden Kolera’dan dolayı sekiz zata atıyye ihsan buyurulması Van vilayet-i âlîsinden İstanbul’a telgrafla iletilmiştir. Bunun üzerine bir irade-i seniyye çıkarıldığı da belirtilerek konunun uygun görüldüğü anlaşılmaktadır. 292 BOA. İ. HUS. 1322 Z 12. 127 Buhârî-i Şerîf’in okunması için halk tarafından resmi mercilere arzuhaller yazıldığı da görülen bir uygulamadır. Onlardan en ilginç olanı kısmen aktarılacak olursa şu şekildedir: “Üç geceden beri yekdiğerini müteakip gördüğüm rüyalarda İstanbul şehrinin cevânibi erbaasında on beş gün zarfında tamam olmak şartıyla sülehadan birkaç vasıtasıyla yedi defa Buhârî-i Şerîf’in hatim olunması”293 konulu Kerkük eşrâfından Hacı Aziz imzalı ve 27 Rebiulevvel 1311 tarihli bir belge mevcuttur. Burada görüldüğü üzere arzuhal sahibi, Buhârî-i Şerîf’in İstanbul’un dört tarafında, on beş günde, yedi defa hatmedilmesinin üç gecedir gördüğü rüyalarda bir zât tarafından kendisine iletildiğini belirterek “icra-yı îcâbıyla tasdik ve adem-i tasdiki re‘yi emr-i âlîye minvaldir” demektedir. Burada ilginç olan nokta Buhârî-i Şerîf okunması ile alakalı gördüğü rüyayı Kerkük eşrafından olan zatın bizzat arzuhalinde belirterek devletin bu konuda gerekeni yapmasını belirtmesidir. Hicrî 1213, miladî olarak 1798 yılına tekabül eden 8786 numaralı aşağıya aynen aktarılan Hatt-ı Hümâyun’da Buhârîhânlık geleneği ile alakalı Osmanlı dönemindeki anlayışları kavrayabileceğimiz önemli ipuçları bulunmaktadır. Bu dönem aynı zamanda Napolyon’un Mısır’a çıkarma yaptığı zamana denk düşmektedir. Osmanlı’nın askerî olarak artık mağlubiyetleri tatmaya başladığı ve sistemini sorgulamaya başladığı dönemlere denk düşen bu belgede bu zor günler tasvir edilmiş ve bu konuda sığınılacak manevi tevessüller zikredilmiştir. III. Selim Han’ın saltanatı dönemi tarihli belge şu şekildedir: “Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü Veliyy’ün-nimetim Efendim Pâdişâhım Gerek def‘i şurûr-ı a‘da ve muhâfaza-i bilâd ü inhâ ve gerek te‘diye-i umûr-ı şettâ’da nusret ü tevfîk yalnız esbâb-ı zâhireye teşebbüs ile müyesser olmayup tevcihât-ı bâtıniyye ve havâssı Kur’âniyye ve ehâdis-i Nebeviyye ve zebh-i kârâbîn ve tasdîkât ü îfâ-yı merâsim müberrâtta katî çok fâide ve te‘sîrât olduğu ve bunlar câlib-i i‘ânet rabb-i izzet olageldiği ve nîce sa‘b olan umûr bu misillü rûhâniyete teşebbüs ile karîn-i suhûlet olduğu bi’t-tahrîr zâhir olan keyfiyâttan idüğü ma‘lûm-ı hümâyunlarıdır. Bu husus hayliden beru çaker-i zamîr-i bendegânem olup icrâlarında te‘sîr-i mücerred kutb-ı dâire-i İslâm olan 293 BOA. Y. PRK. AZJ. 27/75. 128 zât-ı şevketsimât-ı şâhânelerinin umur-ı irâdelerine manud olduğundan atebe-i aliyyelerine arz u inhâya vesîlecû iken bugün erbâb-ı inzivâdan bir bendeleri nezd-i çâkerîye gelüp böyle vakitlerde Buhârî-i Şerîf kırâatinde çok fâide vardır. Sulehâdan birkaç nefer kırâatine muktedir zevâtın cem‘iyle mansûriyet-i asâkir-i müslimîn ve makhûriyet-i a‘da-yı müşrikîn içün niyet-i hâlisa ile şu günlerde kırâat ettirilmek vâcib oldu ihmal buyurulmasun. Bundan mâ‘ada on aded kurban zebh ve her biri altmışar kıt‘a olup cümlesi altı yüz kıt‘a ider her kıt‘ayı birer kuruş ile birer fakîre tevzi‘ ve bu vecihle on kurbân ve altı yüz kuruş. Yine niyet-i mezkûre ile tasdîk olduğu halde kezâlik fâide-yi adîdesi derkâr bunu tarafınıza ifâdeye ma‘nada me‘mur oldum deyu ihbâr eyledi. Fî nefs’ül-emr kulları Enderun-ı Hümâyunda hazîne kethudâsı iken saray-ı hümâyun hocaları ve çend nefer zevât cem‘ ve Medîne-i Münevvere’den gelmiş Tayyibzâde dâîleriyle Buhârî-i Şerîf on günde kırâat ve tekmîl olunup ol-vakt envai‘ faide-i meşhûd olmuş idi. Şimdiki halde ise kırâatı farz mesâbesinde olmağla Semâhatlü Efendi dâîleri tarafından Saray-ı Hümâyun hocalarına ve Buhârî-i Şerîf kırâatine muktedir çend nefer zevâta tenbîhe ve hırka-i şerîfe-i surûr-ı enbiya aleyhi ve alâ âlihî ve ashâbihî ezkâ iltihâya hücre-i muattarasında ettirilmek husûsu manûd-ı himmet-i şahaneleri idüğü ve zikr olunan on aded karâbîn ile altı yüz kuruşun tevzi‘i ve tanzîmi irâde-i hümâyun buyurulur ise çâkerleri mu‘temed âdem tayini ile tanzîm ettirilmeğe akdem edeceğim bundan mâada bir hâcet ve bir emr-i azîm ve ale’l-husûs def‘i husûm ve nusret-i ale’l-a‘dâ içün yirmi beş bin âyet-el-kürsî kırâatının tesîri güneş gibi zâhir ve bazı tefâsîr ve esârede mesrûh ve bi’t-tecrube bâhir olup kırâat edenler sulahâdan olmak ve bir mahalde bulunmakda te‘sîr ziyâde idüğünde iştibâh olmayup bu dahi zât-ı hümâyunlarından sudûr-ı emre manûd olmağla irâde buyurulur ise zülüflüyân hocası sûfî Abdullah Efendi zâtında sulehâdan bir zât olmağla bu husus ona ihâle ve kırâat ideceklerin atıyyeleri ona i‘tâ ve onun marifetiyle yirmi beş âdem tedârik ve binerden yirmi beş bin âyet’el-kürsî kırâat ettirilmesi mehâsin ve nîce faide-i müstelzim idüğü malûm-ı âlîleri buyuruldukda fermân hazreti men-lehül emrindir.”294 Burada belirtilen hususlar şunlardır: Devletin zor bir dönemde bulunduğu, bu zor dönemlerden kurtulmanın sadece zahirî sebeblere bağlı olmadığı, Kur’an ve 294 HAT. 186/8786. 129 hadislere bağlılığın gösterilmesi ve kurbanlar kesilerek fakirlere sadakalar dağıtılmasının gerekliliği belirtilmiştir. Bunların Allah Teâlâ’nın yardımını celbettiği ve zorlukların kolaylıklara dönüştüğü söylenmiştir. Sâbıkan Enderun-ı Hümâyun Hazine Kethüdâsı olduğu belirtilen bir zât kendisine sulehadan bir zatın gelerek “Böyle vakitlerde Buhârî-i Şerîf kırâatinde çok fâide vardır” diyerek, bu zamanda bu işin vacib mertebesinde olduğunu söylediğini belirtmiştir. Bu durumun daha önce de Medine-i Münevvere’den gelmiş Tayyipzade Efendi ve birkaç hoca efendinin cem‘iyle yapıldığı ve o zaman birçok faydanın görüldüğü belirtilmiş, şimdi ise Topkapı Sarayı’nda bulunan Hırka-i Şerîf Dairesi’nde birkaç zât marifetiyle on günde Buhârî-i Şerîf hatminin uygun olacağı söylenmiştir. Buhârîhân Efendilerin hep bir arada bulunarak on günde Buhârî hatminin yapılacağının belirtilmesi bu konuda ipuçları sunmaktadır ve Buhârî hatminin bir araya gelen kişilerin sırayla okuması şeklinde yapıldığı görüşünü destekler mahiyettedir. Ayrıca on kurban kesilerek fakirlere dağıtılması ve altı yüz kuruşun tasdikinin uygun görüldüğü belirtilmiştir. Buhârî hatminin yanına bir de yirmi beş bin Ayet’el-Kürsî 25 kişi tarafından yine bir araya gelinerek biner adet okutulmasının ve bunlara atıyye verilmesinin uygun olacağı belirtilmiştir. Bu konuda Padişahın kendisinin kaleme aldığı Hattı Hümâyun’u şu şekildedir. Sadrazamın muhtemelen savaşta bulunmasına binaen hitap Sadaret Kaymakamı’nadır. “Kâimmakam Paşa Cenâb-ı Allah hazretleri kabûl eylesün pek münâsib. Efendi Dâîmize haber gönderesün Enderûn hocaları ve Galata saray hocalarına tenbîh eylesün ne gün münâsib ise gelüp kırâat eylesünler hırka-i şerîf odasında Sahih-i Buhârî var imiş. Gelüp kırâat eylesünler tahrîriniz üzere siz de o tarafta tanzîm veresiz.” 295 Burada dikkat çeken bir husus Padişahın belirttiği, Hırka-i Şerîf odasında Buhârî-i Şerîf’in bulunduğudur. Bu Osmanlı dönemindeki Buhârî-i Şerîf’e verilen kıymeti göstermesi açısından dikkat çekicidir. Kutsallığına binaen Osmanlı sarayında özel bir odada saklanan Hırka-i Şerîf’in yanına bir de Buhârî-i Şerîf’in konulmuş olduğu görülmektedir. Osmanlı Devleti’nin en tepesindeki padişahtan, en alt 295 HAT. 186/8786. 130 tabakadaki halka kadar herkesin gözünde Buhârî-i Şerîf’in özel bir yerinin olduğu görülmektedir. Bunun sonucunda da Buhârî-i Şerîf hatimleri tertip edilegelmesinin garip karşılanacak bir durum olmadığı aşikârdır. Yapılan bu uygulamalar da Buhârî-i Şerîf’in bu kadar kıymet biçilen ve el üstünde tutulan bir kitap olduğunu ispat etmektedir. B. Ordularda İstimdâd Niyetiyle Osmanlı Devleti’nde Buhârî-i Şerîf’i okuma ve hatmetme geleneğinin devam ettirildiği en önemli kurumlardan bir tanesi de ordudur. Ordularda Buhârî-i Şerîf okuma geleneği, sıkıntı ve zor zamanlarda Kur'ân-ı Kerîm okunduğu gibi Kur'ân’dan sonra en sağlam kaynak olarak görülen kitabın hatmedilmesi şeklinde yapılagelmiştir. Zira savaş zamanlarında ordu ile birlikte Buhârî-i Şerîf okuyan kişilerin de sefere çıktıkları görülmektedir. Bunun için ordularda bu iş ile görevli özel şahıslar tayin edilmiştir. Ayrıca ordu hazinesinden kendilerine maaş tahsis edilmiş ve bu görevin devamlılığı sağlanmıştır. Osmanlı Arşivi’nde ordularda Buhârî-i Şerîf kırâat edildiği ile alakalı birçok belge mevcuttur. Aşağıda zikredilecek olan belge donanmanın selameti için Buhârî-i Şerîf okunduğu ile alakalıdır. Ayrıca burada yine Peygamberimizin şemâilini anlatan hadisleri içeren Kadı Iyaz’ın Şifâ-i Şerîf isimli kitabının tahrir ettirilmesi hususunda bir ibâre de mevcuttur. Hicri 1271 tarihli belge şu şekildedir: “Donanma-yı Hümâyun’un Selameti içün Şifa-i Şerîf tahrîri ve Buhârî-i Şerîf kırâatı cihetine mutasarrıf olan Şeyh İbrahim Efendi’nin vefatı cihetiyle hidmet-i mezkurenin kendüsüne tevcihi istid‘asıyla Kastamonulu Seyyid Hafız Mehmed Vasfi Efendi’nin takdim eylediği müzekkire manzûr-ı âlî meşîhatpenâhîleri buyurulmak üzere leffen irsal kılınmış ve kendisinin âtıfet-i aliyyelerine şâyân olduğu haber verilmiş ve icra-yı îcâbı re‘yi sami-i fetvâpenâhîlerine manût ve vâbeste bulunmuş olmağla ol-babda emr ü irade hazreti men-lehul emrindir.”296 Görüldüğü üzere Osmanlı Devleti sefer esnalarında orduların muzafferiyeti için maddi sebeplere sarıldığı gibi birçok manevi tevessüle de sarılmıştır. Buhârî-i Şerîf 296 BOA. A. MKT. NZD. 146/98. 131 hatimleri bunların başında gelmektedir. Savaş zamanlarında öncelikle kutsal mekânlar olan Harem-i Şerîf ve Mescid-i Aksa gibi yerlerde Buhârî hatimleri icra edilmesi için emirler gönderilmiştir. Şüphesiz bunda hem okunan mekânların hem de okunan ehâdis-i nebeviyyenin maneviyatına sığınılmıştır. Bu emirler öyle ki bilâd-ı Osmaniye’nin her tarafına gönderilmiş ve buralarda hatim meclisleri akd olunmuştur. Hatta bununla birlikte yine savaş zamanlarında mezkûr niyet-i halisa ile Ayet’elKürsîler, Kelime-i Tevhid ve Salâvât gibi evrâd ü ezkarın kırâat edilmesi de emir buyurulmuştur. H. 1201 tarihinde Edirne Bostancıbaşısı ve kadısına hitaben bir ferman yayınlandığı bu fermanda camilerde haftada iki gün Buhârî-i Şerîf kırâat ettirilerek askerin zaferi ve düşmanın inhizâmı için dua ettirilmesi istendiği belirtilmiştir.297 1203 tarihli aşağıdaki Edirne kadılığından gönderilen ‘ilâm yine Buhârî-i Şerîf okuma ile ilgili bir emrin vardığına ve uygulandığına dairdir. İki sene sonra gönderilen bu ‘ilâmın yukarıda zikredilen bu ferman üzerine mi yoksa başka bir emir üzerine mi gönderildiğini tam olarak kestirmek mümkün olmasa da aynı konuyu içerdiğini söylemek mümkündür. “Der devlet-i Mekniyye-i arz u dâi kemine budur ki sefer-i hümâyun esnalarında Haremeyn-i Şerifeyn ve Mescid-i Aksa ve sair buldan ve emsar ve emakin-i meşhurda elviye-i İslam’ın mansuriyeti ve müşrikinin makhuriyeti sebat-ı halisasıyla vücuh-ı ulema-i akd-i meclis-i cem’iyyet ve hitemat-ı Buhârî-i Şerîfe’ye muvazebet eylemelerini havi evamir-i münîfe ısdar ve buldan-ı mezkure’nin her birine tilavet-i Buhârî-i Şerif ibtidar olunmaktan nâşî lillahi’lhamd ve’l-menn asar-ı meşhud olmağla mahruse-i Edirne’de vaki’ meabid-i latife’de müderrisin ve ulemayı cem’ ve Buhârî-i Şerif hatmine şuru‘ ve cevami‘ ve han-gah’ta leyali-i isneyn ve cumada meşayih-i turuku aliyye yetmiş bin Kelime-i Tevhid terk eylememelerini ve külli leyl münasib olan bir mahalde selamet-i hal-i ibad-ı müslimin niyet-i halisasıyla berveche münadiye bin bir salât-ı münciye ve yine leyle-i cuma’da ve isneynde yirmi iki bin Ayet’el-kürsi kırâatına tanzim ve tesviye ale’l-devam nezârete akdem ve hayırlısıyla seferin hitamına değin terk etmemeleri tenbih ve siz dahi nezâret eylemeniz babında bu dâîlerine ve nakib’ül-eşraf ve müderrisin ve ulema ve meşayih sufiyye vesair hitaben şeref sudur bulan emr-i âlîşân Mahruse-i Edirne Mahkemesi’ne vurud ve 297 BOA. C. MF. 154/7685. 132 ba‘de’t-tescil imtisâlen mahruse-i mezburda kâin müderrisin kaimmakam nakib’ul-eşraf ve meşayih-ı vazıyye ve sufiyye ve eimme ve huffaz bi-ecmaihim meclis-i şer’e davetlerinde feth ve kırâat mazmun-ı şerif-i cümleye ilan ve işâat olundukda seman ve taan merasiminiz ba’de’l-eda mahruse-i mezburda meabid-i latife’de el-yevm Buhârî-i Şerif kırâat olunup bir vecihle terk olunduğu olmayıp emr-i âlî vusulunde lizalik müderrisin ve Buhârî-i şerif hatmine şuru’ve cevami’i hân-kahta leyali-i isneyn ve cumada meşayih-i turuk-ı aliye yetmiş bin kelime-i tevhidi terk eylememeleri ve külli leyl münasib bir mahalde selamet-i hal-i ibâd-ı müslimîn içün bervech münâdiye bin bir salat-ı münciye ve yine leyle-i Cuma ve isneynde yirmi iki bin ayet’el-kürsî tilavet ve sefer hitamına değin terk eylememeleri cümleye tenbih olunduğu evvelki vaki‘ul-halde arz u ilam olundu.298 Yukarıda ifade edildiği üzere ordu seferde bulunduğundan dolayı seferin hitamına değin pazartesi ve cuma günlerinde Ayet’el-Kürsi ve Salavât gibi evrad ü ezkârın kırâat edilmesi hususunda emirler yayınlandığı belirtilmektedir. Yine bunlarla birlikte Buhârî-i Şerîf’in de hatmedilmesi ile ilgili bilgiler verilmiştir. Ulema, müderrisîn ve meşâyih-i sufiyye toplanıp bu emrin hepsine ilan edildiği emrin gereğinin de icrâ edildiği zikredilmiştir. Savaş zamanlarında yapılan bu Buhârî-i Şerîf hatimlerinin teberrüken okunduğu ve düşmanların yenilgiye uğramasının murad edildiği zikredilmiştir. Yine ordu seferde olduğundan dolayı yayınlanan bir tamimde Maçin’de toplanıp Tuna’dan İbrâil tarafına geçmekte olan ordunun muzafferiyeti için Buhârî-i Şerîf hatimleri ve dualar edilmesi emir buyrulmuştur. Edirne Kadısı Abdülhamid Nafiz-zâde tarafından bu tamimin ulaştığını bildiren i‘lam’da şöyle denilmektedir: “Der devlet-i mekniyye-i arz u dâi kemine budur ki avn ü inayet hüdayı muayyen ve tevfik hazreti nasıru’l-muvahhidîn ile düşman-ı dinden ahz ü intikam alınmak aksa-yı murad-ı hayret ve inayet hüsrevâne olmaktan nâşi bu avanı nusret iktiranda Maçin’den Tuna’ya karşı İbrail tarafına ubûr olunup Fokşan ve sair tarafta olan düşman-ı din üzerine hucümü muhakkak olmağla bu vakitler amme-i mü'minin ve kaffe-i muvahhidin’in dergah kadı el-hacâta darb vücuh 298 BOA. C. AS. 963/41917. 133 diraat ve istid’a edecek zamanı olmağla işbu gaza-yı ğaravete mansuru avdet oluncaya değin izzet-i dini mübin için sebilü cihadda terk ve rahat idüp asakir-i İslam’ın fevz ü nusreti ve mufahhar Enbiya Muhammed Mustafa sallallahü teala aleyhi ve sellemin nübüvvetini inkar eden mania-din-i müşrikinin kahr u zellü nikbet zımnında ehali-i beldenin suğğar ve kubbarıyla ibtida belde-i Edirne’de va’ki musalli mahallinde ve saniyen ma’bed-i kadim olan cevamii şerîfte ve ba’dehu herkes kendü semtlerinde olan cevamii ve mesacidde evkat-ı hamsede hayır dua eylemelerini tenbihe mübaderet ve mükaddeman sadır olan emr-i şerif mu’cebince Buhârî-yi Şerif ve kelime-i münifi tevhid ve Ayet’el-kürsi ve Süre-yi Kevser tilavetleriyle cunud-ı müslimîne cuyûşu dua ile imdad-ı iânet eylemeleri babında bu dâîlerine dergah-ı mualla kapucubaşılarından olup hala mahruse-i Edirne’de hadika-i hassa bostancıbaşısı mir-i muhterem el-Hac Ali bey kullarına hitaben şeref sudur bulan emr-i celilü’ş-şan tatar hazreti sadrazam yediyle mahruse-i Edirne mahkemesine vurudu ba’de’t-tescil imtisalen mahruse-i mezburda kâin bi’l-cümle ulema-i kiram ve meşayih zevilihtiram eşrafü fuhham ve ehali-i bi ecmaihim meclis-i şer’e da’vet ve emr-i celilü’l-ünvan muvaceherinde kemali edeb ve nihayet hudu’u hicabe ile feth ve kırâat olundukda sem’an ve ta’an merasimine ba’de’l-eda evvelen meclisi şeriat-ı muhammedi’de desti duayı bendekane ale’l-umum dergah kalub İşbu bin ikiyüz dört senesi muharremi’nin gurresi pazarertesi günü bi’l-cümle ulema ve meşayıh ve eşraf ve ehali kübbar ve suğğar mahruse-i mezburda namazgah ta’bir olunur musallaya saat birde duayı hayra çıkılmak üzre tenbih olunduğu bi’l-cümle cevami’ ve mesacidlerin eimmelerine evkatı hamsede cemaatleriyle cevami’ ve mesâcidlerde kelime-i münife-i tevhid ve ayet’el-kürsi ve süre-yi Kevser tilavetlerine tenbih olunduğu ve mukaddemen sadır olan emr-i ali mantuku üzre Buhârî-i Şerif bed’ olunmuş olup işbu muharrem’ul-haramın onuncu günü mahruse-i mezburda ma‘bed-i kadim ve müstecâb’üd-da’ve ve mecmu’un-nas Camii Atik-i şerifte hatm olunacak meclis-i âliyle galibiyet-i evliye-i din-i mübini ve makhuriyeti kefere-i müşrikin ve tezâyid-i ömr-i devlet padişahane ve muvaffakiyet vükela ve erkana ve ricalü saltanat-ı aliye-i şahane da‘vâtına an samîmü’l-bâl muvazabet ve iştigal eyledikleri ve yine camii şerif latif ma’bud kadimde Buhârî-yi Şerif’e mudavemet olunacağı evvelki vaki-i hâldir .299 299 BOA. C. AS. 316/13094. 134 Osmanlı Devleti’nin sefer hazırlıklarının manevi yönünü gördüğümüz bu belgelerde Buhârî-i Şerîf, yetmiş bin kelime-i tevhîd, bin bir Salavât ve cuma ve pazartesi günleri yirmi iki bin Ayete’l-Kürsî okunması konusunda emrin yayınlandığı zikredilmekte, bu emre binâen yukarıda dile getirilen hususların yerine getirildiği belirtilmektedir. Yine ordunun sefere çıktığı zamanlarda yapılan uygulamayı gösteren aşağıdaki belgede de Bursa kadısı tarafından, Bursa’da Buhârî-i Şerîf okunduğu ve beş vakit namazdan sonra asâkir-i müslimînin mansûriyeti için dua edildiği belirtilmiştir. Seferin Rusya ile yapılan bir savaş zamanında olduğu anlaşılmaktadır. “Moskof keferesi üzerine seferi hümâyun muhakkak olup bil-cümle asakiri islam’ın cihad-ı gazaya azimet tedariklerinde oldukları aşikâr olmağla mansuriyet-i asâkir-i müslimin ve makhuriyet-i a‘dâyı müşrikin için enfâs-ı kudsiye-i ehl-i derûndan istimdâd-ı umuru ma‘neviye-yi müessere de sarf-ı ictihad lazım olduğunu müş’ir şerefzîr-i sudur eden emr-i şerif-i âlîşan Tatar merkum kullarıyla Bursa mahkemesine ledel-vurud bundan akdem sudur eden emr-i alişan vurûdundan beru icabet-i dua Câmii Kebir’de haftada iki gün Buhârî i Şerîf tedris olunup her meclisin hatmesinde ve evkat-ı hamsede âsâkir-i müsliminin mansuriyeti ve küffâr-ı hake-sârın makhuriyeti ve fuzuli-i ömr-i devlet pâdişâhî dâ‘vâtına muvazebet üzere oldukların Bursa Kadısı bir kıta i’lamında tebeyyün eder.”300 Savaş zamanlarında Buhârî-i Şerîf okunması için vilayetlere emirler gönderilmekle birlikte bu iş için ordularda görevliler de bulundurulmuştur. Aşağıdaki belgede Konya ulemasından yedi kişiye ordu kadısı ve Buhârîhân olan müderris marifetiyle Buhârî-i Şerîf okutturulması ve atıyyelerinin Ordu-yu Hümâyun hazinesinden verilmesi hususu bugünkü anlamda maliye bakanı olan defterdâra bildirilmiştir. “İzzetlü Defterdâr Efendi Ordu-yu Hümâyun Kadısı faziletlü efendi hazretleri ve Buhârîhân müderris Efendi marifetiyle Buhârî-i Şerîf kırâatına tayin olunan Konya 300 BOA. C. AS. 1200/53686. 135 ulemasından yedi nefer efendilerin beherine ellişer kuruştan üç yüz elli kuruş atıyye-i seniyyenin Ordu-yu Hümâyun hazinesinden i‘tâsı hususuna himmet eyleyesüz deyü buyruldu. Fi 23 Ra 1247. Mucebince şurût-ı muhasebeye kaydı ile tezkiresi verile.” 301 Yine orduda Buhârî-i Şerîf okumak için görevli tayin edildiğini belirten aşağıda aktarılan belge de bu konu ile alakalıdır. 20147 numarada kayıtlı 29 Zilhicce 1247 tarihli Hatt-ı Hümâyun’da orduda Buhârî-i Şerîf okuma görevi için Anadolu ordusu Serdâr-ı Ekremi Hüseyin Paşa’nın tezkeresinde bu görevi Ordu Kadısı Musa Efendi’nin Haleb’e kadar üstlenmesinin uygun olacağı bildirilmiştir. Bu tezkere şu şekildedir: “Devletlü atufetlü ru‘fetlü mürüetlü veliyyü’l-himem Sultanım hazretleri Ordu-yu Hümâyun nusret-i makrun-ı şahanede teyemmünen ve teberrüken Buhârî-i Şerîf kırâat etmek üzere ulemadan bir zatın me’mur buyurulması süi senâverî’den iltimas kılındığına binaen ol babda sâniha-i pira-i sunuh ve sudur buyurulan irade-i seniyye hazreti zıllullahi mucebince keyfiyeti cânib-i cenâbı Fetvapenahi ifade buyurulmuş ise de kitâb-ı Şerîf-i mezkûru kemâ hiye hakkuha kırâat edecek bir zatın nedretine ve ordu-yu hümâyun kadısı faziletlü Musa Efendi Hazretleri dâîlerinin Kitâb-ı Şerîf-i mezkûru layıkıyla kırâate müktedir olduklarına binaen buradan Halebe kadar kendileri kırâat etmek ve bi avni teâlâ varıldığında süi senaveri’den bir münasip ihalesiyle yine kendüleri nezâret etmek Şeyhu’l-İslam Efendi hazretleri taraflarından bi’t-tensib efendi-yi Müşarun ileyh hazretlerine ifade ve tenbih olunmuş ve onlar dahi hizmet-i celilei mezkureyi canlarına minnet bilmiş olduğundan bahisle ol-vecihle muktedir bir zatın Ordu-yu Hümâyun hazinesinden mahiye ve sairesi tanzim olmak üzere Arabistan’dan tedarik ve me’mur kılınması lazım geleceği hususuna dair irsal buyurulan tezkire-i behiyyeleri meal-i münifi ma’lumu senâverî olup tıpk-ı iş’âr-ı Âlileri vecihle hıdmet-i celile-i mezkûre’nin şimdilik efendi-yi müşarun ileyh hazretlerine ihalesi pek münasip olacağından ol-vecihle icra-yı muktezasına himem-i seniyyeleri derkâr buyurulmak manzur-ı re‘yi âlîleridir.” 302 301 BOA. C. EV. 116/5798. 302 BOA. HAT. 363/20147. 136 Miladi olarak 30 Mayıs 1832 yani II. Mahmud dönemine dönemine denk gelen bu belgede Anadolu ordusunun Haleb tarafına doğru ilerleyeceği bildirilmiştir. Tarihî olarak baktığımızda II. Mahmud’un Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ile giriştiği mücadele bu yıllara rastlamaktadır. Hatta 7 ay sonra Osmanlı ordusu Konya’da Mısır kuvvetleri tarafından yenilgiye uğratılmış ve Kütahya’ya kadar ilerlemişlerdir. Bu tezkere hulasa edilerek Padişah Sultan II. Mahmud’a sunulmuştur. Hulasa kısmen aktarılırsa şu şekildedir. “Ordu-yu Hümâyunlarında Buhârî-i Şerif kırâatı içün muktezayı irade-yi seniyye-i şahaneleri vecihle bi-sanâ‘ı-i ilmiye erbabından birinin tedariki memuriyeti hususu Semâhatlu Şeyhu’l-İslam Efendi hazretleri dâîleriyle lede’lmuhabere Kitab-ı Şerîf-i mezkûrun kema hiye hakkuha kırâatine muktedir eshabı ehliyetin nedretine ve müşarun ileyh Kudsi Efendi Dâîleri meleke-i ulum-ı âliye’ye malik olarak bila sehv ve hata kırâata kudreti cihetleri şimdilik anın kırâati taraf-ı Fetvapenahi’den usul-i muharrere kırâatı hususu kendisine ifade ve tenbih olunmuş Musa Efendi dâîleri her nasıl olsa kendisi dâima Buhârî-i Şerif kırâatından hâli olmayacağı cihetle bu hizmet celileyi ber-vechi hasbî ederek inşallahü teâlâ Arabistan’da bir ehliyetli zat tedârikinde müstekıllen ta’yin ol-vakt Ordu-yu Hümâyunları hazînesinden münasibi vecihle mahiye ve sâiresi dahi tanzîm ve tahsîs olunması lazım geleceğini bi’l-îrâd ol-suretle karar verilmiş ve bu vecihle icrasını Serdâr-ı Ekremleri müşarun ileyh bendeleri dahi tensîb eylemiş.”303 Bu hulasa üzerine padişahın bizzat kaleme aldığı hatt-ı hümâyun’da şöyle denilmektedir: “Serdâr-ı Ekremimiz müşarun ileyh’in işbu tezkiresi manzuru Hümâyunum olmuştur. Bu vecihle şimdilik Musa Efendi dâimizin kırâat eylemesi ve belde-i Arabistan’da liyâkatli bir zât tedarikinde tayin ve münasib miktar-ı mahiye tahsis kılınması münasip olacağından ol-vecihle icrasına ibtidar olunsun.”304 Bu hatt-ı hümâyunda zikredildiğine göre Osmanlı Devleti savaşa çıkacağı zaman nasıl camilerde ve tekkelerde Buhârî-i Şerîf okunuyor ise bizzat orduda da 303 BOA. HAT. 363/20147. 304 BOA. HAT. 363/20147. 137 görevli kişiler tarafından Buhârî-i Şerîf kırâat edilmekteydi. Dua niyetiyle okunan ve yapılan hatimlerin liyâkatli kişiler tarafından da icrâ edilmesi bu konuda dikkat edilen en önemli husustur. Burada da görüldüğü üzere orduda bulunan kadı efendinin bu görevi liyâkatli bir zât temin edilene kadar îfâ etmesi konuya verilen ehemmiyeti göstermektedir. Devletin en tepesindeki kişinin ordu savaşa çıktığında ordu ile ilgili verdiği ve kendi eli ile yazdığı bir kararda Buhârî-i Şerîf’i kimin nereye kadar okuyacağını yazmış olması Osmanlı Devleti’nin Buhârî-i Şerîf’e ne kadar değer atfettiğinin en büyük göstergesidir. 1247 tarihli bu belgede Musa Efendi’nin Ordu Kadısı olduğu belirtilmiştir. 1224 tarihli başka bir belgede ise orduda Buhârîhân olan Musa Efendi’den bahsedilmiştir.305 Ayrıca bu belgede “Buhârîhân-ı evvel, sânî ve sâlis efendilere araba, hayvanat, çadır, ekmek ve arpa gibi bazı ihtiyaçların ne kadar verileceğinin belirlenip Başmuhasebeye kaydı emir buyrulmuştur. Buhârî-i Şerîf okuma ve hatmetme geleneği şahısların insiyatifine bırakılmamış bizzat devlet tarafından organize ve kontrol edilmiştir. Bu işi yapacak olan zevâtın liyakat sahibi olması, üzerinde durulan en önemli konulardan biridir. Muhakkak ki görev verildiği zaman Buhârî-i Şerîf’i okuyacak bir çok kişi mevcuttur. Ama bu iş için liyâkat sahibini bulma işini de devlet üzerine almıştır. 1239 hicri, 1823 miladi tarihli II. Mahmud dönemine rastlayan aşağıdaki hatt-ı hümâyunda da yine asâkir-i muvahhidînin nusreti için hem Buhârî hem de Şifâ-i Şerîf kırâatinin Yenişehir ordusunda icra olunacağı belirtilmiştir. Bu iş için özellikle “mücerrebü’t-tesir” yani tesiri önceden denenmiş ve gerçekleşmiş olduğunun belirtilmesi de bu konuda toplumda oluşan kanaati izhar etmesi açısından önem arz etmektedir. “Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü veliyy’ün-ni‘metim Efendim Pâdişâhım Öteden beru ordularda asâkîr-i muvahhidînin nusret ve selâmetleri içün Buhârî-i Şerîf ve Şifâ-i Şerîf kırâati mücerrebü’t-te‘sîr havâs-ı celîleden olduğuna binâen inşâallah-ı Teâla bu sene-i mübârekede fevz u nusret-i asâkir-i 305 BOA. C. AS. 20098. 138 müslimîn ve dergah-ı hazreti hayru’n-nâsirînden istid‘a-yı feth-i mübîn zımnında Yenişehir ordusunda dahi kırâati hususu mukaddem ve muahhar hâk-i-pây-ı humâyun-ı şâhânelerine ru-meal-i âcizânemde şifâhen emr ü fermân-ı hilâfetpenâhîleri buyurulmuş olmağla sâbıkları kayd ü kaleminden beyaz üzerine ihrâc ettirilerek Semâhatlü Şeyh’ül-islâm Efendi dâîlerine irsâl olunmuş ve onlar dahi müderrisînden Buhârî-i Şerîf kırâati içün başka ve Şifâ-i Şerîf kırâati içün başka iki nefer Efendiler dâîlerini bi’l-intihâb biner kuruş harcırâh ve ikişer yüz kuruş mâhiye verilmek üzere esâmîlerini mübeyyin bir kıt‘a pusulasını Bâb-ı Âlîlerine göndermiş olmağla manzûr-ı hümâyun-ı şâhâneleri buyurulmak içün arz ü takdîm olunduğu ve mûma-ileyhimâ dâîlerinin tayin ve irsalleri muvâfık irâde-i seniyye-i mülûkâneleri buyurulur ise iktizâ iden harcırah ve mâhiyelerinin ve sâbikına tatbîkan lâzım gelen ta‘yînâtlarının tanzîmi husûsu Defterdâr Efendi kullarına havâle olunacağı rehîn-i ilm ü âlîleri buyuruldukda emr ü fermân Şevketlü Kerâmetlü Mehâbetlü Kudretlü Veliyy’ün-Ni‘metim Efendim Pâdişâhım Hazretlerinindir.”306 Burada işleyen bürokrasi şu şekildedir: Yenişehir ordusu tarafından orduda Buhârî ve Şifâ-i Şerîf okuyacak hocaefendilerin tayin olunması isteği Bâb-ı Âlî’ye iletilmiş Bâb-ı Âlî de konuyu şeyhülislama havale etmiştir. Şeyhülislam tarafından iki kişinin isimleri ve onlara biner kuruş harcırahla ikişer yüz kuruş maaş i‘tâ buyurulması Bâbıâlî’ye iletilmiştir. Sadrazam tarafından padişaha bildirilen konu padişahın hattı ile karara bağlanmış tayinatlara onay verilmiş ve giderlerinin tanzimi defterdâra havale edilerek sonuca bağlanmıştır. II. Mahmud’un el yazısıyla olan hattı şu şekildedir. “Benim vezirim İşbu takrîrîn ve Efendi Dâîmizin gönderdiği pusula ve kaleminden mahrec kağıt manzûr-ı hümâyunum olmuştur. Pusulada muharrer Efendi-i mûmâ-ileyhin tayin ve irsâli ve iktizâ eden harcırâh ve mâhiyeleri ve sâbıkına tatbîken lâzım gelen ta‘yînâtlarının tanzîmi Defterdâra havâle olunarak icrâsına ibtidâr oluna.”307 306 BOA. HAT. 888/39244. 307 BOA. HAT. 888/39244. 139 Bu takrîr üzerine Sultan II. Mahmud konuyu uygun gördüğünü belirterek defterdar tarafından harcırah ve tayinatlarının öncekilere tatbiken icrası hakkında emir buyurmuşlardır. Osmanlı Arşivi Cevdet tasnifinde kayıtlı bir belgede de Rusya ile savaş açılmasına binaen Buhârî-i Şerîf kırâat edilmesi ile alakalı bilgiler verilmiştir. Vidin vilayetinden Berkofça Kaymakamlığına Hakkı imzasıyla gönderilen 1293 tarihli telgraf şu şekildedir: “Rusya ile harb ilan olunduğu cihetle def‘i sâil-i a‘da için tedâriki azîmiye teşebbüs olunduğu gibi da‘vât-ı hayriye’de olan te‘sîrât-ı ma‘neviye dahi mansus olduğundan velî-ni‘met bi-minnetimiz padişahımız hazretlerinin cunûd-ı nusret-i mevûd-ı şahane bi’l-cümle cuyûş-ı zafer-i me‘nûs-ı İslamiyyenin nusret ve selameti ve düşmanlarımızın kahru için burada devam olunduğu gibi her tarafta hulûs-i niyet ve sadaka ve taviyyet ile ulemâ-i bilad ictimâ ederek her gün kırâat-ı azîmü’ş-şân ve Buhârî ve Şifâ-i Şerîf ve meşâyih dahi tesbih ve tehlil ve cem‘iyyât-ı mekâyin hocaları dahi ezan vaktinde bir sure-i fatiha ve salât-ı tünciye tilavetle cenab-ı hakka tazarru‘ ve niyaz olunması ve ehemmiyetle riâyet olunması”308 tenbih edilmiştir. Konumuzla alakalı olarak kısmen aktarılan bu belgede de görülmektedir ki Osmanlı Devleti savaş ilan edildiği veya düşmanın saldırısının vaki olduğu zamanlarda maddi teşebbüslerin yanında manevi teşebbüslere de sarılmıştır. Tarihinden de anlaşılacağı üzere Rusya ile yapılan ve 93 Harbi diye nitelendirilen savaşta da Osmanlı Devleti’nde Buhârî-i Şerîf’in yanında Şifâ-i Şerîf okunması için de emirler gönderilmiştir. Bu uygulamalarla alakalı olarak Mücteba Uğur şöyle söylemektedir: “Diğer taraftan kıtlık, zelzele, harp, salgın hastalık gibi kötü ve zor günlerde Sahîh-i Buhârî hatimleri okumak öteden beri Türkler arasında adet olmuştur.”309 Yukarıda zikredilen arşiv kayıtları da bu âdeti kanıtlamaya yetecek malumatı sunmaktadır. 308 BOA. C. HR. 44/2162. 309 Uğur, Mücteba, Buhârî, s. 69. 140 C. TBMM’nin Açılışı Sebebiyle Önemli zamanlarda ve olaylarda bilhassa sıkıntılı anlarda Buhârî-i Şerîf okunması ile ilgili en çok duyulan konu TBMM’nin açılmasından önce bu hatimlerin yapıldığı ile ilgilidir. Ankara’da meclis açılmadan önce Buhârî-i Şerîf hatimleri tertip edilmesi için çok ivedi yazısıyla bütün vilayetlere, bağımsız livalara, müdafaa-i hukuk heyeti merkezlerine, belediye riyasetlerine gönderilen tamim’de şöyle denilmektedir. “Bimennih’il-kerim Nisan’ın 23’ncü Cuma günü, Cuma Namazını müteakip Ankara’da Büyük Millet Meclisi açılacaktır. Vatanın istiklali, yüce hilafet ve saltanat makamının kurtarılması gibi en önemli ve hayati vazifeleri yapacak olan Büyük Millet Meclisi’nin açılış gününü Cuma’ya tesadüf ettirmekle, anılan günün mübarekliğinden istifade ve bütün değerli mebusların hazır bulunmaları ile Hacı Bayram Veli Camii Şerifi’nde Cuma namazı kılınarak Kur’an’ın ve namazın nurlarından feyz alınacaktır. Namazdan sonra lihye-i saadet ve Sancak-ı Şerif taşınarak Daire-i mahsusa’ya gidilecektir. Daire-i mahsusa’ya dâhil olunmazdan evvel bir dua okunarak kurbanlar kesilecektir. İşbu merasimde Camii Şerif’ten başlayarak Daire-i mahsusa’ya kadar Kolordu Komutanlığı’nca askeri kıtalarla özel tertibat alınacaktır. Anılan günün kutsiyetinin teyidi için bugünden itibaren vilayet merkezinde Vali Beyefendi Hazretleri’nin tertibiyle hatim ve Buhari-i Şerif okunmaya başlanacak ve hatm-i Şerif’in son aksamı teberrüken Cuma günü namazdan sonra Daire-i mahsusa önünde tamamlanacaktır. Mukaddes ve yaralı vatanımızın her köşesinde aynı suretle bugünden itibaren Buhârî ve hıtemât-ı şerife okunmasına başlanarak Cuma günü ezandan önce minarelerde salavâtı şerife okunacak ve hutbe esnasında hilafetmeabımız, padişahımız efendimiz hazretlerinin namı name-i hümâyunu zikredilirken, zatı şevketsimatı padişahîlerinin ve memâlik-i şahaneleriyle bütün tebaa-i mülükânelerinin bir an evvel kurtuluşa ve saâdete nail olmaları duası ilaveten okunacak ve Cuma namazının kılınmasından sonra da hatim tamamlanarak yüce hilafet ve saltanat makamının ve bütün vatan kısımlarının kurtuluşu maksadıyla vuku bulan milli mesainin ehemmiyet ve kutsiyeti ve milletin her bir ferdinin 141 kendi vekillerinden meydana gelmiş olan bu Büyük Millet Meclisi’nin vereceği vatani vazifeleri yapmaya mecburiyeti hakkında vaazlar verilecektir. Ondan sonra halife ve padişahımızın din ve devletimizin vatan ve milletimizin kurtuluşu, selameti ve istiklali için dua edilecektir. Bu dini ve vatani merasim yapıldıktan ve camilerden çıkıldıktan sonra, Osmanlı beldelerinin her tarafında, hükümet makamına gelinerek Meclis’in açılmasından dolayı resmi tebrikler icra edilecektir. Her tarafta Cuma namazından evvel münasip şekilde Mevlid-i Şerif okunacaktır. İşbu tebliğin hemen yayınlanması ve tamimi için her vasıtaya müracaat olunacak ve süratle en ücra köylere, en küçük askeri kıtalara, memleketin bütün teşkilat ve müesseselerine ulaştırılması temin edilecektir. Ayrıca büyük levhalar halinde her tarafa asılacak ve mümkün olan mahallerde basılacak ve çoğaltılacak ve ücretsiz dağıtılacaktır. Cenab-ı Hak’tan tam muvaffakiyet niyaz olunur. Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal”310 Meclis açılmadan önce Buhârî-i Şerîf okunması da göstermektedir ki Osmanlı toplumunda Buhârî okuma geleneği çok yaygın olarak devam ettirilen bir uygulamaydı. Zira Bütün vilayetlere gönderilen bu tamimde de Buhârî hatimlerinin icra edilmesi emir buyurulmuştur. Bu hatimlerden sonra milli mücadelenin başarıya ulaşması için dua edilmesi verilen emirler arasındadır. Milli mücadelenin temelinde böyle bir uygulamanın olması vatan savunmasında nelerin etkin olduğunu göstermesi bakımından kayda değerdir. Osmanlı Devleti’nin yıkılıp yerine Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasında maneviyat açısından bu gibi faktörlerin bulunması, kayda değer bir husustur. Günümüzde nadirattan olan Buhârî dersleri ve unutulmaya yüz tutmuş Buhârî hatimleri, bu vatanın yeniden kurulmasında milletin manevi yönden ayakta kalmasını sağlayan bir unsur olması açısından unutulmaması gereken bir konudur. Bu nedenledir ki Cumhuriyet neslinin bu uygulamalardan haberdar olması hayati önemi haiz bir konudur. Aksi halde kendisine ve toplumuna yabancılaşmış, ecdadının 310 Atatürk’ün Bütün Eserleri, VII, 344-345. 142 hayatlarında önemli bir yer tutan bir uygulamayı garipseyen nesillerin ortaya çıkması kaçınılmazdır. Mücteba Uğur’un belirttiğine göre aynı şey Sakarya Meydan Muharebesi’nden önce de yapılmış, Mustafa Kemal’in emriyle Libyalı Şeyh Ahmed es-Sunûsi tarafından Buhârî-i Şerîf hatmi yapılmıştır.311 311 Uğur, Mücteba, Buhârî, s. 70. 143 SONUÇ Osmanlı Devleti’nde camilerde, kütüphanelerde, sarayın bazı bölümlerinde, Bâb-ı Meşîhatte, türbelerde, medreselerde, tekkelerde, İstanbul’dan Bursa’ya Şam-ı Şerîf’ten Kahire’ye, Halep’ten Bağdat’a, Manisa’dan İzmir’e, Sivas’tan Van’a Kerkük’ten Musul’a, Mekke ve Medine başta olmak üzere kutsal mekânlarda Mescîd-i Aksa’da, ordu hareket ettiği zaman muhtelif vilayetlerde, hassaten orduda bulunan Buhârîhânlar marifetiyle, karşılaşılan hastalık, savaş gibi sıkıntılı zamanlarda Buhârî Şerif tedris ve hatim geleneği yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Buhârî okuyan Buhârîhânlara geçimlerini sağlamaları için maaş tahsis edilmiş, bu görev vakıflardan tevcih edilerek görevin aksamadan yürütülmesi sağlanmıştır. Şüphesiz Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin yürütülmesi işi dersiâm efendilerin gayretleriyle olagelmiştir. Medreseden mezun olmuş bu hocaefendiler ruûs alarak Buhârîhân olmaya hak kazanmışlardır. Buhârîhânlar, vakıflardan tevcîh edilen bu görevi devletin verdiği bir beratla îfâ edegelmişlerdir. Bu geleneğin yürütülmesi işini de devlet kontrolüne almış, atamaları bizzat yapmış ve atadığı bu kişilere de maaş tahsis etmiştir. Görülebildiği kadarı ile uygulama, ulemânın bu göreve tâlib olması ve bunu bir arzuhalle devlete iletmesi şeklinde ve vakfiyelerde şart koşulduğu üzere vakıf mütevellileri marifetiyle işlemiş, uygun görülen kişilere bu görev tercih edilmiştir. Atamalarda genellikle ehliyete dikkat edilmiş bu konuda gereken hassasiyet gösterilmiştir. Bu görevin tevcihinde iki unsur görülmektedir ki onlar da, ehliyet ve maliyet unsurudur. Aktarılan belgelerde de görüleceği üzere bu işin maliyeti göz önünde bulundurularak ehliyet sahibi kimselere tevcih yapılmıştır. Hırka-i Şerîf Camii, Buhârî-i Şerîf okunan camiler arasında birinci sırayı teşkil etmektedir. Daha sonra yine İstanbul’da, Ayasofya, Süleymâniye ve Fatih Camii gibi selâtin camilerde Buhârî-i Şerîf okuma geleneği yaygınlık kazanmıştır. İstanbul’dan sonra Bursa da Osmanlı padişahların türbelerinde olmak üzere bu geleneğin yaygın olarak görüldüğü bir diğer şehirdir. Hırka-i Şerîf Camii gibi Bursa’da padişahların türbelerinde tertip edilen Buhârî-i Şerîf hatimlerinin son meclisi devlet erkânının katılımıyla gerçekleşmiş ve bir merâsim düzenlenmiştir. Bu da genellikle Berât Kandili ve Kadir Gecesi gibi kutsal zamanlara denk getirilmiştir. 144 Şam, Haleb, Mısır ve Kerkük gibi şehirlerde de Buhârî-i Şerîf hatmi yapılagelmiştir. Osmanlı Devleti’nin bu konuda ki hassasiyetinin farkında olan ulemâ Buhârî-i Şerîf hatmi îfâ ettiklerini belirterek Devlet’ten maaş tahsisi istekleri burada en çok görülen uygulamalardandır. Osmanlı toplumunda Buhârî hatimlerinin yapılmasını kuru kuruya anlamadan okumak diyerek eleştirmek önyargılı bir hükümdür. Bu kadar yaygın olan bir uygulamanın toplumda bir yansıması olmadığını söylemek sosyal gerçekleri göz ardı etmenin getirdiği bir ön kabuldür. Camiye, türbeye, kütüphaneye vs. yerlere giden bir insanın “ت لا ا “diye başlayan Buhârî-i Şerîf’in ders şeklinde okunmasından hiçbir şey kazanmayacağını düşünmek yanlış bir düşünce olsa gerektir. Osmanlı’da Buhârî-i Şerîf okuma geleneği ders ve hatim şeklinde uygulama imkânı bulmuştur. Ders olarak medreselerde okutulmasının yanı sıra camilerde de hocanın meclisinde bulunanlara okuması şeklinde îfâ edilmiştir. Ayrıca bu geleneğin hatim olarak okunmasının bile topluma bir getirisinin olduğunu düşünmek gerekmektedir. Osmanlı’nın son dönemlerinde Babanzade Ahmed Naim Efendi’nin Sebilürreşad dergisinde her sayıda genellikle Buhârî-i Şerîf’ten olmak üzere hadis kitaplarının genelinden birkaç hadisi tercüme faaliyeti de Buhârîhânlık görevinin şekil değiştirmiş halidir. Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte Ahmed Naim Efendi tarafından yapılan Buhârî-i Şerîf tercümesinin temelinde de Osmanlı’daki Buhârî-i Şerîf hatim ve ders geleneğinin olduğu şüphesizdir. Bu kadar çok okunan, yaygınlık kazanan ve padişah himmetiyle tab‘ ettirilen bir kitabın tercüme işi de kaçınılmazdır. Bu mühim görevi Osmanlı’daki birikimi de alarak bize yansıtan kişi Ahmed Naim Efendi olmuştur. Osmanlı toplumunu, devletin işleyiş mekanizmasını, ulemanın toplumda ve devlet nazarındaki durumunu, bu uzun zaman dilimindeki ilmi yapıyı ve halkın islami yaşantısını göz önünde bulundurmadan, bugün bir şekilde inkıtaya uğramış olan Buhârîhânlık gibi bir geleneği tam olarak anlamak mümkün görünmemektedir. En azından bu konular hakkında serdedilen menfi sözleri önyargılı bir tutum olarak değerlendirmek daha doğru olsa gerektir. Hadis usulünde inkıta’nın bir cerh sebebi olduğu ele alınacak olursa, bu gibi inkıtaya uğramış geleneğimizin öncelikle sağlam senedlerinin bulunmasıyla ortaya çıkarılması kayda geçirilmesi ve yaşatılması ilim 145 varislerinin görevlerinden en mühim olanı olarak kabul edilmelidir. Bundan bir asır önce toplumda yoğun bir şekilde görülen Buhârîhânlık geleneğinin hatta Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin temellerinin atılmasında bile görülen bu uygulamanın bugün unutulmuş olması, anlamsız gelmesi ve garipsenmesi nasıl bir kırılma yaşadığımızı göstermesi açısından ibretamizdir. Belki de Osmanlı düşüncesini anlamak ve ilmi geleneğimizi tespit etmek her şeyden önce bu kırılmayı kabul edip sonuçlarını tespit ederek işe başlamayı gerektirmektedir. Dikkat çekilmesi gereken bir diğer konu da niçin Buhârî-i Şerîf hatimlerinin icra edildiğidir. Burada söylenilebilecek sebeplerden bir tanesi de Buhârî-i Şerîf’in bu konuma ulema tarafından kendisine gösterilen ihtimamın topluma ve toplumun başında bulunan devlet adamlarına yansıması olarak nitelendirilebilir. Başta ordularda olmak üzere kıtlık, hastalık, düşman istilası gibi zor zamanlarda maddî ve mânevî sıkıntılardan kurtulmak için okunan, cami ve türbe gibi mekânlarda da görülen Buhârî-i Şerîf okuma geleneği, peygambere ve onun sünnet-i seniyyesine bağlılığın bir ifadesi olsa gerektir. Peygambere bağlı, onun getirdiği dini yeryüzünde ikame etmek için çalışan ümmetinin mağlup olmaması için yapılan bir dua niyetiyle Buhârî-i Şerîf hatimleri tertip edilmiştir. Bunu Resul-i Ekrem’in getirdiği bu dinin kıyamete dek sermediyeti için çalışan, sünnet-i seniyyeye ittiba‘ eden ümmetinin, mağlubiyet görmemesi için teberrüken yapılan hatimler olarak görmek mümkündür. Buhârî-i Şerîf okuma geleneğine eleştirel gözle de bakmak mümkündür. Fakat tertip edilen bu hatimleri bir gaye olarak değil de toplumda sünnet-i seniyyeye bağlılık özelde Buhârî-i Şerîf’e gösterilen ihtimamın bir neticesi olarak görmek daha doğru olsa gerektir. Osmanlı toplumunun, peygamberin hayatıyla irtibatının sağlamlığı konusunda fikir veren bu uygulamayı, anlaşılmadan tekrar edilen bir okuma olarak görmek yerine; toplumda zaten var olan, insanların hayatında varoluşsal olarak olmazsa olmazı olan sünnete bağlılığın artık hatim şeklinde bile insanların hayatına girdiğinin düşünülmesi hiçte göz ardı edilmeyecek bir durumdur. Şöyle bir fikir yürütme yapılacak olursa konu biraz daha vuzuha kavuşabilir. Osmanlı toplumunun hayatından sünnet ve hadisler kaldırılacak olursa acaba geriye 146 ne kalır. Bu soruya ehli insaf tarafından verilecek kapsamlı bir cevap Buhârî-i Şerîf okuma geleneğinin ne anlama geldiğini anlamada önemli bir yer teşkil edecektir. Günlük yaşantısından, camiye gidiş gelişlerinden, iktisâdî yapısına kadar, bireysel yaşantı bir kenara bırakılarak düşünülür, sosyal hayattaki yaşantı göz önüne alınırsa Osmanlı toplumunu ayakta tutan dinamiklerin sünnetin içindeki uygulamalar olduğu gözlemlenebilir. Bunun doğal sonucu olarak da bu gibi hatim geleneğinin oluştuğunu söylemek mümkündür. 147 BİBLİYOGRAFYA A‘ZAMÎ, M. Mustafa, “Buhârî, Muhammed b. İsmail”, DİA, VI, 368. AKÜN, Ömer Faruk, “İbnülemin Mahmud Kemal”, DİA, XXI, 250. AKYILDIZ, Ali, “Mâbeyn-i Hümâyun”, DİA, XXVII, 283-286. ALBAYRAK, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, Medrese Yayınevi, İstanbul, 1980. BALTACI, Cahit, XV.- XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İrfan matbaası, İstanbul, 1976. ------------ “Osmanlı Eğitim Sistemi”, Osmanlı Ansiklopedisi, yay. yön. Bekir Şahin, İz Yay. İstanbul, 1996. BROCKELMAN, Carl, Geshichte der Literatur Supplementband, Leiden,1937. BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail, Sahîhu’l-Buhârî, Dârü’t-Tıbaati’l-Âmire, İstanbul, 1315. ÇAKIN, Kamil, “Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci”, İslami Araştırmalar, c. 10, Ankara, 1997. ÇELEBİ, İlyas-İPŞİRLİ, Mehmet, “Hasan Fehmi Efendi”, DİA, XVI, 320-323. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2004. el-HALİLÎ, Ebû Ya‘la el-Halîl b. Abdullah b. Ahmed, el-İrşâd fî ma'rifeti ulemâi'lhadîs, (thk. Muhammed Sa‘îd b. ‘Amr İdris), Mektebetü'r-Rüşd, 1989, Riyad. el-MARDİNİ, Ebû’l-Ula, Huzur Dersleri, (yay. haz. İsmet Sungurbey) İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1966. EBÛ Dâvud, Sünenü Ebî Dâvud, Çağrı yay., İstanbul, 1992. ER, Hamit, Medreseden Mektebe Geçiş Sürecinde Darul Hilafe Medreseleri, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2003. EREN, Mehmet, Buhârî’nin Sahîhi ve Hocaları, Nükte Kitap, Konya, 2003. 148 ERÜNSAL, İsmail E, Türk Kütüphaneleri Tarihi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1988. FINDIKLILI Şemdanizade Süleyman Efendi, Şemdanizade Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi, 1193/1779; (haz. M. Münir Aktepe) İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yay, İstanbul, 1976. GÖZÜTOK, Şakir, İlk Dönem İslam Eğitim Tarihi, Fecr, Ankara, 2002. GÜL, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’lHadislerin Yeri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997. HASAN Fehmi Efendi, “Duâ-i Hatm-i Buhârî”, Mecmuatü’r-Resâil, İstanbul, 1285. HIZLI, Mefail, Bursa Medreselerinde Eğitim Öğretim, Esra Fakülte Kitabevi, Bursa, 1997. HÜLAGU, M. Metin, Sultan II. Abdülhamîd’in Sürgün Günleri, Pan yay. İstanbul, 2003. IRMAK, Yunus, III. Mustafa Ruznâmesi, MÜSBE. Yeniçağ Tarihi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İBN ‘ADÎYY, Ebû Ahmed Abdullah, el-Cürcânî, Esâmî men ravâ anhum Muhammed b. İsmail el-Buhârî (thk. ‘Âmir Hasan Sabrî), Dârü'l-Beşâiri'lİslâmiyye, Beyrut,1994. İBN BEŞKÜVAL, Ebü’l-Kasım Halef b. Abdilmelik el-Hazrecî el-Ensârî elEndelüsî, Kitâbu’s-Sıla fî Tarihi Eimmeti’l Endülüs, (nşr. İzzet el-Attar elHüseyni), Dâru’l-Mısriyye li’t-Te‘lif, ve’t-Terceme, Kahire, 1955. İBN HACER, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed el-Askalânî (thk. Saîd b. Abdurrahman Mûsâ Kazakî), Tağlîkü't-ta'lik ‘alâ Sahîhi'l-Buhârî, el-Mektebetü'l-İslâmiyye, Beyrut, 1985. ---------------- Tehzibü't-tehzib, Dâru Sadır, Beyrut, 1907. ---------------- Hedyü's-sârî mukaddimetu Fethi'l-bârî bi-şerhi Sahîhi'l-Buhârî (Göz. Geç. Taha Abdürraûf Sa'd, Mustafa Muhammed Hevânî, Seyyid Muhammed Abdülmu’tî), Mektebetü'l-Külliyyati'l-Ezheriyye, Kahire, 1978/1398. 149 İBN İYAS, Muhammed b. ŞehâbiddinAhmed el-Hanefî, Bedâ‘i‘u’z-Zuhûr fî Vekâ‘i‘i’d-Duhûr, (nşr. Muhammed Mustafa), el-Hey‘etü’l-Mısrıyyetü’lÂmmetü li’l-Kitâb, Kahire, 1984/1404. İBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid Mâce el-Kazvînî, Sünenü İbn Mâce, Çağrı Yay. İstanbul, 1992. İBN MÂKÛLÂ, Ebû Nasr Sa‘dülmelik Ali b. Hibetullah b. Ali, el-İkmâl fî ref‘i’lirtiyâb ‘ani’l-mü’telif ve’l-muhtelif fi’l-esmâ ve’l-künâ ve’l-ensâb ( tsh. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimi el-Yemânî, Beyrut, 1962. İBN NÂSIRUDDİN, Ebû Bekr Şemsüddin Muhammed b. Abdillah el-Kaysî, Meclis Latif Yetealleku Bihatmi’l-Buhârî, Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, 157. İBNU’S-SALÂH, Ebû Amr Takıyyüddîn Osman b. Salahaddin, Ulûmu’l-Hadis (Thk. Nureddin Itr), Daru’l-Fikr, Dımaşk, 1984. İBNÜ'L-‘İMÂD, Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî, Şezerâtü'z-zeheb fî ahbâri men zeheb, Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, Beyrut, [t.y.]. İFRENÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed el-İfrenî el-Merrâküşî, Nüzhetü’lHâdî bi-Ahbâri’l-Mülüku’l-Karnî’l-Hâdî, Mektebetü’t-Taleb, t.y. İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim, Osmanlı Uygarlığı, yay. haz. Halil İnalcık, Günsel Renda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2002. İPŞİRLİ, Mehmet, “Cer”, DİA, VII, 388. ---------- “Ders Vekâleti”, DİA, IX,183. ---------- “Dersiâm”, DİA, IX, 185. ---------- “Huzur Dersleri”, DİA, XIIX, 441. ---------- “Medrese”, DİA, XXIIX, 327. JOHANN, Fück Halle, “Beitrage zur Überlieferungsgeschichte Von Buhârî’s Tradition ssammlung”, ZDMG, sy. 92, (1938). KADI IYAZ, Ebü’l-Fazl İyaz b. Musa b. İyaz el-Yahsûbî, Meşârikü’l-Envâr ala Sıhahi’l-Âsâr, el-Mektebetü’l-Atîka, Tunus, 1914. 150 KANDEMİR, M. Yaşar, “Câmiu’s-Sahih”, DİA, VII, 117-118. ---------------- “Hatim”, DİA, XVI, 469. KASTALLÂNÎ, Tuhfetü’s-Sâmi‘ ve’l-Kâri bi Hatmi Sahîhi’l-Buhârî, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 7951. KURT, Ali Vasfi, Endülüs’te Hadis ve ibn Arabi, İnsan yay., İstanbul, 1998. KÜRKÇÜOĞLU, Kemal Edip, Süleymaniye Vakfiyesi, Vakıflar Umum Müdürlüğü, Ankara, 1962. KÜTÜKOĞLU, “Berat”, DİA, V, 472. ------------------- “Hatt-ı Hümâyun”, DİA, XVI, 485. MEHMED EMİN, “Huzur-ı Hümayun Dersleri”, Sebîlürreşâd, Yıl: 1919, Cilt: 17, Sayı: 425-426, s. 88. ---------------------- “Kürsü Şeyhliği”, Sebîlürreşâd, Yıl: 1919, Cilt: 17, Sayı: 427- 428, s. 88-89. NEVEVÎ, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref, Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lugat (thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcûd), Dârü’n-Nefais, Beyrut, 2005. ---------- Mâ Temessü ileyhi Hâcetü’l-Kârî li-Sahîhi’l-İmam el-Buhârî, (thk. Ali Hasan Ali Abdulhamid) Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, t.y. OKAY, M. Orhan-Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmed Akif Ersoy, DİA, XXIIX, 435. ÖNGÜL, Ali, Sultan III. Osman Vakfiyesi, Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğretim Vakfı yayınları, Manisa, 2003. ÖNKAL, Ahmet-Bozkurt, Nebi, Cami, DİA, VII, 46-56. ÖZCAN, Abdülkadir, “Mahmud I”, DİA, XXVII, 352. PAKALIN, M. Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB. Yay., İstanbul, 1971. 151 PROVENÇAL, E. Levi-, Sahîh-i Buhârî’nin Mağrib Nüshasının İncelenmesi, (terc. Sadık Cihan) Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1986/1, Samsun, 1986. SAMİ, Şemseddin Kâmûs-ı Türkî, Çağrı yay. İstanbul, 2002. SANDIKÇI, Kemal, Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, DİB. Yay. Ankara, 1991. -------------- “Tarih Boyunca Buhârî’nin Sahîh’i Üzerine Yapılan Çalışmalar” Buhârî Uluslararası Sempozyum, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü yay. Kayseri 1996. SUBHİ, Mehmed Efendi, Tarih-i Subhi, İstanbul, 1198. UĞUR, Mücteba, Buhârî, Kültür B
.Hadis İlimlerinin Tedrîsâtı Açısından Osmanlı Dârulhadisleri Kadir Ayaz* Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLVII (2016), 39-68 * Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 40 Osmanlı medreselerinde kuruluştan itibaren Sa’düddin Taftazânî (793/1390) ve Seyyid Şerîf Cürcânî (816/1413) başta olmak üzere Râzî geleneğinin önde gelen isimlerinin eserleri okunmuş, medrese eğitim ve öğretimi de bu gelenek çerçevesinde şekillenmiştir.1 Yine ilk dönemlerden itibaren üst düzeydeki bürokratik makamlarda ve yüksek pâyeli medreselerde bu geleneğe mensûb âlimler görev almışlardır. Bu da, Büyük Selçuklulardan beri İran - Semerkant hattında gelişme gösteren usûlü’d-din ağırlıklı düşünce sisteminin idârî ve siyâsî anlamda kurumların ve devlet mekanizmalarının ihtiyacını karşılayacak nitelikte olmasından kaynaklanmaktadır.2 Diğer bir ifade ile, devletin kuruluşu ve medeniyetin inşâsı aşamasında hukuka duyulan ihtiyaçla beraber, Râzî mektebinin birikimini taşıyan âlimler Osmanlı idârî mekanizmalarında önemli bir yer elde etmişlerdir. İlk Osmanlı medresesi olan İznik Medresesi’nin ilk müderrisi, Dâvûd-ı Kayserî (751/1350-1351), aynı medresenin müderrislerinden Alâüddin Esved (800/1397), meşhur Molla Fenârî (834/1430-31) ve onun yanında ilmî tahsîlini tamamlayan Molla Yegan (841/1437) ile onunda talebesi ve ilk İstanbul kadısı olan Hızır Bey (863/1459) Râzî mektebine müntesib âlimlerdir. Sonraki dönemde de ilmî hayatta mütemeyyiz bir mevkiye sahip olan Molla Lütfî (900/1494- 95), İbn Kemâl (940/1534) ve Ebussuud Efendi (982/1574) gibi âlimler, hoca – talebe ilişkisi içerisinde bağlandıkları Râzî mektebinin Devlet-i Aliyye’deki en önemli temsilcileri olmuşlardır.3 Öte yandan Sahn müderrislerinin birçoğu yukarıda zikredilen ulemâdan ders almışlardır. Hatta Taşköprizâde (968/1561), Nev’îzâde Atâî (1045/1635) ve Şeyhî Mehmed Efendi’nin (1144/1731) hâl tercümelerini verdikleri yaklaşık 1200 civarındaki ilim adamı, yukarıda zikredilen ünlü âlimlerden veya onların talebelerinden ders görüp himmetleriyle ilmiye mesleğine girmişler ve Sahn’ları da geçerek mühim mevkilere ulaşmışlardır.4 Osmanlı alimleri Râzî geleneğinden tevârüs ettikleri usûlü’d-din ağırlıklı ilmî birikimleri ile beraber, idârenin hukûkî problemlere çözüm üretilmesi noktasındaki beklentileri ve medrese müfredâtında uygulanan programların da etkisi ile 1 Lekesiz, M. Hulûsi, “Osmanlı İlmî Zihniyeti: Teşekkülü, Gelişmesi ve Çözülmesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi,” Türk Yurdu, XI, 49 (Eylül-1991), s. 24; Bkz. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 7. bs., trs., I, 520. 2 Bkz. Ocak, Ahmet Yaşar, “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Hasan Celal Güzel v.dğr. (ed.), Türkler, 2002, XI, 21; Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003), s. 334-335. 3 Unan, Fâtih Külliyesi, s. 335; Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998), s. 76; Ocak, s. 21; Lekesiz, s. 23. 4 Unan, Fâtih Külliyesi, s. 335. KADİR AYAZ 41 fıkıh ve kelam ağırlıklı çalışmalara önem vermişler ve daha çok bu iki konuda ürün vermişlerdir.5 Bu kanaati, Osmanlı alimlerinin ilmî çalışmalarının tasnifi üzerine yapılan çeşitli araştırmaların sonuçları da teyid etmektedir. Bunlardan biri, eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye’deki Osmanlı âlimlerinin ilmî çalışmaları üzerine yapılan bir araştırmadır. Buna göre; XIV-XVI. yüzyıllar arasındaki şerh, haşiye ve ta’lik türündeki eserlerden ilk sırada % 26.6 ile fıkıh, ikinci sırada da %25.3 ile kelam ve akâid çalışmaları gelmektedir. Öte yandan hadis çalışmalarının oranı ise %2.2’dir.6 Yine 1470-1730 yılları arasında Sahn-ı Semân’da görev yapan müderrislerin eserlerinin sayısal bir sınıflamaya tâbî tutulduğu bir başka araştırmada da, fıkıh ve kelam çalışmalarının yüksek oranı dikkat çekmektedir. Bu araştırma sonucuna göre; şerh, hâşiye, tasnif ve tercüme türündeki 336 eserden % 38’i fıkıh, % 19’u akâid - kelâm, % 16.3’ü tefsir, % 3’ü ise ahlâk ve tasavvufla ilgili olup, yalnızca % 1.8’i yani 6 çalışma hadisle ilgilidir. Geriye kalan % 22’lik kısım da tasnif (derleme, mecmûa) ve tercüme nev’inden olup bunların mühim bir bölümü fetvâ mecmûalarından oluşmaktadır.7 Bu veriler, idârenin hukuka duyduğu ihtiyacın ve ulemânın birikimlerinin birbirinden bağımsız olmadığını ve bu iki durum arasında sıkı bir ilişki olduğunu açıkça göstermektedir.8 Öte yandan Dâru’l-hilâfe başta olmak üzere Anadolu’da dârulhadislerin sayısal açıdan epeyce fazla olması hatta Süleymaniye Dârulhadisi’nin medreselerin en üst basamağında bulunması, Osmanlılarda yüksek seviyede hadis eğitim programlarının uygulandığı yönünde bir takım kanaatlere yol açmış ve dârulhadislerde hadis ilimlerinin yoğun bir program çerçevesinde tedris edildiği söylenegelmiştir.9 Hatta bu yorumlar, dârulhadislerin İslâm müesseseleri içerisinde temsil ettiği 5 Ocak, s. 19-21; Unan, Fâtih Külliyesi, s. 366, 370, 378-379; Lekesiz, s. 23, 24, 29-30. Merkezî otorite özellikle Fatih döneminde usûl ve kelama dair tartışmaları desteklemiş ve bu yöndeki çalışmaların önünü açmıştır. Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 24 (dipnotta). İnalcık, Halil, “Mehmed II”, İA, VIII, 534. Hatta Fatih döneminde başlatılan Tehâfüt etrafındaki tartışmaların XVIII. yüzyıla kadar sürdürüldüğü görülmektedir. Ocak, s. 19. 6 Lekesiz, s. 30. 7 Aynı araştırmada telif türündeki çalışmalar da incelenmiştir. Yaklaşık üç asırlık bir dönemde kaleme alınan telif türündeki 234 eserden % 61.7’sini dînî içerikli çalışmalar oluşturmaktadır. Bunların; % 20.5’i fıkıh, % 10.7’si akâid - kelâm, % 6’sı tefsir, % 4.7’si ahlâk, % 6’sı dînî içerikli risâleler, % 13’ü de dînî içerikli olduğu tahmin edilen ancak konuları tam olarak tesbit edilemeyen çalışmalardır. Bu kadar uzun dönemde Sahn medreselerinde görev yapan âlimlerin hadisle ilgili telif ettiği eser sayısı yalnızca bir adettir. Unan, Fâtih Külliyesi, s. 362, 363. 8 Unan, Fâtih Külliyesi, s. 366. 9 Bkz. Yıldırım, Selahattin, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Hicrî VII-IX. Asır), (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994, s. 34, 43; Karacabey, Salih, “XV HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 42 kurumsal kimliğe atıf yapılarak da desteklenmiştir.10 Fakat yukarıda da görüldüğü gibi, Osmanlı alimlerinin fıkıh ve kelam ile ilgili çok sayıda ilmî çalışmaları bulunmasına rağmen, hadis ile ilgili eserlerinin çok az olması, Osmanlı dârulhadislerinin İslâm müesseseleri içerisinde hadis okulları olarak bilinen medreselerden daha farklı bir konumda olduğu yönünde bir takım düşünceleri akla getirmektedir. Doğrusu bu düşünceyi, son dönem Bâyezid Ders-i âm Müderrislerinden Şevketî Efendi (1934)’nin, Medâris-i İslâmiyye Islahat Programı’nda Süleymaniye Dârulhadisi ile ilgili dile getirdiği açıklamaları da desteklemektedir. Şevketî Efendi konuyla ilgili tesbitlerini şu şekilde dile getirmiştir: “Dârulhadisler, tıp medresesi, hendese medresesi unvaniyle tahsilin tefrikini ispat edecek bir takım mebâninin vücudu; ihtisas tarzının bir aralık bizde de zuhurunu gösterirse de, lâyık olduğu vechile takdir edilemediğinden paydar olamamıştır”11 Dârulhadislerin sayısal çokluğuna veya kurumsal kimliğine matuf değerlendirmeler -müfredâtı hakkında tarihi vesîka ve belgelere sahip olmadığımız- bu medreselerin hadis çalışmalarına ne ölçüde katkı sağladığının tesbiti konusunda yeterli olmamıştır. Dârulhadislerin değerlendirilmesinde, kurumsal kimliğe atıftan ziyâde, Osmanlı coğrafyasının sahip olduğu ilmî ve kültürel alt yapının dikkate alınması, sağlıklı neticelere ulaşılması açısından önemlidir. Bu manada dârulhadis müderrislerinin rivayet ilimleri konusundaki birikimi, bölgenin hadis kaynakları açısından alt yapısı ve bunların Osmanlı coğrafyasındaki tarihçesi ile müderrislerin hadis konusunda kaleme aldığı eserlerin eğitim – telif bağlamında tahlil edilmesi, dârulhadislerdeki hadis programlarının niteliğinin belirlenmesine önemli ölçüde katkı sağlayacaktır. Bu çalışmada, öncelikle Osmanlı ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi,” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, 4 (1992), s. 233-234. 10 Bkz. Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-Hadîslerin Yeri (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997), s. 137-138; Özafşar, Mehmet Emin, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Hasan Celal Güzel v.dğr. (ed.), Türkler, 2002, XI, 359; Yıldırım, Selahattin, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 14 (İstanbul, 2004), s. 152-153; Karacabey, Salih, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, (2011), s. 229- 230; Memiş, İbrahim, “Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Dâru’l-hadisinin Yeri”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dârü’l-Hadisler, (2011), s. 121. 11 Şevketî Efendi, Eşrefzâde, Medâris-i İslamiyye Islâhât Programı, (İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1329), s. 4. Atay, Medâris-i İslâmiyye Islâhât Programı adlı risâlenin; 1911 tarihinde Şevketi Efendi tarafından yayımlanan, sonra da Şeyhulislam Musa Kâzım (1920) tarafından Sadrazamlığa bir tezkire olarak sunulup kitapçık halinde basılan ve şimdi elimizde bulunan Medaris-i İlmiye ıslahat programı adlı risâle olabileceğini söylemektedir. Atay, s. 237, 238. KADİR AYAZ 43 dârulhadislerinin diğer medreselerden farklı bir müfredâta sahip olup olmadığı konusu incelenecek, daha sonra da Edirne ve Süleymaniye dârulhadislerinin vakfiyelerindeki şartlar, kütüphanelerindeki hadis kitapları ve müderrislerinin ilmî çalışmaları tetkik edilerek, ilmî muhit - tedrîs - te’lif bağlamında hadis okulu olarak bilinen dârulhadislerdeki hadis eğitiminin yeterliliği ve verimliği konusunda bir sonuca ulaşılmaya çalışılacaktır. I. Osmanlı Dârulhadisleri ve Hadis Eğitimi Osmanlı Devletinde ulemâ sınıfını oluşturan ilim adamları medreselerde yetişiyordu. Medreselerden mezûn olan bir talebe, müderrislikten başlayarak bürokrasinin içerisinde üst kademe görevlere kadar yükselebiliyordu.12 Medreselerin hiyerarşik yapısının en üst basamağında yüksek pâyeli dârulhadisler bulunmakta, yargı ve eğitim kurumlarının ihtiyaç duyduğu üst düzey bürokratlar da bu medreselerden temin edilmekteydi.13 Bu manada önceleri -bir süreliğine- Edirne ve daha sonra Süleymaniye Dârulhadisi, yüksek seviyedeki bürokrat okulları olarak medreselerin en üst basamağında yer almışlardır.14 A. Andolu’da ve Osmanlı’da Dârulhadisler Osmanlı medrese sisteminin en üst basamağında yer alan ve hadis ihtisas medreseleri olarak bilinen dârulhadislerin İslâm dünyasında ilk ortaya çıkışı hicrî VI, milâdî XII. asra rastlamaktadır. Önceleri “mecâlis” adı verilen büyük toplantılarda icra edilen hadis dersleri, bu ilme verilen ehemmiyete mebnî tesis 12 Unan, Fahri, “Klasik dönem Osmanlı medreselerinde eğitim üzerine yapılmış çalışmalara dair bir bibliyografya dememesi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (2005/1), s. 92; Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007), s. 137-138. 13 Bkz. Emin Bey, “Tarihçe-i Tarîk-i Tedrîs”, İlmiyye Sâlnâmesi, 1334, s. 649; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 38. 14 Yardım, Ali, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler”, Güler Eren (ed.), Osmanlı, 1999, VIII, 172; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 3, 38; Yıldırım, Selahattin, Osmanlı İlim Geleneğinde Edirne Dârulhadisi ve Müderrisleri (İstanbul, 2001), s. 42, 43, 56. Osmanlılarda birçok dârulhadis medresesi bulunmakla beraber, bunlar arasında önce Edirne daha sonra Süleymaniye Dârulhadisi yüksek pâyeli medreseler olarak hizmet vermişlerdir. Uzunçarşılı, Süleymaniye Dârulhadis müderrislerinin yüksek mevkiini şöyle açıklamıştır: “Dârü’l-hadîs medresesi üstünde müderrislik olmayıp buranın müderrisi arzu ettiği takdirde mahreç mevleviyetleri denilen Kudüs, Halep, Eyüp, Selânik, Tırhala, Yenişehri, Galata, İzmir, Sofya, Trabzon ve Girid kadılılarından birisine tayin olunurdu.” Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 38. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 44 edilen hadis medreselerinde/dârulhadislerde daha sistemli bir şekilde tedris edilmeye başlamıştır.15 İslâm dünyasındaki ilk dârulhadis, XII. asrın ikinci yarısında Nureddin Zengi (541-569/1146-1174) tarafından 563/1169 yılında Dımaşk’ta inşâ edilmiş, kurucusuna nisbetle Nûriyye ismi ile anılmıştır.16 Nûriyye’nin ardından, Dımaşk’ta yeni dârulhadisler kurulmuştur. Bunlar arasında el-Melikü’lEşref Musa’nın yaptırdığı Eşrefiyye Dârulhadisi’nin ayrı bir yeri vardır. Zira 630/1232’de açılan Eşrefiyye’nin (Cevvâniyye)17 meşîhatına büyük muhaddis İbnü’s-Salah tayin edilmiş ve kısa sürede büyük üne kavuşan darulhadiste İbnü’sSalah’dan sonra İbn Rezîn, Nevevî, İbn Hallikân, Ebû Şame el-Makdisî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi meşhur alimler görev almıştır.18 Dımaşk’tan sonra, 621/1224 tarihinde el-Melikü’l-Kâmil Nâsırüddin tarafından Kahire’de Kâmiliyye, Abbasi halifesi el-Mustansır Billâh tarafından Bağdat’ta Mustansırıye Dârulhadisi inşâ edilmiştir. Bunlardan sonra da İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerinde hadis ihtisas okulları açılmaya devam etmiştir.19 İlk defa XII. asrın ikinci yarısında Şam’da kurulan ve XIII. asırdan itibaren yaygınlaşmaya başlayan dârulhadisler, çok geçmeden daha XIII. asrın ilk yarısında Çankırı Dârulhadisi’nin (640/1242) inşâ edilmesiyle, Anadolu eğitim ve kültür hayatındaki yerini almaya başlamıştır. Çankırı Dârulhadisi’nden sonra Anadolu’da, Konya İnce Minare Dârulhadisi (678/1279) ve Erzurum Ahmediye Dârulhadisi (714/1314) açılmıştır.20 Şam ve Mısır’daki ilk örnekleri ile eş zamanlı 15 Okiç, M. Tayyib, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler (İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1959), s. 105. 16 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 164. Nebi Bozkurt, Nureddin Zengi tarafından yaptırılan dârulhadisin, kitâbesi mevcut olmadığı için tarihinin bilinmediğini, fakat Fransız müsteşriki Nikita Eliseeff’in dârulhadisin yapımı ile ilgili 566/1170 tarihini tesbit ettiğini dile getirmiştir. Bkz. Bozkurt, Nebi, “Dârülhadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1993, VIII, 528. 17 Dımaşk’ta el-Melikü’l-Eşref tarafından 630 ve 634 tarihlerinde arka arkaya el-Eşrefiyyetü’lCevvâniyye ve el-Eşrefiyyetü’l-Berrâniyye adıyla iki dârulhadis açılmıştır. İbnü’s-Salah’ın görev yaptığı dârulhadis Cevvâniyye’dir. Bozkurt, “Dârülhadis,” s. 528. 18 Bozkurt, “Dârülhadis,” s. 528. 19 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 164-165; Bozkurt, “Dârülhadis,” s. 528-529. 20 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 165. Yardım, Sivas’taki Gök Medrese’nin dârulhadis olarak tanıtımı ile ilgili şöyle bir düzeltmeye yer vermiştir: “Daha önce yayımladığımız bir makalede Sivas’daki medreseler içinde “Gök Medrese”nin dârulhadis olduğu yönünde bir değerlendirme yapılmıştı. Ancak bu medresenin Vakıflar Genel Müdürlüğü 604 numaralı vakıf defterinin 67. sahifesi ve 90. sıra numarasında kayıtlı vakfiyesi incelenince, Gök Medrese’nin “Fıkıh ve Hilâfiyât” öğretimine tahsîs edilmiş bir medrese olduğu anlaşılmıştır.” Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 174 (dpt). Ali Yardım’ın “daha önce yayımladığımız bir makalede” KADİR AYAZ 45 olarak Anadolu’da dârulhadislerin açılması, Selçukluların ve Beyliklerin İslâm dünyası ile sıkı bir irtibat içerisinde olduğunu ve ilk dönem ilim merkezlerindeki her türlü gelişmenin yakından takip edildiğini göstermektedir. Kadîm ilim merkezleri ile eğitim-öğretim müesseseleri cihetinden yakın bir ilişki içerisinde bulunan Anadolu Selçukluları’ndaki hadis çalışmalarının durumu şu ana kadar tam olarak aydınlatılmış değildir. Konuyla ilgili araştırma yapan Topaloğlu, Selçuklular döneminde Anadolu’ya nisbetle meşhur bir muhaddisin tespit edilemediğini belirtmektedir.21 Öte yandan Muhyiddin İbn Arabî ve sonrasında onun talebesi Sadreddin Konevî’nin kitaplarını ve Konya kütüphanelerindeki bazı kitapların sırtındaki semâ kayıtlarını tetkîk eden Koçkuzu, Anadolu Selçuklularının medreselerinde –kuvvetli bir ihtimalle – Osmanlılardan daha üst düzeyde hadis okutulduğunu dile getirmiştir.22 Doğrusu bu tesbitleri, Anadolu Selçukluların devamı mahiyetindeki Beylikler döneminde Tire, Konya, Sivâs ve Erzincan yöresinde yaşamış âlimlerin Mesâbîhu’s-Sünne ve Meşârıku’l-Envâr adlı hadis kitapları üzerine kaleme aldıkları şerhler ile gençlik yıllarında Sivas, daha sonra İzmir’in Ayasuluk (Selçuk) ilçesinde yaşamış olan Şihâbuddin es-Sivâsî (821/1418)’nin Riyâdu’l-Ezhâr fî Cilâi’l-Ebsâr23 isimli hadis usûlü çalışması da teyid etmektedir. Ayrıca Beylikler Dönemi’nde hadis usûlü ile ilgili bir çalışmaya rastlanılmasına rağmen, XV. asırda Osmanlılarda bu neviden bir çalışmanın tesbit edilememesi dikkatlerden kaçmamaktadır.24 Anadolu’da ilk örneklerini Selçuklular ve Beylikler döneminde gördüğümüz dârulhadisler, bölgede hâkimiyeti ele geçiren Osmanlılarda beylikten devlete geçişin müessisi olan I. Murat döneminde (1360-1389)25 Çandarlı Hayreddin Paşa ifadesi ile düzeltme yaptığı makalesi için bkz. Yardım, “Dârülhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da Dârülhadis)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1993, VIII, 530. Ayrıca bazı araştırmalarda Sivas Çifte Minâreli Medrese’nin dârulhadis olarak tanıtıldığını belirten Yardım, konuyla ilgili açıklamaların; yazılı bir belgeye bağlı olarak değil, sâdece “halk arasındaki yaygın söylentiye” göre yapıldığını belirtmiştir. Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 165. 21 Topaloğlu, Nuri, Selçuklu Devri Muhaddisleri (Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988), s. 123. 22 Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi (İstanbul: Dergah Yayınları 1983), s. 358-359. 23 Taşköprizâde, Şekâik, s. 22; Bursalı, Osmanlı Müellifleri, II, 200-201; Demirel, Harun Reşit, “Şihâbuddin es-Sivâsî’nin Hayatı, Eserleri ve Hadis Usûlüne Dair Riyâdu’l-Ezhâr fi Cilâi’l-Ebsâr İsimli Eseri”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX/2 (Sivas, Aralık-2005), s. 107-116. 24 Beylikler dönemi hadis çalışmaları için bkz. Ayaz, Kadir, Molla Gürânî ve el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdı Ehâdîsi’l-Buhârî, (doktora tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014, s. 32-40. 25 Emecen, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset ( İstanbul, 2011), s. 77. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 46 tarafından İznik’te açılan dârulhadis ile Osmanlı eğitim kurumları arasına girmiştir. Bu tarihlerde Bursa’da bir başka dârulhadisin varlığından söz edilmektedir. Ancak kaynaklarda dârulhadisin açılış tarihi hakkında kesin bilgi verilmemektedir.26 XIV. asırdaki İznik Dârulhadisi ve hakkında kesin bir bilgi bulunmayan Bursa Dârulhadisi’nden başka, 838/1435’de inşâ edilen Edirne Dârulhadisi’ne kadar Osmanlılarda bir başka dârulhadisin varlığı bilinmemektedir. Erken dönem Osmanlı medreseleri arasında önemli bir yere sahip olan ve yüksek pâyesi ile tanınan ilk dârulhadis, II. Murad tarafından 838/1435 tarihinde Edirne’de inşa edilmiştir.27 Edirne Dârulhadisi, Sahn-ı Semân Medreseleri’nin açıldığı 1470 tarihine kadar medreselerin en üst basamağında yer almıştır.28 Abdurrahman Hibrî (1069/1659), Edirne Dârulhadisi’nin yapımını şöyle anlatmaktadır: “Merhum Ebu’l-hayrât Murad Hân-ı sânî hazretlerinin 833 senesinde nehr-i Tunca kenarında bina ettiği dârulhadis camiidir ki, bir kubbe ve bir minaresi vardır. Bu dahi hadisi şerif nakli için medrese olmak üzere bina olunup sonra camii olmuştur.29 Sonraki tarihçiler de dârulhadisin önemini ifade eden açıklamalar serd etmişlerdir.30 Edirne Dârulhadisi’nden sonra Fatih ve II. Bâyezid dönemlerinde az da olsa birkaç dârulhadis yapılmıştır. Kaynaklarda Yavuz Sultan Selim zamanında 26 Kazıcı, Ziya, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, (İstanbul, 2010), s. 366. Bkz. Yardım, “Dârülhadis,” s. 530. 27 Edirne Dârulhadisi’nin inşâsı ve hizmete açılması ile ilgili farklı tarihler zikredilmektedir. Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 2; Yardım, “Dârülhadis,” s. 530. Dârulhadisin vakfiyesinde 23 Şaban 838/24 Mart 1435 tarihi yazılmış olup, camiinin kitabesi de aynı tarihi taşımaktadır. Diğer taraftan bu döneme yakın bir zamanda yaşayan Neşrî (926/1520 ?) de medresenin yapılışı ile ilgili, vakfiyenin düzenlenmesinden bir ay kadar öncesi olan, 22 Şubat 1435 tarihini vermiştir. Bilge, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984), s. 140-142; Bkz. Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2005), II, 873; Krş. Neşrî, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-nümâ, haz. Fâik Reşit Unat ve Mehmed A. Köymen (Neşrî Tarihi), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995), II, 679. Neşrî’nin biyografisi için bkz. Özcan, Abdulkadir, “Neşrî,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2007, XXXIII, 20-22. 28 İpşirli, Mehmet, “Medrese (Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2010, XXVIII, 327; Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, I, 523. Bilge de Edirne Dârulhadisi hakkında: “zamanında bu medresenin en yüksek ilmî pâyede bulunduğunu ve bu durumun uzun müddet devam ettiğini biliyoruz” diyerek, yüksek pâyesini uzun yıllar koruduğunu belirtmiştir. Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, s. 140. 29 Bilge, s. 140. 30 Bkz. Bilge, s. 140-141. KADİR AYAZ 47 yapılmış bir dârulhadise rastlanmadığı belirtilmektedir.31 Fakat Kanûnî’den itibaren dârulhadis yapımında ciddi gelişmeler yaşanmıştır. Özellikle Süleymaniye Külliyesi’nin bünyesinde inşa edilen Dârulhadis (964/1556-57)32, Osmanlı eğitim kurumları içerisinde en yüksek pâyeyi almış ve önceden II. Murad’ın yaptırdığı Edirne Dârulhadisi yüksek seviyedeki mevkiini Süleymaniye Dârulhadisi’ne devretmiştir.33 Kanûnî’den sonra özellikle III. Murad döneminde yüksek pâyeli dârulhadisler inşa edilirken, XVII. ve ilk yarısı itibarı ile XVIII. yüzyılda dârulhadis sayısında önemli ölçüde artış yaşanmıştır. Bu dönemde açılan dârulhadislerle beraber, XVIII. yüzyıl Osmanlı eğitim kurumları arasında ve özellikle İstanbul’da dârulhadislerin yoğunluğu epeyce artmıştır.34 B. Osmanlı Dârulhadislerinin Tedrîsât Programı Osmanlı medreselerinin müfredâtına dâir yakın zamanda yapılan araştırmalarda, genel olarak dârulhadislerin programları hakkında pek bilgi bulunmadığı belirtilmekte35, diğer taraftan zaman zaman bu medreselerde bazı hadis usûlü ve nakd-i ricâl kitaplarının okutulduğu öne sürülmektedir.36 Fakat dârulhadislerin programı ile ilgili kesin bir bilgiye sahip değiliz. Bunu birçok araştırmacı da açık bir şekilde dile getirmektedir.37 Şu ana kadar yayımlanan tarihi vesîka ve biyografi kaynaklarında, XIV-XVI. yüzyıllar arasında Osmanlı dönemi dârulhadis ve medreselerde hadis usûlü ve nakd-i ricâl gibi ulûmü’l-hadîs konusunda müstakil bir dersin okutulduğuna 31 Yardım, “Dârülhadis,” s. 530. 32 Süleymaniye Dârulhadisi’nin inşası ve hizmete açılması ile ilgili daha detaylı bilgiler için bkz. Çiftçi, Mehdin, Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar), (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013), s. 59-62. 33 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 172; Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 29. 34 Yardım, “Darülhadis,” s. 531. 35 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 82; Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 172. 36 Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 83; İslâm Medeniyeti Tarihi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2007), s. 163-164. Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 29, 38; Yıldırım, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri, s. 43. 37 Bkz. Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 82; Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 171, 172; Yıldırım, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri, s. 41; Karacabey, Salih, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 229; Erdem, Elif, “Anadolu’daki Dârü’l-Hadislerin Mahiyeti”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, (2011), s. 185. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 48 dâir referans niteliğinde bir kayıt tesbit edilememiştir.38 İlimler tarihi alanındaki Miftâhu’s-sa’âde ve Osmanlı dönemi âlimlerini tanıttığı eş-Şekâiku’n-nu’maniyye adlı önemli eserleri ile tanınan Taşköprizâde Ahmed Efendi39’nin okuduğu dersler ve müderrislik döneminde okuttuğu kitaplar, Osmanlı medrese müfredâtı ile ilgili en önemli kaynaklardan biridir.40 Taşköprizâde kendi eğitimi ile ilgili verdiği detaylı açıklamasında, Tunuslu Muhammed’den Meğûşî (947/1540) hadis konusunda genel bir icâzet aldığını belirtirken, özellikle Sahîh-i Buhârî ve Kâdı İyâd’ın Şifâ adlı eserlerinden bir bölüm okuduğunu tasrih etmiştir.41 Ayrıca babasından Tefsir ve Hadis ile ilgili icâzet aldığını belirten Taşköprizâde, burada kitapların ismini açıklamamıştır. Bunların genel icâzet olması muhtemeldir.42 Öte yandan XVI. yüzyılın başında 931/1524-25 tarihinde yirmili Hâşiye-i Tecrid Medresesi’nde müderrisliğe başlayan Taşköprizâde, otuzlu ve kırklı medreselerde Mesâbih’i; kırklı medreselerde Mesâbîh ve Meşârık, kırklı medresenin bir üstü olan ellili ve altmışlı medreselerde de Sahîhu’l-Buhârî’yi okuttuğunu detaylı bir şekilde açıklamıştır. Hatta İstanbul’da kırklı Kalenderhâne Medresesi’nde buyû’ bölümüne kadar okuttuğu Mesâbîh’i, ellili Koca Mustafa Paşa Medresesi’nde 38 Uzunçarşılı bu konuda ulaştığı sonuçları şu şekilde dile getirmiştir: “Gerek ilk ve orta dereceli medreselerde ve gerek Sahn-ı Seman medreselerinde usûl-i hadis ve hadis dersleri tedris edildiğine dair bir kayda tesadüf edilmemektedir. Yalnız tetimme (dâhil) medreseleriyle Hâriç elli medreselerinde derse başlamadan evvel Meşârik ve Mesâbih veyahut Sahîh-Buhârî ve Müslim’den bir mikdar hadis naklolunurdu.” Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 28-29. 39 Yavuz, Yusuf Şevki, “Taşköprizâde Ahmed Efendi,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2011, XL, s. 151. 40 Osmanlı medrese müfredâtı üzerine yapılan birçok çalışmada Taşköprizâde’nin müderrisliği döneminde okuttuğu kitaplar, XVI. yüzyıla dâir programlarda kaynak olarak kullanılmıştır. Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 40-43; Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 88-89. 41 Taşköprizâde, Şekâik, s. 327-328. Taşköprizâde’nin Meğûşî’den aldığı hadis icâzeti, Buhârî şârihi İbn Hacer’e dayanmaktadır. Meğûşî aslen Tunuslu olup Sultan Süleyman zamanında İstanbul’a gelmiş fakat kışların şiddetli soğuk geçmesinden dolayı İstanbul’dan ayrılmış ve Kahire’de vefat etmiştir. Taşköprizâde, Şekâik, 269-270; Bkz. Zirikli, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’l-muste’ribîne ve’l-müsteşrikîn (Beyrut: Dâru’l-İlm li’lmelâyîn, 2002), VII, 57. Taşköprizâde’nin Şifâ’yı Osmanlı âlimleri yerine, İstanbul’a gelen Tunuslu bir âlimden okumuş olması dikkat çekmektedir. 42 Taşköprizâde, babasından hadis ve tefsir ilimlerine dâir aldığı icâzetlerde üç farklı silsileyi zikretmiştir. Bunlardan ikisi Ekmeleddin Bâbertî ve İbn Hacer’e, diğeri de Teftâzânî’ye dayanan üç farklı hadis icâzetidir. Taşköprizâde, Şekâik, s. 328. Öncelikle hadis icâzetnâmelerinde okunan kitaplarla ilgili bilgi verilmemiştir. Bunların genel bir icâzet olması muhtemeldir. Dolayısıyla buradan konuyla ilgili tartışmalara ışık tutacak nitelikte bir neticeye ulaşılması epeyce zordur. Öte yandan Taşköprizâde’nin hadis ile ilgili rivayet silsilelerinin son döneme kadar uzandığı şu ana kadar tesbit edilmiş değildir. KADİR AYAZ 49 tamamladığını belirtmeyi bile ihmal etmemiştir.43 Müellif, hem kendi tedrîsatında hem de müderrisliği döneminde okuduğu veya okuttuğu dersler arasında hadis usûlü ve hadis ilimlerinden bir kitap ismine yer vermemiştir. Müfredâtın tanıtımına ehemmiyet veren Taşköprizâde’nin, hadis usûlü veya hadis ilimlerine dair herhangi bir kitabın ismini açıklamaması, onun tedrîsât programında hadis usûlü derslerinin bulunmadığına dâir açık bir referanstır.44 Taşköprizâde, otobiyografisinde hadis usûlü ile ilgili bir dersten bahsetmediği gibi, XV ve XVI. yüzyıl Osmanlı âlimlerinin biyografisi ile ilgili verdiği bilgilerde de yalnızca Buhârî’nin (256/870) Sahîh, Begavî’nin (516/1122) Mesâbîhu’s-Sünne ve Sâğânî’nin (650/1252) Meşârıku’l-Envâr adlı eserlerinin ismini zikretmiş, ulûmü’l-hadisten bir eser ismine yer vermemiştir.45 Burada ilk dönem itibarı ile Osmanlı âlimlerinin, en iyimser yaklaşımla, sathî bir usûl dersi aldığı söylenebilirse de, aslında ilk dönemde Osmanlı âlimlerinin usûl-ü fıkıh kitaplarının sonunda yer alan bazı hadis usûlü konuları ile iktifâ ettiklerini, diğer bir ifade ile hadis usûlü konularının sınırlı bir şekilde usûl-ü fıkıh derslerinde tedrîs edildiğini söylemek daha gerçekçi bir yaklaşım olacaktır. Zira erken dönem Osmanlı âlimlerinin biyografilerinde hadis usûlü derslerine rastlanılmadığı halde, 43 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 40-43; krş. Taşköprizâde, Şekâik, s. 328-330. 44 Uzunçarşılı, yukarıdaki dipnotta nakledilen açıklaması ile çelişkili olarak, Edirne Dârulhadisi’nin programını şöyle açıklamıştır: “Usûl-ü hadis ile hadis derslerinin okutulduğunu II. Murat tarafından Edirne’de yaptırılan dârulhadisten anladığımız gibi bunun miftah medreselerinden itibaren tedris edildiğini Taşköprülü-zâde Ahmed Isâmuddin Efendi’nin medreselerde yapmış olduğu tedrisattan da öğreniyoruz.” Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 29. Taşköprizâde, kendi tedrîsâtı ile ilgili verdiği bilgilerde hadis usûlü ile ilgili herhangi bir dersten veya kitap isminden bahsetmemiştir. Aşağıda da ele alınacağı gibi, Edirne Dârulhadisi’nde hadis usûlü okunduğuna dâir bir bilgi mevcut değildir. Uzunçarşılı, dârulhadisteki hadis usûlü dersleri ile ilgili verdiği bilgilerde kaynak göstermemiştir. Onun kanaatleri -muhtemelen- medresenin isminin dârulhadis olmasına matuf bir açıklamadır. Diğer taraftan bazı araştırmalarda, Uzunçarşılı’nın kaynak vermeden zikrettiği açıklamalara atıf yapılarak, dârulhadislerde hadis usûlü okutulduğu söylenilmektedir. Bkz. Yıldırım, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri, s. 43; Karacabey, “XV ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi,” s. 231, 234; Karacabey, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 229; Cihan, Sadık, “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usulü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yazılan Şerh ve Tercümeler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1976), s. 127. 45 Bkz. Taşköprizâde, Şekâik, s. 22, 30, 38, 51, 170, 250, 255, 328, 355. Şekâik’te yukarıdaki hadis kitaplarının birkaç şerhinin isimleri de yer almaktadır. Bkz. Taşköprizâde, Şekâik, s. 26, 30, 101, 255. Öte yandan birkaç yerde Kütüb-i sitte ismi bulunmakta, fakat Kütüb-i sitte’deki sünenler de dahil olmak üzere müsned, musannef ve mu’cem türündeki hadis kitaplarının ismine rastlanılmamaktadır. Bkz. Taşkörülü, Şekâik, s. 288. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 50 XVII. yüzyılda Kâtib Çelebi’nin 1052/1642-43 tarihinde Vâiz Veli Efendi’den İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’ini okuduğunu ve aynı hocadan iki yıl hadis usûlü dersi aldığını belirtmesi dikkat çekmektedir. Kâtib Çelebi’nin uzun bir süre devam ettiği hadis usûlü tedrîsâtı, XVII. yüzyıl itibarı ile hadis ilimlerinin Osmanlı ilmî çevreleri arasında ehemmiyetini artırmaya başladığını göstermesi açısından önemlidir. Vâiz Veli Efendi’nin hadis ilimleri konusundaki birikiminin, Mısır’da İbrahim Lekânî’den (1041/1632) aldığı hadis derslerine dayanması da göz ardı edilemeyecek bir ayrıntıdır.46 Yukarıda da belirtildiği gibi, XIV - XVI. yüzyıllar arasında Osmanlı ilmî çevrelerinde ve özellikle İstanbul merkezli medreselerde hadis usûlünden herhangi bir kitabın okunduğuna dair tarihi kaynaklarda –zayıf bir kayıtla da olsa- bir bilgi tesbit edilememiştir. Bazı araştırmalarda, son dönem Osmanlı âlimlerinden Kevserî’nin (1952) icâzetnâmesinde yer alan hadis koleksiyonu dikkate alınmış ve Osmanlı dârulhadislerinin diğer İslâm ülkelerindeki emsâllerinden farklı olmadığı, bilakis bu medreselerde hadis ilimlerinin tedrîsatında okunması mutad olan kitapların takib edildiği dile getirilmiştir.47 Kevserî’nin icâzetinden hareketle ileri sürülen değerlendirmelerde, rivayet kitaplarının Osmanlı coğrafyasındaki tarihçesinin dikkate alınmadığı âşikardır. Zira Kevserî’nin İstanbul’da özel derslerde okuduğu veya doğrudan rivayet izni aldığı hadis kitaplarının çoğunluğu, XVII. yüzyıldan XIX. asra kadar geçen sürede Hicâz, Mısır ve Şam bölgesinden İstanbul’a gelen muhaddisler yahut da söz konusu ilim merkezlerine gidip çeşitli hadis kitaplarından icâzet alan Osmanlı âlimlerine dayanmaktadır. Ali İbn 46 Bkz. Gökyay, Orhan Şaik, “Kâtib Çelebi; Hayatı - Şahsiyeti - Eserleri”, Kâtib Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991), s. 7; Krş. Kâtib Çelebi, Mîzanu’l-hak fî İhtiyâri’l- ahakk, nşr. Ebü’z-Ziyâ (İstanbul, 1306), s. 136. 47 Bkz. Özafşar, Mehmet Emin, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis,” Türkler, 2002, XI, 359. Özafşar, son dönem Osmanlı âlimlerinden Zâhid el-Kevserî’nin icâzetnâmesinden hareketle dârulhadislerin müfredâtı hakkındaki kanaatlerini şöyle dile getirmiştir. “Osmanlı dârulhadislerinde yetişen hadisçilerin sadece birkaç hadis kitabını okuduklarını düşünmek yanıltıcı olur. Hele hele buna bakarak bu okullarda yetişenleri hadis formasyonu bakımından İslam dünyasının diğer bölgelerindeki emsallerinden geride addetmek safdillik olur. Devrin ilim anlayışı çerçevesinde okunması mutad olan temel hadis kaynakları resmî ve sivil hadis meclislerinde de okunmaktadır. Bunu görmek için Zâhid el-Kevserî (1952)’nin hadis alt yapısına bakmak yeterlidir.” Özafşar, a.g.y. Karacabey de konuyla ilgili görüşlerini şöyle dile getirmiştir: “Osmanlı Medreselerinin bozulma dönemi dikkate alınmadığı taktirde, dârulhadis ve medreselerdeki hadis öğretiminin, o gün, İslâm âleminin içinde bulunduğu hadis öğretim ve kültür düzeyinde olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü ilk ve son zamanlarda medreseler dışında özel olarak hadis okuyanların, okudukları kitaplar ve icâzetleri bunu göstermektedir.” Karacabey, “Osmanlı Medreselerinin Son Dönemi’nde Hadis Öğretimi,” s. 167. KADİR AYAZ 51 Süleyman el-Mansûrî el-Mısrî (1134/1722)48, Hibetüllah el-Ba’lî (1224/1809)49 ve Ervâdî (1275/1858)50 İstanbul’a gelip hadis dersi veren ve rivayet izni verdikleri kitapların icâzeti Kevserî’ye kadar intikal eden isimlerden birkaçıdır. Özellikle Hibetüllah el-Bâ’lî ve Ervâdî’ye dayanan rivayet silsilelerinin Kevserî’nin icâzetnâmesinde oldukça geniş yer bulması dikkat çekmektedir.51 Diğer taraftan XVII. yüzyıldan sonra hacc yolculuğu, idârî görev ve daha başka sebeblerden dolayı Şam, Mısır ve Hicâz’a gidip, çeşitli hadis kitaplarının rivayet hakkını elde eden Osmanlı âlimlerinin de bölgenin birikiminin İstanbul’a taşınmasında önemli rol oynadıkları görülmektedir. Kâtib Çelebi’nin (1067/1658) iki yıl kadar hadis usûlü okuduğu vâiz Veli Efendi52, Kevserî’nin icâzet silsilesinde ismi geçen 48 Şeyh Ali el-Mansûrî, 1088/1677 yılında İstanbul’a gelmiştir. Şeyh Ali el-Mansûrî, Belgrad’da Köprülüzâde Ahmed Paşa Medresesi Şeyhulkurrâlığı (1679-1686), İstanbul’da Köprülü Mustafa Paşa Türbesi’nde ders-i âm, hafız-ı kütüb ve muhaddis (1688), Sultan Süleyman Han validesi merhume Saliha Sultan Kurrâ Şeyhliği (1690), Sultan Ahmed Camii Şeyhulkurrâlığı (1715) görevlerinde bulunmuştur. Sultan Ahmed Camii Şeyhulkurralığı vazifesinde iken 1722 yılında vefat etmiştir. Tobay, Ahmet, Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmi ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri, (doktora tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991, s. 39. Osmanlı alimlerinden Yusuf Efendizâde’nin Şeyh Ali el-Mansûrî’den aldığı icâzet, Kevserî’ye kadar intikal etmiştir. Bkz. Kevserî, et-Tahrîru’l-vecîz fîmâ yebteğîhi’l-müstecîz, nşr. Abdulfettâh Ebû Ğudde (Haleb: Mektebü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 1413/1993), s. 28, 37. 49 Hibetüllah el-Ba’lî (1224/1809), 1163 tarihinde İstanbul’a gelmiş ve bir süre kaldıktan sonra Şam’a dönmüştür. Daha sonra tekrar İstanbul’a gelen müellif burada vefat etmiştir. Muhammed Es’ad, İmamzâde (1267/1851) ve Ayasofya şeyhi Yusuf İbn İsmaîl (1264/1848), el-Bâ’lî’den hadis dersi ve icazet alan isimlerden bazılarıdır. Kevserî, Tahrîr, s. 12-13. 50 Osmanlı hadis çalışmalarına sağladığı katkısıyla tanınan muhaddislerden biri de, Ervâdî’dir. Ervâdî 1849’da İstanbul’a gelmiş ve burada iki yıl hadis okutmuştur. XIX. yüzyıl Osmanlı muhaddisi ve sûfi olan Gümüşhânevî, Ervâdî ile burada tanışmış ve ondan hadis okuyup birçok kitabın rivayet iznini almıştır. Kevserî, Tahrîr, s. 48. Ervâdî’den Gümüşhânevî’nin halifesi Kastamonulu Hasan İbn Abdillah (1329/1911) de icâzet almıştır. Kevserî, Tahrîr, s. 60. 51 Kevserî’nin Hibetüllah el-Bâ’lî’ye dayanan rivayet silsileleri için bkz. Kevserî, Tahrîr, s. 12-13, 15, 21, 24-25, 29, 61, 71. Ervâdî’ye dayanan rivayet silsileleri için bkz. Kevserî, Tahrîr, s. 10, 22-23, 31. Ayrıca XVIII. yüzyılda Mısır ve Şam bölgesinden İstanbul’a gelen Muhammed İbn Himmât’tan(1175/1761-62) alınan bir icâzetnâmedeki rivayet silsilesi için bkz. bkz. Aydınlı, Abdullah, “Osmanlı Hadis Âlimlerinden Bandırmalı Küçük Hâmid Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (2003), s. 6. 52 Kâtib Çelebi, Vâiz Veli Efendi’den okuduğu hadis derslerini ve onun birikiminin kaynağını şöyle açıklamıştır: “Elli iki de (1052/1642-43), vâiz Veli Efendi merhumdan ittisâl-i sened maslahatı için Nuhbe ve Elfiyye dersine şurû’ olunup, iki senede usûl-ü hadis fenni tamam görüldü. Merhûm mezbûr dahî Mısır’da Şeyh İbrâhim Lekânî merhumdan ahz etmiş idi. Anların senedi ile Hazreti Rasûl-ü Ekrem Sallalâhu aleyhi ve sellem’e, bu fakirin senedi muttasıl oldu.” Kâtib Çelebi, Mîzân, s. 136. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 52 Süleyman Fazıl (1134/1722)53 ile 1847 yılında babasının kadılık görevi hasebiyle Mısır’da bulunup birçok hadis kitabının (koleksiyonunun) icâzetini toplayan ayrıca 19 râvî ile Rasûlullah’a (s.a.) ulaşan âli isnad sahibi İstanbullu Muhammed Âtıf Efendi54 bölgenin birikimini İstanbul’a taşıyan âlimlerden bazılarıdır. Dolayısıyla XVII. yüzyıldan itibaren İstanbul ile Şam, Mısır ve Hicâz arasında gidip gelen ulemâ vasıtasıyla Osmanlı âlimlerinin icâzet kitapları arasına giren veya ilmî çevrelerde okunmaya başlayan hadis eserlerinin, ilk dönemlerden itibaren resmî ve gayri resmî eğitim kurumlarında yaygın bir şekilde tedrîs edildiğinin söylenilmesi, doğru bir yaklaşım olmayıp ihtiyatla yaklaşılması gereken bir husustur.55 Bu konuda kesin ifadelerle konuşmak için mezkûr icâzetnâmeden başka, söz konusu eserlerin XIV ile XVI. yüzyıllar arasında Osmanlı âlimleri tarafından yaygın biçimde okunduğunu gösteren belgelere ve vesîkalara ihtiyaç duyulmaktadır. Zira ilk olarak rivayet izni anlamındaki bazı hadis icâzetleri, hadis kitaplarının hoca-talebe ilişkisi içerisinde baştan sona okunması anlamında değildir. İkinci olarak, icâzetnâmelerdeki hadis kitaplarının dârulhadislere ait özel programlar olarak düşünülmesi ve buradan hareketle dârulhadislerde yüksek seviyede hadis tedrîsatının yapıldığının dile getirilmesi, rivayet geleneğine bağlı olarak okunan hadis kitaplarının Osmanlı ilmî muhîtindeki tarihçesi ile çeliştiği gibi, Fatih döneminden XIX. yüzyıla kadar süre gelen medrese hiyerarşisinin on iki basamaklı genel öğretim programına da uygun değildir.56 53 Kevserî, Tahrîr, s. 36. Bkz. Bursalı, Osmanlı Müellifleri, I, 434. Süleyman Fazıl Efendi, Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa ile 1699 yılında hac ibadetini eda etmek için çıktığı yolculuk sırasında Şam, Kudüs, Remle, Kahire ve Harameyn’de; Abdulkadir es-Safûrî (1081/1670), Hayreddin erRemlî (1081/1671), Muhammed el-Belbânî ed-Dımaşkî (1672/1083), Nureddin eş-Şebramellîsî (1087/1676), Muhammed İbn Süleyman el-Magribî er-Rudânî (1094/1683), İbrahim el-Kürdî (1101/1690), Hasan el-Acîmî (1113/1702) ve Abdullah İbn Sâlim el-Basrî (1134/1722) gibi âlimlerden ders okuyup icâzet almıştır. Şeyhî, Mehmed Efendi, Şakâik-ı Nu’mâniyye ve Zeyilleri: Vekâyiü’l-Fudalâ, nşr. Abdulkadir Özcan (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989), III, 678. Bkz. Hatiboğlu, İbrahim, “Süleyman Fâzıl Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 2010, XXXVIII, 86; Süleyman Fâzıl’ın Muhammed İbn Süleyman er-Rudânî, Şeyh Hayreddin er-Remlî, Nureddin eş-Şebrâmellisî’den aldığı icâzetler Kevserî’ye kadar intikal etmiştir. Bkz. Kevserî, Tahrîr, s. 28. 54 Bkz. Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları – İcâzetnâmeler Islahat Hareketleri (İstanbul: Dergah Yayınları, 1983), s. 114, 126-127. İstanbullu Muhammed Âtıf Efendi’nin Erzincanlı Üveys Vefa Efendi’ye verdiği icâzetnâme için bkz. Mardin, Ebü’l-Ulâ, Huzur Dersleri, nşr. İsmet Sungurbey (İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1966), II-III, 660-702. 55 Kevserî’nin icâzetinde yer alan hadis kitaplarının Osmanlı coğrafyasındaki tarihçesi ile ilgili yaptığımız yeni bir çalışmada mezkûr musannefatın Osmanlı âlimlerine intikal süreci daha detaylı bir şekilde incelenmektedir. 56 Müfredât ve medrese hiyerarşisi için Bkz. Ünver, A. Süheyl, İstanbul Üniversitesi Tarihine KADİR AYAZ 53 Diğer taraftan Osmanlı dârulhadislerinin müfredâtı ilgili değerlendirmelerde, bazen Şam ve Mısır bölgesinde hadis ilimlerine özel olarak açılan bu medreselerin temsil ettiği kurumsal kimliğe atıf yapılmakta57, bazen de Taşköprizâde’nin hadis ilimlerinin tasnîfine dâir verdiği konu başlıklarından iktibas edilmiş programlar takdim edilmektedir.58 Hatta bazı çalışmalarda doğrudan hadis ilimlerinin konu başlıkları verilerek, Osmanlı dârulhadislerinde hadis ilimlerinden rivâyet, dirâyet, isnad, teracim-i ahval ve tenkid-i ahvâl-i rivâyete dair konuların okutulduğu dile getirilmektedir.59 Hadis ilminin bölümlerini ifade eden tasnîflerin, tarihi bilgilerden bağımsız olarak, Osmanlı dârulhadislerinin programı ile ilişkilendirilmesi Başlangıç Fatih Külliyesi ve zamanı ilim hayatı, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1946), s. 99-101, 127-128; Unan, “bibliyografya denemesi,” s. 87-90. 57 Bkz. Gül, s. 137-138; Krş. Galanti, Avram, Ankara Tarihi (İstanbul, Tan Matbaası, 1950), s. 98. Diğer taraftan Edirne Dârulhadisi’nin programı ile ilgili bir değerlendirmesinde Memiş: “hadis ilimleri dışında tefsir, fıkıh gibi temel İslâm ilimleri de okutulduğu görülmektedir. Caminin adından da anlaşılacağı üzere, yapılış amaçlarından biri de, bir Hadis Okulu kurmaktı” diyerek, hadis dışında farklı dersler okutulsa da, Edirne Dârulhadisi’nin hadis okulu, bir diğer ifade ihtisas merkezi olduğunu medresenin ismine atıfla izah etmiştir. Memiş, s. 130. Yıldırım konuyla ilgili bir değerlendirmesinde, Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin hadis ihtisas medresesi olduğunu diğer taraftan bu iki medrese dışındaki sâir dârulhadislerin de meslek okulu hüviyetinde olabileceğini dile getirmiştir. Yıldırım, Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri, s. 34. Bu değerlendirme, dârulhadislerin tarihteki konumuna matuf olumlu bir yaklaşımdır. Ancak Osmanlı dârulhadisleri ile ilgili şu ana kadar ulaşılan bilgiler, bu yorumu desteklememektedir. 58 Bkz. Baltacı, Osmanlı Medreseleri, I, 83; Baltacı’ya atıflar için bkz. Erdem, “Anadolu’daki Dârü’lHadislerin Mahiyeti,” s. 187. 59 Yukarıdaki açıklamalar, Hüseyin Hüsameddin’in (1869-1939) ilm-i hadisin bölümleri için zikrettiği başlıklardır. Karacabey ve Yıldırım; Hüseyin Hüsameddin’i kaynak göstererek, ilm-i hadisin konu başlıklarını dârulhadislerin programı olarak takdim etmişlerdir. Karacabey, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 229; Krş. Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi (İstanbul: Hükümet Matbaası, 1327-1330), I, s. 269. Yukarıdaki açıklamanın benzeri için bkz. Yıldırım, Selahattin, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 14 (2004), s. 153-154; Krş. Gül, s. 137-138. Halbuki, Hüseyin Hüsameddin Amasya’da bulunan dört dârulhadisin programını şu şekilde açıklamıştır: “Bu dârulhadislerde ilm-i hadisde ihtisâsı olan ulemâ müderris olarak Sahîh-i Buhârî, Sahîh-i Müslim gibi ilm-i hadîse mahsûs kitapları tedrîs; ve bir hadisin doğru ve yanlış olduğunu anlamak içûn tedvîn olunan kitaplar, yani usûl-ü hadis, tabakat-u ruvât, terâcim-i ricâl gibi funûna mahsûs mudevvânât-ı ehli hadis ta’lim olunur idi.” Hüseyin Hüsameddin, I, s. 270. Öncelikle Hüseyin Hüsameddin’in bu açıklamasında kaynak bulunmamaktadır. Onun verdiği bilgilerin doğruluğu kabul edilse bile, XX. yüzyılda kaleme alınan bu eserdeki programın, ilk dönemlerden itibaren Osmanlı dârulhadislerinin müfredâtı olarak takdim edilmesi medrese tarihi açısından uygun değildir. Ayrıca Hüseyin Hüsameddin’in verdiği program, Amasya dârulhadisleri ile ilgili olup, bu müfredâtın Osmanlı dârulhadislerinin tamamında uygulandığının söylenilmesi isabetli değildir. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 54 hatta hadis ilminin alt dallarının bu medreselerde okutulduğunun söylenilmesi bilimsel açıdan uygun değildir. Öncelikle Taşköprizâde’nin bütün detayları ile beraber verdiği kendisinin tedrîsât programı böyle bir kanaati desteklememektedir. Zira yukarıda da belirtildiği gibi, Taşköprizâde orta dereceli medreselerde Mesâbîh ve Meşârık, yüksek pâyeli medreselerde Buhârî okuttuğunu söylerken, dârulhadislere özel bir müfredâttan hatta isnad, terâcim ve hadis usûlü derslerinden de bahsetmemiştir.60 Bazı araştırmacılar ise, XVII. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden Kâtib Çelebi’nin vâiz Veli Efendi’den okuduğu hadis kitaplarını 61 veya XVIII. yüzyıla ait umûmî medrese müfredâtını referans göstererek, İbnu’s-Salâh’ın Ulûmu’l-hadis ve İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker isimli eserlerinin ilk dönemden itibaren Osmanlı dârulhadislerinde okutulduğunu söylemişlerdir.62 Ancak yukarıda da belirtildiği gibi, Kâtib Çelebi’nin Mısır’da hadis eğitimi alan vâiz Veli Efendi’den özel olarak okuduğu kitapların ve XVII ile XVIII. yüzyıla ait umûmî medrese müfredâtında 60 Aşağıda da belirtileceği gibi, Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin vakfiyelerindeki kitap listelerinde, hadis ilimlerinin alt dalları bir kenara, müsned, musannef ve mu’cem nev’inden hadis kitapları bile bulunmamaktadır. 61 Karacabey, “XV ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi,” s. 231. 62 Karacabey bir makalesinde, Süheyl Ünver’in “İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç Fatih Külliyesi ve zamanı ilim hayatı” isimli eserinde yer alan Ali Uşâkî’nin XVIII. yüzyıla ait programını, bir hata sonucu, kaynak gösterip şöyle demiştir: “Fatih Sultan Mehmed zamanından gelen uygulamaya göre, hadîs usûlünde, İbn Hacer el-Askâlânî’nin Nuhbetü’l-Fiker’i ve şerhleri ve İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime isimli eseri ve şerhleri okutuluyordu.” Karacabey, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 230. Bkz. Ünver, s. 109. Ünver, manzûme şeklindeki medrese müfredâtının, Uşak’ta Cami’i Kebir Medresesi’nde müderris olan Ali Uşaki’ye ait olduğunu söylemiş, müellifin yaşadığı dönem hakkında bilgi vermemiştir. Karacabey, bir zuhul sonucu, Ali Uşâkî’nin müfredâtını referans alarak, İbn Salah ve İbn Hacer’in hadis usûlü eserlerinin Fatih döneminden itibaren medreselerde ve dârulhadislerde okunduğunu söylemiştir. Fakat bu hatalıdır. Zira Cevat İzgi, Köprülü Kütüphanesi’ndeki belgenin, 1200/1785-86’da vefat eden Nebî Efendizâde diye tanınan ve şiirlerinde Derûnî mahlasını kullanan, Uşak’da Câmi-i Kebir Medresesi müderrisi olan Ali İbn Abdillah (‘Abdunnebî) el-Uşşâkî’ye ait olduğunu belirtip, Türkçe bir manzûme olan eserin isminin de Kasîde fi’l-Kütübi’-Meşhûre fi’l-Ulûm olduğunu tasrih etmiştir. İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, (İstanbul: İz Yayıncılık, 1997), I, 68. Ali Uşâkî’nin Kasîde fi’l-Kütübi’l-Meşhûre fi’l-Ulûm adlı manzûmesinde yer alan kitap isimleri, XVIII. yüzyıl umûmî medrese müfredâtına aittir. Karacabey’in söylediği gibi, Ali Uşâkî’nin medrese müfredâtı ile ilgili verdiği bilgiler, Fatih dönemi medreselerinde okunan hadis usûlü kitapları için kaynak teşkil etmez. Karacabey bir başka makalesinde de, Ünver’e yaptığı atıf yoluyla Ali Uşâkî’nin XVIII. yüzyıla ait manzûmesini kaynak gösterip, XV. yüzyıl medreselerinde İbnü’sSalah ve İbn Hacer’in eserlerinin okutulduğunu söylemiştir. Bkz. Karacabey, “XV ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi,” s. 231. KADİR AYAZ 55 bulunan hadis usûlü derslerinin, dârulhadislere özel program olarak takdim edilmesi medreselerin tarihine dâir bilimsel verilerle çelişmektedir. Öncelikle medrese müfredatı hakkında önemli bilgiler veren XVI. yüzyıl alimlerinden Taşköprizâde (968/1561) ve Gelibolulu Âlî (1008/1600) ile XVII. yüzyılda yaşamış olan Kâtib Çelebi, dârulhadislere dair özel bir programa işaret etmemişlerdir. Öte yandan XVII. yüzyılda Osmanlı medreselerinde okunan kitapların tasnif ve tertibi için İshak İbn Hasan et-Tokâdî (1110/1689) tarafından kaleme alınan Nazmu’lUlûm ve XVIII. yüzyılda Fransız hükümetinin isteği üzerine 1115/1741 tarihinde hazırlanan Kevâkib-i Seb’a’da ve bunlardan başka Saçaklı-zâde Muhammed İbn Ebû Bekir el-Maraşî’nin (1145/1732) Tertîbu’l-Ulûm, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (1194/1780) Tertîbu’l-Ulûm ve Nebi Efendizâde Ali İbn Abdillah elUşşâkî’nin (1200/1785-86) Kasîde fi’l-Kütübi’l-Meşhûre fi’l-Ulûm adlı eserinde dârulhadislerin programından bahsedilmemiştir.63 Osmanlı medreselerinde okunan kitapları hiyerarşik bir sıralamaya tabi tutan ve müfredâtı tarihi birer tutanak olarak kaydeden yukarıdaki müelliflerin tamamının dârulhadis programlarını görmezlikten gelmiş olması düşünülemez. Şayet dârulhadislerde diğer medreselerden farklı nev’i şahsına münhasır bir müfredat olsa idi, bu yedi sekiz müelliften biri muhakkak bu konuyu ele alırdı. Yukarıdaki kaynaklarda dârulhadislere özel bir programa işaret edilmemesi, hadis ihtisas okulları olarak bilinen dârulhadislerin Osmanlılardaki emsallerinde medreselerden farklı bir program uygulanmadığına referans gösterilebilir. Ayrıca dârulhadisler konusundaki araştırmaları ile tanınan Ali Yardım da bir yerde Osmanlılardaki “darulhadislerde, hadis dışında, hadisin daha iyi anlaşılmasını sağlayacak bir kısım temel bilgilerin verildiği ve derslerin de okutulduğu anlaşılıyor” dedikten sonra, bu değerlendirmenin tahminden ibaret olduğunu açıkça ifade etmiştir.64 Ali Yardım’ın konu ile ilgili açıklamalarının üzerine, Fahri Unan’ın, Osmanlı eğitim sistemi “farklı medreselere göre farklı program hazırlayacak nitelikten uzaktır”65 şeklindeki tespitlerini eklediğimiz zaman, Osmanlı 63 Bkz. İzgi, s. 68-183; Bkz. Baltacı, İslâm Medeniyeti, s. 165-191; İpşirli, “Medrese,” s. 329. 64 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 172. Yardım, bir başka yerde de “...Edirne Dârulhadis Medresesi ve İstanbul Süleymaniye Dârulhadisi gibi dârulhadislerin birer ihtisas medresesi olduğu kabul edilebilirse de diğer yüzlerce dârulhadisin bu niteliği taşıdığı söylenemez” diyerek dârulhadislerin tamamının ihtisas merkezi özelliğine sahip olmadığını açık bir şekilde belirtmiştir. Ayrıca Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin programı konusunda da ihtiyatlı bir tutum sergilemiştir. Yardım, “Darülhadis,” s. 531-532. 65 Unan, “bibliyografya denemesi,” s. 97. Unan, Klasik dönem Osmanlı medreselerindeki müfredât programı ile ilgili kanaatlerini şöyle dile getirmiştir: “Osmanlı medreselerinde nasıl bir müfredat programı uygulandığı ve hangi kitapların ders olarak okutulduğu meselesi yakın tarihlere kadar HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 56 dârulhadislerinin umûmî medrese müfredâtından çok farklı bir programa sahip olmadığı, fakat yüksek pâyeli medreselerde olduğu gibi, derecesi itibarı ile Süleymaniye Dârulhadisi’nin ancak ulûmu’nakliyye’de, bir diğer ifade ile tefsir ve hadis ilimleri ağırlıklı bir programa sahip olduğu söylenebilir. Ancak Süleymaniye Dârulhadisi’nin müfredâtında hadis ve tefsirden hangisinin öne çıktığı ve daha ağırlıklı olarak tedrîs edildiği meselesi de farklı bir tartışma konusudur. C. Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin Müfredâtı İslâm dünyasında hadis ilimlerinin daha sistemli bir şekilde tahsil edilmesi için XII. asırdan itibaren dârulhadisler inşâ edilmeye başlamıştır. Hadis okulu olarak bilinen bu medreselerin Osmanlılardaki ilk örneklerinin, ihtisas merkezi olarak açıldığı ve hadis ilimlerine has bir programa sahip olduğunu söylemek oldukça güçtür. Diğer taraftan zaman içerisinde haddinden fazla dârulhadisin açılması sebebiyle, ihtisâs merkezi olarak bilinen eğitim kurumlarının bazılarının ihtiyaca mebnî normal medrese statüsüne kavuştuğu yönündeki mülâhazaların gerçeklik payı olabilir. Yine dârulhadislerdeki tefsir derslerinin “ihtisas medresesi olan daru’l-kurralar ile daru’l-hadislerin programlarının bazı zaman veya bazı kurumlarda birleştirilmiş olabilir” diyerek yorumlanması yahut da müderrislerin şahsî tasarrufuna bağlayarak izah edilmesi66, bazı dârulhadisler için doğru olabilir. Ancak belirli bir zaman ve mekan için dile getirilen bu ihtimalleri, dârulhadislerin tamamına teşmîl etmek mümkün değildir. Zira yüksek pâyeli Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nde hadisten başka ilimlerin okutulduğunu gösteren referans niteliğindeki mevcut veriler, yukarıdaki ihtimallerle izah edilemez. Osmanlı medreselerinin en üst basamağında bulunan Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin vakfiyelerindeki şartlar dikkate alındığı zaman, Osmanlılardaki dârulhadislerin, gerçekten, diğer İslâm ülkelerindeki hadis okulları ile tam anlamıyla bir benzerliğinin bulunmadığı hemen anlaşılmaktadır. Özellikle Edirne Dârulhadis Vakfiyesi’ndeki II. Murat’ın: “müderris efendi, şer’î ilimleri ve edebî ciddi şekilde ele alınmış bir konu değildir. Dolayısıyla kesin bir kanaate ulaşmak için konuyla ilgili ciddî ve ilmî çalışmaların sayılarının artmasına ihtiyaç vardır. Fakat şimdiye kadar gerçekleştirilen araştırmaların ekseriyeti ve mevcut veriler, farklı medreselere göre farklı ders programları oluşturacak nitelikten uzaktır. Kâtib Çelebi dahi, tanıttığı kitaplar dolayısıyla medreselerde okutulan derslere (kitaplara) işaret ettiği halde bunların hangi medreselerde okuttuğunu belirtmez.” Unan, “bibliyografya denemesi,” s. 97. 66 Bkz. Yücel, Ekrem, “Dâru’l-hadislerin Müfredatı ve Eğitimi”, Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, (2011), s. 280. KADİR AYAZ 57 fenleri öğretecektir”67 şartı, bunun en önemli göstergesidir. Bu kayıt, medresenin hadis ihtisas merkezi hüviyetine sahip olmadığını gösterdiği gibi, ilk dönem itibarı ile dârulhadislerin programının umûmî medrese müfredâtından farklı olmadığı yönündeki kanaatleri de teyid etmektedir.68 Edirne Dârulhadisi’nin vakfiyesinde bulunan şartlar, medresede yürütülen eğitimin hadis ilimlerine münhasır olmadığını söylemek için yeterli olmakla beraber, Sultan II. Murad’ın felsefe ilimleriyle iştigal edilmemesi hakkındaki kat’i yasağına rağmen69, Molla Lütfî’nin talebesi İbn Kemal’e mantığa dair Hâşiye-i Şerhu’l-Metâli’i burada okutmuş olması da, medresedeki tedrîsatın mahiyetini izah etmek için kifâyet edeceği kanaatindeyiz.70 Zira dârulhadiste belki doğrudan felsefe kitapları okutulmamış olabilir. Fakat felsefe ilimlerinden sayılan mantık kitaplarının burada okutulduğu kesindir.71 Medreselerde mantık kitaplarının okutulması eğitim programı açısından tenkid edilecek bir husus olmayabilir. Fakat Edirne Dârulhadisi’nin hadis ihtisas okulu olduğu yönündeki mülahazaları hatırlayacak olursak, dârulhadisteki mantık derslerinin izahı epeyce güçtür. Ayrıca mantık kitaplarının isimleri kayda geçip, hadis usûlü dersleri ile ilgili herhangi bir bilginin –şu ana kadar- tesbit edilememesi de düşündürücüdür. Edirne Dârulhadis Kütüphanesi’ndeki kitaplara bakıldığı zaman, dârulhadiste yürütülen hadis eğitimi ile ilgili bir tahmin yürütülebilir. Zira vakfiyesinde belirtildiğine göre Edirne Dârulhadisi’nde; Buhârî (üç), Müslim (iki); İbn Mâce (bir), Kütüb-i Sitte (bir), Meşârık (bir), Câmiu’l-Usûl (bir), iki farklı Buhârî şerhi (şerhlerden birinin İbnü’l-Mülakkın’a (804/1401) ait olduğu belirtilmiş, diğerinin müellifi zikredilmemiştir), bir Mesâbih şerhi, bir de müşkilü’l hadis alanında eser bulunmaktadır. On iki çeşit hadis kitabının bulunduğu dârulhadiste ayrıca on bir çeşit fıkıh ve beş adet tefsir kitabı bulunmaktadır.72 Kütüphanedeki hadis 67 Bilge, s. 229; Yıldırım, Edirne Dârulhadîsi, s. 185. 68 Vakfiyedeki şartları Memiş, “Buradan anlaşılmaktadır ki, medresenin ağırlıklı derslerini hadis ilimleri oluşturmaktadır” diyerek yorumlamıştır. Memiş, “Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Dâru’l-hadisinin Yeri,” s. 130. Konuyla ilgili iyimser bir başka yorum için bkz. Erdem, “Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Daru’l-Hadisi’nin Yeri,” s. 187-188. Aşağıda üzerinde durulacağı gibi, Edirne Dârulhadis müderrislerinin ilmî birikimi, eserlerinin muhtevâsı ve kütüphânesindeki hadis kitapları yukarıdaki yorumları desteklememektedir. 69 Bkz. Bilge, s. 221, 229. 70 Bkz. Taşköprizâde, Şekâik, s. 226. 71 Yıldırım, Edirne Dârulhadîsi, s. 56-57. 72 Vakfiyede kayda geçen kitaplar için bkz. Bilge, İlk Osmanlı Medreseleri, s. 224, 231; Yıldırım, Edirne Dârulhadîsi, s. 48-50, 187-188. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 58 eserlerine bakarak -tahmînî olarak- hadis eğitiminin rivayet geleneğine uygun birkaç hadis kitabı üzerinden yürütüldüğü ve Buhârî ile Mesâbîhu’s-Sünne’nin okunmasına ehemmiyet verildiği söylenebilir. Sınırlı sayıda hadis kitabı bulunan dârulhadisteki hadis eğitimine dâir bu düşünceleri, yukarıda aktardığımız Taşköprizâde’nin kendi müderrisliği sırasında okuttuğu hadis kitapları ve XIVXVI. yüzyıllar arasında yaşamış âlimlerin biyografilerinde verdiği bilgiler de desteklemektedir. Edirne Dârulhadisi’nin vakfiyesindeki şartlar, kütüphanesindeki hadis eserleri ve dönemin âlimlerinin burada okudukları kitaplar dikkate alındığı zaman, dârulhadisin hadis ihtisas merkezi niteliğinde bir öğretim programına sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Bu kanaatleri, Süleymaniye Dârulhadisi’nin açılmasına kadar (964/1557) bir asırdan fazla yüksek pâyesini koruyan Edirne Dârulhadisi’nde görev yapan müderrislerin eserlerinin nitelikleri de açık bir şekilde desteklemektedir. Süleymaniye Dârulhadisi’nin açıldığı 1557 tarihine kadar, Edirne Dârulhadisi’nde görev yapan yirmi yedi müderristen on ikisi yaklaşık 280 civarında çalışma yapmıştır. Bunlardan 12 tanesi hadisle ilgilidir.73 Hem genel toplamda hem de hadis çalışmaları arasında rakamın yüksek olmasında, iki yüz civarında çalışması bulunan İbn Kemal’in (940/1533) on kadar hadis eseri etkili olmuştur. İbn Kemal’in çalışmalarını çıkarınca 79 çalışma arasında hadisle ilgili eser sayısı ikiye düşmektedir. İbn Kemal’in eserleriyle beraber veya bunlar olmadan hadis çalışmalarının oranı her halükarda %5’in altında kalmaktadır. Bunların da hadis ilimleri açısından kapsamlı ve özgün çalışmalar olduğunu söylemek oldukça güçtür.74 Ayrıca müderrislerin fıkıh ve kelâm başta olmak üzere çeşitli bilim dallarında kaleme aldıkları eserlerin hadisten çok daha fazla olması, dârulhadisin ilmî faaliyetler cihetinden dönemin hadis çalışmalarına istenilen ölçüde katkı sağlayamadığını ve müderrislerin ilmî temâyüllerinin hadisten başka ilimler yönünde cereyan ettiğini göstermektedir. XV ve XVI. asırlarda yüksek pâyeye sahip olan Edirne Dârulhadisi, 964/1557 tarihinde Süleymaniye Külliyesi’nin bünyesinde bir dârulhadis açılması ile ikinci sıraya düşmüş, bu tarihten itibaren Süleymaniye Dârulhadisi Osmanlı eğitim kurumlarının en üst basamağında yer almıştır.75 Süleymaniye Dârulhadisi’nin 73 Müderrisler ve eserleri için bkz. Yıldırım, Edirne Dârulhadîsi, s. 61-107; Gül, s. 142-156. 74 Bkz. Ayaz, s. 42-44, 47; Güler, Zekeriya, “Vesîle ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri”, Ethem Cebecioğlu, (ed.), Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, X, (Ankara, 2003), s. 81-82. 75 Süleymaniye Vakfiyesi’nde, külliyedeki dört medresenin müderrisinin yevmiyesi 60 akçe, dârulhadis müderrisinin yevmiyesi de 50 akçe olarak kayd edilmiştir. Bkz. Kürkçüoğlu, Kemal Edib (haz.), Süleymaniye Vakfiyesi (Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Yayınları, 1962), s. 32. KADİR AYAZ 59 yüksek mevkii dikkate alınarak, Osmanlılarda hadis ilimlerine üst düzeyde önem verildiği şeklinde bir takım mülâhazalar yapılmaktadır.76 Edirne Dârulhadisi’nden farklı olarak Süleymaniye Vakfiyesi’nde hadis rivayetine dâir bir takım referanslar bulunması, bu düşünceyi kısmî olarak desteklemektedir. Vakfiyede dârulhadis müderrislerinin özellikleri ve vazifeleri şu şekilde açıklanmıştır: “Âhâdis-i Nebeviyye ve ahbâr-ı Mustafaviyye nakl olunmak için bina olunan dârulhadiste ilmî ile âmil faziletli bir âlim, kâmil ve Kur’ân-ı Kerîm’i tefsir etmeye kadir ve sahih hadisleri nakletmekte mahir olan Mesabîh’in dolu parlaklığı gibi faziletleri açık ve Meşârık’ın güneşi gibi üstünlükleri kamaştırıcı olan ve yüce (Allah’ın) hükümdarın elçisinin kamil dininin yüksek sözlerini açıklayan Hazreti Müslim’in rivayetinde sağlamlığı kabul edilen ve Hazreti Buhârî’yi nakletmekte milletler arasında temayüz etmiş olan kimse müderris ve muhaddis olur ve tatil olduğu yaygın olan günlerden başka günlerde dershanede hazır olup meşru özrü olmadan gelmemekten sakınmalıdır.”77 Vakfiyede Buhârî, Müslim, Meşârık ve Mesâbîh’e yapılan vurgu, mezkûr eserlerin burada okutulacağına işaret etmekle beraber, dârulhadisin hadis ilimlerine tahsîs edilmesi anlamını taşımamaktadır. Zira aynı üslup ile tefsir ilmine de işaret edilmiştir. Ayrıca dârulhadiste görev yapan müderrislerden bazılarının tarih düşerek kitaplar üzerine aldıkları notlarda, Sahîh-i Buhârî ve Kirmânî’nin el-Kevâkibü’d-Derârî Öncelikle vakfiyede dârulhadis müderrisi için tayin edilen yevmiye sabit olmayıp, 1561-1589 tarihleri arasında görev yapan müderrisler 210 akçe, 1589-1661 arasında birkaç istisnâ dışında 70 ve 100’er akçe, 1661-1700 arasında dârulhadîs müderrisleri 50 akçe yevmiye almışlardır. Bkz. Çiftçi, s. 110-111. Dârulhadis müderrislerinin yevmiyelerinin Süleymaniye’deki diğer dört medreseden daha az olması, diğer medreselerinin mertebesinin dârulhadisten daha üst bir mevkîde olduğu anlamını taşımamaktadır. Zira Süleymaniye Dârulhadîsi, Osmanlı Devletinin en yüksek kadrolu medresesi olup, baş müderrisi de en yüksek rütbeli müderris sıfatı ile devlet tefrîşatında ilk sırada yer almıştır. Bkz. Emin Bey, s. 647, 648. Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 172. Süleymaniye Dârulhadisi’nin üstünde müderrislik bulunmadığını belirten Uzunçarşılı da dârulhadîsin eğitim kurumlarının en üstünde yer aldığını şöyle ifade etmiştir: “Süleymaniye medreseleri yapılıncaya kadar en yüksek müderrislik Sahn-ı Seman müderrisliği iken Süleymaniye medreselerinin inşasından sonra müderrisler ibtidâ-i altmışlı yani altmış akçeli yevmiyeliden başlayarak Hareket-i altmışlı, Mûsıla-i Süleymaniye, Hamise-i Süleymaniye ve Süleymaniye ve müderrisliğin son kademesi olarak Dârü’l-hadîs-i Süleymaniye müderrisliğine kadar bir müderrislik derecesi takib ederlerdi bu medreselerden her birinin mikdarı malûm idi ve bazen lüzum ve ihtiyaca göre bu miktar artırılırdı... Mûsıla-i Süleymaniye müderrisliği (kibar-ı müderrisîn) denilen müderrisliklerin ilk kademesi olup bunun bir derece üstünde Hamise-i Süleymaniye müderrisliği ve onun da üstünde Süleymaniye’nin dört medresesinden birinin müderrisliği ve en son da Dârü’l-hadîs müderrisliği geliyordu.” Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 36-37. 76 Bkz. Karacabey, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 229. 77 Atay, s. 92; Krş. Kürkçüoğlu, s. 31-32. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 60 adlı Buhârî şerhinin yanı sıra Zemahşerî’nin Keşşâf adlı tefsirinin okutulduğuna dâir bir takım kayıtlar bulunmaktadır.78 Süleymaniye Vakfiyesi’nin sonundaki ekte bulunan kitap isimleri ve sonradan Sultan Süleyman tarafından vakfedilen kitapların listesine bakıldığı zaman; kütüphanedeki hadis koleksiyonunun ağırlıklı olarak Buhârî, Müslim, Mesâbîh, Meşârık ve bunların şerhlerinden oluştuğu görülmektedir.79 XVI. asra dair bu belgelerde hadis musannefatının en temel eserleri olarak bilinen Kütüb-ü tis’a’dan yalnızca Buhârî, Müslim ve Ebû Dâvud’un bulunması, diğer taraftan müsned, musannef ve mu’cem nev’inden hiçbir eserin kayda geçmemiş olması dikkati câlip bir durumdur. Yine mezkûr vesîkalarda hadis usûlü ile ilgili herhangi bir eser ismine rastlanılmaması, garîbu’l-hadis, ricâl ve tabakat konusunda da birkaç eserin bulunması, dârulhadisteki hadis eğitiminin yukarıda sayılan belli başlı hadis kitapları üzerinden yürütüldüğüne dair açık referanslardır.80 Ayrıca vakfiyede yer alan kitapların niteliği, dönemin âlimlerinin hadis musannefâtının aslî kaynaklarına sahip olmadıklarını ve az sayıdaki hadis çalışmasında belli başlı eserler haricinde ikincil kaynakların kullanıldığını göstermektedir. Dolayısıyla, vakfiyesinde hadis ile beraber Kur’an ilimlerine işaret edilen Süleymaniye Dârulhadisi’nde, müderrislerin -muhtemelen ders esnasında- hadis ve tefsir kitaplarının üzerine düştüğü notlar, burada tefsir ilimlerinin de okutulduğunu ve dârulhadisin hadis ihtisâs merkezî olmadığı yönündeki kanaatleri kuvvetle desteklemektedir. 78 Çiftçi, s. 163-170. Ayrıca Süleymaniye Dârulhadis müderrislerinin fıkıh ve kelam kitaplarının üzerlerine tarihle beraber not düştükleri tesbit edilmiştir. Ancak bunların ders sırasında mı yoksa mütalaa esnasında mı yazılmış olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bkz. Çiftçi, s. 171, 181. 79 Süleymaniye vakfiyesinin sonundaki kitap listesi için bkz. Kürkçüoğlu, s. 210-218, Çiftçi, s. 498- 502. Kanuni tarafından vakfedilen kitaplar için bkz. Çiftçi, s. 157-163. 80 Vakfiyede yukarıda isimleri zikredilen hadis kitapları ve bunların şerhlerinden başka; Sünen-i Ebî Dâvud, İbnü’l-Esîr’in Câmiu’l-usûl ve en-Nihâye fî garîbi’l-hadis, Zehebî’nin Tecrîdü esmâi’s-Sahâbe ve Kâdı Iyad’ın eş-Şifâ’sı ve müellifi bilinmeyen Muhtelifu’r-rivâye adlı bir eser bulunmaktadır. Bkz. Kürkçüoğlu, s. 211-212; Çifti, s. 498-502. Sultan Süleyman’ın vakfettiği kitaplar arasında yine Buhârî, Müslim, Mesâbih ve Meşârık ile bunların şerhlerinden başka şu eserler bulunmaktadır; Sünen-i Ebî Dâvud, Câmiu’l-usûl (İbnü’l-Esîr), et-Tergîb ve’t-terhîb (Münzirî), Kitâbu’ş-Şifâ (Kâdı Iyâd), Riyâzu’s-salihîn (Nevevî), el-Makâsıdü’l-hasene (Sehâvî), el-Mevâhibü’l-ledünniyye (Kastallânî), Câmiu’l-kebîr (Suyûtî), Umdetü’l-ahkâm (Makdisî), Menhecu’l-ummâl (Muttakî el-Hindî), Kitabu’l-ahkâm (Abdulhak el-İşbilî), Tecrîdü’s-sahâbe (Zehebî), Şerhu câmii’s-sağîr (Alkamî), Kitabu’l-Istıfâ ale’ş-Şifâ (Delecî), Feyzu’l-kadîr min Câmii’s-sagîr’in baş tarafı (Münâvî), en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs (İbnü’l-Esîr), Şerhu Âsari’t-Tahâvî, Şerh-i Şemâil-i Şerîf (İbn Hacer el-Heytemî) adlı eserler bulunmaktadır. Çiftçi, s. 157-161. KADİR AYAZ 61 Öte yandan XX. yüzyılın ilk çeyreğinde mütehassıs yetiştirmek için Dâru’lHilâfeti’l-Aliyye Medresesi’nde Medresetü’l-mütehassısîn nâmıyla; 1) Tefsir ve Hadis, 2) Fıkıh, 3) Kelâm, Tasavvuf ve Felsefe şubesi olmak üzere üç kısım açılmıştır.81 1333/1914 tarihli Islâh-ı Medâris Nizamnâmesi ile yürürlüğe giren bu düzenlemede mütehassısîn medreselerinde hadis dersleri müstakil bir bölümde tasarlanmamış, bilakis tefsirle beraber Tefsir ve Hadis Şubesi altında iki bilim dalı bir bölümde birleştirilmiştir. İlk dönemlerin aksine82, ihtisaslaşmanın öne çıktığı ve ilimlerde müstakilleşme çalışmalarının hız kazandığı son dönemde, hadis ile tefsir için bir şube açılması ve bu ilim dallarının tefrîk edilmemesi, hadis ihtisas okulları olarak bilinen dârulhadislerin Osmanlılarda ihtisâs merkezi hüviyetini kazanamadığını gösteren bir başka argümandır. Süleymaniye Dârulhadisi’nin programında hadis eğitiminin baskın bir şekilde öne çıkmamasının sebebleri üzerine bir tahlil yapılacak olursa, yukarıda da üzerinde durulduğu gibi kuruluştan itibaren tevârüs eden ve Râzî mektebine bağlı olarak gelişen fıkıh ve kelam ağırlıklı ilmî geleneğin etkili olduğu söylenebilir. Fıkıh ve kelam ağırlıklı ilmî geleneğin ortaya çıkmasında ise, resmî idârenin beklentileri belirleyici olmuştur. Zira medrese hiyerarşisinin en üst basamağında bulunan Süleymaniye Dârulhadisi, Devlet-i Aliyye’deki üst düzey bürokratik makamların insan kaynağını oluşturmuş ve mevleviyet denilen büyük kadılıklara öncelikle dârulhadis müderrisi tayin olunmuştur.83 Uzunçarşılı, bu durumu şöyle izah etmiştir: “altı medreseden derece itibariyle en yüksek medrese Dârü’l-hadis müderrisliği olup84, buranın müderrisi arzu ettiği takdirde mahreç mevleviyetleri denilen Kudüs, Halep, Eyüp, Selânik, Tırhala, Yenişehri, Galata, İzmir, Sofya, Trabzon 81 İlmiyye Sâlnâmesi, (İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334), s. 667; Bkz. Atay, s. 266-267; Karacabey, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri,” s. 235-236. 82 Osmanlıların ilk dönemlerinde bütün ilim dallarında mâhir âlimlerin yetiştirilmeye çalışıldığı ve bu sebeble de ihtisaslaşmanın önemsenmediği ancak son dönemlerde ise ilimlerde müstakilleşme çalışmalarının hız kazandığı bilinmektedir. Bkz. Unan, Fahri, “Osmanlı Medrese Ulemâsı: İlim Anlayışı ve İlmî Verim”, Koomduk İlimder Jurnalı/Sosyal Bilimler Dergisi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 5 (2003), s. 20-24; Atay, s. 229-230. 83 Cevdet Paşa, Süleymaniye Dârulhadisi’nin en üstte yer aldığı medrese hiyerarşisini ve müderrislerin terfî usûlünü şöyle açıklamıştır; 1. İbtidâ-i Hâriç, 2. Hareket-i Hâriç, 3. İbtidâ-i Dâhil, 4. Hareket-i Dâhil, 5. Mûsıla-i Sahn, 6. Sahn-ı Semân, 7. İbtidâ-i Altmışlı, 8. Hareket-i Altmışlı, 9. Mûsıla-ı Süleymaniye, 10. Süleymaniye, 11. Hâmis-i Süleymaniye, 12. Dâru’l-Hadis(-i Süleymaniye). Unan, “bibliyografya denemesi”, s. 89; Krş. Cevdet Paşa, Tarih, (İstanbul, 1309), I, s. 111. Ünver benzer bir tasnifi verdikten sonra: “Bu terfi’ esâsının XIX uncu asrın sonuna kadar devam ettiğini bugün sağ olanlar hatırlar” şeklinde dile getirmiştir. Ünver, s. 128. 84 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 34. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 62 ve Girid kadılıklarından birisine tayin olunurdu; Eğer Dârü’l-hadis müderrisi kadılık istemezse o zaman mahreç mevleviyetlerinden münhal olan kadılık Dârü’l-hadis müderrisinin bir derece altındaki Süleymaniye müderrislerinden herhangi birisine teklif edilirdi”85 Ayrıca Emin Bey, Süleymaniye Dârulhadis müderrisinin hey’etçe şeyhülislamın yanına girildiği zaman müderrislerin reisi olduğunu, kıdem ve ilim olarak da onun üstünde müderrislik bulunmadığını belirtmiştir.86 Dârulhadisteki müderrislerin mevkiinin yüksek olması ve onun üstünde müderrislik bulunmamasının hadis çalışmalarına bir takım olumsuz yansımalarından bahsetmek mümkündür. Ünver de, mevleviyet diye adlandırılan büyük kadılıkların ve kazaskerliğin yüksek pâyeli medreselerde görev yapan müderrislere verildiğini belirttikten sonra, müderrislerin ilmî çalışmalardan ziyâde devlet işleriyle meşgul olduklarını ve tekâude ayrıldıktan sonra boş zamanlarında telifler vücuda getirdiklerini belirtmiştir.87 Ünver’in bu tesbitlerini, 1577-1700 tarihleri arasında Süleymaniye Dârulhadisi’nde görev yapan müderrislerin görevden ayrılma sebebleri üzerine yapılan bir araştırmada desteklemektedir. Buna göre; söz konusu dönemde dârulhadiste görev yapan 92 müderristen; 67’si kadılık ve kazaskerlik, 9’u diğer medreselerde müderrislik, 9’u vefat, 4’ü azil ve tekâud, 2’si Nakîbuleşraflık, 1’i de Şeyhülislamlık sebebiyle görevden ayrılmıştır.88 Bir buçuk asırlık dönemde görev sırasında vefat eden 9 kişi hariç, 83 müderristen 68’inin (%81.9)89 kadılık ve kazaskerliği tercih etmesi, dârulhadisin bürokrat okulu hüviyetinde kurumsal bir kimlik kazandığını göstermektedir. Ayrıca kadılık ve kazaskerlik görevlerinin daha ziyâde usûl-ü fıkıh ve furû fıkıh ile münâsebeti dikkate alınınca, dârulhadis müderrislerinin tedrîs ve telif açısından hadis ilimleri ile ilgili çalışmalarda verimli olduklarını söylemek pek mümkün gözükmemektedir. Zira 1557-1700 tarihleri arasında Süleymaniye Dârulhadisi’nde görev yapan 92 iki müderristen yalnızca dördü hadis alanında çalışma yapmıştır.90 Diğer taraftan aynı dönemde Süleymaniye Dârulhadisi’nde görev almayan Osmanlı âlimlerinin 85 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 38. 86 Emin Bey, s. 647, 648; Bkz. Ünver, s. 132; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı, s. 38. 87 Ünver, s. 133. 88 Çiftçi, s. 284-287. 89 Yukarıdaki değerlendirmede, müderris sayısı ile görevden ayrılma sebeblerinin toplamı arasında bir kişilik fark bulunmaktadır. Kadılık ve kazaskerliğe geçen müderrislerin sayısı normalde 67 iken, Şeyhzâde Ahmed’in iki kez dârulhadis müderrisliği yapıp, her ikisinde de farklı kadılıkları tercih etmesinden dolayı kadılık ve kazaskerliğe geçenlerin sayısı 68’e çıkarılarak yüzdelik oran hesaplanmıştır. Bkz. Çiftçi, s. 286. 90 Bkz. Çiftçi, s. 233. KADİR AYAZ 63 hadis ile ilgili çalışmaları, özel nitelikli bu medresedeki müderrislerden çok daha fazladır.91 Edirne ve Süleymaniye Dârulhadis müderrislerinin ilmî muhîti ve eserleri ile ilgili bilgiler, dârulhadislerin pâyesinin yüksek olmasının hadis çalışmalarına olumlu yansımadığını göstermekte ve bu müesseselerin pâyesinden hareketle Osmanlılarda diğer İslâm ülkelerinden geri kalmayacak düzeyde hadis tedrîsatı yapıldığını söylemenin de yanıltıcı olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan XVII. yüzyıl seyyâhlarından Evliyâ Çelebi’nin (1095/1684), Osmanlı coğrafyasının çeşitli bölgelerinde gördüğü dârulhadislerden farklı olarak, Mısır dârulhadisleri ile ilgili “bu müesseselerde ilmî hadisten gayri bir fünûn görülmez” diye kaydetmesi, eğitim programları açısından Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye ve Mısır dârulhadisleri arasındaki farklılığı izah etmesi açısından dikkate değerdir.92 Yine Evliya Çelebi’nin Mısır muhaddisleri hakkında zikrettiği: “her birinin derûnunda yirmişer otuzar bin hadis vardır” ve “Kur’ân-ı Kerîm huffazı gibi meşhur hadis âmâları vardır” sözleri, bölgedeki ilmî çevrelerin rivayet ilimlerinin tahsîline önem verdiklerini ve hadis birikimlerinin de yüksek düzeyde olduğunu gösteren önemli bilgilerdir. Merhum Tayyib Okiç (1977) de Evliyâ Çelebi’nin sözlerini: “Arap memleketlerinde ve bilhassa Mısır ve şimâli Afrika memleketleri dışında, Kur’ân-ı Kerîm’i ezber bilenlerin sayısı çok olmakla beraber hadis ezberleyenlere nadir tesadüf edilmektedir”93 diyerek yorumlamıştır. Diğer taraftan Mısır dârulhadisleri hakkında bilgi veren Gaytî’nin (981/ 1573) açıklamaları da Evliyâ Çelebî’nin tesbitlerini teyid etmektedir. Gaytî, Mısır dârulhadislerindeki tedrîsâtı şöyle izah etmiştir: “Hadis öğretimi için vakfedilmiş, veya bünyesinde hadis dersine de yer verilmesi şart koşulmuş medreselerde, vâkıfın şartına göre hareket edilirdi... Şeyhûniye medresesinin (757/1356) Hadis dersi konusundaki şartı, aynen bugünkü tatbîkat gibidir. Bu da herhangi bir hadis kitabını okumak ve o hadis metinlerinin çeşitli yönleri üzerinde açıklamalar yapmaktan ibârettir. Bu sebeble ben de, bu hadis medresesinde –çeşitli yönleriyle diğerlerine tekaddümü sebebiyle- Sahîh-i Buhârî’yi okutmakla işe başladım.”94 Mısır dârulhadisleri ve Şeyhûniye Medresesi’nin programı hakkındaki açıklamalar ile 91 XVII. asırda Süleymaniye Dârulhadisi’nde görev yapmamış olan Osmanlı âlimleri tarafından kaleme alınan hadis çalışmaları için bkz. Yıldırım, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri,” s. 152-182. 92 Okiç, s. 109. Ayrıca Okiç yukarıdaki tasrihi, Evliyâ Çelebi “bu okulların sırf hadis tedrisi için kurulduklarını anlatmaktadır” diyerek açıklamıştır. Okiç, s. 109. 93 Okiç, s. 109. 94 Yardım, “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler,” s. 175; Krş. Gaytî, el-Ferâidü’l-Munazzama, Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İsmail Sâib Sencer koleksiyonu, nr. 4384, vr. 12a-12b. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 64 Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin vakfiyesindeki şartları karşılaştırınca, İstanbul ve çevresindeki dârulhadislerin kadim ilim merkezlerindeki emsallerinden farklı bir yapıda olduğu ve hadis ilimlerinin tedrîsâtı açısından da aralarında epeyce bir fark bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu karşılaştırmalar ve şu ana kadar dârulhadislerle ilgili ulaşılan tarihi bilgiler, Osmanlı dârulhadislerindeki hadis öğretim faaliyetlerinin diğer İslâm ülkelerinden geri kalmadığını dile getiren araştırmacıların –iyimser- yorumlarının gerçeği yansıtmadığını göstermektedir. Biyografi eserlerinde ve tarihi kaynaklarda, XV ve XVI. yüzyıllarda Edirne ve İstanbul merkezli dârulhadislerde ve medreselerde hadis usûlüne dâir bir dersten bahsedilmemektedir. Konuyla ilgili bilgi veren araştırmacıların kaynak gösterdikleri Uzunçarşılı ve Baltacı, dârulhadislerin programına ilişkin bazı kitap isimleri zikretmişler fakat bu hususta tarihi bir vesîkaya atıfta bulunmamışlardır. Baltacı kendisi de dârulhadislerin programı ile ilgili kesin bir bilginin bulunmadığını bazı yerlerde açık bir şekilde dile getirmiştir. Dolayısıyla ikincil kaynaklar kullanılarak, medreselerden farklı olarak dârulhadislerde okutulduğu söylenilen hadis usûlü dersleri, dârulhadislerin İslâm dünyasında temsil ettiği kurumsal kimliğe matuf değerlendirmeler olup, şu an itibarı ile tahminden öteye geçmemektedir. Osmanlı âlimlerinin biyografilerinde ve Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin vakfiyelerindeki kitap listelerinde hadis usûlü eserlerine rastlanılmaması, erken dönemde Osmanlı ilmî muhitinde müstakil bir hadis usûlü dersinin okutulmadığına dâir açık bir referanstır. Burada, Osmanlı ulemâsının fıkıh usûlü kitaplarının içerisinde yer alan bazı hadis usûlü konuları ile iktifâ ettikleri söylenebilir. Öte yandan Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’nin vakfiyesindeki kitaplar arasında; müsned, musannef ve mu’cem nev’inden hiçbir esere rastlanılmaması, yine ricâl ve tabakat konusunda birkaç eser dışında kayda değer bir kitap isminin bulunmaması, ilk dönem itibarı ile İstanbul ve çevresindeki ilmî muhitte hadis ilimlerinin tedrîs ve te’lîf bağlamında tercih edilmediğini göstermektedir. Zira hadis ilimlerinin ana kaynakları olarak bilinen mezkûr musannefâtın bulunmadığı ilmî muhitte, yaygın bir hadis eğitimi yahut üst düzeyde hadis çalışmalarından bahsedilmesi tahminden öteye geçmeyecektir. Yine söz konusu hadis kaynaklarına erken dönemde pek rastlanılmaması, ilk dönemlerde rivayet ilimlerinin ulemâ arasında heyecan uyandırmadığı şeklinde de yorumlanabilir. İstanbul merkezli Osmanlı dârulhadisleri, Devlet-i Aliyye’nin teessüs ve takarrur dönemlerinde kazandığı bürokrat okulu kimliği ile beraber hadis ilimlerinin gelişmesine beklenilen ölçüde katkı sağlayamamıştır. Kevserî başta olmak KADİR AYAZ 65 üzere son dönem icâzetnâmelerinde yer alan silsilelerin tarihçesinden ve ulemânın biyografilerinden anlaşıldığı kadarıyla, tarihin akışı içerisinde Osmanlı ilmî çevreleri arasında hadis ilimlerinin yaygınlaşması, XVII. yüzyıldan sonrasına rastlamakta ve bunların kaynağı da ilk dönemlere kadar uzanmamaktadır. Hadis İlimlerinin Tedrîsâtı Açısından Osmanlı Dârulhadisleri Öz Dârulhadis medreseleri, İslâm dünyasında hadis ilimlerinin daha sistemli bir şekilde tedrîs edilmesi için açılan ve hadis ihtisâs medresesi olarak da bilinen özel nitelikli eğitim kurumlarıdır. İlk defa XII. asırda Şam’da açılan dârulhadisler, kısa sürede İslâm coğrafyasının çeşitli bölgelerine yayılmış, bu arada XIII. asrın ilk yarısında Çankırı Dârulhadisi’nin açılması ile Anadolu eğitim ve kültür hayatına girmiştir. Osmanlılarda da XV. asırda açılan Edirne Dârulhadisi ve XVI. asırdaki Süleymaniye Dârulhadisi medreselerin en üst basamağında yer almıştır. Son zamanlarda Osmanlı hadis çalışmaları ile ilgili araştırmalarda, dârulhadislerin müfredâtının tesbitine yönelik incelemeler hız kazanmış durumdadır. Umûmî medrese müfredâtı ile ilgili bilgi veren birçok yazılı belge ve kaynak bulunmasına rağmen, Osmanlı dârulhadislerinin programı hakkında şu ana kadar kesin bir bilgiye ulaşılmış değildir. Bu çalışmada öncelikle konuyla ilgili kaynaklar tahlil edilerek, yüksek pâyeli Edirne ve Süleymaniye Dârulhadisi’ndeki hadis eğitiminin niteliği ve verimliliği üzerinde durulacaktır. Anahtar kelimeler: Osmanlı, Dârulhadis, Hadis Eğitimi Bibliyografya Atay, Hüseyin: Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi Medrese Programları – İcâzetnâmeler Islahat Hareketleri, İstanbul: Dergah Yayınları 1983. Ayaz, Kadir: Molla Gürânî ve el-Kevseru’l-Cârî ilâ Riyâdı Ehâdîsi’l-Buhârî, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. Baltacı, Cahid: XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2005. İslâm Medeniyeti Tarihi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2007. Bilge, Mustafa: İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları 1984. Bozkurt, Nebi: “Dârülhadis”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VIII (İstanbul, 1993), s. 527-29. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 66 Bursalı, Mehmet Tahir Efendi: Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz ve İsmail Özen, İstanbul: Meral Yayınları. Cihan, Sadık: “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usulü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yazılan Şerh ve Tercümeler”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (Erzurum, 1976), s. 127-36. Çiftçi, Mehdin: Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar), İstanbul: Kitabevi Yayınları 2013. Gökyay, Orhan Şaik: “Kâtib Çelebi; Hayatı – Şahsiyeti - Eserleri”, Kâtib Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1991, s. 3-90. Gül, Ahmet: Osmanlı Medreselerinde Eğitim - Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’lHadîslerin Yeri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1997. Emecen, Feridun M.: Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul: Timaş Yayınları 2011. Emin Bey: “Tarihçe-i Tarîk-i Tedrîs”, İlmiyye Sâlnâmesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire 1334, s. 642-651. Erdem, Elif: “Anadolu’daki Dârü’l-Hadislerin Mahiyeti”, Muhittin Düzenli (ed.), Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, Samsun, 2011, s. 175-189. Halaçoğlu, Yusuf: XIV – XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2007. Hatiboğlu, İbrahim: “Süleyman Fâzıl Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXVIII (İstanbul, 2010), s. 86-87. Hüseyin Hüsameddin, Abdîzâde: Amasya Tarihi, İstanbul: Hükümet Matbaası 1327- 1330. İlmiyye Sâlnâmesi, İstanbul: Matbaa-i Âmire 1334. İpşirli, Mehmet: “Medrese (Osmanlı Dönemi)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVIII (İstanbul, 2010), s. 327-333. İzgi, Cevat: Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul: İz Yayıncılık 1997. Karacabey, Salih: “XV ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, 4 (Bursa, 1992), s. 227-235. ......, “Osmanlı Medreselerinin Son Dönemi’nde Hadis Öğretimi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII, 8 (Bursa, 1999), s. 149-169. ......, “Hadis Öğretiminde Medrese ve Dâru’l-hadislerin Yeri”, Muhittin Düzenli (ed.), Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, Samsun, 2011, s. 217-243. Kâtib Çelebi: Mustafa İbn Abdillah, Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, nşr. Şerafeddin Yaltkaya ve Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul, 1941. KADİR AYAZ 67 ......, Mîzanu’l-hak fî İhtiyâri’l- ahakk, nşr. Ebü’z-Ziyâ (Koçi Bey Risâlesi ile beraber), İstanbul, 1306. Kazıcı, Ziya: İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2010. Kevserî, Muhammed Zâhid: et-Tahrîru’l-vecîz fîmâ yebteğîhi’l-müstecîz, nşr. Abdulfettâh Ebû Ğudde, Haleb: Mektebü’l-matbûâti’l-İslâmiyye 1413/1993. Koçkuzu, Ali Osman: Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, İstanbul: Dergah Yayınları 1983. Kürkçüoğlu, Kemal Edib (haz.): Süleymaniye Vakfiyesi, Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Yayınları 1962. Lekesiz, M. Hulûsi: “Osmanlı İlmî Zihniyeti: Teşekkülü, Gelişmesi ve Çözülmesi Üzerine Bir Tahlil Denemesi”, Türk Yurdu, XI, 49 (Eylül-1991), s. 20-31. Memiş, İbrahim: “Anadolu Hadis Geleneğinde Edirne Dâru’l-hadisinin Yeri”, Muhittin Düzenli (ed.), Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dârü’l-Hadisler, Samsun, 2011, s. 119- 134. Ocak, Ahmet Yaşar: “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Türkler, XI (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 2002), s. 15-26. Okiç, M. Tayyib: Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 1959. Özafşar, Mehmet Emin: “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, Hasan Celal Güzel v.dğr. (ed.), Türkler, XI (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 2002), s. 356-369. Şevketî Efendi, Eşrefzâde: Medâris-i İslâmiyye Islahat Programı, İstanbul: Hürriyet Matbaası 1329. Taşköprizâde, Ahmed İbn Mustafa: eş-Şekâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’lOsmâniyye, İstanbul, Dersaadet Yayınları. Tobay, Ahmet, Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmi ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991. Topaloğlu, Nuri: Selçuklu Devri Muhaddisleri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 1988. Unan, Fahri: Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 2003. ......, “Klasik dönem Osmanlı medreselerinde eğitim üzerine yapılmış çalışmalara dair bir bibliyografya denemesi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (İstanbul, 2005/1) s. 79-114. ......, “Osmanlı Medrese Ulemâsı: İlim Anlayışı ve İlmî Verim”, Koomduk İlimder Jurnalı/ Sosyal Bilimler Dergisi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 5 (Bişkek, 2003), s. 14-33. HADİS İLİMLERİNİN TEDRÎSÂTI AÇISINDAN OSMANLI DÂRULHADİSLERİ 68 Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1988. ......, Büyük Osmanlı Tarihi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları) Ünver, A. Süheyl: İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç Fatih Külliyesi ve zamanı ilim hayatı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları 1946. Yardım, Ali: “Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler”, Güler Eren (ed.), Osmanlı, VIII (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları 1999), s. 163-175. ......, “Dârulhadis (Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar’da Dârulhadis)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, VIII (İstanbul, 1993), s. 529-532. ......, “Aclûnî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, I (İstanbul, 1988), s. 327-28. Yavuz, Yusuf Şevki: “Taşköprizâde” Ahmed Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XL (İstanbul, 2011), s. 151-152. Yıldırım, Selahattin: Osmanlı Dönemi Anadolu Muhaddisleri (Hicrî VII-IX. Asır), (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994. ......, Osmanlı İlim Geleneğinde Edirne Dârulhadîsi ve Müderrisleri, İstanbul, 2001. ......, “Osmanlı Muhaddisleri’nin Eserleri ve Bunlar Arasında Kırk Hadis Çalışmalarının Yeri”, Muhittin Düzenli (ed.), Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, Samsun, 2011, s. 139-152. ......, “Osmanlı Muhaddislerinden el-Kemâhî ve el-Müheyyâ Adlı Muvatta Şerhi”, Ekev Akademi Dergisi, 20 (İstanbul, Yaz-2004), s. 197-220. ......, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Muhaddisleri ve Eserleri”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 14 (İstanbul, 2004), s. 152-182. Yücel, Ekrem: “Dâru’l-hadislerin Müfredatı ve Eğitimi”, Muhittin Düzenli (ed.), Anadolu’da Hadis Geleneği ve Dâru’l-hadisler, Samsun, 2011, s. 273-292. Zirikli, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’lmuste’ribîne ve’l-müsteşrikîn, Beyrut
XXXXXXXXXXXXXXXXX
XXXXXXXXXXXXX
TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKASI BAĞLAMINDA YABANCI OKULLARIN KONUMU TOLGA OKTAY TEZ DANIŞMANI DR. ÖĞRETİM ÜYESİ SEDA TAŞ EDİRNE 2018 i Tezin Adı: II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikası Bağlamında Yabancı Okulların Konumu Hazırlayan: Tolga OKTAY ÖZET Yabancı okulların II. Abdülhamid dönemindeki varlığının özel olarak önem arz etmesinin kuşkusuz birçok sebebi vardır. Varlıkları çok eski tarihlere dayanan bu okullar, II. Abdülhamid döneminde en önemli sorunlar arasında yer almıştır. Çünkü yabancı okullar bu dönemde, Osmanlı eğitim politikasının rotasını yönlendirmede doğrudan etki sahibi olmuşlardır. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yayınlanmasına kadar yabancı okulların varlığını ve faaliyetlerini düzenleyen kararlar alınmamıştır. Yabancı okulların sayısının artması, bu okullarda misyonerlik faaliyetlerinin yürütülmesinin yanı sıra devlete ve hükümete karşı tepki kitleleri oluşturulması gibi nedenler artık bu okullar üzerinde bir düzenleme yapılmasını zorunlu kılmıştır. Fakat asıl sorun, nizamnamenin aldığı kararların bu gidişatı engelleyememesidir. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi II. Abdülhamid devrinin sonuna kadar ufak tefek değişiklikler ile yürürlükte kalmasına rağmen tam olarak uygulanamamıştır. Bir nizamname ile yabancı okulların faaliyetlerinin ortadan kalkmayacağının anlaşılması ile II. Abdülhamid karşı propaganda unsurları oluşturmuştur. Yabancı okullara karşı talebi azaltmak için Müslüman okulların sayısını ve niteliğini artırma çalışmaları yapılmıştır. Teftiş işlerini hızlandırarak zararlı faaliyetlerin önü alınmak istenmiştir. Yabancı okullara olan talebi azaltmak için Müslümanlar dışında gayrimüslimlerde Osmanlı okullarına kabul edilmeye başlanmıştır. Böylece ilköğretimden sonra Müslümanlar ve gayrimüslimler ortak eğitim sistemine entegre edilmeye çalışılmıştır. Devlet, kendi ideolojik rotasından ayrılmayan bireyler yetiştirmek için eğitim üzerinden herkesi denetim altında tutma politikası takip etmek istemiştir. Anahtar Kelimler: Osmanlı İmparatorluğu, II. Abdülhamid, Eğitim, Yabancı Okullar, Modernleşme. ii Name of Thesis: The Status of Foreign Schools within the Context of II. Abdülhamid Period Education Policy Prepared by: Tolga OKTAY ABSTRACT There are undoubtedly many reasons for the existence of foreign schools in the II. Abdulhamid era. These schools, whose existence dates back a long time, were the most important problem in the II. Abdulhamid era because of the fact that foreign schools had a direct influence on the direction of the Ottoman Empire's educational policy in this era. Until the publication of the 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, decision cornerning the foreign schools’ existences and activities wasn’t taken. Reasons such as the increase in the number of foreign schools, missionary activities of these schools and their activities that aim to create reaction masses against the state and the government made it necessary to for a new arrangement for these schools. But the main problem was that the decisions taken by the regulation of 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi couldn’t prevent this. Although 1869 Maarif- i Umumiye Nizamnamesi remained in effect with minor changes until the end of the reign II. Abdülhamid, it was not fully implemented. II. Abdülhamid formed propaganda elements against him because of the understanding that the activities of foreign schools wouldn’t be eliminated with a regulation. In order to reduce the demand for foreign schools, efforts had been made to increase the number and quality of Muslim schools. It was aimed to accelerate the inspections and prevent harmful activities. In order to reduce the demand for foreign schools, non-Muslims were accepted to the Ottoman schools besides Muslims. Thus, after primary education, Muslims and non-Muslims were tried to be integrated into the common education system. The state wanted to continue a policy of controlling everyone through education that aimed to train individuals in such a way that these people would follow the state’s ideological route. Keywords: Ottoman Empire, II. Abdülhamid, Education, Foreign Schools, Modernization. iii ÖN SÖZ Birkaç yüzyıl öncesinden başlayan, durmadan ve hatta daha hızlı devam eden küreselleşme olgusu ile öğrenmeye olan ihtiyaç daha çok artmış ve artmaktadır. Bir devletin temelini oluşturan savunma gücü teknoloji sayesinde, teknoloji ise öğrenme ile eyleme geçer. Yahut ticaret, sanat, sanayi gibi devletin temel taşlarını oluşturan unsurların uygulamada en iyi sonucu vermesi eğitime bağlıdır. Değişen zamana ve ihtiyaçlara göre yenilenen, çağdaş bir eğitim. Bu bağlamda XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun eğitim sistemi ve eğitim politikası birçok sorunsalı içinde barındırır. Eğitimde klasik işleyişin devam etmesi, hareket sahasında referans olarak dinin kabul görmesi, müfredatın yenilenememesi gibi unsurların devletin siyasi ve askeri koluna sıçraması ile değişim ve dönüşüm başlamıştır. Tam da bu süreçte “yabancı okul” sorunu ortaya çıkmıştır. Şöyle ki, XIX. yüzyılda Avrupa ve Amerika’nın emperyalist hedefleri doğrultusunda Osmanlı İmparatorluğu’nda okullar açmaya ve gayrimüslim okullarını himaye altına almaya başlaması ile yeni bir eğitsel süreç başlamıştır. Aslında yabancı okulların varlığı Osmanlı İmparatorluğu’nda çok eski tarihlere dayanmaktadır. Fakat Osmanlı İmparatorluğu aleyhinde yoğun siyasi faaliyetlerin yürütüldüğü birer kurum olmaları XIX. yüzyıla denk gelir. Okul açan her devlet kendi siyasi görüşü doğrultusunda ders programı hazırlayarak ve müfredat düzenleyerek adeta yönetime muhalif kitleler yetiştirmiştir. Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı ile gayrimüslim-Müslim arasında her türlü eşitliği kabul eden Osmanlı, bu sürece götüren yolun sadece bir bahaneden ibaret olduğunu anlaması ile karşı harekete geçmiştir. Osmanlı İmparatorluğu, II. Abdülhamid döneminde yabancı okullara karşı kendi okullarını Batı’nın eğitim sistemini örnek alarak kurmaya çalışmıştır. Yani Batı’ya karşı Batı’lı sistemle, yabancı okullar ile rekabet etme zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Bu yeni eğitim sistemin ideolojik temelinde resmiyette Osmanlılık, fiiliyatta ise Sunni İslam vardır. Çünkü yabancı okulların devlete düşman, dinine uzak bireyler yetiştirmek istemesine karşılık, dinine bağlı ve milli gayreti olan bireyler yetiştirmek gerekmiştir. Kısacası, yabancı okullar II. Abdülhamid dönemi Osmanlı eğitim politikasını doğrudan yönlendiren kurumlar olmuşlardır. iv Bu tezde ana kaynak olarak Osmanlı arşiv vesikaları taranarak, konu ile bağlantılı olan belgelerden faydalanılmıştır. Araştırma eserleri olarak, arşiv belgelerini yoğun olarak kullanıp, yabancı okullar alanında sayılı eserlerden birine imza atan Şamil Mutlu’nun Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları (2005) adlı çalışmadan istifade edilmiştir. Osman Ergin’in beş ciltlik Türkiye Maarif Tarihi (1977) isimli eseri, Bayram Kodaman’ın Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi (1980), Yahya Akyüz’ün Türk Eğitim Tarihi (2007) Osmanlı eğitim sistemini anlamak için başvurulan aynı önemde kaynaklardır. Son olarak çalışmam esnasında her türlü desteğinden ötürü tez hocam Dr. Öğretim Üyesi Seda TAŞ’a, ilgisini ve yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen Prof. Dr. İlker ALP hocama ve maddi manevi her anlamda, her zaman yanımda olan sevgili aileme şükranlarımı sunarım. Tolga OKTAY v İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………….....i ABSTRACT…………………………………………………………….ii ÖN SÖZ………………………………………………………………...iii İÇİNDEKİLER………………………………………………………....v KISALTMALAR…………………………………………………….vııı GİRİŞ……………………………………………………………………1 I. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU KLASİK EĞİTİM SİSTEMİNE KISA BİR BAKIŞ A. Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Döneminde Eğitim………………10 1. Medreseler………………………………………………………..10 2. Sıbyan Mektepleri………………………………………………..13 B. Osmanlı Eğitim Sisteminde Yeni Atılımlar………………………15 C. Tanzimat ve Eğitim…………………………………………..……20 II. BÖLÜM II. ABDÜLAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ VE YABANCI OKULLAR A. II. Abdülhamid (1876-1909)………………………………..…..…24 B. Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslim Okulların Tarihi…..28 1. Rum Okulları……………………………………………………..31 2. Ermeni Okulları…………………………………………………..34 C. Islahat Fermanının Gayrimüslim Eğitim ve Öğretimindeki Yeri…………………………………………………………………….37 D. Yabancı Okulların Tarihi…………………………………………40 vi E. II. Abdülhamid Devrinde Yabancı Okullar……………………...45 F. Osmanlı Eğitim Sistemi İçin Bir Dönüm Noktası: 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Uygulanma Sorunu…………………….47 G. II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Okulların Açılmasına Dair Düzenlemeler……………………………………………………….....50 H. II. Abdülhamid Döneminde Açılan Yabancı Okulların Yasal Konumları……………………………………………………………..52 I. Yabancı Okullar Üzerinden Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri…………………………………………………………….57 1. Misyonerliğin Tanımı…………………………………………….58 2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyonerliğin Tarihi……………….60 İ. Okullarda Misyonerlik Sorunu……………………………………63 III. BÖLÜM YABANCI OKULLARA KARŞI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI EĞİTİM POLİTİKASI A. Yabancı Okul Sayısının Artış Sorunu……………………………74 B. Yabancı Okullar ve Misyonerlere Karşı Alınan Önlemler……...78 C. Yabancı Okulların Açılmasında İdarecilerin Tavrı……………..88 D. Bir Önlem Olarak Devlet Okullarının Yaygınlaştırılması……...93 1. II. Abdülhamid Döneminde İlköğretimin Durumu……………..100 2. II. Abdülhamid Devrinde Ortaöğretim………………………….107 a. Rüştiyeler…………………………………………………….107 b. İdadiler………………………………………………………112 vii c. Sultaniler……………………………………………………..117 E. Yabancı Okullara Karşı Soyut Bir Önlem: İslam ve Hilafet Vurgusu………………………………………………………………121 SONUÇ……………………………………………………………….126 KAYNAKÇA………………………………………………………...129 EKLER……………………………………………………………….138 viii a.g.e. KISALTMALA : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.t. : Adı geçen tez BOA. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi bkz. : Bakınız Çev. : Çeviren İ.A. : İslam Ansiklopedisi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı OTAM. : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi s. : Sayfa S. : Sayı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı TTK : Türk Tarih Kurumu Y.EE. :Yıldız Esas Evrakı Y.PRK.MF. :Yıldız Perakende Maarif Nezareti Maruzatı Y. PRK. BŞK. :Yıldız Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı Y. MTV. :Yıldız Mütenevvi Maruzat Y. PRK. DH. :Yıldız Perakende Dâhiliye Nezareti Maruzatı Y. A. RES. :Resmi Maruzat Y. PRK. AZN. :Yıldız Perakende Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı KISALTMALAR 1 GİRİŞ En büyük, en etkili İslam düşünürlerinden olan ve XII. yüzyılda yaşayan İmam Gazali, düşünce geleneğinin “kelâmcı” kolundan gelmekteydi. Kendisinden yüz yıl önce yaşamış İbn Sina’yı (ö. 1037) felsefe kolundan geldiği ve insan aklını savunduğu için eleştirmiştir. Çünkü İmam Gazali (ö. 1111) aklın yanıltıcı olabileceğini, bilginin tek ve nihai kaynağının iman ile vahiy olduğunu düşünmekteydi. Gazali’den sonra gelen düşünürlerden Endülüslü İbn Rüşd (ö. 1199) ise İbn Sina ve aklı savunarak İmam Gazali’yi eleştirmiştir. XV. yüzyıl dünyasının bilgiye ve bilime en çok değer veren hükümdarlarından Fatih Sultan Mehmet ise bu konu üzerinde yoğunlaşarak ulemadan Hocazade ve Alaeddin Tusi’den bu konu hakkında ne düşündüklerini yazmalarını istemiştir. Hocazade ve Alaeddin İslam düşünce ve geleneğine uyumlu olarak Gazali’nin haklı olduğunu gösteren ve düşüncelerini meşrulaştıran birer eser kaleme almışlardır. Fatih Sultan Mehmet uygulamada bu görüşe pek fazla yer vermeyerek akli bir ilerlemeyi tercih etmiştir. Fakat ne var ki XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren akli ilimler medrese eğitiminden çıkarılmış ve sadece nakli ilimlerin olduğu bir müfredat benimsenmiştir. Fatih Sultan Mehmet’in el altında tutuğu ve her daim uygulamada yer vermekten çekindiği Gazali idolü XVI. yüzyılda biraz daha fazla görülmeye başlamıştır. Medreseler gittikçe daha tutucu, bağnaz, siyasetin karıştığı kurumlar haline gelmiştir. Batı’da ise tam tersi bir şekilde akli ilimler her geçen gün eğitim başta olmak üzere tüm devlet kurumlarında yerini sağlamlaştırmıştır1 . Bu durum, ulemanın devlet içindeki konumunu güçlendirmiştir. Ulema, medreseleri sadece İslami eğitim ve İslami ideolojinin merkezi haline getirerek aksi görüş kabul etmemişlerdir. Osmanlı sultanının etrafındaki ana kadroyu oluşturarak devletin temel dayanaklarından biri haline gelmişlerdir. XVIII. yüzyıldan itibaren devletin Batı karşısında üstünlüğünü kaybetmesi ile Batı’ya karşı mücadele etmek için ıslahat zorunluluğu ortaya çıktığında ise medreseler ve ulema bu ıslahatları engelleyen en büyük unsurlar olmuşlardır. Bunlar yapılması düşünülen her türlü yeniliği reddetmişlerdir. Ulemanın gücü öyle bir yerleşmiştir ki, padişahın bu geleneğin koruyucularına karşı çıkmasına öncülük veya yardım edecek ne bir güç ne 1 Murat Belge, Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008, s. 218-219. 2 de bir zümre var olmuştur. Yeniçerilerin desteklediği ulema, reformcu sultanları tahtan indirecek ve sadrazamları idam ettirecek güce sahip olmuşlardır2 . Osmanlı İmparatorluğunda durum böyle iken Batı’da yaşanan gelişmeler onu her gün Osmanlıya daha da yaklaştırmıştır. Batı kültürel, siyasi, dini olarak Osmanlı İmparatorluğu’nda müdahalesini güçlendirme yollarını aramaya başlamıştır. Bunu yaparken en çok başvurduğu alanlardan birisi eğitim olmuştur. Zira Batı Osmanlı halkını eğitime muhtaç, geri kalmış, fikri olarak yönlendirilebilir olarak görmüştür. Her devlet kendi menfaatleri doğrultusunda hem Osmanlı gayrimüslim eğitimini yönlendirmiş hem de bizzat kendi okullarını açarak kendi kitlesini yaratmıştır. Çünkü dünyada halklar “yönetenler” ve “yönetilenler” olarak ikiye ayrılmaya başlamıştır. Yönetenler kısmında bir devlet hariç diğer bütün devletler Hıristiyan’dı. Bu ise Avrupa için gittikçe daha kabul edilemez bir hâl almıştır3 . Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminde eğitim sistemi, Selçuklu eğitim sisteminin geliştirilmiş bir versiyonu idi. Eğitim ezber ve basit bilgilerin verilmesinden ibaretti. Her türlü işlerde referans olarak din kabul edilmekteydi. Eğitime dair tüm işler hayırseverler tarafından kurulan vakıflar tarafından karşılanmaktaydı. Çünkü Osmanlı, XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar eğitimi bir halk hizmeti olarak görmemiştir. Okul inşası, kitaplar, müfredat ve eğitim teknikleri gibi tüm unsurlar vakıflar tarafından belirlenmekteydi. Devlet vakıfların politikalarına ve faaliyetlerine asla müdahale etmezdi. XIX. yüzyıla kadar eğitim seviyeleri, sıbyan mektepleri ve bir üst düzey olarak kabul edilen medreselerden oluşmaktaydı. Ayrıca, dernekler, tekkeler, camiler halk eğitim kuruluşları arasındaydı. Bu sistem gittikçe işlemez hale gelmesi ile birlikte Osmanlı eğitim değişim ve dönüşümü başlamıştır. Eğitimde modernleşme4 Osmanlı için bir zorunluluk haline gelmiştir5 . 2 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Çev. Yazuz Alogan, Kaynak Yayınları, 11. Baskı, İstanbul 2012, s. 27, 34-35. 3 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. Gül Çağalı Güven, Doğan Kitap, İstanbul 2014, s. 14. 4 Modernlik sözcüğünün Latince kökenine bakıldığında “modo” sözcüğünden türemiştir. “Modo” sözcüğü bugünlerde, şimdilerde anlamındadır. “Modernus” ise bugünkü, şimdiki anlamında kullanılır. Bkz. Özge Özaydın, “Modernliğin Akılcılık ve Evrenselcilik İddialarının Felsefi Kökeni”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, Sayı: 12 (1), 2011, s. 75. Modern kelimesi Latince “modernus” şekli ile V. yüzyılda kullanılmıştır. Çünkü bu dönemde Hıristiyanlığın resmen kabul edilmesi ile birlikte dönemi Roma ve Pagan geçmişinden ayırmak için kullanılmıştır. Bkz. Beylü Dikeçligil, “Dünya Modernizm Diyerek Dönüyor”, s. 1644. Geçerliliği her ne kadar tartışmaya açık olsa da, eskiden modern kelimesi farklı olan şey için kullanılmaktaydı. Bkz. H. Tahsin Fendoğlu, “Osmanlı Modernleşmesine Giriş”, 3 Osmanlı eğitiminin değişim ve dönüşümü Batı’lı bir temelde olmuştur. Anthony Giddens’ın, “Modernlik XVII. yüzyılda Avrupa’da başlayan ve sonraları neredeyse bütün dünyayı etkisi altına alan toplumsal yaşam ve örgütlenme biçimidir”6 şeklindeki ifadesinden yola çıkarak Osmanlı eğitim modernleşmesi, Batılılaşma olarak kabul edilebilir. Çünkü yeni tarz eğitim sisteminde Batı’lı sistem referans alınmıştır. Türkler tarih boyunca gelişmişliği benimsemeyi hiçbir zaman ihmal etmemiştir. Uygurlar, Hazarlar üzerine biraz araştırma yapıldığı zaman bu zaten kendini gösterecektir. Osmanlılar daha bir devlet olma yolunda ilerledikleri zaman Batı’nın kendileri için gerekli araçları tedarik edebileceğinden emindiler. Halil İnalcık’tan naklen olarak Busbecq’in kaleminde 1555’ler de şu ifadeler yer almıştır: “Dünyada hiçbir millet Türkler kadar faydalı bir icadı benimsemekte gönüllü değildir. Meselâ bizim küçük büyük toplarımızı ve diğer icatlarımızı derhal kabul etmişlerdir” 7 . Ancak Berkes’e göre, Martin Luther’in İncil’i Almancaya çevirip (1519), Roma kilisesine karşı gelişi, 1512-1520 I. Selim ve 1520-1566 Kanuni Sultan Süleyman dönemine denk gelir. Bu süreçte yani 1500’lü yıllarda Alman şehrinde altmıştan daha fazla matbaa açılmıştır. XV. yüzyılda Avrupa’da toplam 1.700 matbaa Yeni Türkiye, Yıl: 8, Sayı: 46, Temmuz-Ağustos 2002, s.3. Modernlik ve Modernleşme aynı köklere dayanmasına karşılık farklı anlamlar içerir. Modernlik, Batı Avrupa’da başlayan, insan ve doğaya ait bir takım unsurları değiştiren, deyim yerindeyse insanoğluna daha konforlu ve daha özgür bir hayat sunan ilkelerin yürürlüğe konmasıdır. Modernleşme, bu ilkelerin ortaya çıkardığı yeni bir insan ve medeniyet anlayışından doğarak yayılan bir süreçtir. Bkz. Mahmut Kaya, “Batı Dışı Modernleşme Örneği Olarak Türkiye Modernleşmesi: Süreklilikler, Kopuşlar ve Çatallanmalar”, Turkish Studıes, Cilt: 10/12, Kış 2015, s. 549. Bir başka tanımı ise düşüncede özgürlük, açıklık, otoriteden bağımsızlık, değişiklik isteği, gelenekten bağını koparmışlık gibi tanımlamalardır. Bu bağlamda incelendiğinde modern yeni olan demektir. Bkz. Amer Shatara, “İslam ve Modernite”, A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 2007. Modernlik birçok kaynaktan beslenmiştir. Fizik’teki gelişmeler ile birlikte evren ve onun içinde ki yerimizi sorgulamamız, bilgiyi teknolojiye dönüştüren sanayileşme, hızlı bir kentleşme, kitle iletişim araçları, git gide daha da gelişen ve tehditkar olan ulus devletler ve bunlar gibi sayısız unsurlar modernleşmeyi yaratmıştır. Bkz. Marshall Berman, Katı Olan Herşey Buharlaşıyor, Çev. Ümit Altuğ, Bülent Peker, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 1994, s. 27-28. 5 Feyyat Gökçe- Nilüfer Oğuz, “Minority and Foreign Schools on the Ottoman Education System”, İnternational Journal of Educational Research, Volume: 1, Issue: 1, Summer 2010, s. 42-43. 6 Anthony Giddens, Modernliğin Sonuçları, Çev. Ersin Kuşdil, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1994, s. 9. Ayrıca bknz. İlber Ortaylı, Gelenekten Geleceğe, Timaş Yayınları, İstanbul 2008, s. 13. 7 Halil İnalcık, “Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi”, Belleten, TTK Yayınları, LII , Sayı: 204, Ankara 1988, s. 987. 4 kurulmuş, 15-20 milyon kadar kitap basılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu ise Batıda yaşanan bu gelişmelerden kendisini soyutlamış ya da kayda değer bir gelişme olarak görmemiştir. Osmanlı gibi, bahsi geçen dönemde gücünün zirvesinde olan bir devletin bu gelişmelerden bihaber olduğunu düşünmek mantık dışıdır. Ancak Avrupa, Osmanlı İmparatorluğu’nun klasik döneminde, gücünün zirvesinde ve Avrupa’dan üstün olduğu dönemlerde, Osmanlı için XVIII. ve XIX. yüzyıllardaki kadar önem arz etmez. Çünkü güçlü olan Osmanlıdır ve düşünsel ya da herhangi bir alanda, kendisinden güçsüz olan bir devletten gelişmeleri almamalıdır. XVIII. yüzyıla doğru gelindiğinde artık devletin temelinde bir takım sorunlar ortaya çıkmıştır. Artık birçok müessese işlemez hale gelmişti. Çok geçmeden, askeri başarısızlıklarda göz önüne alınarak, Batı’nın askeri üstünlüğü kabul edilmiştir. Akabinde Batı’nın bu askeri gücünün, Osmanlı’ya nasıl getirilebileceği üzerine çalışmalar başlamıştır8 . Osmanlı, eğitim sisteminin artık çöktüğünü, çağdışı bir sitemin hâkim olduğunu, medreselerin dayanak noktası vakıflarda her türlü yolsuzluğun döndüğünü anlaması ile eğitimi bir kamu görevi olarak görüp üstlenmesi Tanzimat’tan sonra meydana gelmiştir. Tanzimat’tan önce devlet halk eğitimine müdahale etmezdi. Müslümanların eğitim işlerini vakıflar yürüttüğü gibi diğer milletlerinde papazları, hahambaşıları eğitim faaliyetlerini yürütmekteydi. 1820’li yıllardan itibaren devlet halk eğitimini destekleyerek okullar açmaya ve desteklemeye başlamıştır. Eğitim ile ilgili her türlü işler artık devletin temel görevi olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Vakıfların gözetim ve denetimini sağlamak için 1826 yılında “Evkaf-ı Hümayun Nezareti”, 1838 yılında “Meclis-i Umur-i Nafia”, Meşihat makamına bağlı olarak 1839 yılında “Mekatib-i Rüşdiye Nezareti”, okulları çoğaltmak ve geliştirmek üzere 1845 yılında “Meclis-i Muvakat-ı Maarif”, 1846 yılında “Meclis-i Maarif-i Umumiye”, 1857 yılında “Maarif-i Umumiye Nezareti” kurulmuştur. “1869 Maarif-i 8 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002, s. 37. 5 Umumiye Nizamnamesi” 9 nin yayınlanması ile hem taşra da hem de merkezde eğitim politikasında tam bir teşkilatlanma adımları atılmıştır10 . XIX. yüzyıla gelince yabancı okullar Osmanlı İmparatorluğu’nun uğraşmak zorunda kaldığı en büyük sorunlardan birisi olmuştur. Tarihi, Kanuni Sultan Süleyman dönemi kadar geriye giden yabancı okullar bu tarihe kadar çok fazla sorun teşkil etmese de 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı ile önü alınmaz bir durum haline gelmiştir. Kanuni Sultan Süleyman 1535 yılında yaptığı bir antlaşma ile Fransa’ya birtakım imtiyazlar vermiştir. Fransa elçisinin aracılığı ile 1583 yılında 5 Cizvit rahip İstanbul’a gelmiş ve Saint Benoit Kilisesine yerleştikten sonra burada yabancı okulların ilki olacak olan bir okul açmışlardır. Bu okulu ilerleyen tarihlerde Ortodoks ve Protestan okullar takip etmiştir. Başlangıçta yeni nesillere dinini iyi bir şekilde öğretmek amacı şeklinde açılan okullar, özellikle XIX. ve XX. yüzyılda misyonerlerin en yoğun siyasal, kültürel faaliyetlerini yürüttükleri mekânlar haline gelmişlerdir. 1856 yılında Islahat Fermanı ile yabancılara ve gayrimüslimlere okul açma serbestliği getirilmiş, ancak ruhsat alma zorunluluğuna tabi tutulmuşlardır. Bu durum, yabancı okul sayısında ve devlet aleyhinde faaliyetlerin artmasına sebep olduğu için 1869 yılında Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanarak yabancı okul konusu sistemleştirilmiştir. Teftiş, ruhsat, irade alma gibi hususlar bu nizamnamede kesin bir şekilde beyan edilmiştir11 . II. Abdülhamid döneminde yabancı okulların sayıları ve zararlı faaliyetleri daha da artmıştı. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde alınan kararlar genelde kâğıt üstünde kalmıştır12. Yabancı devletler, Osmanlı İmparatorluğu’nun en ücra köşelerine, Osmanlının kendi okullarının olmadığı yerlere bile okul açmışlardır. İleriki bölümlerde de görüleceği üzere bu okullar ruhsatsız açılmış, devlet ve hükümet aleyhinde faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu okullar, misyonerlerin en önemli faaliyet alanlarını oluşturmuşlardır. Misyonerler özellikle gayrimüslim topluluklar üzerinde çalışarak 9 Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-220; BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak. 10 Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, M.E.B. Yayınları, İstanbul 2005. 11 Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-220; BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak. 12 Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi M.Ö. 1000-M.S. 2007, Pegem Yayıncılık, 11. Baskı, Ankara 2007, s. 105. 6 bağımsızlık fikri aşılamışlardır. Hatta “New York Tribüne Gazetesi” 28 Kasım 1897 tarihli yayınında Bulgaristan’ın bağımsızlık kazanmasının İstanbul’daki Robert Koleji sayesinde olduğunu yazmıştır13 . Yabancı devletler Osmanlı coğrafyasında açtıkları okulların amacını, kendi dindaşlarının eğitimini üstlenerek onları cehaletin karanlığından kurtarmak şeklinde ifade etmişlerdir. Bu bir amaç olabilir fakat asıl amacın bu olduğu tartışmaya açıktır. Çünkü okul açan devletler paralel olarak misyonerlik faaliyetlerini de yürütmüşlerdir. 1 Aralık 1833 tarihinde gönderilen iki misyonere verilen talimatta; “Bir fetih savaşına girişmiş askerler olduğunuzu unutmayın. Ve her ne kadar mücadele manevi alanda, kafanın kafayla, kalbin kalple mücadelesi ise de ve sizin silahınız Tanrının inayeti ile güçlendirilmiş manevi bir silahsa da Napolyon’un askeri girişimlerinde ki kadar araştırma, bilgi ve düşünmeye ihtiyaç gösterir. Bu mukaddes ve vaat edilmiş topraklar silahsız bir haçlı seferiyle geri alınacaktır.” 14 Bu ifade, Avrupa’nın Osmanlı İmparatorluğu’na karşı ne tür düşüncelerde olduğunu ve yabancı okulların varlığının tehlikesinin ne boyutta olduğunu gösterir. II. Abdülhamid devri tüm bunların en yoğun yaşandığı devir olarak düşünülürse, her bakımdan incelemeye değer bir dönemdir. Özellikle II. Abdülhamid’in eğitim politikasını yabancı okullar ve misyonerlerden ayrı düşünmek mümkün değildir. Osmanlı İmparatorluğu’nun, Tanzimat ve Islahat Fermanları ile gayrimüslim ve Müslümanlar arasında tam bir eşitlik sağlaması ve “Osmanlılık” fikrine sürekli atıfta bulunmasının faydasız olduğu, II. Abdülhamid döneminin özellikle 1880’li yıllarından itibaren tamamen kabul edilmiştir. İlköğretim hariç olmak üzere neredeyse rüştiyelerden başlayarak gayrimüslimlerin ve Müslümanların aynı okula devam edebilmeleri hususu sonuçsuz kalmıştır. Çünkü gayrimüslimler ne kendi cemaatlerinin okullarından ne de yabancı devletler tarafından açılan okullardan vazgeçmişlerdir. Hatta tüm yasaklara rağmen bazı Müslüman öğrenciler dahi bu okullara devam etmişlerdir. Bu okullarda ise ne teftiş yapılabilmekteydi ne de ders programı ve müfredat denetlenebilmekteydi. Bu durum okullarda hangi ideolojik 13 BOA, Y., PRK., DH., 10/58, 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), s. 1-2. 14Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu’daki Amerika: Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, Arba Yayınları, İstanbul 1989, s. 33. 7 düşüncede eğitim verildiğini, öğrencilerin nasıl yönlendirildiğini anlamayı güçleştirmiştir. Yerel idarecilerin dikkatsizliği, yabancı devletlerin elçilerinin müdahalesi, okul müdür ve öğretmenlerinin karşı çıkması gibi sebeplerden, 1869 tarihli Nizamnamede alınan kararlar uygulanamamıştır. İlerleyen bölümlerde görüleceği üzere açılan yabancı okullarda, devlet aleyhine her türlü faaliyetler ortaya çıkmıştır. 21 Mayıs 1898 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sadarete yazılan tezkirede bunun tipik bir örneği görülebilir; “Ecnebiler Amerika’dan ve Avrupa’dan İstanbul’a misyonerler ve Cizvit Papasları isbâl ve İstanbul’da ve vilâyet ve livâ ve kazâ merâkizinde dârü’t-tedrîsler vücûda getirerek tebaa-i hazret-i mülûkâneleri etfâlini iğfâl ve şu yolda nukûd-ı firâvân fedâsıyla makâsid-i siyâsiyye istihsâl eylemekde iken Maârif Nezâreti taşrada a’şar ve emlâkdan mütehassıl Maârif hissesinin kısm-ı a’zamını Dersa’âdet’e celbiyle mahallerince hiç değilse Diyânet’e taalluk edecek mertebede masraf ihtiyârından çekinmesi ve Ehl-i İslâm evlâdlarının ilm-i hâllerini bilmeyecek bir cehl-i medîd içinde kalmasına iğmâz-ı ayn eylemesi (göz yumması) ve esâslı tedbîr ittihâzıyla derde dermân aramaması gibi muâmelât-ı kemâ-kân devâm edeceği takdirde çünkü ecnebi muallimîni denilen müfsidler Hıristiyan çocuklarını tesvîl ve serbesti-i efkâr yollarını küşâd ve teshîl eylemekde olmalarına bakılınca ileride daha ziyâde acâib işler çıkmak akvâ-yı ihtimâlâtdan olduğu” 15 . Kurumlar arası bu yazışmalar ve içinde bulunulan durumdan dolayı II. Abdülhamid eğitimde daha İslami bir politika takip edilmesi gerektiğini düşünmüştür. Fakat bu, okulların çağdışı, gerici bir yapıda olduğu anlamına gelmez. Zira eğitimde oldukça önemli adımlar atılmıştır. İlköğretimde tam bir ıslahat yapmak hem ulemanın hem de halkın büyük tepkisine yol açacağından16 alternatif olarak iptidai okullar kurulmuştur. İdadi okullara talebe hazırlayan rüştiyelerin ve gayrimüslimler ile Müslümanlar için ortak kurulan İdadi okulların ülke çapındaki 15 BOA, Y., PRK., DH., 10/58, H. 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), s. 1-2. 16 İlber Ortaylı’ya göre, Değişim fikri hemen hemen bütün toplumlarda tartışmayı ve eleştiriyi de beraberinde getirir. Eski-yeni çatışması, modern-gelenek uyuşmazlığı, dini-laik ayırımı değişimin yaşandığı toplumda bir kaos ortamı oluşturur. Dolayısıyla, Batılılaşma fikri XVIII ve XIX. yüzyılda bu süreci yaşayan toplumlarda huzursuzluk ortamı yaratmıştır. Bkz. İlber Ortaylı, Avrupa ve Biz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008, s. 18. 8 sayıları ve nitelikleri arttırılmıştır. II. Abdülhamid eğitime o kadar önem vermiştir ki sağır, dilsiz, ama gibi engelliler için özel okullar yapılmasını istemiştir17 . Yabancı okulların ve misyonerlerin toplumda yarattığı huzursuzluğu, devlete ve padişaha muhalif bireyler yetiştirmesine karşın II. Abdülhamid dönemi eğitim politikasında, Müslüman okullarda padişah ve hilafete biraz daha fazla vurgu yapılmıştır. Böylece, Müslüman okulların yabancı okullar ve onların yaydıkları fikirler ile mücadele etmesi amaçlanmıştır. Çünkü yabancı devletlerin müdahalesi ile aşınmaya maruz kalmış zihinleri ancak güçlü bir vatan ve din sevgisi kurtarabilirdi. Bu çalışmanın ana sorunsalı salt yabancı okullar ve misyonerlik faaliyetleri üzerine değildir. II. Abdülhamid dönemi eğitim modernleşmesinde yabancı okulların Osmanlı coğrafyasında yarattıkları hem olumlu hem olumsuz etkinin konumunu anlamaktır. II. Abdülhamid dönemi eğitim değişim ve dönüşümünü yabancı okullardan ayrı düşünmek mümkün değildir. Zira Osmanlı’da okuyan sayısının ve okul sayısının artmasında, kadınlara verilen eğitim hakkının giderek yaygınlaşmasında, mesleki ve teknik eğitimin gelişmesinde, sürekli ve zorunlu eğitim düşüncesinde yabancı okulların payı oldukça büyüktür. Birinci bölümde, klasik Osmanlı eğitim sistemi ve bu sistemin simgesi olan medreseler ve sıbyan mektepleri ile konuya giriş yapılmıştır. II. Abdülhamid dönemi eğitim değişim ve dönüşümünü anlamak için Tanzimat döneminde eğitimde yapılan atılımlar incelenmiştir. İkinci bölümde, II. Abdülhamid’in kısa bir biyografisi, tahta geçiş ve saltanat dönemine dair kısa bir inceleme sonrasında yabancı okullar bahsine geçilmiştir. Tezin temel odak noktalarından biri olan yabancı okulları anlamaya çalışırken sık sık gayrimüslim okulların bahsi geçeceğinden gayrimüslim okulları üzerine bir değerlendirme yapılarak Tanzimat ve Islahat Fermanının bu okullar üzerindeki etkisi anlaşılmaya çalışıldı. Yabancı okulların genel tarihsel kökeni ve II. Abdülhamid dönemi yabancı okullar anlaşılmaya çalışıldıktan sonra bu okulların açılma koşulları, yasal konumları, bu okullara karşı düzenlemeler ve idarecilerin yabancı okullara karşı tavrı üzerinde durulmuştur. 17 BOA, Y., MTV., 289/115, H. 7 Cemazeyilahir 1324 (29 Temmuz 1906), s. 1. 9 Üçüncü bölüm genel itibariyle yabancı okulların yarattığı ortamda Osmanlı tepkisini içerir. Bu tepki yabancı okullara karşı alınan önlemler ve onlarla rekabet etme çabalarından oluşur. Bu bağlamda, Osmanlı eğitim modernleşmesinde yabancı okulların konumu kendisini açıkça ortaya koyar. Özellikle yabancı okullar ile rekabet edebilmek için modern, günün şartlarına uygun, ihtiyacı karşılayacak okullar kurulmuştur. Bunun yanında, her seviyede okulları bütün Osmanlı coğrafyasına yayma politikası yürütülmüştür. Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı okullar konusu üzerine aslında birkaç çalışma yapılmıştır. Bunlardan en kapsamlı olanlardan birisi Dr. Şamil Mutlu’nun Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları (2005) adlı çalışmasıdır. Yoğun arşiv malzemesi kullanılarak hazırlanan, alanında birinci dereceden önem arz eden bu çalışmada, okul açan devletler, okulların sayısı, hangi bölgelerde okul açıldığı, okulların ve öğrencilerin sayısı vb. gibi sorunlar aydınlatılmıştır. İlknur Polat Haydaroğlu’nun Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar (1990) adlı eseri de aynı çerçevede hazırlanan, alanında başvurulması gereken bir başka çalışmadır. Necmettin Tozlu’nun Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar (1991) adlı çalışması misyonerlik, misyonerliğin tanımı, yabancı okullar ve yabancı okullar üzerinden yürütülen misyonerlik faaliyetlerini içerir. Bu çalışmada ise yabancı okullar, Osmanlı eğitim modernleşmesi bağlamında incelenmiştir. Yabancı okulların açılmaları, faaliyetleri, yasal konumları, yaygınlaşmalarına karşı Osmanlının eğitim alanında almış olduğu önlemler ve karşı tepkiler değerlendirilmiştir. Bu tepkiler ve önlemler ise II. Abdülhamid dönemi Osmanlı eğitim modernleşmesinin ana hatlarını oluşturur. 10 I.BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU KLASİK EĞİTİM SİSTEMİNE KISA BİR BAKIŞ A. Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Döneminde Eğitim Kınalızade Ali “ruhun hastalıkları” isimli listesinde iki tür cehalet örneğinden bahseder: cehaletinin fakında olmayanları ifade eden “cehl-i mürekkeb” ve cehaletinin farkında olanları ifade eden “cehl-i” basit. Bu cehalet türlerinden “cehl-i basit” bir şeyleri öğrenme fikrinden kaçınmadığı için ayıplanmamalıdır. Fakat diğer cehalet türüne körleri ve sağırları bile iyileştiren Hz. İsa’nın dahi çare bulamayacağını belirtir. Böyle bir insan ile karşılaşan bir insanın yapabileceği en iyi şey ona matematik öğretmek ve kendisinin başvurabileceği bir ilim alanına yöneltmektir. Bu durum devletler için de geçerlidir. Osmanlı İmparatorluğu bu bağlamda değerlendirildiğinde, yıkılışına kadar bilgiye ulaşmaya meyilli ve bilmeye önem veren bir devlet olarak kalmıştır. İmparatorluğun yüzyıllarca ayakta kalmasının bir sebebi de budur18 . 1. Medreseler: Sözlük anlamı “okumak, anlamak anlamına gelen medrese “ders” kökünden gelen bir mekân ismidir19. Medreselerin tarihi kökenine bakıldığında, Türkiye Selçuklu Devleti’nde önemli bir devlet adamı olan Nizam-ül Mülk (1018-1092) tarafından bir eğitim kurumu olarak 1065 tarihinde Bağdat’ta açılmıştır. Bu geleneğin Nizam-ül Mülk tarafından başlatılmasına binaen medresenin ismi “Nizamiye” olarak adlandırılmış ve medreselerin öncüsü olmuştur20 . Medreseler Osmanlı İmparatorluğu’nun, bütün İlmiye zümresinin yetiştiği kurumlardır. İlk, orta, yüksek eğitimi içeren bu eğitim kurumları vakıf olarak kurulmuşlardır. Klasik şeklini, Fatih Sultan Mehmet zamanında alan medreseler, 18 Gottfried Hagen, “Nizamın Bilgisi Bilginin Nizamı: Düşünsel Hayat”, Türkiye Tarihi: Bir Dünya Gücü Olarak Osmanlı (1453-1603), Cilt: 2, Edit: Suraiya Faroqhi, Kate Fleet, Çev. Bülent Üçpınar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016, s. 491. 19 Nebi Bozkurt, “Medrese”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 28, s. 323. 20 Faik Reşit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1964, s. 1-3. 11 Osmanlının kuruluşundan neredeyse yıkılışına kadar varlıklarını korumuşlardır21 . Bilindiği üzere, Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulan ilk medrese Orhan Bey döneminde inşa edilen İznik medresesidir. Orhan Bey beyliğin merkezini İznik yaptıktan sonra bu şehre bir cami imareti ile birlikte bir de medrese inşa etmiştir. Osmanlının sınırları genişlemekle birlikte ilim verilen yer sayısı da aynı orantı da artmıştır. I. Murat, Yıldırım Bayezit, Çelebi Mehmet ve II. Murat’ta medreselerin inşasında aynı hassasiyeti göstermişlerdir. Padişahların yanı sıra vezirlerin ve Beylerbeyilerin de medrese inşa etmesi ile ülkede ilim anlayışı olumlu yönde gelişmiştir.22 Osmanlıların iki buçuk asırda yaptıkları medreselerin arasında en önemlileri, İznik, Bursa ve Edirne’dedir. Kuruluşunda İznik Medresesi birinci dereceden önemli medrese olarak bilinir. Devletin yönetim merkezleri değiştikçe bu önemlilik derecesi de değişmiştir. Bundan dolayı, devletin merkezi Bursa olduktan sonra İznik medresesi ikinci sıraya düşmüştür. Aynı durum Edirne merkez olduktan sonra Bursa için geçerlidir23. Osmanlı medreselerinin en teşkilatlı yapıya ulaştığı dönem Fatih Sultan Mehmet dönemidir 24. İstanbul’un 1453 yılında fethi ile birlikte buradaki sekiz kilise medreseye çevrilmiştir. Bu medreselere “Sahn-ı Seman Medreseleri” adı verilmiştir25 . Fatih Sultan Mehmet zamanına kadar, müspet ilimler Osmanlı İmparatorluğu’nda çok fazla cezbeden bir alan olmamıştır. Fatih Sultan Mehmet zamanında tam olarak akli ilimlerin geliştiğini söyleyemezsek bile felsefi ve bilimsel düşünce önem kazanmıştır. Fatih Sultan Mehmet, döneminin en fazla bilimi koruyan hükümdarlarından biri olmuştur. Yaşadığı dönem boyunca bilim ve felsefe ile yakından ilgilenmiş ve zaman zaman âlimler ile bilimsel tartışmalar yapmıştır. Yunancadan Arapçaya çevrilmiş felsefe eserlerini okumuş ve özellikle Aristo 21 İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008, s. 233. 22 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: 1, TTK Yayınları, Ankara 1998, s. 460,461. 23 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 2. 24 Recai Doğan, “Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1, 1997, s. 409. 25 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Cilt: 2, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 535. 12 felsefesi ile yakından ilgilenmiştir26 . Kanuni Sultan Süleyman’da en az Fatih Sultan Mehmet kadar ilme değer vermiştir. Bilindiği üzere, Kanuni Sultan Süleyman zamanında devletin sınırları oldukça genişlemiştir. Bu sebepten eğitim, yargı, yönetim vb. alanlarda yetişmiş nitelikli devlet adamlarına olan ihtiyaç artmıştır. Bu doğrultuda, Kanuni Sultan Süleyman, Mimar Sinan’a “Süleymaniye Külliyesi” denilen binalar yaptırmıştır27 . Külliyenin yapımına 13 Haziran 1550 tarihinde başlanmıştır28 . “Külliyede bir cami, bir sıbyan mektebi, bir Darülkurra, dört genel medrese, bir Darülhadis, bir Darüttıp, bir Darüşşifa, Eczane, kütüphane, hamam ve imarethane…bulunuyordu” 29 . Medreselerde kati bir eğitim süreci olmayıp, verilen eğitimin süresi talebenin kendi başarısına bağlıydı. Ancak, Sahn-ı Seman medreselerini geçmek en az üç yılda mümkün olabilmekteydi30 . Sahn-ı Seman ve Sahn-ı Süleymaniye medreselerini bitiren talebeler icazet alırlardı. Mülazım olarak adlandırılan bu talebeler kazasker defterine kaydolup, göreve başlamak için sıralarını beklerdi. Mülazemet denilen bu sistem 1557 tarihinde Ebusuud Efendinin Rumeli Kazaskerliği döneminde uygulanmaya başlanmıştı. Müftü ve Şeyhülislam, padişahın hocası, kazaskerler, İstanbul kadısı, şehzade hocaları ve taht kadılarının oğulları imtiyaza sahip olmakla beraber daha yüksek dereceli müderrisliklere getirilirlerdi31 . XVI. yüzyılın ortalarına kadara müderrisin merkezde olduğu bir sistem hâkimdi. Çünkü eğitim ve öğretim faaliyetlerinin içeriği net bir şekilde belirlenmemiştir. Bu işleri genelde vakıf kurucusu geleneğe bağlı olarak yürütürdü. Müderrisin yürüttüğü derslerde seçilen kitap dâhilinde eğitim süreci ilerlerdi. Seçilen kitaplar bitmeden başka bir kitaba geçmek mümkün değildi. Bu bakımdan sınıf geçme sisteminden çok 26 Hüseyin G. Yurdayın, a.g.m., s. 180,181. 27 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 67. 28 Ayşe Zişan Furat, XV. Ve XVI. YY.’larda Fatih ve Süleymaniye Medreseleri’nde Verilen Din Eğitiminin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi, (İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2004, s. 87. 29 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 67. 30 İlber Ortaylı, a.g.e., s. 233,234. 31 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi… s. 539,540. 13 ders geçme yönteminin uygulandığı söylenebilir.32 . XVI. yüzyıldan itibaren medreseler ihtiyacı karşılayamaz hale gelmişlerdir Siyasetin medreseler üzerinde baskı kurmaya başlaması ve siyaset ile eğitimin iç içe geçmesi belki de medreselerin bozulmasının en önemli nedenlerindendir. Fakat medreselerin en önemli ve yıllarca sürecek olan sorunu, çağa ayak uyduramamasıdır. Her fırsatta dinin referans gösterilmesi, en zaruri bilgi dahi din ile bağdaşmadığında kabul edilmemesi, gelenekçi kadronun kök salması, dışarıdan gelecek yeniliklere tamamen kapalı olunması vb. dir. Bilimin temelinde imanın esaslarının aranması, dinin bilimden daha üstün tutulması eğitimde ilerlemeyi engelleyen en önemli faktörlerdendi. Medreselerin kendi içinde ki faktörlerde medreselerin bozulmasına sebep olmuştur. Eğitim sistemi, ezbercilik, müderrislerin atanma sistemi eğitimin kalitesini düşürmüş ve bilimsel çalışma yapılmasını zorlaştırmıştır33 . 2. Sıbyan Mektepleri: Sıbyan Arapçada, çocuk demek olan “sabi” kelimesinin çoğulu “çocuklar” anlamına gelmektedir34 . Abbasiler döneminde “küttab” olarak adlandırılan mektep Karahanlı, Selçuklu ve Osmanlı İmparatorluğu’nda “sıbyan” olarak adlandırılmıştır35. Anadolu’da sıbyan mektepleri, Selçukluların düzenli bir idare kurması ile birlikte ortaya çıkmıştır36 . Sıbyan mektepleri genel olarak küçük erkek çocuklara mahsus olarak yapılmakla beraber kız ve erkek çocukların birlikte eğitim alabildikleri ilk eğitim kademesidir. Genelde mahalle cami ve mescit yanlarında inşa edilmiştir. Vakıflar ve hayırseverler tarafından inşa edilmekteydi. Padişahlar ve vezirler tarafından da büyük camilerde yaptırılan sıbyan mektepleri mevcuttu37. Halk arasında, neredeyse her mahallede olduğundan “Mahalle Mektebi” veya bu kurumlar taş yapılardan oluştuğundan 32 Mefail Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 1, 2008, s. 28. 33 Yahya Akyüz, a.g.e., s. 82-83. 34 Şadiye Yılmaz, Osmanlıdan Cumhuriyete Sıbyan Mekteplerinde Yenilik ve Gelişmeler, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2009, s. 7. 35 Ünal Taşkın, “Klasik Dönem Osmanlı Eğitim Kurumları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 1/3, 2008, s. 345. 36 Arzu Kökhan Candaş, Erken Dönem Osmanlı Sıbyan Mektepleri: Cerrahbaşı İshak Kazgani Sadi Sıbyan Mektebi ve Koruma Sorunları Üzerine Bir Değerlendirme, (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2011, s. 13. 37 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 6. 14 “Taşmektep” olarak adlandırılırdı. Devletin en önemli eğitim kademesini teşkil eden sıbyan mektepleri, nahiye, kaza, köy vb. dâhil olmak üzere neredeyse her mahallede bulunmaktaydı. Eğitim öğretim temelde yazı, alfabe, Kuran-ı Kerim ve dört temel işlemden oluşurdu. Sıbyan mekteplerinin öğretmenine muallim yardımcısına kalfa öğrencilere ise talebe denilirdi. Sıbyan mekteplerini devlet adamları veya geliri yüksek olan vatandaşlar vakıf olarak kurarlardı ve tüm masrafları vakıf tarafından karşılanırdı. Okul genelde yaptıranın adını taşırdı ve köyler ile mahallelerde ki öğretmenin ücretini veliler verirdi38 . Fatih Sultan Mehmet ile birlikte özellikle fakir ailelerin çocukları ve yetimlerin bu okullara alınması şart koşulmuştu. Padişahlar tarafından yaptırılan mekteplerde talebelerin kıyafet ve yemek ihtiyacı padişah tarafından karşılanırdı39 . Sıbyan mekteplerinde okuma çağına gelen çocuklar mektebe bir tören ile başlatılırlardı. Bu tören; Bed-i Besmele Cemiyeti olarak adlandırılır. Halk arasında ise “Âmin Alayı” 40 denilirdi. 38 Erdoğan Solak, “Osmanlı Dönemi Uşak Mektepleri”, İlmi Araştırmalar, Cilt: 15, İstanbul 2003, s. 113-114. 39 Mehmet Üstünipek, Şeyda Üstünipek, “Âmin Alayı ve Resimlerde Ele Alınışı”, Sanat, 1, 2014, s. 36. 40 Bu tören genellikle varlıklı ailelerin çocukları için hazırlanmış bir törendir ve çoğu aile için neredeyse sünnet kadar önem arz eder. Tören sırasında ilahiler okunurken çocuklar hep bir ağızdan “amin” diye bağırdıkları için halk arasında Amin Alayı şeklinde adlandırılmış olabilir. Bu törende ilahiciler isimli grup törende ilahileri okurdu. Bunlar arasında çocuklardan oluşan bir grup ise ilahi aralarında amin demekle yükümlüydü. Mektebe başlayacak çocuklar evden alınır, bahsi geçen kişiler ilahiler ve aminler ile önceden belirlenmiş mahalleleri dolaşıldıktan sonra çocuklar evlerine dağılırdı. Âmin alayı Osmanlı devletinde okul bilincinin gelişmesini sağlayan önemli bir gelenekti. Aynı zamanda tören sırasında ilahilerin düzgün okunması için musiki derslerinin de programa girmesine vesile olmuştur. Bu ilahiler II. Abdülhamid döneminde yasaklanmış ve bunun yerini “padişahım çok yaşa” sloganı almıştır. Bkz. Mehmet Üstünipek, Şeyda Üstünipek, a.g.m., s. 37-38. 15 (Salih Erimez’in çizgileriyle bir Âmin Alayı)41 . Sıbyan okullarının belirli bir programı olmadığı gibi devlet tarafından hazırlanmış bir talimatnamede yoktu. Mekteplerin amacı çocuğa okuma yazma öğretmek, İslam dini ve Kuran’ı öğretmekti. Ezbere dayalı bir eğitim söz konusudur. Okutulan dersler genelde; Elifba, Kuran, İlmihâl, Tecvid, Türkçe Ahlak Risaleleri, Türkçe, Hat gibi derslerdi42. Sıbyan mekteplerinde ahlak eğitimi dayak ve yıldırma gibi cezalara dayanıyordu. Ezberci sistemin yanında bu tür ceza uygulanması nitelikli eğitim verilmesini engellemiş ve çocukların korkak ve çekingen birer birey olarak topluma katılmalarına sebep olmuştur43 . B. Osmanlı Eğitim Sisteminde Yeni Atılımlar Osmanlı İmparatorluğu kuruluşundan itibaren Batı ile sürekli temas halinde olmasına rağmen, Batı’yı rol model alması neredeyse XVIII. yüzyıl kadar geç bir tarihtedir. XVIII. yüzyıldan itibaren Avrupa karşısında ilk olarak askeri üstünlüğün 41 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003, s. 112. 42 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1991, s. 57. 43 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 7-8. 16 kaybedilmesi ile Osmanlı, Avrupa tarzı bir sisteme geçmesi gerektiğinin farkına varmıştı. Başlangıçta tüm başarısızlığın çözümü olarak Batı’nın sadece askeri metotlarının alınması düşünülmüş fakat çok geçmeden Avrupalıların eğitim metotlarını ve tekniklerini almanın faydalı olacağının farkına varılmıştır44. Özellikle XVIII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya olan ilgisinin tam olarak arttığını söyleyebiliriz. Bu temaslara dair ilk adım Sultan III. Ahmed (1703-1730) döneminde atılmıştır45. Tanzimat dönemi Osmanlı Batılılaşmasının en yoğun yaşandığı dönemdir46. Batı Osmanlıyı çok daha önceden tanımaya başlamıştır. Evliya Çelebi gibi istisnai isimler dışında Osmanlı Batıyı birçok yönden anlamakta gecikmiştir47. Osmanlı-Avusturya savaşları sonrasında 1699’da imzalanan Karlofça Antlaşması ile resmi olarak Batı’nın üstünlüğü kabul edilmiş oldu. Böylece Osmanlılar Batı’nın gerisinde kaldıklarını ilk önce savaş meydanlarında öğrenmiş oldular48 . 1727 yılında İbrahim Müteferrika’ya49 III. Ahmed’in fermanı ve Şeyhülislamın fetvasıyla ilk matbaayı açma izni verilmiştir50. Tabidir ki, ilmiye sınıfı başta olmak üzere birçok kişi matbaanın kurulmasına karşı çıkmıştır. Kitapların basılmasının ve çoğalmasının din için tehlikeli olduğunu ileri sürmüşlerdir. İbrahim Müteferrika “Usulu’l Hikem Nizami’l-Ümem” adlı eserinde devlet düzeninin zorunluluğu üzerinde durmakta ve çeşitli devlet usullerinden bahsetmektedir. Bu devlet düzenleri; 44 Bernard Lewis, Müslümanların Avrupa’yı Keşfi, Çev. İhsan Durdu, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2000, s. 42,53. 45 Suraiya Faroqhi, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s. 80. 46 Hasan Bülent Kahraman, “Bir Zihniyet, Kurum ve Kimlik Kurucusu Olarak Batılılaşma”, Modern Türkiye de Siyasi Düşünce, 4. Baskı, 3. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 2007, s. 126-127. 47 İlber Ortaylı, Avrupa ve Biz, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008, s. 30. 48 Ercan Uyanık, Modernleşme Döneminde Türk Aydınının Eğitime Bakışı, (Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 2006, s. 27-28. 49 İbrahim Müteferrika Erdel’in Koloszvar şehrinde doğmuştur. Bu günümüzde Romanya’nın Clu şehrine isabet eder. 1670-1674 yılları arasında bir dönemde doğduğu tahmin edilmektedir. Müslüman olmadan önceki hayatına dair çok az bilgi vardır. Özellikle batılı yazında daha çok tekrarlanan şudur ki, İbrahim Müteferrika Kalvinist bir ilahiyat öğrencisiyken bir ayaklanmada Türklere esir düşmüştür. Kölelik döneminde kendisini almak için fidye verecek kimsenin olmaması ve o anki efendisinin kendisine kötü davranmasından dolayı zorunlu bir şekilde Müslüman olduğu söylenir. Ancak, Niyazi Berkes bu tezi çürütmüştür. Önemli bir tespiti şudur ki, İbrahim Müteferrika Kalvinist değil tek tanrı inancına sahip Unitarius mezhebine mensuptur. İbrahim Müteferrika Osmanlı İmparatorluğu’nda birçok önemli görevlerde bulunmakla birlikte asıl ününü matbaacılık ile kazanmıştır. Bkz. Erhan Afyoncu, “İbrâhim Müteferrika”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 21, 2000, s. 324-326. 50 Erhan Afyoncu, a.g.m. s. 324-326. 17 Monarşi, Aristokrasi ve Demokrasidir. Ona göre modern devletlerin gelenek ve dinle fazla bir alakası olmayıp akla dayanan usuller ile idare edilen devletlerdir. Bilimin bir devletin ilerlemesindeki öneminden bahsetmiş ve özellikle coğrafya biliminin önemini vurgulamıştır. Buna örnek olarak da Amerika’nın keşfini göstermiştir. Çünkü Amerika’nın keşfinin Avrupa’yı ne kadar zenginleştirdiğini ve böylelikle Osmanlı İmparatorluğu’nu nasıl kuşattıklarını anlatır. Ona göre Osmanlının geri kalmasının birkaç sebebi kanunların uygulanmaması, adaletsizlik, görevlerin ehil kişilere verilmemesi, bilginlerin düşüncelerinin sapkınlık olarak algılanması, askerlik alanında, teknik anlamda yetersiz kalınması vb. gibi aksaklıklardır51 . İbrahim Müteferrika, kitabında sürekli Batı’nın askeri teknolojisinin alınmasının mecburi olduğunu dile getirmiştir. Bu fikir doğrultusunda, ilk teşebbüsler başlamış ve bir Fransız soylusu olan Kont de Bonneval 1729 yılında İstanbul’a getirilmiştir. İslam’ı benimsedikten sonra Ahmet ismini almış ve 1731 yılında Humbarahane’yi ıslah etmekle görevlendirilmiştir. 1731 yılında bir askeri mühendislik okulu kurmuş ertesi yıl “paşa” unvanını alarak “Humbaracıbaşı” olarak görevlendirilmiştir. Bu olay 1775 yılında bir deniz mühendishanesinin kurulması için tecrübe niteliği taşımaktadır. Türk Subaylarına yeni savaş sanatını öğretmek için büyük kısmı Fransa’dan ve diğer Avrupa ülkelerinden olmak üzere birçok öğretmen getirtilmiştir. Böylece talebeler artık kendi dillerinde değil, gelen öğretmenin dilinde verilen eğitimi alabilmek için öğretmenin geldiği yerin dilinin öğrenmek zorunda kalmışlardır. Bu, eğitimde zorunluda olsa çok önemli bir gelişmedir ki, eğitimde öğrencinin farklı bir dil öğrenmesi büyük bir atılım olarak düşünülmelidir52 . Avrupa Rönesans, Reform ile yeni ilimler keşfedip Ortaçağ karanlığından kurtulmayı adım adım başarmıştır. İlmi keşifler ve bunların sanayiye uygulanması, matbaanın icadı vb. gibi birçok neden Avrupa’nın yükselmesinin temelini oluşturmuştur. Eğitimin geleceği direk olarak ilme dayandırılmış ve ilim her daim eğitimin içinde yerini almak üzere konumlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun da bu maksatla giriştiği faaliyetlerden birkaçından yukarıda bahsetmiştik. Bunlardan birisi de III. Mustafa zamanında Koca Ragıp Paşa tarafından Fransa’dan getirtilen 51 Hüseyin G. Yurdayın, a.g.m., s. 276-277. 52 Bernard Lewis, a.g.e., s. 54. 18 Macar asıllı Baron de Tott’dur53 . Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren uzun bir dönem her alanda gücünün zirvesinde olmayı başarması, eğitimin o dönem için ideal olduğunu gösterir. Fakat zaman ilerledikçe artık bu eğitim kurumları köhneleşmeye başlamıştır. Artık dönemin diğer olaylarıyla bağlantılı olarak eğitimin amacı ve sonucundan beklenenler de evrim geçirmiştir. Örneğin sanayileşen, küreselleşen bir dünyada kadının iş hayatına girmesi gerektiği vurgulanmış, kadına eğitim hakkı istenmiştir. Dolayısıyla toplumun düşünce hayatını değiştirip, eğitimde yeni uygulamalara geçmesi zorunlu bir hâl almıştır54. Özellikle XIX. ve XX. yüzyılda hem Osmanlı’da hem de Avrupa’da yaşanan dönüşüm ve kadına atfedilen değerin artması, kadın eğitim haklarının yaygınlaşmasına vesile olmuştur. Rum kadınları ve Osmanlı kadınları XIX. yüzyılda sosyal yaşamın aktif üyeleri olarak kültür, edebiyat, eğitim gibi kuruluşlar oluşturmuşlardır. Artık kadınlar da, dergilerde ve makalelerde yerlerini almışlardır. Bu durum kadınlar için hem yüksek hem de profesyonel eğitimi zorunlu kılmıştır. Kurulan okullarda en az bir yabancı dil, kültür ve sanat dersleri mutlaka işlenmiştir55 . İbn-i Haldun; “İnsan düşüncesine dairdir ki, bununla insan hayvanlardan ayrılmış, o sayede 53 Recai Doğan, “Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1, 1997, s. 423,426. Baron de Tott 17 Ağustos 1733’de Fransa’da doğmuştur. 1755’de elçilik sekreteri görevi ile İstanbul’a gelmiştir. 1763’de Paris’e dönmüştür. Daha sonra Kırım’da bir süre çeşitli görevlerde bulunduktan sonra 1769’da tekrar İstanbul’a gelmiş ve Çeşme bozgunundan sonra Çanakkale’yi zorlayan Rusya’ya karşı 1770’de boğazı tahkim etmekle görevlendirilmiştir. 1771-1777 yılında Humbaracı Ahmet Paşa’nın izinden yürüyerek Osmanlı devletine birçok açıdan yenilikler getirmek istemiştir. Toplar döktürmüş, sürat topçuları ocağını kurmuş, boğazda kaleler inşa ettirmiş ve Haliç’te bir Hendeshâne açmıştır. Daha sonraki dönemlerde Fransa tarafından birçok görevlere tayin edildikten sonra 1793’de Macaristan’da vefat etmiş. Baron de Tott yazmış olduğu bir hatıratla oldukça yankı getirmiştir. Kısa sürede, İngilizce, Almanca ve diğer batı dillerine çevrilmiştir. Türkçeye ise yaklaşık iki asır sonra tercüme edilmiştir. Baron de Tott Türk aleyhtarlığı ile İstanbul’daki vasıfsız devlet adamlarını ve kötü gidişatı acımasız bir şekilde eleştirmiştir. Hatta Cezayirli Gazi Hasan Paşa gibi önemli bir devlet adamını bile, Fransa çıkarlarına hizmet etmediğinden dolayı yoğun eleştiri yağmuruna tutmuştur. Onun kitabı döneminde Türkler hakkında yazılan kitaplardan en çok okunan iki kitaptan biridir. Eserinde eleştirileri yer yer haklı olmakla birlikte çoğu zaman abartma, başkalarını küçültme hatta yalancılığın hâkim olduğu bir metot olduğu söylenebilir. 54 İlber Ortaylı, Son İmparatorluk Osmanlı, Timaş Yayınları, İstanbul 2006, s. 144. 55 Oya Dağlar Macar, “Ottoman Greek Education System and Greek Girls’ Schools in Istanbul (19TH and 20TH Centuries)”, Educational Sciences: Theory & Practice, 10(2), Spring 2010, s. 809. 19 geçimini temin etme, bu hususta hemcinsiyle yardımlaşma faaliyetlerini gerçekleştirerek tüm hayvanları kendine itaat ettirmiş, güçlü hâkimiyetine boyun eğdirmiş ve o sayede yaratıkların birçoğundan üstün olmuştur”56 der. Buradaki insan düşüncesi idrak ve fikirdir. İnsan idrak ve fikir sayesinde diğer canlılara üstünlük sağlar. Nizam ve tertip bakımından insan düşüncesi hayvan düşüncesinden ayrılır. İnsan düşüncesinde evvel, eylem ve sonuç vardır. Bunların sırasını değiştirmek mümkün olmadığı gibi birinin eksikliğinin olması mümkün değildir. Örneğin ev tasarlayan bir insan, temelden başlayarak duvarlar ve sonuç olarak çatıya ulaşır. Bu aşamada Osmanlı modernleşmesini veya konu açısından özel olarak eğitim modernleşmesini değerlendirebiliriz. Batı oluşturduğu sistemi kendi fikri ile evvel, eylem ve ahir aşamaları ile birkaç hamle sonrasını düşünerek oluşturmuştur. Yüzyıllar süren bu işlemi Osmanlı İmparatorluğu hemen alıp uygulamaya koymak istemiştir. Fikrin tamamen olmadığını söyleyemezsek bile eksik olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü fikir, bulunulan çevrenin şartlarına göre şekillenir. Bu yüzden başka bir toplumda şekillenen fikrin neticesi aynı etkiyi gösteremeyebilir. Diğer sistemlerde dâhil olmak üzere Osmanlı eğitim modernleşmesi, bu bağlamda fikri yönden eksik kalmıştır. Örneğin, satrançta birkaç hamle sonrasını düşünen kişinin fikrini kendi oyunumuza uyarladığımızı farz edelim. Bu, birkaç hamleyi aynı yaptıktan sonraki aşamada tıkanmamıza sebep olabilir. Çünkü bu hamlenin ahiri sadece evvelini düşünen kişinin fikrine bağlıdır. Bu anlamda, başka bir devletin sistemi baz alınarak kurulan düzen ilerleyen aşamada toplumla uyuşmazlık göstermesi olağanüstü bir durum değildir57 . 56 İbn Haldun, Mukaddime 2, Haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1988, s. 766-768. 57 İbn Haldun, a.g.e., s. 766-768. 20 C. Tanzimat ve Eğitim Siyasi bir belge niteliği taşıyan Tanzimat Fermanı’nda58 eğitim ile ilgili bir hususu belirten herhangi bir madde bulunmamaktadır. Ancak bu durum, Tanzimat dönemi devlet adamlarının bu konuya önem vermedikleri anlamına gelmez. Zira XVIII. yüzyıldan itibaren maarif, herkesin farkında olduğu bir yenilenme süreci içindedir. Bu anlamda Tanzimat Fermanı'nda eğitim ile ilgili maddelerin yer almamasının sebepleri olarak ulemanın tutumu ve yoğun bir siyasi dönemden geçiş kabul edilebilir. Süreç bu şekilde ilerlerken 1845 yılından itibaren Abdülmecid’in bu alanda çalışmalara ağırlık vermesi ile eğitim alanında çalışmalar başlamış ve 11 Nisan 1845 yılında “Meclis-i Maarif-i Muvakkat” açılmıştır. Bu meclisin açılmasından önce Maarif hakkında karar veren kurumlar; Meclis-i Umur-ı Nafia, Dar-ı Şura-yı Bab-ı Ali, Divan-ı Ahkam-ı Adliye’dir59 . Meclis-i Maarif-i Muvakkat sekiz üyeden oluşmaktaydı. Bu kurul 4 Mart 1845 58 Tanzimat, Osmanlı İmparatorluğu’nun tüm XIX. yüzyıl tarihini açıklayan bir durumdur. İktisadiiçtimai temelleri çürüyen, yıkılmanın arifesindeki devletin yeniden kurulma girişimidir58. “Gülhane Hattı Hümayun” ya da “Tanzimat-ı Hayriye” denilen bu ferman ıslahat hareketlerinin ilanını ifade eder. Mustafa Reşit Paşa tarafından yazılmış ve nazırlar, ulema, diğer devlet büyükleri, lonca ve esnaf temsilcileri, yabancı devlet elçileri ve büyük bir kalabalık önünde okunmuştur (3 Kasım 1839)Tanzimat Fermanı’nın gerekçesinde belirtilen temel fikirler; Kuran’ın hükümlerine ve şeriat kanunlarına saygı gösterildiği müddetçe, Osmanlı İmparatorluğu ilerlemiş ve yükselmiştir. 150 yıldan beri bu hükümlerle kanunlara gereği kadar saygı gösterilmediğinden devlet eski kuvvet ve kudretini kaybetmeye başlamıştır. Şeriat kanunlarına göre idare edilmeyen devletlerin devamı mümkün olmadığından Osmanlı İmparatorluğu’nun iyi bir şekilde idaresini sağlamak amacıyla bazı yeni kanunlara ihtiyaç duyulduğu belirtilmiştir. Tanzimat’a giden süreç şöyle özetlenebilir: Osmanlı İmparatorluğu’nun XVI. yüzyılın sonlarından itibaren Avrupa üzerinde ki üstünlüğünü kaybetmesi, askeri teşkilatının bozulması, şeriat ile iç içe geçmiş hukuk sisteminin gittikçe devrin koşullarına ayak uyduramaması, ordu ve ulemanın teyidine bağlı olarak tahta çıkan padişahların nüfuzlarını kaybetmesi, bir devletin ayakta kalabilmesi için en gerekli olan mülki ve mali meseleleri yürütecek müesseselerin olmamasıdır. Ayrıca, devlet merkezinin hüküm ve nüfuzunu yürütemeyecek bir hale gelmesi, devletin ne askeri ne de siyasi yollar ile savunulamaması da bu sürece götüren sebeplerdir. Bu ve benzeri birçok sebepten Tanzimat Fermanı devlete güç kazandırmayı, bahsi geçen sorunları çözmeyi amaçladığından bir ıslahat zinciri ve devleti ıslahatlar ile gençleştirmeyi hedefleyen bir süreç olarak değerlendirilebilir. Tanzimat devrinden önce bu sorunları çözmek için birçok ıslahat teşebbüsleri vardır. Tanzimat Fermanı’nı diğer ıslahatlardan ayırt eden özelliklerinin en önemlisi önceki ıslahatlar geçmişi ve altın çağı hedef almasına karşılık Tanzimat, devlete yeni idealler katmıştır. Başka bir özelliği ise önceki ıslahatlar belli başlı bazı noktalar üzerinde odaklanmışken Tanzimat; siyasi, mülki, idari, adli, mali, askeri gibi birçok alan üzerinde geniş bir perspektif ile hareket etmiştir. Bkz. Ahmet Hamit Ongunsu, “Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bakış”, Tanzimat 1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1999, s. 7-8. 59 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 18. 21 tarihinde çalışmaya başlamış, kurulda üç reform önerisi hazırlanarak Bab-ı Ali’ye sunulmuştur. Birinci öneride, öğretimin ilk basamağını oluşturan sıbyan okullarının ıslah edilmesi gerektiği öne sürülmüştür. İkinci olarak zamanın gereklerine uygun ancak dinin sınırları içinde herkesin öğrenmek zorunda olduğu bilimleri ve fenleri aktaracak “Rüştiye” okullarının kurulup yaygınlaştırılması kararı alınmıştır. Üçüncü öneri, bir Darülfünun’un (üniversitenin) kurulmasına yönelikti. Darülfünun 1863- 1865, 1870-1872’deki başarısız girişimlerden sonra ancak 1900’de tam anlamıyla açılmıştır. Tüm bu önerilerde vurgulanan önemli bir nokta eğitsel reformları planlayıp yönetecek, gerekli talimatları ve müfredatı oluşturacak merkezi bir kuruluşa duyulan ihtiyaçtı60 . Yukarıda bahsi geçen işleri yürütmek amacıyla, 17 Temmuz 1846 tarihinde “Meclis-i Maarif-i Umumiye” kurulmuştur. Meclis-i Maarif-i Umumiye Türkiye’de devlet kuruluşları içinde Milli Eğitim işlerinde doğrudan sorumlu ve hükümet başkanına bağlı ilk örgütün çekirdeğini oluşturur61. Meclis-i Maarif-i Umumiye nin temel görevi geçici meclisin almış olduğu kararları detaylı bir şekilde inceleyip uygulamak, devletin maarifle ilgili sorunlarını tespit edip bu sorunlar üzerinden reformlar yapmaktı. Bu meclis Osmanlı devlet kuruluşları içinde maarif işlerinden doğrudan doğruya sorumlu ilk kuruluştu62. Tüm bunların yanında ek bir yürütme birimine63 olan ihtiyacın vurgulaması ile Bab-ı Ali bu öneriyi 1846 yılında onaylamış ve Meclis-i Maarife bağlı “Mekatib-i Umumiyye Nezareti” kurulmuştur. (Aralık 1846)64 . Tanzimat ile hedeflenen eğitim sistemi kesik kesik ve yavaş yavaş yerleşmiştir. Örneğin 1846-1870, 1879 dönemlerinde tüm denemelere rağmen tam bir üniversite kurumu oluşturulamamıştır. İlköğretimde geleneksel karakter çok az değişim göstermiştir. Ancak bu geleneğe muhalif bir kesimin varlığının ortaya çıkması belki bir gelişme olarak sayılabilir. Tanzimat Fermanı ile ilköğretimde amaçlanan 60 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s, 60-61. 61 Faik Reşit Unat, a.g.e., 18-19. 62 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 11-12. 63 Aslında 1838 yılında sıbyan ve rüştiye okullarının yönetimi ile ilgilenmek üzere kurulmuş Mekatibi Rüşdiye Nezareti vardı. Fakat dokuz yıldan beri Evkaf Nezaretine bağlıydı ve bu durumda ulema ve medresenin kontrolü altındaydı. Bu sebeple Mekatib-i Umumiye Nezaretinin aldığı kararları uygulanmasının bu meclise verilmesi sakıncalıydı. Bkz. Bayram Kodaman, a.g.e., s. 12. 64 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., 64-65. 22 değişmeler ancak 1870’li yıllardan sonradan gerçekleşmeye başlamıştır65 . Tanzimat döneminde eğitim modernleşmesinde en az verim ilköğretimden alınmıştır. II. Mahmut döneminde eğitimin devletleştirilmesi politikası başladığı halde ilkokullar için medrese dışında öğretmen yetiştirme geleneği henüz başlamamıştır. Dolayısıyla medrese dışında yetişmiş öğretmenin yokluğu ve medresede yetişmiş öğretmen bolluğu nedeniyle medreseler geleneksel kıvamda kalmıştır. Öğretmen yetiştirmek fikri ancak ortaöğretim okullarının açılmasıyla ortaya çıkmıştır. Ancak burada öğretmen yetiştirecek hocalar da medrese eğitiminin mezunlarıydı. Bu yüzden ilk kuşak öğretmen okulu öğretmenleri, medrese mezunlarından seçilerek 1848’de “Darülmuallimin” ismi ile kurulmuştur. 1870 yılında ise kız öğretmenler yetiştirmek üzere “Darülmuallimat” kurulmuştur66 . Tanzimat döneminde Avrupa’ya gönderilen elçiler Batı’nın yeni bir özelliğini keşfetmişler ve bunu Osmanlı İmparatorluğu’nda uygulamanın yollarını aramışlardır. Örneğin o dönemde Avrupa’daki krallar halkın verimliliğini artıracak koruyucu tedbirler uygulamaya koymuşlardır. Bu bağlamda eğitimi halkın genelinde yaygınlaştırmanın kendilerine faydalı olacağını fark etmişlerdir67. Bunu Osmanlı devletinde uygulamak isteyen elçiler elbette güçlüklerle karşılaşmışlardır. Çünkü uygulamanın ne şekilde yapılacağına ilişkin önceden hazırlanmış bir program yoktu. Örneğin, can ve mal güvenliğini sağlayıp vergileri herkesin gelirine göre toplamak için tam teşkilatlı bir nüfus sayımına ihtiyaç vardı. Ancak bu sadece büyük şehirlerde gerçekleştirilebilmiştir. Çünkü devletin tamamında bunu uygulayacak yeterli ve bilgili eleman yoktu68 . II. Abdülhamid devri eğitim politikası bağlamında yabancı okulların konumu adlı çalışmamızda amacımız direk yabancı okulları anlamaktan ziyade II. Abdülhamid devri eğitiminin değişim ve dönüşümü ile Osmanlı modernleşmesini yabancı okullar bağlamında ele almak olduğundan değişim ve dönüşüm meselesinin kökenini 65 Roderic Davison, “Osmanlı Türklerinde Batılı Eğitim”, Tanzimat, Edit: Halil İnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, 2. Baskı, Phoenix Yayınevi, s. 469-471. 66 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 230. 67 Şerif Mardin, a.g.e., s. 14. 68 Musa Çadırcı, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Edit. Halil İnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, 2. Baskı, Phonix Yayınları, İstanbul 2006, s. 151. 23 incelemek gerekirdi. Zira II. Abdülhamid devri eğitimini anlamak için Osmanlı eğitim sistemi hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Hatta modernleşme gibi uzun bir süreç söz konusu olduğu zaman modernleşmeye giden süreci ve modernleşme sürecinin kökenini anlamadan II. Abdülhamid dönemi eğitim politikasını anlamak mümkün değildir. Bu doğrultuda yabancı okullara değinmeden önce sistem, değişim, dönüşüm, modernleşme ve sürecin sancılarının anlaşılması uygun görüldü. 24 II. BÖLÜM II. ABDÜLAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ VE YABANCI OKULLAR A. II. Abdülhamid (1876-1909) II. Abdülhamid 21 Eylül 1842 tarihinde dünyaya gelmiştir. Babası Abdülmecid, annesi Tirimüjgân Kadınefendi’dir. Kadınefendi, Abdülhamid küçük yaşlardayken hayatını kaybetmiştir. Sultan Abdülmecid, çocuğu olmayan kadınefendisi Perestu’yu Abdülhamid’i büyütmek ile görevlendirmiştir. Perestu büyük bir ilgi ve şefkat ile Abdülhamid’i kendi öz oğlu gibi yetiştirmiştir. Babasına ve saraya yabancı olan Abdülhamid Perestu kaınefendi sayesinde amcası Abdülaziz’e yakınlaşmış ve onunla Avrupa seyahatlerine bile katılmıştır. Nitekim tahta çıktığı zaman kadınefendiyi valide sultan ilan etmiştir69 . Amcası Abdülaziz’in tahtan indirilerek V. Murat’ın tahta çıkması II. Abdülhamid için taht yolunun kapılarını açmıştır. V. Murat’ın sağlık problemleri Abdülaziz’in faili meçhul bir şekilde hayatını kaybetmesi ile şiddetlenmiştir. Bu durum V. Murat’ın saltanatının sadece birkaç ay sürmesine sebep olmuştur. Sultan Abdülaziz’in tahtan indirilmesi elbette keyfi bir iktidarlık sevdası olarak düşünülemez. Sultanın tahta olduğu dönem en kritik ve hassas dönemlerdendi. Hem uluslararası alanda hem de içişlerinde ciddi sorunlar devlete hâkim durumdaydı. 1875 yılında Hersek’te başlayan isyan aynı yıl içinde komşusu Bosna’ya yayılmıştı. 1861-1862 yıllarında Bosna ve Hersek’te isyanlar ortaya çıkmış, 1870 yılından itibaren şiddetlenmeye başlamıştır. Hükümetin paraya olan ihtiyacından dolayı artan vergilere karşılık halk isyan ederek tepkisini göstermiştir. Balkanlarda bu isyanlar büyük tehlike arz ederken bir de aynı dönem mali kriz ortaya çıkmıştır. Sadrazam Mahmut Nedim Paşa, Osmanlının dış borçlarını ödemeyi kısmen durdurmak zorunda olduğunu bildirmiştir. Bunda elbette devletin içinde bulunduğu durumda etkili olmakla birlikte bir başka sebep Sultan Abdülaziz’in aşırı harcamalarıdır. Abdülaziz 69 İlber Ortaylı, İmparatorluğun Son Nefesi, Timaş Yayınları, İstanbul 2014, s. 119-120; Cevdet Küçük, “II. Abdülhamid”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul 1988, s. 216-224. 25 görkemli saraylar yaptırmış, zırhlı gemiler ve toplar sipariş etmişti70 . Şiddetini artırarak devam eden bu sorunlar padişaha karşı nefret algısına sebep olmuştur. Mahmut Nedim Paşa ve Sultan Abdülaziz kamuoyunda artık istenmeyen şahıslar olmuşlardır. Bu sırada birde Bulgar sorunu ortaya çıkmıştır. Bulgarların Balkanlarda Müslümanlara soykırım yaptığının işitilmesi üzerine medrese öğrencileri harekete geçmiştir. Sultanın bu durum karşısındaki pasif tutumuna karşı protesto yapmaya başlamışlardır. Mahmut Nedim Paşa ve Şeyhülislamın azlinin istenmesi ile protestonun büyümesinden endişelenen padişah bahsi geçen isimleri azletmiştir. Yeni sadrazam olarak Mehmet Rüştü Paşa tayin edilmiştir. Rusların Balkanlarda ilerlemesini durdurmak isteyen serasker Hüseyin Avni Paşa, bir anayasa düşleyen Mithat Paşa ve liberal Mekteb-i Harbiye komutanı Süleyman Paşa nihayetinde padişahı tahtan indirmek için darbe kararı almış ve sonrasında Sultan Abdülaziz tahtan indirilerek V. Murad tahta çıkarılmıştır71 . Bilhassa siyasal ve askeri alanda çıkmaz bir sokakta tahta geçen II. Abdülahamid’in tahta geçiş süreci dönemin bunalımını zaten ortaya koymaktadır72 . Abdülhamid’in tahta çıktığı dönem meşrutiyetçi fikirler oldukça taraf bulmuştur. Sultan Abdülaziz’in ve Sultan Murad’ın tahtan indirilmesinde birinci dereceden muhatap olan Mithat Paşa’nın önayak olduğu meşrutiyetçi hava İngiliz elçisi Elliot tarafından desteklenmiştir. Sultan Murad’ın tahtan indirileceğine dair kulislerden haberdar olan II. Abdülhamid hemen harekete geçmiştir. İngiliz elçisi Elliot’a bir adamını göndererek eğer tahta çıkarsa meşrutiyet için ne gerekiyorsa yapmaya hazır olduğunu iletmiştir. Daha sonra da Mithat Paşa ile görüşerek, anayasanın ilanı için çalışacağını bildirmiştir. Bu gelişmeler neticesinde 31 Ağustos 1876 tarihinde II. Abdülhamid tahta geçmiştir73 . II. Abdülhamid tahta geçtiğinde fiilen sevinç gösterileri, mutluluk belirtileri olsa da aslında yoğun bir belirsizlik havası vardı. Çünkü kamuoyu art arda gelen taht 70 Cevdet Küçük, “II. Abdülhamid”, TDV. İslam İnsiklopedisi, Cilt: 1, s. 217. 71 Fransçois Georgeon, Sultan Abdülhamid, Çev: Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006, s. 49- 53; Sir H. G. Elliot, Some Revolutions and Other Diplomatic, Experiences, London 1922, s. 227-255. 72 Cevdet Küçük, “V. Murad”, TDV. İslam Ansiklopedisi, Cilt: 31, s. 184-185. 73 Sinan Akşin, “Siyasal Tarih”, Türkiye Tarihi 3 (Osmanlı Devleti 1600-1908), Yayın Yönetmeni: Sinan Akşin, Cem Yayınevi, Ankara 1988, s. 153. 26 değişikliği üzerine hoşnutsuz olmuştur. Üstelik tahta yeni geçen padişah çoğu kişi tarafından tanınmamaktaydı74 . II. Abdülhamid devletin başına geçtikten kısa bir süre sonra Rusya ile yapılan diplomatik görüşmeler sonucunda savaşı engelleyememiş ve devleti yıkıma götürecek kadar etkili savaşlardan birisine girmiştir. II. Abdülhamid en başından savaşa girme taraftarı değildi. Böyle bir savaşın, devleti yıkıma götüreceğinden emindi. Balkanlarda Sırpların, Osmanlı İmparatorluğu tarafından yenilgiye uğratılması, Bulgar isyanlarının bastırılması vb. gibi Osmanlı lehine yaşanan gelişmelerden sonra Rusya ve İngiltere başta olmak üzere diğer Avrupa devletleri İstanbul’da bir konferans toplanmasına karar vermişlerdir. Konferans 20 Ocak 1877 yılında “Tersane Konferansı” adıyla toplanmış ve Osmanlı İmparatorluğu’nun kabul edemeyeceği kadar ağır maddeler öne sürülmüştür. İngiltere baş delegesi Lord Salishbury II. Abdülhamid’e birkaç kez şartların kabul edilmediği takdirde delegelerin İstanbul’u terk edeceğini ve Rusların savaş başlatacaklarını ve Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşacak gücü olmadığını iletmiştir. II. Abdülhamid, vekilleri saraya çağırarak durumu müzakere etmelerini istemiştir. Mithat Paşa’nın başkan olduğu kabinede neredeyse herkes savaş taraftarı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonraki sürecine bakıldığında, bir yanda şekillenen kurumlar diğer yanda bozulan kurumlar vardı. Hem yaratıcı hem de yıkıcı bir düşünce hâkimdi. Başta eğitim olmak üzere demiryollarında, askeri alanlarda, zirai alanlarda ciddi anlamda gelişmelerin yaşandığı bir dönemdi. Bir o kadar da siyasal çıkmaz içine girilmişti. Balkanlardaki gelişmeler, Rusya’nın Panslavizm politikası, İngiltere ve Fransa’nın kendilerine pay çıkarmak istemeleri devleti adeta paylaşılmaz bir pasta haline getirmiştir. Bu ortamda II. Abdülhamid sivri zekâsıyla ve isabetli politikasıyla devletin maruz kalacağı zararları en aza indirgemeye çalışmıştır. Bu sıkıntılı sürecin aşılması için eğitim en çok güvenilen unsurlar arasında yer almıştır75 . II. Abdülhamid dönemi, Batının Osmanlı İmparatorluğuna karşı düşüncelerinin 74Fransçois Georgeon, a.g.e., s. 61-64. 75 İlber Ortaylı, a.g.e., s. 120. 27 değiştiği bir dönemdir. Avrupa devletleri bu sürece kadar kendi çıkarları doğrultusunda Osmanlı İmparatorluğunu iyileştirilmesi için yardım edilmesi gereken “Hasta Adam” olarak görüyorken, artık devletin tüm reformlara rağmen iyileşmeyeceğinin kabul edilmesi ile topraklarının paylaşılması gereken “ölümcül bir Hasta Adam” olarak görmüşlerdir. Amerika ve İngiltere, zamanında gönderdikleri misyonerler ile siyasi alana yönelik ilişkilerini yoğunlaştırmışlardır. Ülkenin yarısından fazlasının Hıristiyan olduğunu ve devletin kurtuluşu için yönetimin Müslümanlarda değil Hıristiyanlarda olması gerektiğini düşünmüşlerdir. Tüm bunlar ise Osmanlı İmparatorluğunu yerli, yabancı, Müslüman, gayrimüslim okullarını disiplin ve kontrol altına almaya, devletin kendi ideolojisini ve ilerlemesini vurgulayan okullar açmaya sevk etmiştir76 . Sultan II. Abdülhamid, dönemin sancısını en aza indirmek için Osmanlılığı ve İslam’ı ön plana çıkarmıştır. Bunu Selim Deringil’in ifadesiyle dört sembol ile eyleme geçirmiştir; “Birincisi: Osmanlı devletinin şanı ve kudretini doğrudan yansıtan kamusal binalarda armalar, resimler, müzikler ve törenlerde padişahın kişiliğinin kutsiyeti ile bağlantılı simgeler kullanmıştır. İkincisi: Nişanlar özel olarak ihsan edilmiştir. Kuran nüshaları, imparatorluk sancağı ve öteki törensel ziynetler ön plana çıkarılmıştır. Üçüncüsü: Sarayda ki İslam’ın önde gelen isimlerine ait olduğu söylenen “hat” örnekleri ya da benzer önemde başka malzemeler gibi dinsel objeler belirginleştirilmiştir. Dördüncüsü: Resmi belgelerde sık sık kendini gösteren kilit ibare ve sözcükler”77 . Bunlar II. Abdülhamid döneminde her alanda görülebilen sembollerdir. “Padişahım Çok Yaşa” ibaresi II. Abdülhamid döneminde oldukça belirginleşen bir ifadedir78 . II. Abdülhamid’in en önemli başka bir özelliği güvenliğe ve savunmaya çok fazla önem vermesidir. Hatta bu çoğu zaman eleştirilere neden olmuştur. Savunmaya 76 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 119. 77 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. Gül Çağalı Güven, YKY, S. 26. 78 Selim Deringil, a.g.e., s. 26. 28 harcanan paranın fazla olduğunu ve bir kısmının başka alanlara kaydırılması çoğu kez dile getirilmiştir. Atilla Çetin’in aktardığı şekli ile II. Abdülhamid; “Bir çiftliğe sahip olan kimse korucu, bekçi ve köpek tedarik etmeden evvel, ziraat ve imara başlayamaz. Çünkü korucusu olmazsa yabani bir hayvan çiftliğe hasar verir yahut bir başkası gelip orayı sahipsiz bir yer zannederek ondan istifadeye kalkışır. Binaenaleyh önce bir korucu lazımdır ki; çiftlikte bulunan ameleler emniyet içinde çalışsınlar; dışarı ile alışveriş edecek olurlarsa değerleriyle mal alıp versinler. Eğer savunma kuvvetine sahip olmazlarsa, komşularıyla yapacakları alışverişlerde onların ağır ve zararlı tekliflerini kabule mecbur olurlar. Devletin hali de bunun gibidir. Kuvvet olursa kapitülasyonlarda kademe kademe ortadan kalkar; gümrük sözleşmeleri değiştirilir. Yabancılara verilmiş olan ve aleyhimize işleyen birçok imtiyaz kuvvet sayesinde yok hükmünde kalır. Devletin itibarı da o nisbette artar ve iç işlerimize dış işler karışamaz”79 demiştir. II. Abdülhamid’in bu ifadesi bir devlet için savunmanın ne derece önemli olduğunu ve Osmanlı İmparatorluğunun o dönemki koşularda en çok savunmaya önem vermesi gerektiğini açıklar80. Yukarıdaki ifadeden de anlaşılacağı üzere II. Abdülhamid memleketin kalkınması ve ilerlemesi için savunma ve güvenliğin her şeyden önemli olduğunu düşünmekteydi81 . B. Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslim Okulların Tarihi Osmanlı İmparatorluğu açısından gayrimüslim olarak adlandırılabilecek milletlerin açtıkları okulların tarihi İstanbul’un fethine dayandırılabilir. Çünkü Fatih Sultan Mehmet, sadece İstanbul’u değil Bizans İmparatorluğu bayrağı altında yaşayan farklı dinlere mensup milletleri de hâkimiyet altına almış bulunmaktaydı. Bizans, ticari çıkarlarını da göz önünde bulundurarak XI. ve XII. yüzyıllarda kendisine müttefik sağlamak amacıyla Venediklilere ve Cenevizlilere birtakım 79 Atilla Çetin, Sultan İkinci Abdülhamid Han Devlet ve Memleket Görüşlerim 1, Çamlıca Yayınları, 3. Baskı, İstanbul 2016, s. 18. 80 Atilla Çetin, a.g.e., s. 18. 81 A.g.e., s. 38. 29 imtiyazlar vererek onların İstanbul’da çeşitli mahallelerde yaşayıp, koloniler kurmalarına izin vermiştir. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetmesi ile Venediklilere ve Cenevizlilere verilen bu imtiyazlar yenilenmiştir. Fetih ile beraber Müslüman olmayan dört ayrı dine mensup millet Osmanlı hâkimiyetine girmiş bulunmaktaydı. Bunlar; Katolik olan Latinler, Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudilerdir82. Fatih Sultan Mehmet Osmanlı İmparatorluğu’nda kalmaya devam eden gayrimüslim halkın statüsünü hukuki bir temele koymuştur83 . İstanbul’un fethi ile Galata’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun toprağı olmasıyla beraber Fatih Sultan Mehmet bir ahidname ile Cenevizlilerin o döneme kadar olan haklarını güvence altına almıştır. Cenevizlilerin ticari çevresi de göz önünde bulundurularak verilen bu vesika Katoliklerin temel güvenceleri olmuştur84 . Fetihten sonra birçok elçi İstanbul’a gelerek fethi kutlamıştır. Bunlardan birisi de Kudüs Patrikliğidir. Kudüs o dönemde Memlük’lerin idaresi altında olsa da Kudüs Patrikliği doğrudan İstanbul Patrikliğine bağlıydı. Patrik Atanasyos birkaç rahibi ile gelip Fatih Sultan Mehmet’ten serbestlik istemiştir. Fatih Sultan Mehmet bir ferman çıkararak istenilen serbestliği vermiştir85 . Fatih Sultan Mehmet Latinlere verdiği hakları diğer gayrimüslim halklara da vermiştir. Katolik Latinlerden başka İstanbul’da bulunan Ortodoks Rumlar için de bir düzenleme yapılmıştır86. Rumlar siyasi olarak elbette hâkimiyetlerini kaybetmişlerdir. Fakat Fatih Sultan Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ortodokslar için seçilen ilk patrik II. Gennadios’ a yazılı bir ferman vererek bazı haklarını tespit etmiştir. Patrik, Rum cemaatinin kiliselerini, mekteplerini, hastanelerini istediği şekilde yürütme hakkını elde etmiştir. Rum cemaatine verilen bu serbestlik daha sonra Ermenilere ve Musevilere de verilmiştir87. Diğer cemaatler 82 İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 5. 83 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi”, Türkler, Cilt: 10, Edit. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 393. 84 Mahmut Şakiroğlu, “Fatih Sultan Mehmet’in Galatalılara Verdiği Fermanın Türkçe Metinleri”, D.T.C.F. Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 25, 1981, s. 215. 85 Ziya Kazıcı, “Osmanlılarda Hoşgörü”, Türkler, Cilt: 10, Edit. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 407. 86 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 6. 87 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt: 1-2, Eser Matbaası, İstanbul 1977, s. 725. 30 gibi Yahudilerde İstanbul’da oturmak, okul yapmak, ticaretle uğraşmak vb. faaliyetleri gerçekleştirme hakkını elde etmişlerdir. 1453’de tayin edilen ilk hahambaşı Moses Kapsali’dir. Bu tarz haklar elde eden gayrimüslim cemaatler geleneklerini sürdürmek ve dinlerini unutmamak için Ruhban okulları açmaya başlamışlardır88. XVII. ve XVIII. yüzyılda Katolik Cizvit ve Lazarist rahipleri, XIX. yüzyılda ise daha çok Amerikalı Protestanlar bu kurumlarda misyonerlik faaliyetleri için teşkilatlanmışlardır89 . Osmanlı İmparatorluğu’ndaki cemaatlerin genel yapısına bakıldığında Rum, Ermeni ve Musevi cemaatler içi kullanılan terim “millet” terimidir. Kullanılan bir diğer kelime ise “Ehl-i Zimmet” tir. Zimmet kelimesi Arapçada sahip çıkma, koruma, sorumluluğunu üstlenme anlamına gelir. Dolayısıyla Ehl-i Zimmet kelimesinden kasıt devletin himayesinde, korumasında olan topluluklardır90. Osmanlı İmparatorluğu egemenliği altında, birbirlerinden çok farklı etnik köken ve kültürlere sahip topluluklar yüzlerce yıl birlikte yaşamışlardır. Bunlar Türk, Rum, Bulgar, Arap olarak değil, Müslüman, Rum91, Ortodoks, Gregoryen, Katolik, Protestan ya da Yahudi olarak adlandırılmıştır. Bu gruplara dâhil olmanın kıstası milliyetleri değil, din ya da mezhepleriydi. Bu grupların her birine devlet “Millet” adını vermiştir. Millet Arapçada din veya mezhep demektir92 . Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslim okullar tıpkı Osmanlı mektepleri gibi vakıflar tarafından idare edilmiştir. Bu okullarda tıpkı klasik dönem Osmanlı medreseleri gibi pratik faydası olacak fen, coğrafya, matematik vb. gibi ilimler değil, çocukları ahrete hazırlayan dinin temel ilkeleri öğretilmiştir. Eğitim malzemesi ise o 88 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., 10. 89 İlber Ortaylı, a.g.e., s. 395. 90 Selçuk Akşin Somel, Gayr-i Müslim Okulu Nasıl “Azınlık Okulu” Oldu, Tarih Vakfı Yayınları, 2013. s. 10-13. 91 “Rum Milleti” deyimindeki Rum kelimesi sözlük anlamı itibariyle etnik bir grup ifade etmesine rağmen Osmanlı Türkçesi’nde “Ortodoks” kelimesiyle eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Tıpkı YahudiMusevi kelimelerinde olduğu gibi. Ortodoks Bulgarların Rum milleti içinde sayılması Bulgar kilisesinin kurulduğu 870 yılından 1870 yılına kadar Rum kilisesinin yönetimi altında olmasından kaynaklanmaktadır. Bkz. Gülnihâl Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1996, s. 9. 92 Gülnihâl Bozkurt, a.g.e., s. 1. 31 cemaatin kutsal kitabıydı93. Gayrimüslimler Osmanlı İmparatorluğu’nda istedikleri gibi eğitim, kültürel vb. kurumlarını açma ve yürütme hakkına sahipti94 . II. Abdülhamid devri gayrimüslim okulları en az yabancı okullar kadar rahatsızlık vermeye başlamıştır. Devletin doğrudan halk eğitimine müdâhil olduğu dönemde devlet görevlileri gayrimüslim okullarının Osmanlı devlet okullarına göre daha güçlü olduğunu anlamışlardır. Fakat gayrimüslim okulları, en azından başlangıçta yabancı okullar kadar tehdit edici bir unsur olarak görülmemiştir. Aksine devlet görevlilerine ilham vermiştir. Onların kendini topluma adamak, maddi fedakârlık ve dine bağlılıkları birçok devlet görevlileri tarafından takdir edilmiştir. Fakat bu okulların giderek çoğalması endişeyi de beraberinde getirmiş ve yabancı okullarda olduğu gibi alternatif Müslüman okullarının nicel ve nitel yönden geliştirilmesi gibi bir amacı ortaya çıkarmıştır95 . 1. Rum Okulları Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethetmesiyle beraber Rum Ortodoks Kilisesinin devamına müsaade etmesinin yanında Rumlara birtakım haklar vermiştir96. Osmanlı İmparatorluğu İstanbul’daki Rumların dışında Yunanistan coğrafyasındaki Yunan şehirlerini de aldıktan sonra bölgede eğitim alanında herhangi bir kurumsallaşma yoluna gitmemiştir. Fakat eğitim alanında o coğrafyada yaşayan Rumların faaliyetlerine müdahale de etmemiştir. O dönemde (XV. ve XVI. yüzyıl) Rumlarda eğitim daha çok kilisede ve manastırlarda dini metinlerin okutulmasından ibaretti. Osmanlının bu eğitime katkısı olmadığı gibi engellemeye dair bir müdahalesi de olmamıştır. Osmanlının Rum eğitimine dair bu tutumu XIX. Yüzyılın ortalarına kadar değişmemiştir97 . Rumlar kendilerine verilen bu haklardan yararlanarak otuz bin altın maliyet ile ilk olarak Fener Rum Mektebi yapmışlardır. 93 Selçuk Akşin Somel, Gayr-i Müslim Okulu Nasıl “Azınlık Okulu” Oldu, Tarih Vakfı Yayınları, 2013. s. 10-13. 94 Feyyat Gökçe, a.g.m., s. 43. 95 Benjamin C. Fortna, a.g.e. s. 102. 96 Osman Nuri Ergin, a.g.e., s. 739-742. 97 İbrahim Kelağa Ahmet, “Çağdaş Yunan Aydınlanma Hareketinin Coğrafyası, Ortaya Çıkış Süreci ve Eğitim Alanındaki Etkileri” Batı Kültür ve Edebiyatlarında Aydınlanma, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2014, s. 242-243. 32 Rum cemaatinin o dönemdeki makam ve kurumlarının başında bulunanlar bu mekteplerden çıkanlar olmuştur. Mektep, Mathios Kamariotis diye bir kişinin idaresi altındaydı. Bu mektebin asıl amaçlarından biri fetihten sonra Rum kültürünü muhafaza etmekti. XVI. asırda oldukça parlak bir dönem geçiren bu mektep XVII. asırda genişleme ve ilerleme kaydetmiştir. XVIII. asırda ise mektebin müdür ve muallimleri tarafından “Yunan Dilinin Hazinesi” adıyla lügat çalışmaları başlatılmıştır. Bu lügat Yunan ulusalcılık akımı için büyük önem taşır98 . XVII. yüzyıla kadar Rumlarda tam teşkilatlı ve çağdaş eğitim çok gelişmemiş olmakla beraber XVII. yüzyıldan itibaren Rum eğitiminde Avrupa’daki gelişmelere paralel olarak bir uyanış ortaya çıkmıştır. 1669 tarihinden itibaren başlayan bu fikri uyanış ile ortaöğretim düzeyinin üstünde eğitim verilen kurumlarda açılmaya başlanmıştır99 . Rumların eğitim faaliyetleri 1776 yılında kilise içi reformlar ile büyük değişiklik göstermiştir. Artık cemaatlerin yönetiminde ticaretle uğraşan kesim yer almaya başlamıştır. Bu durum eğitim politikalarının değişmesine öncülük etmiştir. Ruhban sınıfının baskısı azalmış ve ticaret ile uğraşma hünerleri kazandıran ve Yunan ulusalcılığı ideolojisinin yaygınlaşmasını sağlayan okullar ortaya çıkmaya başlamıştır100. Özellikle 1718 Pasarofça antlaşması ve 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması arasındaki dönemde Balkanların kuzey kesiminde ve Makedonya’da gelişen olumlu koşullar sayesinde Osmanlı ile Avrupa ülkeleri arasındaki ticaret artmıştır. Ticaretle uğraşan kesim böylelikle Batı ile yoğun ilişki içerisine girmiştir. Aynı zamanda zenginleşen tüccar kesim, Avrupa kentlerini daha çok ziyaret etmeye başlamışlar, Batı dünyası ve Batı kültürünü derinden tanımışlardır. Bu kesim daha sonra Yunan orta sınıfını oluşturmuştur. Bu ticaret burjuvazisi daha iyi hayat koşullarının eğitim ile mümkün olacağının farkına varmışlar ve Batı’daki aydınlanmayı Rumlar arasında yaymak istemişlerdir. Bunun ise ancak eğitim yolu ile olacağını bildiklerinden okullar kurmaya, kitaplar basmaya ve okuyan sayısını arttırmaya başlamışlardır101 . 98 Osman Nuri Ergin, a.g.e., s. 739-742. 99 İbrahim Kelağa Ahmet, a.g.m., s. 246. 100 İlhan Tekeli-Selim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 32. 101 İbrahim Kelağa Ahmet, a.g.m., s. 239. 33 Islahat Fermanından sonra bu mektepler Rumların kültür merkezi olmuştur. Öyle ki, özel olarak felsefe ve edebiyat derslerinden faydalanmak isteyen zengin ailelerin çocukları bu mektebe akın etmiştir. Mektepte verilen derslerden de kaynaklanarak Yunan kültürü hızla yayılmıştır102 . Fener Rum Mektebi tarihi olarak 1453 103 yılı öncesinde kurulmuştur. Buradaki eğitim, dönemin sıradan bir özelliği olarak skolastik nitelikte olup modern deneysel bilimler yoktu. Mezunların bir kısmı ruhban sınıfına bir kısmı da Fener Rum seçkinler sınıfına dâhil olmaktaydı104 . Rumların kurduğu bir başka mektep ise Heybeliada Papaz Mektebiydi. Bu okul ilk defa patriklik yapan Fotiyos tarafından “Despotlar Manastırı” adı ile kurulmuştur. Bu mektebin amacı Ortodoks kilisesine ruhban yetiştirmekti. Mektep normal dersler veren bir mektepten ziyade manastır görünümündedir. Burası Ortodoks ruhaniler için bir manastır vazifesi görmüştür. Bu okul Ortodoks Hıristiyan kiliselerine tabi olanlar arasında en büyük din eğitimi veren kurum olmuştur. İki sınıfla eğitime başlayan okula daha sonra bir sınıf daha eklenmiştir105. Mektep 1844 yılından 1923 yılına kadar “Yüksek Ortodoks İlahiyat Mektebi” adını taşımıştır. XIX. yüzyılın başlarında Kuruçeşme’de başka bir Rum Okulu kurulmuştur. 1803 yılından 1820 yılına kadar faaliyet göstermiştir106 . Okulun öğrencileri Rum cemaatinin fakir kesiminden oluşmaktaydı. Okulun kuruluş amacı, zengin burjuvazinin iş hayatında ki gereksinimlerini karşılayacak meslek sahibi bireyler yetiştirmekti. Okulda dil, edebiyat, matematik ve tıp dersleri verilmiştir107 . 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nden ayrı, 1896 yılında yayınlanan “Cemaat mektepleri Talimatnamesi”108 ile Rum okulları hem sayı hem de nitelik 102 Osman Ergin, a.g.e., s. 739-742. 103 Kilise ve Patrikhanenin Rum toplumunun eğitimini üstlenmesi İstanbul’un fethi ile başlamıştır. Fatih Sultan Mehmet 1453 yılında İstanbul’u fethettikten sonra Patrikliğe Gennadios’u getirmiş ve ona eğitimsiyasi ve dini imtiyazlar tanımıştır. İbrahim Kelağa Ahmet, a.g.m., s. 244. 104 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 30. 105 Münir Yıldırım, “Dünden Bugüne Heybeliada Ruhban Okulu Sorunu ve Etrafında ki Tartışmalar”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 15, Sayı: 2, 2006, s. 387. 106 Osman Ergin, a.g.e., s. 745. 107 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 34. 108 BOA, MKT.MHM. 786/6, H. 29 Zilhicce 1313 (11 Haziran 1896), s. 7. 34 olarak oldukça yükselmiştir. Çünkü talimatname ile diğer cemaatlerin okul açma ve yürütme işlerinde daha katı önlemler alınmışken109Rumlara biraz daha fazla serbestlik verilmiştir. Rumlar ise bu durumdan istifade ederek okullarının sayısını arttırdıkları gibi niteliğini de yükseltmişlerdir. Böylece Rum çocukların misyoner okullarına gitmesi engellenmek istenmiştir. Çünkü Rum cemaati giderek misyoner okullarına daha fazla ilgi göstermiştir. Misyoner okullarındaki kaliteli yabancı dil eğitimi, ticaretle uğraşan Rum cemaatini buna teşvik etmiştir. Buna karşılık Rum Patrikhanesinin Rum okullarında müfredata yabancı dil eğitimi getirmesi, patrikhanenin misyonerliğe karşı almış olduğu bir önlem olarak görülebilir. Rum aydınları da müfredata yabancı dil eğitimi getirilmeyip, eğitimin kalitesi arttırılmadığı sürece Rum çocukların misyoner okullarına devam edebilme, böylece mezhep değiştirebilme tehlikesinin olduğunu ileri sürmüşlerdir110. Bu durum Ortodoks Rum Patrikhanesi ile Osmanlı İmparatorluğunun ortak bir noktada beraber durmalarına vesile olmuştur. Çünkü Osmanlı hükümeti de misyonerler ile mücadele içindeydi. Aynı bağlamda başka bir örnek, Batı’ya karşı Osmanlı-Ortodoks ittifakını ortaya çıkarmıştır. Osmanlı, Ortodoks Rum Kilisesini Katolik propaganda ve Batı’nın siyasi ile ideolojik baskısına karşı himaye altına almıştır. Osmanlı ise bunun karşılığında Rum halkının padişaha karşı sadakatle bağlı kalmasını istemiştir111 . 2. Ermeni Okulları Ermeni mekteplerine geçmeden önce Ermenilerin tarihinden kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Ermeni tarihçilerinin bir kısmına göre, Ermeniler Yâfes evladından olan Hayk neslinin torunlarıdır. Başka bir kısım tarihçilere göre, Ermeniler Frigyalıların bir koludur. Ermeniler M.Ö. 331’de Makedonyalı Büyük İskender’in hâkimiyeti altında yaşamışlardır. Ermenistan 390 yılında Roma ve Sasaniler arasında ikiye 109 Bu önlemler, açılan okulların ruhsat yükümlülüğüne verilen önem, öğretmenlerin mutlaka diplomalarının olması, askerlik görevini yapmayan öğretmenlere yönelik neler yapılabileceği, öğretmenlerin Türkçe yeterliliğinin ölçülmesi gibi unsurlar sıralanabilir. 110 Oya Dağlar Macar, “Osmanlı Rum Eğitim Sistemi ve İstanbul Rum Kız Okulları (19. ve 20. y.y.)”, Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 10(2), Bahar 2010, s. 779. Ayrıca bkz. BOA, MKT.MHM. 786/6, H. 29 Zilhicce 1313 (11 Haziran 1896), s. 7. 111 İbrahim Kelağa Ahmet, a.g.m., 244. 35 bölünmüştür. 570-590 yıllarında İran Ermenistan’ı Bizans’ın hâkimiyeti altına girmiştir. 970 yıllarında Araplar bu bölgeye hâkim olmuşlardır. 1071 yılında ise tüm Ermenistan Selçukluların hâkimiyeti altına girmiştir. Daha sonra Akkoyunlular ve Safevilerin hâkimiyetinde kalan Ermenistan 1555 yılında tamamen Osmanlı hâkimiyetine girmiştir112 . Fatih Sultan Mehmet Bursa’da bulunduğu zaman, Ermeniler ile dostluk kurmuş ve onların dini reisleri Hovakim’e “Eğer bir gün İstanbul’u fethedersem, seni İstanbul’a getirip bütün Ermenilerin başına lider yani Patrik yaparım”113 demiştir. Fatih Sultan Mehmet 1461 yılında Bursa’daki Ermeni Piskoposu Hovakim’i İstanbul’a getirmiş ve onu Ermeni Patriği olarak ilan etmiştir. Ortodoks Patriğine tanınan bütün haklar Ermeni Patriğine de tanınmıştır. Bu patrikliğin kurulması ile İstanbul’da az olan Ermeni nüfusu artmaya başlamıştır. Galata’da 1455 yılında Ermeniler, Rumlar ve Latinlerden sonra en kalabalık gayrimüslim topluluğunu oluşturmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde üç ayrı Ermeni Patrikhanesi vardı. Erivan Ermeni Patrikhanesi, Kudüs Ermeni Patrikhanesi ve İstanbul Kumkapı Ermeni Patrikhanesi’dir114 . İstanbul’un 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından alınmasından neredeyse XVIII. yüzyılın sonlarına kadar tam anlamıyla Ermeni okulları yoktur denilebilir. Sadece din eğitimi amaçlayan ve şahıslara bağlı olarak işleyen birkaç kurum vardı. Ermenice “İstanbul Tarihi” isimli eserin yazarı Yeremiya Çelebi Kömürciyan, Kumkapı’daki Ermeni kilisesinin İstanbul Ermenilerinin ilk kültür yeri olduğunu ifade etmiştir. Burada Mateos isimli bir rahip çocuklara ders vermiştir. 1641 yılında Kigemes Kalanos isimli Latin rahip, Galata civarında Ermeni çocuklarını toplayarak eğitim vermeye başlamıştır. Ancak asıl amacının Katolikliği yaymak olduğu anlaşılınca hemen faaliyetlerine son verilmiştir. 1706 yılında Apraham isimli bir papaz Üsküdar’daki evini mektebe çevirerek ders vermeye başlamıştır. 1707 yılında Asvazadur isimli bir rahip Kafkasya’dan İstanbul’a geldiğinde ilk defa bir Ermenice gramer kitabı getirmiştir. 1710 yılında Sivaslı Mihitar isimli bir rahip Beyoğlu’nda 112 Süleyman Büyükkarcı, İstanbul Ermeni Okulları, Yelken Yayınları, Konya 2003, s. 17-19. 113 Nejat Göyünç, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler”, Cilt: 10, Edit. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 423. 114 Ziya Kazıcı, a.g.m., s. 408; Nejat Göyünç, a.g.m., s. 425. 36 Ermeni çocuklarını toplayarak eğitim vermeye çalışmıştır. 1715 yılında Patrik Ohonnes Golod, Üsküdar’da papaz adaylarına mektep açarak otuz kadar talebeye ilahiyat ve felsefe dersleri vermiştir. Bu mektep 1741 yılında patrik Agop Nalyan tarafından Kumkapı’ya nakledilmiştir. XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren halk tabakasında fikri uyanış başlaması ile beraber her mahallede mektepler, kütüphaneler vb. gibi halkı aydınlatacak kurumlar açılmaya başlamıştır. İstanbul’un her yerinde özel okul ve dershanelerin sayısı oldukça yükselmiştir. 1790 tarihinde Amira Miricanyan hükümetten resmi izin alarak Kumkapı’da ilk resmi Ermeni mektebini açmıştır. Bu tarihlerden sonra bu tür mekteplerin sayısı hızla artmıştır. 1824 yılında Patrik Karabet, Kumkapı’daki mektebin idaresini üstlenip programını değiştirmiştir. Türkçe eğitime ağırlık vermiş ve bu mektebi yüksek okul haline getirmiştir115 . 1820-1825 yıllarına kadar Ermenice gramer bilenlerin sayısı çok düşüktü. Bu sebepten Kumkapı’daki okulda Ermenice gramer öğretmeye oldukça önem verilmiştir. Ermeni patrikliği 1824 yılında genelge hazırlayarak Anadolu’nun her yerinde mektepler açılmasını istemiştir. Bu fikirden hareketle Anadolu’da da mektepler açılmaya başlanmıştır. O tarihlerde İstanbul dâhil olmak üzere okulların sayısı 120’ye çıkmıştır116. Sayılar hızla artan Ermeni mekteplerinin masrafları çoğu kez esnaf delegeleri tarafından karşılanmıştır. 1831 yılında patriğinde katılımı ile toplanan esnaf delegesi bu mekteplerin masraflarını karşılayacaklarına dair senet imzalamışlardır117. Birçok Ermeni mektebi zaman zaman maddi zorluklar ile karşı karşıya kalmıştır. Bu nedenle kentin değişik semtlerinde “mekteplere yardım cemiyetleri” kurmuşlardır. Bu cemiyetler aracılığıyla okullara maddi yardımlar gelmiş, kütüphaneler kurulmuş ve konferanslar düzenlenmiştir118 . Ermeni mektepleri de yabancı devletlerin uğrak yerleri olmuştur. Dini ve siyasi maksatlarla bu okullarda faaliyet yürütmüşlerdir. Ermeniler yabancı devletlerin bu siyasetleri karşısında sadece devlete karşı değil kendi aralarında da anlaşmazlık içine 115 Osman Ergin, a.g.e., s. 750-751. Ayrıca bkz. İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 36. 116 Süleyman Büyükkarcı, a.g.e., s. 20. 117 Osman Ergin, a.g.e., s. 752-759. 118 Cemil Koçak, “Tazimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 2, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 493. 37 düşmüşler. Katolik misyonerlerin bunlar arasına sızmasından itibaren Ermenilerin huzuru bozulmuştur. Yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğunda kendi amaçları doğrultusunda en çok işbirliği yaptıkları millet olan Ermeniler çoğu zaman siyasette Osmanlı İmparatorluğunu zor duruma sokan hareketlerde bulunmuşlardır. Örneğin, Osmanlı hükümetinin haberi olmadan Berlin Kongresine üç Ermeni delege katılmıştır. Bunlar devlet aleyhinde olan bazı hükümlere imza atmışlardır. Yine yabancı devletlerin Ermeniler lehine düşündükleri ıslahatlarda Ermenilere bağımsız bir hudut çizilmiştir119 . C. Islahat Fermanının Gayrimüslim Eğitim ve Öğretimindeki Yeri Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu 1853-1856 yıllarında Rusya ile şiddetli bir savaş yaşamıştır. Kırım Savaşı olarak adlandırılan bu savaşa sadece Osmanlı İmparatorluğu ve Rusya müdahale etmemiş; İngiltere, Fransa ve Avusturya savaş sürecinde etkisini hissettirmiştir. Özellikle İngiltere yoğun bir diplomasi trafiği yürütmüştür. Kırım Savaşı, Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğunda bulunan Hıristiyanları koruma ve onlara imtiyazlar sağlama amacıyla çıkmıştı. Osmanlı İmparatorluğunun o dönemdeki müttefikleri olan İngiltere, Fransa ve Avusturya kendi aralarında kararlar almışlar ve Osmanlıyı da tatmin edecek şekilde Hıristiyanların ayrıcalıklarını belirleyecek Islahat Fermanı’nın çıkmasına öncülük etmişlerdir. Fermanı hazırlamak üzere İstanbul’da bir komisyon kurulmuştur. Komisyonda Sadrazam, Hariciye Nazırı, İngiltere, Fransa ve Avusturya büyükelçisi bulunmaktaydı. Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan Hıristiyanların haklarını Avrupa devletlerinin garantisi altına almak; Fransa, Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasında her alanda eşitlik sağlamak, İngiltere tam bir din serbestliği istemekteydi. Neredeyse bu devletlerin hepsinin amacı aynıydı. Osmanlı İmparatorluğu din hürriyetinin zaten Fatih Sultan Mehmet tarafından verildiğini, bunun her zaman 119 Atilla Çetin, “Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğunda ki Yabancı Okullar Hakkında Raporu” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 2011, s. 71 38 yenilendiğini ve dahi gerekirse yenileneceğini ifade etmiştir. Gayrimüslim ve Müslüman arasındaki eşitliğin ise Tanzimat Fermanında verildiğini ifade ederek başlangıçta böyle bir ıslahat yapmaya karşı çıkmıştır. Ama sonunda imzalamak zorunda kalmıştır120 . Tanzimat Fermanı ile bütün din ve mezheplere verilen haklar Islahat Fermanı ile yenilenmiş ve uygulanması için ne gerekiyorsa yapılması kararlaştırılmıştır. Kanun önünde Müslim-gayrimüslim eşitliği her anlamda sağlanmış, mezhepsel anlamda hiç kimse üstün olmayacak şeklinde kararlar alınmıştır. Bizim için asıl önemli olan eğitim alanıdır ki aslında bu eşitlik içerikli maddelerin her biri zaten eğitim ile bağlantılıdır. Muharrem Balcı’dan naklen olarak; “Ahalisi bütünüyle bir mezhepte bulunan şehir ve kasaba ve köylerde ayin yapılmasına mahsus olan binaların ve gerek mektep ve hastane ve mezarlık gibi diğer yerlerin asli özellikleri üzere tamir ve onarımlarına hiçbir şekilde engeller konulmayıp, böyle yerlerin inşası gerektikçe patrik veya milletin reislerinin tasvibi halinde bunların plan ve projeleri bir kere hükümetimize arz olunmak gerekeceğinden, ya arz olunan suretler kabul ile onunla ilgili olacak padişahlığımın iradesi gereği icra veya belirli bir zaman zarfında o konuda olan itirazlar beyan olması….”121 . Maddesi ile azınlıklara okul açma, inşa etme, tamir, onarım vb. alanlarda serbestlik getirilmiştir. Tanzimat Fermanı’nda eğitim ve öğretimi hedef alan madde yoktur. Islahat Fermanı’nın bu maddesinde ise görüldüğü üzere okul vb. binaların tamir ve onarımlarının yapılması gerektiği, bu gibi işlerde cemaat reisinin kararlarında engel olunmaması ve bu tarz kurumların her zaman inşa edilebileceğinden bahsetmiştir. Okul vb. kurumların inşası için öncelikle hükümete başvuruda bulunulup sonra karara göre yapılması kararlaştırılmıştır. Ancak cemaatler bu maddenin getirmiş olduğu serbestliğe de dayanarak çoğu zaman ruhsat almadan 120 Özcan Yeniçeri, “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Paris Antlaşması”, Türkler, Cilt: 12, Edit. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 1453. 121 Muharrem Balcı, Tanzimat’tan Günümüze Islah, Resepsiyon ve Uyum Çalışmalarının Tahlili, 2000, s. 48-49. 39 okullar açmışlardır. Özellikle yabancı devletlerin kendi siyasetleri doğrultusunda Osmanlı topraklarında rahatça okul açmalarının önü açılmıştır. “Yeniden inşa olunması gereken binalara gelince, bunlar için gerekli ruhsatı patrikler veyahut cemaat metropolitleri Hükümetimizden dilekçeyle isteyip devletimizce bundan hiçbir şekilde idari engeller olmadığı durumlarda yüce ruhsatımın uygun görülmesi ve bu gibi işlerde hükümet tarafından yapılacak işlemlerin bütünüyle samimi olması ve bir mezhebe tabi olanların sayısı ne kadar olursa olsun, o mezhebin tam bir serbestlik ile icra olunmasını temin için gerekli ve sağlam tedbirlerin alınması…”122 . Maddesi, mektep inşa ve açılmasında hiç bir engel olmayacağına, ancak devlet tarafından verilmiş bir ruhsata sahip olmaları gerektiğini açıklar. “Yüce saltanatım halkından bulunanların, hükümdarlığımın mekteplerinin konulmuş yönetmeliklerinde gerek yaşça ve gerek imtihanca kayıtlı bulunan şartları yerine getirmeleri halinde tamamının ayırım gözetilmeden Devlet-i Aliye’min askeri ve idari mekteplerine kabul olunması… Bundan başka her bir cemaat, maarif meslek ve sanayiye dair mektepler açmaya izinlidir. Fakat bu gibi mekteplerin eğitim usulleri ve öğretmenlerinin seçiminin, üyeleri padişahlığımca atanacak karışık bir maarif meclisinin nezaret ve teftişi altında olması…”123 . XVIII. yüzyıldan itibaren başlayan Osmanlı modernleşmesi, özellikle Islahat Fermanı’nın ilanı ile beraber gayrimüslim cemaatler üzerinde yoğunlaştığı söylenebilir. Sultan Abdülmecit, tüm halkın vatandaşlık bağı ile kalben birbirine bağlı olduğu ve tüm halkın onun gözünde eşit olduğunu fermanda belirtmesiyle, Osmanlı’nın kuruluşundan itibaren geçerli olan şeriatın belirlediği Müslimgayrimüslim ayırımının halk nezdinde olmasa bile resmiyette tamamen son bulduğunu kabul etmiştir. Abdülmecit sadece resmiyette eşitlik değil aynı zamanda halkın birbiriyle dayanışma içerisinde ve gönülden bağlı olması gerektiğini vurgulamıştır. Bu ifade 1830’larda başlayan Osmanlılık fikri için oldukça önemli bir adımdı. Ancak gayrimüslimlere verilen serbestiler, özellikle eğitim serbestisi 122 A.g.m., s. 48-49. 123 A.g.m., s. 48-49. 40 Osmanlılık ideolojisi için en tehlikeli unsurlardan birisi olmuştur. Açılan yabancı okullar ve millet okulları denetimden uzak ve ruhsatsız olduğundan kendi müfredatlarını rahatça uygulamışlardır. Bu durum milli duyguları aşılayan eğitim verilmesi halinde Osmanlılık ideolojisinin aksine toplumda ayrışmayı daha da şiddetlendiren unsur olabilirdi124 . Sonuç olarak söylenebilir ki, Islahat Fermanı her anlamda tüm cemaatler açısından eşitlik getirmiştir. Bu ferman Osmanlı İmparatorluğunun artık Avrupa sistemini benimseyip, uygulamak istediğinin en açık göstergesidir. Yabancı devletler büyük çaba harcadıkları Müslim-gayrimüslim eşitliğini elde etmişlerdi. Bunu başarma metotları da yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğunun iç işlerine ne kadar hâkim olduklarını göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğu bu durumu aslında kabullenmese de dönemin şartları doğrultusunda hareket etmiştir. Çünkü Osmanlı için önemli olan devleti ebedi müddettir. Devletin geleceği için gerekirse devletin temel ideolojisi olan din bile ikinci planda kalabilirdi125 . D. Yabancı Okulların Tarihi Yabancı okulların Osmanlı İmparatorluğu’nda var olmaya başlaması oldukça eskiye dayanır. Kanuni Sultan Süleyman tarafından Fransa’ya verilen kapitülasyonlar ile yabancı okulların var olmaya başladığı söylenebilir. Kapitülasyon kelimesi dilimize Fransızcadan geçmiştir. Anlamı, geçici ya da kalıcı olarak bir ülke de yaşayan yabancılara tek taraflı olarak verilen haklardır126. Osmanlı padişahları kapitülasyonları bir anlaşma olarak değil bir ferman olarak vurgulamışlardır127 . Başlangıçta ayrıcalık olarak verilen bu kapitülasyonlar, Osmanlı İmparatorluğunu ilerleyen yıllarda zor durumda bırakmıştır. İlk olarak Fransızlara verilen bu ayrıcalıklar daha sonra diğer Avrupa ülkelerine de verilmiştir. Birçok yönden sıkıntı yaratan kapitülasyonlar yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nun iç işlerine karışma fırsatını doğurmuştur. Fransızlar Katoliklerin, Ruslar Ortodoksların, İngiliz 124 Selçuk Akşin Somel, Gayrı Müslim Okulları Nasıl “Azınlık Okulu” Oldu…, s. 18. 125 A.g.m., s. 16-18. 126 Zekeriya Türkmen, “Osmanlı Devletinde Kapitülasyonların Uygulanışına Toplu Bir Bakış”, OTAM, Sayı: 6, 1995, s. 326. 127 Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü II, MEB Yayınları, İstanbul 1993, s. 181-177. 41 ve Amerikalılar ise Protestanların koruyucu rolünü üstlenmişlerdir. Bu devletlerin her biri kendi dinine ve milletine mensup olan halklar için Osmanlı İmparatorluğunda okullar açmaya başlamışlardır128 . Daha önce de bahsettiğimiz üzere devlet eğitim ve öğretime çok fazla müdahale etmezdi. Tıpkı Müslüman mekteplerini denetleme ihtiyacı duymadığı gibi gayrimüslim ve yabancı okullar üzerinde de sıkı bir denetim mekanizması oluşturmamıştır129 . XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan yabancı okullar Katolik kilisesine bağlıydı. Protestanlar ise XIX. yüzyıldan itibaren geç ama Osmanlıyı en çok uğraştıran okullar açmaya başlamışlardır. Özellikle Amerikalıların ve İngilizlerin açtığı okullar Osmanlının XIX. yüzyılda uğraştığı en büyük sorunlardan birisi olmuştur. İlk açılan okullar Cizvitlerin açtıkları Katolik okullardır. 1583 yılında Papa, Cizvitleri Latin çocukların eğitimi için İstanbul’a yollamıştır. Bunlar İstanbul’da “Saint Benoit” okulunu kurmuşlardır. Okulda Latince, Rumca gramer, matematik gibi derslerin işlenmesiyle birlikte Latinler, Rumlar ve az sayıda Yahudiler okula devam etmişlerdir. 1703 yılında Cizvitler matbaa kurmuşlardır130 . İstanbul’a 1587 yılında üç kişilik misyoner heyeti Kapüsenler (Capucin) gelmiştir. Bu heyet Galata’da St. Georges Kilise’sine ve kilise yakınlarında bir eve yerleşmişlerdir. Burada hastalara, esirlere yardım etmeye başladıkları gibi Katolikliği yayma faaliyetlerine başlamışlardır. 1587 yılında Pera’da “Saint Louis” okulunu kurmuşlardır. Ancak okul 1625 yılından sonra etkin olarak işlemeye başlamıştır131 . 1673 yılında bu okula ek olarak bir bina yapılmıştır. Okulda Türkçe, Arapça, Farsça öğretilmiştir. 1726 yılına kadar mezun olan 43 öğrenci arasından birçok şarkiyatçı çıkmıştır. 1773’lü yıllardan itibaren Cizvitlerin faaliyetlerinin zayıflamasıyla beraber Fransa kralı, Saint Benoit okulunu Lazaristlere bırakmıştır. Lazaristler, Cizvitlerin 128 Ayten Sezer, Atatürk Döneminde Yabancı Okullar (1923-1938), TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 6- 7. 129 Osman Ergin, a.g.e., s. 725. 130 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 37. 131 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 12. 42 dini misyonlarını üstlenmişler132 . XIX. yüzyılın başlarında ise Protestanlar Anadolu’da faaliyet göstermeye başlamışlardı. Protestan misyonerler çoğunlukla Amerika tarafından gönderilmiştir. 14 Ocak 1820 yılında ilk Amerikalı misyonerler olan Pliny Fisk ve Levi Parson İzmir’e ayak basmışlardır. İlk Amerikan misyoner okulu 1824 yılında Beyrut’ta açılmıştır.133 . Yabancı okullar XVIII. yüzyıldan itibaren hızla yayılmaya başlamıştır. XIX. yüzyılda ise tüm imparatorluk üzerinde etkin hale gelmişlerdir. Bu genişlemenin genel sebepleri, gayrimüslim halka tanınan haklar doğrultusunda yabancı devletlerin bu esnek durumda rahatça okul açabilmeleri, devletten ruhsat almadan gayri resmi bir şekilde rahatça okulların açılabilmeleri, Osmanlı eğitim sisteminin işlemez hale gelmesi gibi durumlar yabancı okulların yaygınlaşmasına sebep olmuştur. Bu okulları kısıtlayıcı tedbirler mutlaka alınmış olmasına rağmen “1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi” 134 öncesi tam teşkilatlı bir nizamname ile kısıtlayıcı önlemler alınmamıştır135 . XIX. yüzyıldan itibaren en çok Amerika okul açmıştır. Açılan okulların yöneticileri Amerikalı misyonerlerdir. Amerikalı misyonerler ve misyonları 1810’da kurulan “American Board of Commissionners for Foreign Missions” (American BOARD) adlı örgüte bağlıdır. Tabi bunun gibi birkaç örgüt olmakla beraber en çok faaliyet gösteren bu örgüt olmuştur. Bu örgüt ilk misyonerlerini 1820 yılında Osmanlı İmparatorluğu’na göndermiştir. Örgüt, faaliyetlerini daha etkili ve daha kolay yürütmek için 1822 yılında Malta’da bir matbaa kurmuştur. Misyonerler ilkokullar kurmuş, kiliselere din adamı yetiştirmek amacıyla ilahiyat okulları kurmuş, bu okullara öğretmen yetiştirmek amacıyla ortaokul vb. kurmuşlardır. Misyonerler yaygınlaştıkça imparatorluğu misyon bölgelerine ayırmışlardır. Avrupa Türkiye’si Misyonu, Batı Türkiye Misyonu, Merkezi Türkiye Misyonu, 132 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 38. 133 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 1-40. 134 Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-220; BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak. 135 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 16,18. 43 Doğu Türkiye Misyonu ve Suriye Misyonu. Protestan misyonerler Osmanlı topraklarında kırsal kesimleri tercih etmişlerdir. İmparatorluğun özellikle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde faaliyet göstermişlerdir. Bunun sebebi, bu bölgelerde Osmanlı hükümetinin düzenli bir okul sisteminin olmayışıdır. Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulan ilk Amerikan koleji Robert Koleji 1863 yılında eğitime başlamıştır. Bebek İlahiyat binasında eğitime başlamış, daha sonra Rumelihisarı’na taşınmıştır. İlk yıllarda Ermeni, Rum ve Bulgar öğrenciler koleje devam etmiş sonraki yıllarda Türk ve Yahudi öğrencilerin sayısı da artmıştır. İkinci önemli Amerikan koleji Suriye Protestan Kolejidir. 1863 yılında açılmış ve zamanla Beyrut Amerikan Üniversitesi haline gelmiştir. 1876 yılında Anadolu’da açılan ilk kolej olan Merkezi Türkiye Koleji ise Ermeni olayları ile bağlantı kurduğundan 1915 yılında kapatılmıştır. Antep’te açılan okul 1921 yılında tekrar açıldıysa da uzun ömürlü olmamıştır. Bir diğer önemli misyoner okulu 1886 yılında Merzifon’da kurulan Anadolu Koleji’dir. Osmanlı hükümeti bu okulu 1899 yılında Amerikan Mektebi olarak tanımıştır. 10.000 kitaplık bir kütüphanesi, 7000 türü içeren botanik ve zooloji müzesi vardı. 1916 yılında Ermeni olaylarına karışması nedeniyle İttihat ve Terakki okula el koymuştur. Misyonerlerin son kurdukları kolej ise, İzmir’deki Enternasyonel Kolejidir. Bu okul 1903 yılında kurulmuştur. Resmi dili İngilizceydi ve dört yıl ortaöğretim, dört yıl kolej eğitimi vermiştir. Başbakan Adnan Menderes’te bu okulun öğrencilerindendi136 . Misyonerlik anlamında ikinci olarak Fransızlar, okullar üzerinden faaliyet göstermişlerdir. Katolik misyonerlerin çalışmalarının idarecisi Fransızlar olmuştur. Cizvitlerin yerine 1783 yılında faaliyet göstermeye başlayan Lazaristlerin 1583 yılında Galata’da kurduğu Saint Benoit Kolejine 1843 yılında Fransa kralı tarafından “Kraliyet Koleji” unvanı verilmiştir. Kapusen misyonerlerinin açtığı bir diğer okul “Saint-Louis Dil Oğlanları Koleji”dir. 1629 yılında Beyoğlu’nda kurulmuştur. Bu okuldan mezun olanlar elçilik ve konsolosluklarda görev yapacaklardı. Okulda Fransızca ve Latince öğretilmekteydi. 1673’de Fransa kralının desteği ile okul için yeni bir bina yapılmış ve “Saint-Louis Dil Oğlanları Koleji” adı verilmiştir. Latince, 136 İlhan Tekeli-Selim İlkin, a.g.e., s. 112-117. 44 Fransızca, İtalyanca, Türkçe, Rumca ve Ermenice okulda verilen derslerdir. Fransızlar tarafından açılan bir diğer önemli okul, “Notre Dame De Sion Fransız Okulu”dur. 27 Kasım 1856 yılında açılmıştır. Bazı rahibeler tarafından açılan okulda yardım kurumları, fakir ve kimsesiz çocukları konaklamak için yurt, çocuk yuvası vb. bulunmaktaydı. Açılan diğer Fransız okulları137 Saint-Georges Fransız Okulu, Saint-Pierre Fransız Okulu, Saint Pulcherie Fransız Okulu, Saint-Joseph Fransız Koleji, Saint-Esprit Fransız Okulu, İmmaculee Conception Fransız Okulu’dur138 . Osmanlı İmparatorluğu’nda okul açan bir başka devlet İngiltere’dir. İlk başta okullarını 1733’de İzmir’in Hızır İlyas Mahallesinde inşa etmeye başlamışlardır. Resmi olarak 7 Şubat 1895 tarihinde tanınan okulun adı “Ecole Evangelique”dir. Diğer devletler gibi İngilizler de yabancı okul açma haklarını 1856 Islahat Fermanına dayandırmışlardır. Islahat Fermanının yayınlandığı 1856 yılında sadece 10 olan İngiliz okulunun sayısı 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlandığında sayısı 30’a ulaşmıştı. II. Abdülhamid tahta çıktığında Osmanlı İmparatorluğu’nda yaklaşık 50 adet İngiliz Okulu vardı. Fransız, Alman ve Ruslara ait okulların varlığının resmen tanınmasına binaen İngilizlerde kendi okullarının resmen tanınmasına yönelik diplomatik faaliyetlere girişmişlerdir. Yapılan görüşmeler sonucunda 15 Ocak 1903 tarihinde İngiliz okulları resmen tanınmıştır139 . İngiltere, II. Abdülhamid döneminde Osmanlı için çok kez sorun teşkil etmiştir. Mısır’a girmesi, Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkilerde kendi çıkarları doğrultusunda diplomasi rotasını yönlendirmesi ve Ermenileri kendi çıkarına kullanması Osmanlı İmparatorluğu ile olan iyi ilişkinin bozulmasına sebep olmuştur140. İngiltere sürekli Osmanlı İmparatorluğu idaresinde yolsuzluklar olduğunu, memurların liyakata bakılmadan göreve geldiklerini ve halka zulmettiklerini, halka eşit muamelede bulunmadıklarını ileri sürerek Hıristiyanların sürekli zulüm gördükleri için onların lehine ıslahat yapılması gerektiğini 137İlknur Polat Haydaroğlu ve Nurettin Polvan tarafından bu okullar detaylı incelendiğinden, tekrardan kaçınmak adına burada detaylar incelenmemiş ve okulların sadece isimleri verilerek bu kaynaklara yönlendirilmiştir. 138 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 113-122 : 139Şamil Mutlu, Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları, Gökkubbe Yayınevi, İstanbul 2005, s. 236- 239, 50 140 Atilla Çetin, a.g.m., s. 29. 45 vurgulamıştır. Rusya ile beraber balkanlardaki isyanları desteklemişlerdir. Neredeyse bütün İngiliz gazeteleri Bulgarların Türklerden zulüm ve işkence gördüklerini, Karadağlıların yoksul olduklarını ve ekip biçecek topraklarının olmadığını, Giritlilerin birtakım mezalim ve işkence altında olduklarını, Devlet-i Aliyye’nin bunlar üzerinde ıslahat yapmak istemediğini ve yapmayacağını, Sırpların refah ve mutluluklarının bir an önce sağlanması gerektiğini dile getirmişler. İngiltere’nin bu tavrı Osmanlı hükümeti için tam anlamıyla sorun teşkil etmiştir141 . İtalya’nın 1870 yılında birliğini kurması ile diğer büyük devletler arasında yerini alarak Akdeniz, Avrupa ve Osmanlı İmparatorluğu ile ilgilenmeye başlamıştır. Ardından kendi Katolik misyonerleri aracılığıyla başka devletlerde okullar açmaya başlamıştır. İtalya Osmanlı İmparatorluğu’nda; İzmir, Aydın, Rodos, Selanik, Beyrut, Trablusşam, Halep, Trablusgarp, Bingazi, İşkodra, Trabzon gibi yerlerde çeşitli tarihlerde okullar açmıştır. Çoğu ruhsatsız açılan okullar zaman zaman kapatılmak istense de pek başarılı olunmamıştır. Yerel idarecilerin tüm müdahalelerine rağmen bir şekilde okul açmayı başarmışlardır142 . İtalyan misyonerler tarafından kurulan okullar; İtalyan Kız Ortaokulu, Büyükdere İtalyan Okulu (R. Scuole Femminile di Büyükdere), İtalyan Kız Ortaokulu (Ağahamamı Kız İtalyan Okulu), Santa-Maria İtalyan Okulu (Büyükdere), Bakırköy İtalyan Okulu, Yedikule İtalyan Kız Okulu, İtalyan Erkek Okulu (R. Scuole Elementare Maschile), Beykoz İtalyan Okulu, Sainte-Marie İtalyan Okulu (Beyoğlu), Sacre Cour İtalyan Kız Okulu (Yeşilköy), Bartelemeo Giustiniani İtalyan Okulu, San-Pietro İtalyan Kız Okulu (Galata), İtalyan Kız Okulu (Kadıköy), San-Pietro İtalyan Okulu (Galata)dur143. Bu devletler dışında; Almanya, Avusturya, Rusya, İran’da Osmanlı da okul açan devletlerdir. E. II. Abdülhamid Devrinde Yabancı Okullar Yabancı okullar II. Abdülhamid dönemi gündemini meşgul eden en önemli meselelerden birisi olmuştur. Bu dönemde yerel idarecilerden gelen sayısız raporlar 141 Mehmet Hocaoğlu, Abdülhamit Han’ın Muhtıraları, Oymak Yayınları, İstanbul, s. 34. 142 Şamil Mutlu, a.g.e., s. 236-239, 50. 143 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 149-158. 46 yabancı okulların varlığının ve faaliyetlerinin ciddiyetinin ne büyük boyutlara ulaştığını gösteren önemli kaynak malzemeleridir. Özellikle 1880’ler ve 1890’larda İngiliz, Fransız, Rus ve Amerikan misyonerlerin her biri imparatorluk topraklarını kendi faaliyet alanlarına göre paylaşmışlardır144 . Uygur Kocabaşoğlu’nun tespiti ile 1829 yılında görevlendirilen bir misyoner olan Rufus Anderson’a 1828 yılında gelen bir talimat mektubunda şöyle bir ifade yer almaktadır; “Çok ciddi ve sorumluluk isteyen bir görevi yapmaya davet edildiğinizin ve bu işin gerçekleştirilmesiyle yalnızca bugün ki nesiller için değil, çok uzakta ki günler için de hayati önemi olacak sonuçların ortaya çıkabileceğinin bilincinde olmalısınız”145 . Bu sözler misyonerlerin Osmanlı İmparatorluğunun geleceği için ne kadar büyük tehlike arz ettiğini gösterir. II. Abdülhamid dönemi birçok alanda olduğu gibi maarif alanında da önemli atılımlara sahne olmuştur. Dönemin eğitim politikası birçok alan ile bağlantılıdır. Osmanlılık ideolojisi, yabancı okullar, misyonerlik faaliyetleri vb. Abdülhamid’in eğitim politikasını yönlendiren unsurlardır. Dolayısıyla, dönemin eğitim sistemini çözümlemek için bu unsurları anlamak gerekir. Özelde yabancı okullar ve misyonerlik faaliyetleri ile Osmanlı eğitim-öğretim değişim ve dönüşümü doğrudan bağlantılıdır. Özellikle Tanzimat döneminin Osmanlıcılık ideolojisi ile dönemin eğitim politikası arasında bir çelişki olduğu ortaya çıkar. Çünkü eğitimin toplumu birleştirici unsuru olmasının aksine yabancı okulların eğitim politikası toplumu daha çok ayrıştırmaya hizmet etmiştir146 . Bu dönemin en dikkat çeken özelliği, özellikle Rusya ile yapılan 93 Harbi sonrasında devletin resmi politikasında İslam’ın ön plana çıkmasıdır. Şöyle ki, 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı ile tüm tebaa arasında din ve mezhep ayrımı gözetmeksizin kabul edilen eşitlik ilkesi, II. Abdülhamid döneminde İslam’ın 144 Selim Deringil, Simgeden Millete II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İletişim Yayınları, İstanbul 2007, s. 112-113. 145 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., 37. 146 Benjamin C. Fortna, a.g.e. s. 114. 47 aşırı vurgusu ile geri planda kalmıştır. Fakat II. Abdülhamid bunu görünmeyen ama her daim hissedilen bir politika ile gerçekleştirmiştir. Semboller, ifadeler vb. ile İslam’ı ön plana çıkararak yabancı okulların zararlı faaliyetlerine karşı kendi halkını korumayı amaçlamıştır. Kısacası, 93 Harbi ile Hıristiyan tebaanın çoğunun devletin egemenliğinden çıkması ile hükümdar, devleti ve halifeliği güçlendirmek adına Tanzimat dönemi resmi eşitlik siyasetinin aksine fiili İslam üstünlüğünü benimsemiştir. Bu İslam ise klasik dönem nostaljisi ile değil modern gelecek yaratma ideası ile şekillenmiştir147 . II. Abdülhamid’in eğitim politikası, modernleşme, okul ve okuyan sayısını arttırmak kadar rekabetçi bir tavırla da şekillenmiştir. Çünkü klasik dönem Osmanlısı nasıl sınırlarda bilek gücü ile mücadele etmişse, son dönem Osmanlısı bizzat içeri yerleşen düşmanları ile düşünsel yönden mücadele etmek zorunda kalmıştır. Misyonerlerin ve yabancı okulların faaliyetleri II. Abdülhamid dönemi Osmanlısını alternatifler aramaya itmiştir. Bu da eğitimde atılımlar yapmayı gerektirmiş. Avrupa’ya karşı mücadele yine Avrupa eğitim modelleri ile yapılmak istenmiştir. Ancak, II. Abdülhamid bunu oldukça seçici bir şekilde yürüterek Osmanlı ve İslam’a uyarlayıp batının kültürel istilasını önlemek istemiştir148 . Selim Deringil’in tespit ettiği kadarıyla II. Abdülhamid döneminde dokuz kez sadrazamlık yapmış olan Said Paşa; bir tümör gibi gittikçe yayılan misyonerliğe karşı bir ifadesinde “Devlet-i Aliyye’nin Hıristiyan güçler arasında sıkışmış bulunduğu bu zamanlarda en hünerli diplomasi bile müdafaamız için kâfi gelmez”149 diyerek devletin nasıl bir buhran içinde olduğunu en sade dille açıklamıştır. F. Osmanlı Eğitim Sistemi İçin Bir Dönüm Noktası: 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Uygulanma Sorunu Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Osmanlı eğitim modernleşmesinde dönüm noktasını ifade eder. Bu nizamname ile devlet içindeki her türlü okul tek bir kapsamlı 147 Selim Deringil, a.g.e., s. 111. 148 Benjamin C. Fortna, a.g.e. s. 114. 149 Selim Deringil, a.g.e., s. 135. 48 kanun etrafında toplanmıştır150. Nizamname, Tanzimat’ın başlattığı eğitim-öğretim değişim ve dönüşümünün nihai noktasıdır. Özellikle 1850-1870 arası dönemde maarif alanında çok önemli adımlar atılmıştır. Bu alanda düşünülen ve faaliyete geçirilen kurumların birçoğu uygulamada başarısız olsa da, sonraki dönemler için gelişen fikirlerin temelini oluşturmuştur. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile “Rüştiyelerden” sonra ilk kez “İdadiler” adı verilen eğitim kurumlarında karma eğitim öngörülmüştür. Müslümanlar ile Müslüman olmayanlar aynı çatı altında, aynı kitaplar ile aynı öğretmenden ders alması ortak bir düşünsel çerçevenin oluşmasını sağlayacaktı. Bu da “Osmanlılık” idealini düşünsel yapıya yerleştirme projesidir. Fikri yapısı ise Fransız eğitim modeline dayanıyordu. 1867 yılında Fransız Eğitim Bakanı Victor Duruy’ye Osmanlı eğitim kurumlarının düzene girmesi için bir proje hazırlatılmış ve Duruy dinler ve milliyetler arası ortaöğretim kurumları, hukuk ve idare okutulacak üniversite kurulması, genel kitaplıkların açılması şeklindeki projesini öne sürmüş ve Maarif-i Umumiye Nizamnamesi hazırlanmıştır151 . Nizamname ile ilköğretim dini alana ait, tek amacı okuma yazma öğretmek olan bir kurum olmaktan çıkarılmıştır. Öğretmenlerin artık birer devlet memuru olarak hukuki statüleri belirlenmiştir152. Nizamnamenin en dikkat edilecek noktasından biri, devam zorunluluğunun kesin bir şekilde dile getirilmesidir. Çok önemli bir mazereti yoksa 6 ila 10 yaş arasındaki tüm kızlar ile 7 ila 11 yaş arası tüm erkeklerin mekteplere devam etmesi gerekirdi. Aksi takdirde cezai işlem uygulanacağı belirtilmiştir. Bu da eğitimin temeli olan ilköğretime önceki dönemlere göre çok daha fazla önem verildiğini gösterir153 . Özel okullar; bazı yerlerde cemaatler tarafından veya gerek Osmanlı uyruklu veya 150 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-120; Selçuk Akşin Somel, Osmanlı’da Eğitimin…, s. 118. 151BOA, Y.E.E., 112/6, H. 24.06.1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-120; Niyazi Berkes, a.g.e., s. 236-237. 152 Selçuk Akşin Somel, “Tanzimat Döneminde Eğitim Reformunun Dönüm Noktası: 1869 Tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Esbab-ı Mucibe Layihası”, İstanbul Büyükşehir Belediyesi A.Ş. Yayınları, İstanbul 2015, s. 6. 153 BOA, Y.E.E., 112/6, H. 24.06.1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 185-186. 49 yabancı devlet uyruğunda bulunan kişilerden biri tarafından paralı veya parasız olarak kurulan okullardır. Bunların giderleri ve ödenekleri ya kurucuları tarafından veya bağlı bulundukları vakıflar tarafından idare edilir. Osmanlı devleti ülkesinde bu nevi okulların açılabilmesi için öğretmenlerinin diplomalarının bulunması, bu kurumlarda terbiye ve devletin politikasına aykırı ders okutulmaması için öğretim programı ve kitapların Maarif Nezareti veya mahalli Maarif İdaresi tarafından onaylanmış olması gerekir. Okul İstanbul’da açılacaksa Maarif Nezareti tarafından, vilayetlerde açılacak ise valilerden izin alınması şarttır. Bu şartlar gerçekleştirilmediği sürece özel okul açılmasına ve faaliyet göstermesine izin verilmez. Aksi hareket eden olursa kurum kapatılır. Özel okul açanların görevlendirecekleri öğretmenlerin ilgili öğretmen okulundan mezun olmaları şart olmakla beraber, bunlar için maarif idaresinden izin almaları şarttır154 . İçeriğine sahip, nizamnamenin yüz yirmi dokuzuncu maddesi, yabancı ve azınlık okulları üzerinde tam bir denetim ve idare kurulmak istendiğini göstermektedir. Ancak bu konuda çok başarılı olunamamış, yabancı devletler ve onlar tarafından yönlendirilen azınlıklar aralıksız okula açmaya devam etmişlerdir. Bu okulların birçoğunun çoğu zaman ruhsatı yoktu. Osmanlı İmparatorluğu, içinde bulunduğu zor koşullarda bu okullar üzerinde tam anlamıyla kontrol ve denetim kuramadığı için, siyasi faaliyetler okullar üzerinden rahatça gerçekleştirilmiştir. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Osmanlı eğitim politikasının bir dönüm noktasıdır. Bu nizamnamenin yayınlanmasına kadar maarif alanında bu kadar detaylı bir yasa olmaması, bir hayli denetimden uzak yabancı okulların açılmasına sebep olmuştur. Özellikle 1840’lı yıllardan itibaren sayıları artan bu okullar çoğu kez dini ve siyasi amaçlara hizmet etmiştir. Nizamnameden önce bu faaliyetleri engellemek için 1845 tarihinde “Meclis-i Maarif-i Umumiye” kurulmuştur. Sonrasında 1868 tarihli “Gümrük Nizamnamesi” ile nispeten bir kısıtlama yoluna gidilse de yabancı devletler buna pek fazla uymadıkları gibi tepki göstermişlerdir. Örneğin, 1 Ekim 1895 tarihinde İngiliz elçisi bir rapor yazarak bunun uluslar arası antlaşmalara aykırı olduğunu, pratik olmadığını, büyük zorluklar çıkardığını ve devamı halinde ciddi 154 BOA, Y.E.E., 112/6, H. 24.06.1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 50 sorunlar çıkabileceğini belirtmiştir. Hollanda, İtalya, Belçika, Yunanistan, Amerika’da bir nota göndererek aynı rahatsızlığı dile getirmiştir. Bu nizamname özellikle kitapların denetlenip zararlı olanların kabul edilmemesi vb. bakımdan önemlidir. Ancak gerçekten de denetlemede yaşanan aksaklıklar ve yavaşlıklar büyük zaman kaybına ve sıkıntılara sebep olmuştur155 . G. II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Okulların Açılmasına Dair Düzenlemeler 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yabancı okulların açılması için bazı şartları zorunlu kılmıştır. Bu şartlardan en hayati olanlardan birisi ruhsat meselesidir. Ruhsat almayan bir okulun açılmasına kesinlikle izin verilmeyecekti. Üstelik bu ruhsat basit bir formaliteden ibaret olmayıp birçok devlet kurumundan geçerek verilecekti. Öncelikle, okul açmak isteyen kişi ya da kurum gerekli müracaatlarda bulunacaktı. Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre merkezde Maarif Nezaretine taşrada yerel Maarif idarelerine başvuru yapılması gerekirdi. Arsa, öğretim kadrosu, müfredat vb. gibi işlemler incelenip, birçok prosedürden geçtikten sonra ruhsat alınabilirdi. Ancak açılan yabancı okulların birçoğu ruhsat almamışlardır156 . II. Abdülhamid Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin uygulanamamasından dolayı bazı düzenlemeler yapma yoluna gitmiştir. 20 Ağustos 1885 tarihinde sadaret tarafından 129. Maddenin düzenlenmesi için çalışmalara başlanmıştır. Maarif Meclisi bu düzenlemelere yönelik bir kanun layihası hazırlamıştır. Ancak bir sonuç elde edilememiştir. 1887 tarihinde Derviş Paşa başkanlığında bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon Maarif-i Umumiye Nizamnamesine ek olarak yeni tedbirleri içeren bir layiha hazırlamıştır. Bu layihaya göre, Osmanlı tebaasından yabancı okullara devam etmek isteyenler öncelikle kendi okullarında eğitim alıp sonra bu okullara kabul edilmelidir. Maarif Nezareti yabancı okullarda okutulacak kitapların içeriğini bilmelidir. Kılık kıyafet ahlak ve memleket adetlerine uygun olmalıdır. Hükümet istediği zaman bu okullara herhangi bir engelle karşılaşmadan 155 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 18-23. 156 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 51 teftiş yapabilmelidir157 . Tüm bu sorunların temeline bakıldığında gayrimüslimler Islahat Fermanını öne sürerek her türlü teftişi engellemişlerdir. Oysa ne Islahat Fermanında ne de önceki düzenlemelerde teftişin olmaması gibi bir madde geçmemektedir. Devlet, içinde bulunduğu çok yönlü uğraşlardan dolayı teftiş işine pek fazla önem vermemiştir. Bu da böyle bir sonucu doğurmuştur. 30 Aralık 1891 tarihinde bir talimatname ile açılacak okullar için irade alma zorunluluğu getirilmiştir158 . 9 Ağustos 1893 tarihinde İtalya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda açtığı okulların bir takım problemlere yol açması devlet adamlarının düzenlemeleri tam olarak anlayamadığına örnek olarak verilebilir. Bu sorun, yapılan ıslahatların başarıya ulaşmamasında ki en önemli sebeplerden olabilir. İtalya’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda açacağı okullar için Sadrazam Kamil Paşa’dan izin istemesi ve Kamil Paşanın bu meseleyi Maarif Nezareti aracılığı ile çözmesi bir anlaşmazlığı ortaya çıkarmıştır. Mabeyn-i Hümayun Başkitabeti, İtalya yetkililerinin okul açması ya da inşa etmesi için irade almak zorunda olduğunu, böyle önemli bir meselenin Maarif Nezaretinin tekelinde olmadığını Kamil Paşaya bildirmiştir. Kamil Paşa, durumun Maarif Nezareti ile Hariciye Nezareti arasında etraflıca görüşüldüğünü, Maarif-i Umumiye Nizamnamesine bağlı kalmak koşulu ile İtalyanların mevcut mekteplerine ilaveten birkaç mektep daha açmaların izin verildiğini, irade almak zorunluluğunun o an uygulamada olmadığını ve dolayısıyla yasa dışı bir durumun söz konusu olmadığını ifade etmiştir. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin varlığından beri yabancı okulların açılması için ruhsat İstanbul’da Maarif Nezareti, taşrada ise vali ve maarif müdürleri tarafından verilmekteydi159 . Bu anlaşmazlığın önemi ise 1903 tarihinde bir düzenleme yapılması için örnek bir sebep olarak gösterilebilir. Çünkü çok sık yaşanan bu durum zaman zaman Maarif-i Umumiye 157 Şamil Mutlu, a.g.e., 27-33. 158 Atilla Çetin, a.g.m., s. 196. 159 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. Maddesine göre yabancı bir devletin okul açması için alması gereken ruhsat, eğer okul İstanbul’da açılacaksa Maarif Nezareti tarafından, eğer taşrada açılacaksa vilayet maarif idaresi veya vali tarafından verilecekti. Ayrıca bkz. BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 52 Nizamnamesinin 129. maddesinde160 düzenleme yapılma fikrini ortaya çıkarmıştır. 1903 tarihinde, Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin ruhsat verilmesi ile ilgili olan kısmı; “taşra da vilayet maarif idaresiyle vilayet valisi tarafından ve İstanbul’da Maarif Nezareti canibinden” ifadesi çıkarılarak “mahalli maarif idaresine müracaatla idare-i mezkûrenin takriri üzerine vilayet valisi tarafından Maarif Nezaretine iş’ar ve İstanbul’da doğrudan doğruya Maarif Nezareti tarafından tetkik edildikten sonra Bab-ı Aliye intikal edilmelidir” 161 . İfadesi ile değiştirilmiştir. Bu husus ile yabancı okulların ruhsat ve irade almasını doğrudan merkeze bağlayarak yerel idarecilerin olası suiistimali önlenmek istenmiştir. H. II. Abdülhamid Döneminde Açılan Yabancı Okulların Yasal Konumları II. Abdülhamid devrinde açılan yabancı okullar, yasal olarak 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine uymak zorundaydı. Açılan okulların irade almaları ve resmi ruhsata sahip olmaları gerekmekteydi162 . Ancak aşağıda birçok örnekte görüleceği üzere, açılan okulların yarısından bile fazlası bu şartların hiçbirine uymamıştır. Yahya Akyüz’ün transkripsiyonunu yaptığı, Maarif Nazırı Zühdü Paşanın 1893 tarihinde kaleme aldığı raporda bu sorun açıkça belirtilmiştir. Zühdü Paşa’nın 1893 tarihindeki durumu ele aldığı raporunda okulların müsamaha ve kayıtsızlık nedeniyle sayılarının ve faaliyetlerinin gittikçe çoğaldığından bahsetmiştir. Rapora göre, o tarihte imparatorlukta 392 Amerikan ve Protestan okulu vardır. Bunların 284’ü Abdülhamid’in tahta çıkışından önce 108’i ise II. Abdülhamid’in tahta çıkışından sonra kurulmuştur. Bu okulların 33 tanesi padişah 160 129. madde için bkz. BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 161 Şamil Mutlu, a.g.e., 27-33; BOA, Y.EE., 86/27, 26 Muharrem 1311 (9 Ağustos 1893). 162 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 53 tarafından verilen irade ile 7 tanesi sadaret makamının emri ile ve 11 tanesi Maarif Nezareti tarafından verilen ruhsatname ile açılmıştır. Geri kalan 341 Protestan okulun ise irade ve ruhsat almadan kurulduğunu belirtmiştir. Sadece tek bir rapor ve tarihi ihtiva eden bu rapor bile durumun vahametini ortaya koymaktadır. Bu kadar yüksek sayılarda ruhsatsız ve iradesiz okulun açılması ise genellikle yerel idarecilerin dikkatsizliğine ve umursamazlığına bağlanmıştır. Belgede bahsedilen bu okullar Amerikan, İngiliz ve Protestan Ermeni okullarıdır. Okulların Adana, Aydın, Bursa, Diyarbakır, Erzurum, Ankara, Trabzon, Van, Musul, Halep, Beyrut, Konya, Elazığ, Bitlis, Suriye, Kudüs, İzmit, Biğa, Selanik, Manastır, Edirne ve İstanbul’da kurulduğu belgede geçmektedir163 . 1895 yılında, Adana’da bulunan bir Amerikan Protestan kız mektebi bitişiğinde bulunan arsa, mektep tarafından alınmıştır. Bu arsada yine aynı amaca hizmet edecek yeni bir ilave bina inşa edilmesi düşünülmüştür. Bunun için Maarif İdaresinden izin alınması gerekirken böyle bir izin için müracaat edilmemiş, ancak belediye tarafından izin verilmiştir164. Yine Adana’da Cizvit rahibeleri tarafından hem kız mektebi kurmak hem de ibadet yapmak için bir bina araştırması yapılmıştır. O sıralarda Adana’daki Cizvit misyonerlerinin müdürü “Prandrea”, Adana’nın Neccaran mahallesinde vefat eden bir kişinin oğullarından bin beşyüz liraya bir hane satın almıştır. Tapu senedi “Ernest Kafuti” takma isimli bir misyoner adına çıkarılmıştır. Sonrasında bitişiğinde ki bazı arsalar dahi satın alınmıştır. Bu arsaların mektebe dâhil edileceğinin haberi merkeze ulaşınca buna katiyen izin verilmeyeceği, bu tarz mekteplerin açılması için padişahtan irade alınmadıkça yeniden bina inşa etmek, genişletmek, mülk sahibi edindirmenin yasal olmadığı ve hatta kira ile tutulmasının dahi yasa dışı olduğu, bu durumun sorumlularının kim olduğunun belirtilmesi Maarif Nezareti tarafından vilayet Maarif İdaresine iletilmiştir165 . Bu sebepten olacak ki, İstanbul’da olan mekteplerde teftiş işlemleri başlatılmıştır. Beyoğlu’nda Taksim civarında “Voskiperan Ermeni Katolik Mektebi’nde” diploma töreninde memur bulundurulmuştur. Resmi törene başlamadan önce orada bulunanlar 163 Yahya Akyüz, a.g.m. 123. 164 BOA, Y.PRK.MF., 3/29, H. 29.12.1311 (3 Temmuz 1884). 165 BOA, Y.PRK.MF., 3/29, H. 29.12.1311 (3 Temmuz 1894). 54 Hamidiye Marşı’nı söylemişler ve Ermeni Patrik’i de dâhil olmak üzere “padişahım çok yaşa!” sloganları atmalarının ardından cemiyet dağılmıştır. Yine Kumkapı’daki bir kilise avlusunda olan hem erkek hem de kızlar için tasarlanan “Boğasyan” ve “Varvaryan” isimli Ermeni mektebi diploma töreninde memur bulundurulmuştur. Resmi törenin hem öncesinde hem de sonrasında Hamidiye Marşı söylenmiştir. Bu durum merkezde olduğu için teftiş ve denetim yapılmıştır. Ancak merkezden uzaklaştıkça bu usul işlemez hale gelmiştir. Taşrada ruhsatsız açılan birçok mektepte teftiş ve denetim çok kısıtlı olduğu için okullar varlığını uzun süre devam ettirmişlerdir. Burada dikkat çeken husus teftiş esnasında Hamidiye Marşının söylenmesi ve “padişahım çok yaşa” sloganlarının tekrarlanmasıdır. Bu, Abdülhamid döneminin öne çıkan bir özelliğidir. Yabancıların mektepteki zararlı faaliyetlerine karşı devlet birlik ve beraberliğinin, padişaha olan sadakatin pekiştirilmesi amaçlanmıştır. Belgede dikkat çeken başka bir husus yabancı okullar tarafından verilen diplomalardır. Şöyle ki, resmi ruhsata sahip olmayan okullar tarafından verilen diplomaların tasdik edilmesi, bu mekteplerin ruhsatsız açılmasını meşrulaştırmaktı. Bu önemli mesele üzerine Bab-ı Ali ile elçiler arasında müzakereler yapılmıştır. Netice olarak, bu mekteplerden mezun olacaklara diploma verilmeden önce resmi ruhsatnameye bağlı olup olmadıklarının tespit edileceği, eğer mektebin ruhsatı varsa diplomalar tasdik edilebileceği ama resmi ruhsata sahip değilse diplomaların kesinlikle tasdik edilmeyeceği kararı alınmıştır166. Bu tedbir, ruhsat ve irade alma zorunluluğu bakımından oldukça büyük bir öneme sahipti. Çünkü ruhsatsız açılan ve bir şekilde mezun edilen öğrenciler diplomalarını aldıktan sonra yasal okullarda eğitim almış bireylerden hiçbir farkları kalmamıştır. Bu tedbir ile öğrenciler diplomalarının tasdik edilmemesi gibi bir risk almak istemeyecekleri için bu okullara talebi önlemede önemli bir adım olarak düşünülebilir. II. Abdülhamid’in yabancı ve gayrimüslim okullar hakkında bilgi toplamak ve teftiş etmek için görevlendirdiği memurların yazdığı 3 Temmuz 1894 tarihli rapor, bu okullarda tüm uyarmalara rağmen usullere aykırı uygulamaların olduğunu ortaya 166 BOA, Y.PRK.MF., 3/29. H. 29.12.1311 (3 Temmuz 1894). (Bir aylık tahkikatın padişaha arzı) 55 koymaktadır. Maarif Nezaretinin direktifiyle Kartal Kilisesi avlusundaki Ermeni mektebi teftiş edilmiştir. Teftiş neticesinde 14 yaşında Arif ve 12-13 yaşlarında Raife ve Sanife isimli iki Müslüman kızın mektebe devam ettiğinin anlaşılması üzerine, mektebe Müslüman öğrencilerin bir daha kesinlikle alınmaması tekrardan tembih edilmiştir. Halep’e bağlı Zeytun’da oturan Mülazım Hasan Efendi ile Pazarcık Kaza’sına tabi Kılıçlı Aşiretinden Cafer Ağa’nın iki oğlu Maraş sancağından Abare isimli mahallede olan Latin mektebine devam ettikleri anlaşılınca bu mekteplere devam etmeleri yasaklanmıştır. Yabancı okullara Müslüman öğrencilerin kabul edilmemesi çok kez dile getirilse de rapordan da anlaşıldığı üzere buna pek bağlı kalınmamıştır. Müslüman ailelerin tüm uyarılara rağmen çocuklarını bu okullara göndermelerinin sebebi ise alternatif okullar olmadığından kaynaklanmış olabilir. Osmanlı İmparatorluğu’nun hem maddi hem de siyasal vb. anlamda zor bir dönemde olması nedeniyle çok sayıda ve her yerde tam teşkilatlı okullar açamamıştır. Bu ise aileleri, daha nitelikli gördükleri yabancı okullara yöneltmiştir. Yine padişahın isteği ile Üsküdar İcadiye’de var olan “Mezburyannam Ermeni Kız Mektebi”, Selamsız’da “Berberyan”, Beyoğlu’nda “Hacı Hristo Erkek Mektebi” Taksim’de “Zapyonnam Rum Kız Mektebi”ne müfettişler gönderilmiş mekteplerde padişaha hayır duaları okunmuş ve “padişahım çok yaşa” sloganları atılmıştır. Zapyonnam Rum Kız Mektebinde Yunan sefiri de eşlik ederek padişahın akıl ve kabiliyetlerini dile getiren manzumeleri hem Türkçe hem de Yunanca okumuşlardır. Rum patrik tarafından da padişahın büyüklük ve yüceliğini kabul eden dualar okunmuştur. Aynı senenin Haziranında Üsküdar’daki “Berberyan” ve “Serphaç” isimli Ermeni mektepleri, Galata’da “Rum mektebi”, Kadıköy Moda’daki “Muhtaryan Ermeni Katolik Mektebi”, Beyoğlu Sakızağacındaki “Bulgar mektebi”, Kumkapı’da “Mercanyan” isimli erkek mektebi, yine Üsküdar’da “Mezburyan” isimli Ermeni kız mektebine müfettişler gönderilmiş, Hamidiye Marşı okunmuş ve padişaha nutuklar sıralandıktan sonra cemiyet dağılmıştır167 . 1894 yılında Adana maarif müdürünün Maarif Nezaretine yazdığı bir rapor 167 BOA, Y.PRK.MF., 3/29, H. 29.12.1311 (3 Temmuz 1894). 56 yasadışı açılan yabancı okullar için önemli bir örnek teşkil eder. 1887 yıllarında padişahın iradesi ve emri olmadan Amerikalı Doktor Metheny adında bir kişinin idaresinde Amerikan Protestan mektebi inşa edilmiştir. Okulun bahçesinde bir de yatakhane inşa edilmiştir. Fakat bu bina için gereken şartlara uyulmadığı gibi belediyeden ruhsat alınmamıştır. Ayrıca bina herhangi bir teftişten dahi geçirilmemiştir. Mektep Lazkiye ve Suriye’de Nusayrilerden yirmi-yirmi beş kızı kendi tarafına çekerek bu mektepte okutmuştur. Kızları bu mektepte kendi mezhep ve yaşayış tarzına göre yetiştirdikten sonra ailelerine vermiştir. Bu durum, Bab-ı Ali ile Amerika elçisi arasında tartışılmış ve hâlâ nihai bir karar alınmamasına rağmen irade olmaksızın Amerikalı doktor Metheny tarafından “New York Reform Presbyterian Protestan” adlı şirket adına inşa olunmuştur. Maarifçe istenen ve gerekli olan koşulara uyulmadığı halde belediyeden ruhsat bile almadan mektep bahçesinde bir de yatakhane inşa edilmiştir. Bu durum yine devam etmiş ve eski mektep binasına bitişik mükemmel ve büyük bir mektep binası daha inşa edilmiştir. Doktor Mehteny bu binaları zevcesinin mülkü olarak gösterdiğinden hükümet inşaatı durduramamış ve kapatamamıştır. Mektebe bir dilekçe gönderilerek gerekleri ve koşulları yerine getirmek için düzenlenme yapılması talep edilmiştir. Düzenlemede, mektebe yalnız gayrimüslim talebe alınması, Müslüman talebelerin kesinlikle mektebe kabul edilmemesi, hükümetin emrettiği müfredat ve talimatnameye uyulması vb. gibi koşullar öne sürülünce Doktor Metheny ruhsatnameyi almaktan çekinmiştir. Muallimlerden Galiemus ve Roza Demyani hasta oldukları bahanesiyle ortaya çıkmamışlardır. Muallimler Medhul Kaytan, Jully Pols, Tadir ve Vetsa Garzuz nüfus tezkirelerini dahi bu ana dek almadıkları ortaya çıkmıştır168 . II. Abdülhamid devrinin 1880’li yıllarından itibaren yabancı okullar hakkında yazılan raporlar ve layihalar bir hayli artmıştır. Bu durum hangi raporun, hangi layihanın hükümlerinin uygulanması gerektiği konusunda sıkıntılar yaratmıştır. Ayrıca bu okulların bina nakli ile öğretmen ve müdür değişiklikleri veya sınıf ilavesi gibi durumlardan maarif idarelerinin haberi olmadığı için bu konuda da düzenleme yapılarak yabancı okullara ve kurumlara dağıtılması kararlaştırılmıştır. Yapılacak düzenlemede yabancı okullarda müdür ve öğretmen değiştirilmesi gerektiğinde ya da 168 BOA, Y. PRK. MF., 3/11, H- 2 Recep 1311 (9Ocak 1894). 57 bina ilavesi veya sınıf eklenmek istendiğinde mutlaka yerel maarif idarelerinin haberdar olması sağlanmak istenmiştir169 . I. Yabancı Okullar Üzerinden Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri 1800’lü yılların başından itibaren misyonerlik faaliyetleri, Osmanlı İmparatorluğu’nun uğraşmak zorunda kaldığı önemli bir mesele haline gelmiştir. Devletin her geçen gün daha çetin hadiseler ile uğraşmasından olsa gerek misyonerlik rahatça çalışma sahası bulmuştur. Maarif Nazırı Zühdü Paşanın 20 Temmuz 1893 tarihli raporunun değerlendirmesinde Yahya Akyüz yabancı okulların amaçlarını özet geçmiştir. Yahya Akyüz’e göre yabancı okulların temel amaçları; Müslümanların merkez ile olan manevi bağlarını tamamen keserek devletin temelini sarsmak, çıkarları kendilerinin çıkarları ile çatışan başka bir yabancı okulun nüfuzunu silmeye çalışmak ve dinlerini her yerde yayarak İslamiyet ile mücadele etmektir. Gerçekten de devletin en ücra köşelerine bile yayılarak dini propaganda yapmışlardır170 . Katolik misyonerler Osmanlı İmparatorluğu’na Kanuni Sultan Süleyman dönemi kadar eski bir dönemde yerleşmişken, Protestan misyonerler XVIII. yüzyıldan itibaren yerleşmeye başlamışlardır. Katolik misyonerlerin öncülüğünü Fransa yapmaktayken Protestan misyonerliğinde egemen güç Amerika olmuştur. XVIII. yüzyılın sonunda bağımsızlığını kazanan ve Osmanlı ile ticari ilişkilerini güçlendiren Amerika gittikçe Osmanlı sınırlarında daha fazla konumlanmaya başlamıştır. Amerika, ticaret gemileri ve donanma ile her geçen gün Osmanlı’da varlığını pekiştirmesinin yanında, donanmadan daha az maliyetli olacak misyonerleri konumlandırmaya başlamıştır. Ticaret ile başlayan Osmanlı Amerika ilişkileri Protestan misyonerler ile en üst seviyeye çıkmıştır171 . Bu konun detaylarına girmeden önce misyonerliğin tanımı, amaçları ve yöntemlerine kısaca değinmek faydalı olacaktır. 169 Gülbadi Alan, “Sultan II. Abdülhamid’in Hıristiyan Misyonerleri ve Kurumlarını Denetleme Gerekçeleri ve Maruz Kalınan Tepkiler”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Cilt: 2, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 195. 170 Yahya Akyüz, a.g.m., s. 122. 171 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 13. 58 1. Misyonerliğin Tanımı Latin kökenli “misyon” ve “misyoner” kelimeleri “Missio” kelimesinden alınmış olup, İngilizce ve Fransızca da “Mission” ve “Missionaire” şeklinde kullanılır. Misyonun sözlük anlamı görev, yetki, vekâlet, bir kişiye bir işi yapması için verilen görev demektir. Misyoner ise görevli, yetkili anlamlarına gelmektedir. Günümüzde bu kelimelerden anlaşılan Hıristiyan ülkelerin Hıristiyan olmayan ülkelerde Hıristiyanlığı yaymak için kurdukları müesseseler ve bu müessesede çalışanlardır. Bu müesseselere Misyon, Misyonlarda çalışanlara ise Misyoner denilmektedir172 . Başka bir görüşe göre, Misyonerlik sözcüğü Latince “Mittere” fiilinden gelmektedir. Hıristiyan inancını vaaz etmek, ayinleri yönetmek yetkisi ile donatılmış din adamlarının değişik bölgelere gönderilmesine “misyon”, bu göreve gidenlere “misyoner” denir173 . Kısaca açıklamak gerekirse, Hıristiyanlığı yaymak için yapılan örgütlü faaliyetlere “Misyonerlik” denir. Tüm dinler içinde, kendi dinini yaymak için bu yola geniş ve teşkilatlı bir şekilde ilk başvuranlar Hıristiyanlar olduğu için, misyonerlik denilince akla direk Hıristiyanlığa ait bir kavram geliyor. Dini anlamda misyonerlik, Havariler döneminden günümüze dek süregelmiştir. Başlıca amaçları İncil’i öğretmek, Hıristiyan olmayanları bu dine kazandırmak ya da bir mezhepten olmayanları bir mezhebe yöneltmektir174. Hıristiyanlar bu misyonerlik faaliyetlerinin tarihsel dayanağını ise Hz. İsa’ya atfederler. Hz. İsa’nın “Gidiniz ve yeryüzünde ki her varlığa İncil’i vaaz ediniz” sözünü faaliyetlerinin gerekçesi olarak gösterirler175 . Hz. İsa’dan itibaren başlayan misyonerliğin tarihi ana hatlarına bakıldığında; 33-100 arası Havariler dönemi, 100-800 arası Kiliselerin kurulması176, 800-1500 arası Ortaçağ dönemi, 1500-1650 arası Reform dönemi, 1650-1793 arası Reform sonrası 172 Şaban Kuzgun, “Misyonerlik ve Hıristiyan Misyonerliğinin Doğuşu”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 1983, s. 59-82. 173 Erdal Açıkses, “Misyonerliğin Tanım ve Faaliyetleri Hakkında Kısa Bir Değerlendirme”, Müdafaa-i Hukuk, 72, 2004-Ağustos, s. 30. 174 Remzi Kılıç, “Misyonerlik ve Türkiye’ye Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, TÜBAR, XIX, 2006- Bahar, s. 328-329. 175 Erol Kırşehirlioğlu, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri, Bedir Yayınevi, İstanbul 1963, s. 19. 176 Şaban Kuzgunun görüşüne göre; Hz. İsa ve Havariler dönemi misyonerlik olarak düşünülmemelidir. Çünkü teşkilatlı ve organizasyonlu bir çalışma söz konusu değildir. Amacı tam olarak tespit edilmiş asıl Hıristiyan misyonerliği Haçlı seferlerinden sonra ortaya çıkmıştır. Bkz. Şaban Kuzgun, a.g.m., s. 66. 59 dönem, 1793-1965 arası Modern dönem, 1965 ve sonrası Diyalog dönemi şeklinde özetlenebilir. Hıristiyanlık misyonerliği kısmen Havariler ile başladığı kabul edilirse bile, asıl Misyonerliğin başlangıcı ve gücü “Pavlos” ile olmuştur. Pavlos; Anadolu, Asya, Makedonya ve Yunanistan’ın birçok yerinde bulunup, kiliseler kurup, teşkilatlandırmıştır. Bizans İmparatoru I. Konstantin’in (306-337) Hıristiyanlığı kabul etmesiyle misyonerlik hız kazanmış, İran ve Arabistan içlerine kadar yayılmıştır. Hıristiyanlık Roma İmparatorluğu’nun resmi dini kabul edilince; Grekler, Latinler, Franklar, Germenler, Anglo-Saksonlar Hıristiyan olmuşlardır. VII. ve VIII. yüzyıllarda Hıristiyanlık Güney, Batı ve Orta Avrupa’nın dini haline gelmiştir. Doğu ve Kuzey Avrupa’da yaşayan Slavlar ise Bizans İmparatorlarının gönderdiği misyonerler sayesinde Hıristiyan olmuşlardır. Kısaca, ilk bin yılda Avrupa misyonerler sayesinde Hıristiyanlaşmıştır. XVI. yüzyıldan itibaren Amerika kıtasının keşfi ile kiliseler; İspanya, Fransa ve Portekiz’in yeni ele geçirdiği yerlere misyonerler göndermiştir. Böylece Orta ve Güney Amerika ile Filipinler’de Hıristiyan olmuşlardır. Misyonerlik faaliyetleri; Japonya, Çin ve Hindistan’a kadar yayılmıştır177. Misyonerliğin özü dindir. Başlıca araçları ise okul, matbaa, kitap, hastane vb. kurumlardır. XIX. ve XX. yüzyıl misyonerliğin altın çağıdır. Çünkü bu yüzyıl kapitalizmin emperyalizme dönüştüğü bir yıldır ve misyonerler en önemli araç olarak işlev görmüşlerdir. Dini bir yapı olarak düşünülen misyonerlik aslında bir o kadarda dünyevi amaçlara hizmet etmiştir. Sosyal, kültürel, iktisadi vb. alanlarda yayılmak isteyen ülkelerin başvuracakları en önemli kaynaklardan birisi misyonerlik olmuştur. ABCFM (BOARD)’a göre misyoner: İncil’in hizmetkârlığına atanan kişidir. İsa’ya karşı olan sorumluluğunu yerine getirmek için yola çıkar. Kilise, okul, hastane vb. ise en önemli yardımcılarıdır. Misyonerlik tamamen gönüllülük esasına dayanır. En önemli misyoner örgütü bu açıklamasında amacın tamamen dini olduğunu vurgulasa da misyonerler, onlar için Osmanlı İmparatorluğunda sosyal, iktisadi, siyasi olarak yerleşmelerinin en önemli aracı olmuşlardır178. XIX. yüzyılın 177 Remzi Kılıç, a.g.m., s. 330-331. 178 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 15, 24, 39. 60 ortalarında İngiltere’de Hindistan’a giden misyonerlerin mali olarak çok külfetli olduğu tartışmalarında misyonerliği savunanlar, Hindistan’da orduların, diplomatların yapamadıklarını misyonerlerin yapabildiklerini ileri sürmüşlerdir179 2. Osmanlı İmparatorluğu’nda Misyonerliğin Tarihi Osmanlı İmparatorluğu’nda misyonerliğin tarihi oldukça eskilere dayanır. Kanuni Sultan Süleyman devrinde Osmanlının Fransa krallığı ile olan dostluğu kısmen misyonerliğinde başlangıç tarihlerini oluşturur180. Bu nedenle Fransa’nın, Osmanlı İmparatorluğu’nda misyoner kurumlar oluşturan ilk devlet olduğu söylenebilir181. Fransa’nın, Cizvitleri ve Fransisken’leri ile Kapucin ve Lazarist tarikatları bu bağlamda Katolik misyonerliğin faaliyetlerini oluşturmuşlardır. Katolik misyonerleri Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde Fransa’nın himayesinde kalmışlardır. Bu misyonerlerin amaçları, Katolik ve Ortodoks Kilislerini birleştirerek papanın nüfuzunu yükseltmekti. Bunun için, Osmanlı sınırları içinde bulunan Katolik olmayan Hıristiyanları ve Müslümanları bu mezhebe bağlamak için çalışmışlardır182 . Fransa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki eli ve kolu misyoner papazlar olmuşlardır. Onların Türkiye’de Katolik propaganda yapması Osmanlı İmparatorluğunu bir başka koldan işgal etmekti. Bu misyonerler Osmanlı sınırları içindeki Hıristiyanlara bağımsızlık emelleri aşılamışlardır183. Katolik misyonerler bu amaçları doğrultusunda özellikle Müslüman halk arasında faaliyet gösterip onları din değiştirmeye teşvik etmek istemişlerdir. Ancak Müslümanlar üzerinde başarılı olamadıklarından dolayı Rumlar, Ermeniler vb. Katolik olmayan unsurlar üzerinden çalışmalarına devam etmişlerdir. Bu amaçla İstanbul, İzmir, Halep, Suriye, Filistin, Mısır, Irak, Kıbrıs’ta yani kısacası Osmanlı İmparatorluğunun tamamına yayılmışlardır184. Ancak bu misyonerlerin Müslümanlar üzerinde hiç çalışmadıkları 179 Mithat Aydın, a.g.e., s. 21. 180 Hüseyin Canyaş-Orkunt Canyaş, “Osmanlı’dan Günümüze Misyonerlerin Kültürel Alandaki Faaliyetleri”, TÜBAR, XXXI, Bahar-2012, s. 57. 181 Gülbadi Alan, “Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri”, Journal of Islamic Research, 2007, 20/4, s. 464. 182 Hidayet Vahapoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, M.E.B. Yayınları, İstanbul 2005, s. 36. Ayrıca Bkz. Necmettin Tozlu, Kültür Ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara 1991, s. 19-34. 183 Mithat Aydın, a.g.e., s. 24. 184 Nurettin Polvan, Türkiye’de Yabancı Öğretim, Cilt 1, MEB. Yayınevi, İstanbul 1952, s. 90. 61 anlamına gelmez. Amerikan misyonerleri Bulgarları Ortodoks mezhebinden Protestanlığa geçirmek için Bulgarlar arasında çalıştıklarında bölgede başka bir halk olan Müslüman Pomaklar üzerinde çalışmayı da istemişlerdir. Böylece Protestanlığı kabul eden Pomakların diğer Müslümanları da bu mezhebe çekmek için çalışacaklarına inanmışlardır. Katolik misyonerliği bir taraftan dini nüfuzunu kullanarak Osmanlı toplumunun Hıristiyan unsurları arasında ayrılıkçı fikirler işleyerek onları Osmanlı yönetimine karşı harekete geçirirken, diğer taraftan mensubu oldukları devletlerin himayesinde ve hizmetinde bulunarak Osmanlı İmparatorluğuna karşı bir yabancı mücadelenin aracı olmuşlardır185 . Protestan misyonerler içinde aynı şey söylenebilir. 1820 yılından itibaren Osmanlı İmparatorluğunda faaliyetlere başlayan BOARD, gönderdiği misyonerlere ilk amaçlarının Rumlar, Museviler, Bulgarlar ve diğer gayrimüslimler olması gerektiğini ifade etmiştir. Tüm bu unsurlar arasında Ermenilerin en fazla etki altına alınabileceği kanısına varmışlardır. 1821-1827 yıllarında Filistin ve Suriye’de keşif gezileri yapan Fisk, Parsons, King, Bird, Goodell ve diğer misyonerler Ermenilerin misyonerlik çalışmalarında kolay hedef olabileceğinden bahsetmişlerdir. Eli Simith isimli Protestan misyoner Müslümanların Protestanlaştırılmasının imkânsızlığına değinerek sadece Hıristiyanlar aracılığı ile bölgedeki amaçlarına ulaşabileceklerinden bahsetmiştir186. Protestan misyonerlerin Osmanlı’daki faaliyetlerini yürüten İngiltere, XVII. yüzyılın birinci yarısından itibaren Osmanlı topraklarında faaliyet göstermeye başlamış XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren etkinliğini artırmıştır. XIX. yüzyılda Osmanlının tamamına yayılan İngiliz misyonerleri özellikle Hıristiyanlarca kutsal sayılan Ortadoğu üzerinde yoğunlaşmışlardır187 . Katolik misyoner faaliyetlerinin ardından Protestan misyonerlik faaliyetleri de XIX. yüzyılda hızla Osmanlı İmparatorluğunda yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Protestan misyonerliği İngiltere ve ABD başkanlığında yürütülmüştür. Yaygınlaşan Katolik misyonerliğini engellemek ve Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde 185 Mithat Aydın, a.g.e., s. 23. 186 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 37-38. 187 Mithat Aydın, a.g.e., s. 33. 62 Protestan bir kitle yaratmak temel amaçlarıdır188. Protestan misyonerliğin amacı bütün dünyayı Protestanlaştırmaktı. Buna ulaşmada ise iki önemli araca vurgu yapmışlardır. İslam’ı yok etmek ve eski kilisleri canlandırmak amacıyla Müslümanları ve diğer “sözde Hıristiyanları” Protestanlaştırmaktı. Bu bağlamda Türk-İslam’a karşı yapılan yoğun misyonerlik faaliyetleri, ortaçağ haçlı seferlerinin yakınçağdaki karşılığı olarak görülmüştür189 . Osmanlı İmparatorluğu’na gelen ilk Protestan misyoner, “Church of Missionary Society” topluluğuna bağlı olan ve 1815 yılında Mısır’a gönderilen bir papazdır. Ardından 1820 yılında “American Board of Commissioners for Foreign Missions”190 bağlı olan Piliny Fisk ve Levi Parsons 1820 yılında İzmir’e gönderilmiştir. Amerika’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Protestan misyonerlerinin amacı, 1 Aralık 1838 tarihinde Fisk ve Parsons’a gönderilen raporda kısa ve öz bir şekilde kendini belli eder: “Bir fetih savaşına girmiş askerler olduğunuzu unutmayın. Ve her ne kadar mücadele manevi alanda, kafanın kafayla, kalbin kalple mücadelesi ise de ve sizin silahınız tanrının inayeti ile güçlendirilmiş manevi bir silahsa da Napolyon’un askeri girişimlerinde ki kadar araştırma, bilgi ve düşünmeye ihtiyaç gösteriri. Bu mukaddes ve vaadedilmiş topraklar silahsız bir haçlı seferiyle geri alınacaktır”191 . Osmanlı İmparatorluğu’nda faaliyet gösteren kurumların sayısının gittikçe genişlemesinin yanında özellikle Amerika’nın XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Hamidiye dönemindeki genişlemesi şaşırtacak boyuttadır. Eğitim üzerinden 188 Hidayet Vahapoğlu, a.g.e., s. 40. 189 Mithat Aydın, a.g.e., s. 71. 190 Bu kurumun kısaltılmış hali ABCFM’dir. Calvinci geleneği temsil eden kuruluş XVI. yüzyılın sonları ile XVII. yüzyılda İngiltere ve Amerika’nın doğusunda filizlenen “Puritan” akımının belli başlı üç temsilcisinden biri olan “Congragationalist” ler tarafından 1810 yılında Boston’da kurulmuştur. ABD’de bulunan 16 misyoner kuruluşlarından biri olan bu kuruluş faaliyet ve büyüklük olarak hepsinden daha prestijlidir. Tüm Protestan misyoner örgütleri içinde gelir, faaliyet ve misyoner sayısı yönünden en üst sıralarda konumlanmıştır. İstihdam edilen misyonerlerin yaklaşık %30’unu karşılar. Bu örgüt o kadar güçlü bir yapıya sahiptir ki zaman zaman ABD’de devlet içinde devlet olmakla bile suçlanmıştır. Osmanlı devletinde faaliyet gösteren örgüt 1870 yılına kadar bu kurum iken bu tarihten sonra faaliyetlerin artması üzerine başka bir misyonerlik kuruluşu olan “Board of Foreign Missions of the Presbyterian Churc” (BFMPC) ile beraber çalışmışlardır. Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 16-17. Ayrıca Bkz. Samuel Colcord Bartlett, Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey, Board Yayını, Boston 1876. 191 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., 33. 63 değerlendireceğimiz bu genişleme, Osmanlı eğitim modernleşmesinin ve batılılaşmasının kilit noktasıdır. Dönem hükümetinin eğitim politikasını yönlendiren etken unsurlardan birisi neredeyse hepsi birer misyoner kuruluş olan yabancı okullar yer almaktadır192 . İ. Okullarda Misyonerlik Sorunu II. Abdülhamid döneminde eğitimde yapılan atılımların en önemli sebeplerinden birisi açılan yabancı okullar ile rekabet etmekti. Aslında yabancı okullar çağdaş eğitim anlayışına sahip olsa da devlet misyonerlerin bu okullar üzerinden faaliyette bulunmalarından çekinmiştir. Çünkü çoğu Müslüman aile çocuklarını daha çağdaş ve bilimsel olarak gördükleri yabancı okullara göndermeyi tercih edince, çocukların misyonerler tarafından etkilenmeleri söz konusu olabilirdi. Taşra idarecilerine göre, o dönemki en önemli düşman misyonerlerdi. Bunlar geniş finansal, kültürel ve siyasi kaynakları idare etmekteydiler. Misyonerlerden sonra gelen en tehlikeli unsur ise gayrimüslimlerdi. Çünkü gayrimüslimlerin yabancılar ile işbirliği yapabilecekleri düşünülmekteydi193. Yabancı devletler gayrimüslim topluluklarını kendi himayelerine alarak, onlar aracılığıyla Osmanlı topraklarında egemenlik kurmak amacıyla gayrimüslimler lehine reformlar yapılmasını istemişlerdir. Öyle ki, yabancı devletler tarafından desteklenen gayrimüslim topluluklar üzerinden yürütülen politikalar ile Osmanlı XIX. yüzyılın başında Yunanistan’ın bağımsızlığını, Eflak ve Boğdan Beyliklerinin özerkliklerinin genişletilmesini, Sırbistan’ın özerk bir beylik olarak kuruluşunu kabul etmeye zorladı. Diğer taraftan devlet adamlarını reform yapmaya zorladı. Yenilikçi devlet adamları, Hatt-ı hümayunlarla tüm uyrukların eşitliğini ilan ederken, büyük devletlerin baskılarının sona ereceğini hesaplamaktaydı. Ancak bu böyle olmamıştır. Çünkü batılı devletlerin esas amaçları, Osmanlı’da yaşayan gayrimüslimlerin haklarını korumak değil onlar üzerinden siyasi faaliyetlerini yürütmekti194 . XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğuna gelen misyonerler en önemli araç olarak okulları kullanabileceklerini fark etmişlerdir. Çünkü XIX. yüzyılda her mezhepten 192 Gülbadi Alan, a.g.e.,. s. 464. 193 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 76. 194 Gülnihâl Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının…, s. 2-3. 64 insanın en önemli ihtiyacı eğitimdi. Misyonerler bu eğitim ihtiyacını gördükten sonra modern okullar kurarak kendilerine kitleler yaratmak için hemen harekete geçip okullar açmaya başlamışlardır. Misyonerler açtıkları okulları araç, gereç ve eğitim yönünden halk için cazip hale getirmişlerdir. Cyrus Hamlin 1857 tarihli bir raporunda Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan tüm halkın en çok talebinin modern okullar olduğunu vurgulamıştır 195 . Osmanlı İmparatorluğu’nda açılan yabancı okullardan özellikle İngiliz ve Amerikan okullarında misyonerlik oldukça yaygınlaşmıştı. İngiliz misyoner papazlar Osmanlı İmparatorluğuna ilk 1815 tarihinde geldikten sonra faaliyetleri gittikçe hızlanmış ve XX. yüzyılda doruk noktasına ulaşmıştır. 1903 tarihlerinde Osmanlı İmparatorluğu’nda doksan beş kadar İngiliz Okulu olduğu kaydedilmiştir. İngiliz Protestan misyonerleri Osmanlı sınırları içinde daha çok Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde, Nasturi ve Kürt nüfusunun yoğun olduğu bölgelerde faaliyet göstermişlerdir. Van, Hakkari, Musul, Beyrut, Suriye, Kudüs, Cebel-i Lübnan, Halep, Bağdat, Trablusgarp gibi yerler Protestan misyonerler için cazip yerler olmuştur 1876-1880 yıllarında İngilizlerin özellikle Kudüs’te ve diğer yerlerde açtıkları okul sayısındaki artışın sebebi, Osmanlı İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu savaşlar, mali buhran ve otorite boşluğudur. Bu okullar teftiş edilmek istendiğinde okul çalışanları karşı koymuşlardır. 1905 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz okullarının sayısı 115 civarındadır. Bu okullarda 3400 kız, 3479 erkek ve 527 karma olmak üzere 8677 öğrenci bulunmaktaydı196 . Amerika II. Abdülhamid döneminde Anadolu’da misyonerlik faaliyetleri yürüten etken devletlerden olmuştur. Anadolu’ya ilk ayak basan Amerikalı Protestan misyonerler Levi Parsons ve Pliny Fisk isimli kişilerdir. Bu kişiler 1810 yılında Amerika’nın Boston şehrinde kurulan “American Board of Commissioners for Foreign Missions” topluluğuna bağlıydılar. Osmanlı İmparatorluğu’nu ilgilendiren diğer bir misyonerlik kuruluşu 1870 yılında ki “Board of Foreign Missions of the 195 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 69-70. 196 Şamil Mutlu, a.g.e. s. 235-285. 65 Presbyterian Church” isimli kuruluştur. Amerikan Misyonerler Osmanlıda kurdukları ilk okul 1824 yılında Beyrut’ta açılmıştır197. Osmanlı İmparatorluğu’nda kurulun Amerikan okullarından en laik görünümünde olan Robert Kolejinin dahi programında Hıristiyanlığa meylettirmek vardı. Mithat Aydın’ın ifadesine göre, “kolej bütün insanları Hıristiyan potasında eritmek ve Hıristiyanlığı bir yaşam tarzı haline getirmek ideali ve amacıyla kurulmuş “Hıristiyan” bir okuldur198 . Öyle ki, okula giden her dinden ve mezhepten öğrenciler birtakım dini ibadetleri yerine getirmekle yükümlü tutulmuşlardır. Okulda Amerikan ve İngiliz Yabancı İncil kuruluşları tarafından basılan İnciller okutulacak, kolejin her açılış ve kapanışında dualar ve ilahiler okunacaktı. Bütün öğretmenlere ve öğrencilere zorunlu bir gerekçesi olmadığı takdirde bu etkinliklere katılma zorunluluğu getirilmiştir. Robert Kolejinin kurulmasından itibaren başarılı bir şekilde ilerlemesi Beyrut, Kahire, Antep ve Harput’ta benzer okullar açılmasına sebep olmuştur. Bir misyoner olan Dwight Robert Kolejinin herhangi bir misyona bağlı olmadığını, fakat Amerikan Board misyonunun çalışmalarının bir sonucu olarak ortaya çıktığını ve bu misyona bağlı kaldığını ifade etmiştir199 . Bir Amerikalı misyonerin ifadesine göre, Türkiye Asya’nın anahtarıdır. Misyonerlik faaliyetleri için hiçbir yer Türkiye kadar dikkate değer değildir ifadesi ile Türkiye üzerindeki amacın önemine dikkat çekmiştir. Misyonerlik amaçları için aslında Muhammed’in ülkesi ulaşılamaz bir yerde durmaktaydı. Bundan olsa gerek Ermeniler faaliyetleri için uygun ırk olarak görülmüştür200. Dolayısıyla okul açılmasında en fazla Ermenilerden yararlanılmıştır. 1878 yılında Ermeniler için Harput Koleji açılmıştı ve okulun ismi dahi “Ermenistan Koleji” olarak düşünülmüştü. Fakat merkezden gelen tepkiler neticesinde okulun ismi “Fırat Koleji” olarak değiştirilmiştir201. Amerikan misyonerlerin Balkanlarda Bulgarlar, Anadolu’da ise Ermenileri üzerinde çok etkili olduğu söylenebilir. Ermeniler misyonerlerden dinledikleriyle, aldıkları eğitimle ve gördükleri yardımlarla dil ve 197 A.g.e., s. 235-285. 198 Mithat Aydın, a.g.e., s. 100. 199 A.g.e., s. 101-102. 200 Samuel C.Bartlett, Historical of The Missions of The American Board in Turkey, Board, Boston 1876, s. 1. 201 Emine Dingeç, “Amerikan Misyoner Okullarının Ermeni Ayrılıkçı Hareketinde ki Etkileri Üzerine Bir İnceleme”, Yeni Türkiye, 60, 2014, s. 3. 66 kültür sahasında milli bir alt yapı kurmuşlardır. Ermeniler aldıkları eğitimle, tebaası oldukları devlete ve ülkeye hizmet etmek yerine, devletine gittikçe daha da düşmanca tavra bürünmüştür. Misyonerlerin eğitiminden geçen Ermeniler, mezun olduktan sonra öğretmenlik, vaizlik, doktorluk gibi görevler alarak misyonerler için bir müşteri değil gelecekte misyonerliğin faaliyetlerini yürüten bizzat bunlar olacaktı. Özellikle Amerika misyonerleri, eğitim amacı ile açılan okullar üzerinden ciddi anlamda faaliyet göstermişlerdir. İmparatorluğun özellikle Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde faaliyet gösteren misyonerlerin uygun gördükleri öğrencileri Amerika’ya kaçırdıkları da görülmüştür. Kaçırdıkları öğrencileri Protestan mezhebine göre yetiştirerek din ve mezhep değiştirmelerine sebep olmuşlardır. Özellikle Suriye ahalisinden Nusayrilerin çocuklarının çokça kaçırıldığı görülür. Vilayetlerde açılan Amerikan Protestan mektepleri yukarıda da çokça bahsedildiği üzere Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129’uncu maddesine202 uymamışlardır. Mektebin gelirleri, talebe sayısı, kime bağlı oldukları gizli tutulmuştur. Bununda tek sebebi mekteplerin kökenleri, kimlikleri, amaçları itibariyle yabancı devletlerin zararlı faaliyetlerine yardımcı olmaları şeklinde yorumlanabilir203 . Bu okullar Osmanlı İmparatorluğu’nun en çok birlik ve beraberliğe ihtiyaç duyduğu dönem, tam tersi farklı milletleri ayırmaya hizmet etmiştir. Uluslara milliyetçilik duygularını aşılamışlardır. Örneğin, 1894 yıllarında Kumkapı’da olan bir Ermeni Kız Mektebinde el ile işlenmiş ve duvara asılmış bir haritada Van ve Erzurum vilayetleri ile Rusya cihetindeki Türkistan’ın bir kısmı üzerinde büyük harfler ile “Ermenistan” yazdığı görülmüştür. Teftiş edilmesi ile bu harita hemen imha edilmiş ve tekrarına katiyen izin verilmeyeceği Ermeni Patrikhanesine yazı ile bildirilmiştir204. 1895 yıllarında Anadolu’da bulunan Rus miralaylarından Potiyat gözlemlerine dayanarak yazığı bir raporda, Ermenilerin okul programında yer alan başta tarih ve coğrafya dersleri olmak üzere sosyal bilimlere dair olan derslerin siyasi bağımsızlık konularını işlediği, Ermenice öğretiminde Ermeni yazarların kitaplarının okutulduğu sırada tarihteki bağımsız Ermen Krallığına dikkat çekildiğinden 202 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 203 BOA, Y. PRK. MF., 3/11, H- 2 Recep 1311 (9Ocak 1894). 204 BOA, Y. PRK. MF., 3/15, H- 6 Şaban 1311 (12 Şubat 1894), 3 varak, s. 2. 67 bahsetmiştir. Bunun ise hem öğretmenlerin hem de öğrencilerin bu krallığın yeniden kurulabileceği düşüncesine sevk ettiğini ifade etmiştir205 . Misyonerlerin okul açmalarındaki amaçları o kadar tehlikeliydi ki, Fransa Beyrut vilayetinde açtıkları okullar ile kendilerine taraftar toplayıp Cebel-i Lübnan’ı egemenlikleri altına almayı düşünmekteydiler. Zaten açılan misyoner okullarının amacı bağlı oldukları devletin Osmanlı halkları üzerinde egemenlik kurmasını sağlamak ve devleti içten içe çökertmekti206 . Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı okulların açılmasının sebebi, batının ilim ve medeniyetini doğuda özelde ise Osmanlı İmparatorluğu’nda yaymak istemeleridir. Böylece, doğunun halkı bilgisizlikten ve cehaletten kurtarılacaktı. Yabancılar okul açmalarını böyle sebeplere dayandırsalar da iş böyle ilerlememiştir. Yabancılar, açtıkları okullarında kendi din ve mezheplerini okula gelen öğrencilere aşılamakta, okullara ücretsiz öğrenci alarak okullara cezbetmekte ve hatta velileri bazı ödenekler, hile ve kandırma sayesinde sözde hayırsever bir tavır ile din ve mezhep olarak etkilemişlerdir. Bazı yabancı okulların amacı Protestanlığın ve Katolikliğin Osmanlı İmparatorluğu’nda mümkün olduğu kadar yayılmasını sağlamak, çeşitli milletleri ahlak ve mezhep bakımından kendilerine meylettirmek, bağlı bulundukları devletin siyasi amaçlarını yürütmekti. 1899 tarihinde sadarete yazılan bir tezkirede ruhsatsız ve irade almadan açılan yabancı okullarda Müslüman ahalinin çocuklarının da olduğu hatta Hıristiyan çocuklar için düzenlenen ayinlere Müslüman çocuklarında dâhil edildiği yazılmıştır. Bu ayinlere katılan çocukların günden güne kendi dinlerinden soğuduklarını ve Hıristiyanlığa meylettiklerini, en kötüsü ise her geçen gün bu okulların daha da fazlalaşmaya başladığı ifade edilmiştir. Yabancı okullar yüzünden ortaya çıkan kargaşanın diğer alanlara da sirayet etmesiyle iş daha da içinden çıkılmaz bir hâl almıştır. Tezkirede tüm Osmanlı ahalisini bu tehlikeden korumanın zorunlu bir vazife olduğunu belirtmekle birlikte özellikle İstanbul ahalisinin korunması önerilmiştir. Sebebi, merkezdeki ahalinin milli hislerinin ve ahlaklarının zedelenmesi, hükümete 205 Mithat Aydın, a.g.e., s. 166-167. 206 BOA, Y. PRK. MF., 2/23. 68 karşı büyük bir tehlike arz edebilecek potansiyele sahip olmasından olsa gerek207 . Bu okullarda yürütülen bu tarz faaliyetlerin başka bir kolu da kitapçılar ve sahaflardır. 4 Aralık 1881 tarihli bir belgede Edirne’deki kitapçılarda ve sahaflarda İslamiyet aleyhinde kitapların satıldığı tespit edilmiştir. Bu kitapçıları ve sahafları denetlemek ve teftiş etme işi, Maarif Nazırı Kamil Paşa tarafından Rum milletinden bir kişiye verilmiştir. Buradaki sorun gayrimüslimlerin teftiş işinde görevlendirilmesi değil İslamiyet aleyhine kitapçılarda ve sahaflarda kitap bulundurulmasının gözden kaçmış olmasıdır208. Teftiş işinde farklı diller bilmelerinden dolayı gayrimüslimlere görev verilmesi sıkça rastlanan bir durumdu. Örneğin, 1889 Mart ayında eğitim bakanı Münif Paşa başkentteki okulların teftiş edilmesini talep ettiği muhtıra sonrasında Rum asıllı Kostantinidi isimli kişiyi 4.000 kuruş maaş ile “Mekatib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği”ne tayin edilmesini istemiştir. Bunun sebebi, bu kişinin Türkçeden başka Rumca, İngilizce Fransızca dillerini de bilmesidir. Fakat daha sonra teftiş işi tamamen Müslümanlar tarafından yürütülecektir. Devlet başlangıçta farklı diller bilmeleri sebebiyle, gayrimüslimlerden faydalanmaktayken olayın ciddiyetinin artmasıyla buna cesaret edememiştir209. 3 Nisan 1887 yılında Schneider adında bir gayrimüslimin Rumeli’deki gayrimüslim ve yabancı okulları teftiş etmek için müfettiş olarak atanması isteği üzerine verilen cevapta sultanın hükmünün, bu işin bilinen ciddiyetine binaen müfettişlik görevinin tamamen Müslümanlara verilmesini istediği bildirilmiştir210 . Kudüs’te bir İngiliz Protestan mektebi müdürü Liznam isimli kişi, İslam ve hükümet aleyhinde sözler ve kasıtlar içeren ve Londra’da basılan “Jeruzalem İllustrant” isimli risalenin müellifidir. Bu durumdan haberdar olunduğunda Liznam, İngiliz konsolosluğu ile yapılan görüşmeler sonucunda bölgeden uzaklaştırılmıştır. Fakat Liznam, ailesinin Kudüs’te ikamet ettiğini bahane edip Maarif Müdürlüğüne başvurarak geri dönmesini ve memuriyetinin geri verilmesini istemiştir. Bab-ı Ali ile adı geçen mektep arasında yapılan müzakerelerden bir sonuç çıkmamıştır. Ancak, böyle zararlı neşriyatta bulunan bir şahsın Kudüs’te bulunması çok sakıncalı 207 BOA, Y. PRK. BŞK., 60/24, H-04.04.1317 (12 Ağustos 1899), 3 varak, s. 2-3. 208 BOA, Y. PRK. BŞK., 5/37, H- 12 Muharrem 1299 (4 Aralık 1881), s. 2. 209 Benjamin C. Fortna, a.g.e. s. 128. 210 Mithat Aydın, a.g.e., s. 169-170. 69 olacağından, böyle bir şeyin kabul edilmesinin mümkün olamayacağı Dâhiliye Nezaretine yazı ile bildirilmiştir211. Bu konu ile alakalı başka bir örnek yurt dışındaki Osmanlı elçilerinin raporlarından birinde göze çarpmaktadır. Zaman zaman yurt dışındaki elçiler bulundukları yerdeki Osmanlı ve İslam aleyhine yapılan faaliyetleri Osmanlı hükümetine bildirdiği gibi bu anlamda tehlikeli gördükleri kişileri Osmanlı sınırları içine sokmamaları için hükümeti uyarmışlardır. İstanbul, Trabzon, Erzurum yoluyla Van’a kadar giderek oradaki misyonerlerin yardımıyla bir yardım komitesi kurmak amacıyla Liverpol’a hareket eden Mösyö Howard’ın kesinlikle ülkeye girmesine izin verilmemesi, çünkü bu şahsın Osmanlı ve İslam aleyhinde çalışmalarda bulunduğu Washington Osmanlı elçiliğinden bildirilmiştir. Van’da bulunan Amerikalı misyoner Miss Kimball bu bölgede Ermenilerin soykırıma uğradığını ve Hıristiyanların çoğunlukta olduğu bölgelerin Türkler tarafından tahrip edildiği gibi asılsız bir haberi New York’a bir mektup ile bildirmişti. Bu haberin asılsız olduğunu Osmanlının Amerika büyükelçisi tüm gazetelere bildirmiştir212 . Misyonerler, okullar üzerinden yürüttükleri faaliyetlerde başarılı olduklarının o kadar farkındaydılar ki, bu faaliyetlerin daha da genişletilmesi ve daha fazla kazanç sağlanması için önerilerde bulunmuşlardır. 21 Mayıs 1898 tarihinde Dâhiliye Nezaretinden Sadarete yazılan bir tezkirede bu tezi destekleyen ifade bulunmaktadır. Tezkirede ifade edildiğine göre, New York “Tribüne Gazetesinin” bir nüshasında Üsküdar’daki Amerikan misyonerleri tarafından gönderilen bir yazı yayınlanmıştır. Bu yazının içeriği, Bulgaristan’ın bağımsızlık kazanmasının İstanbul’da ki Robert Koleji sayesinde olduğu, Üsküdar’daki kız mektebinin213 de aynı amaçlar doğrultusunda başarıya ulaşabileceği beyan edilmiştir. Beyanda, “Dersa’âdet’deki Robert College Amerika mektebi sâyesinde husûl bulduğu beyânıyla mezkûr kız mektebinin dahi aynı hidemâta muvaffakıyeti me’mûl bulunduğu” 214 ibaresi bu 211 BOA, Y. PRK. MF., 3/15, H- 6 Şaban 1311 (12 Şubat 1894), 3 varak, s. 2. 212 Gülbadi Alan, “Sultan II. Abdülhamid’in Hıristiyan Misyonerleri ve Kurumlarını Denetleme Gerekçeleri ve Maruz Kalınan Tepkiler”…, s. 188. 213 Bu mektep 1876 tarihlerinde inşa edilmiştir. Mektebe, “Hown Golic” ismi verilmiştir. Kız mektebi olarak görev yapan bu mektep gececi ve gündüzcü olarak faaliyet göstermiştir. Paralı bir mekteptir. Belirlenen ücretler karşılığında talebe kabul edilmiştir. Rum, Ermeni, Katolik, Protestan cemaatlerinden, Rusya, İngiltere ve Romanya ahalisinden ve Bulgar ahalisinden yetmiş gündüzcü ve altmış gececi talebesi vardır. Bkz. BOA, Y.PRK.DH., 10/58, H- 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), 2 varak, s. 1-2. 214 BOA, Y.PRK.DH., 10/58, H- 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), 2 varak, s. 1-2. 70 okullarının tehlikelerinin ve zararlarının ne boyutlara ulaşabileceğini ortaya koymaktadır. Dâhiliye Nezareti bu durumda zorla olsa da hemen Üsküdar’daki mektebin teftiş edilmesini buyurmuştur. Çünkü orada okuyan öğrenciler Osmanlı tebaasının çocuklarıydı. Bu mektepte eğitim veren muallimler Devlet-i Aliye’nin izni olmaksızın görev yapmaktaydılar. Dolayısıyla, bu muallimlerin bu talebelere ne okuttukları, nasıl bir fikir aşıladıkları, neye sevk ettiklerini bilmek Devleti- Aliye’nin hukuki hakkıydı. Üsküdar, merkezde olmasının avantajı ile kolayca teftiş ve denetleme yapılabilirdi. Ancak merkezde Üsküdar’da olan örnek taşrada gittikçe yaygınlaşan ve önü alınamayan bir durumdu. Yabancı devletler, Amerika’dan ve Avrupa’dan İstanbul’a sık sık misyonerler gönderip liva ve kaza merkezlerinde eğitim yoluyla faaliyet göstermelerine olanak sağlamışlardır. Bu yolda yüksek miktarda paralar gözden çıkarmışlardı. Zira okulların inşası, açılışı, araç ve gereçleri vb. oldukça külfetli bir işti215. Raporda Bulgaristan’ın özerk olması tamamen Robert Kolejine atfedilse de Bulgaristan serbestliği tümüyle bu kolejin faaliyetlerine bağlanamaz. Çünkü daha Fransız devriminden önce Bulgarlar arasında vatan, millet, eşitlik gibi kavramlar etrafında bir “Bulgarlık” bilinci ortaya çıkmıştı. Bunun sebebi Osmanlı merkezi idaresine karşı büyük bir güç olarak ortaya çıkan ayanlık düzeninin Bulgar köylüsünü çileden çıkarması ve Rum Ortodoks Kilisesi’ne karşı Bulgarlarda milli bir reaksiyonun gelişmesiydi. Yani Bulgar ulusçuluğu hem Robert Koleji’nin kurulmasından çok önce çıkmış hem de XVIII. ve XIX. yüzyılın siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmelerinin ortak bir sonucundan kaynaklanmıştır. Rum Ortodoks Kilise’sinin yürüttüğü Yunanlılaştırma siyaseti ise Bulgar ulusçuluğunun düşünsel ve kültürel zeminini hazırlamıştır. Yunan kilisesine karşı düşmanca bir tavır alan Bulgarlar milli hislerle bağımsız bir gelecek hayali kurmuşlardır. Sonrasında 1860’lı yıllardan itibaren Islahat Fermanının vermiş olduğu haklardan faydalanan Bulgarlar Rum Patriğinin ruhani liderliğini tanımadıklarını resmen ilan etmişler ve 11 Mart 1870 tarihinde kiliselerinin bağımsızlığını kazanmışlardır. Tüm bu süreçte Bulgarların yanında olan Amerikan misyonerleri de böylece en büyük darbeyi yemiş ve Bulgarları Protestanlaştırma adımları büyük bir darbe almıştır. Bulgaristan’ın kurulmasında Robert Kolejinin şöyle bir faydası olmuştur ki, Bulgar öğrenciler 215 BOA, Y.PRK.DH., 10/58, H- 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), 2 varak, s. 1-2. 71 kolejde almış oldukları eğitim ile Bulgaristan siyasi kadrosunu oluşturmuşlardır. Kolej mezunu öğrenciler zamanla belediye başkanı, parlamento üyesi, bakan ve başbakan olarak Bulgaristan’ın çeşitli siyasi ve idari kurumlarında görev yapmışlardır. Bir diğer yandan XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı aleyhinde ve Bulgarlar arasında başlayan ayaklanmalarda Robert Koleji mezunlarının sayısı oldukça fazlaydı. Ayaklanmada kolej mezunlarının olmasının yanı sıra kolej, ayaklanmanın bastırılmasında abartıya kaçarak Müslümanlar tarafından Bulgarlara katliam yapıldığı şeklinde haberleri batı kamuoyuna aktarmıştır. Özellikle kolejin müdürü George Washburn ile kolejin bir öğretim üyesi olan Albert Long bu konuda uzun mesai sarf ederek Müslümanların Bulgarlara karşı bir kıyım içinde olduğu gibi asılsız haberleri batı kamuoyuna aktarmışlardır. Bu göstermektedir ki, bu kişiler eğitimci olmaktan ziyade görev yaptıkları ülkenin iç ve dış sorunlarına müdahil olan birer siyasetçiydiler 216 . Osmanlı İmparatorluğu mali buhrandan dolayı ne kadar okul açamıyorsa yabancı devletler bir o kadar okul açmak için ellerinden gelen her şeyi yapmışlardı. Osmanlının bu durumu Müslüman bireylerin ilim bilmeden bir cehalet bulvarında yetişmelerine sebep olurken yabancı mekteplerdeki olanaklar Müslüman ahaliyi bu okullara gitmeye teşvik etmiştir. Üstelik bu okulların çoğu ruhsatsızdı. Ruhsatsız olan bu okullar istedikleri biçimde ve ideolojik minvalde eğitim verme olanağını elde etmişlerdir. Teftiş edilmek istendiğinde ise memurlar ciddi itirazlar ve engellemeler ile karşılaşmışlardır217 . Misyonerler okullarda bu faaliyetlerini yürütürken Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yabancı devletlerin konsolosları ile zaman zaman işbirliği içinde hareket etmişlerdir. Eski Manastır vilayeti tercümanı Makri YANKO’nun 10 Ocak 1882 tarihinde yazdığı bir layiha buna kanıt niteliğindedir. Makri Yanko, bir süredir Manastır’da Osmanlı İmparatorluğu’nun hukukunun çiğnendiğini öne sürmüştür. Çünkü Manastırda bulunan konsoloslar, Osmanlı tebaasını tahrik ederek ve azdırarak verdikleri birer pasaportla başka bir devlete kaçıp sığınmalarına sebep olmuşlardır. Özellikle Yunan konsolosu bölgenin varlıklı ve önde gelenlerini kendi tabiiyetine 216 Mithat Aydın, a.g.e., s. 85-89, 115-126. 217 BOA, Y.PRK.DH., 10/58, H- 29 Zilhicce 1315 (21 Mayıs 1898), 2 varak, s. 1-2. 72 çekmiş ve Yunanistan’a tabi olmalarına öncülük etmiştir. Bu tabiiyet kanunnamesine aykırı olmasına rağmen büyük engeller ile karşılaşmamışlardır. Bununla birlikte Yunan sempatizanları Manastır’da “Corterbiya” isminde bir binayı ruhsatsız olarak bir şube haline getirmişlerdi. Şubenin açılış amaçları, ara sıra bir şeyler okuyup üzerinde tartışmaların yapılacağı bir yer olarak gösterilmiştir. Fakat adı geçen şubenin asıl amacı, Rumeli ve Manastır vilayetlerinde bulunan Rum mekteplerine öncülük ederek Yunanistan’da olan “Kebir Silogos”, (Syllogos) isimli cemiyetle haberleşerek Osmanlı tabiiyetinde bulunan Rumları Yunanlı fikrini savunmaya yönelterek aralarında birlik, beraberlik ve dayanışma yapmalarını sağlamaktı. Bu durum Osmanlının diğer halklarını da etkilemiş ve Bulgarlarda aynı doğrultuda hareket etmeye başlamışlardı. Manastır vilayeti ahalisinden olan Rumenlerde ana dillerinin kaybetmemek adına kendilerine yönelik okullar açmak istemişlerdir. Romanya Maarif Nazırlığı tarafından kırk sekiz mektep açılması talep edilmiştir218 . Başka bir sorun yabancı mekteplerde Hıristiyanların din ayinleri için ne gerekiyorsa onu yapabilmeleridir. Ancak söz konusu Müslüman okulları olduğu zaman bu abes karşılanmıştır. Dini öğretiler bir miktar İptidai mekteplerde verilmekteydi. Dolayısıyla bu okullardan mezun olanlar bağlı oldukları din ve mezhebi layığı kadar öğrenemeyip, muhafaza edememekte, yanlış yola sapmakta ve her şeyden önemlisi vatanlarına terk ederek Avrupa’ya gitme telaşına kapılmakta oldukları, daha da önemlisi yabancı mekteplere giden öğrencilerin zorla dini ayinlere iştirak ettirildikleri 1899 tarihinde sadarete gönderilen tezkirede geçmektedir219 . Amerikan misyonerleri özellikle Ermenileri mensup oldukları devletten ayırmak için fikirler enjekte etmekte, tebaa arasında emniyetsizlik ve düşmanlık hislerini körüklemekteydi. Misyonerler, ihtiyaç duydukları kadroyu bu okullarda hazırlamakta, mezun öğrencileri öğretmen, doktor vb. görevlerle imparatorluğun en ücra köşelerine göndermekteydiler. Mithat Aydın tarafından aktarılan, 27 yıl Merzifon’da görev yapmış olan G.E. White’ın ifadesine göre; 218 BOA, Y.PRK.BŞK., 5/48, H- 19.02.1299 (12 Safer 1299), 2 varak, s. 1-2. 219 BOA, Y. PRK. BŞK., 60/24, H-04.04.1317 (12 Ağustos 1899), 3 varak, s. 2-3. 73 “Bu genç mezunların Küçük Asya’da, yerleşik Hıristiyanların arasında, şehirlerde, köylerde; vaiz, hoca ve dini liderler olarak çalışmaları arzulanıyordu. Onların zamanı ve kuşağı için oldukça yararlı oldular. Bu gençler yaşadıkları ve faaliyet gösterdikleri yerlerdeki insanları harekete geçiren, uyandıran hafif bir melteme benziyorlardı… Kolejin on yılının sonunda mezunların yarısı gençlere İncil’den vaazlar veriyor, eğitiyorlardı. Öğrenip sahip olduklarını evlerine götürmek ve kendi insanlarının alın yazılarını şekillendirmekte yardımcı olmak istiyorlardı. Ve bizim bölgedeki milletlerden hocalarımız, Amerika ile Anadolu arasındaki mümkün olan en iyi aracılardı 220 . 220 Mithat Aydın, a.g.e., s. 187-188. 74 III. BÖLÜM YABANCI OKULLARA KARŞI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI EĞİTİM POLİTİKASI A. Yabancı Okul Sayısının Artış Sorunu ABCFM (BOARD) dış ilişkileri sekreteri N.G. Clark 1888 yılında Londra’da toplanan Protestan Misyonları Yüzüncü Yıldönümü konferansında İncilin öğretilmesi, daha zeki ve kişilikli Protestan yetiştirmek için ilkokulların çok daha fazla açılmasından bahsetmiştir. Papaz, vaiz, öğretmen ve diğer idarecilerin yetiştirilmesi için ise ortaöğretimin çok daha fazla açılması gerektiğini beyan etmiştir. Clark’a göre artık hiç kimse sanat, ticaret gibi maddi dünyaya hizmet eden unsurlardan ayrı yaşayamayacağı için herkes Osmanlıdan en iyi eğitim kurumlarını açmasını istemekteydi. Halk artık, matematik, geometri, cebir, felsefe, fizyoloji, muhasebe dersleri veren okullar talep etmekteydi. Yabancı devletler Osmanlı İmparatorluğunda her anlamda konumlanmak için en iyi fırsatı okullarda bulmuşlardı. Mümkün olduğu kadar iyi ve çok okul açarak kendilerine hareket alanı yaratmak istemişlerdi221 . Yabancı devletlerin bu istekleri ile Osmanlı hükümetinin okulların açılmasına gereğinden fazla müsamaha göstermesi yabancı okulların hızla yaygınlaşmasına sebep olmuştur. Amerikan’ın Sivas konsolosu Jewett’in 10 Mart 1888 tarihli raporu buna örnek olarak verilebilir. Jewett 10 Mart 1888 tarihinde raporunu ABD Dışişleri Bakanı Rives’e göndermiştir. Konsolos, Türk hükümetinin misyonerlere düşmanca bir tavır içinde olmadıklarını, Osmanlı hükümetinin tavrının tarafsız olduğunu, Osmanlı’da dinden dolayı cezalandırmaların olmadığını, yerel yönetimlerin Amerikan okullarına karşı dostça tavır sergilediklerinden bahsetmiştir222. Dil, din, ırk vb. anlamda oldukça heterojen bir yapıya sahip bir İslam devleti olan Osmanlı, tüm gayrimüslimlere ve yabancılara karşı çokça hoşgörülü olması, topraklarını 221 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 154. 222 Mithat Aydın, a.g.e., s. 153. 75 misyonerlere açık hâle getirmiştir223 . Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde yabancı okulların artışında birçok sebep sıralanabilir. Bunlardan birisi, okulların devlet denetiminden uzak ruhsatsız açılmasıdır. XIX. yüzyılın ortalarından itibaren gayri resmi ve ruhsatsız olarak açılan okulların sayısı bir hayli artmıştır. Misyonerler her koşulda bağlı bulundukları devletin maddi ve siyasi desteğini alması ve bağlı bulunduğu devlete verilen kapitülasyonlardan olabildiğince istifade edebilmeleri onların önünü açmıştır. Kapitülasyonlardaki din ve eğitim serbestliklerini kendilerine göre yorumlayarak Osmanlı topraklarında oldukça iyi çalışma imkânı bulmuşlardır. Kapitülasyonları öne sürerek çok sayıda okul vb. kurumlar açmışlar, ruhsat meselesini oldu-bittiler ile çözmeye çalışmışlardır. Örneğin, Temmuz 1892 yılında Mersin’deki Amerikan konsolosluğuna gönderilen bir yazıda Misyoner Pettibone’nun Adana’da tutuklandığını, serbest bırakılması talep edilmesine rağmen hâlâ tutuklu olduğundan bahsedilmiştir. Bunun üzerine Amerikan elçiliği derhâl bu misyonerin serbest bırakılmasını talep etmiştir. Babı-Ali ise eğer çok büyük suç işlememişse misyonerin serbest bırakılması talimatını vermiştir. Misyoner bir süre sonra serbest bırakılır. Çünkü anlaşmalara göre bir Amerikalı suç kabul edilen bir eylemde bulunursa konsolosun bilgisi olmadan tutuklanamaz. Orada konsolosluk yoksa bile en yakın konsolosluğu teslim edilmelidir. Bu durum göstermektedir ki, kapitülasyonlar Osmanlı İmparatorluğu için büyük bir sorun teşkil etmiş ve misyonerler her türlü faaliyetlerinde kapitülasyonların maddelerini kendilerine göre yorumlamışlardır224 . Başka bir sebep Osmanlı eğitim sisteminin ihtiyacı karşılayamamasıdır. Dönem için hayli önemli olan meslek adamı yetiştirecek okul sayısı yok denecek kadar azdı. Medreseler zaten eski niteliğini kaybetmişti. Pozitif bilimler müfredattan çıkarılmıştı. Misyonerlik faaliyetlerinin yine gittikçe artması ile misyonerler etkinliklerini devlet genelinde yaygınlaştırmak ve daha etkili olabilmek için hızla okul açmaya başlamışlardı. Öyle ki, açılacak okulların o yer için gerekli olup olmadığına bile bakmamışlardı. Örneğin Manastır vilayetinde Bulgar ahalisinden hiç kimse olmamasına rağmen orada bir Bulgar Okulu açılmıştı. Kudüs’te Protestan İngiliz 223 Hülya Çelik, “Amerikan Misyonerlerinin Kocaeli’de Eğitim Faaliyetleri”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, s. 1184. 224 Mithat Aydın, a.g.e., s. 26, 155. 76 ahalisinden 232 kişi olmasına rağmen 338 öğrenci kapasiteli 6 okulun yanında yedincisinin de açılması düşünülmüştür225 . Yabancı okulların Osmanlı devletinde yaygınlaşmasında ki başka önemli bir sebep yabancı devletlerin kendi aralarındaki rekabettir. 1893 yılında İtalya’nın Osmanlı İmparatorluğunda ruhsatsız ve irade almadan okul açmalarının iç yüzünün Mabeyn-i Hümayun-u Başkitabeti’nden eski sadrazam Kamil Paşaya sorulması üzerine Kamil Paşanın yazmış olduğu rapor bu duruma örnek olarak verilebilir. Kamil Paşanın raporda verdiği bilgilere göre, Mösyö Crispi Akdeniz bölgesinde yaşayan İtalyanları Fransız etkisinden kurtarmak için okullar açma girişiminde bulunmuştur. Mösyö Crispi, eskiden beri Akdeniz civarında çoğu yerde İtalyanca hâkim bir konuşma dili iken bir süredir Fransızların yoğun olarak açmış oldukları okullardan dolayı İtalyancanın geri planda kaldığını ve hatta Osmanlı’da doğup büyüyen çocukların bile kendi dilerini bilemez hale geldiklerin dile getirmiş, dolayısıyla İtalyanların kendi dillerini ve kültürlerini korumak adına mektep açma haklarının olduğunu beyan etmiştir. Okul kurmaya başlayan İtalyanlar İşkodra, Selanik, Trablusşam ve Trabzon gibi yerlerde İtalyan mektepleri açılmasına ilham vermişlerdir. Ancak açılan bu mektepler şartları taşımadığından dolayı bir müddet sonra kapatılmıştır. İtalya elçisi araya girerek buna engel olmak istemiştir. İtalya sefiri ile yapılan görüşmeler sonucunda, Osmanlı vatandaşı olan bir İtalyan kendi hanesinde muallimler tertip ederek çocuğunu okutur ve hatta başka İtalyan çocuklarını da bu eğitime dâhil ederse devlet tarafından kesinlikle hiçbir müdahale olunmaz. Ancak, Müslüman çocukların katiyen kabul edilmemesi kararlaştırılmıştır. Mösyö Crispi bu ikazlardan sonra mektep açmayı ve açmaya teşvik etmeyi bırakmıştır226 . Fransız Cizvitler tarafından Beyrut’ta bir tıp okulu açılmak istenmiştir, fakat hükümet buna müsaade etmemiştir. Bunun üzerine Cizvitler, Beyrut’ta Amerikalı misyonerler tarafından açılan tıp okuluna müsaade ve irade verildiği için kendilerinin de okul açmak için izin almaya hakları olduğunu dile getirmişlerdir. Hükümet ise böyle bir okulun varlığından okul kurulup ve hatta doktorların görev yapmaya 225 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 16. 226 BOA, Y.EE. 86/27, H- 26 Muharrem 1311 (9 Ağustos 1893), 2 varak 1 sayfası boş. 77 başlamasından sonra haberdar olunduğu cevabını verse de, okulun varlığının Osmanlının faydasına olduğuna karar verilerek okul kapatılmamıştır227. 1823 yılında Beyrut’a gönderilen Protestan misyoner William Goodell’in 16 Mart 1824 tarihinde Boston’a yazdığı mektubunda Katolikler ile yaptıkları mücadelelere değinmiştir. Önlerinde en büyük engelin Müslümanlar değil Katolikler olduğunu belirtmiştir. Buna karşın bölgedeki İngiliz Konsolosluğu’nun gücü sayesinde Katoliklere direndiklerinden bahsetmiştir228 . Başka bir örnekte Musul Valisi Tahir Paşanın ifadelerine göre, Irak’ta bulunan İngiliz misyonerlerinin birtakım emelleri vardı. İngilizler, Rusların etkisi ile Ortodoksluk mezhebine geçmiş olan Nasturileri eski mezheplerine geçirmek için uğraşacaklarından bölgede Ruslara karşı bir denge unsuru oluşturmak zorundaydı. Bu yüzden kanunlara aykırı olsa da bölgede İngilizlerin okul açmasına müsaade edilmesi gerektiği, Tahir Paşa tarafından İstanbul’a bildirilmiştir229. Katolikliğin liderliğini üstlenmiş olan Fransa, Protestanlara karşı vermiş olduğu mücadeleyi çok kez dile getirmiştir. Mithat Aydın’ın aktardığına göre; “Bir çok asırdan beri, birkaç büyük teşkilatımız rakipsiz olarak faaliyet göstermiş ise de sahneye faal, müstevli, sokulgan ve yapışkan Avusturya ve İngiliz Katolikleri ile Alman, İngiliz ve Amerikan Protestanlarının da dâhil olmasıyla durum değişmiştir”230 . Bu ifade misyonerler arası rekabeti en açık şekilde ortaya koyar. Bu rekabet ortamında her devlet ve misyoner teşkilatı kendi kurumunun nicel ve nitel olarak daha iyi olması için gayret etmesi yabancı okulların Osmanlı coğrafyasında yaygınlaşmasının en önemli sebeplerinden birisi olmuştur. 227 Gülbadi Alan, a.g.m., s. 192. 228 Uygur Kocabaşoğlu, a.g.e., s. 34. 229 Şamil Mutlu, a.g.e., s. 249. 230 Mithat Aydın, a.g.e., s. 21. 78 B. Yabancı Okullar ve Misyonerlere Karşı Alınan Önlemler Ermeni olaylarının ortaya çıkmaya başladığı 1880’li yıllara kadar Osmanlı hükümeti misyonerliğe yeteri kadar önem vermemiştir. Özellikle Amerikan misyonerleri ile Osmanlı merkez ve taşra arasında büyük bir anlaşmazlık olmamıştır. Fakat Balkanlarda Bulgar meselesi ile misyonerlerin adının bir araya gelmesi Osmanlıda misyonerliğe karşı büyük bir güvensizlik yaratmıştır231 . Yabancı okullara karşı alınan önlemler ve tedbirleri anlamak aslında dönemin eğitim politikasını anlamaktır. Çünkü bu, dönemin idarecilerinin düşünce dünyasını, Batı’yı nasıl görüp nasıl bir Batılılaşma anlayışına sahip olduklarını yorumlamaya olanak sağlar. Özelde, eğitimin nasıl bir modernleşme ve Batılılaşma geçirdiğini, ne maksatlar ile değişim ve dönüşüme gidildiğini, hangi düşünce ile birtakım yeni okullar kurulduğu hakkında da fikir verir. Böylece, II. Abdülhamid dönemi eğitim politikasının yabancı okullar ile doğrudan bağlantılı olduğu ortaya çıkar. II. Abdülhamid döneminde yabancı okulların sayısının hızla artması, etkileri ve zararlı faaliyetleri neticesinde II. Abdülhamid bu okullarda düzenleme yapma yoluna gitmiştir. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi232 yabancı okulların kuruluşuna, açılışına ve faaliyetlerine yönelik kısıtlamalar getirmiş olsa da tüm yabancı okulların getirilen şartlara uyduğu söylenemez. Birçok okul irade almadan ve ruhsatsız açılmasının yanında devlet aleyhine faaliyetlerde bulunmaktan çekinmemiştir. Bu tespit edilip, teftiş edilmek ya da kapatılmak istendiğinde güçlü direnişler ortaya çıkmıştır. Örneğin, Suriye civarında açılan, mevki olarak ve siyasi olarak zararlı görülen bir mektebin çalışmalarına son verilmesi üzerine İngiliz elçiliği şikâyette bulunmuştur. Bunun üzerine II. Abdülhamid 1887 tarihinde Hariciye Nezaretine bir irade göndermiştir. Birtakım Protestan ve Cizvit misyonerlerinin Suriye civarında mektep inşa ederek Dürzileri ve Nusayrileri kendi mezheplerinden soğutmaya sebep oldukları, dolayısıyla bunun devlete ve İslam’a ters olduğunu, vatanı dinsizliğe sevk ettiğini dolaysıyla bu mekteplerin açılması için gayretsiz kişilerin izinlerinin kabul 231 Mithat Aydın, a.g.e., s. 152. 232 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18-19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 79 olunmayacağını, kesinlikle irade almaları gerektiğini beyan etmiştir. Bu süreçten sonra II. Abdülhamid’in talep etmesiyle birlikte idareci Zühdü Paşa (1891, 1893), Mihran Boyacıyan (1891) ve Şakir Paşa (1898) tarafından olmak üzere dört önemli rapor hazırlanmıştır. Yabancı okullara Osmanlı tebaasının çocuklarını göndermelerine engel olmakla birlikte gayrimüslim okullarda Osmanlıcanın zorunlu tutulması gerektiği beyan edilmiştir. Ayrıca teftiş işlemlerinin sık sık yapılması gerektiği ve ruhsat işine çok önem verilmesinin hayati olduğu raporda geçer233 . Teftiş ve denetim sık sık dile getirilse de uygulamada tam anlamıyla başarılı olunamamış, okul idarecilerinin ya da konsoloslukların itirazları ile karşı karşıya kalınmıştır. Öyle ki, Ermeni sorununun yüksek derecede önem arz ettiği bir dönemde bile (1890’lı yıllar), bazı misyoner okullarının Ermenileri Osmanlıya karşı kışkırtarak, onlara zararlı mahiyette yayınlar okuttuklarından bilgi sahibi olunmasına rağmen teftiş edilmemişlerdir. Hükümet, bu okullara memur ya da maarif müfettişleri gönderdiği zaman bu kişiler okula kabul edilmemiş, okulun idari kadrosu mensup oldukları konsolosluğa başvuracaklarını belirtip okulun kapısını kapatmışlardır234 . 1887 tarihinde Derviş Paşanın başkanlığında, 129. Maddenin yeniden düzenlenmesi için bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon yabancı okulların zararlarına engel olmak için bir nizamname yayınlamıştır. Bu nizamnameye göre, okutulacak kitaplar Maarif Nezaretine bildirilecekti, hükümet istediği zaman bu okulları teftiş edecekti, öğretmenler özenle seçilecekti, okul kıyafetleri memleketin adet, gelen ve göreneklerine uygun olacaktı235. II. Abdülhamid açılacak okullara irade alma zorunluluğu getirdikten sonra 1903 tarihinde ruhsat işine yönelmiştir. Taşrada vilayet valisi tarafından, merkezde Maarif Nezareti canibinden verilmesi usulü kaldırılarak taşrada vilayet valisi tarafından bu iş Maarif Nezaretine yönlendirilecek, merkezde ise Maarif Nezaretinde tetkik olunduktan sonra Bab-ı Ali’ye işar olunup padişah tarafından irade-i seniye alınması usulü getirilmiştir236 . 233 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 37-38. 234 Mithat Aydın, a.g.e.,s. 145. 235 Şamil Mutlu, a.g.e., s. 28. 236 Düstur, I. Tertip, Cilt: 5, Başvekalet Matbaası, Ankara 1937, s. 759-760. Ruhsat alma işlemleri, aslında 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile bir takım prosedürlere tabi tutulmuştur. 80 Önceki dönemlerde ruhsatname almadan faaliyete başlayan okulların mevkileri, durumları, müdür ve kurucuları, öğretmenlerin şahadetnameleri, mensup oldukları devletler, programları ve kitapları Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. Maddesine uygun olup olmadığı hükümet ve maarif müdürlüğünce incelenecekti. İnceleme sonucunda aykırı bir durum görülmediği takdirde ruhsat verilecekti. İkinci olarak müdür veya kurucuların bir hane kiralayarak eğitim verdikleri okulların kurucuları bir dilekçe ile başvurarak ruhsat alması gerekirdi. Başvurunun ardından uygun görülürse okulun faaliyete geçmesine izin verilecekti. Üçüncü olarak boş bir arsa üzerinde yapılan veya var olan binanın genişletilmesiyle yapılan okul, açılacağı mahallelerde siyasi olarak, konum olarak ve mülki olarak herhangi bir engel olup olmadığı hükümetin memurları tarafından tespit edilip, tespitler bir mazbata ile Maarif Nezaretine gönderilecekti. Sonrasında ferman düzenlenerek mahalleye gönderilmesi ile inşaata başlanabilirdi. İnşaat bittikten sonra yine gerekli incelemeler yapıldıktan sonra ruhsat verilecekti237. Ancak Osmanlı hükümetinin almış olduğu bu önlemler misyonerlerin şiddetli tepkisine ve Amerikan diplomatlarının şikâyetlerine sebep olmuştur. Osmanlı yönetimi yine bu dönemde Amerikan misyonerlerinin kilise ve okul inşasını zorlaştıran bir takım uygulamaları yürürlüğe koymuştur. Örneğin misyonerlerin satın aldıkları arsalarda kilise ve okul inşa etmeleri yasaklanmıştır. Hane inşasında ise, binanın eğitim ve dini işlerde kullanılmayacağına dair misyonerlerden senet alma yoluna gidilmiştir. Fakat anında Amerikan diplomatlarının şiddetli itirazları ile karşı karşıya kalınmıştır. Bazen ABD Hariciye Bakanı ve diğer devlet bakanları bu tür sorunlara doğrudan müdahil olmuşlardır238 . Yabancı okulların sayılarının ve zararlarının gittikçe artmasını önlemek için en çok dikkat edilen hususlar, yukarıda da bahsedildiği üzere padişah tarafından irade alınma zorunluluğu ve ruhsat alma zorunluluğudur. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde geçen ruhsat zorunluluğunun ardından, önceki dönemlerde Nizamnamenin 129. Maddesine göre, açılacak olan yabancı okullar için ruhsat merkezde Maarif Nezareti tarafından, taşra da ise vali veya vilayet maarif idaresi tarafından verilecekti. Fakat açılan yabancı okulların çoğunluğu bu yasaya uymadan okul açılmıştır. Bu durum II. Abdülhamid döneminde, Nizamnamenin 129. maddesi üzerinde çoğu zaman düzenleme yoluna gidilmesine sebep olmuştur. Ayrıca bkz. BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 18- 19; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 204. 237 Gülbadi Alan, a.g.m., s. 190-191. 238 Mithat Aydın, a.g.e., s. 145-146. 81 ruhsatsız açılan okulların üç ay içinde ruhsat almasını aksi takdirde okulun kapatılacağı bildirilse de okulların çoğu bunu dikkate almamıştır. Buna o derece önem atfedilmiştir ki, bu şartların görmezden gelinmesine neden olan idareciler vatan haini ilan edilmiştir. Örneğin, New York’taki bir şirket tarafından verilen iki bin lira ile idare olunan Tarsus’taki Amerikan Protestan mektebinin müdürü Mister Firist, mektep muallimleri, Protestan vaizler ve Osmanlı tebaasından olup Amerika’da eğitim alan Cenanyan Artin Efendi Konya vilayetinin merkez ve civarında sekiz tane Amerikan mektebi tesisi etmek için New York’taki şirketten para tahsil etmişlerdir. Ayrıca şirket bölgeyi denetlemek için bir de seyyar müfettiş tayin etmiştir. Müfettiş daha sonra bir layiha yazıp şirkete göndermiş ve mektebin muallimlerinin yine şirket tarafından idare edilen Ayintab, Maraş ve Tarsus idadi mekteplerinden mezun olanlar tayin edilmesi gibi önerilerde bulunmuş. Eğitim ise kiralanan evlerde yapılacaktı. Bunun üzerine Adana vilayetinden bir tahrirat gönderilmiş. Buna göre, bahsi geçen mekteplerin açılmasına kesinlikle müsaade edilmeyecekti. Eğer herhangi bir faaliyette bulunulmuş ise hemen men edilecekti. Meclisi Vükela tarafından arz olunup padişah tarafından irade verilmedikçe her ne surette olursa olsun mektep tesisi için ruhsat verilmeyecekti. Eğer irade olmadığı halde bu tarz mekteplerin inşasına ve açılışına izin verenler veya görmezden gelenler olursa, kanun ve vazifelerine aykırı hareket etmiş sayılarak, devlet ve memlekete ihanet etmiş olan bir hain sayılacaktı şeklinde ki beyan, ruhsat ve irade alınmasının artık hayati boyuta ulaştığını gösterir239 . Osmanlı hükümetinin yabancı okulların açılma3sına karşı önceki dönemlere göre daha sert bir tutum sergilediği rahatlıkla görülebilir. Önceki senelerde yabancıların tepkisinden kaçınılması veya bunun gibi birçok sebeple görmezden gelinen yabancı okulların açılmasına 1880’li yıllardan itibaren daha az müsaade edilmiştir. İrade alınması, ruhsat zorunluluğu gibi sıkı tedbirlere uygulamada daha önem verildiği bu dönemde açıkça görülebilir. Çünkü artık yabancı mektepler ciddi anlamda devlet için bir tehdit oluşturmaya başlamıştı. Kamil Paşa sadrazamlığı dönemde 12 Nisan 1888 tarihinde Cebeli Lübnan mutasarrıflığına gönderdiği bir rapor aslında bunu açıkça ortaya koymaktadır. Zagarta isimli bir köyde İtalyan tebaasından Mösyö 239 Düstur, I. Tertip, Cilt: 6, Başvekalet Matbaası, Ankara 1939, s. 1456-1457. 82 Elvanyo’nun hemşiresi bir kız mektebi inşa etmek istemiştir. Kamil Paşa tezkiresinde Zagarta’nın mevki itibariyle yabancı okul kurulması için uygun bir yer olmadığını, bir süredir o bölgedeki yabancı okulların varlığının zaten Bab-ı Ali’nin dikkatini çektiğini ve dolayısıyla böyle bir mektep inşası için ruhsat vermenin caiz olmadığını bildirmiştir. Aksine bölgede bu okullara karşı tedbirler alınması gerektiğini de yazmayı ihmal etmemiştir240 . 29 Kasım 1892 tarihinde Maarif Nezaretine yazılan şifre telgrafnamede Anadolu’da Ermeniler arasında milli ayaklanmaların ortaya çıkmasında Merzifon ve Ayıntap okullarının en büyük rolü oynadığından bahsedilmiştir. Bunun için bu okullarda derhal önlemler alınması hatta olup biteni haber verecek hafiyelerin görevlendirilmesi tavsiye edilmiştir. Ayrıca bu okulların açılmasında zayıflık gösteren, yetersiz büyük küçük Osmanlı memurlarının azledilmesi tavsiye edilmiştir241 . Yabancı okulların bir başka tehlikesi, Müslüman ahali tarafından bu okulların çok iyi eğitim verdiği ve başarı kaynağının olduğuna inanılmasıydı. Örneğin Beyrut valisinin merkeze yazdığı endişe dolu raporunda, civardaki yabancı meslek okullar çok az ücret alarak ya da tamamen ücretsiz bir eğitim sunarak ahaliyi cezbettiği geçmektedir. Bu okullara giden öğrencilerin Osmanlıcı yetişme tarzından uzaklaşma tehlikesi vardı. Öyle ki, okulların verdiği eğitim çerçevesinde eğitim aldıkları yabancı devlete karşı bir sempati içerisine girmişlerdi. Yabancı okullarda padişah ve devlet aleyhinde eğitimin icra olduğu düşünüldüğünden, özellikle Müslüman öğrencilerin bu okullara gitmelerine engel olmak en önemli önlemler arasındaydı. Osmanlı hükümeti, Müslümanların misyoner okullara gitmesini engellemek için çok sayıda hüküm çıkarmıştır. Bab-ı Ali tarafından farklı tarihlerde vilayetlere gönderilen emirnamelerde Müslüman çocukların yabancı okullara gönderilmesine katiyen müsaade edilmemesi emredilmiştir. Hükümet bu endişelere karşılık olarak Beyrut’ta ilkokul ve ortaokul açmaya başlamıştır242. Aynı durum 1887’li yıllarda Suriye için de geçerlidir. Dönemin Suriye valisi merkeze bir rapor yazarak finansal 240 BOA, Y.EE., 104/72, H- 30 Recep 1305 (12 Nisan 1888), s. 1. 241 Mithat Aydın, a.g.e., s. 169. 242 BOA, Y.MTV., 32/45. 83 yetersizliklerden dolayı bölgede okul açılamadığından, dolayısıyla yabancı okulların açtıkları okullara talebin oldukça çok olduğundan endişe ettiklerini bildirmiştir. Misyonerler tarafından yürütülen faaliyetler ile hem Müslüman hem de Hıristiyan çocukların ücretsiz eğitim vaadiyle bu okullara çekildiğini ve çocuklarını göndermeyen aileleri ikna etmek için her yolu denediklerini dile getirmiştir. Bunun tek çözümünün ise bölgede bu okullara denk Müslüman okulların kurulması olduğunu eklemiştir243. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile zaten Müslüman öğrencilerin bu okullara devam etmesi katiyen yasaklanmış olsa da bu okullara devam eden öğrenciler vardı. Örneğin, 1894 yılında Ortaköy’de bulunan Ermeni Kız Mektebine Komiser Faik Beyin bir akrabası kızını göndermiştir. Bunun işitilmesi ile mektep teftişi için hazırlıklara başlanmış ve öğrencinin mektebe gönderilmesi yasaklanmıştır. Öğrenci ise bir Müslüman kız okuluna gönderilmiştir244. Rumeli Hisarında olan bir Protestan mektebine birçok Müslüman çocuk devam etmiştir. Namık Paşa’nın damadı Said Bey dahi torununu Mekteb-i Sultaniye göndermesi gerekirken erkek Protestan mektebine göndermiştir245. Musul’da vilayet mektupçusu Nazım Efendi’nin oğlu Hükmet Efendi’nin “Terra Santa” isimli Fransisken okuluna devam ettiği öğrenilince buna müdahale edilmek istenmiştir. Ancak çocuğun ailesi çocuğunun başarılı olması için bu okula göndermeye devam etmiştir246. Hükümet bazen, bir önlem olarak yabancı okul inşasına ruhsat verirken, yapılacak okula Müslüman öğrenci kabul edilmemesi şartını koymuştu. Bunun yanında hangi din ve mezhebe bağlı olursa olsun 16 yaşına gelmemiş çocukların ailesinin onayı olmadıkça bu okullara alınmaması belirtilmişti. Osmanlı İmparatorluğu tüm mücadelelere rağmen Osmanlı tebaasının ve Müslümanların bu okullara devam etmesini önleyememiştir. Hatta bu okullara devam eden öğrencilerin kendi dinlerinden olmayan ayinlere de katıldıkları bilinmektedir. Çünkü misyonerler, kendi açtıkları okullara öğrenci kabul ettikleri zaman öne sürdükleri şartlardan biri de dini ayinlere Müslüman öğrencilerin katılmalarının mecburi olacağıydı247. 1856 yılında KocaeliBahçecik’te Amerikan misyonerleri tarafından açılan okul buna örnek olarak 243 BOA, Y.MTV., 29/48. 244 BOA, Y. PRK. MF., 3/15, H- 6 Şaban 1311 (12 Şubat 1894), 3 varak, s. 2. 245 BOA, Y.PRK.BŞK., 5/37, H- 12 Muharrem 1299 (4 Aralık 1881). 246 BOA, MF.MGM., 1/64. 247 Gülbadi Alan, a.g.m. s. 224-225. 84 verilebilir. Okul her gün dua ile açılıp kapanmakta, derslerde İncil okutulmakta, öğrencilere Amerikalıların matbaalarında basılan kitaplar okutulmaktaydı. Okulun temel hedefi, erkek öğrencilere iyi bir Hıristiyan yüksekokulu eğitimi vermek, her sabah ve her akşam dualar okumak, ilahiler söylemek, İncil okumak, her Pazar sabahı ayin yaparak öğrencilerin kalplerini ve zihinlerini İsa’nın hakikati ile doldurmaktı248 . II. Abdülhamid döneminin 1880’li yıllarından sonraki dönemde yabancı okullar üzerinde teftiş unsurunun yoğunlaştırılmaya çalışıldığı görülüyor. Yabancı okulların ruhsatsız açılmasının gittikçe yaygınlaşması, okulların devlet aleyhine yürütülen faaliyetlerin merkezi olması ve hükümet tarafından alınan kararların uygulanmaması göz önünde bulundurularak, yabancı okulların devlet denetimine alınması kararlaştırılmıştı. Bu politika doğrultusunda 1886 yılında Maarif Nazırı Münif Paşa tarafından “Mekatib-i Gayrimüslime ve Ecnebiye Müfettişliği” kurulmuştur. Bu kurum Maarif Nezaretine bağlı olmakla birlikte görevleri, yabancı ve azınlık okullarını denetlemek, yabancı ve azınlık okullarının ruhsatsız açılmasının önüne geçmek, daha önce ruhsatsız açılan okulları inceleyip ruhsat verilmesi ya da kapatılması yönünde karar almak vb. gibi işlemleri yürütmekti. Ancak yabancı okullar bu duruma sıcak bakmayarak teftişi önlemek için ellerinden geleni yapmışlardır. Maarif müfettişleri ve hükümet memurları teftiş için herhangi bir okula gittiklerinde çok kez okula kabul edilmemişlerdir249. Hükümet hem Müslüman okullara hem de yabancı okullara yönelik olmak üzere iki teftiş alanı oluşturmuştur. Devlet okullarının teftiş amacı okullarda bölücü faaliyetlerin olup olmadığı, ahlaki olarak ne düzeyde bir terbiye içerisinde olduğu hakkında bilgi edinmekti. Diğeri ise zaten artık zorunlu görülen yabancı okullarda ne olduğunu anlamak amacındaydı. Böylece okulların istenilen şekilde işleyip işlemediği anlaşılacaktı. Bunun için müfettişler görevlendirilecek ve müfettişlerin denetimleri neticesinde hazırladıkları raporlar ile okullar denetim altına alınacaktı. Ancak yabancı okullar çoğu zaman teftişe karşı çıkarak müfettişleri okula sokmamışlar. Konsolosluklar ve sefaretler teftişin engellenmesi için okul idarecilerine yardımcı olmuşlardır. Bunlar koruma ve 248 Hülya Çelik, “Amerikan Misyonerlerinin Kocaeli’nde Eğitim Faaliyetler”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli 2015, s. 1187. 249 BOA, Y.PRK.MF., 1/55. 85 himaye haklarını öne sürerek böyle bir müdahalede bulunmuşlardır. Devlet, öngörülen teftiş işini çok kapsamlı tutmuştur. Okul binaları, öğrenci sayıları, ders cetvelleri, öğretim kadrosu gibi temel unsurlar hakkında bilhassa bilgi sahibi olmak istemiştir. Ancak, hem konsolosluklar hem de okulun bizzat kendi idarecileri bu teftiş işine oldukça karşı çıkmışlardır250. Örneğin Mersin’deki bir Amerikan Protestan mektebinin gelirleri, talebe sayısı, tabiiyetleri gizli tutulmuş ve bir malumat alınamamıştır. Bu durumun önünün alınabilmesi için bu mekteplere devam eden ve devam edecek olanların künye, mezhep ve kime bağlı olduklarını belirten defterler tutulması zorunlu tutulmuştur251 . Konsolosluklar ve okul idarecileri her ne kadar teftiş işine karşı çıksalar da bilhassa diploma törenlerinde hükümet tarafından memur bulundurulmuştur. Çünkü gerek taşrada gerek İstanbul’da bazı gayrimüslim ve yabancı okullarda, diploma törenlerinde yapılan konuşmaların devlet ve hükümet aleyhinde konuşmalar olduğu işitilmiştir. Buna meydan verilmemesi için Bab-ı Ali’ye bu anlamda kuralları kabul ettirmek için bir arz gönderilmiştir. (9 Ocak 1894). Bunun üzerine Bab-ı Ali’nin yazığı cevapta zararlı nutuklar ile heyecana sebep olacak durumlara meydan verilmemesi ve buna cüret edenler hakkında kanunlara göre müdahale edilmesi gerekli olduğundan bu okulların diploma törenlerinde memur bulundurulacağını, konuşmaların bir nüshasının hazırlanacağını ve böylece konuşmacı, devlet ve hükümet aleyhinde konuşma yaparsa gereğinin yapılacağını bildirmiştir252. Bu tür törenler yaklaşmadan önce yapılacak konuşmanın metni sefaretler, misyoner temsilcileri, müfettişlik veya hahambaşılar aracılığıyla Mekatib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiye Müfettişliğine gönderilmesi kararlaştırılmıştı. Bu durumda yapılacak olan bir tiyatro oyununun veya yapılacak bir konuşmanın metni vilayetlerde maarif idarelerine, merkezde Maarif Nezaretine gönderilerek inceleme başlatılmıştır. İnceleme neticesinde devlet ve hükümet aleyhine herhangi bir durum varsa törenin iptal edileceği konusunda karara varılmıştır. Ancak bu zaman zaman devletlerin diplomatik ilişkilerine zarar vermiştir. Özellikle Amerika’nın bu konudaki tavrı çok 250 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 89-90. 251 BOA, Y.PRK..MF., 3/11, H- 2 Recep 1311 (9 Ocak 1894). 252 BOA, Y.PRK.MF., 3/15 H- 6 Şaban 1311 (12 Şubat 1894), 3 varak, s. 2; BOA, Y.PRK.MF., 2/17. 86 sert olmuştur. Amerika Osmanlı İmparatorluğunda açtığı okullarında teftiş yapılmasına ve müdahale edilmesine o kadar karşıydı ki, zaman zaman Osmanlı karasularına savaş gemisi göndermekle tehdit etmiştir. Bu tehditkâr duruma Avusturya tarafından da maruz kalınmıştır. İstanbul’daki Avusturya elçisi, Rumeli’de faaliyet gösteren Latin rahipler dini mekânları hakkında alınan kararlardan dolayı şikâyet etmiştir. Şikâyetlerinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu duruma son vermesini aksi takdirde Osmanlının rahatsızlık duyacağı yaptırımlara maruz kalacağını söyleyerek açık bir şekilde tehdit etmiştir253. Hükümet tarafından gönderilen müfettişler veya diğer devlet görevlileri yaptıkları teftişler sonucunda birtakım öneriler içeren layihalar hazırlamışlardır. Örneğin, 1898 tarihinde Anadolu Umum Müfettişi Şakir Paşa tarafından yazılan layihada yabancı okulların bütün zararlarına karşılık ve Anadolu’da azınlıkların ticaret ve sanayiyi tamamen ele geçirme tehlikesine karşın bu okulların tamamen kapatılması ya da hiç olmazsa hükümet tarafından sıkı bir denetime tabi tutulması gerektiği dile getirilmiştir. Bu okulların tamamen kapatılması bir kriz yaratacağından sıkı bir denetime tabi tutulması gerektiğini beyan etmiştir254 . II. Abdülhamid hükümetinin yabancı okulların zararlı faaliyetlerine karşı önlem almak için üzerinde durduğu bir başka konu bu okullarda okutulan dersler ve yayınlardır. Bu okullarda teftiş istenildiği şekilde yapılamadığı için dersler ve yayınlar endişe vericiydi. Zira çok kere zararlı dersler ve yayınlar yapıldığı ortaya çıkmıştır. Örneğin, 8 Kasım 1893 tarihinde Hicaz’dan İsmail Hakkı bin Mustafa isimli kişinin Bab-ı Aliye yazdığı bir tezkirede, Midilli Hıristiyan mektebi müdürü Yunan Vertardaki, mektebin muallimleri İğnatius ve Kiğa, mektebin meclis heyeti, liva idare meclisi azalarından Mihail Kompa, belediye reisi Kutadaki Simonidi ve arkadaşları okulda öğrencilere, Osmanlı tarafından zararlı kabul edilen kitaplar okuttuklarını yazmıştı. Bununla beraber Midilli hastanesinin yirmi bin lirasını, hükümetin izni olmadan Yunan bankasına yatırmışlardı. Durum Maarif Nazırının dikkatini çekmiş ve Bab-ı Ali’nin de müsaade etmesiyle Maarif Mektubi Kalemi müdürü Tahir Bey ile Mekatib-i Ecnebiye ve Gayr-ı Müslime müfettişi muavini 253 Gülbadi Alan, a.g.m., s. 205. 254 Yahya Akyüz, a.g.m., s. 128. 87 Şükrü Bey memur olarak bölgeye tayin edilmiştir. Güvenilir ve sadık olan mahkeme azasından Bekir Bey ve Meclis-i İdare azasından Zafiraki Bornazo Efendiden oluşan komisyon marifetiyle düzenlenen detaylı araştırmanın neticesinde durumun gerçekliliği ortaya çıkmıştır. Tahkikatın neticesi tüm detayları ile sadarete gönderilmiştir255. Yine 1886 tarihinde de aynı kategorideki olaylardan dolayı bir dillendirme ortaya çıkmıştı. Yıldız Sarayı Başkitabet dairesi 26 Kasım 1886 tarihinde Maarif Nezaretine tavsiye niteliğinde bir rapor yazmıştır. Raporda belirtildiğine göre, İstanbul’da neşrolunan ve belirli günlerde yayınlanan bir mecmuanın zihinleri kurcalayan nitelikte olduğuna karar verilmiş. Bunun farkında olunmasına rağmen memurların harekete geçmemesi eleştirilmiştir. Bu neşriyatın rahatça yayınlanmasının memurların ve idarecilerin dikkatsizliklerinden dolayı olduğu dile getirilmiş. Maarif Nazırına bir takım önerilerde bulunulup, aynı durumun tekrar etmesi durumunda padişahın oldukça sinirleneceği söylenmiştir. Bu süreçten sonra aynı durum ile yine karşı karşıya kalınsa da oldukça azalma olmuştur256. Ancak tüm bunları yerel idarecilerin dikkatsizliğine bağlamak yanlış olur. Zira yabancılar ruhsatsız ve irade olmadan okul açtıkları gibi okutulan dersler ve kitaplarda da hile yapmışlardır. 1891 yıllarında Selanik’teki bir Bulgar mektebinde bir komisyon kurularak teftiş yapılmıştır. Yapılan teftişte okutulan ders kitaplarının zararlı olduğu anlaşılmıştır. Bu kitapların okutulması için Maarif Nezareti tarafından ruhsat verildiğine dair bir kayıt olmamasına rağmen üzerlerinde “Maarif Nezareti tarafından tasdik olunmuştur” ibaresi bulunmaktaydı. Daha sonradan bu ifadenin sahte olduğu anlaşılmıştır. Maarif Nezareti, Encümen-i Teftiş memurlarından Ali Fehmi Efendiyi görevlendirerek bu kitapların basımlarını ve kopyalarını toplatmıştır. Derviş Paşa tarafından gönderilen tahriratta ayrıca vilayetteki tercümanın Bulgar olduğu ve kendi fikrine göre iş yaptığı belirtilmiştir257 . II. Abdülhamid dönemi Maarif müfettişlerinin, diğer memurların ve bizzat padişahın kendisi tarafından zorunlu görülen teftiş ve müdahaleler yabancı devletlerin ardı arkası kesilmeyen şikâyetlerine sebep olmuştur. Bu şikâyetlerde misyoner cemiyetlerinin kendi kitaplarını yayınlamak için almış oldukları ruhsatlar 255 BOA, Y.PRK.AZN., 7/14, H- 28 Rebiulahir 1311 (8 Kasım 1893) 1 varak, s. 1. 256 BOA, Y.PRK..BŞK., 11/39, H- 25 Safer 1304 (23 Kasım 1886) 257 BOA, Y.MTV., 47/90, H-30.05.1308 (11 Ocak 1891). 88 dikkate alınmayarak memurlar tarafından toplandığını, 1891 tarihinde alınan karar ile bina ve özel mülklerde dini ayin yapılmamasının uygun olmadığını258, hem okul hem de ibadethane açılmasında ferman alınma zorunluluğunun olmaması gerektiğini, ruhsat alınarak yayınlanan kitapların ve risalelerin yeniden incelenmesinin meşru olmadığını öne sürmüşlerdir259 . Osmanlı hükümetinin misyonerlerin zararlı faaliyetlerini önlemek için aldığı her tedbir Amerika ve Avrupa’da Osmanlı aleyhtarlığının yeni bir malzemesi olmaktaydı. Hem bu durum hem de Osmanlı yönetimi üzerinde yabancı devletlerin baskısı Osmanlının almış olduğu önlemleri kâğıt üzerinde bırakmıştır. Çoğu zaman ise almış olduğu önlemlerde geri adım atmak zorunda kalmıştır. Sürekli yabancı devlet müdahalesine maruz kalan Osmanlı hükümeti, bunu engellemek için sorunları en barışçıl yöntemlerle çözmeye çalışmıştır. Yerel idareciler, usulsüz işleyen ve zararlı dersler ile kitaplar içeren okulları kapatmak istediğinde hükümet, bu konuyu çözmelerini ancak siyasete karıştırmadan en barışçıl yollarla bunu yapmalarını iletmiştir260 . C. Yabancı Okulların Açılmasında İdarecilerin Tavrı Yabancı mekteplerin Osmanlı İmparatorluğunda gittikçe yaygınlaşmasının önemli bir başka sebebi yerel ve merkezi idarecilerin ya dikkatsizliği ya da umursamazlığıdır. Çünkü çoğu kez yabancı okulların açılmasından bihaber oldukları gibi açılmasına ve birtakım faaliyetler yürütmesine engel olmamışlardır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin uygulanmasında memurların ve diğer görevlilerin tutumlarından dolayı aksaklıklar ve eksiklikler meydana gelmiştir. Bundan dolayı yabancı okulların sayısı ve faaliyetleri gittikçe daha da artmıştır. 9 Ocak 1894 tarihinde Adana maarif müdürünün Maarif Nezaretine yazdığı bir rapor buna örnek olarak verilebilir. Maarif müdürüne göre, Mersin’de bir Amerikan Protestan mektebi 258 Bina ve özel mülklerde dini ayin yapılmasıyla ilgili iznin, 1740 tarihli kapitülasyonun 82. ve Berlin Anlaşmasının 62. Maddesine bağlı olduğunu, bu iznin gerek Bab-ı Ali tarafından gerek 1860 yılından beri yürürlükte olup şimdi kanun, hüküm kavanini sahip olması lazım gelen bir usul ve teamül ile tasdik edilmiş olmasına dayandırmışlardır. Misyonerler Osmanlı devletinde kendilerini ve kurumlarını koruma hakkının Berlin Antlaşmasının 62. Maddesinde zaten var olduğunu vurgulamışlardır. Bkz. Gülbadi Alan, a.g.m., s. 207. 259 Gülbadi Alan, a.g.m. s. 208. 260 Mithat Aydın, a.g.e., s. 200. 89 kuranlar misyonerlik faaliyetleri ile Anadolu Ermenilerini, Suriye Katoliklerini ve Ehl-i İslam’ı Protestan yapmak için uğraşmışlar ve mahalli idareden herhangi bir engel görmemişlerdir. Misyonerler tarafından Nusayrilerden kaçırılan çocuklar Protestan mezhebine göre yetiştirilmiştir. Yirmi beş kız çocuğunu kendi taraflarına çekmişler, bu mektepte okutarak kendi mezhep ve ahlaklarına göre tam olarak yetiştirdikten sonra geri göndermişlerdir. Böylece, bu mektepte farklı bir kültür ve yaşayışa alışık olanlar kendi toplumlarına uyum sağlayamamışlardır. Bu da toplumsal sıkıntıları ortaya çıkarmak için önemli bir meseledir. Bir başka önemi, zaten Suriye taraflarında genişleyen Protestanlık buraya gelen talebelerinde Protestan olmasıyla daha da genişleyecek olmasıdır. Bu mektebin açılışı zaten sorunludur. Çünkü mektebin inşası, açılışı, açılış tarihi, talebe mevcudu, talebelerin hangi inanç ve mezhebe bağlı oldukları, sonradan mektebe eklenen binaların hepsinin ayrıntılı olarak hükümete rapor edilmesi gerekirdi. Ancak ne hükümete ne de yerel maarif idaresine herhangi bir başvuruda bulunulmadığı gibi belediye tarafından da engel olunmamıştır. Açılan Amerikan Protestan mektebinde yetiştirmek için Lazkiye’nin Cebel-i Kelbiye kazasından ve Tarsus’un Ömerli Mahallesi sakinlerden Nusayri taifesinden İbrahim bin Mahmut isimli kişinin sekiz yaşında ki dilsiz Naciye, on üç yaşında ki Zühre ve on yaşında ki Safiye isimli kızları bir şekilde mektebe alınmıştır. Naciye isimli kız bir süre sonra Amerika’ya gönderilmiş diğerleri ise babasına geri verilmemiştir. Babaları hükümet aracılığıyla konsolosluğa müracaat etmiş ancak, kızları geri alabileceğine dair bir umut göremediği gibi diğerlerinin de Amerika’ya kaçırılacağından şüphe duymuştu. Bunun üzerinde Tarsus’tan vilayet makamına bir dilekçe göndermiş. İbrahim defalarca yetkili makamlara dilekçeler yazıp yardım istemiş ama olay sadece konsolosluğa devredilmekten öteye geçememiştir. Vilayet makamına defalarca yazı gönderse de makam herhangi bir teşebbüste bulunmamıştır. İbrahim bir süre sonra ısrarla çalışarak kızlarını alabileceğinin boş bir uğraş olduğuna karar vermiştir. Çünkü çoğu kez başvurduğu yerlerin azarlamalarına, öfkelerine ve kızmalarına maruz kalmış. Olayın iç yüzünü araştırmak için başka da bir yol kalmamıştır. En son Vilayet makamı İbrahim’in dilekçesi ile beraber Mersin mutasarrıflığına resmi bir yazı göndermiş. Olay tekrar Mersin Amerika 90 Konsolosluğuna bildirilmiş. Nihai karar ise, kızların yedi sene zarfında talim, terbiye, yiyecek ve giyecek masraflarının tamamı geri verilmediği takdirde kızların iade edilmeyeceği bildirilmiştir261 . 12 Ağustos 1899 tarihinde sadaret makamı tarafından yazılan tezkirede bu konuyu aydınlatmak bakımından önemlidir. Tezkirede II. Abdülhamid tahta çıktığından beri her alanda olduğu gibi maarif alanında da çok iyi projeler olduğu ve bu projeler idareciler tarafından hayata geçirildiği takdirde büyük atılımlar olacağı belirtilmiştir. Ancak hükümetin idarecileri, uygulamada beklenen ve istenileni neredeyse hiç yapmamışlardır. Tam tersi birçoğu devletin istemediği şekilde hareket ederek okul kurup eğitim verme serbestliğini suiistimal etmişlerdir. Çünkü bazı idareciler ya yabancılara hoş gözükmek için ya da devlet için hayırlı bir şeyler yaptıklarını düşünerek gereğinden fazla yabancı okul inşasına ve faaliyetlerine müsaade etmişlerdir. Açılan bu mekteplerin çoğu ise teftişten uzak kalmıştır ki birçoğunun açılmasından Maarif Nezaretinin haberi bile olmamıştır. Bu belgede merkezin eğitim alanında çok ciddi projeleri olduğunu ve bu projeler gerçekleşirse eğitim alanında büyük atılımlar yapılacağından, fakat idarecilerin uygulamada başarılı olamadıkları ve suiistimalleri neticesinde sıkıntılar doğduğundan bahsedilmiştir262 . 20 Temmuz 1893 tarihinde Maarif Nazırı Zühdü paşa tarafından Mabeyn-i Hümayun Başkitabeti’ne yazılan bir raporda da yabancı okulların hızla artmasında ve zararlı faaliyet alanları yaratmalarında idarecilerin tavrının önemli bir sebep olduğu belirtilmiştir. Rapor Yahya Akyüz tarafından keşfedilip, transkripsiyonu yapılmıştır. Yahya Akyüz bu rapor değerlendirmesinde belki biraz abartıya kaçmış olmakla beraber devletin yabancı okullara değin hiçbir politikası olmadığı çıkarımını yapmıştır. Bunun sebebinin ise kapitülasyonların yabancı devletlere verdiği imtiyazlardan dolayı devlet adamlarının ve idarecilerin bu okullara karşı hiçbir tutum sergilemeyip, açılmalarına göz yummaları ile sonucun endişe verici boyuta geldiğini söyler. Özellikle 1880 ve 1890’larda böyle bir durumun geçerli olduğu, verilen ve 261 BOA, Y. PRK. MF., 3/11, H- 2 Recep 1311 (9Ocak 1894). 262 BOA, Y. PRK. BŞK., 60/24, H- 04 Rabiulahir 1317 (12 Ağustos 1899), 3 varak, s. 1. 91 verilecek olan örneklerden anlaşılmaktadır263 . 4 Aralık 1881 tarihli bir belgeden anlaşıldığına göre, Rumeli Hisarında olan bir Protestan mektebine yetim Müslüman çocuklar kabul edilmiştir. Ancak yukarıda bahsettiğimiz üzere Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. maddesinde Müslüman çocukların bu okullara kabul edilmemesi şartı vardı. Durum böyle iken bir de bu okullara giden Müslüman çocukların zorla Hıristiyanlaştırılmaya çalışıldığı halk arasında yayılmıştır. Buna rağmen maarif müdürlüğü tarafından bu faaliyetin önlenmesi için bir adım atılmadığı kaydedilmiştir. Belgede ayrıca Namık Paşa’nın damadı Sadi beyin, torununu Mekteb-i Sultaniye göndermesi gerekirken erkek Protestan mektebine gönderdiği geçer264 . Çok kez yabancılar ve misyonerler lehine çalışan memurlara II. Abdülhamid döneminde çok rastlanmıştır. Fransa hükümeti tarafından gönderilen Cizvit ve Dominiken rahipleri Musul’da okul ve matbaa açmışlardır. Musul maarif müdürü bu okullarda gerekli teftiş yapılamamasının sebebinin valinin bu misyonerler ile olan muhabbetinden kaynaklandığını bildirmiştir. Dönemin Musul valisi Tahir Paşa bu kurumlara yapılacak teftişleri sürekli erteleyerek teftiş yapılmasına mani olmuş ve daha sonra görevden alınmıştır. Sonrasında Tahir Paşa Maarif Nezaretine bir yazı yazarak maarif müdürünün bu teftişleri yapmaktan kaçındığını bildirmiştir. Ancak müdür bu suçlamaları kabul etmemekle beraber teftişin yapılmadığı tek yerin Musul değil bölgede ki diğer yerlerde de teftişlerin yapılmadığını belirterek kendisini müdafaa etmiştir. Yerine gelen Abdülkadir Kemal Paşa’da aynı tavırları sergileyerek teftişlerin yapılmasından kaçınmıştır. Ancak Gülbadi Alan’a göre, istisnai olsa da devlet lehine her türlü teftiş ve denetim ve bu gibi işleri yapmak için elinden gelenin fazlasını yapan memurlarda vardı. Örneğin bir dönem Mekatib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliğinde bulunan Abdullah Hasip Bey devletin bekası ve çıkarları için ne gerekiyorsa yapmaya çalışmıştır265 . 263 Yahya Akyüz, “Abdülhamid Devrinde Protestan Okulları ile İlgili Orijinal İki Belge”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1, 1970, s. 122. 264 BOA, Y. PRK. BŞK., 5/37, H-12 Muharrem 1299 (4 Aralık 1881), 3 varak, s. 2. 265 Gülbadi Alan, “Sultan II. Abdülamid’in Hıristiyan Misyonerleri ve Kurumlarına Karşı Takip Ettiği Politikalar”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 219-221. 92 9 Ocak 1887 tarihinde Yanya vilayetinden gönderilen bir raporda Amerikan tebaasından olan Mihailidi adlı bir misyonerin Yanya’da Protestanlık adına çalıştığı, birtakım kitap ve risaleleri kasabaya ve civar köylere ya çok uygun fiyata ya da bedava dağıttığından bahsedilmiştir. Ayrıca bu şahsın elinde, Rum milletinden bazı kimselerin bu mezhebi kabul ettiğine dair belgelerin olduğu belirtilmiştir. Raporda, Samson adında bir kişinin daha görevlendirildiği ve bu şahsın elinde İslam aleyhine risaleler bulunduğundan bahsedilmiştir. Bunun üzerine Dâhiliye Nezaretine ne yapılması gerektiği sorulduğunda Dâhiliye Nezareti risale ve kitapların toplanıp imha edilmesi için ne gerekiyorsa yapılması gerektiğini iletmiştir. Mithat Aydın, bu yazıdan yaklaşık iki ay sonra Maarif Nezaretine gönderilen bir yazıda Osmanlı yerel yöneticilerinin misyoner yayınlarının basım ve dağıtımına engel olmadıklarının açıkça görülebileceğini ifade etmiştir. Ancak raporda, zararlı yayınların Yanya’da neşredilmesinin önüne geçildiğinden bahsedildiği gibi sorumlularının cezalandırılmasına dair Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde bir madde olmadığından bir şey yapılamadığı ifade edilmiştir. 266 Yerel idarecilerin sorumluluklarını yerine getirmedikleri çok kez görülmüştür. Örneğin milletlerin nüfus tespitini yapmak için düşünülen nüfus sayımı istenilen şekilde yapılmamıştır. Görevli Müslüman memurlar ağır ve dikkatsiz davranmışlardır. Müslümanlar için çoğu yerde nüfus sayımı yapılmazken diğer milletler kendi cemaatlerinde istikrarlı bir şekilde sayım yaptıkları gibi nüfuslarını fazla göstermişlerdir. Memurların vazifelerini tam anlamı ile yerine getirmemekle beraber geleceğe umutsuz ve emniyetsiz bakmakta oldukları çok kez dile getirilmiştir. Hıristiyan unsurlar yabancı devletleri kendi koruyucuları olarak gördükleri için onlar ile her türlü bağlantı kurmaktan çekinmemişlerdir. Umutlarını ve güvenlerini yabancı devletlere bağlayarak onlara her türlü işlerde yardımda bulunmuşlardı. Hatta İstanbul’da Türk milleti yerine başka bir milletin devleti yönetmesine razı oldukları gibi bu uğurda çalışmışlardır. Birbirlerine olan bağlılıkları, cemaatlerinin maddi ve manevi olarak gelişmesi için kendi aralarında güçlü bir yardımlaşma bağı 266 Mithat Aydın, a.g.e., s. 77. 93 oluşturmuşlardı. Örneğin mektep olmayan yerlerde, herkesten mal varlığına göre iane toplamışlar ve mektep yapmışlardı. Zaten bu şekilde mekteplerinin sayısını oldukça yükseltmişlerdi. Mehmet Hocaoğlu’nun, yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu hakkındaki niyet ve maksatlarının Müslümanlara anlatılması için Ahmet Mithat Efendi’ye hitaben çıkarılmış muhtıradan aktardığı şekliyle; “Bir devlet ve milletin var olabilmesi için ancak birkaç şey lâzımdır 1: Din ve o dini korumak için bir parça taasup 2: Maarif 3: Milliyet 4: Servet ve Sanat Ne yazık ki; tam bilgili olan adamlarımız pek azdır. Tam tersine yarı bilgili olanlarımız ise pek çoktur. Onun için milliyet ve dinin ne demek olduğunu bilmezler. Daima yabancıların alkış ve paralarına aldanırlar. Maarif yok denecek kadar az olduğundan servetle de olsa müdafaa edemezler. Tam tersine memleketimizdeki Hıristiyanlar oldukça bilgili oldukları gibi kendi mezheplerince dindar ve dinlerini koruyacak kadar da taasupları bulunmaktadır. Böylelikle milliyetlerini korumaktadırlar”267 . D. Bir Önlem Olarak Devlet Okullarının Yaygınlaştırılması Batılı misyonerlere ve yabancı okullara karşı alınan en yaygın tedbirlerin biri devlet okullarının yaygınlaştırılmasıydı. II. Abdülhamid, Tanzimat döneminden farklı olarak tam bir Batılılaşma siyaseti izlemekten ziyade daha seçici, daha uyanık, daha karşı koyucu bir siyaset ile hareket etmiştir. Eğitimde ciddi atılımlar olduğu ve bu atılımların kaynağının batılı temelde olması elbette inkâr edilemez. Ancak II. Abdülhamid Batı kaynağını ve usullerini kullanırken bunu Osmanlı ve İslam öğeleri ile harmanlamıştır. Batı, misyonerler ve yabancı okullar ile mücadelede hem düşman hem de bir idoldür. Aslında eğitimde modernleşme hareketleri XIX. yüzyıl öncesinde 267 Mehmet Hocaoğlu, a.g.e., s. 110, 116, 127. 94 başlamıştır. Osmanlının Avrupa karşısında gerilemeye başlaması ile her alanda olduğu gibi eğitim alanında da yeni atılımlar yapılmıştır. Askeri alanda çağa uygun askeri teşkilat ve araçlara sahip olmak için açılan okullar, sivil halkın eğitimine fayda sağlaması pek mümkün olmamıştır. Çünkü askeri alanda eğitimli kadroya ve askere ihtiyaç duyulduğu için askeri okulların açılması öncelikli olmuştur. Devletin her kademesinde vasıflı elemana duyulan ihtiyacı karşılamak için ise XIX. yüzyıldan itibaren sivil eğitim alanında önemli atılımlar yapılmıştır. Birinci bölümde işlediğimiz medreseler ve sıbyan mektepleri ile karşılaştırıldığına XIX. yüzyıl ve sonrası eğitimi oldukça farklılık gösterir. Birinci bölümde de görüldüğü üzere medreseler kurulduğu yerin varlıklı ailelerin mallarının bir kısmını bağışlamasıyla kurulmuştur. Yani XIX. yüzyılda okulların kurulması için devlet hazinesinden büyük meblağlar harcanmakta iken klasik dönemde okullar çoğunlukta halkın katkıları ile kurulmuştur. Ancak bu medreseler genelde temelsiz ve sağlıklı olmayan koşullar içindedir. Tüm bunlar ve yabancıların ilköğretim alanında Osmanlı sınırları içinde yaptıkları atılımlar göz önüne alındığında, her köyün büyüklüğüne göre ve diğer birçok özelliği Maarif Nezareti tarafından belirlenen özelliklere göre okullar kurulması kararlaştırılmıştır. Osmanlı memurlarının yabancı okullara karşı rekabet edebilmek için önerdiği devlet okullarının yaygınlaştırılması yabancıların tepkisini çekmeden onlar ile rekabet edebilmek için dikkate değer bir çözümdü. Her alanda devlet okullarının yaygınlaştırılması sadece yabancı okullara karşı alınan bir tedbir değil, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nda ilim ve kültürel faaliyetlerin geliştirilmesi için önemliydi. Uygulamada ise yine çok talep gören ve cezbeden yabancı okulların özellikleri incelenerek bir kurulma aşamasına gidilmiştir. Özellikle sanayi ve ziraat alanında Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’dan çok geri kaldığı için Osmanlı sanayisinin yabancılara bağımlı olduğunu, ticaretinde neredeyse tamamen yabancıların eline geçtiği düşünüldüğü için bu alanda Avrupa tarzı okullar kurulmak istenmiştir268 . Osmanlı İmparatorluğu’nun yeni okullar kurması en temel çizgiydi. Vilayetlerden 268 Yahya Akyüz, a.g.m., s. 129. 95 gelen çok sayıda talepler ile paralel olarak Beyrut valisine göre yabancı okulların zararlarını azaltmak için karşıt bir ağırlık noktası olarak yabancı okullar denginde yeni Osmanlı okulları kurulmalıydı. Özellikle Müslüman çocukların eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için yabancı okullara gitmesi engellenmeliydi. Böylece yabancı okullara olan talep tamamen ortadan kaldırılamasa bile hatırı sayılır derecede bir azalma muhakkak olacaktı. Mithat Paşa Suriye’de vali iken TürkMüslüman çocukların okul yoksunu, Hıristiyanların ise İngiliz, Fransız ve Amerikan okullarında en ileri eğitim aldıklarını dile getirmiştir269. Örneğin, 1856 yılında Kocaeli-Bahçecik’te kurulan bir misyoner okulunda 1883 tarihinde okutulan dersler; Aritmetik, Cebir, Coğrafya, İngilizce, Fransızca, Ermenice, Astronomi, Zooloji, Mantık, Politik, Ekonomi ve zihin felsefesi dersleri yer almaktaydı. Mezunları Robert Kolejine imtihansız alınmıştır. 1891 yılındaki eğitim programında, ileri Matematik, Doğa Bilimleri, Tarih, Fransızca, İngilizce ve Türkçenin yanında bütün genel dersler ve İncil dersleri yer almıştır270 . Doğu ve Güneydoğu vilayetleri başta olmak üzere çoğu vilayetlerden gelen raporlarda Osmanlının kendi düşünce tarzını yerleştirmesi ve her yerde etken konumda olması için, halk eğitimi verecek okulları temin etmesi için, hızlı örgütlenmesi gerektiği dile getirilmiştir. II. Abdülhamid döneminin Anadolu vilayetleri başmüfettişi Şakir Paşa bizzat kendi gözlemlerine dayanarak endişelerini dile getirmiştir. Şakir Paşaya göre, yabancı okullarda verilen eğitime bağlı olarak ülkenin ticaret ve zenginliği bir gün tamamen gayrimüslimlerin eline geçecekti. Bunun önüne geçmek için ise tavsiyesi, eğitimin yaygınlaştırılarak Müslüman halkın ufkunun ve bilgisinin yükseltilmesi ve yabancı okullara alternatif devlet okullarının kurulmasıydı271. Yine Zagarta civarında İtalyanlar tarafından çokça okul açılmasına karşı bu tarz bir tedbir alınmıştır. 1888 yılında sadrazam Kamil Paşa, Cebeli Lübnan Mutasarrıflığına yazdığı bir raporda bölgede İtalyanların açtıkları okullara alternatif 269 Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003, s. 101 270 Hülya Çelik, a.g.m., s. 1188. 271 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 76-77, 93; Yahya Akyüz, a.g.m., s. 128; BOA, Y.EE., 104/72, H- 30 Recep 1305 (12 Nisan 1888), s. 1. 96 okullar kurularak yabancılara fırsat verilmemesi gerektiğini ifade etmiştir272 . II. Abdülhamid’in en yakın vezirlerinden Sait Paşa 1878 ve 1879 tarihlerinde eğitimle ilgili iki rapor hazırlamıştır. Yazdığı raporda, her vilayette sultani açılmasını tavsiye etmiştir. İlköğretim masraflarının halk tarafından karşılanmasını, Rüştiyelere Fransızca derslerinin konmasını, Sanayi-i Nefise mektebinin açılmasını önermiştir. Sait Paşa 1881 yılında da bir eğitim programı hazırlamıştır. İmparatorluğun en ücra köşesine kadar yüksek, teknik, meslek ve genel eğitim götürmeyi amaçlamıştır. Bu tavsiyeler sayesinde II. Abdülhamid döneminin 1879 ile 1886 yılları arasında illerde 119 İstanbul’da 17 yeni rüştiye yapılmıştır. Bu okullara Fransızca dersleri konmuştur. Büyük illerde 29 idadi, İstanbul’da hukuk mektebi ve eczacılık mektebi açılmıştır273 . 10 Temmuz 1900 tarihli bir raporda, misyoner okullarının vilayetlerde Müslüman nüfus üzerinde önemli etkiye sahip olduğu, buna karşı yetersiz Osmanlı eğitim kurumları ve sisteminin iyileştirilmesi ve böylece cahil halk arasında artan misyoner etkisinin önlenmesi için eğitim yoluyla ciddi tedbirlerin alınması gerektiği ifade edilmiştir. Bu şekilde Osmanlı bir yandan vilayetlerdeki yabancıların etkisini en aza indirmeye çalışırken, öte yandan da tebaasının sadakatini güçlendirmeyi amaçlamıştır274 . 12 Ağustos 1899 tarihinde sadarete yazılan bir tezkirede yabancı okullara kabul edilen Müslüman çocukların kendi din ve mezheplerinden uzaklaştıklarından bahseder. Bu tezkireye göre gayrimüslim okulların aksine Müslüman okullarında yeteri kadar din eğitimi verilmemekte olduğundan Müslümanların dinlerini öğrenmede zayıf kaldıklarını ifade etmekle beraber Maarif Nezaretinin ıslahat yapması gerektiği beyan edilmiştir. Bunun içinde, hazinenin maarife açılması ve maarif için fedakârlıklarda bulunarak binaların inşası ile açılış için lazım olan nakti karşılaması gerektiği ifade edilmiştir. Bu şekilde bir politika takip edilirse Osmanlı genelinde hızla yeni okullar yapılmaya başlanacaktı. Okulların yaygınlaştırılmasıyla birlikte, özellikle köylerde ve kasabalarda okul yetersizliğinden dolayı cehalet içinde 272 BOA, Y.EE., 104/72, H- 30 Recep 1305 (12 Nisan 1888), s. 1. 273 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 98. 274 Mithat Aydın, a.g.e., s. 78. 97 kalan halk yabancıların elinden kurtarılacaktı. Bu projelerin bir an önce hayata geçirilmesi gerektiği de ayrıca ifade edilmiştir275 . Olay sadece gayrimüslim okullarında dini eğitim verilmesi, Müslüman okullarda yeterince iyi şekilde dini eğitim verilmemesi ile elbette ölçülemez. Gayrimüslimler tarafından açılan okullar çoğu kez Osmanlıda nitelikli okullar açılmasına öncülük etmiştir. Örneğin 1870 yılında Yunanlar tarafından açılan Osmanlı İmparatorluğu’ndaki ilk kız ortaokulu her anlamıyla Osmanlıya örnek olmuştur. Açılan bu okul bir örnek teşkil ederek yeni okulların açılmasına öncülük etmiştir. Yunanlar arasında ilk ve orta düzeyde okular kurulmuştur. 1874 yılında “Palada Girls’ School”, 1875 yılında “Zapyon Girls’ School” kurulan bu okullara örnek olarak verilebilir. Bu okulların finansmanı cemaat gelirleri, kilise gelirleri, bağışlardan karşılanmıştır. Bu okullardaki gelişmiş eğitim teknikleri ve metotları modernleşme evresinde olan Osmanlı eğitim sistemine uyarlanmaya çalışılmıştır. Örneğin, “Alilodidaktik Metodu” Osmanlı eğitim sistemi için oldukça idealdi. Bu sistem, öğrencilerin birbirlerine karşı sorumluluklarını en iyi öğreten sistemdi. Hiyerarşik bir düzen vardı. Kıdemli öğrencilerden seçilen bir öğrenci kendisinden alt sınıfta bulunan öğrencilerin eğitim işlerini yürütmekten sorumlu tutulmuştur. Böylece öğretmen kıtlığına çözüm bulunmakta ve eğitim ucuz yollardan yürütülmekteydi. Osmanlının içinde bulunduğu dönemde ise okulların ne ciddi anlamda finansman kaynağı ne de donanımları mevcuttu. Bu ilk olarak 1830 yılında Amerikalı misyonerler tarafından başlatılmış, daha sonra yaygınlaşmış ve Osmanlı’da askeri eğitim veren okullarda kullanılmıştı. Diğer bir metot olan “Pestalozzi Metodu” sınırlı disiplin ve teorik kurslara odaklanmıştır. Avrupa ve ABD’deki eğitmenlerin çoğu bu metodu kullanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yunanlar hemen bu sistemi uygulamak için Avrupa ile yakın temasa geçmiştir. Bu metodu kullanan ilk Rum Okulu “Zapyon Girls School”dur. Metodun, kız okullarında büyük başarı getirdiğini gören Osmanlı devlet adamları 1887 yılından itibaren bu metodu Müslüman okullarında kullanmaya başlamışlardır. En çok kullanılan metot ise “Monitoria”dur. XIX. yüzyılın başına Joseph Lancaster tarafından İngiltere’de geliştirilmiştir. Aynı yüzyılda birkaç Rum Okulunda 275 BOA, Y.PRK..BŞK., 60/24, H- 4 Rabiulahir 1317 (12 Ağustos 1899), 3 varak, s. 3. 98 uygulamaya konmuştur. Oya Dağlar Macar’ın ifadesine göre, bu metotların çoğu Osmanlı modern eğitim kurumlarına uyarlanmıştır276 . II. Abdülhamid döneminin önde gelen devlet adamı Mehmet Kamil Paşa’da yazdığı birçok raporda devlet eğitiminin yaygınlaştırılmasını vurgulamasının yanı sıra Avrupa’dan alınan modellerde daha seçici olma taraftarıydı. Kamil Paşa’ya göre, tasarlanacak bir okul sistemi ile yabancı okullara duyulan ihtiyaç azaltılmalı, rekabet etmek için sıkı bir çalışma yürütülmelidir. Her kasaba ve vilayette eğitim kurumları oluşturulmalıdır. Bu sayede bütün ilköğretim okulları geliştirilecekti. Şehir ve kasabalarda halk okullarının derhal açılması ile önce idadi, ziraat ve ticaret okulları ve daha sonrada öğretmen okulları vilayet düzeyinde bölgenin başkenti olan her bir büyük şehirde kurulacaktı. Buralarda öğretilecek bilimler ile eğitim ve meslek türleri ile beceriler, ilk başlarda temel düzeyde olsa da devamında çağın gereklerini karşılayacak, ileri düzeyde oluşturulacak ve düzenlenecekti277. 1898 tarihinde Anadolu Umum Müfettişi Şakir Paşa yazdığı layihada Türk sanat okulları açılması gerektiğini dile getirmiştir. Erzurum’da Ermeni Sanasaryan Protestan Okulu ve Amasya’da Merzifon Amerikan Okulunun yarattığı tehlikeye karşı Medrese-i Sanayi adıyla iki mükemmel mektep kurulması gerektiğini söyler. Eğer bu okulların faydası görülürse önce Harput ve Kilis’te daha sonra Anadolu’nun diğer bölgelerinde bu tarz okulların açılmasını tavsiye etmiştir. Bu okullar erkek ve kız çocukları için ayrı ayrı açılacak ve derslerde Osmanlıca, Coğrafya, Hesap ve Dini Bilgiler öğretilecekti. Şakir Paşaya göre, bu okulların asıl amacı çocukların yeteneklerini kullanmalarını sağlamak ve bazı el hünerlerini öğretmektir278 . Tüm bu okullaşma çabaları ile Osmanlı İmparatorluğu’nun her köşesinde farklı mahiyette okullar açılmıştır. Devlet hem merkezi otoriteyi güçlendirmek hem de Müslüman halkı misyonerlerin elinden kurtarmak için okul açma konusuna oldukça önem vermiştir. Mülkiye, hukuk ve ticaret mektepleri açılmıştır. Bayındırlık çalışmaları, yol yapımı, kentleşme ve belediye hizmetleri için teknik okulların 276 Oya Dağlar Macar, “Ottoman Greek Education System and Greek Girls’ Schools in Istanbul (19TH and 20TH Centuries)”, Educational Sciences: Theory & Practice, 10(2), Spring 2010, s. 806, 808, 812, 815. 277 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 113. 278 Yahya Akyüz, a.g.m., s. 128. 99 yaygınlaştırılmasına gayret edilmiştir. Her yerde meslek okulları açılmıştır. 1889 yılında Selanik’te ziraat uygulama mektepleri açılmıştır. Bu mahiyette başka bir okul 1892 yılında Bursa’da açılmıştır. 1902 yılında Ankara’da numune çiftliği ve çoban mektebi, İzmir’de bağcılık, aşı ve uygulama mektebi, Selanik’te polis mektebi, Şam, Bağdat, Erzincan, Edirne, Manastır, Ordu merkezlerinde Harbiye, Şam’da tıp mektebi açılmıştır279 . II. Abdülhamid devri eğitim politikası 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi280 doğrultusunda hareket etmiştir. Nizamnamenin en önemli etkisi, hükümet merkezi ile birlikte devletin en uç vilayetine kadar herkesin eğitim alanında sorumluluk üstlenmesidir. Nizamname, II. Abdülhamid devri idarecilerinin sıklıkla atıfta bulunduğu bir dayanak noktası olmuştur. Yabancı okulların artışına ve faaliyetlerine karşı idareciler merkezden mali vb. yardım isterken Nizamnameye atıfta bulunmuşlardır. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre okulların sınıf ve dereceleri şöyledir: 1. Sıbyan Okulları ilköğretimin ve anaokulun birinci kademesi olarak mahalle ve köy okullarından oluşur. 2. Rüştiye okulları ilköğretimin ikinci kademesi olarak beş yüz haneli kasabalarda açılacaktır. 3. İdadi okulları ortaokul olarak beş yüz haneli kasabalarda açılacaktır. 4. Lise okulları olarak Sultaniler vilayet merkezlerinde açılacaktır. 5. Üniversite olarak Darülfünun İstanbul’da açılacaktır. 6. Öğretmen Okulu olarak İstanbul’da Darülmuallim ve kız öğretmen okulu 279 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 97. 280 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-220. 100 olarak Darülmuallimat İstanbul’da açılacaktır281 . 1. II. Abdülhamid Döneminde İlköğretimin Durumu II. Abdülhamid döneminde ilköğretim 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin getirdiği koşullara göre idare edilmiştir. Bu süreçte ilköğretimde en dikkat çeken husus sıbyan mekteplerine alternatif olarak kurulan “iptidai” mekteplerin oldukça yaygınlaşmasıdır. II. Abdülhamid ve maarif işleri ile ilgilenen devlet adamları Tanzimat döneminin aksine eğitimde tam bir ilerleme kaydedilmesi için ıslahatın ilköğretimden başlaması gerektiğine inanmışlardır. Ali Suavi bir ifadesinde, “Öğretim metotlarının önemi, yüzeysel bilgilerin ezberletilmesiyle kalkınmanın olmayacağı, ilköğretimin temel sayılması” üzerinde durmuştur282 . 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin ilköğretime yönelik hedefleri şöyledir: A. Her mahalle ve köyde ve icabına göre bir iki mahalle veya bir iki köyde en az birer sıbyan okulu bulunacaktır. Karma olan köy ve mahallelerde Müslüman ve gayrimüslim halkın çocukları için ayrı mektepler yapılacaktır. B. Sıbyan mekteplerinin inşaatı, tamir masrafları ve öğretmen maaşları ilgili toplum tarafından karşılanacaktır. C. Sıbyan mektepleri için gereken öğretmenler yapılacak nizamnameye göre seçilip atanacaktır. D. Sıbyan mekteplerinin süresi dört yıldır ve okutulacak dersler şöyledir; Yeni usul ile alfabe, Kuran’ı Kerim, Tecvit, ahlak üzerine yazılmış kitaplar, din dersleri, yazı, Aritmetik, kısa Osmanlı Tarihi, kısa Coğrafya, faydalı bilgiler. Dini bilgiler gibi derslerde, gayrimüslimler kendi usullerine göre eğitim alacaklardı. Öğretim usulleri ruhani reisleri tarafından belirlenecekti. E. Bu derslerin genişletilmesi ya da düzeltilmesi gerekli olduğunda mahalle eğitim 281 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 1; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi (Islahat Fermanı Devri (1861-1876), Cilt: 7, TTK Yayınları, Ankara 2003, s. 202. 282 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 104. 101 meclisi Maarif Nezaretinden izin almak zorundaydı. Meclis-i Kebir-i Maarif müdürünün ise onaylaması gerekirdi. F. Sıbyan mekteplerinde gayrimüslim ve Müslümanların özel günleri ile yeni padişahın tahta çıktığı günler hariç sabahtan akşama kadar ders okutulacaktı. Mahalle veya köyde okuma yaşına gelmiş çocukların sıbyan mektebine devam etmesi zorunluydu. G. Kız çocukların altı yaşından on yaşına kadar, erkek çocukların yedi yaşından on bir yaşına kadar sıbyan mektebine devam etmesi zorunluydu. H. Mahalle veya köyde okuma yaşına gelmiş ne kadar çocuk varsa hepsini ve onların iaşelerini karşılayacak ailelerin isim listesi ihtiyar meclisi tarafından hazırlanıp, altına mühür vurulduktan sonra öğretmenlere teslim edilecekti. I. Onuncu maddede belirtildiği üzere tertip edilen defterde adı bulunup da okula gelmeyen öğrenci olursa, öğretmen tarafından mahalle muhtarına haber verilerek o çocuğun annesi veya babası veya akrabası ihtiyar meclisine çağırılarak çocuğu okula göndermesi teklif ve ihbar olunacaktı. İ. Bir çocuğun okula gönderilmesi için annesine veya babasına veya akrabasına bir ayda üç kez ihbar yapılıp da çocuk Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin on üçüncü maddesinde bulunan özürleri olmadığı halde hâlâ okula gönderilmezse çocuğun ailesinin durumuna göre beş kuruştan yirmi kuruşa kadar para cezası verilip alınan para Maarif İdaresi veznesine teslim edilecekti. Buna rağmen çocuk hâlâ okula gönderilmezse mahalli hükümet tarafından çocuk zorla okula alınacaktı J. Okul çağına gelip de okula gönderilmeyen öğrencilerden ancak aşağıda belirtilen özürleri bulunan çocuklar zorla okula götürülemez: -Mahalli hükümet tarafından muayene ettirilerek okula gitmesine engel olacak fiziki veya ruhi hastalığı bulununlar -Fakir ve yardıma muhtaç bir ailede geçimin sağlanması için çocuğun çalışması zorunlu olan ailelerden çocuk zorla alınıp okula götürülemez 102 -Ekim ve harman zamanlarında çiftçilik ile uğraşan çocuklar -Evi yarım saat uzakta bulunan çocuklar -Çocuğun bulunduğu yerde okul yoksa veya okul yarım saatlik uzaklıkta ki bir mesafede ise -Çocuğun evde veya başka herhangi bir yerde özel olarak okuma yazma öğrendiği anlaşılırsa K. Sıbyan mekteplerinde öğrenimini bitiren öğrenciler imtihan nizamnamesi gereğince aldığı diploma ile sınavsız Rüştiye mekteplerine kaydolabilirdi283 . Yeni usule göre açılan ilk ilkokul 1872 tarihinde Nuriosmaniye Camisi içindeki kârgir binada açılan iptidai okuldur. Sonraki dönemlerde imparatorluğa yayılacak iptidai okulların ilki budur284 . Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Müslüman ve gayrimüslimleri kapsayan ve padişah ile devlet merkezli eğitimi amaçlayan, Osmanlı ülkesini seven ve Osmanlılık düşüncesine uygun ilköğretim okulları açılmasını hedeflemişti. Bu okullar her cemaat için ayrı ayrı açılacak olsa da müfredat ve ders programları aynı olacaktı. Tek fark öğretim dili ve dini içerikli derslerde olacaktı285 . II. Abdülhamid’in padişahlığı döneminde ilköğretim üzerinde ki ilk faaliyeti 1876 yılında Kanuni Esasi’de de yer alan ilköğretimin zorunlu hale getirilmesidir. Bu yönden bakıldığında Tanzimatçıların ilköğretimi geri planda bırakmasına karşın II. Abdülhamid ilköğretimde kurumsallaşma yoluna gitmiştir. Çünkü ortaöğretim ve yükseköğretimde sağlıklı bir ilerleme yapılabilmesi için ilköğretimin temel gereklilik olduğu anlaşılmıştır. Tanzimatçılar modernleşmeyi ve ilerlemeyi ilköğretim dışında ortaöğretim üzerinden gerçekleştirmeye çalışırken II. Abdülhamid döneminde ilköğretim ön plana çıkmıştır. Öyle ki, 1879 yılında Maarif Nezareti bünyesinde “Mekatib-i Sıbyaniye Dairesi” kurulmuştur. 283 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 2-5; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-187. 284 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 65. 285 Selçuk Akşin Somel, Osmanlı’da Eğitimin…, 215-216. 103 II. Abdülhamid döneminde iki türlü ilköğretim politikası vardır. Bunların birincisi, “mekatib-i sıbyaniye” diğeri “mekatib-i iptidaiye”dir. Bunlardan birincisi olan sıbyan mektepleri ulema, medrese ve geniş halk tabakasının asla vazgeçmeyeceği bir kurum olup gelenekten kopması imkânsızdı. Buna teşebbüs etmekte bir o kadar tehlikeliydi. Köklü bir ıslahat girişiminde bulunmak tüm bu çevrenin tepkisini çekmekti. Bu yüzden bu okullarda din ağırlıklı müfredat devam ettirilerek, kadimcilerin tepkisini çekmeyecek şekilde birkaç ıslahat yapılmıştır. İkincisi olan iptidai mektepleri ise tamamen ceditçi bir düşünce ile şekillenmiştir. Bu bağlamda, Tanzimatçıların eskiye dokunmadan yeni mektepler inşa etme politikası bu dönemde de işlemiştir. Böylece ilköğretimde ikili sistem ortaya çıkmıştır: usul-ü cedit ve usul-ü atika. Eski sistem 1880’li yıllardan itibaren azalmaya başlamıştır. Maarif Nezareti mümkün olduğu kadar iptidai mektepleri vurgulamıştır. Böylece sıbyan mektepleri gittikçe gücünü kaybetmeye başlamış ve 1909 yılına kadar okulların büyük çoğunluğu usul-ü cedit olarak işlemiştir. Özellikle Müslüman halkın yoğun olduğu yerlerde ilköğretim genişletilmeye çalışıldığı gibi halkında bu girişimlere maddi ve manevi olarak destek olmaları istenmiştir286 . II. Abdülhamid döneminde yayınlanan bir muhtırada devlet idaresinde uygulanan usullerin zamanın ihtiyaçlarını karşılamadığı, usullerin devletin çıkarlarını koruyucu nitelikte olmadığı, devletin ayakta kalmasını sağlayan İslam’ın sağlıklı şekilde korunmadığı dolayısıyla bu düşünceler dikkate alınarak ıslahat yapılması gerektiği vurgulanmıştır. Tam bilgili kişilerden ıslahat komisyonu kurulması, bu komisyonda medreselerin ve Şer-i mahkemelerin durumları için detaylı bir ıslahat layihası hazırlanıp II. Abdülhamid’e takdim edilmesi önerilmiştir. Yapılması düşünülen ıslahatlarda medreselerin ıslahı, dini eğitim gören öğrencilerin yoksulluktan ve itibarsızlıktan korunması, müderrislerin geçim şartlarının düzeltilmesi, medreselere tahsis edilen paranın suiistimallerden korunması, eğitimin kolaylaştırılması, vakıf gelirlerinin bir düzene konması, hukuk mekteplerinde, mülkiyelerde vb. okullarda İslam dini aleyhine dersler okutulmaması, okulların temel amacının talebelerin önce dinlerini ve dini öğrenmenin sonucu olarak vatanperverlik, hamiyet, milli gayrette bulunacak talebelerin yetiştirilmesi vb. gibi konuların müzakere edilmesi gerektiği 286 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 67-89. 104 vurgulanmıştır. Bu doğrultuda ilk önce öğretmenlerin din, hamiyet ve milli gayretlerini güçlendirilmesi ve Avrupa devletlerindeki gibi bilgi derecesi geniş öğretmenlerin olması zorunlu görülmüştür. Kısacası bütün ilk, orta ve yüksek okulların mevcut programlarından din ve siyasette zararlı olan usullerin kaldırılması ve dini temelde ıslahat yapılması önerilmiştir. Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere medreselerde bir ıslahat yapılması düşünülmüştür. Fakat medreselerin temeli olan din yine ön plana çıkmıştır. Bu da muhtırayı hazırlayanların muhafazakâr bir ekipten oluştuğunu ortaya koyar. Bu paragraftan da anlaşılacağı üzere medreselerde tam bir yenilik yapmak mümkün olmadığından alternatif olarak iptidai okullar yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır287 . Maarif Nezareti iptidai okulların masraflarını bütçeden karşılamakta iken sıbyan okullarının masraflarını halka bırakmıştır. Merkezde sıbyan okullarının idareleri ve teftişleri öğretmenler tarafından yapılırken, yine de “mekatib-i iptidaiye ve sıbyaniye” müfettişliğinin kontrolü altındaydı. Yani sıbyan okullarının idareleri ve masrafları halka bırakılmış fakat yüksek denetim yetkisini devlet kendi elinde bulundurmuştur. Diğer yandan merkezde ilköğretimde okuyacak öğrencinin sayısının yıldan yıla arttığı Bayram Kodaman tarafından tespit edilmiştir. Bu durumda, öğrenci sayısına paralel olarak yeni okulların yapılması planlanmıştır288. Selçuk Akşin Somel hatıratlar üzerinde yaptığı incelemelerde II. Abdülhamid döneminde hem ilköğretim hem de ortaöğretimin gidişatı hakkında önemli tespitlerde bulunmuştur. Somel’e göre, II. Abdülhamid devrinde iptidailer çoğalsa da mahalle mekteplerinin öneminin hala önemli ölçüde var olduğunu beyan eder. Bu okulların halk için hiçbir zaman mahalle mekteplerine bir alternatif olmadığı tezini ileri sürer289 . Aynı zamanda yabancı okulların ve gayrimüslim okullarının Müslüman okullardan nitelik olarak iyi durumda olması Maarif Nezaretini ilköğretimde yenilikler yapmaya itmiştir. 1891 yılında “Dersaadet mekatib-i iptidaiyesi için tâlimatı mahsusa”290 yayınlanarak ilköğretimde sıbyan-iptidai ayırımı olmaksızın tek başlık altında düzenleme yapılması planlanmıştır. Bu talimatnameye göre, ilköğretim 287 Mehmet Hocaoğlu, a.g.e., s. 129-131. 288 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 67-89. 289 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 312. 290 Bayram Kodaman, a.g.e., 76. 105 dört yıl olarak planlanmış, ceza yöntemi olarak dayak yasaklanmış, idari olarak on iki merkeze ayrılarak çevre okullar bu merkezlere bağlanmış, merkez okullar ise “mekatib-i iptidai” dairesine bağlanmıştır. Ayrıca merkez okulları öğretmenleri çevre okulları denetleme yetkisine sahip olacaktır. Bu talimatnamedeki maddeler 1909 yılına kadar küçük çapta değişikliklerle geçerli olmuştur. Bu kararların önemi ise sıbyan-iptidai ayırımı olmadan ilköğretimi tek kurum olarak düşünülmüştür. Taşradaki durum merkeze göre biraz daha vahimdi. Tanzimat döneminde ortaöğretime destek sağlanarak ilköğretimin aksatılması nedeniyle ilköğretim taşrada pek bir ilerleme gösterememiştir. Fakat 1876 yılından itibaren II. Abdülhamid taşrada ilköğretime yönelik önemli çalışmalar yapmıştır. Tabiidir ki bunu zorlayan şartlarda söz konusudur. Önceki kısımlarda da vurgulandığı gibi taşra idareciler yabancı okulların yayılmasına ve faaliyetlerine karşı yeni okulların yapılmasını talep etmekteydiler. Çünkü okul yetersizliğinden ve nitelik yoksunluğundan dolayı ahali çocuklarını yabancı okullara göndermekteydi. Ayrıca Müslüman halkın cehaletten kurtarılması için iptidai okullar ile yeni tarzda eğitim verilmesi gerektiği geniş çevrelerce benimsenmiştir. Zaten açılan yeni tarzda ortaöğretim kurumlarına gelen öğrencilerin belli bir düzeye ulaşmış durumunda olması gerektiği için ilköğretimde mutlaka yenilik yapılması gerekirdi. Ancak köylerin çok ve dağınık olması, ulaşım yetersizliği, mali sıkıntılar taşrada istenildiği gibi ilköğretim üzerine çalışmalar yapılmasını engellemiştir. II. Abdülhamid devrinde ilköğretime yönelik başlıca hedeflere genel olarak bakıldığında, halk arasındaki cehaleti azaltmak ve okullara talebi artırmak için ilköğretimin parasız olması yönünde Maarif Nezaretine ve Anadolu umumi ıslahat müfettişi Şakir Paşaya çok sayıda rapor gitmiş. Fakat bu hazineye çok büyük bir yük olacağından üzerinde fazla durulmamış. Köy ve kasabalardaki çocukların okullara kesinlikle devamının sağlanması ve bunun ihtiyar heyeti tarafından yürütülmesi 1892 tarihinde vilayetlere bildirilmiştir. Her köyde bir okulun açılması, bu okulların teftişi için seyyar (gezici) müfettişlerin görevlendirilmesi, Kaza merkezlerinde usul-ü cedide uygun okulların yapılması II. Abdülhamid dönemi ilköğretim politikasının ana hatlarıdır. Düşünülen bir başka önemli husus, bölge ilkokullarının teşkilidir. Şöyle ki, 1896 yıllarından itibaren her köye bir ilkokul yapmak mali olarak çok 106 külfetli olacağından, birbirine yakın birkaç köy için büyük merkezi bölge ilkokulları yapılması düşünülmüştür. Bir başka önemli husus ilkokullarda din derslerine ağırlık verilmesi ve Osmanlılık fikrinin ağırlıklı olmasıdır. Sıbyan okullarını zayıflatıp usulü cedit okullarını yaygınlaştırma uğraşı içerisinde olan kadronun din derslerine ağırlık vermesi, misyoner okulların faaliyetlerine karşı İslam dinine, devlete ve hükümete sadakatle bağlılığı güçlendirmek için olsa gerek291 . Yabancı okulların zararlı etkilerine karşı Osmanlı İmparatorluğunu seven, devlete ve padişaha sadık bireyler yetiştirmek ortaöğretim ve yükseköğretimde daha zor olacağından ilköğretimde bu hususların ön planda olması düşünülmüştür. 6 Mayıs 1899 tarihli bir rapor hem dönemin Osmanlının eğitimde nasıl bir ideolojik sistem kurmaya çalıştığını anlamak bakımından hem de yeni okulların kurulmasının misyonerler ile rekabet etmek için kurulduğunu desteklemesi bakımından önemlidir. Raporda her köye iptidai mektepler kurulmasını, eğitim dilinin Türkçe olmasını, öğretmenlerin kesinlikle Türk olmasını ve yabancı öğretmenlere görev verilmemesini, eğitimi ve okulları yaygınlaştırmak için hiçbir masraftan kaçınılmaması ve her türlü imkânların kullanılması gerektiği önemle vurgulanmıştır. Bu da eğitimin daha milli bir karakter kazandığını ve misyonerler ile mücadele etmek için yeni okulların kurulması ve eğitimin yaygınlaştırılmasının bir çözüm olarak ortaya çıktığını gösterir292 . II. Abdülhamid döneminde iptidai okullar mahalle mekteplerine alternatif olarak kurulsa da tam anlamıyla mahalle mekteplerinin yerini alamamışlardır. Halk usul-ü cedit okullarına karşı bir önyargıya sahipti. Örneğin, 1890’ların başında Üsküp’teki ilk modern ilkokul olan “Mekeb-i Edeb” açıldığında okulun özel olması, Yahudi mahallesinde kurulması gibi sebeplerden dolayı halk bu okula hiç sıcak bakmamıştır. Çünkü bu okulun çocukları dinden çıkaracağı ve Yahudiliğe yönlendireceği düşüncesi ortaya çıkmıştı. Halk mahalle mektebi hocalarına iptidai mekteplerine kıyasla daha saygılı bir tutum sergilerdi. Bu gibi sebeplerden olacak ki, 1880’lerden itibaren iptidai mektepler çoğalmasına rağmen birçok öğrenci birkaç yıl mahalle mektebine devam ettikten sonra doğrudan sivil veya askeri rüştiyelere yazılmıştır. 291 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 67-89. 292 BOA, Y.A. Res., 101/39, H- 25 Zilhicce 1316, (6 Mayıs 1899). 107 Selçuk Akşin Somel’in çalıştığı hatıratların bazıları iptidai mekteplerin cezalandırma yöntemi, müfredatı, sarıklı hocaların olması bakımından mahalle mekteplerinden hiçbir farkının olmadığını söyler. Ama bazıları da cezalandırmanın mahalle mektebinde olanlara göre çok daha iyi olduğunu, hocaların aydın ve modern olduğunu, mahalle mektebinden o okula geçenlerin adeta doğudan batıya gitmiş gibi bir hissiyat yarattığından bahseder. II. Abdülhamid döneminde özel iptidailerde dâhil olmak üzere usul-ü cedit’e göre kurgulanan ilköğretimde sarıklı hocaların görev yapması ve çoğunun öğretmen okulu mezunu olmaması ulemanın bu dönemde de etkisinin kuvvetli olduğunu gösterir. Ancak kanaatimce bu hususi olarak planlanan bir durumdur. Yabancı okulların toplumu etkileyerek İslam’dan uzaklaştırmaya gayret etmesi, devlet ve hükümete sadakati azaltacak fikirler aşılaması ve kötü bir Batılılaşma kalıbına yönlendirmesine karşı direnmek için devlet, ulemayı devreye sokarak İslam’a, devlete ve hükümete sadık bireyler yetiştirmeyi amaçlamış olabilir293. Necdet Sakaoğlu’na göre de, okullarda çocuklar donanımdan, beslenmeden, sağlıktan yoksundu. Okullar havasız, rutubetli ve kirliydi. Cezalandırmada falaka, dayak hâlâ vardı. Hocalar cahil, kaba, pedagoji bilmezdi294 . İlköğretimin II. Abdülhamid dönemindeki durumu genel olarak değerlendirildiğinde, Tanzimat dönemine nispetle ilköğretimde kurumsallaşma ve yaygınlaşma taşraya da yayılmıştır. Bir bütün olan eğitim kademelerinin ilköğretim olmadan olmayacağı fikri ilköğretimde Tanzimat döneminin tam tersi bir politika izlendiğini gösterir. Aslında fikri anlamda ilköğretimde ciddi atılımlar yapacak fikirler üretilip, kâğıda dökülmüştür. Fakat mali yetersizlik, yabancı okullar ile mücadele, öğretmen yokluğu, ulaşım sıkıntısı gibi sebeplerden dolayı uygulamaya geçilememiştir. Fakat bir sonraki dönem için fikri alt yapıyı oluşturmuştur. 2. II. Abdülhamid Devrinde Ortaöğretim a. Rüştiyeler İlk rüştiye programına bakıldığında II. Mahmut 5 Şubat 1839 tarihli bir fermanda böyle bir kurumun varlığından söz etmiştir. Bu okullar İstanbul’da sultanlar 293 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 311-320. 294 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 112. 108 tarafından yaptırılan büyük camilerin külliyelerinde açılması planlanmıştır. Bu tarihlerde “Mekteb-i Maarif-i Adliye” teşkil edilmiştir. Bu okullar daha çok devlet dairelerine memur yetiştirmek amacındaydı. Ayrıca, harp okulunun öğrencilerine uygun olarak yüz kişilik bir öğrenci kadrosuyla yatılı olarak bir okul da kurulmak istenmiştir. Bu okullar gerek bina bakımından ki amfi sistemine dayalı bir düzen ile tasarlanmışlardır gerek de okullarda okutulacak dersler bakımından çağdaş okulların öncüsü sayılabilir. İmamzade Esat Efendi’nin rüştiye okulları ile ilgili 17 Mart 1839 tarihinde yayınladığı talimatname ile bu okulların ikincisi Süleymaniye Cami külliyesinde “Mekteb-i Ulum-ı Edebiye” ismi ile açılmıştır. 1839 tarihli talimatname ile açılması kararlaştırılan rüştiyeler ancak 8 Kasım 1846 tarihindeki “Mekatib-i Umumiye Nazırlığı” kurulduktan sonra açılmaya başlamıştır. Akabinde rüştiyelere öğretmen hazırlamak amacıyla 1848 yılında “Darülmuallim”’in kurulma çalışmaları başlamıştır. Abdülmecid’in validesi Bezm-i Alem Valide tarafından binası yaptırılarak ve idaresi için gerekli vakıflar kurularak 16 Mart 1848 tarihinde açılan ve “Dar-ül Maarif” adı verilen rüştiye Batılı liselere benzer ve her bakımdan örnek olarak gösterilmiştir295 . 1845 tarihinde toplanan Meclis-i Maarif-i Muvakkat rüştiyelerin durumunu belirlemiştir. Bu meclis, rüştiyelere sıbyan okullarının üstünde Darülfünuna öğrenci yetiştiren kurum özelliğini vermiştir. 1846 yılında “Mekatib-i Umumiye Nezareti”nin kurulmasıyla rüştiyeler açılmaya başlanmıştır. Rüştiyeler ilk önce dört yıl, Darü-l Maarif açılınca altı yıl olarak kabul edildikten sonra 1863 yılında tekrar beş yıla indirilmiştir296 . 1867 yılına kadar rüştiyelere yalnızca Müslüman öğrenciler alınmaktaydı. Ancak bu tarihten sonra Batılı devletlere, eğitim konusunda din ayırımı yapılmadığını kanıtlamak için Hıristiyan öğrenciler de kabul edilmiştir. Bu öğrenciler rüştiyelere girmek için Türkçe bir sınavdan geçmişlerdir297 . 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile diğer kurumlarda olduğu gibi 295 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 43. 296 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 92. 297 Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 201. 109 rüştiyelerde de düzenlemeler yapılmıştır. Nizamnamenin rüştiyeler ile ilgili maddeleri şunlardır: A. Beş yüz haneden fazla olan her kasabada birer rüştiye açılacaktır. Halkı tamamen Müslüman ise yalnız Müslümanlar için ya da Hıristiyan ise yalnız Hıristiyanlar için okul kurulacaktı. Halkın karma olması durumunda her cemaat için ayrı okullar kurulacaktı. Bir cemaate rüştiye kurulması için o cemaati teşkil eden halkın yüz evden fazla olması gerekirdi. B. Rüştiyelerin öğretmen ve hizmetlileri ile her türlü inşaat ve diğer giderleri vilayet maarif sandığından karşılanacaktı. C. Kurulması planlanan rüştiye okulunun planı Meclis-i Kebir-i Maarif tarafından gönderilen planlar doğrultusunda yapılacaktı. D. Her rüştiyede talebe sayısına göre bir veya iki öğretmen, bir gözetmen ve bir de kapıcısı olacaktı. Birinci öğretmen “muallimi evvel” ikinci öğretmen ise “muallimi sani”dir. E. Muallimi evvelin sekiz yüz, muallimi saninin beş yüz kuruş maaşı olacaktı. Gözetmene ikiyüz elli kapıcıya yüz elli kuruş maaş verilecekti. Mekteplerin diğer giderleri için yıllık dört bin kuruş ayrılacaktı. F. Öğretim süresi dört yıl olup aşağıdaki dersler okutulacaktı: Din dersleri başlangıcı, Türkçe dilbilgisi, imla ve yazı, Arapça ve Farsça Dilbilgisi, Aritmetik, Resmi Hattı, Geometri başlangıcı, Genel Osmanlı Tarihi ve genel Tarih, Beden Eğitimi, okulun bulunduğu yerde en çok konuşulan dil okulda verilecek dersler arasındaydı. Halkı ticaretle uğraşan bölgede kabiliyetli çocuklar isterlerse dördüncü yıl Fransızca dersleri alabileceklerdi. Bu derslerin mezhepler ve dinlerle ilgili bölümleri her milletin kendi dili ile okutulacaktı. G. Bu derslerin öğretim şekli ve günleri özel cetveller düzenlenerek ayarlanmıştır. Dolayısıyla okullarda derslerden herhangi birinin değiştirilmesi gerekirse Maarif Nezaretinden müsaade alınacaktı ve Meclis-i Kebir-i Maarif uygun görürse bu gerçekleştirilecekti. 110 H. Hem Müslüman rüştiye okulları hem de gayrimüslim rüştiye okulları her sene Ağustos ayının başından üçüncü haftasının sonuna kadar tatil olacaktı. Her rüştiyede Temmuz’un başından itibaren dersler bitecek, ilk on beş gün müzakere yapılacak son on beş gün ise sınav yapılacaktı. Sınavlar bitince Ağustos’un yirmi üçüne kadar tatil olacaktı. Her milletin hafta tatili, bayramı ve özel günlerinden başka tatil olmayacaktı. Sadece yeni padişahın tahta çıktığı gün tüm okullar tatil olacaktı. I. Rüştiye mektebini başarı ile bitirip diploma alanlar herhangi bir sınava tabi tutulmadan idadi mekteplerine kaydolabileceklerdi. İ. Halkı tamamen Müslüman olan büyük şehirlerde Müslümanlara özel halkı tamamen Hıristiyan olan şehirlerde Hıristiyanlara özel kız rüştiyeleri olacaktı. Karma olan yerlerde ise her millet için ayrı bir rüştiye kurulacaktı. Fakat okul açılması için o milletin beş yüz evden fazla olması gerekirdi. Şimdilik İstanbul’da açılacak, fayda görülür ise vilayetlerde de açılacaktı. J. Kız okullarının öğretmenleri kadın olacak, nitelikli kadın öğretmen yetiştirilene kadar yaşlı ve olgun beyefendiler öğretmen olacaktı. K. Öğrenim süresi dört yıl olup aşağıdaki dersler okutulacaktı; Din derslerinin başlangıcı, Türkçe Dilbilgisi, Arapça ve Farsça Dilbilgisi, özet halinde Tarih ve Coğrafya, Aritmetik, ev idaresi, Dikiş ve Müzik gibi derslerdi. L. Gayrimüslim öğrencilerin mezhepleri ve dinleri ile ilgili derslerin öğretimi, ruhani reisler tarafından tayin olunacak konular üzerinden yapılacaktı M. Sıbyan mektebi diploması olanlar direk rüştiyelere başlayabilecekti. Diploması olmayanlar bir sınava tabi tutulacak, bilgi seviyesi yeterli görülürse rüştiyeye başlayabilecekti298 . 1879 yılında Maarif merkez teşkilatı yeniden düzenlenerek Maarif Nezaretinin beş daireye ayrılması ve bunların birinin de “Mekatib-i Rüştiye Dairesi” olması rüştiyelerin genişletilmeye ve iyileştirilmeye çalışıldığının bir göstergesidir. Bu 298 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 5-7; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 187-189. 111 dairenin müdürlüğüne devrin en önemli eğitimcilerinden biri olarak görülen Selim Sabit Efendi getirilmiştir. Bu tarihten sonra ise rüştiyeler iyice çoğalmaya başlamıştır. 1880 yılında taşrada 450 rüştiye bu rüştiyelerde ise 25.000 öğrenci vardı. Aynı yıl İstanbul’da 20 erkek rüştiyesi, 9 kız rüştiyesi, 8 askeri rüştiye vardı. 1880 yılından 1886 yılına kadar vilayetlerde 119 yeni rüştiye kurulmuştur299. 1909 yılında İstanbul’da 33 resmi, 39 özel olmak üzere 72 rüştiye mevcuttu. Askeri rüştiyelerde bu rakama dâhil edildiğinde bu sayı 76’ya ulaşır. Bu tarihlerde imparatorlukta toplam 619 rüştiye mevcut olup 40.000 civarında talebe vardı. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi kararları doğrultusunda idare edilen rüştiyelerde yenilenme ihtiyacı ortaya çıkınca 1888 tarihinde Maarif Meclis-i Reisi Ali Haydar başkanlığında bir komisyon toplanmıştır. Komisyonda rüştiyeler için önemli kararlar alınmıştır. Rüştiyelerin iki yıla indirilmesi ve idadi olan yerlerdeki rüştiyelerin idadiler ile birleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Talebesi az olan köy ve kasabalardaki rüştiyelerin iptidai okuluna dönüştürülmesi düşünülmüştür. Hem taşra hem de merkezdeki rüştiyeler için 1892 tarihinde düzenlenen talimatname II. Abdülhamid devrinin sonuna kadar yürürlükte kalmıştır. II. Abdülhamid devrinde rüştiye ders programlarında çok sık değişiklikler göze çarpar. Bu değişikliğin sebebi ise devletin bu okulları siyasi bir kurum olarak görmesidir. Başlangıçta gayrimüslimlerin yabancı okullara olan talebini azaltıp, bu okullara teşvik etmek için Osmanlılık fikrini vurgulayan dersler varken böyle bir talebin oluşmadığı ve gayrimüslimlerin ya kendi cemaat okullarına ya da yabancı okullara devam ettiklerinin görülmesi ile müfredat daha İslami bir içerik kazanmıştır. Türkçe, ders programlarında daha fazla yer kaplamış ve Arapça ikinci sıraya düşmüştür. Bu milli dil ve kültürün gelişmesi bakımından çok önemli bir adımdır300 . Burada esas önemli olan nokta yabancı okullara olan talebi ve yabancı okulların faaliyetlerini azaltmak için Türk milli bilincini vurgulamak yerine Osmanlılık bilincini vurgulayan politika takip edilmekteyken artık bunun geçersiz olduğu görülmüş, gayrimüslimlerden umut beklenmeyerek Türk ve Türkçe ön plana çıkmıştır. 299 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 105. 300 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 96-112. 112 Mahalle mektepleri Kuran ve din bilgisi dışında pek bir şey vermediğinden buradan mezun olanlar ilköğretim düzeyindeki kalan bilgilerini tamamlamak için rüştiyelere devam ederlerdi. 1870’li yıllardan XX. yüzyılın başlarına kadar rüştiyelerin müfredatı ağırlıklı olarak Arapça ve Arapça ile ilgili gramer eserleri, Fars edebi metinleri, coğrafya, aritmetik, tarih ve Osmanlı-Fars kültürüne ilişkin eserlerin okutulmasıydı. Cebir, Fransızca, hat sanatları ve daha birçok ders, muallim varsa okutulurdu. Yine İlmiye sınıfı rüştiye okullarında aktif konumdaydı. Eğitim anlayışının ezber olması nitelikli eğitim verilmesini engellemiştir. Selçuk Akşin Somel incelediği hatıratlarda, rüştiye öğrencilerinin dersleri sıkıcı, donuk, baskıcı bulduklarını ortaya koymuştur301 . Rüştiyelerin sayıları Tanzimat döneminde artmasına rağmen bina, kadro ve donatım bakımından oldukça yetersizdi. II. Abdülhamid döneminde ise rüştiyeler için yeni binalar yapılmış, eskiler ıslah edilmiştir. b. İdadiler İdad kelimesinin sözlük anlamı hazırlamaktır. Kendisinden üstün bulunan herhangi bir mektebe talebe hazırlamak demektir. İlk idadiler eğitimli askere ihtiyaç olduğu için bu alanda yüksek tahsil görmek isteyen talebeleri, Harp okulu, Askeri tıbbiye okullarına hazırlamak amacındaydı. 1867 yılına gelene kadar yüksek tahsil, meslek, ihtisas mekteplerine talebe hazırlayan kurumlar Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Ulum-ı Edebiye ve Darülmaarif’dir. İdadilerin bu tarihe kadar böyle bir işlevi yoktu. 1869 Nizamnamesine göre köylerde ve mahallelerde sıbyan mektepleri, beş yüz haneli yerlerde rüştiyeler, bin haneli yerlerde idadiler, vilayet merkezlerinde sultaniler kurulacaktı302 . Bu tarihten sonra idadi ismi çok sık geçmeye başlar. İlerde görüleceği üzere sultaniler bugünkü liselere denk geliyorsa idadiler ortaöğretim derecesinde sayılabilir. 1869 Nizamnamesinde açılmasının gerekli olduğu belirtilen 301 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 323. 302 Bkz. BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-220.. 113 idadiler ancak 1872 tarihinde Cevdet Paşa’nın sadareti döneminde açılmıştır303 . Rüştiye mekteplerini bitiren talebeler bir giriş sınavı ile idadilere girebilmekteydiler304 . 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin idadi okulları ile ilgili hükümleri şöyledir: A. Rüştiye okullarını bitiren Müslim ve gayrimüslim öğrencilerin karma olarak eğitimlerine devam etmeleri için kurulmuştur. B. Bin evden daha fazla olan yerlerde ve gerekli görülen kasabalarda idadi okullar açılması kararlaştırılmıştır. C. İnşaat giderleri, öğretmen ve hizmetli maaşları ile diğer masraflar vilayet maarif idaresi tarafından karşılanacaktır. D. Her idadi okulun çeşitli dersleri için muavinleriyle beraber altışar öğretmeni bulunacaktı. Bunlar İstanbul’daki büyük öğretmen (Darülmuallimin) okulundan diploma almak zorundadır. Maarif Nezaretinin seçimi ile atanacaktı. Her idadi okulun nezaretçisi ve kapıcısı da olacaktır. E. İdadi okulların öğretim süresi üç yıl olup aşağıdaki dersler okutulacaktı: Yazı (mükemmel Türkçe kitabet ve inşa), Fransızca, Osmanlı Kanunları, Mantık, Cebir, Matematik ve Ticari Aritmetik, Geometri ve Ölçme, Fizik, Ekonomi, Coğrafya, Genel Tarih, Fen dersleri, Kimya, Resim. F. Dersler ders program cetvellerine göre günlere ayrılmış olup, ona göre öğretim yapılacaktı. Eğer derslerin değiştirilmesi düşünülürse Maarif Nezaretinin müsaadesinin ve Meclis-i Kebir-i Maarifin onayının alınması gerekirdi. G. Tatil zamanları ve sınav zamanları rüştiye okulları gibidir. Ama bu okullarda karma eğitim verildiği için bir cemaat öğrencileri için tatil olduğunda diğer cemaatlerin öğrencileri de tatil olacaktı305 . 303 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt: I-II, Eser Matbaası, İstanbul 1977, s. 500. 304 Enver Ziya Karal, a.g.e., 203. 305 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 7-8; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 190-192. 114 II. Abdülhamid devrinde idadilerin yaygınlaşmaya başlamasıyla birlikte rüştiyelerin biraz geri planda kaldığı görülmektedir. Rüştiyeler ülke çapında yaygınlaşmış olsa da daha üst düzey bir okul yok denecek kadar azdı. En azından meslek okulları sayılmazsa İstanbul dışında yoktu denilebilir. Rüştiyeler ise her ne kadar mahalle mekteplerinden bir tık daha iyi olsa da yeterli değildi. İdadi okullarının alt sınıfları, eski rüştiye sınıflarıydı. Öğrenci bu sınıflarda ilkokul bilgilerini tamamlayacak, daha üst sınıflarda ise bürokratik kariyeri için gerekli eğitimi alacaktı. Osmanlı eğitim sistemi içinde idadiler ideolojik bir dönüm noktası niteliğindedir. Çünkü gayrimüslim-Müslim ayırımı olmaksızın rüştiye mekteplerinden mezun olan herkes bir idadi okuluna kayıt yapabilecekti. Rüştiyeler Hıristiyanlar için ayrı Müslümanlar için ayrı açılmaktayken idadiler herhangi bir din ve mezhep ayrımı olmaksızın herkesi kabul etmekteydi. Yabancı okulların Osmanlı tebaası olanlara milli duyguları aşılayan ve bağımsızlık hayalleri kurduran bir sistem takip etmekteyken, Osmanlının idadi okulları ile Osmanlılık fikrini zihinlere yerleştirmek amacında olabilir. Diğer yandan yabancı okulları teftiş dahi edemediği bir konumda olan Osmanlı hükümeti bu şekilde gayrimüslimleri de kendi sistem çatısı altında kontrol edebilme şansına sahip olacaktı306. Fakat idadilerin açılması için finans sağlamak hazine için o dönemde pek mümkün değildi. Bundan olacak ki, 1876 yılında İstanbul’da bir taşrada ise dört civarında idadi açılabilmişti. Mali kriz döneminde idadilerin açılması için vergilendirme sisteminde yeni düzenlemeler yapılmıştır. Sadrazam Said Paşa’nın öne sürdüğü Maarif Hisse-i İanesi307 bu dönemde etkili bir çözüm olarak ortaya çıkmıştır. Bu sistem 1 Mart 1884 yılında kabul edilmiştir. Verginin 1896 yılında alınan karar ile vilayet merkezindeki maarif sandığına aktarılması ve sorumluluğun ise vilayet maarif müdürlüğüne verilmesi kararı alınmıştır. Burada dikkat çeken husus gayrimüslimler maarif hisse-i iane 306 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 94. 307 Vergi tutarı, yerel öşür miktarıyla orantılı olarak tespit edildi. İlk başta bir birim öşüre 1/7 (1/7’nin ¼) eklenmesiyle elde edilen rakamdan 3/1’ü eğitime, 3/2’ü bayındırlık hizmetlerine tahsis edilmesi şeklinde hesaplanmıştır. Bu sistem pratik olmadığından yeni bir düzenleme yapılarak 1 Mart 1887 yılında yıllık tarım hasılatından kile başına %11,5 vergi alınmasına karar verildi. Bu %1 Menafi Hissesi, %0,5 de Maarif Hisse-i İane olacaktı. Bkz. Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 187. 115 vergisinden yükümlü olmalardır308. Fakat ahali, toplanan bu vergilerin yerel maarif giderlerine harcanmayacağı ve doğrudan merkeze aktarılacağına inandığı için bu alanda protestolar başlamıştır. Örneğin Suriye vilayetinde bu verginin toplanmaya başlaması üç yıl sonra olabilmiştir. Çünkü bölge halkı verginin tamamen İstanbul’a aktarılacağını düşünmekteydi309. 1891 yılında Derviş Paşa Sivas’tan gönderdiği raporda alınan verginin yarısının bile bölgede kalmayıp merkeze gönderildiğinden şikâyet etmiştir. Halk böyle düşünmekte haklıydı. Çünkü başlangıçta toplanan verginin sadece dörtte biri merkeze yani Maarif Nezaretine aktarılırken310 , 1888 yılında bu oran değişmiştir ve dörtte ikisi merkeze aktarılmıştır. Sadrazam Kamil Paşa 1889’da yazmış olduğu tezkirede mali buhrandan dolayı böyle bir yol takip edildiğini beyan etmiştir. Ayrıca, vergi toplanan yerlerde idadilerin açılamadığı, bu sebeple de rüştiyelerin lağvedilerek idadiye çevrilmesi gerektiği ve rüştiye personelinin ve tahsisatının idadilere transfer edilmesiyle idadilerin kurulmasının mümkün olacağını dile getirmiştir. Maarif Hisse-i İanesinin ilk başta üçte biri merkeze gönderilirken daha sonra bu oranın üçte ikiye çıkarılması hatta daha fazlasının merkeze gönderilmesi halkın tepkilerine sebep olmuştu. İdadiler için tasarlanan verginin bu duruma gelmesi idadilerin açılıp, yaygınlaşması için en önemli engel olarak görülebilir. Tüm bu olumsuz koşullara rağmen, Sait Paşa sayesinde imparatorluğun birçok yerinde idadilerin sayısı artmıştır. Burada dikkat çeken başka bir husus idadilerin Avrupa tarzı mimari ile yapılmasıdır. Bizzat sadrazam Sait Paşa Fransız tarzı binaların yapılması için Paris’ten mimarlar getirtmiştir311 . Bayram Kodaman’ın aktardığına göre Sait Paşa; “Milli mimarimizi geliştirmeyi arzu ederdi, ama artık buna gönül vermiş mimarlar bulunmadığı gibi, bulunsa da bu tarzın inşası zahmetli olurdu. Ayrıca binalar için eski usul taksimat uygarlığın deneyleri ile kurulan yeni usul ve hazır gereksinimlere uygun olmaz. Bu nedenle, yapacağımız mekteplerin resimlerini, 308 A.g.e., s. 187-188. 309 BOA, Y.MTV., 29/48, 28 Rabiulevvel 1305 (14 Aralık 1887). 310 Merkezdeki yüksek öğrenim kurumlarının inşası ve giderleri için. 311 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 129. 116 planlarını Avrupa’dan getirmeye mecburiyet hasıl oldu. Paris Sefir’i Esat Paşa’dan muhtelif mektep plan ve resimleri talep ettim. Bunlar gelince de Maarif Nezaretine verilerek çoğaltmak suretiyle vilayetlere gönderildi. İdadi mekteplerin eşkali ve taksimatı Paris mekteplerine uygundur” 312 . Şeklindeki ifadesiyle mimaride Fransız tarzı kullanılacağını beyan etmiştir. Sait Paşa Osmanlı’da bu binaları yapabilecek kabiliyette mimar olmamasını öne sürse de asıl amacın milli olmaktan uzak bina inşa etmek olduğu bellidir. İdadilere Müslüman öğrencilerin yanı sıra gayrimüslim öğrencilerde kabul edilecekti. Zaten gayrimüslim talebin az olacağı belli olan okullarda bir de mimari olarak milli bir üslup kullanmak yanlış olacaktı. Bu sebepten hem gayrimüslim talebin azalmasını önlemek hem de yabancıların tepkisinden kaçınmak için Fransız mimari tarzı kullanılması uygun görülmüştür313. II. Abdülhamid devrinin son yıllarına kadar idadilerin sayısı gittikçe yükselmiştir. 1906 yılında 93 resmi, 11 özel ve 5 tane de askeri olmak üzere 109 adet idadi mevcuttu314 . İdadi okulları, her ne kadar artık fayda sağlamayacağı anlaşılsa da, Osmanlılık ideallerine yakın idealler ile kurulmuştu. Öyle ki, mimarlar Paris’ten getirtilmiş, müfredat karışık eğitim için mümkün şekilde tasarlanmıştır. İdadiler doğa bilimleri ağırlıklı müfredatıyla, modernleşme adımlarının ve reformcu devlet bürokrasisinin taşradaki en önemli temsilcileriydi. Yatılı olan ve olmayan olmak üzere iki idadi okulu vardı. Yatılı olmayan idadiler daha yaygındı eğitim süresi beş yıldı. Diğerinin ise eğitim süresi yedi yıldı. Osmanlı devletinin içinde bulunduğu mali sıkıntılar, nitelikli öğretmen eksikliği gibi durumlar ayrı ayrı seviyelerde ve niteliklerde okullar açılmasına en büyük engeldi. Bu durum, finansal açıdan daha kolay olacak şekilde tek kurumda farklı işlevleri barındıran okullar açılmasını zorunlu kılmış ve bunun da idadi okulları ile mümkün olacağı düşünülmüştür. Tıpkı imparatorluğun özellikle doğu bölgelerinde, birçok köyden ve mahalleden öğrencileri barındıracak bölge okulları kurulma düşüncesinde olduğu gibi. Bu amaçla ortaya çıkan idadi okullarda, gayrimüslim talebin az olması, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı ile gayrimüslim 312 Burcu Özgüven, “İdadi Binaları”, Tarih ve Toplum, 82, Ekim 1990, s. 44-47, s. 44. 313 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt: 3-4, s. 928. 314 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 129. 117 tebaanın egemenlik altından çıkması ve yabancı okulların misyonerler aracılığı ile milli eğitimi sürdürüp, milli fikirleri yaymasıyla “eşit yurttaşlık” siyasetinden uzaklaşıp daha İslami müfredatın hâkim olmasıyla devam etmiştir315. Rüştiyelerde olduğu gibi idadilerde de gayrimüslim halkı Osmanlı okullarına çekmek ve Müslüman öğrencilerin yabancı okullara gitmesini önlemek için Osmanlıcılık siyaseti ile kurulmuştur. Bu bağlamda rüştiyelerin ve idadilerin nitelikli ve modern olarak kurulması Osmanlı eğitim modernleşmesi için önemli bir atılımdı. Mimari, program, müfredat vb. olarak Avrupa tarzı bir sistem oluşturulmuştur. Fakat bu, yabancı okullara olan talebi ve yabancı okulların faaliyetlerini engelleyememiştir. c. Sultaniler Mekteb-i Sultani, Galatasaray’da gerçek anlamda kurulmuş ilk liseye verilen isimdir316. Mekteb-i Sultaninin açılmasındaki önemli bir sebep Sultan Abdülaziz’in 1867 yılında yaptığı Fransa seyahati sırasında oradaki kültürden etkilenmesiydi. Sultan Abdülaziz İstanbul’a döndüğünde Fransız liselere benzer okullar yapılmasını ve Fransız dili ile eğitim yapılmasını istemiştir. Eğitim Fransızca olacak fakat Türkçe bazı derslerde programda yer alacaktı. Mektebin müdür ve hocaları Fransız olacaktı. Fransa hükümeti bu mektebe önemli müdür ve muallimler göndermişti. Bunun yanında zengin bir kütüphane ile fen işleri için kullanılacak alet laboratuarı da açmıştı. Okulda Türkçe eğitimde olacağından derslerin yürütülmesi için ikinci bir Müslüman müdürde atanmıştır. Mekteb-i Sultaniye genelde varlıklı Türk ailelerin çocukları gönderilmekteydi. Okul yabancı ve Hıristiyan idarecilerden oluştuğu için çoğu Türk aileler çekingen davranmıştır. Okul 1 Eylül 1868 senesinde Galatasaray binasında açılıp eğitime başlamıştır317 . Mekteb-i Sultani de okutulan dersler; Türkçe, Fransızca ve Fransız Edebiyatı, Grekçe, Ahlak, Latince, Umumi Tarih ve Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Matematik, Kozmografya, Mekanik, Fizik, Kimya, Ekonomi, Tabiat Tarihi, Hukuk, Umum, Edebiyat Tarihi ve Güzel Konuşma Sanatı, Resim’dir. 1869 Nizamnamesi ile bu 315 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., s. 154-159, 211-212. 316 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 47. 317 Osman Ergin, a.g.e., s. 481-484. 118 derslere Arapça ve Farsça dâhil olmuştur318 . Ayrıca bu nizamnameye göre her vilayet merkezi olan şehir ve kasabada rüştiyeden sonra eğitim verecek olan Mekteb-i Sultaninin açılmasını hedeflenmekteydi319 . 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin sultanilere yönelik maddeleri şunlardır: A. Her vilayetin merkezi olan şehir ve kasabalarda birer Sultani bulunacaktır. İdadi okullarda eğitimini tamamlayanlar hangi dinden olursa olsun bu okula ücretle alınacaklardır. Çok zeki ve üstün kabiliyetli olup da maddi durumu kötü olanlara kolaylık sağlanacaktı. B. Sultanilerin inşaat giderleri hükümet tarafından karşılanacaktı. Öğrencilerden alınan miktarlar okulun yönetim giderlerinin karşılayamadığı durumda hazinece ödenmek üzere her yıl maarif bütçesine ödenek konacaktı. Bu ödeneğin ne şekilde hazırlanacağı Maarif Meclisi tarafından tespit olunacaktı. C. Öğrenciler geceli ve gündüzlü olacaklar, yalnız derslerde bulunmak koşuluyla dışarıdan misafir öğrenci kabul olunacaktı. Yatılı, gündüzlü ve dışarıdan gelen öğrencilerin sayısı ve bunlardan alınacak ücret mahalli idarenin Maarif Meclisi tarafından öğrencilerin sosyal durumlarına göre belirlenecekti. Fakat yatılı öğrencilerden alınacak yıllık ücretin tutarı yirmi Osmanlı lirasından az ve otuz Osmanlı lirasından fazla olmayacaktı. Gündüzlü öğrencilerin yıllık ücreti, yatılı öğrencinin yıllık ücretinin yarısı kadar olacaktı. Harici öğrencilerin yıllık ücreti ise yatılı öğrencinin dörtte biri kadar olacaktı. D. Her sultani okulunun edebiyat, ilim, fen ve kanun dersleri için sekizden on ikiye kadar öğretmeni olacak ve bunlar öğretmenler nizamnamesine göre seçilip atanacaktı. Her sultanide müdür, muhasebeci, satın alma memuru, aşçı, kapıcı ve nezaretçi bulunacaktı. Sultanilerin idaresi vilayet maarif müdürünün kontrolünde olacaktı. E. Sultanilerde okutulacak dersler üst ve alt kısım olmak üzere ikiye ayrılır. Alt kısımda idadi okullarında okutulan dersler vardı. Yüksek kısımda ise edebiyat ve fen 318 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 136. 319 Faik Reşit Unat, a.g.e., s. 47. 119 olmak üzere iki alanda dersler olacaktı. Üç yıl alt kısım üç yıl da üst kısım olmak üzere öğretim süresi altı yıldır. Alt kısımda idadi okullarında okutulan dersler vardı. Üst kısım dersleri ise şunlardır: Fen Bölümü: Tasarı Geometri, Simetri, cebir ve cebir’in geometriye uygulanması, Düzlem ve Küresel Geometri, Kozmografya, Fizik ve Kimyanın sanayi ve tarıma uygulanması, Fen dersleri, Arazi planlaması. Edebiyat Bölümü: Türkçe yazı, Arapça ve Farsça metinler, Anlamlar, Fransızca, Ekonomi Politik, Milletler hukuku, Tarih. F. Eğitimini tamamlayanlar bitirme sınavına tabi olacaklardır. Sınavı geçenler Nizamnamenin bütün haklarından yararlanacaklardır. Sınavlarda başarı gösteremeyenler bir yılda daha eğitim alabileceklerdir. Tatiller, tatil süreleri, sınavlar gibi unsurlar idadi ve rüştiye okullarındaki gibidir320 . Mekteb-i Sultaninin açılması salt eğitim reformu ve denemesi olmasından ziyade siyasi kolu olan bir zorunluluktu. Zira 1856 Islahat Fermanı hükümlerine göre devlet içindeki her birey için eşit eğitim olanakları sunulmalıydı. Böyle bir durum mahalle mekteplerinde ve rüştiye okullarında sakıncalı görüldüğü için daha üst bir kurum oluşturma düşüncesi şekillenmişti. Böylece Mekteb-i Sultani, rüştiye ve yükseköğretim arasında Osmanlılık siyasetine uygun olarak 1 Eylül 1868 yılında kurulmuştur. Osmanlı İmparatorluğunun Fransa’nın dayatmalarıyla Mekteb-i Sultaniyi kurmasındaki en önemli amaç, çoklu din mensubiyetine dayalı ayrı okullar yerine tek bir ideolojik mensubiyete dayalı bir sistem kurmaktı. GayrimüslimMüslim arasındaki duvarları yıkarak onları ortak paydada buluşturmaktı. Fransa ise böylece, desteklediği azınlıkların durumlarının daha da iyileşeceğini umut etmiştir. Mekteb-i Sultaninin kurulması bir anlamda Batının Osmanlı İmparatorluğunun eğitim sistemine bile müdahale edebilecek konuma geldiğini gösterir. Şöyle ki Fransa, Islahat Fermanında öne sürülen projelerin, uygulamada bir karşılığını görmediğini ileri sürerek 22 Şubat 1867 tarihinde yapılması gereken ıslahatların bir 320 BOA, Y.EE., 112/6, H- 24 Cemazeyilahir 1286 (1 Ekim 1869), 30 varak, s. 8-10; Düstur, I. Tertip, II. Cilt, s. 192-193. 120 metnini göndermiştir. Metinde, gayrimüslimlerin devlet kademelerinde görevlendirilmesi, yaygın ve bütünleşmiş bir eğitim sisteminin oluşturulması, Hıristiyanlara yerel yönetimde yer verilmesi, yabancılara mülkiyet hakkı verilmesi, gümrük vergilerinin kaldırılması, yabancı şirketlere imtiyaz tanınması koşuluyla demiryolları ve limanların kurulması gibi Osmanlı İmparatorluğunun aleyhine, Batının lehine ifadeler beyan edilmiştir321 . II. Abdülhamid dönemine kadar gayrimüslim öğrencilerin sayısı fazla iken bu devirden itibaren Müslüman öğrencilerin sayısının arttığı ve gayrimüslim öğrencilerin sayısının azaldığı görülüyor. Bayram Kodaman’ın tespit ettiği kadarıyla; Yıl Müslim Gayr-i Müslim Toplam 1869 277 345 622 1877 220 300 520 1896 440 263 703 1899 622 280 902 1901 724 221 945 Islahat fermanı doğrultusunda, eşit eğitim maksadı ve Osmanlılık ideali ile açılan Mekteb-i Sultani’nin yıldan yıla bu değişimi okulun daha İslami bir kimliğe büründüğünü gösterir. Bunun sebebi, II. Abdülhamid devrinden itibaren Osmanlılık siyasetinin fayda vermediği düşüncesinin yaygınlaşması devletin daha İslami tarafa ağırlık vermesine sebep olmuştur322. Fransız esinli Mekteb-i Sultani 1877 yılından itibaren yenilenmeye başlamıştır. II. Abdülhamid’in Ali Suavi Efendi’yi Mekteb-i Sultani’ye müdür ataması ile devlet merkezli ve devlet politikasına uygun bir sistemin temelleri kurulmuştu. 321 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 133. 322 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 139-142. 121 Ali Suavi ulema çevresinde sevilen bir şahsiyet olmasına rağmen yabancı okulların ve misyonerlik faaliyetlerin genişlemesinden ulema sınıfını sorumlu tutmuştur. Onları, bu faaliyetlere karşı pasif olmakla suçlamıştır. Yukarıdaki tabloda görüldüğü üzere Müslüman öğrencilerin Mekteb-i Sultanide ki sayılarının artmasının en önemli sebebi Suavi’nin okula öğrenci alırken ve burs dağılımında Müslüman öğrencilere ağırlık vermesidir. Aynı şekilde yabancı kökenli öğretmenlerin yerine Türk öğretmenler bu dönemden itibaren okulda etkin olmaya başlamıştır. Yabancı bir devletin yönlendirmesiyle, yabancı müfredat ve yabancı öğretmen temelli kurulan Mekteb-i Sultani II. Abdülhamid döneminde, Ali Suavi’nin müdür olarak atanmasıyla ve Şeyhülislam Ahmet Efendinin müfredat değerlendirme başkanı olmasıyla neredeyse tamamen değişmiştir. Bu durum II. Abdülhamid döneminin İslamcı siyasetinin eğitimdeki en önemli örneğidir. Yabancı okullara ve misyoner faaliyetlerine, eğitim bağlamında gösterilen tepkinin özet halidir323 . E. Yabancı Okullara Karşı Soyut Bir Önlem: İslam ve Hilafet Vurgusu II. Abdülhamid’in yabancı okullara ve misyonerlik faaliyetlerine karşı devlet okullarını yaygınlaştırmaktan başka aldığı en önemli tedbir resmi mezhep olarak kabul gören Sunni-Hanefi’nin vurgusudur. Bu Osmanlı’da daha önce denenmeyen bir politikanın ortaya çıkmasıdır. Bu bir anlamda yabancı misyonerliğe karşı Osmanlı misyonerliğidir. Faaliyet alanı olarak düşünülen bölgeler ise Protestan misyonerlerin en faal olduğu bölgeler olan, Doğu Anadolu ve Arap vilayetleridir. Özelde Suriye, Basra, Musul, Bağdat ve Irak’tır. 26 Ocak 1892 tarihli bir iradede İran ve çevresinde İngiliz nüfuzunun arttığı, İngiliz papazların yayıldığını ve bölgedeki Nasturilere risaleler dağıtıldığından bahsedilmiştir. Buna karşılık devlet, bölgedeki Şiileri, Nusayrileri ve Yezidi Kürtleri Suni-Hanefi mezhebi altından birleştirerek bölgede Hıristiyan misyonerlere karşı rakip unsur yaratmak istemiştir. Bunun ise bölgede kurulacak okullarda verilen eğitim ile gerçekleştirilmesi planlanmıştı. Ayrıca ulemadan bazı kişiler bölgelere misyonerlik tarzı bir görev ile gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Suriye Valisi Osman Nuri Paşa’nın 21 Ocak 1892 yılında 323 Benjamin C. Fortna, a.g.e., s. 132-142. 122 İstanbul’a yazdığı raporda Müslümanların maruz kaldıkları misyonerlik faaliyetlerini engellemek için hususi olarak ulemadan bazı kişilerin bölgeye gönderilmesini önermiştir. Bu kişilerin yabancı fesatlığına karşı Müslümanlığı aşılamasının faydalı olacağını belirtmiştir. Gerekli irade 1892 yılında çıkmış ve yedi ulema bölgeye bu amaçlar için gönderilmiştir324 . İngilizlerin yoğun olarak bulunduğu İran’da İranlılar Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrı yaşamak için sürekli Şia mezhebinin yirmi bir kolundan biri olan “Rafiziliği” yaymaya çalışmakla beraber Ehl-i Sünnet cemaatini bu mezhebi kabul etmeye zorlamışlardır. Öyle ki, Osmanlı devleti ile aynı dini kabul etmelerine rağmen kendi mezheplerini korumak ve yaymak için Müslümanlar aleyhine çalışan Ermenileri bile muhafaza ve himaye etmişlerdir. İşte bu sebepten bölgeye vaiz, ulema ve hocalar gönderilmiştir. Bu tedbirlerden istenen sonuç ise mezhep farklılığından doğan ihtilaf ve zıtlıkları ortadan kaldırıp, İslam birliği ve beraberliğini sağlamaktır325 . Sultan Abdülaziz’in 1876 yılında tahtan indirilmesinde rolü olan ve daha sonra Bağdat valiliğine sürgün edilen Süleyman Hüsnü Paşa 8 Nisan 1892 tarihinde yazdığı layihasında devletin resmi dininin Bağdat, Musul ve Basra vilayetlerinde azınlık durumuna düştüğünü, Nasturi, Keldani, Katolik ve Protestan Ermenilerinin ve Şiiliğin bölgede devlet için ciddi anlamda tehdit teşkil ettiğini ifade etmiştir. Süleyman Paşa bu durumu çözmek için devletin önderliğinde bir dinler kitabı yazılmasını ve iki-üç yıllık eğitimden geçtikten sonra “Darül-Hak-Misyoner” unvanını alacak ulemadan bazı kişilerin bu bölgelerde Hıristiyanlığın ve Yahudiliğin batıllığını, bu kitaba dayanarak yaymalarının iyi bir çözüm olacağını ifade etmiştir. Böylece Misyonerlik Cemiyetinin oluşturulması ve misyonerliğe yine misyonerlik ile cevap verilmesi düşünülmüştür. Osmanlı siyaseti bu anlamda başarılı olmuş ve birçok Yezidi ve Şii, Sunni-Hanefi mezhebine geçmiştir. 20 Ağustos 1892 tarihinde Ömer Vehbi Efendi İstanbul’a çektiği telgrafta seksen Yezidi köyünün ve otuz Şii köyünün Sunni-Hanefi mezhebine geçtiğini beyan etmiştir. Bu paragrafın konumuz açısından önemi, II. Abdülhamid döneminde Suni-Hanefi 324 Selim Deringil, Simgeden Millete…, s. 111-120, 122-123. 325 Atilla Çetin, a.g.m., 33-34. 123 mezhebinin aşırı vurgusu ile Islahat Fermanının getirmek istediği eşitliğin çelişik içerisinde olmasıdır. Özellikle bahsi geçen bölgelerde bu siyasetin uygulanmasının sebebi, yabancı okullar ve misyonerliğin devlet ve hilafeti tehdit edecek dereceye gelmesidir. Bunun için ise en etkili tedbir karşıt propaganda aracı olarak devletin resmi mezhebi olarak kabul gören Sunni İslam’ın vurgulanması olacaktı. Bir yandan Müslüman ile Müslüman olmayan herkesin eşit olduğu eğitim üzerinden resmen vurgulanmış (İdadi okullar ve mektebi sultani buna en güzel örnektir) öte yandan fiili olarak Müslümanların hatta Suni-Hanefi mezhebine sahip olanlar ayrıcalıklı bir konumda tutulmuştur326 . Özellikle 1880’li yıllardan itibaren İslam dinine ve devlete sadık bireyler yetiştirmek için mekteplerin ders programlarında ve müfredatlarında yenilenme yoluna gidilmiştir. Maarif Nezareti 13 Mayıs 1899 tarihinde yayınladığı tezkirede bu hususa dikkat çekmiştir. Nezaret dinine bağlı ve milli duyguları mükemmel memur yetiştirmek için okulların ders programlarının ıslah edilmesi gerektiğini bildirmiştir. Öğretmenlerin dahi bu düşüncede olması gerektiği, olmayanların ise başka öğretmenler ile değiştirilmesi için tespit edilmesi gerektiği istenmiştir327. Çünkü devletin içinde bulunduğu durum incelendiğinde, Islahat Fermanı gibi eşitlikçi bir fermanın bile gayrimüslimlerde tesir etmediği görülmüş ve bunların ıslah olmayacağı düşünülmeye başlanmıştır. Öyle ki, II. Abdülhamid Rumeli’de yapılacak ıslahatlar ile ilgili yakın arkadaşı Arif Beyefendi aracılığı ile tebliğ ettiği iradede Rumeli’de Osmanlının varlığının devamını isteyenlerin sadece Müslümanların olup diğerlerini temennilerinin bambaşka olduğunu ifade etmiştir. Avrupalı devletlerin itibar sahibi Müslümanları iftiralarla lekeleyip türlü iftiralar ile Rumeli’den uzaklaştırmak istediklerini, dolayısıyla oradaki Müslümanların Osmanlı idarecileri tarafından korunması gerektiğini beyan etmiştir328 . Yabancı okulların önü alınmaz faaliyetleri neticesinde 1880’li yıllardan itibaren teftiş işine ağırlık verilmesi ile beraber teftiş usulünde de padişah ve hilafet makamına vurgu oldukça açıktır. 3 Temmuz 1894 tarihinde Beyoğlu’nda Taksim 326 Selim Deringil, a.g.e., s. 111-120, 122-123. 327 BOA, Y.PRK.BŞK., 59-60, Defter No: 1076, Resmiyye No: 37, H- 02 Muharrem 1317 (13 Mayıs 1899). 328 Atilla Çetin, a.g.e., s. 23. 124 civarında bulunan “Ohan Voskiperan Ermeni Katolik Mektebi” diploma töreninde memur bulundurulmuştur. Törende ve teftişte herhangi bir zararlı hâl görülmemiş. Törende bulunan memurlar, Ermeni Katolik Patriği ve efradı ile beraber Hamidiye Marşını hep beraber söylemişlerdir. Ardından padişah adına manzumeler okunmuş ve herkes tarafından “Padişahım Çok Yaşa” sloganları atılmıştır. Yine aynı yıl Kumkapı’da bir kilise avlusunda erkek ve kızlara eğitim veren Boğosyan ve Varvaryannâm Ermeni Millî Mektebi diploma töreninde memur bulundurularak hem tören öncesi hem de sonrasında hilafet ve hilafet makamının sahibi padişah adına övgüler sıralanıp, “padişahım çok yaşa” sloganları atılmıştır329. Osmanlı hükümetinin böyle bir politika takip etmesi her ne kadar gerici bir zihniyet olarak düşünülebilse de dönemde misyonerliğe karşı hilafetin ve padişahın gücünü zihinlere iyice dikte etmek için gerekliydi. 26 Ocak 1892 tarihli bir iradede İngiltere, Rusya ve Fransa misyonerler aracılığı ile kendi inançlarını gittikçe yaydıklarını, bunlarla mücadele etmek içinse İslam vurgusunu ve hilafete olan inanç vurgulanması gerektiği ifadeleri yer alır. Buda demek oluyor ki, Osmanlı idarecileri herkesin inancına saygı duyduklarını ve herkesin inanç konusunda serbest olduğunu kabul ediyorlar fakat kendi dinlerini ve devleti korumak için tedbir almaya hakları olduğunu düşünüyorlardı330. Bu maksatla yukarıda verilen örneklerden başka çok sayıda örnek vardır. Örneğin yine 1894 tarihinde, Taksim’de olan Zapyonnâm Rum kız mektebinde, Yunan sefirinin de bulunduğu diploma töreninde memur bulundurulmuştur. Rum Patriği de dâhil olmak üzere padişaha Türkçe ve Rumca manzumeler okunarak, padişaha dualar ve övgüler sıralanmıştır. Bunun gibi çok fazla örnek vardır331 . II. Abdülhamid’in eğitim politikasında anlaşılacağı üzere müfredatta, dini ve otoriter değerlere güçlü vurgu yapılmıştır. Bunda 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı ile gayrimüslimlerin büyük çoğunluğunun devletin egemenliğinden çıkmaları, Arnavutlar, Araplar ve diğer Türk olmayan Müslümanlar arasında milliyetçiliğin yayılması ve misyonerlerin yoğun faaliyetleri sebep olmuştur. Devlet tüm bunlarla savaşmak için İslami ve otoriter değerler ile ideolojik birlik kurmayı zorunlu 329 BOA, Y.PRK.MF., 3/29, H- 29 Zilhicce 1311 (3 Temmuz 18949). 330 Selim Deringil, a.g.e., s. 115,122. 331 BOA, Y.PRK.MF., 3/29, H- 29 Zilhicce 1311 (3 Temmuz 18949). 125 görmüştür. Tüm bunlar özellikle 1890’lardan itibaren Halife-Sultan’a derinden bağlılık, yabancı okullar üzerinde tam bir denetim kurma ve onlar ile rekabet etmek adına İslami yönü ağır basan okullar kurma yoluna götüren dönüm noktalarıdır. Tabidir ki bu moderniteye karşı gelenekçiliğe geri dönüş olarak algılanmamalıdır. Devletin her alanda bilgili bireylere olan ihtiyacı eğitimde modern işleyişin ağır basmasına sebep olmuştur332 . 332 Selçuk Akşin Somel, a.g.e., 212-213. 126 SONUÇ Yabancı okulların XIX. ve XX. yüzyıllarda oluşturduğu gündem incelendiğinde her şeyden önce eğitimin bir devlet için ne derecede önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. II. Abdülhamid döneminde neredeyse gündemin birinci sırasını oluşturan yabancı okullar, çok uluslu ve çok dinli bir devlette dindaşlarına dinlerini öğretmek için açılmış, Osmanlının geleceğini tehdit eden bir unsura dönüşmüştür. Kanuni Sultan Süleyman’ın Fransa’ya verdiği ayrıcalıklar ile Fransa Cizvitleri Osmanlı’da yabancı okul geleneğini başlatmışlardır. XVIII. yüzyıla kadar Katoliklerin etkin olduğu alanda XIX. yüzyıldan itibaren Protestanlar bilhassa Amerika’nın önderliğinde etkin olmuşlardır. Yine XIX. yüzyıla kadar önemli bir mesele teşkil etmeyen bu okullar bu yüzyılda devletin geleceğine dair endişe bile yaratacak konuma gelmişlerdir. Batı’nın yoğun baskıları sonucu ilan edilen Tanzimat Fermanı ile Islahat Fermanı bu okullar için dönüm noktası olmuştur. Bu iki ferman ile halkın her alanda eşit olup, her türlü haktan herkesin eşit olarak faydalanması ve Islahat Fermanının özel okullar maddesi ile yabancı devletlerin rahat bir şekilde okul açması bu okulların sayı olarak ciddi anlamda yükselmesine yol açmıştır. Öyle ki, Osmanlının kendi okullarının bile olmadığı imparatorluğun en ücra köşelerine okul açmışlardır. Üstelik okul açan devletlerin okul açtığı yerde ne kendi ırkından ne de din ya da mezhebinden kimse olmadığı halde o bölgede okul açtığı görülmektedir. Çalışmada çokça bahsedildiği üzere bu okulların yarısından bile fazlası ruhsat almadan açılmıştır. Islahat Fermanı okul açma serbestliği getirse de izin ve ruhsat alma şartı da getirmiştir. Tüm bunların neticesinde 1869 Maarifi Umumiye Nizamnamesi yayınlanarak yabancı okulların varlığı hukuki bir temele bağlanmıştır. Nizamnamenin 129. Maddesine göre, bu okulların açılması için öğretmenlerin diplomalarının olması zorunlu tutulmuş, müfredatın ve ders programının Maarif Nezareti ya da Maarif idareleri tarafından hazırlanıp denetlenmesi kararlaştırılmıştır. Ancak bu şartlara uyulmaması üzerine II. Abdülhamid döneminde nizamname üzerinde çok kez düzenlemeye gidilmiştir. Yine de bu okulların açılması ve devlet aleyhindeki faaliyetleri engellenememiştir. II. Abdülhamid döneminde taşra idarecilerinin kaleme aldığı raporlardan 127 anlaşıldığı kadarıyla en çok yabancı okulların varlığından muzdarip olmuşlardır. Çünkü çoğu yerde, Osmanlının kendi okullarının olmayışı halkı bu okullara gitmeye zorunlu kılmıştır. Ya da yabancı okulların, hamisi olan devletlerden aldığı destekle tam teçhizatlı ve nitelikli okullar kurması halkı cezbetmekteydi. Bu okullarda teftiş ve kontrol çoğu kez yapılamadığından devlet ve hükümet aleyhine her türlü dersler ve düşünceler yer almış olabilirdi. Osmanlı tebaası olan gayrimüslimler ve farklı etnik unsurlar bu okulların yönlendirmesiyle devlete itaatsizlik yapmaya başlamışlardır. Osmanlı, Tanzimat ve Islahat Fermanı ile tüm din ve ırkların üstünde Osmanlı vatandaşı ve Osmanlılık idealine bağlı toplum oluşturma ideası böylece başarısız olmaya başlamıştır. Osmanlı hükümeti, Osmanlının kuruluşunun ana ilkesi olan şeriat ve İslam’dan bile çoğu kez taviz vermiştir. İlköğretim hariç neredeyse diğer bütün eğitim kademelerinde Müslümanlar ile gayrimüslimler aynı okullara kabul edilmeye başlamıştır. Böylece aynı ideolojik düşüncede, devletine, hükümetine, padişahına sadık Osmanlıcı bireyler yetiştirebilmek umut edilmiştir. Ancak, II. Abdülhamid devrinde özellikle 1880’li yıllardan itibaren bunun boş bir uğraş olduğu anlaşılmıştır. Çünkü gayrimüslimler kendi cemaatlerinin okullarından ya da yabancı bir devlet tarafından açılan okullardan vazgeçmemişlerdir. Hatta tüm yasaklamalara rağmen Müslümanların bile bu okullara gittiği görülmüştür. Her bir yabancı okul ise kendi istediği milliyetçi düşünceyi zihinlere yerleştirmeye başlamıştır. Tüm bunların farkında olan II. Abdülhamid Osmanlılık düşüncesini bir kenara bırakarak İslam’ı ön plana çıkarmaya başlamıştır. Örneğin Islahat Fermanının uygulanabilirliğinin numunesi olan ve Fransa’nın direktifiyle kurulan Mekteb-i Sultani 1877 kuruluşunda yabancı kadrodan oluşmaktaydı. Eğitim dili Fransızca idi ve gayrimüslim talebe sayısı Müslüman talebe sayısından fazlaydı. Fakat II. Abdülhamid, Ali Suavi Efendi’yi mektebe tayin ettikten sonra bu durum tam tersine dönmüştür. Müfredatta İslam, Türkçe ve Türk milliyetçiliği daha fazla ön plana çıkarken, Müslüman öğrencilerin sayısı gayrimüslimlere göre oldukça artmıştır. Öğretmenler ise giderek daha çok Türklerden seçilmeye başlanmıştır. Bu durumun diğer eğitim kademlerinde de arttığı söylenebilir. Yani toparlamak gerekirse Tanzimat ve Islahat Fermanı ile başlayan eğitimde Osmanlılık ideası II. Abdülhamid 128 döneminde yerini yabancı okulların etkisiyle, daha İslami bir politikaya bırakmıştır. Yabancı okulların yarattığı ortamın da katkısı ile Osmanlı okullarının II. Abdülhamid döneminde İslami bir politika benimsemesinin yanında Osmanlı eğitim modernleşmesinde ve yaygınlaşmasında yabancı okulların katkısı oldukça fazladır. Yabancı okullar üzerine yapılan çalışmalarda genelde misyonerlik faaliyetleri yoğunluktadır. Fakat bu çalışmada, misyonerlik faaliyetleri ile birlikte bu okulların Osmanlı eğitimindeki yeri de anlaşılmaya çalışılmıştır. Şöyle ki, Osmanlı İmparatorluğu’nda okullar üzerinden yürütülen misyonerlik faaliyetlerinin etkisini en aza indirmek için okul ve okuyan sayısı arttırılmaya çalışılmıştır. Bu ise sürekli ve zorunlu eğitimin yolunu açmıştır. Anadolu Umumi Müfettişi Şakir Paşa’nın raporunda ve bunun gibi taşra idarecilerinden gelen birçok raporda mesleki ve teknik eğitimin yaygınlaştırılması, ticaret ve sanat okullarının açılarak yabancı okullar ile mücadele edilmesi gerektiği tavsiye edilmiştir. Yabancı okullar ile rekabet edebilmek adına rüştiyeler ve idadiler ülke genelinde yaygınlaştırılmıştır. Bu okullar yaygınlaştırılırken usul-ü cedit benimsenerek öğrenci temelli bir sistem hedeflenmiştir. Bu sistem ile cezai uygulamalarda dayak ve falakanın yerini daha hafif cezaların alması ve okullarda teknik ile donanımın arttırılması öğrenciyi okula gitmeye hevesli kılmıştır. Okullarda Fransa başta olmak üzere Avrupa tarzı sistem benimsenmiştir. Fakat aynı zamanda Avrupa’dan alınan sistem Osmanlı ve İslam öğeleri ile harmanlanmıştır. Son olarak, bu çalışmada yabancı okullar ve bu okullar üzerinden yürütülen misyonerlik faaliyetleri ile beraber bu okulların II. Abdülhamid dönemi eğitim politikasındaki yeri anlaşılmaya çalışılmıştır. İncelenen raporlardan ve araştırma eserlerinden anlaşıldığı kadarıyla bu okulların Osmanlı’da sürekli ve zorunlu eğitimin yükselmesinde, geleneksel eğitimin terk edilmesinde, okulların ve okuyan sayısının yükselmesinde, mesleki, teknik, sanat ve ticaret okullarının açılmasında rolü oldukça büyüktür. Dolayısıyla II. Abdülhamid dönemi eğitim değişim ve dönüşümünü, eğitimde modernleşmeyi yabancı okullardan ayrı düşünmek pek mümkün değildir.
XXXXXXXXXXXXXX
|
| Bugün 806 ziyaretçi (2049 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
