 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Epiktetos ile kendözümüze, hayata ve dünyalılara bakarken düşünceler
Mavi Gök Yağız Yer
Hayata karşı filozofça duruşta Epiktetos yahut Stoacılar Roma’nın o maddi güç dünyasında; günümüze benzeyen bir yapı içinden insanlığımızın zaman ve mekândan münezzeh duygularını dile getirdiler. Onların felsefesinde bu yargıyı düşündüren, öze dokunan ve zaman ve mekânda kendözümüzle bizi yaklaştıran sözleri daha doğrusu halleri var olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Nereden geldik nereye gidiyoruz hay huyu içerisinden bizi bize anlatan, ayinelik eden hikmet kaynakları pek çok yerden karşımıza çıkabiliyor. Kendi merkezi sabitelerimiz çevresinde tüm zamana, mekâna ve tarihe aksetmiş sözler insanlığın müşterek halini de kimseye kendi icazetini dayatmadan buyur ediyor. Bazen Yunanca, bazen Latince, bazen Arapça ve bazen de Yunus dili Türkçe olup ruhumuza dökülüveriyor. Varlık, birlik üzerine müesses ise; mana bundan aklımız ve ruhumuzu teşekkül ettiriyorsa bunların fikrimize döküldüğü her sema bizim değil midir? Bu asla bir enternasyonalci, köksüz hepimiz kardeşizcilik de değildir. En azından biz bu insanlık mirasına kendini red ve inkâr için sebep olarak bakmıyoruz. Lakin bunları çok önemsiyor ve değerli buluyoruz. Varlığı var eden bir o birlikten çokluk içinden bizlik var etmişse bundan mahrum kalmak mefkûreye sırt dönmek kendözümüzü umursamazlık etmek değil midir?
Kendimize Bakarken Liyakati Düşünüşler
Epiktetos bir yerde insanın kendini anlama erdemi için önemli gördüğü felsefe ve filozofa dair düşüncelerinde aslında her işte dikkat edilmesi gereken liyakat ölçütlerini verirken işin bizde var etmesi beklenen hâsıla konusunda da değerli bir yaklaşım sergiler: “Öncelikle yapacağın işin niteliğini anlamağa çalış. Sonra bu yükü taşıyacak kadar güçlü olup olmadığını anlamak için kendi karakterini incele. Çünkü hepimiz aynı şey için doğmuş değiliz. Filozof mu olmak istiyorsun? Düşün ki bu yola girmekle, onlar gibi bütün zevklere veda edebilir misin? Geceleri uyanık kalıp, çalışmağa, ailenden ve dostlarından uzak kalmağa, bir esirin oyuncağı olmağa, kısacası her yerde geride durmağa razı olmak gerekir. Ya bedenine bağlı ya da ruhuna bağlı şeylerle uğraşmalısın. Özetle ya iç dünyanın servetini ya da dış dünyanın zenginliğini elde etmeğe çalışmalısın. Ya bir filozofun karakterini ya da düpedüz bir adamın karakterini seçmelisin. Düşünceler, XL, s.31”. “Felsefe öğreniminde bir adamın ilerlediğinin gerçek belirtileri, kimseyi yermez, övmez, kimseden sızlanmaz, kimseyi suçlandırmaz, güçlü bir kişi imiş ya da bir şeyler bilirmiş gibi kendisinden hiç söz açmaz. Elde etmek istediği şeyin eline geçmesine bir engel ya da herhangi bir şekilde güçlükler çıkarsa yalnız kendisini sorumlu sayar. Olur da bir kimse kendisini överse, onunla gizlice alay eder; eğer suçlandırılırsa haklı çıkmağa çalışmaz. Onun hiçbir şeye karşı taşkın ve coşkun hareketi yoktur. Enver Demirpolat, Epiktetos’un Hayatı, Eserleri Ve Felsefi Görüşler, Fırat Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9:2 (2004), s.77-78.” Burada verilen bilgilerin bir akademisyen olarak diyebiliriz ki akademide ciddi çalışmak isteyenler, burayı bir unvan, makam ve para alanı olarak görmeyip bir hayat tarzı düşünenler için çok önemli liyakat gerekçeleri ortaya koyduğunu, akademik kendözümüz için de çok değerli yaklaşımlar olduğunu ifade etmek isteriz. Meslek seçimine dair genel olarak da bakılabilecek bu ifadeler mesleğin oluşturması beklenen sonuçlar açısından da değerli yorumları içeriyor: Bilgiçlik etmeyen, engellerde sorumluluğu üstelenecek kadar aklıselim ve baliğ olan, övgüye ve yergiye itibar etmeyen, aşırılıklardan ari bir karakterin akademide son derece değerli olduğunu ifade ile iktifa edelim.
Hayatımıza Ayna Tutuşlar
İnsan söylediği değil eylediğidir. Ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz denmiştir. Epiktetos bu konuda güncel sancılarımıza dair derinlikli bir yaklaşım sergiler. Sosyal medya çağında, klavye peygamberlerinin yaşadığı bir semada, algının gerçeği yok saydığı bir ortamda şu sözler binlerce yıl geriden güzel bir ikazr: “Cahillerin önünde güzel vecizeler sayıp dökme. Bunun yerine bu vecizelerin emrettiği şeyi yap. Mesela bir ziyafette nasıl yemek yendiğini anlatma. Fakat nasıl yenmesi lazımsa öyle ye. Epiktetos, Düşünceler ve Sohbetler, (çev. Burhan Torak), s. 42.” Bugün sadece konuşan ama örneklikleri az olan erdemler çağındayız. Malumat çok ama eyleyen çok az. Kişiliklerin gelişiminde bu nakısa son derece büyük bir toplum meselesi olarak önümüzde duruyor. Nurettin Topçu’nun dediği gibi var olmak düşünmek ve hareket etmek ise ne düşünen ne de hareket edenler olarak var olduğumuzdan söz edilebilir mi? Muahayyel bir sofrada mutasavver gevezelikler peşinde bir güruh… İşte bu güruhun toplum içinde makam/mevki/para kaygıları onu erdemden ve kendinden uzak bir şey haline getirir. Dekadans bir yoksunluk halidir bu. İnsanlığın bu halini Epiktetos hoş bir teşbihle ortaya koyar: “Halka incir ve fıstık atarlar. Çocuklar onu toplamak için birbirine girer. Ama büyükler hiçbir durumda bunu yapmaz. Sen de bu büyükler gibi olmalısın. Eyalet valilikleri dağıtılır, bunlar da çocuklar içindir. Yargıçlık ve konsüllükler dağıtılır; bunlar da çocuklar içindir. Bunlar benim için incir ve fındıklardır. Bunlardan biri rastlantıyla elbisemin üzerine düşerse alıp yerim. Ama onları toplamak için asla eğilmem ve hiç kimseyi itmem.” İşte bu vaziyette yaralı bir toplumdan ne beklenir? İnsan insanın kurdu olur; hırslar aklıları yok eder: “Gizli şeyleri öğrenmeye meraklı ve elinde olmayan şeyleri elde etmek için çok istekli ve bunları elde etmek için alçalabilecek karakterde olan birisine rastlarsan sakın sırrını açma. (Çünkü) Bir başkasının o kişiden senin sırrını öğrenmesi için onu kızgın zifte veyahut insanın uzuvlarını kıran çarka yaklaştırmasına lüzum yoktur. Bir kızın bir göz işareti, hafifmeşrep bir kadının en basit okşaması, en küçük bir mevki ve makam ümidi, bir vasiyetnamede bir mirasa nail olma ihtirası, buna benzer binlerce şey kolayca, senin sırrını ele vermesi (için) kâfidir.” Burada bahsedilen manzaranın, insanlık durumunun, halin Roma’da milattan önce veya sonra bilmem kaç yılında olup bittiği bugün hayatımızı ilgilendirmediği yahut hayatımıza dair bazı gerçekleri yansıtmadığını söyleyebilecek olan var mıdır? Aaa evet ya, gördün mü bakları duyar gibiyiz. Lakin bunları bilmek, Kur’an’ı bilmek, hadisleri bilmek o şey olmaya kafi midir? Milli Eğitimimiz, aile için olgunlaşmamız, toplumda sosyalleşmelerimiz, şehrimiz ve devletimiz bu hal üzere mi bakar insana. Ben öğrettim ötesini bilmem mi diyoruz?
O vakit Epiktetos söylesin son sözü : Bu dünya bir konaktır ve hayat bir şölenden başka bir şey değildir. Kendözümüze sahip değilsek hiçbir eğitim, bilgi ve terapi bizi kendimize ulaştıramayacaktır. Bir de şu önemli sözün sözü anlamaya ehil kulaklara/gönüllere denip denmediği. Yoksa o söz zayidir. Hal imiş…
.
Seneca, Yusuf Has Hacib, bilgelik yahut kendi özümüzün mecraı
Mavi Gök Yağız Yer
Seneca, “Felsefe, ruhu bir kalıba döker, işler; yaşamı düzenler, eylemleri doğru yola koyar; yapılacak yapılmayacak işleri gösterir” ve "Felsefe, sözleri değil, davranışları öğretir", ifadeleri ile felsefenin yabancısı olduğumuz bir tarafına işaret eder. Ayın karanlık yüzü. Hikmet belki de tam burada bilgelikle birleşerek felsefenin bir ameline dönüşür. Akıl fikirle, gönül erdemle buluşur. Kendözümüze doğru bir yola çıkacaksak burada var olmak düşünmek ve hareket etmektir diyen, Nurettin Topçu’yu hatırlamanın tam vaktidir. İnsanın düşünen canlı olması, beyni ve aklı ile varoluşunun felsefenin bu mefhumundan bakışla birleştirmesi bize kendözümüzü yahut kendimizi bilmeyi anlatacak bir kapıyı da aralayabilir. Modern bilimin kendi mefhumu içinde tecrit ettiği felsefe burada başka bir hayat değeri olarak karşımıza çıkıyor. Bir medeniyet mefhumunun ülkemiz, Türkistan ve insanlık için yeniden teşekkülünde bunun ehemmiyetli olduğu aşikardır.
İnsan çok insanlık az derken Yusuf Has Hacib muhtemele akıl, bilgi ve bilgelik ile yoğrulmuş bir karakter ve eylem durumundan bahsediyordu. İnsanlığın geniş kültür yapıları, katmanları, çeşitliliği içinde bize kendözümüzü hatırlatan, kendimizi bilmenin esasına işaret eden, insanlığın aklıyla kendine ayna tuttuğu pek çok kaynaktan birisi Kutadgu Bilig’tir. Bu eser, Türk düşüncesinin nasıl beynelmilel bir karakter ile Türkçe’nin bir medeniyet kurucusu dil olduğunu da gösteren ve bu yönüyle aslında çok da bilinip düşünülmeyen mahut ideolojik kamplaşmalarımız içinde yakıt olarak tüketilmek ötesinde bir kaynak haline hala getiremediğimiz bir kendöz eseridir. Burada, İnsanın değeri bilgi, akıl ve anlayışıdır, denilirken Seneca'nın insan eylemlerinin neticesinde oluşan ahlaki kötülük, bilgisizlikten sebep ortaya çıkmaktadır; bilgisizlik, insanı alçaltan, ihtirasların peşinden sürükleyen bir şeydir ve insanın rasyonel/makul eylemesine manidir. Bu halden insanı çıkarıp halas edecek şey, bilgeliktir. Bilgi, akıl ve anlayış işte bu sebeple insanlık değeri olarak Türk kültür sisteminden cihan şümul bir değer olarak sunulurken aynı mefhumda Seneca kendi kültür dünyasından "İyi, bilgidir; kötü ise bilgisizlik", şerefli/iyi olan şeylerin erdem ve bilgelikle, utanç verici şeylerin ise bilgisizlikten kaynaklandığını söylerken kendözümüze dair bize bir ayna tutmaz mı?
İyi, akıl ve erdem bu yolda nerede durur? “Seneca 'ya göre, yalnızca akıl, insana yetkin bir iyilik verebilir. İnsanın kötülüklerden uzak durması, iyi bir varlık olması, aklının gelişmesine ve yaratılışının isteklerine uygun davranmasına bağlıdır. Çünkü her şey, kendine özgü yanıyla övülür. Örneğin bir kılıcın omuz kayışının yaldızlı, kınının kıymetli taşlarla süslenmesi, onun iyi olduğunun kanıtı değildir. Onun iyi olması, keskin olan ucuyla her kalkanı delebilmesidir. Bir insanda da önemli olan, ne kadar ekip biçtiği, ne kadar parası olduğu, ne kadar değerli döşeklerde yattığı değil, ne kadar iyi olduğudur. iyilik, bir iş değil bir fazilettir. Mükafatı da kendisindedir. İyilik, sadece iyilik etmek için yapılır. Bir iyilik, verdiği sonuç veya verilen şeyle değil, hareket anındaki niyetle değer kazanır. İyiliğin yolu da bilgiii ve erdemli olmaktan, doğanın isteklerine boyun eğmekten geçmektedir. Ancak böyle bir insan, kötü saplantılardan kurtulacak ve kötülük yapmayacaktır. (Seneca, Ahlaki Mektuplar, s.180 vd; Tuncay İmamoğlu, Seneca ve Kötülük, Ekev Akademi Dergisi, 9/24, 2005, s.88)” Kutadgu Bilig dünyası buradaki anlamı şöyle kendi kültürü içinde anlatır; Bütün iyilikler bilginin faydasıdır. Sen her iki dünyayı arzu ediyorsan, bunun çaresi iyilik yapmaktır. İyi, halka faydalı olan ve bundan dolayı ona zevk veren şeydir. İyinin vasfı faydalı olmaktır. Kendi istifadesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez. Ey iyi insan, iyilik yapmakta devam et; iyilik ihtiyarlamaz, onun ömrü ebedidir. İnsan derler, insan kimdir; insan başkalarına faydalı olan ve onların işlerini gören kimsedir. İnsanların iyisi başkalarına faydalı olur. İnsan hayatından kendisini yükseltmek ve adını yaşatmak için, başkalarına faydalı olmalıdır. Seneca için, “Haz, erdemin ödülü ya da sebebi değildir, ve erdem zevk vermez, eğer zevk verirse aynı zamanda haz da verir.” Bilgelik olarak önceki paragrafta bahsettiğimiz karakter oluştuğunda akıl ve anlayış iyiye dair böyle bir bilgeleşmeyi de söz konusu kılacaktır. Biri Latince diğer Türkçe bu iki batı ve doğu bakışı esasen insanlığımızın kendözüne dair manidar yerden bizi medeniyetin sularına çeker. Birleşmiş Milletler teşkilatında bugün bu mana için güç kullanımı söz konusu mudur? Bugün haz ve hızın alternatifi olan özümüzün esasını burada yeniden bir insanlık değerine dönüştürmek medeniyetçi milliyetçiliğimizin de Türkistanlılık çatısındaki ülkülerinden biri olmalıdır.
Nihayet insanın medeni tabiatı icabı ortaya çıkan devlet yahut düzen yapılanmasında da bu çerçeve kendisini gösterecektir. Seneca bilge’nin, insan türüyle ortaklaşa paylaşmadığı hiçbir şeyi kendi malı saymaz SENECA, Ahlak Mektupları / Epistulae Morales, çev. Türkân Uzel, İstanbul, s. 261-262.” sözleri insanın medeni hayatında bilgeliğin tezahürüne odaklanır. Burada devlet kavramı bu çerçevede insanlığın düzen kavramı olarak öne çıkar. Yusuf Has Hacib, “Tabiatı ve gönlü doğru olan insan ne der, dinle; bu senin için bir nasihattir, dikkat et ve bunu unutma. Kötüye katılma ve kötü nizam kurma; kötülük yapana da müsamaha gösterme. Sen iyilik yap, iyi nizam kur; her iki dünyada da kötülük görmeden, yaşa.“ Seneca’nın yol başçılarından Cicero tam burada [İ]nsanlığın meydana getirdiği toplumu gözetme erdemi olmaksızın nesneleri bilme çabası çorak ve verimsiz bir bilme çabası olarak görünür, aynı şekilde ruh yüceliği de toplum bilincinden ve insanlar arasındaki bağdan yoksun olursa acımasızlığa dönüşür. O halde insanlar arasındaki birlik ve beraberlik, bilme çabasına üstün gelmelidir” (Cicero, Yükümlülükler Üzerine, çev. C. Cengiz Çevik, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014, s. 68). Bunları Kutadgu Bilig dünyasının “Dünyayı tutan insan akıllı olmalıdır; halkın başında bulunan kimse de cesur olmalıdır. Bu ikisinden sonra, hizmetkârların da töre ve usule vakıf olmaları lazımdır. Beyler kudretlerini bunlar ile yükseltirler; düşmanlarının başını ezer ve öçlerini alırlar. Bu kanun ve töreyi kendimizin vaz’etmemiz icap ederken, töreyi bozmamız bize nasıl yakışır.”, tespitleri ile tamamlayalım. Aristoteles “Devlette amaçlanan iyilik adalettir”, derken aslında kendözümüz, medeniyetimiz ve insanlığımız adına bu yazıda ifadeye çalışılanları hülasa ediverir. Bu yazıdan anlaşılmasını isteyeceğimiz son şey ise gördünüz mü, ne şanlı kültürümüz var onlarda ne varsa bizde de var azizim; ahh ahh şeklindeki avunma halidir. Düşünmek için yazılanı eğlenmek; ideolojik meze bulmak, övgü bataklığında dolaşmak için okumamak en iyisidir.
Cicero’nun şu tespitleri ile bitirelim; “Erdemin övgüsü tümüyle eyleme dayanır.” Sartre varoluş özden önce gelir derken belki tümel kalıpları inkâr adına bir söylem içinden eylemsiz erdemin boş bir laf gevezeliği olduğunun da altını bir yorum olarak çizmemiş miydi? Kültürümüzde de dendiği üzere ayinesi iştir kişinin lafa bakılmaz! Hal imiş
Medeniyetçi Kendözümüz yahut Türk, Türkistan, Türkiye
Türkler töreli bir millet idi; kelimenin manasında mevcut olan kanun ve nizam sahibi olmak anlamı ile bilgelik mazmunu birleştiğinde ideolojik kalıplaştırmaların ötesinde bir imkân, idrak ve irade olarak kelime kendi medeniyet zeminini ortaya koyar. Adalet bu yüzden Türklerde devletin dini olmuştur. Bu kavram anlamında vaki kanun ve nizam töresi ötesinde bilgelik gerektiren bir var olma halini gösteren bir öze işaret etmektedir. Yani öz deyince kendisi dışında varoluşu için başka bir şeye ihtiyacı olmayan cevherden bahsediyoruz. Öyle olduğu için öyle olan.
Türk adı bir toplum-devlet-şehir bağlamında medeniyet kuran bir milletin esası olarak böylece tarihte yerini aldı. Türkler toplum olarak bahsedilen töreyi muhtevi bir terbiye ve anlayış ile çocuklarını yetiştirip, büyükler bu töre ile mukayyet olduklarından medeniyetçi milliyetçi zemin kendi çerçevesinde tarihte muhtelif coğrafyalarda bu isim ile kendisini gösterdi. Türkistan ve Türkiye tabirleri de ideolojik tüm mülahazaların ötesinde bu çerçevede ortaya çıktı. 21. Yüzyılda Türkler için bir “asır” tahayyül ve tasavvur ediyorsak Türk medeniyetçidir bakışını Milli Eğitimden, Türk Tarih Kurumun çalışmaları ve tarih tezlerine, muhtelif stklardan edebi çalışmalara kadar; ontolojik kaynak olan töreyi bir bilgi çerçevesi haline getirip ahlak ve estetik üreterek Türklere ırkî angajmana sıkışmış gibi gösterilen adlarının bir medeniyet kavramını muhtevi olduğunu yeniden hatırlatmalıyız. Bu hatırlayış hayata ideolojik bir külah giydirip hayatı zorlamak değil tam aksine bir millete kendi esasında, özünde, tarihinde olan durumu yeniden fark ettirmek olacaktır. Hayatı zorlayan, kendileştirmeye çalışan her patalojik çerçeve sadece milleti ve hayatı fersuledeştirecektir. İnsanlık özümüzden geleni milli olan üzerinden insanlığa anlatmak ülküsü nicedir unuttuğumuz bir yitiğimiz değil mi? Medeniyetçi bir asabiye ile millete gelecek asrı gösterip bunun arkasını da sahici işlerle doldurmak; başta açı doyurup çıplağı giydirmekle başlayarak hareket etmek en makul yol ve tarihin gösterdiği en gerçekçi hal gibi görünüyor. İnsanı ve insanlığı sevmeyi milli bir vecibe sayan Türk töresi bunun Kutadgu Bilig’de emek ve fayda prensipleri ile birleştirerek kendi iyisini ne güzel de anlatmış idi.
İşte Türk adının bu muhtevası Türklerin aslında tarihte onların adlarından yola çıkarak tasnif edebileceğimiz iki ana coğrafyada yaşamalarını da sağlamıştır. Atsız beyin daha önce Doğu ve Batı diye tasnif ettiği bu tarihi bakışı ve süreklilik anlayışını biz Türkistan Çağı ve Türkiye Çağı olarak geliştirmek ve teklif etmek istiyoruz. Türk tarihinin de bu iki ana eksen üzerinden geliştiğini söylemek küre üzerinden Türk tarihinin hareket ve tezahür ettiği ana noktaları göz önüne aldığımızda yanlış bir tercih olarak görünmemektedir. İşte medeniyet merkezli kendözümüzü anlamak yolunda tarihe baktığımızda tarihimiz İslamiyetten Önce ve bir Dönem İslam çağında önce Türkistan merkezinde cereyan etmiş daha sonra oradaki tarihi seyir akışına devam ederken devlet merkezli ve medeniyet üretim sahasının ana coğrafyasının Doğu Akdeniz tarafına Yakın Şark’a kaymasıyla bu akış Türkiye çağı dediğimiz süreçte devam etmiştir. Bugün bu iki coğrafyada müstakil devletlerimiz ve çok şükür dalgalanan bayraklarımız vardır. Bu iki coğrafi çerçeve elbette bıçakla kesilir gibi birbirinden ayrı, farklı, alakasız alanlar değildir. Türkiye kavramı Türkistan’dan Türkistan Kavramı Türkiye’den ayrı değildir. Sakalardan Selçukluların İran’daki hâkimiyetine kadar Türkistan sonrası ise Türkiye çağı olarak düşünülebilir. İşte tam burada Türkiye kavramının tarihteki tezahürlerine bakmak gereği hâsıl oluyor.
Türkiye kavramının ilk olarak Çin ve Bizans kaynaklarında yer aldığını görüyoruz. Karadeniz’in Kuzeyindeki coğrafya ve 6. Asırdan sonra ise Türkiye bugün Orta Asya denilen coğrafyayı ifade için kullanılmıştır. Çin Kaynaklarının Tie-le, Tu-jue gibi kelimelerle miladi 2. Asırda Altay dağları güneyindeki hakli anlatmak için bu tabiri kullandıkları ifade edilmektedir. Yine Hazar Kağanlığı'na Bizans kaynaklarında Tourkia (Türklerin Bölgesi) denildiği görülmektedir. Buraya dair bilgiler aktaran İslâm coğrafyacıları 9. asırdan itibaren Türklerin Orta Asya’da yaşadıkları bölgeleri Bilâdü’t-Türk (Türk ülkeleri) veya Arzu’t-Türk (Türk ülkesi) olarak ifade etmişlerdi. Yine İslâm coğrafyacıları 13. yüzyıldan beri Hazar Denizi'nden Çin’e kadar uzanan Türk ülkeleri için “Türkistan” ismi kullanmışlardı. Görüleceği üzere Türkiye kavramı Türkistan ile geçişken bir kavramdır. Lakin görüleceği üzere Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyine olan bölge bu adı Türk adı ve varlığı münasebetiyle almış görünmektedir. Esasen Farsça ek ile kurulan Türkistan ile Arapça terkiple ile kurulan Türkiye aynı manayı ve durumu göstermektedir. Bu bakımdan ayrım sadece doğu-batı noktasındaki geçişi göstermek bakımından manalıdır. İrani kavimler Türklerin yaşadığı bölgelere Türkiye manasına Türkistan demişlerdi. İster Tourkia, ister Türkistan, İster Türkiye olsun hepsi aynı tarihi tezahüre işaret etmektedirler. Lakin Türklerin Karadeniz’in kuzeyinden Anadolu’ya Doğu Akdeniz’de Mısır’a ki burası Suriye’yi de kapsıyordu Türkiye olarak adlandırdıkları gerçeği tüm izahlardan vareste ve açıktır. Doğu tarihimizi Türkistan Batıyı ise Türkiye diye adlandırmayı seçmemizde bundandır. Bugün Orta Doğu olarak kullanılan kadük isim gelmeden önce buraların Türkiye olduğu gerçeğine işaret etmek isteriz. Türkiye isminin bu cümleden ortaya çıktığı ikinci coğrafya Biladu’r-Rum-Roma Ülkesi olan Anadolu’dur. 12. Asırdan itibaren burası artık Türk fethi ve varlığı ile kaynaklarda Turkhia olarak adlandırılmaya başlar. Türkler Rum ülkesini Türkiyye eylemişler ve bunu da harici kaynaklar ifade etmiştir. Meşhur gezgin Marco Polo İç ve Doğu Anadolu’yu Turcomanie veya Turquemenie /Turkomans (Türkmen ülkesi) ismiyle, Orta Asya’yı da Büyük Turkhia olarak tanıtmıştır. Burada görünen sadece bir etnik yığın değil kocaman bir medeniyet sahsıdır. On üçüncü yüzyılda artık Avrupa’nın esasen eski kullanımı da sürdürerek Altaylardan Tuna boylarına kadar olan bölgeyi Magna Turchia (Büyük Türkiye) olarak adlandırdığı da burada ifade edilmelidir. İşte tam bu sırada belki de ilk defa Türk adı bir devletin kendi resmi adı olarak Mısır-Suriye hattına isim olur. Modern isimlendirmelerin olmadığı bir çağda ed-Devle et-Türkiyye kavramı Arapça bir terkip olarak Türk Devleti manasında Türkiye isminin devleti kuran Memlûklere alamet olmak üzere kullanıldığını görüyoruz. Hülasa görüleceği üzere coğrafya Türklerin ayak bastığı, devlet ve şehir kurduğu her yerde töresinde muhtevi manasıyla birlikte coğrafyaya ad olarak tarihe izini bırakmıştır. Türkistanlılık olarak kavramlaştırdığımı mensubiyet mefkûresi işte bu çerçeveyi kapsayan bir yerden tarihe, insana, hayata ve medeniyete bakmaktadır. Görüleceği üzere Türkistan ve/veya Türkiye adı zoraki ve ideolojik bir dayatma ürünü olmayıp işaret ettiğimiz üzere nerdeyse tamamı Türklerin haricindeki kaynakların onların yaşadığı yerleri ifade manasında ortaya konulmuştur. İbn Battuta bile 14. Asırda buraya geldiğinde Biladu’t-Türk diyerek buradaki duruma işaret etmiş idi. Türk adı, Türkistan ve Türkiye ideolojik saplantı, paranoya veya şizofrenilerle idrakimize giydirilmiş deli gömlekleri değildir. Bunlar medeniyetçi bir milletin yaşadığı coğrafyalarda farklı toplumları da kapsayıp Türk çatısı altında bütünleştirdiği büyük bir medeniyet yapısının üst adıdır. Bu büyük vaziyeti etnik kompleksler yahut modernistçi gevezeliklerle, hümanist görünüşlü kimliksizler ve sinsi dini görünüme saklanmış hinliklerle gölgelemek en hafifinden rüzgâra tükürmek değil midir?
Kendözümüzü Türk kavramı ve medeniyet bilinci üzerinden 21. Asırda yeniden düşünmek mefkûre, mensubiyet ve mesuliyet açısından önemli görülüyor. Toplumların muhtevasındaki imkânlar ve dinamikler güncel olarak neye haiz ise o yapıdan oluşacak kültür ve medeniyetin buna muvazi olacağı unutulmamalıdır.
.
Medeniyetçi Kendözümüz yahut Türk, Türkistan, Türkiye
Türkler töreli bir millet idi; kelimenin manasında mevcut olan kanun ve nizam sahibi olmak anlamı ile bilgelik mazmunu birleştiğinde ideolojik kalıplaştırmaların ötesinde bir imkân, idrak ve irade olarak kelime kendi medeniyet zeminini ortaya koyar. Adalet bu yüzden Türklerde devletin dini olmuştur. Bu kavram anlamında vaki kanun ve nizam töresi ötesinde bilgelik gerektiren bir var olma halini gösteren bir öze işaret etmektedir. Yani öz deyince kendisi dışında varoluşu için başka bir şeye ihtiyacı olmayan cevherden bahsediyoruz. Öyle olduğu için öyle olan.
Türk adı bir toplum-devlet-şehir bağlamında medeniyet kuran bir milletin esası olarak böylece tarihte yerini aldı. Türkler toplum olarak bahsedilen töreyi muhtevi bir terbiye ve anlayış ile çocuklarını yetiştirip, büyükler bu töre ile mukayyet olduklarından medeniyetçi milliyetçi zemin kendi çerçevesinde tarihte muhtelif coğrafyalarda bu isim ile kendisini gösterdi. Türkistan ve Türkiye tabirleri de ideolojik tüm mülahazaların ötesinde bu çerçevede ortaya çıktı. 21. Yüzyılda Türkler için bir “asır” tahayyül ve tasavvur ediyorsak Türk medeniyetçidir bakışını Milli Eğitimden, Türk Tarih Kurumun çalışmaları ve tarih tezlerine, muhtelif stklardan edebi çalışmalara kadar; ontolojik kaynak olan töreyi bir bilgi çerçevesi haline getirip ahlak ve estetik üreterek Türklere ırkî angajmana sıkışmış gibi gösterilen adlarının bir medeniyet kavramını muhtevi olduğunu yeniden hatırlatmalıyız. Bu hatırlayış hayata ideolojik bir külah giydirip hayatı zorlamak değil tam aksine bir millete kendi esasında, özünde, tarihinde olan durumu yeniden fark ettirmek olacaktır. Hayatı zorlayan, kendileştirmeye çalışan her patalojik çerçeve sadece milleti ve hayatı fersuledeştirecektir. İnsanlık özümüzden geleni milli olan üzerinden insanlığa anlatmak ülküsü nicedir unuttuğumuz bir yitiğimiz değil mi? Medeniyetçi bir asabiye ile millete gelecek asrı gösterip bunun arkasını da sahici işlerle doldurmak; başta açı doyurup çıplağı giydirmekle başlayarak hareket etmek en makul yol ve tarihin gösterdiği en gerçekçi hal gibi görünüyor. İnsanı ve insanlığı sevmeyi milli bir vecibe sayan Türk töresi bunun Kutadgu Bilig’de emek ve fayda prensipleri ile birleştirerek kendi iyisini ne güzel de anlatmış idi.
İşte Türk adının bu muhtevası Türklerin aslında tarihte onların adlarından yola çıkarak tasnif edebileceğimiz iki ana coğrafyada yaşamalarını da sağlamıştır. Atsız beyin daha önce Doğu ve Batı diye tasnif ettiği bu tarihi bakışı ve süreklilik anlayışını biz Türkistan Çağı ve Türkiye Çağı olarak geliştirmek ve teklif etmek istiyoruz. Türk tarihinin de bu iki ana eksen üzerinden geliştiğini söylemek küre üzerinden Türk tarihinin hareket ve tezahür ettiği ana noktaları göz önüne aldığımızda yanlış bir tercih olarak görünmemektedir. İşte medeniyet merkezli kendözümüzü anlamak yolunda tarihe baktığımızda tarihimiz İslamiyetten Önce ve bir Dönem İslam çağında önce Türkistan merkezinde cereyan etmiş daha sonra oradaki tarihi seyir akışına devam ederken devlet merkezli ve medeniyet üretim sahasının ana coğrafyasının Doğu Akdeniz tarafına Yakın Şark’a kaymasıyla bu akış Türkiye çağı dediğimiz süreçte devam etmiştir. Bugün bu iki coğrafyada müstakil devletlerimiz ve çok şükür dalgalanan bayraklarımız vardır. Bu iki coğrafi çerçeve elbette bıçakla kesilir gibi birbirinden ayrı, farklı, alakasız alanlar değildir. Türkiye kavramı Türkistan’dan Türkistan Kavramı Türkiye’den ayrı değildir. Sakalardan Selçukluların İran’daki hâkimiyetine kadar Türkistan sonrası ise Türkiye çağı olarak düşünülebilir. İşte tam burada Türkiye kavramının tarihteki tezahürlerine bakmak gereği hâsıl oluyor.
Türkiye kavramının ilk olarak Çin ve Bizans kaynaklarında yer aldığını görüyoruz. Karadeniz’in Kuzeyindeki coğrafya ve 6. Asırdan sonra ise Türkiye bugün Orta Asya denilen coğrafyayı ifade için kullanılmıştır. Çin Kaynaklarının Tie-le, Tu-jue gibi kelimelerle miladi 2. Asırda Altay dağları güneyindeki hakli anlatmak için bu tabiri kullandıkları ifade edilmektedir. Yine Hazar Kağanlığı'na Bizans kaynaklarında Tourkia (Türklerin Bölgesi) denildiği görülmektedir. Buraya dair bilgiler aktaran İslâm coğrafyacıları 9. asırdan itibaren Türklerin Orta Asya’da yaşadıkları bölgeleri Bilâdü’t-Türk (Türk ülkeleri) veya Arzu’t-Türk (Türk ülkesi) olarak ifade etmişlerdi. Yine İslâm coğrafyacıları 13. yüzyıldan beri Hazar Denizi'nden Çin’e kadar uzanan Türk ülkeleri için “Türkistan” ismi kullanmışlardı. Görüleceği üzere Türkiye kavramı Türkistan ile geçişken bir kavramdır. Lakin görüleceği üzere Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyine olan bölge bu adı Türk adı ve varlığı münasebetiyle almış görünmektedir. Esasen Farsça ek ile kurulan Türkistan ile Arapça terkiple ile kurulan Türkiye aynı manayı ve durumu göstermektedir. Bu bakımdan ayrım sadece doğu-batı noktasındaki geçişi göstermek bakımından manalıdır. İrani kavimler Türklerin yaşadığı bölgelere Türkiye manasına Türkistan demişlerdi. İster Tourkia, ister Türkistan, İster Türkiye olsun hepsi aynı tarihi tezahüre işaret etmektedirler. Lakin Türklerin Karadeniz’in kuzeyinden Anadolu’ya Doğu Akdeniz’de Mısır’a ki burası Suriye’yi de kapsıyordu Türkiye olarak adlandırdıkları gerçeği tüm izahlardan vareste ve açıktır. Doğu tarihimizi Türkistan Batıyı ise Türkiye diye adlandırmayı seçmemizde bundandır. Bugün Orta Doğu olarak kullanılan kadük isim gelmeden önce buraların Türkiye olduğu gerçeğine işaret etmek isteriz. Türkiye isminin bu cümleden ortaya çıktığı ikinci coğrafya Biladu’r-Rum-Roma Ülkesi olan Anadolu’dur. 12. Asırdan itibaren burası artık Türk fethi ve varlığı ile kaynaklarda Turkhia olarak adlandırılmaya başlar. Türkler Rum ülkesini Türkiyye eylemişler ve bunu da harici kaynaklar ifade etmiştir. Meşhur gezgin Marco Polo İç ve Doğu Anadolu’yu Turcomanie veya Turquemenie /Turkomans (Türkmen ülkesi) ismiyle, Orta Asya’yı da Büyük Turkhia olarak tanıtmıştır. Burada görünen sadece bir etnik yığın değil kocaman bir medeniyet sahsıdır. On üçüncü yüzyılda artık Avrupa’nın esasen eski kullanımı da sürdürerek Altaylardan Tuna boylarına kadar olan bölgeyi Magna Turchia (Büyük Türkiye) olarak adlandırdığı da burada ifade edilmelidir. İşte tam bu sırada belki de ilk defa Türk adı bir devletin kendi resmi adı olarak Mısır-Suriye hattına isim olur. Modern isimlendirmelerin olmadığı bir çağda ed-Devle et-Türkiyye kavramı Arapça bir terkip olarak Türk Devleti manasında Türkiye isminin devleti kuran Memlûklere alamet olmak üzere kullanıldığını görüyoruz. Hülasa görüleceği üzere coğrafya Türklerin ayak bastığı, devlet ve şehir kurduğu her yerde töresinde muhtevi manasıyla birlikte coğrafyaya ad olarak tarihe izini bırakmıştır. Türkistanlılık olarak kavramlaştırdığımı mensubiyet mefkûresi işte bu çerçeveyi kapsayan bir yerden tarihe, insana, hayata ve medeniyete bakmaktadır. Görüleceği üzere Türkistan ve/veya Türkiye adı zoraki ve ideolojik bir dayatma ürünü olmayıp işaret ettiğimiz üzere nerdeyse tamamı Türklerin haricindeki kaynakların onların yaşadığı yerleri ifade manasında ortaya konulmuştur. İbn Battuta bile 14. Asırda buraya geldiğinde Biladu’t-Türk diyerek buradaki duruma işaret etmiş idi. Türk adı, Türkistan ve Türkiye ideolojik saplantı, paranoya veya şizofrenilerle idrakimize giydirilmiş deli gömlekleri değildir. Bunlar medeniyetçi bir milletin yaşadığı coğrafyalarda farklı toplumları da kapsayıp Türk çatısı altında bütünleştirdiği büyük bir medeniyet yapısının üst adıdır. Bu büyük vaziyeti etnik kompleksler yahut modernistçi gevezeliklerle, hümanist görünüşlü kimliksizler ve sinsi dini görünüme saklanmış hinliklerle gölgelemek en hafifinden rüzgâra tükürmek değil midir?
Kendözümüzü Türk kavramı ve medeniyet bilinci üzerinden 21. Asırda yeniden düşünmek mefkûre, mensubiyet ve mesuliyet açısından önemli görülüyor. Toplumların muhtevasındaki imkânlar ve dinamikler güncel olarak neye haiz ise o yapıdan oluşacak kültür ve medeniyetin buna muvazi olacağı unutulmamalıdır.
.
Cumhuriyetin 100. yılında medeniyetçi düşüncenin kökleri yahut kendözümüzü; hususî seciye ve müstakil hüviyeti mahfuz tutmak
Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye yüzyılı perspektifi içinden retrospektif bir bakışla medeniyetçi düşünmemiz yahut kendözümüz temelinden bir medeniyet tasavvurunun neresindeyizi anlamak için 1071’den bu yana bakarken Türkiye’deki son devletimizin kurucu iradesini temsil eden Mustafa Kemal Atatürk’ün bu çerçeve içerisinde ne dediği, medeniyet meselesinden ne anladığı geleceğe dair müşterek düşünmek ve yürümek noktasında şüphesiz önemlidir. Modernizmin mevcut arızları, medeniyet yolundaki kazanımlar ve yol kazalarını tespit etmek geleceğe doğru yürümek bakımından medeniyetçi tarih okuması yönteminde önemlidir. Medeniyet kaynaklarımızdan Kutadgu Bilig’de medeni bir hayat çerçevesi düşünülürken şüphesiz töre ve usul öne çıkar. Hizmet etmek için ilk önce insan yolu-töreyi bilmelidir; onun tavrı hareketi ile sözü teşrifata uygun olmalıdır s. 290. Töre ve usule göre hizmet etmesini öğren; hizmet etmesini bilirsen, muvaffak olursun. Ben insanlardan uzaklaşmış bulunuyorum; tore bilmem, yol bilmem; hizmete yakışacak ne tavır ve hareket, ne de söz söylemek kabiliyeti bende var. Töre bilmeden, şaşkın-şaşkın dolaşmak, sana veya bana nasıl yakışır. İnsanlar halkın idaresini ve beylerin işini muayyen bir töre ve usule göre yürütürler. İşte medeniyetçi milliyetçiliğimiz bu yol üzerinden ve mana çerçevesinden kendi medenileşme yolunu bulur. Bu meyanda baktığımızda Mustafa Kemal “Türk milliyetçiliği, ilerleme ve gelişme yolunda ve beynelmilel temas ve münasebetlerde, bütün muasır milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte yürümekle beraber, Türk içtimaî heyetinin hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmaktır. 1930 (Afet İnan, T.T.K. Belleten, Cilt: XXXII. No: 128, 1968, S. 557)”, diyerek benzer çizgide bir duruş gösterir ki Türk milliyetçiliği kavramını burada dikkatle okumak gerekir diye düşünüyoruz. Medeniyetçi bir çerçeve kurucu iradenin de esas meselesi idi. Muhteva ve yaşanan doğur-yanlış süreçlerin ötesinde görüleceği gibi kendi kalarak âleme açılmak esasında kurulmuştur ki bu Kutadgu Bilig dünyası ve sonrasında da hep benzer bir eksende hep cari olmuştur. Mesela kimse propaganda yapıldığı gibi Araplaşmamış; Arap kültürü kutsanarak millileştirilmemiştir. Kimse Arap düşmanı da olmamıştır. Yaşanan tartışma yapay ve yanlış tarih bilinci üretmek üzere iki taraf arasında da yayılan bir üçüncü kol faaliyeti gibidir. Yine kimse “gavur” olmamış, olan biten aslında farklı açılardan hep aynı derdin ve çözüm arama yönteminin sonuç veren ya da bünyeye uymayan neticeleri olmuştur; nasıl muasırlaşacağız, nasıl medenileşeceğiz ve nasıl kendimiz olarak bunu yapacağız meselesi idi. Her hangi başka bir millete dönüşmek, dün, bugün ve yarın başlı başına bir hatadır. Hususi seciyemiz ve müstakil hüviyetimiz her daim mahfuz kalarak medenileşmek töre ve usulün esas rükünlerindendir. Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak sözleri aslında tam da bunu anlatıyor değil midir?
Medeniyetçi bir zaviye ile düşünen kurucu akıl medeniyetten ne anlıyordu? Atatürk bu meyanda medeniyete dair “Medeniyet demek, af ve müsamaha demektir. (Hasan Rıza Soyak, Fotoğraflarla Atatürk ve Atatürk’ün Hususiyetleri, 1965, s. 29) Zulüm, medeniyetle uyuşamaz. Yeteneksizlik de affa lâyık bir şey olamaz. Çünkü, milletler işgal ettikleri arazinin hakikî sahibi olmakla beraber beşeriyetin vekilleri olarak da o arazide bulunurlar. O arazinin servet kaynaklarından hem kendileri istifade eder ve dolayısıyla bütün beşeriyeti istifade ettirmekle görevlidirler. Bu prensibe göre, bundan âciz olan milletler yaşama ve bağımsızlık hakkına lâyık olamamak lâzım gelir. 1920 (Nutuk III, s. 1182)” Görüleceği üzere Türk medenileşme anlayışı her daim iletişime açıktır ve kompleksli değildir. Müsamaha ve dayatma karşıtı bir zeminde medeniyeti anlar. Milli ve insani olan bir çerçevede düşünülmektedir. Medenileşme çabasının insanlığa bakan bir yüzü hep vardır. Kendi kaynağından insanlığa değer üretmeyi düşünür. Ötekileştirici hiç değildir ki Mustafa Kemal bu meyanda: “Şu bilinsin ki, biz yabancılara karşı herhangi hasımane bir his beslemediğimiz gibi, onlarla samimâne münasebetlerde bulunmak arzusundayız. Türkler bütün medenî milletlerin dostlarıdır. Yabancılar memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hürriyetlerimize güçlükler çıkarmaya çalışmamak şartiyle burada daima iyi kabul göreceklerdir. Maksadımız yeniden yakınlık meydana getirmek, bizi başka milletlere bağlıyan ilgileri arttırmaktır. Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin gelişmesi için de bu yegâne medeniyete iştirak etmesi lâzımdır. Osmanlı İmparatorluğunu çöküşü, Batıya karşı elde ettiği zaferlerden çok mağrur olarak, kendisini Avrupa milletlerine bağlayan ilişkileri kestiği gün başlamıştır. Bu bir hatâ idi, bunu tekrar etmeyeceğiz. 1923 (Atatürk’ün S.D. III, S. 67-68)” Geçmişe bakarak geleceğe yön çizen bu perspektifte bize arar vermemek ve hürriyetlerimize güçlük çıkarmamak ilkesi Cumhuriyet tarihi boyunca ne kadar tahakkuk etmiş, kurucu iradenin bu azmi Türk siyaseti tarafından ne kadar yerine getirilmiştir. İşte eleştiri bu yönüyle sağ-sol bu tarafları kapsar durumdadır. Bu soru doğru sorulmalı ve cevaplar geleceğe ders olarak iyi anlaşılmalıdır. Bir de Atsız Beyin Z Vitamini-Dalkavuklar Gecesi kitabındaki serzenişleri ideolojik ve demagojik saçmalıklara alet edilmeden dikkatle düşünülmelidir. Mustafa Kemal medeniyetten bahsederken bu kavramdan ne alıyordu sorusu mühimdir. Burada fikir vereceğini düşündüğümüz şu alıntıyı aktarmak isteriz: “Medeniyetin ne olduğunu başka başka tarif edenler vardır. Bence medeniyeti, kültürden ayırmak güçtür ve lüzumsuzdur. Bu görüşümü izah için kültür ne demektir tarif edeyim: Bir insan cemiyetinin a- Devlet hayatında, b- Fikir hayatında yani ilimde, içtimaiyatta ve güzel sanatlarda, c- İktisadî hayatta yani ziraatte, sanatta, ticarette kara, deniz ve havaya ait ulaşım işlerinde yapabildiği şeylerin bileşkesidir. Bir milletin medeniyeti denildiği zaman, kültür namı altında saydığımız üç nevi faaliyet bileşkesinden hariç ve başka bir şey olamayacağını zannederim. Şüphesiz her insan cemiyetinin kültürü, yani medeniyet derecesi bir olamaz. Bu farklar, devlet, fikir, iktisadî hayatların her birinde ayrı ayrı göze çarptığı gibi bu fark, üçünün bileşkesi üzerinde de görünür. Mühim olan bileşkeler üzerindeki farktır. Yüksek bir kültür, onun sahibi olan millette kalmaz, diğer milletlerde de tesirini gösterir, büyük kıtalara şamil olur. Belki bu itibarla olacak, bazı milletler yüksek ve kapsamlı kültüre, medeniyet diyorlar. Avrupa medeniyeti, şimdiki çağ medeniyeti gibi. 1930 (Afetinan, Atatürk Hakkında H.B., s. 267)” Medeniyeti oluşturan genel çerçeve olarak teklif ettiğimiz toplum-devlet-şehir meselesine dair konular bu tanımın içerisinde olduğu gibi Atatürk medeniyet-kültür ayrımı konusunda süre giden tartışmaya da kendince böyle katılmıştır. Kültür ve medeniyet tartışmalarına katkı sunacağını düşündüğümüz bu yaklaşım kültürel içeriğin kapsamı genişledikçe medeniyet çerçevesine ulaşmayı yaygınlık ve tesir üzerinden analiz etmektedir. Beynelmilel temas ve münasebetlerde, bütün muasır milletlere muvazi ve onlarla bir ahenkte yürümek ve hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmak dengesi Cumhuriyet tarihimizde gerçekleştirilme oranı ne olan bir muvazenedir bunun üzerinden düşünülmesi Cumhuriyetin 100. Yılı ve Türk asrı olması temenni edilen bir müstakbel için önemlidir diye düşünüyoruz. Burada ülkemizdeki sağ-sol, laik-dindar, Kemalist-Muhafazakâr gibi çerçevelerden çıkarak medeniyetçi bir müstakbeli medeniyetçi milliyetçilik ile düşünmek ülkemizin kalkınma ve insanlık için fayda üreten merkezlerden biri olma, insanlığın adalet ve hak ihtiyacından söz sahibi bir merkeze dönüşmek noktasında gerekli değil midir?
Kutadgu Bilig müellifi Yusuf atam Dünyayı tutan insan akıllı olmalıdır; halkın başında bulunan kimse decesur olmalıdır. Bu ikisinden sonra, hizmetkârların da töre ve usule vakıf olmaları lazımdır. Beyler kudretlerini bunlar ile yükseltirler; düşmanlarının başını ezer ve öçlerini alırlar. Bu kanun ve töreyi kendimizin vaz’etmemiz icap ederken, töreyi bozmamız bize nasıl yakışır. İşte bu yaklaşım çağı ile doğru alaka kurarak medenileşmeyi gerekli kılar: Mustafa Kemal Atatürk bu çerçevede: “Bilirsiniz ki dünyada her kavmin, varlığı kıymeti, hürriyet ve bağımsızlık hakkı, sahip olduğu ve yapacağı medenî eserlerle orantılıdır. Medenî eser vücuda getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler hürriyet ve bağımsızlıklarından soyunmaya mahkûmdurlar. Medeniyet yolunda yürümek ve muvaffak olmak hayatın şartıdır. Bu yol üzerinde ileri değil, geriye bakmak bilgisizliği ve ihtiyatsızlığı gösterenler, umumî medeniyetin coşkun seli altında boğulmağa mahkûmdurlar.1924… Medeniyet yolunda muvaffakiyet yenileşmeğe bağlıdır. Sosyal hayatta, iktisadî hayatta, ilim ve fen sahasında muvaffak olmak için yegâne olgunlaşma ve ilerleme yolu budur. Hayat ve yaşayışa hâkim olan hükümlerin zaman ile değişme, gelişme ve yenileşmesi zaruridir. Medeniyetin ihtirasları, fennin harikaları, cihanı değişiklikten değişikliğe sürüklediği bir devirde asırlık köhne zihniyetlerle, maziye düşkünlükle mevcudiyetin muhafazası mümkün değildir. Medeniyetten bahsederken şunu da kesinlikle söylemeliyim ki medeniyetin esası, ilerleme ve kuvvetin temeli aile hayatındadır. Bu hayatta fenalık, muhakkak sosyal, iktisadî siyasî acze sebep olur. Aileyi teşkil eden kadın ve erkek unsurlarının tabiî haklarına malik olmaları, aile vazifelerini idareye yetenekli bulunmaları lâzımdır.1924” Medeniyet davası bir hürriyet ve bağımsızlık davasıdır. Aile yani toplumun medeniyetçi bir düşüncenin temelindeki yeri devlet-şehir ayakları bakımından önemi de burada vazıh bir şekilde vurgulanmaktadır. Töre ve usul mahiyeti değişen medenileşme yolunda esasen benzer sabitelerle yürümeyi gerektirmektedir. Kutadgu Bilig müellifinin dediği gibi Töreyi bilen, töre ve kanun ile halkı idare eden insan çok iyi söylemiş, dediği o bakış açısı işte Cumhuriyet kurulurken de usulen ortada idi.
Türkler geçmişte büyük medeniyet merkezleri kurdular, var olanlarda yaşadılar ve buraların gelişmesini sağladılar. Bu bakımdan Türk milleti medeniyetçi bir milletir; medeniyeti tanır, kurar ve yaşatır. Mustafa Kemal de bu manada bir esasın milletimizde olduğundan bahsederek kaçan fırsatların telafi gereğine işaret etmektedir. “Bağımsızlığını ve değerini dünyaya tanıtmak özellikleri, liyakati ve kudreti taşıyan milletlerin, medeniyet yolunda da hızlı ve başarılı adımlarla ilerlemek istidatları, kabul olunmak lâzımdır. Gerçi bir toplumun zamanla kökleşmiş örf ve âdetleri, hisleri ve inanışları mühimdir. Bu itibarla, toplumlar, ön ayak olacak fertler üzerinde, âdeta âmir ve hâkim bir tesir gösterirler. Fakat, yaradılıştaki istidat ve liyakati, gelişme ve yükselmeye erişmiş milletler, medeniyetin bugünkü gelişmelerinden feyiz ve ilham almış aydın evlâtlarının sevk ve rehberliğiyle, mazide kaçırdıkları fırsatların doğurduğu gecikmeleri, telâfi çaresini bulmakta gecikmezler. 1928 (Atatürk’ün S.D. II, s. 249)” 21. Asırda yeniden bir medeniyet merkezi olarak maddi ve manevi kültürün pek çok semerisini insanlığa sunacak ve varolan sıkışıklığa bir üçüncü yol olmak iradesini gösterek olan Türk milleti tüm kaynakları ile medeniyet meselesini ve medeniyetçi tarih okumasını geliştirmek zorundadır. Mustafa Kemal üzerinden yaptığımız bu okuma kendözümüz üzerinden milli seciye ve müstakil hüviyeti koruyarak muasır milletlerle paralel ve birlikte yürümek noktasında şüphesiz önemlidir. Mahut ve meşum ezberler medeniyet yolunda bize çok şey kaybettirdi. Titreyip kendimize dönerken ve alemi de dört gözle tarassud ederken, Yabancılar memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hürriyetlerimize güçlükler çıkarmaya çalışmamak şartiyle ve hususî seciyelerini ve başlı başına müstakil hüviyetini mahfuz tutmak, şeklinde Atatürk’ün bu ikazı 100. Yılda bize ne söyler? Buyurun artık mugalâtadan çıkıp düşünmeye başlayalım mı?
.
Medeniyet kendözümüz yahut ilim kendin bilmektir
Mavi Gök Yağız Yer
Düşünen kişi şüphesiz düşündürmesini de bilendir. Aydın kimi zaman aydınlatarak kimi vakit karamsarlıklarıyla fark ettirir, uyarır, gösterir. Kendinde bildiklerini bildirerek kendözünden topluma konuşan bir varoluş hali şüphesiz içerik, görüntü ve işlev açısından zamanına faydalı olma ihtimali en fazla olandır demek yanlış olmayacaktır. Kendimizi bilme yolunda tümden mi gelmeli yoksa tüme mi varmalıyız? Büyük özler/çerçeveler/hakikatler mi yoksa öznel tecrübe ile yahut hayat içinde parçalarını bulduklarımızı birleştirerek büyük resme ulaşmalıyız? Düşünüyor öyleyse var mıyım yoksa var olduğum için mi düşünebiliyorum yahut üçüncü yol düşünerek mi varım varken mi düşünüyorum. Ben bir düşüncenin dışa mı vurumuyum yoksa dışa vurduğum için mi düşünebilir haldeyim. Elbette bu karmaşık soruların sebebi esasen ontolojik kaynağımızı bilmek çabasıdır: Tanrı, tabiat, kendimiz. Burada bir toplumun kuracağı fikir birliği esasen bireyden topluma bütünleşmeyi de mümkün kılabilecektir. Duyguları ve akılları birleşmeyenler düzen kavramına müşterekler üzerinden ulaşabilirler mi? Toplum kavramı esasen bizi medeniyet olarak adlandırdığımız nizam kapısına getirir. Burada bir ezoterik zorluk görülmemelidir. Medeniyet, insanî olanın insanca insan eliyle insan için/insanlık için kurulmasıdır esasen.
Fikir esasen zihniyet, dünya görüşü gibi unsurları kapsayarak muhtevayı oluşturan unsurların bütünüdür. Medeni bir çerçevede içerik/muhteva, form/şekil ve işlev genel teşekkülde esas yerde dururlar. İçeriğin içindekini ise kendöz diye kavramlaştırmayı seçtiğimiz kurucu öz tayin eder. Bu insanlığın paylaşacağı çok genel geçer bir manzume olabileceği gibi esasen tarihi bir zamana ait bir takım öncüllere dayalı bir fikir/yapı da olabilir. Her halükarda zuhura gelenler esasen fikir ve usul planındaki arka plandan haber veren aksilerdir. Bir medrese kalıntısının yahut artık müze haline gelmiş yapısının önüne geldiğimizde bizi bir taş hamulesi karşılar. Lakin bu yapı hangi muhtevanın/amacın ürünüdür. Bu biçim/form hangi düşünce yahut sorumluluk ile ortaya çıkmıştı. İşlev olarak ondan beklenen fayda yahut çıktı ne idi. Bunun gibi o mekândaki sivil mimari evler o şekillerini hangi gerekçe ile öyle almışlardır. Bugün şehirlerimizdeki kakafoninin sebebi hangi fikir ya da fikirsizliktir? Burada yer alan resmi ve gayrı resmi yapılar bu çerçevede nasıl ortaya çıkmışlardı. Hülasa şehirlerimizin kendözünden haberdar mıyız?
Bu siyaktaki düşünceyi insana tatbik de mümkündür. Bilmem kaç milyar insan küre üzerinde suretleri aynı lakin siretleri farklı yaşıyoruz. Çocuk sahibi olmanın yolu küredeki her ırk, kültür, renk insan için yegâne. Lakin parmak izlerimiz kadar da çoğuz. Hiç kimse erkekler çocuk doğursun demiyor. Doğurmama hakkını kullanan hanımefendiler var sadece. Hülasa doğamız bize bir şeyleri veriyor. Bizi tekleştiriyor adeta. Lakin fikirlerimiz, kültürlerimizi ise bizde bir ben duygusu ve kimlik inşa ediyor. İşte buranın arkasında bir ontolojik kaynak var. Bunun esası dünya içi ya da dışı olabilir. Lakin insanın varlığı ile özü arasındaki denge kaybolunca insanlık vasıfları sallanmaya başlıyor. İnsan kendi varlığından mesul, kendinden ve çevresinden sorumlu olma duygusu yaşayan tek canlı. İşte bizi insanlık noktasından biyolojimiz sonrasında birleştiren bir durum: Sorumluluk ve fayda canlısı olmamız. İşte bu muhteva bizi şeklen aynı ama nitelik olarak insanlar içinde üst ya da alçak bir konuma taşıyor. Ahlak kavramı, manuple edilmeden, olması gerekeni yaptığı alanlarda bunu sağlıyor. Nihayet insan varolma işlevini bu çerçevede yerine getirdikçe mutlu ve huzurlu olur. Kendözünü bildikçe kendine ve insanlığa aydınlık vaad eder. Kendözünü bilen bu insanlar bir toplumu oluşturduklarında artık medeniyet için zemin oluşmaya başlar. Hülasa medeniyet dediğimiz şeyi düşünmek insanı ve kendözü düşünmektir bir yerde. Atom bombası yapan insan ile leyleklere vakıf kuran insan biyolojik olarak aynı lakin mahiyet teşekkülü açısından çok farklı değil midir? Onları aynı doktor tedavi edebilir ama farklı tarihçiler izah edebilir. Her halükarda medeniyet merkezli bir tarih okuması ile toplum-devlet-şehir üçlemesine bakarken mahiyet/esas/kendöz-şekil/form-işlev üçlüsünün de bu çerçevede ele alınması bir içerik tahlili ve açıklaması bakımından gerekli görünüyor. Kendimizi bildiğimiz yerde medeniyetimizi bilmek aynı zamanda medeniyet biligi yani kendözümüzü bize gösterdiğinden kendimize doğru yol alırız ya da yeniden yolumuzu buluruz demek yanlış olmayacaktır.
Tarihin bize gösterdiği yolda geriye bakarak geleceğe yönelmek ve medeniyet merkezli bir bakışla, medeniyetçi milliyetçi zaviyeden kendözümüze bakmak gelecek tasavvurları adına anı değerli kılmak bakımından önem taşıyor. Medeniyet tarihinin bir tarih felsefesi olarak düşündüğümüz “ilim ilim bilmektir ilim kendin bilmektir”e birden buradan bakıp yolunu, yordamını, hâsılasını/hafızasını unuttuğumuz lafızların mahiyetine ve esasına varmaya çalışarak kendimizi düşünmek için zaman gelmedi mi? Özün varlığı ve gücü ne yazık ki aklını ve gönlünü kullanarak kendözüne vuslat eyleyenlere bir anlam kapısı açacak gibi görünüyor.
Tarihten Mersiye'ye Kerbela faciası
Muharrem ayındayız. Ehl-i beytin uğradığı büyük kıyımın seneyi devriyesindeyiz. Bu hadise İslam’ın kapanmaz bir yarasıdır. Müslümanlar ve hususen Türkler ehl-i beyti çok severler. Hz. Muhammed’e duydukları sevgi ehli beyt sevgisi ile birleşerek büyür. Kerbela’da Hz. Hüseyin’in şahadeti politikanın doymaz ve sınır tanımaz Yezid ruhunun nelere yol açtığının tarihteki vesikalarından biridir. Hırsların ve tamahların nice canlar aldığı bu olay her sene yeniden hatırlanmaktadır. Bu meşum olayda Yezid’in adamları Hz. Hüseyin’e dört bir yandan saldırmışlardır. Sinan b. Enes ismindeki askerin arkadan vurduğu mızrak darbesiyle yere inmiştir. Rivayetlere göre Hz. Hüseyin’in üzerinde 33 mızrak yarası ve 34 de darbe tespit edilmiştir. Ardından da Sinan b. Enes onun kafasını zalimane bir şekilde kesmiştir. Rivayetlere göre şehit edildiğinde Hz. Hüseyin elli sekiz yaşındaydı. O, 680 senesi Muharremin onu Cuma gününde şehit edilmiştir. Yazılan mersiyeler hep bu olayı dua ve lanetlerle hatırlamıştır: Dini yok kavm-i Yezîd kıydı sana şâhım Hüseyn Ah Hüseynim vâh Hüseynim şâh Hüseyn-i Kerbelâ.
Bu olayın içindeki şahsiyetler tarihi kayıtlarda malumumuzdur. Bunun yanında mersiyelerde her birisine dair bir takım mısralarla bu tarihi kişilerden bahsedilmiştir. Bu yazı vesilesi hem Hz. Hüseyin’i anıp Kerbala’ya yol açan zihniyeti telin ederken hem de bu olaydaki mesul suçluları mersiyeler üzerinden takibe çalışalın: Bunların başında elbette Yezid gelir. Hamdî Divanında Rahmet olsun mü’minîne tâilâ yevmi’l-kıyâm La’net olsun ol Yezîd-i bed-likâya yâ imâm denilerek Yezid lanet ile anılmıştır.
Emevi Valisi Ubeydullah b. Ziyad Emevi Valisi olarak Kerbela faciasının en önde mesullerinden biridir. Bu olay öğrenilirken Yezid’den sonra en önde gelen isim Ubeydullahtır. Mersiyelerde ona da işaret edilerek kınandığı görülür: Hasırcı-zâde Hâfız Mehmed Emin Ağa Tükür iki âlemde rûh-ı İbni Ziyâd’a Oynatdı altın lu’b ile meydân-ı riyâda Ol şâhı kodu na’t-ı belâ içre piyâde Yansın ol gönül âteşe bu hâle ki yanmaz Kör olsun o gözler ki bu dem kana boyanmaz, mısralarıyla Ubeydullah b. Ziyad tükürük ile hatırlanır.
Kerbela denince şüphesiz Hz. Hüseyin’in şehadetinde öne çıkan şahıslardan biri de Şimr b. Zi’l-Cevşen’dir: Divan-ı Şeref Hanım’da Nice sundu yed-i murdârını Şimr-i bî-’âr Âhol gerden idi bûse-geh-i fahr-i Cihân Dilerim kopsun iki eli ayağı birden Yüzi üzre sürüne rûz-ı cezâ hem-çü yılan, denilerek ağır sözlerle kendisinden bahsedilir.
Sinan bin Enes en-Nahai, Şimr b. Zilcevşen ve Der’a b. Şerik ile birlikte Kerbel’da Hz. Hüseyin’in şehit edilmesinde öne çıkar. Bahsettiğimiz üzere başını kesen odur: Mersiye’de Bekâî, Kitâb-ı Kerbelâ’da, Bir ok ile Sinân mel’ûnı urır hem Zemîne düşdü ol Şeh-zâde ol dem, bu mel’un işlerin mel’un sahibi de zikredilmiştir.
Kerbela olayındaki en trajik karakterlerden birisi şüphesiz Ömer b. Sad’dır. Sad b. Ebi’l-Vakkas’ın oğludur. Kendisi vâki makam ihtirası ile bu olaya karışarak dökülen kanın başlıca günahkârlarından biri olarak tarihe geçmiştir. Mersiyelerde kendisi de unutulmamıştır: Gelmişdi laîn Sa’d’e câzib Rey’le Taberistân Çekdi leşkerini sahrâ-yı belâya bed-zebân Âl-i Resûl’e eylediler zulmü Mervâniyân Geldi leşker-i Yezîdân Kerbelâ’ya hûn-feşânYağdırdılar mazlûmâna hançer, şemşîr-i bürrân mısraları ile Kadimî kendisinden hak ettiğince bahsederek tarihi olan bilgiyi bu mersiyesi içinde zikretmiştir.
Ehl-i Beyt, Türklerin amasız fakatsız Sünni-Alevi/Bektaşi ayrımı yapmadan taraftarı olduklarıdır. Ehl-i Beyt’e vurulan her darbe Muhammedî olan cümlenin yüreğini kanatır. Muharrem ayında milletimiz yine bir nice faaliyetler ve aşuralar ile bu büyük acıyı anarken Yezidleşmenin, dini istismarın, cahiliye ahlakının, politik pragmatizmin nasıl bir karanlık olduğunu hatırlatmaktadır.
Ağla bugünlerde gözünü silme,
Âb-ı revân eyle, za’y olur sanma,
Aç gözün gafletten sen, gâfil olma,
Ağla gözler İmâm Hüseyin aşkına.
Ahmed Yesevî'de Men Arefe yahut Kendini bildi ise Hakk'ı bildi
Kendini bilmek nedir? İnsan kendi bilincine nasıl varır? Niçin varmalıdır? İnsanın kendini bildiği men arefe sıratından Hakka varan bir yolda erenler nice söz söyledi; yol gösterdi. Kendini bilmek ama ne için? Hakikati bilmek, bilgelik özümüzden bizi nereye taşır? Nerden geldik nereye gidiyoruz? İşte Ahmed Yesevî pirimiz de bir yolbaşçı olarak bize hikmetleri ile bu yolu ve esrarını anlatarak bir devran başlattı. O gün bugün Türkistanlıların kalbinde bu hakikat dönüp duruyor: Kul Hoca Ahmed Hakk sözünü söyleyip geçti, Aynel-yakîn tarikatta bozlayıp geçti, İlmel-yakîn Şeriatı gözleyip geçti, Hakkel-yakîn hakikatından söyledim ben işte, diyerek pir kendimizi bilmekliğimizin kendi bilgi çerçevesinde, <islam muhtevasıı Türkçe Hakk ile Hakke’l-yakin arasındaki o kendini bilme alanını bize anlatır.
Bir medeniyet tasavvuru şüphesiz insan tasavvuru ile başlar; insanın kendini bilmesi medeniyetin beynelmilel çerçevesi olan toplum-devlet-şehir için kültürün nasıllığını ve medeniyetin zahiri yapısının batınının nasıl dolacağını bize kendini bilen insan ve onun teşekkül edeceği toplum belirlemeyecek midir? Ahmed Yesevi bu yolda kendini bilmek yahut men arefe sırrına dair kendöz diye erenler dilinde gezen yola ikrar vermeye çağırır: Esiri ikrara uyanlardan ol Men aref sırrını duyanlardan ol doğru yürü doğru diyenlerden ol Beyhude cihanı gezme boşuna. Hülasa cihana göz ile akıl düşürüp kendimiz merkezinden men arefe sırrını arayan insan kendözün bilip varlığa, bilgiye ve ahlaka bu gözle baktığında bilgelerin idrakiyle alemi seyretmiş olacaktır. Medeniyet merkezli bir tarih okuması kendini bilme merkezli bir insan tasavvuruyla baş başa yürür. İnsan kendine ayine kendi ayinesine sahip sırlı bir yolun yolcusu…
Akılların şaşıp aşk ile fikir edenin anladığı o yerden konuşunca erenler kendini bil sırrı kapısına gelinmiş demektir. Bu insan olmanın en derin sırrına doğru ruhun, canın, kalbin yolunda gidiştir: Yesevi dilince: Hak önünde en üstün akıl bile duramaz, Aşk şiddeti coşsa bir an durmaz, Kelebek gibi kor hâline gelip kendini bilmez, Bu sırları Sevgili’den duydum ben işte. Kendini bilmez olduğun o yerde kendini bilmek keyfiyeti nicedir. Bunun bizim ahiretin imtihanı olduğu düşünülen hayatımıza faydası nedir? Bu kendini bilme eylemini gerçekleştirmenin mana ve maksadındaki hikmet ve hasıla ne ola? İşte burada modern zamanların ezberlerini bozan bir kendilik bilinci Ahmed Yesevi hikmetlerinden zamanımıza akmaya başlıyor: Gerçek gönülde namaz kıl, Allah bilsin Halk içinde kötü görün, âlem gülsün
Toprak gibi hor görül ki nefsin ölsün Yardım etsen nefsini yenip ağlasam ben”, denilerek melametin o gösterişsiz ama derin suları önümüzde açılıyor. Gönül semasında kalbin aşk bilgisiyle yaşadığı başka bir yerde bilgelik aşikar oluyor gibi. Belki bu yazının konusu değil ama gariplerin yanında olmak ve onların gönlünü kazanmak gibi toplum ve insan merkezli bir gönül Müslümanlığı Muhammedi yolda Yesevi ile Türkçe olarak ortaya çıkıyor: Muhabbetin meydanına kendisini koysa, Marifetin meydanına kendini vursa, Sır şarabını içip âşık ruhu kansa Meveddettin gülzarında hoş gül olur. İşte kendini bilen kişinin dışa ve içe doğru derinleşmesinin Yesevî hikmetlerinde ortaya konuluşu ve kendini bil yahut men arefe daveti bu şekilde bir muhabbet ve marifet çerçevesinden aşkın içinden bir gülzara yol açıyor gibidir.
Kendini bilme devranının karşısında ahir zaman şeyhlerinin yanlış yüzlerini de meydana döker Yesevi hikmetleri. Aslında kendini bilmede müspetler kadar menfiler üzerinden insana kendini anlatmak Kuran’da ortaya çıkan bir yol. Klasiklerin de bu yolda mana doğurduğu ehline malumdur. Kendini bilmeden ham bilgi ile şeyhliğin gönül Müslümanlığındaki karanlık halin resmi de vardır Yesevi’de: Bunların tavrını anlattığı yerde Ayıbını dese öfkelenip çıkışırlar, Kendini bilmeden yanlış işe yürürler, Kara yüzlü mahşer günü duruşurlar, Nedamette başı donup yürür imiş, tespitleri ile bu karakter ortaya konulur. Hakikat maskaralıkla farklı şey aşikar. Men arafe sırrına dair Yesevî pirin şu tespiti ile bu fikir devranını bitirelim: Hani âlim, hani amel işleyen dostlar? Allah’tan söz etse, siz can veriniz. Gerçek âlim yastığını taştan yaptı, Ne anladı onu âleme söyledi. Kendini bildi ise Hakk’ı bildi, Allah’dan korktu ve insafa geldi. Benim hikmetlerimi bilgin işitsin, Sözümü destan eyleyip maksada yetsin. Bu ifadelerin izaha gereği yoktur. İşte kendini bilmek ile insanlara Hakkı bildiren Yesevi yolu Türkistan’dan aleme insanlığını özünü talime devam ediyor. İnsan çok insanlık az derken Yusuf Has Hacib neyi kast etti?
Kendini bilen hakikati ve Hakk’ı bilirmiş; erenlerin bu yolunda nasılı ise erbabının, ehlinin malumudur.
Vesselam
Böyle Gördük Kurmacası yahut Kendözünden Yabancılaşmak
Tümel söylemlerin üst kurmacalara dönüştürüldüğü ya da kötülüğün iyi postuna bürünüp insanlığı iğfal ettiği çağlardayız. Gelenek kostümündeki “eskiler” üzerinden esasen modern ontolojisi taşıyan yeniler gelenekli toplumların medeniyetine karşı ironik/zalimce hamle yapıyor. İşin trajik yanı ise gelenek yörüngesinde olduğunu sanan kitlenin kendi içlerindeki boşluktan kaynaklı ve kendilerine baş gördüklerinin de kurmaca zihni yahut kendini zamana satmış fikriyatı ile bu mefhumları öz zehabıyla kutsamasıdır. Bu sağl sol tüm düşünce kalıplarında kurulu fikir tuzakları için geçerli bir durumdur. Buradaki kısır döngüyü görebiliyor muyuz? Bir tarafta gelenekli olduğunu sanarak geleneğin içine sızmış modern ayyaşlıkları kutsamak öte yandan kutlu sandığı fikir çerçeveleri tarafından kutsalın ayyaşlaştırıldığı çerçevelerde kendini geleneğin içinde konumlandırdığını sanarak uyuşmak. Nurettin Topçu’nun isyan ahlakı diye yazdığı kendini bilmek noktasında uyardığı o yerde insanların uyanışının sabahında bu geldiğimiz kaotik hali görmek olsa gerek. Yusuf atam nice zaman öteden “Bilgili hakir oldu, bir tarafa sinip kalıyor; akıllı dilsiz oldu ağzını açamıyor. Memlekette fena adamlar çoğaldı; halîm insanlar ayakaltında kaldı, başlarını kaldıramıyorlar…Emanetin adı var, onu yerine getiren nerde; nasihatin sözü var, onu tutan nerde. Marufu emreden kim, münkeri nehyeden kim. Satıcılar emanet vasfını kaybettiler, ustalar artık nasihatten vazgeçtiler. Bilgi sözünü dosdoğru söyleyemez oldu. ”, derken acaba neye işaret ediyordu. Değerlerin değersizleştiği o yerde putların alacakaranlığı başlar. Nitezsche bir zaman hayatın tadı olan şeyler bizim için zehir olabilir tespitlerinde bir akıl kararmasına yahut madrabazlığın arka kapısına işaret ediyor olabilir mi? Üst kurmacaya dönüşen bir değer artık bir medeniyet taşı olmaktan çıkıp toksit bir zehre dönüşerek hayatı yozlaştırabilir mi? Klasikler bize değerleri ve kendimizi bulmayı gösterirken onlardan alınanı mefhum yapı sökümüyle zehre dönüştüren bu halin sebebi nedir ya da kimdir? Yusuf atamın: Dünyanın her tarafı baştan başa bozuldu; buna bakıp hayret eden kimse var mı. Müslümanlar karıştı, birbirlerinin etlerini yiyorlar; kâfirler ise, tam bir huzur içinde yaşıyorlar, tespitleri modern zamanlardaki resme tekabül etmiyor mu? Buna bakıp hayret eden var mı sahiden? Yoksa bir hayret tiyatrosunda alış veriş devam mı ediyor? Ontolojik kıyametimizin farkında mıyız? Medeniyet kavramı zamanın/tarihin peşinde koştuğu, tarihin içinde parlayıp sönen nihai hedefi. İnsanlığın olgunlaşıp meyve verdiği dönüm noktaları. İnsan oğlunun, adına medeniyet diyelim biz, kendini bilip toplum-devlet-şehir içinde organize edip değerler ve kültürü ile zahir-batın yapısını kurduğu yapı çökerken arkasında içi boşalmış imgeler olup gelenek de hayata değer katamayan bir ritüller manzumesine dönüşünce burada yeniden kendözümüze bakmak vaktidir.
Bizim bu tespitlerimize üst kurmaca statükosu bozgunculuk namı verip kendi piyasasına uyuşturucu zerkine devam edebilir lakin merhum Akif ne güzel demiş vaktinde hala duyanı olmasa da alem-i İslam ve insalık’da: "Böyle gördük dedemizden!" sesi titrek titrek! "Böyle gördük dedemizden!" sözü dinen merdud; Acaba saha-i tatbiki neden na-mahdud? Çünkü biz bilmiyoruz dini. Evet, bilseydik, Çare yok gösteremezdik bu kadar sersemlik Böyle gördük dedemizden” izmihlali, Boylayan bir sürü milletin olsun hali… Çin'de, Mançurya'da din bir görenek, başka değil. Müslüman unsuru gayet geri, gayet cahil. Acaba meyl-i teâlî ne demek onlarca? "Böyle gördük dedemizden!" sesi milyonlarca Kafadan aynı tehevvürle bakarsın, çıkıyor! Arş-ı âmâli bu ses ta temelinden yıkıyor.” Bunlardan bahsederken geleneğimizin din merkezinde batmayan kutup yıldızı Ahmed Yesevi ahir zaman şeylerinden bahsettiği hikmetinde: Durmaz keramet satar Ahir zaman şeyhleri Her gün battıkça batar, Ahir zaman şeyhleri Farzı geriye atar, Nafile oruç tutar, Dini paraya satar, Ahir zaman şeyhleri Beline kuşak bağlar, Sözleri yürek dağlar Para toplarken ağlar, Ahir zaman şeyhleri dedikleriyle Akif’in sitemini birleştirince mahzun bir resim çıkıyor karşımıza. Maddeye yenilen bir mananın üst kurmacalaşması daha iyi nasıl gösterilebilirdi ki? İşte geleneğin üst kurmacaya döndüğü yerde bilgelik özden sözlerle durun nereye gidiyorsunuz diye uyarıyor duymaya niyeti ve mecali olan kulakları. Akif de bu zihniyete karşı aynı yerden Ya ta'assublan? Hiç sorma, nasıl maskaraca? O, uzun hırkasının yenleri yerlerde, hoca, Hem bakarsın eşi yok dine teaddisinde, Hem ne söylersen olur dini hemen rencide! Milletin hayrı için her ne düşünsen: Bid'at: Şer'i tagyir ile terzil ise -haşa- sünnet!... Kitab Sünnet'i, icma'ı kaldırıp attık; Havassı maskara yaptık, avamı aldattık. Yıkıp, Şeri'ati, bambaşka bir bina kurduk… Sağın solun dolu mescid, beğen beğen dahver. -Namaz değil yahnız maksadım ... Bugün bir adam Çıkıp da va'z edecek öğle üstü halka ... Tamam! Zamanıdır oturup, şimdi herze dinlemenin;… Lafzı muhkem yalınız, anlaşılan, Kur'an'ın: Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz ma'nanın: Ya açar Nazm-ı Celil'in, bakarız yaprağına; Yahud üfler geçeriz birölünün toprağına. inmemiştir hele Kur' an, bunu hakkıyle bilin, Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için! ifadeleri ile üst kurmacalaşan geleneğe karşı dikkate ve kendözümüze dair bir yönelişe çağrıda bulunmuyor mu?
Medeniyet tarihin mihenk taşıdır. İnsanlık bilgelik yoluyla kendözünü bulduğu yerde bu yapıyı kurar. Lakin medeniyet lafı tek başına kutlu ve kutsanası mıdır? Hangi değerler bir medeniyeti varlık aleminde insanlık meşheri haline getirir. Hangileri ise kendisine kendi aklı ve eliyle kurduğu bir tuzağa dönüştürür. Hasletler mi medeniyeti var eder medeniyet mi hasletleri? Kendini bilmek dediğimiz erenler izinde kendözümüz yahut men arefe sırrını aradığımız o yerde kavramların büyüsünde hayatın doğal ve samimi gerçekliğine bir bütün içinden bakarak zamanı ve mekânı bir hapishane olmaktan bir bilgelik ve mutluluk alanına sanatçı hassasiyeti ve ilim adamı dikkati ile dönüştürmek bu yolda erdemin çağrısı değil midir?
Allah bu millete bir daha 15 Temmuzlar yaşatmasın… Allah tuzak kuranların en hayırlısıdır
Neden Medeniyet Merkezli Tarih Okuması
Tarih/hayat felsefemize dair olarak üçleme olarak kaleme alınan Sendeki Ben, Bendeki Biz, Bizdeki Can yazılarının temasındaki ana konu kendi bil olarak ifade edilen meselenin esasına dair idi. Bir de mavi gök yağız yer arasındaki halimiz… Tarih felsefemize dair diyorum çünkü insanı bilmek adına tarihe dair her bakış tarihi varlık, bilgi ve ahlak üzerinden okuyarak aslında kendiliğimizi okumaktır. İnsanın kendini bilmesi ne demektir? Bu tarihteki en yaman sorulardan biridir. Esasen tarihin yapısına ve kanunlarına dair tüm okumalarda bu sorunun cevabı peşinde gibidirler. Kendini bilmek ve kendiliği üzerinden evreni ve var oluşu anlamaya çalışmak düşünen insanın esaslı faaliyetlerinden biri olarak görünüyor. Orhun Abidelerinde de henüz çok farkında olmasak bu medeni yüksekliği görmek mümkündür. İşte bu bakımdan insanın kendini bilmesi bakımından ürettiği en yüksek form olan medeniyeti anlamak ve bilmek isteği tarih felsefelerinin en önemli araştırma ve düşünme alanlarından biridir. Hele de modern zamanda yolunu kaybetmiş, geleneği zamanın işlerine akıl uydurmamış olanlar için medeniyet merkezli tarih okumaları kendini bilmek faaliyeti içerisinde son derece önemli olmalıdır. Lakin ülkemizde durum böyle midir? Medeniyet meselemize muvazi bir tarih okumamız ve felsefemiz var mıdır?
İşte bu soruların cevabı başta Türk Tarih Kurumu olmak üzere Tarih Bölümlerimiz ve bize göre genel olarak Edebiyat Fakültelerimizin kendini oryante etmesi gereken kendilik bilgisi ve kendini bilme olarak tarih okumaları noktasında bizi medeniyet merkezli tarih okumasına götürür. Medeniyet merkezli tarih okuması öncelikle ideolojik veya politik bir okuma önceliği olmadığı için tarih metodu ve araştırma ilkeleri açısından sorun çıkaracak bir çerçeve oluşturmayacaktır. Yani bilime ve bilimin ilkelerine aykırı bir davranışı, tutumu ve bakış açısını söz konusu kılarak hakikati eğip bükmemize yol açmaz. Burada odağın siyaset, iktisat, askerlik gibi aslında her biri medeniyetin bir alt konusu olan meseleleri medeniyet merkezli okuyarak araştırmalarda buna dair sonuçları dikkate almaya başlamak demek olan bu bakış açısı geçmiş-gün-gelecek arasında kendimizi tanımak, bilmek ve yeniden düzenlemek adına tecrübe-mevcut durum-tasavvurlar noktasında bizi düzenleyecektir. Bu sebeple medeniyet merkezli okuma bir içerik okumasından önce medeniyet adına kendimizi bilmek noktasından neyi okuyacağımızı bilmek demektir: Bu ne demektir? Bundan önceki yazılar, Türkistanlılık kitabımız ve diğer çalışmalarda işaret ettiğimiz gibi medeniyeti oluşturduğunu düşündüğümüz parça ve unsurları tespit ederek bunlar üzerinde çalışarak insan olarak kendimizi bildiğimiz medeniyet içinden düşünen varlık olarak medeniyetimizi düşünmeye başlamak söz konusu edilmektedir. İşte bu noktada medeniyet üzerine Oğuz Kağan destanı, Farabî ve İbn Haldun gibi kaynaklar üzerinden oluşturmaya çalıştığımız ok-yay medeniyet teorisi, toplum-devlet-şehir üçlemesini bilmek, bunlar üzerine düşünmeye başlamak ve bunlarla medeniyeti kavramak medeniyet bilig üzerinden kendimizi bilmek noktasında bizi faydalı bir yere taşıyabilir. İnsanlığın ortak bilgi havuzu elbette değerlidir lakin modern zamanlarda bu konudaki nazari ve ameli birikimimiz genelde batı merkezli olduğu için medeniyet bilige dair düşüncemiz hep o dünyanın kavramları üzerinden gelişti. Otantik bir kavrayış ve tasavvura sahip olamadık. Kendimizi kendimizce düşünemedik. Bu yolda yapılan gayretler ideolojik, slogancı, vaazcı ve dışlayıcı olduğu için ya övdük ya sövdük ama medeniyet denilen efsunu anlamaya çalışmadık. Kes kopyala yapıştır. Bu merkezde medeniyetle alakamız bizi kendimizden uzak kıldığı gibi insanlığın ürettiği gerçek öze ulaşmak konusunda da yetersiz ve nakıs bıraktı. İşte medeniyet merkezli tarih okuması kendini bil çağrısına modern zamanda Türkiye’den Türkçe bir çağrıdır. İnsana kendini düşünme, bilme, anlama ve açıklama davetidir. Bu bir dava değil, bir hakikat arayışıdır. Kendi merkezinden kendine ve cihana bakarak yitiğini bulma gayretidir. Medeniyeti uzunca bir zamandır teknoloji zanneden bizler medeniyet merkezli tarih okumalarımız olmadığı için ne geçmişte olana vakıfız, ne bugünkü hali değerlendirebiliyoruz ne de geleceğe dair bir tasavvurumuz oluşabiliyor. İnsanlığın bu konudaki birikiminden de haliyle mahrumuz.
Bu bakımdan nedir bu eski köye yeni adet mi denilirse hayır yeni köye eski adeti davettir deriz. Bu bakımdan Türk tarihçiliği Türklerin medeniyet meselesine dair bir bakış açısı geliştirip tarihi bu meselenin esasına koymadıkça teknoloji peşinde medenileşme arayışımız hüsranlarla devam edip gidecektir. Dolayısıyla medeniyet kendiliğimizi bilmek adına insanın kendisine tarihten geleceğe bakması noktasında medeniyet merkezli okumanın çok önemli olduğunu düşünüyoruz. Toplumu, devleti ve şehri düşünürken siyasi, askeri, sosyal, ekonomik tarihin tüm alanlarında açılımlar yaparak bunların alt yapılar olarak düşünüldüğü medeniyet tarihinin bir çatı kavram olarak yer aldığı bir yapılanma Türk Tarih Kurumu başta olmak üzere Edebiyat Fakülteleri ve tarih bölümlerinde gözden geçirilmelidir. YÖK bu noktada üniversitelere bahsedilen çerçevede hazırlanmış Medeniyet Tarihi dersleri ihdas etmelidir. Bu çerçevede oryante olmuş zihinler şüphesiz medeniyet içinde yaşama, onu var etme ve koruma noktasında topluma, devlete ve şehre bakış açılarında daha bir bilinç ve hareket imkânına sahip olacaklardır. Bu konunun Orta Öğretime inmesi konusunda MEB’de bir şeyler yapabilir. Bizim medeniyetimiz kavramı işte bu kavrayıştan sonra ele alınacak ve medeniyetin zihin kavramlarını, değer dünyasını, dünya görüşünü ve hayat tarzını oluşturan öznel unsurlar bu çerçeve içinde daha tutarlı ve dikkatli ele alınabilecektir. Böylece hem kendimizi medeniyet bilig ile düzenlemiş hem de insanlığa Türkler olarak medeniyete dair anlamlı bir düşünce zeminimiz olduğunu göstermiş olacağız. Bu aslında Türklerin Türkçe medeniyete dair moda tabirle evrensel olduğu iddiasındaki bir medeniyet okuma teklifidir. Annales nasıl kendi medeniyetinin zihin dünyasında ekonomik olan üzerinden zamana bir bakış açısı geliştirdiyse medeniyet merkezli okuma da Türklerin düzen ve nizam ülküsü bağlamında insanlığa medeniyet ve adalet çağrısının otantik tarih okumasıdır. Hz. Mevlana ve Yunus Emre gibi kendini bilme üstatlarına sahip bir medeniyet ki burada medeniyetin ima ettiği şey oradaki toplum ve şehrin yetiştirdiği insan tipidir, medeniyete dair de kendini bilmek noktasında düşünce ve hareket geliştirebilmelidir.
Medeniyet merkezli tarih okuması tarihçiliğimiz açısından da bir yenilik olarak görülebilir. Zira bakıldığında tarihe dair tüm okumalarımız hali hazırda batı merkezli kavram, teori, felsefe ve anlayışlar çerçevesinde ve modern başlığı altında oluşmaktadır. Elbette insanlığın hakikat birikimine agâh olmak milli bir vazifedir. Lakin bunların üzerine kendi sözünü diyemedikçe uydu bir düşünce dünyası ve tarih anlayışından çıkılamayacağı da ortadadır. Bu bakımdan medeniyet merkezli tarih okuması geliştirilerek toplum tarihi, devlet tarihi, şehir tarihi başlıkları ve bunların alt dalları üzerinden tarih ve tarihçilik anlayışımızın geliştirildiği bir yeni bakış açısını da teklif etmektedir. Medeniyet biligi bilme ve kendini tanıma adına bu önemlidir.
Kendini Bil! Bu kadim çağrıya medeniyet açısından bakış açımızı yeninden gözden geçirmenin vakti gelmedi mi? İnsanı, toplumu, devleti ve şehri bu bakımdan bir kendini bilme ve medeniyeti tanıma bunun üzerinden kendi kültür çevresindeki medeniyet yapılarını değerlendirme, günü ve geleceği bu zaviyeden okuma çağrısı olarak medeniyet merkezli tarih okuması medeniyet biligimiz adına son derece önemlidir ve medeniyetçi milliyetçiliğin de tarih okuma tarzı olarak dikkatle değerlendirilmelidir.
Farabî’nin göklerdeki düzen ve/veya insan vücudundaki nizamdan yola çıkarak; makro ve mikro düzene bakarak bir medeniyet bilig oluşturması bize ne düşündürmeli?
Hacı Bektaş Velide Kendözin Bilmek yahut Men Arefe
Türkler İslamiyet anlayışları içinde kendini bilmek meselesine çok önem verdiler. Mevlana, Yunus Emre ve elbette Hacı Bektaş Veli bu konu üzerinde önemle durdu. “Men arefe nefsehu fekad arefe rabbahu” hadisi, Hacı Bektaş Velî’de oldukça sık kullanılır. Bu sözle, kendi nefsini bilen, idrak eden insanın Allah’ın zatını da idrak edebileceği anlatılır. Bu anlatım daha öce işaret ettiğimiz üzere Yunus Emre ve nice erenlerin düşüncesinde yer alıyordu. Kendözün bilmek özüne vakıf olmak; hakikat içinden kendine ve hayata bakmak bu olsa gerektir. Hacı Bektaş Veli’de marifet kapısının makamları: “Edep, korku, perhizkârlık, sabır ve kanaat, utanmak, cömertlik, ilim, miskinlik, marifet, kendini bilmektir. Marifette bulunan on makamdan biri görüleceği üzere kendini bilmektir. “Araya ilmile bula özinde Serâ’dan Arşa değin kendüzinde”, der.
Hacı Bektaş Veli “Zirâ, kim biregü Rahmân ile şeytanî seçildiğini bilmeyince hem kendiyü dahi bilmez ve bir kimesne kendüzin bilmeyince Çalap Taâlâ’yı dahi bilmez”, diyerek kendözün bilmek meselesine temas eder. Bir medeniyet meselemiz var ise eğer bunun şüphesiz yolu batının teknolojisini iktibastan önce ciddi bir ilmi, felsefi ve hatta sanat derinliği gerektiren varlıkla kuracağımız ilişkiye kendimizden başlayacağımız kendözün bilmek, kendini tanımak ve kendiliğini bilmek meselesi öncelikli olmalıdır. Zira bu konuda birlik oluşturan toplumlar kendi kültürleri içerisinden insanlığa yol açmışlar ve insanlığın birikimi üzerinden kendiliklerini yenileyebilmişlerdir.
Hacı Bektaş ilimsiz varılan yolun sonu karanlıktır der. Kendini bilmek meselesi de ilim işidir. Ona göre kişi ilm ile aramalı ve yeren göğe değin kendi özünde kendini tanıyarak Hakk’ı tanımalıdır: Dahi çok nesneler bildirdi Hakk bil Ve likın agız açup söylemez dil Pes imdi Hakk ne kim bildürdi iy yar Hakikat kılınuz sıdk-ıla ikrar Zira Hakk söze inanmak gerekdür Çalap lutfına tayanmak gerekdür Ne kim bildürdise Hakk bil iy didar Pes andan nefsüne algıl haberedir Bu degül nefsini bilmek, yalanam Diye kim ben fulan oglı fulanam Budur kim ilm ile bile işini Yiye ilm-ile bula özünde Araya ilm-ile bula özinde Sera' dan Arş'a değin kendüzinde Zira arş ile ferş aralığında Neler var hod bilürsın sağlığında
Hak ile batılı ayırmak için insan kendini yahut kendindekini bilmelidir: Er oldur bunları kendüde bula Pes andan benzer ol bir yahşı kula Bu resme bilicek er kenduzini Çalap'dan bile ol (kendü) özini Bu sözden ına'rifet ehli ne diler Pes andan âlim olma didiler Çü ismün alim oldı ey dil-ârâm Hakk'ı bilmekde sen dahi kıl aram. Pes imdi kendüzin bilmekliği er Bu vaz'ıla yazup kılduk mükerrer Ki rahman kankıdur şeytani kankı seçildi bildiler âkıl u ankı. Hacı Bektaş yolu da kendini bilmek yoludur. Kendüzin bilmek Hakkı bilmektir. Men arefe hadisi de böylece izah edilmiş oluyor.
İşte şeytandan kurtulup Hakk’a vuslat için gönül ve aşk arasında insan kendini bilmelidir: Bile şeytan nedür Rahman ne hırfat Gönül kankısıla kim tuta ülfet Kaçan ülfet tuta Rahman'a gönli Her işi olmaya önlü vü sonlu Hemen-dem ışk irer ol gönli okur Yürür ol şeytanun boynını tokur Müyyesser olur ana külli halvet Özine yüz tutar her türlü devlet Hak'a bu vazıla ışk ilter anı Asan budur didi Veyse’l-Karani Kişi bu işleri bilse hakikat Ana vasl olmaya hiç dürlü fürkat Budur kendüzini bilmek hevası Bulan bilmeyendur Hakk'a âsi (Abdurrahman Güzel, Ahmed Yesevi, Hacı Bektaş Veli, Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal' da Dört Kapı Kırk Makam, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 41, 2007, 68-69)
Hacı Bektaş Veli de görüleceği üzere kendi olgunlaşma yolunda kendini bilmek yahut men arefe bahsini ortaya koymuştur. Kendimizi bilmek ve tanımak bizdekini tanımak yoluyla kendiliğimize vuslat ile olgunlaşmak varlıkla kuracağımız ilişki ve modern zamanlardaki pek çok arıza bakımından önem taşıyor. Lakin bunlardan daha önemlisi medeniyet meselemiz açısından insan tasavvurumuz içinde kendini bilmek meselesini halletmemiş, bu konuda aile, eğitim ve toplum bütünlüğünü sağlamamış insanların bir medeniyet çerçevesi içinde kendilerini ortaya koymaları zor görünmektedir. İster bir dindarlık eylemi isterse de onun da içinde olduğu medeniyet meselesi bakımından kendimizi bilmek konusunu yeniden ve dikkatle erenlerin yolumuza koyduğu ışıkları da dikkatle okuyarak geleceğe bakmamız önemlidir diye düşünüyoruz.
Not: Sivas’ta kardeşliğimizle birlikte yakılmak istenen hayatını kaybeden canlara rahmet diliyorum.
Vesselam
.
Bendeki biz yahut öz canına düşman olmamak
Mavi Gök Yağız Yer
Kendini bilmek derin bir mesele. İnsanlığın derin akan anlam dünyasında kendözün bilmek bir yandan “ben” kavramını inşa eden milli ciheti tetkik iken diğer yandan insanlık ile müşterek olanı tespit ile iki yönlü bir ortaklığı anlayarak kendi üzerine kendiliğini düşünmek işidir kendini bilmek. İlkinde bir milletin ferdi olarak diğerinde ise insanlığın bir üyesi olarak müşterekleri düşünerek insani özümüzün bu iki yanı hakkında bütünlüklü bir bakışa sahip olmak bakımından kendini bil çağrısı önemlidir. Çağın insanı kendine, milliyetine ve insaniyetine yabancılaştıran/uzaklaştıran dokusu içinde var olmaya çalışmak noktasında bu mesele öne çıkar ve insanlığı klasikleri de bu noktada bu kendözü göstermek bakımından farklı bir ehemmiyet kazanır diye düşünüyoruz. Stoacılar, Hz. Mevlana ve sair noktadaki farklı kültürlerdeki tezahürler içerisinden insan kendi üstüne düşünmüş ve kendini kendisine şerhe gayret etmiş durmuştur. Yunus Emre Tevhîd imiş cümle âlem tevhîdi bilendür âdem Bu tevhîdi inkâr iden öz cânına düşmânımış derken de başka bir şeyden bahsetmez. Bilim, felsefe ve sanat gibi farklı çerçevelerden insan kendiyle arasındaki perdeleri kaldırmak ya da perdenin arkasına bakmaya çalışmak uğraşındadır. Mesela tiyatro gibi sanatlar da insana insanı insanla anlatırken bu kendini bilmek meselesiyle bir yandan alakalı değil midir?
Bir ülke/çağ maddi ve manevi meselelerinin her türlüsü için "öğretilmiş çaresizliklerin" kıskacına alınmış ve eylem alanı haline gelmişse o ülke, o dünya ve o çağ bütün varyantlarıyla zulme taraftar demektir. Millet hayatını bu kıskaçlardan kurtarmaya çalışan tüm gayretler bu noktada bataklıkta çırpınan bir zavallı olmanın ötesinde bir anlam doğurmayacaktır. Belki bilim kurgu gibi görülebilecek bir gayretkeşlik. Mamafih bundan daha vahim olmak üzere adalet ve erdem ölçülerini yitirmiş bir çağda insanın esamesi okunamaz. Adalet fiilin görmesi gereken doğal karşılık iken, erdem bu yerin vasatını ifrat ve tefritini belirleyen değerdir. Değerler değersizleşip, eksenleri kaydığında geriye kocaman bir kaos kalır.
Kendi olarak var olmaya azmetmiş bir milletin başkaları olarak yaşamaktan ya da başkalaşarak yaşamaktansa ironik bir bilinçle, estetik bir tavır takınarak kaosunu nizama dönüştürme iradesi ortaya koyması beklenen tepkidir. Bu da sözlerinde olanın eylemlerinde ne kadar gerçekleştirebildiğiyle ilgi bir keyfiyettir. Sonsuz varlık dünyasına, unutulan ve yitirilenlere yeniden bir yolculuk zihninde, gönlünde ve daha önemlisi eyleminde yapılacak bir seyahat muhakkak ki samimi bir tavırla yerini bulacaktır. Milli akıl, milli estetik ve milli eylem şüphesiz milli bir varoluşu yeniden millet hayatına indirecektir.
Klasikler bizi yaşatır. Hatırlatır. Geçmiş veya gelecek arasında romantik bir mazi tahayyülü yahut altın bir gelecek tasavvuru arasında günü çiğneyen insana vaktini değer haline getirmenin yolu da bu eserlerde saklı olamaz mı? İşte bu noktada misalen kendi milli varlığımız konusunda bile tereddütler milli ve insani olandan birini tercih arafından bırakıldığımız bu sebeple de taassup ve beynelmilecilikler savrulmalarında kaybolduğumuz bir çağda Kutadgu Bilig ve Dinavı Lügatit-Türk’te milli adımız, dilimiz, milletimiz ve devletimiz konusunda İslam’a girişin hemen sonrasındaki tespitler bir mihenk oluşturmak bakımından hatırlanabilir: “…Turanlılar KUTADGU BİLİG diye anarlar. Bak, muhtelif memleketlerin çeşitli dillerinde bunun için ne türlü adlar kullanılmıştır. Bu kitaba ad koymuş olan o büyük ve iyi kulları Tanrı yarlıgasın. Ey bu kitabı makbul bulan ve bu TÜRKÇE esere hayretle bakan kimse, Yine bil ki bu kitap herkese yarar, fakat memleket ve şehirleri idare için, hükümdarlara daha çok faydalı olur… Arapça ve Farsça kitaplar çoktur; BİZİM DİLİMİZDE bütün hikmetleri toplayan yalnızca budur. Bunun kadrini ancak bilgili bilir; bilgi kıymetini de ancak anlayışlı takdir eder. Bu TÜRKÇE beyitleri senin için tanzim ettim; ey okuyucu, okurken unutma bana dua et (Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, (Ter. Reşit Rahmeti Arat), Ankara, 1998, s. 3–7.) “Tanrının devlet güneşini TÜRK burçlarında doğdurmuş olduğunu ve onların mülkleri üzerinde göklerin bütün teğrelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. (O çağın güneş batmaz imparatorluğu demektir). Tanrı onlara TÜRK adını verdi ve onları yeryüzüne ilbay kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı; dünya milletlerinin idare yularını onların ellerine verdi; onları herkese üstün eyledi; kendilerini hak üzerinde kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışanı, onlardan yana olanı aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi; bu kimseleri kötülerin –ayak takımının- şerrinden korudu. Okları dokunmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen şey, bu adamların tuttuğu yolu tutmak oldu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka çare yoktur. Bir kimse kendi takımından ayrılıp ta onlara sığınacak olursa o takımın korkusundan kurtulur; bu adamla birlikte başkaları da sığınabilirler.(Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi, (Çev. Besim Atalay), c.1, Ankara, 1985, s. 3–4.)”
Kendini bilmek; can üzerinden tevhid eden beşeriyetimiz ile bizi kabileler ve milletlere ayıran hikmetin farkında bir bütünlükle kendimize, topluma ve insanlığa bakmayı içermez mi? Daha ötesi can olarak varlıktaki her şeyle paylaştığımız birliği düşündürmez mi? Modern zamanda bölündükçe yorulduk ve kendimizden kaçtıkça yoksunlaştık. Geçmişe dönüş şekillere değil onları var eden anlamlara, mana katanlara oldukça gün ağarır gelecek istikbale dönüşür. Gelecekte yaşamak isteyen bugün bir tohum ekmelidir. Ekmelidir ki gelecek nesillerin elinde meyve ve daha önemlisi yeni bir tohum olabilsin…
Vesselam
Bizdeki can
Mavi Gök Yağız Yer
Bizdeki cana baktım canan göründü candan. Temsil ile misallenen hakikati ayan kılar imiş. Pinhan olan aşikar olacaksa can cana değmeli imiş. Sendeki ben bana bendeki bizi gösterdi. Yol yürüdükçe bizdeki can aşikar oldu. Kendi sırrını kendi bilecek imiş insan. Bildim mi? Kırk fırın ekmek ancak dişimin koğuna gider bu yolda. Sen aynası kendözüme bizden bir yol açtı. Yürüyoruz tenhamızda gündüz gece…
Kültürümüzün insan tasavvuru, varlığı ontolojik kavrayışı yahut varlığın ontolojisi bağlamında gelişmiştir. Bu bakımdan insan ten ve can diye adlandırılan iki kısımdan müteşekkildir. Maddi kısmı olan ten aslında hava, toprak, su ve ateşten mürekkep maddi dünyanın tüm unsurlarını muhtevi bir yapıyı gösterir. Bir de can vardır ki işte meselenin yaman kısmı oradadır. Burada ney’in sırrı başlar. Tanrı nefesi üflenen balçık can ile hay olmuştur. İnsan işte madde-mana arasında dengelenen ya da dengesini bulmakla mükellef bir dikotomi canlısıdır. Zıtların birleştiği bir terkiptir. Ney maddesi ile bu dünyaya avazı ile cana dairdir. Neyzen nasıl maddesiyle dünya nefesi ile mana ise öyledir işte. Can, Yunus Emre’nin Ten fânidür cân ölmez çün gitdi girü gelmez / Ölürise ten ölür cânlar ölesi degül dediği gibidir. İnsan varlığı fena ile beka arasında bir köprü gibidir. Bir yerden bu yere gelmiş ve başka bir yere göçmeye gelen bir yolcu: Bu dünyaya gelen kişi âhir yine gitse gerek / Müsâfirdür vatanına birgün sefer itse gerek, derken Yunus canlara bunu söylemez mi? İy yârânlar iy kardaşlar sorun bana kandayıdum / Dilersenüz eydivirem ezelî vatandayıdum, derken de Yunus aynı yere işaret eder. Hülasa bizdeki can varlık içinde yerimizi anlamak bakımından bize bizi anlatır. Nerden gelir nereye gideriz can kulağı ile dinlemek can gözü ile bakmak gerektir. Bilgelerin yolu da vuslatı da bu manaya değil midir?
Bilenlere sormak gerek bu tendeki can neyimiş / Can hod Hakk’un kudretidür tamardağı kan neyimiş ve Can Nurdandur(u) nura karışır / Aybeyleme suret olursa fanî derken Yunus Emre bize canın mahiyetini açıklar gibidir. İşte can bize bizde men arefe kapısı gibi durur. İnsan kendini bilirken nereden Hak ile vasıl olacak sorusuna can kapısı tebessüm eder gibidir. Vücûda gelmeyince kimse Hakk'ı bilmedi Bu vücûddan gösterdi dost bize dîdârını, mısralarından Yunus Emre’de insanın ten haline gelmesinin Hakk’ı bilmekle alakası ne güzel anlatılır. Dost bize vücuttan didarın nasıl gösterir. Bunun ilmi yahut irfanı nedir? İnsanın yaratılması, men arefe sırrı ve Hakk’ı bilmek arasında can nerede durur? Yunus Emre bu babda Muhammed Hakk'ı bildi Hakk'ı kendüde gördi Cümle yirde Hak hâzır göz gerekdür göresi, derken Hz. Peygamber örnekliğinden bu bilme işine işaret eder. İnsanda iki düşünen kısım görür bilgeler: Biri akıl, biri kalp. Aslından bunlar ayrı mıdır bir midir Allahualem. Lakin düşünen kalpler tabiri kutsal kitapta yer alır. Baş aklı ve can aklı diye iki kavram mı düşünmemiz gerekir? Âşık Yûnus sen cânunı Hak yolına eyle fidâ Bu şeyhıla buldum Hak'ı ben gayrı nesne bilmezem ifadelerinde canın Hak yoluna fedası nasıl olacaktır? Çok namaz, çok oruç? Gönül ve aşk burada nerede durur? Yunus Emre’nin bir men arefe yolcusu olduğu ve bu yolu şerh ettiği iddiası sadece bir yakıştırma ve ima değildir bizzat kendisi: Men ‘arefe nefsehu fekad ‘arefe Rabbehu Bildüm bunı buldum anı inkâr iden gelsün benü mısralarından bunu açıkça gösterir. Ve işte manasını çokça düşünmeden fazlaca söylenen meşhur mısralar: ‘İlim‘ilim bilmekdür ‘ilim kendin bilmekdür Sen kendüni bilmezsin yâ niçe okumakdur. Bugünkü dindarlık anlayışımız, din algımız, İslam kavrayışımız, Müslüman telakkimiz kendini bilmek üzerinden kendimize bakmayı ne kadar önemser? Kendimizdeki Hakkı bizdeki candan bulmayı, bu yolu yol etmeyi önemseyen kaç kişi var? Kendini bilmeden Hakk’a kul olan şüpheye tapınmaz mı? Sen çok mu biliyorsun da soruyorsun diyenlere de diyelim ki en gerisinde bile değilim her kim varsa cihanda. Yûnus bu cismüm adıdur cisim anun bünyâdıdur Adum eger sorarısan bilgil câna cânân benem derken Yunus bize ne söyler? Bende bakdum bende gördüm benümile ben olanı Sûretüme cân olanı kimdügini bildüm ahî kavrayışı ile bilen beri gelsin. Surete can olan bizdeki can kimdir? Onu nasıl bilir ve tanırız kendimiz üzerinden. Bizi yere çakan ten bizi göğe nasıl çeker? Elbette bu bilme eylemi vaki ibadetleri aşıp da başka bir humanist ezoterizme varmak falan da değildir. Yunus Emre bu yolda ne güzel demiştir: Müsülmânam diyen kişi şartı nedür bilse gerek Tanrı'nun buyrugın tutup biş vakt namâz kılsa gerek Her kim bu sözden almadı biş vakt namâzı kılmadı Bilün müsülmân olmadı ol Tamu'ya girse gerek.
Medeniyetçi kafa insanın kendi içindeki düzenden Hakk ile irfanî bir bilgeleşme ile yer yüzünde adaletin dünyasının imkanını sezer. Kem alât ile kemalât olmaz denmişse deni adem ile medeni hayat mümkün müdür? Medeniyetçi milliyetçiliğimiz Türklere gelecekte bir medeniyet meselesi vaad ediyorsa men arefe konusu aydın ve hakikat bir kafa ile toplum-devlet-şehir hayatımızın insani dokusunda dikkatle yer almalıdır. Mandrakecilik oynamanın, rüya zirzopluğunun yahut manüplayonculuğunun, arazi simsarlığının, huri peşkeşciliğinin, orta sahada top çevirmenin, pazarda mezat kovalamanın, küreselci taşeronluğun, bizdenci sizdenciliklerin konuyla alakası var mıdır onu da Yunus Atam’a sormak lazım. Haa derseniz ki uyan real world budur; money talks. Eyvallah size…
Vesselam
Nurettin Topçu ile Taklitten Tahkike Medeniyetçilik Davamız
Mavi Gök Yağız Yer
Medeniyet meselesi ve medeniyetçi milliyetçilik çerçevesi 21. Asırda Türklerin insanlığa bir kere daha sözünü söyleyeceği esas yer olarak görülmelidir. Medeniyetin toplum oluşturabilen, millet düzeyinde müştereklere sahip bu çerçevede devlet kuran ve nihayet bu bütünlük içinde şehre sahip olan bir anlam bütünlüğü olarak bakabiliriz. Medeniyetin şu ana kadar insanlığın geldiği noktada gösterdiği teorik ve pratik tecrübesinin öğrettiği, İbn Haldun gibi büyük zihinlerin işaret ettiği durum budur. Belki bir Anadolu çocuğunun sözleri bu konuda kifayet etmeyebilir bu noktada muteber medeniyet bilimci A. Toynbee “Tarihe devletten değil de medeniyetten bakmalı; çünkü devletler, medeniyetlerin bağrında yetişip ölen geçici siyasal fenomenlerdir” (A. Toynbee, Medeniyet Yargılanıyor, (Ter. Ufuk Uyan, 1991, İstanbul, 198) tespitinden bakarsak parçalara bölünmüş zihinlerimiz medeniyet noktasında kendi bütünlüğüne kavuşabilir. Medeniyet merkezli tarih okuması yazılarımızla ne kast ediyoruz belki şimdi malumları olur efkâr-ı umumiyyenin. Bu bilince ulaşmadan; toplum derece farkları ile bu bilgi ve bilinç durumuna gelmeden muasırlaşmak iddiası son derece sathi ve taklidi aşamayan beyhude gayretlerin ötesine geçemeyecektir diye düşünüyoruz. Medeniyet davasının bizce öncü kişilerinden Nurettin Topçu bu hususa işaretle: “Dünyamız yeni kültürlerin yaratacağı ruh içinde gelişerek insanlığı tabiatın bağrına basacak ve insanı makinenin esaretinden kurtarıp, kendi kendisinin ve ruhu kâinatın hâkimi yapıcı yeni bir medeniyetin doğuşunu bekliyor. Bu medeniyet Anadolu’dan yani güneşin doğduğu yerden doğmazsa dünyamız kararacaktır. Çünkü her taraf sislerle örtülüdür. Bize düşen Anadolu çocuğunu içine yuvarlandığı Batı hayranlığından kurtarıp yeni doğan güneşe teslim etmektir.” N. Topçu, Yarınki Türkiye, (Hazırlayanlar: Ezel Erverdi, İsmail Kara), 2010, İstanbul, s. 12.) Hayranlıktan tecessüse ve oradan medeniyetçi milliyetçi bilince evrilecek olan bir yaklaşım bizi medeniyet teorisinden temeddün hareketine götürebilir; N. Topçu’nun tabiri ile düşünmek ve hareket etmekten ibaret olan var olmak eylemi medeniyet çerçevesinde bu şekilde yeniden zuhur edebilir. Anlam dünyamızın mazi ve mevcut arasında geleceğe dair güncel meseleleri çözerek ve medeniyet çerçevemizi tahkim ederek kültür ile birlikte bizi dağınıklıktan düzene taşıması bu yolda belki ümit edilebilir bir durumdur.
Burada bir umumi malumat olması bakımından kültür ve medeniyet terimlerinin dünyada ve bizde kullanılmaya başlanmasını hatırlatmak isteriz. “Kültür terimi, antropolojideki anlamıyla Almancadan Batı dillerine geçmiştir. Kelimeyi ilk kullanan Klemn’dir (1843). Ünlü İngiliz Antropoloğu Taylor’un da ondan iktibasta bulunduğu görülür (1871). Türkçeye, Fransızcadan alınan terimŞerif Mardin’e göre ise kültür, toplumdaki anlamlı semboller bütünüdür. Batı dillerinde “medeniyet”i ifade eden “civilisation” sözcüğünün ilk defa 1756 yılında Fransızcada kullanıldığı görülür. İngilizcede ise ilk 1770’de “civilization” şeklinde kullanılmıştır. Kavramın ilk kullanıldığı yıllarda anlam olarak, “edep-erkan, öğrenme, zariflenme” gibi özellikleri içerdiği görülür. Kavramın zamanla güçlenmesi ve hem Fransa, hem de İngiltere’de bugünkü anladığımız manada “medeniyet” karşılığı olarak kullanılması 19.Yüzyıl başında gerçekleşmiş ve daha sonra diğer Avrupa ülkesi ve Amerika’ya kademe kademe yayılmıştır. Civilisation kelimesini “sivilizasyon” olarak Türkçede ilk kullanan Mustafa Reşit Paşa’dır. M. Reşit Paşa, Paris’ten gönderdiği resmi yazılarda (1834) Türkçe karşılığını bulamadığı bu kelimeyi, “terbiye-i nâs ve icrâ-yi nizâmât” olaraktarif eder (Meriç, 1979: 95). Kelimeyi “medeniyet” biçiminde ilk kullananın 1838’de Sadık Rıfat Paşa olduğu söylenir, ancak daha kesin biçimde Bianchi’nin Fransızca-Tükçe Sözlüğü’nün 1843 baskısında görülür. Latince civitas yani “şehre ait” gibi, şehir anlamındaki Arapça “medine”yi çağrıştıran “medeniyet” kelimesi, çabuk tutularak 1845’lerden sonra yaygınlaşmış, 1850’lerde sözlüklere girerek, 1860’lardan sonra “sivilizasyon” kelimesinin yerini almıştır. (Tuncer Baykara, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, Akademi Kitabevi, İzmir, 1992, s. 1-2, C. Meriç, Umrandan Uygarlığa, Ötüken Yayınları, 1979, İstanbul, s. 94-95; Muhittin Bilge, Nurettin Topçu’nun Kültür Ve Medeniyet Anlayışı, https://sosyolojiden.files.wordpress.com/2015/09/k...”
Nurettin Topçu kültüre bir anlam bütünü olarak bakar. Kültür onun için değer ve karakter demektir. Medeniyeti doğuran güç de kültürün canlı ve dinamik hale gelmesidir. O bu dinamiği aşk kavramı ile resmeder. Nevzat Kösoğlu buna iman demişti. “Bir milletin kültürü, onun bütün fertlerinin sahip olduğu hadiseleri karşılayan duyuş şekilleriyle, bütün tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümleridir” Nurettin Topçu değerlerin bilim, felsefe, sanat ve din tarafından temsiline ve sürdürülmesine yahut bunlar ile tezahürüne işaret ile her toplum ve millet değerleri kendi ruh yetenek ve iradeleriyle yoğurmuş ve kendi karakterini vermiştir. Görüleceği üzere, toplum kültürü, medeniyetin teşekkülünde merkezi konumda yer alır. Medeniyetin dış unsurları toplum-devlet ve şehir ise içinde ona muhteva veren kültürdür. Bu bakımdan Topçu’ya göre “Kültür, onu yaratmış milletin malıdır”, “Yeryüzünde medeniyetler yaratan kuvvet, her devirde yeni değerlere duyulan sürükleyici aşklar olmuştur. Tabiat veya cemiyet içinde kendiliğinden doğan şartlar, sade zorlayıcı kuvvetler hiçbir yerde bir medeniyet yaratmadı. Medeniyet doğması demek, bir insan kalabalığı içinde, yeni ruhi değerlerin doğması ve fertlerle zümrelerin bu değerlerin arkasından hür iradeleriyle zorlanmaksızın koşmaları demektir. Bu aşkı öldüren zorbalıkların harekete geçirdiği kuvvetler, yani ruhi esaretler doğunca medeniyetler söner, çöker ve yerini zulümle yıkımlara bırakır…” Nurettin Topçu, medeniyet var eden esas unsurları “soy, dil ve din birliği” içinde anlar ve bu birliklerin yapısının hala ayakta duran bir dilek birliği ile yaşamasının medeniyeti doğurduğunu belirtmiş, Çin medeniyetini, bu duruma örnek olarak göstermiştir. Ayrıca Hint, Mısır, Yunan, Roma, İslam, Avrupa medeniyeti kavramları, arka planlarındaki devindirici güçleri ile birlikte açıklanmıştır (Nurettin Topçu, Yarınki Türkiye, (Haz. Ezel Erverdi, İsmail Kara), Dergâh Yayınları: İstanbul, 2010, s. 209-211 Topçu, Nurettin, Kültür ve Medeniyet, (Hazırlayanlar: Ezel Erverdi, İsmail Kara), Dergâh Yayınları: İstanbul, 2004). Medeniyet merkezli tarih okuması bu bakımdan geçmişin öz ve tecrübesinin gelecek için faydaya dönüşmesi için elzemdir. Bu bakımdan siyasi tarih saplantımızdan hızla medeniyet merkezli tarih yaklaşımına yönelmeliyiz. Toplum bu çerçevede tenvir olmadıkça münevver bu yapıya taş taşımadıkça çelik çomak oynamaya devam ederiz.
İşte burada Nurettin Topçu medeniyet hakkında ne der sorusuna cevap verebiliriz: “Medeniyet, insanlığın muayyen tarihî devirlerinde, bir zümre cemiyetin benimsediği vasıtalarla çalışarak ortaya koyduğu ve yaşattığı teknik eserlerin ve yaşayışların bütününe denir. Teknik eserlerin ve âdetlerin bütününden ibarettir ve maddî hayatı ilgilendirir. Kültür ise, bir cemiyetin kendi tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümlerinin bütünüdür. Bu değerler, ilim, sanat, ahlâk ve dine ait değerlerdir.” Nurettin Topçu, Milliyetçiliğimizin Esasları, Dergah Yayınları, İstanbul, 1978, s. 67). Buradaki yaşayışlar kelimesini özellikle dikkate sunmak isteriz. Bizim toplum-devlet-şehir üçlüsü ile sınırlarını çizmeye çalıştığımız medeniyet mefhumu açısından değer bütünü olarak medeniyetin bir dış çerçevesi vardır ki Topçu da buna işaret etmektedir. Medeniyet meselemize işaret etmek istediğimiz çerçeveden eleştiri de getirir: “Medeniyet, satın alınır zannettik, elbiseyi aldık, insanı göremedik. Hazır aldığımız bu teknik, sahibi tarafından kullanılamayan, sahibine yabancı bir gizli el tarafından sahibinin hesabına ve onun varlığında kullanılan bir bıçak gibi benliğimizde yaralar açtı” Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet, (Haz. Ezel Erverdi, İsmail Kara), Dergâh Yayınları: İstanbul, 2004, s. 21). Yanlış bir medeniyet mefhumu ve okuması Beytu’l-Hikme tecrübesine sahip bir medeniyetin çocuklarını yolda yaya bıraktı. Halbuki biz farklı kültür ve medeniyetlerle iletişime geçerek kendimize terkibi yollar açmanın her daim yolunu bulmuş bir millet idik. Bunu düşünme lazım değil mi?
Medeniyet meselesinde toplum, devlet, şehir meselelerinden birini diğerine mühim görmeden bütünlük içindeki anlamı kavrayarak meseleye bakarsak hangi peteğe bal dolduracağımızın en azından sınırlarını çizmeye başlayabiliriz. Bu bakımdan Nurettin Topçu’nun görüşleri düşünmek ve hareket etmek bakımından yol başçıdır diye düşünülerek hatırlatmak babında efkarı umumiye arz olundu efendim.
Sendeki Ben: Kendözüm yahut Men Arefe
Mavi Gök Yağız Yer
Sendeki beni bildikçe ben bendeki beni bildim. Sen şifa olmasan bendeki bilmek, sendeki bana beni gösteremezdi. Sen gözlerimde mana olmasan, sendeki ben bana görünmez; mavi gök yağız yer arafında benlik arasında yiter, senlik ile beni bilemezdim. Sendeki hicran ve muhabbet bana dokunmasa bendeki senlik ve benlik bizliği tarumar eder idi. İnsan insana vatan imiş; mana imiş; can gözü de akıl gözü de sendeki beni bildikçe bendeki ben bende seninle kendimi bana aşikar edemez idi. İşte o an susmanın vakti idi. İşte orada Yunus pirim söyledi sözün; Yunus Emre der hoca Gerekse bin var hacca Hepisinden iyice Bir gönüle girmektir… Kırdığın ne varsa o kadar kırıldığın o yerde kendiliğin senden bana bendeki senle beni gösterdiğinde söz biter; gün doğar. Kendini bilmek için bilmediğini bilmek, kendinden bildiklerine üzülmek ve kendini bilmezliklerini itiraf etmekle sendeki ben bendeki beni öyle mahcubiyetli bir efsunla gösterdi ki Haktan gayrı bir nesne yok neyse öyle oldu işte.
Yunus Emre pirim kendini bilmek bahsinde bizi bize anlatırken sendeki beni bendeki bana anlatır: İlm okumak bilmeklik kendözünü bilmekdir /Pes kendözün bilmezsen bir hayvandan betersin. Kendözünü bilmek kavramı sendeki ben bende bana görününce ilm bilmek kendin bilmek oldu. Gevezelik gerçeğe döndü. Okuduğunu bildiğini sanan ben sendeki ayinede kendime görününce hicap ile kalktı hicab. Kendimdeki özü sendeki bende bilince bendeki senlik bendeki kendözümü bildirdi. Mana işte o vakit var etti. Kitap yüklü eşek o vakit mana semerine dönüştü. Yunus pirim ne güzel der: İlim ilim bilmekdür ilim kendin bilmekdür… Andan yigrek ne vardur kişi bile kendözin/Kendözin bilen kişi kamulardan ol güzin . Kendini bilmeden sendeki benle ilim bildim sanırken kendözüme cahil ve cehalete arif imişim. Çok bilmişliğin haklılık sandıran anırtıları ile çevreye verdiğim nice rahatsızlık bile kendözün sendeki beni bildiren şifalı eli güzelleşti. Bunun da esbabı Yunus pirimden geldi: Bir kişiden sorgıl haber kim manîden haberi var / Bir kişiye virgil gönül cânında ışk eseri var…
Sendeki ben ayinesinde aşikâr olan ben sendeki çok ağulu bir sabrı anlatınca senden bana dair bendeki kendözüm dahi kendimden kaçıp senlikle kendilik oldu. Yunus Pirim halimi ne güzel de demiş:
İşidün iy yârenler ışk bir güneşe benzer / Işkı olmayan gönül misâl- i taşa benzer
Taş gönülde ne biter dilinde agu düter / Niçe yumşak söylese sözi savaşa benzer
İşte kendözüm bana sendeki beni bana gösterdiğinde görünen bendeki ben böyle bir halde idi. Sabır ile koruk helva olur derler ya. Durduğun senlik yerinden benliğe gösterdiğin, şifaladığın kendözüm ne hal adlı onu da demiş Yunus pirim: Işkı var gönül yanar yumşanur muma döner / Taş gönüller kararmış sarp-katı kışa benzer. Buradan biraz daha yürüyünce o yolda Pirim Yunus: Gir gönüle bulasın Tûr sen-ben dimek defterin dü, dediği yerde taşa benzeyen, ağu tüten, yumuşak sözü savaşa benzeyen kendözüm şifalanıp sen-ben demek yerinden kaçarak bendeki beni sendeki benden gördüğüm o yere getirdi. Peki, ne mi oldu bunca laftan sonra desin pirim Yunus: Muhammed Hakk'ı bildi Hakk'ı kendüde gördi Cümle yirde Hak hâzır göz gerekdür göresi. Temsilden kinayedir hali haldaş bilir. İşte sendeki ben bendeki bana kendümde kendözümden sendeki bendekini bildirdi. Çok lafa gevezelik derler pirimin dediği gibi: Çok söz hayvân yükidür az söz erün görkidür Bilene bir söz yiter cânda gevher varısa. Tüm bu yaşadıklarım nice haldir derken baktım pirim Yunus konuşur öteden: Sana gel seni sende bul sana bak sendeki bil kimdir şimdi. Ateşe girmeden kendözün bilinmezmiş; sırlanması için çini ateşte yanmalı imiş: Men ‘arefe nefsehu fekad ‘arefe Rabbehu Bildüm bunı buldum anı inkâr iden gelsün benü, dediği yerden Yunus Emrem hak sözü söylemiş ve ayinede sendeki benden bendeki bana kendimi anlatmış imiş. İşte oradan ten makamından can makamına geçerek Yûnus bu cismüm adıdur cisim anun bünyâdıdur Adum eger sorarısan bilgil câna cânân benem, diyen Pirim Yunus canlara Hak sözün söylemiş. Bilenlere sormak gerek bu tendeki cân neyimiş Cân hod Hak'un kudretidür tamardagı kan neyimiş. Kendözü insanın işte bu kapıdan görünür imiş. Sendeki ben bana senden gelince düşünürdüm nice ne oldu böyle diye meğer can tende ten canda tevhid eylemiş taş gibi gönül mum gibi yanar olmuş. Nihayet bir mavi gök veremese de gönle güvenle bir lambacık aydınlıkla kapıda sendeki benle hasbihale yeltenir imiş.
Medeniyetçi milliyetçiliğimiz kendisine bir ontoloji bulacaksa kendözünden gayrına yol bakmamak gerek imiş…
Hal imiş…
.
Güncelden geçmişe Mısır Türkiye Devleti yahut Memlûkler üzerine düşünceler
Mavi Gök Yağız Yer…
Mısır Türkiye Devleti yahut Memlûkler Devleti, Türk tarihinin tarihimizin en canlı, ciddi değişim ve gelişmelerinin yaşandığı lakin bir o kadar da Türkiye’de henüz yeterince millî tarih bilincimizde yerini bulaşamamış bir dönemidir. 1250-1517 seneleri arasında Mısır-Suriye-Anadolu-Hicaz gibi coğrafyalarda hüküm süren bu devlete dair belki de az olmakla birlikte en bilinen şey Mısır’ın Memlûklerin elinden Osmanlılara geçtiği bilgisidir. Lakin bu devletin tarihinin güncel bir takım meselelerimize dair malumat taşıdığı ve günümüzde hala siyasi ve sosyal hayatımızı meşgul eden bazı konuların bu devirde kendisini göstermiş olduğu ve daha önemlisi bu devletin tarihinin bugün Anadolu/Türkiye tarihimizin de bir parçası olduğuna dair bilginin nerdeyse efkâr-ı umumiyede hiç bulunmamaktadır. Bir devre, olaya dair bütünlüklü bir kavrayış doğru bilincin oluşması bakımından önemlidir. Gerek Türk Tarihinin bütüncül görüntüsü gerekse Doğu Akdeniz’deki Türk Tarihi gerekse de Türkiye tarihi açısından Mısır Türkiye Devleti’nin taşıdığı manaya dair birkaç tespit ile söylediklerimizi somutlaştırmak istiyoruz.
Türk kavramı tarihte dünden yarına var olan milli adımızdır. İşte güncel olarak hala kimlik ve şahsiyetimizin bu mihver kavramının tarihe yansıdığı çok önemli bir dönem Mısır Türkiye Devleti devridir. Mısır tarihte birkaç coğrafya ile birlikte Türkiye adını Memlûkler vesilesi ile almıştır. Türk kavramı süreçte Haçlılar ve Moğollar gibi dış saldırılara karşı Türk-İslam dünyasının korunmasında Memlûklerin faaliyetleri ile Latince, Arapça pek çok dilde yazılmış kaynaklarda yer almıştır. Bu bakımdan Memlûkler güncel olan ismimizin tarihteki temsilcisi ve taşıyıcılarından biri olarak ve devletlerine ed-Devle et-Türkiyye/Türk Devleti adını veren bir devlet olarak tarihte yerini almıştır.
Türk kavram çatısından Memlûklere baktıktan sonra Memlûklerin güncel hayatımıza tarihleriyle söyleyecekleri diğer bir önemli mesele Türk tarihindeki bütünlük ve süreklilik konusudur. Memlûkler, Türkistan’da başlayan ve gelişen siyasi ve sosyal tarihimizin Selçuklu Tarihi ile doğrudan bağlantılı bir parçasıdır. Teşkilat tarihleri okunduğunda Memlûklerin doğrudan Türkistan menşeli bir alt yapının Doğu Akdeniz’deki tezahürü olduğunu söylemek gerçekçi bir tutumdur. Zengîler ve Eyyûbîler üzerinden gerçekleşen bu etkileşim Türklerin tarihinin nasıl bir bütün olduğunu görmek bakımdan önemlidir. Örneğin Selçuklular’ın tarihlerini anlatan kaynakların dili olan Farsça vesilesi ile ıktaya nan(ekmek) dedikleri kayıt edilirken Memlûklerin de kendi kaynak dilleri olan Arapça kayıtlar da ıktaya hubz(ekmek) dediklerini görmemiz bile Selçuklu-Memlûk sürekliliğini görmek bakımından yeterlidir. Memlûklerin yemek kültürleri de bu bakımdan sürekliliği tespit bakımından önemlidir. Mısır’da kımız içip at eti yiyen bu devletin idarecilerinin kültürel bağlarını bunlar üzerinden okumak zor olmasa gereklidir. Hülasa Memlûkler bizi hem Türkistan’a, hem Türkiye’ye bağlayan çok derinlikli bir tarihi temsil etmektedirler.
Türkiye’deki tarihimiz Türkistanlıların büyük tarihi içerisinde özellikle Oğuzların oluşturduğu bir büyük süreçtir. İşte az bilinenlerden olarak Memlûkler hâkimiyet sahaları içerisinde yer alan Tarsus, Malatya ve Gaziantep gibi şehirler ve bugün hala Türkiye’de varlıklarını sürdüren eserler ile bugün güncel vatanımız ve coğrafyamızın tarihi ile bağlantılıdırlar. Örneğin Urfa Birecik’te yer alan Kale duvarı kalıntısında daire şeklindeki bir mühür üzerinde taşa oyulu olarak Sultan Kayıtbay’ın adını okumak bu neviden örneklerden birisi olarak kayıt edilebilir. Hülasa Türk tarihinin bütünü ve Anadolu’daki Türkiye tarihinin bir parçası olarak Memlûkler güncel hayatımız açısında hala izleri süren bir devri temsil etmektedirler.
Kıbrıs ve Doğu Akdeniz’e dair gelişmeler Mavi Vatan gibi kavramlaştırmalar üzerinden güncel hayatımızda devam etmektedir. Bölgedeki büyük rekabet ve güç yarışı içinde Türkler Osmanlı devri öncesinde de buralarda etkili ve hâkim idiler. Kıbrıs’ın ilk fethi olarak mesele akla hemen Osmanlılar gelse de burada Türk hâkimiyetinin ilk tesisi Memlûk fethi ile gerçekleşecektir. Doğu Akdeniz’de 14. Asırda Anadolu, Suriye ve Mısır’a vaki Haçlı saldırılarının muhataplarından biri de Memlûkler idi. Bu saldırıların savuşturulması ve Doğu Akdeniz’in bir Türk gölü olmasında Memlûklerin yaptıkları ve tarihleri artık milli bilincimizde yer almalıdır. Hülasa Kıbrıs meselesine dair güncel konulara bakıldığında tarihi süreçte Memlûklerin bu konun muhataplarından birisi olduğu ve milli çıkarlarımız doğrultusunda gelişmelerde önem rol oynadığına dikkat edilmelidir.
Doğu Akdeniz ve Türkiye tarihindeki hala süren milli meselelerden birisi de Ermeni tehciri ve haksız iddialarıdır. Bu konuya dair de Memlûklerin bölgede kurulan Ermeni yapılanmasının karşısındaki faaliyetleri henüz bilinmemektedir. Burada kurulan baronluğun 1375’te Memlûkler tarafından yıkıldığı ve orada Ramazanoğulları beyliğinin kurulması ile Türkleşme ve İslamlaşmanın nasıl bir süreçte olduğu konusu da henüz milli hafızamıda yer almamaktadır. Hülasa Ermeni tehciri münasebetiyle ortaya atılan haksız iddialar ve bugün devam eden tartışmalar noktasında Haçlıların bir ileri karakolu gibi devam eden ve sonradan geldikleri Çukurova bölgesinde Türk tarihinin aleyhine faaliyet yürüten bu baronluğun Memlûkler tarafından ber taraf edildiği hususu da milli hafızamızda yer alması gereken bir meseledir diye düşünüyoruz.
Haçlılar ile mücadele konusundan Memlûkler bu cümleden bugün Mısır, Suriye ve bölgemizde yer alan tüm işgal, sömürü ve vesayet çabalarına karşı koyuşun, birlik içinde mücadele edişin sembol devirlerinden biri olarak güncel hayatımıza konuşmaktadır. Haçlılar karşısında Türk adlandırması ile devir kaynaklarına –Haçlı ya da Arap- yansıyan doğudaki ana gövde Memlûklerin son taarruzu ile Haçlıları bölgeden Türkiye’de milli mücadelede görüleceği üzere Akdeniz’e dökmüşlerdir.
Türkistanlılar bütüncül bir tarih şuuru kazandıklarında medeniyetçi milliyetçilik hamlesi muhtaç olduğu tüm kaynaklardan beslenme şansını bulacaktır. Mısır Türkiye Devleti yahut Memlûkler Tarihi bu bakımdan çok önemli günce atıflar noktasında geçmişle gelecek arasında bağ kurmamızı, güncel pek çok meselesinin mazideki uzantılarına dokunmamızı ve gelecek adına bunlar üzerinden düşünüp değerlendirmeler yapmamızı sağlayan bir içeriği bizlere sağlamaktadır. Bu bakımdan Mısır Türkiye Devleti tarihi daha çok çalışılıp üzerinde daha çok düşünülüp değerlendirilmesi gereken bir dönem olarak milli hafızamızda hatırlanmayı bekler durumdadır.
.
Hz. Mevlana, Dede Efendi ve Tanpınar yahut Türk olmak
Klasikler bitmeyen bir döngü içerisinde hayatımızı besler dururlar. Hz. Mevlana bu meyanda imkânlar sunan bir köken şahsiyet ve yolbaşcı olarak Beni bu köyden yabancı tutmayın, sizin köyünüzde kendi evimi arıyorum. Her ne kadar düşman yüzlüysem de düşman değilim, gerçi Hintçe söylüyorsam da aslım Türk’tür, diyerek Türkistan’dan Türkiye’ye taşıdığı büyük insanlık emanetinin müntesibi bir Türk olarak Ben yaşadıkça Kur`an`ın bendesiyim Ben Hz. Muhammed`in ayağının tozuyum Biri benden bundan başkasını naklederse Ondan da bizarım, o sözden de bizarım, şikayetçiyim…, diyerek intisabının menşeini, aslını esasını ortaya koyar ki bu iki aktarma da tereddütsüz Mevlana tarafından söylendiği kabul edilen sözlerdir. Bir serçeşme olarak Hazreti Pir canlara böylece yolu, yolculuğu, aşkı ve gönlü anlatırken kendinden sonrası için de günümüze kadar gelecek bir kültür zemini oluşturur.
Dede Efendi’nin Ferahfeza Mevlevi Ayini, Mevlana’nın Mesnevisinin ilk 18 beytinin bestelenmesinden oluşur. Düşünce dünyamızın abidevi eserinin ilk 18 beyti klasik çağın en büyük ve dev bestekârı tarafından bestelenerek söz sesle buluşarak sema merasimlerinde sonsuzluk devranına göz ve kulağa değecek şekilde tanzim edilmiştir. Bir medeniyetin ruhu en büyük mutasavvıflarından birisi tarafından söze diğer bir abidesi tarafından sese geçirilerek Türk’ün medeniyet dünyasının ne denli muhteşem olduğunu göstermiştir. Bugün Mesnevi İslam beldeleri dışında okunup, bahsedilen eserler buralarda sema ile icra ediliyor ve buna büyük bir ilgi oluşuyorsa bu Türk’ün İslam ile olan hayatının ve medeniyetinin yüksekliği ve düşünceyi akl-ı selimiyle kalb-i selim ve zevk-i selimle ifadesi açısından başarısının ve mefkûresinin nasıl milli ve dini temellerde yükselerek insani bir mahiyet arz ettiğini de göstermesi bakımından fevkalade önem arz eder.
Ahmet Hamdi Tanpınar Huzur romanında bu ayini şerife atıf yaparak, “Fakat asıl mucize ayinin kendisiyle başladı. Dede’nin Ferahfeza Ayini sadece bir dua, inanan ruhun Allah’ını aradığı bir çırpınış değildi. Mistik ilhamın vasfı olan geniş hamleyi, sırrı, doğrudan doğruya zorlayan büyük ve dinmez hasreti, hiç kaybetmeden eski musikinin belki en oyunlu eserlerinden biriydi. Dede alaturka musikinin makamlar arasında küçük gösterişler, değişmeler ve kararlarla dolaşmaktan ibaret olan gelişmesini o şekilde idare etmişti ki, ayin kendiliğinden bir sembol oluyordu.” İşte Türk düşüncesinden Mevlana’nın rolü ve etkisini görmek için bundan veciz bir örnek olabilir mi? Mevlana Mesnevi’de mısralarda ve sair eserlerinde sonsuzluğu resmederken, ondan sonraları düşüncesine akseden Mevlana’yı ölümsüz bir sanat eserine dönüştürürken Tanpınar modern zamanda bu iki büyük devi eserinden bir şuur kaynağı olarak sunuyor. İşte Türk düşüncesinde Mevlana böyle bir derinliktir.
Ne demişti Mevlana bu beyitlerde;
Şikâyet ettiği zaman neyi dinle, belki şikâyet etmiyor, ayrılıkları anlatıyor. Beni kamışlıktan kestiklerinden beri, erkek kadın herkes feryadımdan inledi.
Aşk derdini açabileceğim, ayrılıktan parçalanmış bir gönül isterim. Aslından, vatanından uzak düşen herkes, tekrar kavuşacağı zamanı bekler.
Ben her toplulukta inleyip, iyilere de eş oldum kötülere de. Herkes, kendince dostum olduğunu sandı ancak, içimdeki sırları, hiç araştırmadı. Benim sırrım, feryadımdan uzak değil, lakin duyacak kulak ve görecek göz yoktur. Beden cana, can da bedene örtülü değildir ama herkes, canı görmeye mezun değildir.
Bu neyin sesi, hava değil ateştir, bu ateşe sahip olmayan, olmaz olsun! Neye düşmüş olan aşk ateşi ve meye düşmüş olan aşk coşkunluğudur. Yârinden ayrılan herkese dost olan neyin perdeleri, bizim perdelerimizi yırtıp attı. Ney gibi hem zehir, hem panzehir, hem dost, hem de müştak olanı kim gördü. Ney, çok kanlar dökülen bir yoldan bahseder ve Mecnun’un aşk hikâyelerini anlatır.
Bu aklın mahremi, aşk delisinden başkası değildir. Dile de kulaktan başka müşteri yoktur. Gamlı zamanımızda günler uzayıp, ayrılık ateşleriyle yoldaş oldu. Günler geçip gittiyse, ne gam. Ey temizlikte benzersiz olan, sen kal, yeter. Balıktan başka her şey suya kanar, nasipsiz olanın da günü uzar. Olgunun halini hiç anlamaz ham, sözü, kısa kesmeli vesselam.
Mevlana bu beyitlerde Ney sesi ve metaforu ile aşk ateşi arasındaki ayrılık ve feryad sesleri ki ney ve ayrılık burada birleşerek aşkın ve vatan hasretinin sembolü haline gelirler. İnsana kendini unutup nisyan olmaması için uyarır. Hikâyelerinin ise bu ayrılık, aşk ve ateş ile insana kendi özünü ve esasını anlatmak olduğunu bildirir. İşte bu beyitler Dede Efendinin dehasında seslere Tanpınar derinliğinde ise sözlere yol olur.
Ahmet Hamdi Tanpınar, yine Huzur’da, “Fakat Mevlana'nın hakkı vardı; neyin biricik sırrı hasrettir… Belki Dede bu hasreti kendi ruhunda duyduğu için ayinini Mesnevî'nin ondan bahseden beyitleriyle başlatmıştı… Hâlbuki neyin sesi ve üslubu eski ve yeni diye hiçbir şey tanımıyor, zamansız zamanın, yani cevher halinde insanın ve kaderin peşinde koşuyordu. Bununla da kalmıyordu. Çünkü zaman zaman neye ve insan sadasına çok derinlerden, adeta toprağın derinliğinden gelen kudumün sesi, o unutma ve unutulma dolu uyanış, -bin uykunun küllerini silkerek yahut beş on medeniyetin arasından kendini buluş karışıyordu.”, sözleriyle Mevlana’nın düşünce dünyamızın geleceği için oynadığı rolü enfes bir üslupla ortaya koyar.
Yahya Kemal'in "Türkler Viyana kapılarına nasıl gitti?" sorusuna verdiği cevap şöyleymiş: "Bulgur pilavı yiyerek ve Mesnevî okuyarak." Bugün hala Bosna’da Tuzla’da Cuma akşamları akşam ile yatsı arasında Mesnevi dersleri okunduğunu da bu anlattıklarımıza ilave edersek Hz. Mevlana’nın Aşk derdini açabileceğim, ayrılıktan parçalanmış bir gönül isterim, sözünün nerelere kadar gittiğini bugünde cihanın dört yanında okunup sevildiğini düşünürsek Türk kültürünün medeniyet kurucu gücünün zeminini bir klasik kaynağımızdan izlemiş oluruz. Aşk olsun…
.
Cam Kırığı yahut Sen Haklı ol Alyoşa
İncinsen de incitme… Hayat bazen cam kırığı olmak kaderini yaşatır. Çoklarımız kendimizce güzel hal, iyi niyet ve temiz dilek sandığımız yerde bir bakmışız birilerinin ayakları bizim yüzümüzden kan revan içinde. Gök kubbe çökmüş ve ab-ı hayat piyalesi diye sunulan yağız yeri kana bulamış. Ne hicaptır… Elimizi uzatmaya bile utanırız aslında o toz bile değmesin istediğimiz canlara. Ne imtihandır… Belki de sahiden istememişsizdir ne yaman çelişki… Lakin kanıyordur işte; istemedim, koruyamadan, olmadı demek bile batar insanın yüreğine o anda. Hamakat gelir hatıra ve budala bir avuntu. Sakınamadım demek ki, o cam kırıkları o yere düştü ve can dediğinin canı yandı işte diye kül olsan ne, vaktin yokluğunda savrulsan ne ki sonrasında. Söz hükümsüzdür artık, hal susmuştur ve gözlerdeki eski zaman efsunu ve beyaz kanatlardaki masalsı heyecan da utancın anaforunda silinip gitmiştir. Gam piyalesi olmuştur artık, yorgunluktur sadece varlığınız…
Haklı olmak kimi zaman mahcubiyettir bilir misiniz? Ayrıca hayat gerçeğiniz karşısında haklı olmanın haysiyeti de nedir ki? Kime ve neye üstün geleceksiniz ki? Modern değirmen işte… İnsan kendileştiğine galebe mi çalarmış? Ama işte cam kırığı olduğunuz vakit ab-ı hayat sunduğunuz kadeh gider haklılık gevezesi kılar sizi. Ne önemi vardır ki haklı olmanın, önüne bakmamış can sen kırık olmasaydın o basmazdı. Bunu anlatmak ne zorlu iştir. Ve en acınası olan da bütün olanların sizin iyi niyetinizin, belki aklınıza bilme gelmeyenlerin içinden hayata dökülmesidir. Mahcubiyetinizin sözleri bazı bazı tepeden yok sayışlar olarak görünür artık. Sanılır ki cam kırıklarını savunmaya çalışıyorsunuz, hafife alıyorsunuz, kanayan ayak umurunuzda değil tek derdiniz kırıkları telafi, of unutalım artık hadi amacılık sanılır. Halbuki ne önemi vardır ki mavi gök yağız yer pür-hun olmuştur; haklı olmak o hatrın karşısında haksızlık sayılır sadece. Gönül dilince haklı olmak diye bir kelime yoktur. Bu modern manüplasyon hastalığı ne yazık ki her yerimizden irin gibi akıyor. İnsan insana bu yerden hamiyetsizlik ediyor işte. Haklıyım ama budalayım. Empati yaptım evet ama ben haklıyım! Komik geldi dimi…
Cam kırıkları oldunuz mu kanayan o yere dair konuşunca diliniz ebkem, sözleriniz kifayetsiz, haliniz mecalsiz kalınca halinizin perişanlığını suçlama sandığında mavi gök, sizin içinizde neler kanar kim bilir? Aslında o cam kırıkları asıl sizi kanatmaktadır. Beyaz kanatlara kan bulaşınca bir kere yer ve gök kızıl bir yokluk olur, mahcubiyet, utanma ve kifayetsizlik hatta neydi yönetimsizlik için de kaldığınızda suç ve suçlu aramak ne o ayağa, ne kanayana, ne de cam kırıklarının müsebbibine fayda vermez. İnsan kopan kolunu, kırılan ayağını, parçalanan yüreğini, çıkan gözünü suçlar mı, yahut niye kanadın diye cam kırıkları ile muzdarip ayağa bakar mı? Sadece mahcup olur ve ağlar. Hatta oturur deli gibi cam kırıkları ile hasbihal eder kuytu tenhalarda. Lakin işte zamanın karanlık efsunu ruha dokunmaya görsün, parça bütünü yener ve anlaşılmamak sanrısı hiçleştirir. Cam kırığı olmak nedir bilir misiniz? Canınıza cam kırığı battı mı hiç? Ve siz çaresizce bunu izlemek kaderini yaşarken kifayetsizce çırpındınız mı zamanın böğründe. En zavallısı da suçlamaktan başka derdi olmayan bir egoya dönüşmüş görülür halde ortada kalmaktır. Siz gelin canlar suç ve suçluyu değil de varsa hala çöldeki vahayı düşünün.
Şener Şen Gönül Yarası filminde kendi idealleri uğruna çocuk sahibi olamayacak hale düşen kızıyla konuşur bir sahnede. O da bir cam kırığıdır o anda: “Ben bütün bunları niye yaptığımı hala bilmiyorum. Niye kendimi bu yalnızlığa mahkum ettim. Niye ailemin beni terk etmesini engelleyemedim… Niye hayatımı boş hayaller için yok ettim… Bilmiyorum… Üstelik sonunda elime geçen ne biliyo musun? Koksoca bi hiç. Sadece üç beş öğrenci mektubu ve içinden çıkan fotoğraflar… İşin en acı yanı da şu kızım. Bi daha dünyaya gelsem gene aynı yollardan yürüyeceğimi biliyorum. Demek yaşanan onca hayal kırıklığı, sürgünler, fişlenme, sorgular bana bişey öğretememiş…Tuhaf bi durum bu. Acı çekmeye gönüllü olmak, ruhunu o işten alamamak bana hem keder verdi hem mutluluk… Hepimiz hayallerimizin kurbanıyız.” Lakin filmin sonunda bir kız çocuğuyla çalar işte kızının kapısını. Bizim cam kırığı sandığımız başka bir mutluluğun imkanıdır belki kim bilir? Lakin eski zaman gözlerimiz mavi gök yağız yer arasında üzülmeye gönüllü ise ruhunu o kanayan yerden alamıyorsa keder ve mutluluk yan yana yürümez mi? Bi koca hiçe de dönüşşek ballar balını bulana yalnızlığa mahkum olmak da payedir. Öğrendikleriniz, özgürleştikleriniz ve olduklarınız her türlü haklılıktan daha değerlidir.
Toplumca sanki bahsedilen bu hallerin anaforunda gibiyiz… Ne dersiniz? Ne demişler iğneyi başkasına çuvaldızı kendine…
Vesselam
.
Müştereksizleşme yahut Dualist İntihar
Mavi Gök Yağız Yer…
Millet müşterek değerler, doğrular ve güzel anlayışı yani ahlak, akıl ve estetik etrafında oluşan bir mensubiyettir. Millet ortak kökler, süreç ve gaye etrafında toplanan bir insan mecmuasıdır. Millet medeniyet kurma bilincine ulaşmış olan insan topluluğudur. Millet kendisi dışında ötekiyle de olgun ilişki kurarak insani değerlerde birleşme mesuliyeti de taşıyan bir yapıdır. Millet kültürüyle anlam ve medeniyetle tarz kazanır. Bu manada millet katmanları olan bir anlam bütünlüğüdür. İçerdikleri ile insan topluluğuna bir kimlik, aidiyet, mensubiyet, mukaddesat ve mesuliyetler tevdi eder. Hülasa millet için müşterekler hamulesidir demek de yanlış olmaz. Zira insan parmak izi kadar çok ve hâli kadar çeşitlidir. Bu bakımdan aynı dili konuşsa ya da farklı mahalli lehçe yahut dillere sahip de olsa bir millet müşterekleri, mazisi, müstakbeli ve mesuliyetleri ile oluşturduğu birlik ölçüsünde manalı bir bütündür. Kültürün merkezi unsuru çevresinde oluşan bu bütünlük bu merkeze göre adını alır. Siyasi sınırlar ve yasal çerçeveler bu ilişkiye formal etki eden hususlardır. Millet için zahiren var olan müşterekler kadar mefhum birliği de hayatidir. Aynı lafza farklı içerikler yükleyen bir toplum millet olma hüviyetini yitirerek zoraki bir arada duran bir çıkar yığınına dönüşebilir. Burada Mevlana’nın aynı dili konuşanlar değil aynı duyguyu paylaşanlar anlaşır sözü ile Mustafa Kemal Atatürk’ün Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir ifadelerini gelenekten modern zamanlara düşünerek meseleye bakmakta fayda vardır. Bunun bir de hususen din hamasetiyle ve asabiyesiyle modern zamanların başka yerlerdeki sapmalarını doğrudan bizim millet anlayışımıza katıp millet algısını din kavramının karşısına konulan modern bir öcü gibi göstermek ve Allah’ın ayetleri olan millet olgusunu batıl ilan etmek milli bünyeyi parçalamak için bir kasıt değilse olsa olsa kendi inandığı Kitaptan dahi habersiz kalan bir cahiliyeti gösterir. Humanizma adına soldan gelen yaveler var elbette. Sanki millet olmak esası bataklıkta biten bir ayrık otu da hayatımızdan çıkınca beynelmilel değerlere koşup uygarlık yarışında öne çıkacağız gibi bir anlayış söz konusudur. Bu modern zaman kavrayışları eleştirilebilir elbette ama iyi niyetle bakıldığında hepsinde milli birliği korumaya yönelik, düzen oluşturmaya matuf daha üst ve insani bir arayışın olduğunu da bir ihtimal olarak düşünmek birliğimizi muhafaza ve birbirimizi anlamak adına fayda olabilir.
Müşterek değerlerimiz, kıymet hükümlerimiz, mukaddesatımız aramızdan kalktığında varlık içinde nefes alan biyolojik nesnelere dönüşmüyor muyuz? İnsanın toplum varlığı olması gerçeğini kabul ettiğimizde bu toplumun zahirî tarafı hayat tarzı ve medeniyet bakımından batınî/iç yanı ise kültür, insan ve hayatın manalandırılması ve meseleleri çözme pratiği açısından fevkalade önemli bir yerde durur. Modern dünya bize gelenek içinde bütünüyle var olduğumuz parçalarımızdan birini seçme ve atomize olma simülasyonunu dayatır. Saçma gelse de kendi vaziyetimize göre kol, bacak yahut kafamız neyse tercihimiz onu seçer ve ocu oluruz. Sanki kolumuz artık yok, bacağımız değersiz kalmış gibi kafamızı ele alır kavgaya başlarız. Aliya İzetbegovic modernizmin oluşturduğu bu dualizmi Doğu Batı Arasında İslam kitabının dibacesinde enfes bir şekilde paylaşıp dikkat çekmişse de her şeyi bilen akıllarımız için Aliya sarf-ı nazar edilebilir idealist naiflerden olduğu için kenarda köşede okunup anlaşılmayan bir şahsiyet olarak bir gün medeniyetçi kafa taşıyan ve zihniyeti buna oryante doğulular ve belki de insanlık tarafından anlaşılmayı bekler haldedir.
Müştereksizleşme bugün millet hayatı için son derece hayatî bir risk olarak globalleşen dünyada bekamızı tehdit etmektedir. Milliyet mi diyanet mi hümanizm mi gibi oryantalist tuzaklar içinde dualist intiharlar içinde kıvranan bünyemiz medeniyetçi bir tarih okuması ve güncel bilinçten mahrum kaldıkça da gençlerden başlayıp ileri yaşlara doğru ilerleyen bir yoksunlaşma ve yozlaşma söz konusu olmaktadır. En başta anneler beşikte evlatlarına bu bilinç halini anlatmalıdırlar. Hafıza fersudeleşmekte bu yaşandıkça da kimlikler artık popüler içerikler tarafından iyice hırpalanarak insanlığımız yara almaktadır. Anomi yaşayan bir toplum zaman ve mekândaki yerini kaybetmekte ve “metaverse” projeler için daha da uygun hale gelmektedir. Hükümsüzleşme ve kuralsızlaşma ile yaşanan kutuplaşmalar, krizler ve kaoslar hayatı, ferdiyetten cemiyete müştereksizleşmeler bataklığına çevirmektedir. İşin daha fecisi de bu yalnızlaşma, parçalanma ve bölünmelerin ham ihtiraslar adına kullanılarak toplumun çıkar ve ideoloji peşinde sürüklendiği politik angajmanlardır.
Toplum çözüldükçe değişik renklerdeki alt gruplar güçlenmekte ve başta kadın olmak üzere şiddet mağduriyetleri artmaktadır. Müşterekleri temsil eden kurum ve simgelere alt grup gölgeleri düştükçe cemiyet çözülmeye devam etmek ve herkesin müştereği olan kurum ve semboller artık parçalara bölünmüş bünyenin manasız ve hükümsüz yapılarına dönüşmektedir. Artık herkesin olan bir tarih filancacıların diğer bir yapı falancacıların değerine dönüşmekte böylece gittikçe cemiyet mahiyet farkları arasında savrulan bir yozlaşmaya dönüşmektedir. Müştereklerin hükümsüz kalması, kültürel yozlaşma şiddet ve çatışmayı peşinden getirecektir. Nepotizm ve eşitsizlikler bu kaosun koç başları olarak toplum hayatımızın millet hüviyetine çarptıkça müstakbel adına değersizleşme, yabancılaşma ve eylemsizlik söz konusu olacaktır. Şiddet kavramına bir de buradan bakmak gerekmiyor mu?
Millet olarak mefhumuzun neresindeyiz ve nereye gidiyoruz? Konuşmaya değil dinlemeye muhtaç imişiz…Hal imiş…
Vesselam
.
Gazâlî'de devlet ve adalet yahut yetkinlik
Gazâlî (ö. 1111) Selçuklular devrinde yaşamış, İslamî devir Türk düşüncesinde önemli tesirler bırakmış bir şahsiyettir. Büyük Selçuklu hükümdarı Muhammed Tapar’a sunduğu söylenen Nasihatü’l-Mülûk adlı eseri bahsettiğimiz iddianın ve etkinin en somut örneklerinden biridir. Bu cümleden olarak Gazâlî için siyaset ve devlet bahisleri onun tefekküründe ciddi yer tutan meselelerdendir. Neden? Zira adalet gibi siyasetin temel kavramları kişinin kemalatına (yetkinliğine) emaredir. Bu bakımdan o düalist bir sapmaya uğramayan her Müslüman zihni tasavvuru içinde yetkinliği maddi-manevi olanın imtizacında görerek konuyu ortaya koyar. Ona göre esasların en şereflisi insanları birleştirici; iktisadi, içtimai, dini ve dünyevi bütün durumları düzelten ve nizama sokan siyasettir. Hülasa âlemde nizam ve düzen siyaset sayesinde olur ve siyasetin esasında ise yetkinlik/liyakat vardır. Bu konuda yöneticiye verdiği bir ilke çok önemlidir: “Senden başka biri başkan olsaydı, sen de halktan biri olsaydın ve bu başkanın sana nasıl muamele yapmasını uygun görür idiysen, sen de halka öylece muamele etmelisin.” Sanıyorum ki devlet ve onun çerçevesinde oluşan tüm araçları çok temelden bir amaca bağlayan bu ilke yetkinlik çerçevesinde çok önemli bir meseleyi oluşturur. Türk töresince konuşacak olursak kutlu olmanın töresi de bu bakışla yakından ilgili olmalıdır. Hülasa Gazâlî devlet meselesine ve siyasete bakışta “evrensel” bir çerçeveye dayanır.
Gazâlî devleti düşünürken bazı sonuçlar üzerinden yahut gaye birliği sağlayacağını düşündüğümüz yaklaşımlar ile devlete bakar: Devletin istikrar sebeplerinin temeli oluşu itibariyle güven ve huzurun gerçekleştirilmesi, yani bireylere sakin bir hayatın sağlanması, ancak güven ve huzurun bulunmasıyla olur. 2. Adaletin gerçekleştirilmesi yani bireylerde zulmün kaldırılmasıdır. 3. Bireylere erdemli bir hayatın sağlanmasıdır. Erdemli hayat, dünya ve ahirete esenliği sağlayan hayattır. Güven ve huzur, zulmün kaldırılması ve erdemli hayat işte Türk devlet felsefesinden bahsedilecekse yahut daha geniş manada İslam çerçevesinde devlete dair bir zemin düşünülecekse sanırım putlaştırılan tüm araçlar ve amaçların ötesinde toplum/millet birliğimizde bir gaye birliği sağlayacak, müştereklerimizi çoğaltacak, devletimizi daha güçlü ve esaslı kılacak ve şehrimizi imar edecek anlayış yani medeniyetçi bir okumayla tarihimizde devletten beklenen esasın/gayenin bu noktada tezahür edeceği aşikârdır. Modern zaman tüm değer yargılarını birbirine karıştırıp dengeleri bozduğu için tarihi müktesebatta yer alan tarih üstü kavramları yeniden düşünmedikçe de kaosumuz kendi kosmosuna ulaşamayacak gibi görünüyor. İşte tam burada bir düzen kavramı olarak siyaset ve devleti ortadan kaldıran hususlar da Gazâlî tarafından sarih bir şekilde ortaya konulur. Bir devlet neyle ve ne için kurulur sorusuna cevap verdikten başka neyle yıkılır sualine de cevap verir: Tek başına karar verme, danışmayı terk etme, 2. Kötü yönetim, 3. Yönetici tabakada bilgisizliğin ve gururun yayılması; bu onların devletteki zaaf ve bozukluk noktalarını anlamamaları, buna bağlı olarak düzeltmeye koşmamalarına yol açar ki, bu da durmaların bozulmasına ve sonuçta devletin yıkılmasına vardırır. 4. Devletin yıkılış ve çöküşünün son sebebi, işin ehil olmayana verilmesi, zulüm ve bozgunculuğun yayılmasıdır ki bu, bireylerin bozulmasına, bunun sonucunda devlete baş kaldırmalarına ve devletten göç etmelerine sebep olur. Bu noktada medeniyetimizin üç sac ayağından biri olan devlet konusunda Gazâlî anlayışını ortaya koyarken somut ve net ölçütlerin devlet felsefemizde yer aldığını görürüz. Çok deruni ve efsunlu izahlardan öte yandan mesele çok şeffaf ve sarih aslında. Burada dikkat çeken husus teolojik olan bir çerçevenin bugün dahi manalı olan genel-geçer bir kavram zeminine sahip olmasıdır ki bu kültürün beslendiği kaynağın derinliği ve sahihliğiyle yakında alakalıdır.
Gazâlî tüm bu meseleleri ele alırken adalet erdemi üzerine de çok değerli bir yaklaşım ortaya koyar. Ona göre dört erdem; "Hikmet, şecaat, iffet ve Adalet'tir. Hikmet, akli kuvvetin faziletidir. Şecaat, öfke kuvvetinin faziletidir. İffet, hayâsızlık, doyumsuzluk ve onursuzluk kuvvetlerinin faziletidir. Adalet ise; bu üç kuvvetin şart olan bir form ve düzen içinde gerçekleşmesine denir ve bütün işler adaletle tamamlanarak, dünya nizamının da adaletle şekillenmesi sağlanmış olur (Gazâli, Mearicü’l- Kuds, Ter. Serkan Özburun, İstanbul, 1998, 69.) Bu konuda daha önce hazırladığımız bir yazıdan bir kısmı da burada bütünlük oluşturması açısından paylaşmak istiyoruz: İbn Sina’nın adalet kavramı ile karşıladığı ve siyaset ve sosyal hayat nazariyatımızda sıkça gördüğümüz saadet hali hâsıl olur. Adalet kavramını algı ve ideoloji olmaktan çıkarıp bu zaviyeden bakmak fert, toplum, devlet ve şehir hayatında yani medeniyet hayatımızda ahlakın ve adaletin gerçek manasının tecellisini söz konusu kılar: “Bedenle ortaklaşa (müşareke) yaptığı başka fiiller de vardır; ki o fiiller sebebiyle nefiste, “saadetler” (mutluluklar) meydana gelir. Nitekim eğer söz konusu fiiller, adalete tam manasıyla yönelmiş tarzda ise, bu, saadetlere vesile olur. Adaletin manası ise, birbiriyle zıt huylar (ahlâk) arasında nefsin orta hâlde olmasıdır. Yani, nefsin arzu ettiği ve arzu etmediği, gazaplandığı ve gazaplanmadığı, istediği ve istemediği hususlar arasında orta noktayı (dengeyi) yakalamasıdır. ” Bu orta yolun kullanılması ise “Yine gerekli olan diğer bir husus da, nefse bedenî bir hey’et ilişmesin diye tedbir almaktır. Bu ise söz konusu kuvveyi itidalli kullanmakla olur. Yani şehvet kuvvesini, iffet sîreti; gazabı ise şecaat sîreti doğrultusunda kullanmakla bu ahlâkı (tedbir) gerçekleştirmektir.” şeklinde ortaya konulur. (Türkistanlılıların Ahlak ve Adalet Dünyasına İbn Sina ile Bakarken) Görüleceği üzere adalet bir erdem olarak bir itidal ilkesi olarak devlet için sadece hakların tanzimi açısından değil bütünün teşkilinde de son derece hayati bir yerde durmaktadır. Burada Gazâli’ye göre mesele insandan başlamakta ve büyün bir medeniyette bitmektedir: ...insanlar fert olarak kendi nefislerinde adaleti kurmadıkça bir cemiyette, bir memlekette adalet kurulamaz. Buna göre idaredeki adaletle muamelelerdeki adalet nefislerdeki adaletin yani güzel ahlakin bir dalı durumundadırlar... (Gazâli, Mearicü’l- Kuds, 75.) Bu meyanda youtube’de Acundaus başlığı ile Anıl Avcu ve Galip Çağ ile birlikte gerçekleştirdiğimiz kayıtlardan İmam Gazali ve eseri Nasihatu’l-Mulûk bölümü de bu meyanda (https://www.youtube.com/watch?v=NIDeOt6XwMU) adresinden ilgililerince izlenebilir. Her halükarda devlet ve siyaset üzerine tarihi olan çerçeveleri aşan ilkeler ortaya koyan bir kültürün geçmişi şüphesiz bugünü ve gelecek için değerli bir birikim ve tecrübeyi vaat etmektedir. Adaletin bilgisine değil tatbikine önem vermek bu meyanda son derece önemlidir. Adaleti bilmek ve konuşmak önemlidir ama adil olmak çok daha değerlidir. Bu ilkeyi metafizik bir numen olmaktan çıkarıp bir hayat gerçeği ve fenomeni haline getirmedikçe bu değeri bilmenin ve savunmanın pek de kıymeti yoktur dense hata olmaz sanırız?
Bir adalet medeniyetinin insanları olarak hali ve geleceği bu ilkeler ve ikazlar üzerinden düşündüğümüzde 21. asırda ne olacağımıza dair önemli bir ön görüye de sahip olabiliriz.
Bilvesile yaklaşana Ramazan Bayramınızı hayır ve bereket vesilesi olması niyazıyla kutlarım.
Vesselam
.
Çeşme kültürü yahut su medeniyeti
Kültürümüzde gerek Türkçe’de gerekse İslam dairesinin diğer kültürlerinde su ile göz arasında kurulan bir alaka vardır. Suyun kaynağına göze diyen Türkler Arapçadaki ayn ve Farsçadaki çeşm kelimelerini de bu manada kullanmışlardı. Bir kültür böylece bütünüyle su ile alakalı bir kavramlaştırmada müşterek bir zeminde buluşmuş gözüküyor. Çeşme ve ayn kelimeleri Türkler için hala varlığını sürdüren kelimeler. Hülasa dil varlığımızın özü sözüne yansımış ve su kültürüne dair bu zeminde müşterekleşmiştir. Türkler bir medeniyet unsuru olan su ile ilişkilerinde göz ile su arasında kurulan bu ilişkinin kendi medeniyetleri içerisinde zuhur ettiği bir durumu yaşadılar. Göz insan için nasıl alemde varlığını tespit için önemliyse su da aynıyla öyledir. Çeşm, ayn ve göze hepsi bu meyanda suyun çıktığı ve medeniyete ulaştığı o yerde birleşirler. Varlığın insan gözünden aklına ulaşıp bir bütünlük oluşturması gibi su ile her şeyi yaratan hikmetin adeta bir medeniyet içinde kendisini zuhura getirmesi söz konusudur. Mavi gök yağız yer arasında gözümüz ve gönlümüz arasında o engin mavilikte nice mavi gökler su indirir nice mavi okyanuslarda gemiler yürütürüz.
Su medeniyetin varlığında öncelikli maddi unsurlardan biridir. Büyük medeniyet havzalarının hep büyük su merkezlerinde ortaya çıkışı tesadüf değildir. Peki bunun medeniyetle alakası nedir? Sadakanın en faziletlisi su teminidir, ifadesindeki hadisi de göz önüne alırsak suyun bilinen en eski zamandan şimdiye kadar varoluşumuzun temel esası olduğunu söylemek yanlış olmaz. İnsanlığın bilinen medeni tarihi de buna şahittir. Vücudumuzun %60’nın su olduğunu da düşünürsek mesele daha somutlaşır. Suyun insan için bu ehemmiyeti şüphesiz onun medeniyet varlığının temellerinden olan toplumun teşekkülü açısından da hayatidir. İnsanlar bir takım iş bölümü zaruretleri ile bir araya gelerek mana müşterekleri etrafında birleşerek toplum denilen yapıyı oluştururlarken şüphesiz su olmadan bu hayatın sürdürülmesi imkânsızdır. Hele bu topluluk muhtevası olan bir birliktelikle millete dönüştüğün de mesele daha da farklı bir hale gelir. Hülasa su olmadan insanın birey ve toplum hayatını sürdürmesinden söz edilemez. Bu bakımdan gözüyle gördüğü dünyada suya gözü kadar önem vermiş olmalıdır ki suya ulaşma vesilesi olarak ortaya çıkardığı yapılara bu kelime ile eşdeğer bir isim vermiş olmalıdır. Çeşmenin hayrat ve vakıflarla birlikte yer alması ise medeniyetin kendi maddi içeriğinde manasına doğru değişmesinin bir örneği olarak görülür. Su gibi aziz ol denmesi boşa olmasa gerektir.
İşte burada medeniyetin diğer unsuru olan devletin su ile alakası görülebilir. En eski zamanlardan günümüze devlet su işlerine son derece önem vermiştir. Öyle ki devletimizin bugünkü kurumunun adı bile buna uygundur. Roma çeşmelerinin kalıntıları ülkemizde hala mevcuttur. Devlet ve devlet adamları bu bağlamda çeşmelere para ayırmışlar, suya yatırım yapmışlar ve sosyal devlet suya ulaşımı sağlamak noktasında tarih boyunca bu konuda çalışmıştır. Medeniyetin var olduğu her merkezde bu meyanda suya ve suyun ulaşmasına dair büyük yatırımlar ve çalışmalar olduğu muhakkaktır. Dolayısıyla su ve buna dair kültürün devlet eliyle gelişmesi ve çoğaltılması medeniyet varlığı açısından öne çıkar. Vakıflar üzerinden şehirde devletli ve sivil şahısların kurduğu yapılar toplum-devlet bağlamında bu işin kurumlaşarak kültürümüz içinde medeniyetimize mal olması halleridir. Medeniyet tarihinde su başlıklı bir içerik şüphesiz büyük ciltleri doldurabilecektir.
İşte burada devlet-toplumun var olduğu medeniyet alanı olarak şehre geliriz. Bu manada yapılar kurulan her yerde köylerden büyük şehirlere kadar çeşmelerin varlığı bugün bile ülkemizde ortadadır. Suyun hayat alanındaki cereyanı noktasında çeşmeler bir medeniyet için mutlak gereklilik olmanın ötesinde Türk-İslam şehrinde kitabeleri ve güzel sanat eseri oluşturan işlemeleri ile bir güzellik alanı oluştururlar. Şehirlerimizde Selçuklu ve Osmanlı döneminde kalma bir miras ve güzellik bize bunu göstermektedir. Su medeniyetinin insanları kendi medeniyetlerinde çeşmeleri birer sanat eserine dönüştürürken güzeli vakıflar kurup sebiller açarken iyiyi ve hayrı hayata yansıtarak kendi medeniyetlerinin mana katmanlarını da bu yapılara aktarmışlardır. Suyun varlığı mana katmanları içerisinde hacet gören bir unsur olarak insan hayatının yapı taşı, vakıf gibi yapılarla iyiliğin bir simgesi ve çeşme süslemeleri ile güzelliğin bir unsuru olarak hayatımızdan akıp gitmektedir.
Bir de kurumuş çeşmeler vardır. Gözyaşları bitip de hicran ve mahcubiyetten kuruyan gözler gibi gözesi/kaynağı artık kesilmiş çeşmeler bir eski zaman masalının sessiz ve hazin şahitleri gibi şehirlerimizin orası burasından bize bakmakta ve halden anlayana bir şeyler anlatmaktadırlar. Hali anlaşılamayan her çeşme kaynağından selam vermeyi de bırakıyor sanki. Mevlana ne güzel demiş su, ateşe galiptir; ancak bir kaba girerse ateş o suyu kaynatır yok eder… Hal imiş…
Vesselam
Gölgesiz ve nedensiz bir yazı
Mavi Gök Yağız Yer…
Her işin kendi çerçevesinde öncelikleri/nitelikleri vardır. Modern zamanlar bu öncelikleri karıştırarak herkesi bir şey olmaya zorlayan hallerin çağlarını/hallerini oluşturdu. Modern zaman deyip de kendi putumuzu dişlemeye de gerek yok; zira ne oluyorsa insanın zihni ve hayatında onun iradesiyle oluyor. Kifayetsizliğe modern bahanesi bulmak, iradesizliğin beyanı halinde gerçekleşiyor. Basmakalıp laflar, değer istismarı, slogan çemkirmeler ve nutuk ağızları ile hayat nizam bulmuyor. Elbette modern kavramı ile işaret edilen zihin ve hareket dünyası da masum ve âri değildir. Lakin modern bahanesiyle en modern herzeleri yiyip sonrada gelenek postundan ahkâm kesenlerin vebali modernin saldırgan ve doyma iştihandan daha masum da değildir. Herkes mesuliyetini bir bahaneye havale ederek avareliğine illet bulmakla meşgul! Dolayısıyla bir iş yapılırken işin maslahatı tüm maslahatlardan önce gelmelidir. Nitelik ahlakı diyelim mi biz buna. Her aklı evvelin köşe dönme ihtirası o iş neyse onun maslahatına/nitelik ahlakına tahakküm ve tagallüp eylememelidir. Gündelik hesaplar medeniyetçi süreçlere galebe çaldığında orada insan, hayat ve gerçek susar; kurgular, dalkavuklar ve algılar konuşmaya başlar. İşin en hazini de nedir bilir misiniz kifayetsiz muhterislerden oluşan işin mensupları gibi görünen güruhun eyyamcılık ederek maslahatın çiğnenmesine şakşakçılık etmesidir. Bilim ve bilginin aktarılması erbabınca ve usulünce düşünülmelidir. Akif ne güzel söylemiş:
Yâ Rab, bu ne hüsrandır, İlâhi, bu ne zillet? Mazlûmu nedir ezmede, ezdirmede mânâ? Zâlimleri adlin, hani öldürmedi hâlâ Câni geziyor dipdiri... Can vermede mâsûm Suç başkasınındır da niçin başkası mahkûm?
Her işin bir liyakat düzeni vardır. Buna da nitelik doğruluğu diyelim mi? Bu yeterlilikler önceliklerin gerçekleşmesi gerek ve yeter şartları oluşturur. Konunun var olma hikmeti de işte böylece ortaya çıkar. Bunun bazı farklı çerçevelere alet edilmesi o işin manasız bırakacağı gibi, aslında fayda olan şeyi de anlamsız bir yüke dönüştürür. Böylece iyi ve faydalı olanın esasında yer alan insanların algısında zarara dönüşür. Mesela, felsefe bu denli alet oluşlara maruz kalarak esas fayda ve değer imkânından çoğu kez uzak kalmıştır. Kurumlar da öyledir! Bazen açılmalar kapanma kapanmalar açılmadır. Her halükarda liyakatin ve maslahatın işlevsiz kaldığı yerde sathilik, yapmacıklık ve goygoyculuk tahakkümü ile aşikâr olur. Evrensel olanı idrak için iradesi teslim olmamak ilkesi gereğince bilginin, disiplinler-arasılık suretiyle gerçeği arama ihtirasında olacakken bürokratik önceliklerin esassız gölgesinde solması düzenin maduniyetine yol açacak, medeniyetçi zaviye imkânsız hale gelecektir. Aynı anda iki halin imkânsızlığından mümkün aramak yorucu olsa gerektir. Akif ne güzel demiş;
Mâdâm ki, ey adl-i İlâhi yakacaktın... Yaksaydın a mel'unları... Tuttun bizi yaktın
Yusuf Atam bilgelik sözünde Yalnız kendi menfaatini gözeten dosta gönül bağlama. Fayda görmezse, sana düşman olur, ondan vazgeç derken ne demek istemiştir? Konfiçyüs Cahillik aklın gecesidir ama aysız ve yıldızsız bir gece dediği o yerde çıkar ve cahilliğin tahakküm ve tagallüp modernitesinde insanlık ayan ve beyan sukut eder. Yine Yusuf Atam Madem ki böyledir, sözü bilerek söyle; sözün gözsüzlere, körlere göz olsun diyerek aslında kendi karanlığında görmeyen için son sözü Akif söylesin;
Yâ Râb, bu uğursuz gecenin yok mu sabâhı? Mahşerde mi bîçârelerin, yoksa felâhı! Nûr istiyoruz... Sen bize yangın veriyorsun! 'Yandık! 'diyoruz... Boğmaya kan gönderiyorsun!
Karakter erdemleri gelişmemiş olanlar makul oranı bulamadıkları için düşünce erdemleri konusundaki kifayetsizliklerini anlamaya çalışmak görünmeyeni görmek yolunda beyhude bir çaba olacaktır. Kâinatta o “tenkoloci” henüz üretilmedi! Öncelikler, maslahatlar ve liyakatlerin teferruat olduğu yerde nitelik ahlakı ve doğruluğuyla beraber her şey ve herkes gölgeleşir.
Bülbülü altın kafese koymuşlar illa da tarih demiş…
.
Yağmur
Mavi Gök Yağız Yer…
Mavi gök ile yağız yeri birleştiren yağmur; yer ile gök arasındaki varlığımızın bereketli bir şahididir. Şair Hayretî’nin Dâne-i bârân degüldür yeryüzine dökülen Derd ile göklerde olmışdur bulutlar eşkbâr/Yeryüzüne dökülen yağmur tanesi değildir. Bulutlar, dert ile yağmur gibi gözyaşlarını yağdırmaktadır, mısralarınca şiir içre göz yaşı olup hale şahittir. Tohumlar, manalar ve hayat bu bereket ile hayat olur. Yerin sinesindeki damlalar bazen mavi gök ile yağız yeri birleştirir de işte o bereket hâsıl olur. Kuraklar yeşerir; hazanlar bahara umutla bakarlar. Bir ebru nakşedilir gökler ile yer arasında damlalardan. Bulutlar anlam dolar yerden göğe ve gökten yere yağmur olup yağar; gök dolmadıkça bulut olup kurak yere rahmet olmaz.
Mavi gök ile yağız yer arasında yağmurun dağlardan süzülmesi, gözlerden yaşların inişi gibidir. Yağmur varlığıyla yeşile yaranlık eder. Dağlar yeşerir; mavi gök yeryüzünde yeşili çizer damla damla. Akabinde bu sefer göklerde renklerden kuşaklar oluşur. Gönül gök kuşağından bakar yeryüzüne: Nitekim yağmur olur kavs-ı kuzah olsa ‘ayân Zâtî’yâ yaşumı her dem benüm ol kaş akıdur/Bir yerde gökkuşağı görünse orada yağmur yağar. Ey Zâtî, her zaman gözyaşlarımın akmasının sebebi de sevgilinin gökkuşağına benzeyen kaşlarıdır, mısralarından Zâtî yer ile gök arasına böyle bakar. İşte şair dilince Ceng ider ‘ışkuñ yolında âsmân ile zemîn Sanki bârân tîrdür kavs-i kuzah ey meh kemân/Ey sevgili, senin aşkın uğruna gökyüzü ile yeryüzü savaş hâlindedir. Bu savaşta yağmurlar sanki ok, gökkuşağı da yaydır, dediği imgeler dünyası açılır bir yağmur tanesinin ardından. Kimi zaman da bir gözyaşı damlası okyanus olur kurak zemini bereketlendiriverir. Yağmur damlarcasına vatan kokar dört bir yan…
İnsan varlık içinde yerini aldığında şüphesiz yağmurun hatırlattığı imgelerin başında gözyaşı gelir. Dâg-ı gam-ı ruhuñla bârân-ı eşk-i çeşmüm Bitürdi tâze güller hâk-i tenümde yir yir/Gözyaşı yağmurum; senin yanağının gamı yüzünden oluşan yaralarla, tenimin toprağında yer yer taze güller yetiştirdi derken Hayretî tam da buna söz kondurur. Yağmur damlasının sadefin yüreğindeki acıyla inci var etmesi de bu cümleden akla gelir. Gözümde beslenüp kıymet bulan peykânuñı gördüm Sadefde gevher olan katre-i bârâna beñzetdüm/ Gözümde beslenip kıymet bulan ok temrenini görünce onu sadef içinde inci olan yağmur damlasına benzettim, derken Fuzulî işte bahar yağmurlarına açılan mananın içinde cevher olan incilerden bahseder. İşte mavi gök yağız yer arasında bir buluttan sadefe düşen bir damladır bazen acı ve inlemeyle inciyi var edip güzelliği oluşturan.
Hz. Peygamberin duaların kabul olunacağını söylediği dört durumdan biridir yağmur yağması. İşte Usûlî bu meyanda Açılur gök kapusı yağmurda dirler lâ-cerem Tîr-i bârân-ı gamuñdandur bu câna feth-i bâb/[Yağmur yağdığı zaman şüphesiz gök kapıları açılır, derler. (Ey sevgili) Bu can için kapıların açılması ise gamının ok yağmurlarıyladır, diyerek göklerin bu bereketinin Hakla buluşmaya vesile oluşunu resmeder. Sadık Peygamber kavlince demek ki insan mavi gök yağız yer arasında yağmur arasından damlalar ile Hakka vasıl olurmuş. Bu sebeple yağmur berekettir, rahmettir, vefadır. Hem kuru yeri, hem yanan gönlü hem de Hakka giden sözü bereketlendirir. Rahmet denmesi boşa değildir. Yağmur diğer bir yerden cömertliğe remizdir. Göklerin cömertliği yerde bereket ile hayat olur. Yağmur işte tam burada temizliği de imgedir. Yerden yukarı çıkar ve yere temizlik olur döner. Bereketli bir bahar yağmuru sonrası bakarsınız ki yapraklarda temiz, taze ve tatlı katreler kalır. Ramazan günlerinde yağmurlu güneşli günler rahmetle hayatımızdan bahsetmeye çalıştığımız manalarla gelip geçer dileriz.
Kurak olan damla damla bir sada ile temizlenir, bereketlenir. Gözlerden/göklerden gönle ve yere düşen damlalar ansızın mavi gök yağız yer arasında manayı yeniler, coğrafya vatan olur; vatan kokusu olur.
Vesselam
.
Çanakkale Nedir yahut Mehmet Akif'ten Nurettin Topçu'ya Şu Boğaz Harbi!
Âsım’ın nesli... diyordum ya... nesilmiş gerçek: İşte çiğnetmedi nâmûsunu, çiğnetmeyecek…Bu neslin bilinç kaynağı olarak şu Boğaz Harbi nedir?
İstiklal Marşımızın yazılmasının sene-yi devriyesinden mazi ile müstakbel arasında tarih bize kendimizi düşündürmelidir. Nereden geldik, ne olduk ve nereye gidiyoruz? İşte bu suallere cevaplarımız mensubiyet ve mesuliyetimizle yakından alakalıdır; milliyetçiliğimiz de tam bu noktada teşekkül eder. Nurettin Topçu bu meyanda “Milliyetçilik, Peygamber duasına mazhar olan Sultan Fâtih’in bıraktığı muhteşem mirastır. Bu miras içinde Mehmed Âkif de var. Bu milliyetçiliğin miracı ise göklere, Çanakkale’nin toprağına gömülen gövdelerden yükselen îmandır. İstiklâl Savaşını başaran da bu îmandır.”, tespitleriyle Akif’ten peygambere kadar bir bağ içinde Çanakkale, Akif ve İstiklal Savaşını birleştirerek bir şuur yolu çizer. Aslında müşterek değer zeminindeki öz söz ile ete kemiğe bürünür. Milliyetçiliğimizin miracı Çanakkale’yi bu bilinçle düşünerek her 18 Mart’ta tecdid-i iman eyliyor muyuz?
Nurettin Topçu Çanakkale’yi Niçin Seçiyoruz?/Çanakkale (Büyük Fetih) başlıklı yazısında “Çanakkale Türk’ün, en Allah’a yaklaştırıcı şehâdetle Ölmesini bildiği yerlerden biridir; Türk iradesinin ölümü yendiği zirvelerden biri olmuştur. Türk-lslâm kalesini yıkmak emeliyle, yedi asır üzerimize saldıran Haçlılar, hep Rumeli topraklarından geldiler. Orhan Bey den sonra ecdadımız, bu Haçlıları Rumeli’de durdurmak için, Belgrat, Viyana kapılarında altı asır Türk kanı döktü. Nihayet Türklüğün demir kapısının Belgrat veya İşkodra da olmadığı anlaşıldı. I. Cihan Harbi, Türklüğün demir kilidinin Çanakkale olduğunu öğretti. Bundan sonra, millî vatanımızın bir ucunda Kars kalesi, şimal barbarlarının mezarı, öbür ucunda Çanakkale, garb barbarlığının boğulduğu yer olacaktı.”, diyerek vatanın sınırlarını tarihimizle çizer. Nurettin Topçu 1952’de yazdığı bu konuşma metninden oluşan yazısında hem vatanın sınırlarını çizmekte hem de Çanakkale içerisinden Türk tarihine bakarak bir şuur hattı oluşturmaktadır. Vatanın sınırlarını sadece çizgiler değil milli tarihin şuurlu hatları da belirliyor. Burada cihan devletinden milli devlete döndüğümüz devrenin köşe taşı olarak tarihin ve vatanın merkezinde görünür Çanakkale: “Malazgirt’ten Çanakkale’ye kadar Türk kızılelmaları, Bizans’tan sonra hep Rumeli’nin üzerinden uçuyor; Belgrat, Budin, Viyana, Roma, Ren şehirleri ve Paris burçlarına düşüyordu. Çanakkale, imparatorluk dâvasına son verdiğimiz devirde, millî vatanımızın bir sınır burcu oldu. XX. asrın milliyet dâvasında alacağı yeri Anadolu çocuğunu gösteren işaret, Çanakkale’deki mehmetçiğin mezarıdır. Bu mezar, haritamızı çizen kalemin kefendeki al mürekkebe batırıldığı başlangıç noktasıdır. “ Mehmetçik Çanakkale’de bir zafer burcu olarak işte vatanın bu maddi ve manevi sınırlarını kanıyla çizendir. Nihayet Çanakkale büyük tarihinin hasılasının toplandığı bir yerdir: “Mehmetçik! Anadolu çocuğunun harpte aldığı ve Peygamber’inin adına redif olan bu büyük isim, bu harbin askerinin, kumandanının, hükümdarının ismidir, Malazgirt’te Alparslan, Haçlıları kıran Kılıçlarslan ve İngiliz Haçlıları önünde geçilmez sed olan Salâhaddin-i Eyyübî; Kosova’da Sultan Murat, Niğbolu’da Yıldırım Gazi; İstanbul kapılarında Fatih Sultan Mehmed, Çaldıran ’da Yavuz Selim, Plevne’de Gazi Osman ne idiyse Çanakkale’de Mehmetçik odur. “ Tarih şuuru burada tevhid ederek zamanlar ve mekânlar içinde gelip geçen bütün şahsiyetler, olaylar birlik içinde bilincimizde biz olurlar. Bu bilinç ile Çanakkale okunduğunda boğaz harbi münferit bir cephe olmaktan çıkarak bütün bir tarih, vatan, millet olur. Mehmetçik ve kahraman ordumuz bu meyanda vatan, millet ve tarih olur. Haçlı sembolizmine giren ve girecek ne varsa bu mazinin yüklediği mesuliyet, mensubiyet ve müstakbel şuurunda birleşerek bir şahsiyeti inşa ederler. Merhum Topçu’nun konuştuğu bu satırların ardından Mehmet Akif: Sen ki, son ehl-i salîbin kırarak savletini, Şarkın en sevgili sultânı Salâhaddîn’i, Kılıç Arslan gibi iclâline ettin hayran... Sen ki, İslâm’ı kuşatmış, boğuyorken hüsran, O demir çemberi göğsünde kırıp parçaladın; Sen ki, rûhunla berâber gezer ecrâmı adın; Sen ki, a’sâra gömülsen taşacaksın... Heyhât, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihât... Ey şehîd oğlu şehîd, isteme benden makber, Sana âgûşunu açmış duruyor Peygamber, mısralarıyla aynı esastan konuşur gibi değil midir? Nurettin Topçu, Mehmet Akif ve Türk tarihinin tamamı sanki omuz omuza değil midir? Kültürümüzün/töremizin derin özünden modern asırlarda değerlerin tezahürü bu iki şahsiyet bize olanın olacağına dair bir ümit sunuyorlar.
Nihayet Nurettin Topçu sorar: “Çanakkale’nin en büyük mânası, işte bu sonuncuda toplanıyor. Zira Çanakkale, Alparslan’dan Mehmet Akif’e kadar, kimi kılıciyle, kimi feryâdiyle savaşan kahramanların ruhlarının birleştiği yerdir. Biz bu ruhun vârisleriyiz. Bu mirası muhafaza edebildik mi?” Ruhlarımız 21. Yüzyılda nerede, nasıl birleşiyor? Türkistanlılık işte bu birleşen ruhların gelecek çağrısıdır. Medeniyetçi milliyetçilik yıkıntılar arasından hazinemizi keşf ile bilgi, sanat ve ahlak yoluyla yeni bir medeniyeti var etme iradesi olarak Türkistanlılara bir şeyler söylemez mi? Bu ruh, ruh çağırma seansıyla, ezoterik efendilerin kerametiyle değil tarihe doğru bakmak yoluyla yeniden hayata dönecektir. Akif’in çiğnetmeyecek dediği mana da müstakbel olarak burada zuhur edecektir. İnşallah…
Aristoteles'ten Türk tarihine devlet algımızı düşünürken
Tarihin insanlara öğrettikleri şeylerden en önemlilerinden birisi ne için, nasıl ve neyle yaşadıklarını göstermesidir. Türkler açısından şüphesiz bu tecrübelerden en önemlisi nizam, düzen yahut devlete dair olanlardır. Bunun daha geniş çerçevesi ise medeniyet lafzı ile karşıladığımız insanlık durumudur. Türkler medeni ve medeniyetçi bir millet idiler. Bu cümleden devlet ve ona dair müktesebat bu medeniyet çerçevesinin en temel unsurlarından birisi idi. Bugünün Türkleri devleti siyasi bir kurum olarak algılamanın ötesinde bir medeniyet meselesi olarak düşünmekten uzakta görünüyorlar. Devlet kavramı siyaset, politikacı, siyasi parti gibi aslında devletin temel amaçlarını gerçekleştirmek için enstrüman olmak durumundaki öğelerin gölgesinde kalmıştır. Hâlbuki insanın varlıktaki varoluş amacını gerçekleştirmek için oluşan toplum-devlet-şehir meseleleri bir medeniyet için zahiri unsurlar olup esas konu insanın milli ve insanlık seviyesinde varması beklenen değerlerin gerçekleşmesinin sağlanmasıdır. Bunu ister felsefe, ister, din, isterse de sanat yoluyla yaptığı araçlar üretsin nihai olan insan için varacağı o nihai olandır. Bunun neliğini ise o yapının kültürünün özündeki şeyler belirler. Adalet, güç, hâkimiyet, demokrasi bunlar her ne ise o toplumun iyisinin çerçevesini çizerler. Amerikalılar Nazilerden ele geçirdikleri 12-16 yaşında çocuklar kamplarda Amerikan tarihi üzerinden demokrasi kültürünü öğretmeye çalışırken kendi kültürlerinin nihai iyisini tarih üzerinden öğretmeye çalıştılar. Ruslar ise Türkistan’da vagonlara ve Sibirya’ya sürerek kendi nihai varlık gerekçelerini dayattılar. Onların da bir tarih felsefesi vardı. Ya bizim? Bugünün Türkü için bu durum muayyen midir? Müşterekleşmek aynileşmek demek değildir. Dayatma hiç değildir. Millet olmanın esası da burada teferruatın anlaşılmasıyla yakından ilgilidir.
İşte burada milli olana dair sorularımızı insanlığın birikimiyle birleştirerek düşünmek gereklidir. Burada biz Aristoteles’in devlet ve amacına dair düşüncelerini onun dört neden ilkesi bağlamında değerlendirmek istiyoruz. Ona göre Devlet, herkesin aileleri ve akrabaları içinde iyi yaşamalarını, yani tam ve doyurucu bir yaşam sürmelerini olanaklı kılabilmek içindir. Devletin amacı, yalnızca yaşamayı olanaklı kılmak değil, yaşamaya değer bir yaşamı kurmaktır.
Aristoteles’in dört neden ilkesi varlıkta ortaya çıkan durumları açıklamak için ortaya konulmuştur. Bu dört unsur üzerinden devlet kavrayışını ele almak aynı zamanda Aristoteles için devlet kavramını da ortaya koymak olacaktır. Bunlardan ilki maddi nedendir. Bu neden maddi şartlarla çevrili hayatımızda bir şeyin oluşmasının temel esasını belirler. Devlet noktasında maddi neden: muayyen bir toprak parçasında ortak çıkar/yarar için yaşayan insanlardır. İnsan medeni bir hayat için sebebi ve neticesidir. Zira kendi elleriyle kendine hayat kuran yegâne düşünen varlıktır. Burada toprak parçası ile toplum birleşerek devletin oluşumunun temel maddi unsurları belirlenmiştir. Şimdi insan ve toprak hangi formu/şekli alarak bir düzen kuracaktır. Örneğin tahta parçası masa formuna girdiğinde maddi neden kendi formuna ulaşmaktadır. İşte devlet söz konusu olduğunda formel neden: Hukuk düzeni ve anayasadır. Devletin anayasası yurttaşları belli bir düzene sokan yazılı metindir. Yurttaşların yaşam kalitesini belirtir. Yöneticilerin görev ve sınırlarını çizer. İşte burada devlet dediğimiz kavramın şeklinin oluşması sırasında alacağı şekil belirginleşir. Burada düzen ve yasa kavramları öne çıkar. Peki bu şekli sebebi sağlayacak olan, insanlar için bunu yapacak olan kimdir? İşte burada özne/fail neden denilen yere varırız. Aristoteles için fail neden: Yöneticidir. Bu bir kişi (kral/tiran), bir grup kişi (aristokrasi/oligarşi) veya çoğunluktur (demokrasi/anayasal rejim). Görüleceği üzere yönetici merkezi bir esas olmaktan ziyade bir gerçekleştiricidir. Maddi ve formel olan bir amaca doğru oluşurken bunu sağlamakla mesul olan bir vasıtadır. Burada görüleceği gibi farklı yönetim şekillerinin söz konusu olmasa esasa halel getirmeyecektir. Tam burada biz bütün bu sebeplerin amacı nedir sorusuna varıyoruz. Burada Aristoteles’in amaç/erek belirlediği kısma varıyoruz. Ona göre devlet söz konusu olduğundan ereksel neden: Erdemli, iyi, adaletli, mutlu bir yaşamdır. İşte burada aslında tarihin bize varlıktaki varoluşumuzu anlattığı o yere de varıyoruz. Devlet denilen kavram nihayetinden erdem, iyilik, adalet ve mutlu olanı sağlayarak insanın kendi varoluşu içinde özündeki bilkuvve olduğu düşünüleni gerçekleştireceği o yere gelir. Bu amacın esaslarını, yolunu felsefe, din, sanat yahut başka başlıklar belirleyebilir, farklı yöntemler muhtelif yönetim sistemlerince ileri sürülebilir. Lakin nihai olarak varılması beklenen erek/amaç nedir sorusuna bugünün Türkü ne cevap verecektir. Sağ-sol diye kutuplaştığımız eksenler bize nihai amacı unutturup yöntemler üzerinden bir kavga, bencillik, kötülük, adaletsizlik ve mutsuzluk mu getiriyor? Bu ülkenin çocukları sağ sol çatışmalarına sokularak, tarafları yargılamadan, nihai amaca bu ülke ve medeniyetimiz uzaklaşmış mıdır ve ülkemize dair sinsi başka düşüncelerin gerçekleşmesi mi sağlanmıştır sorusuna cevap vermek önemlidir. Binlerce yıllık tarihimiz ve insanlığın büyük tecrübesi bize ne öğretiyor. Türk kavramının teşekkül ettiği öz, süreç ve en önemlisi gaye nedir? Bizim müşterekleştirici bir kültür dairemiz var mıdır? Türk milli eğitimi buna dair midir?
Seçim tamtamlarıyla vaatlerin havada uçtuğu günlerde durup düşünmek vaktidir. Türkistanlılık işte tüm bu çerçevede geleceğini düşünerek tarihte yürümek mefkûresidir. Devletimizi medeniyetçi bir çerçevede gelecek tasavvurumuza katarak yürümek ve artık tez-anti tez sıkışmasından çıkarak terkibi yollardan medeniyetçi milleti, devleti ve tarihini hatırlamak için Ramazan’ın bereketli ve feyizli geçmesi dileğiyle…
.
Tarihçiliğimizin matematiği yahut medeniyet yapısı odaklı tarihçilik
İslam tarihçilerinin büyüklerinden İbnü’l-Esir; “Doğu tarihlerine gelince, bunlar Batıda cereyan edenleri vermeyi ihmal edip bıraktıkları gibi, Batı tarihçileri de doğu da geçen olaylara ve haberlere önem vermeyip bırakmış oldular. Tarih meraklısı bir kimse bir olay zincirini araştırıp incelemeğe kalkarsa, çok sayıda ciltleri, o olayı değişik anlatan tarih kitaplarını araştırmak ve okumak zorunda kalacağı tabiidir. Ben bu usulsüzlüğü görünce, meydana gelen önemli ve gerçek olayları unutmaktan korkarak ve lüzumunda ona başvurmak için, doğu ve batı kralları ve memleketleri aralarında geçen vukuatı toplu olarak anlatan bu kitabımı hazırlamağa koyuldum. Ben ancak doğruluğunu bildiğim ve kitabıma temel olacak tarihçilerin namlı kitaplarını nazarı dikkate alarak inceledim. Faydalı bir çok notlar aldım. Yoksa karanlık gecelerde nutuk çekenlerden olmadım. Ben bu gibi kimselerin kaleme aldıkları bir olayı, senelerce anlattıklarını, hatta bu olayları aylara bölerek anlattıklarını müşahede ettim. Hiç şüphesiz, bir olay kesintiye uğradı mı, bundan bir sonuç çıkmayacağı gibi, kesintiler iyice okunup, incelenip bir araya toplanmadan o olay hakkında bir şey anlaşılmamış olur. İşte bu sakıncaları bertaraf etmek için hadisenin tamamını konuyu bozmadan bir araya topladım.( İbnu'l-Esir, el-Kâmil fi't-Tarih (Ter. Ahmet Ağırakça, Abdulkerim Özaydın), c.1, İstanbul, 1985, s. 2-3)”, kaydını düşerek hem yolunu anlatır hem de eleştirir. Karanlık gecelerde nutuk çekmemek ne demektir? İyice okuyup bir araya getirmek olayı anlamaya çalışmak neden gereklidir? İşte bu satırları okunduğunda muhteva bizde tarihçiliğimiz ve güncel meseleler hakkında bazı düşüncelere yol açtı. Bir araya toplanan bilgiler, birikim ve tecrübeyi bilmek bize ne kazandıracak ve biz bu noktadan sonar neyi görmeye başlayacağız sorusu bizi tarihin bâtını olarak İbn Haldun’da gördüğümüz ve bir teşbih ile tarihin matematiği dediğimiz noktaya getirir. Görünenin ardına bakabilen, olay ve olguları esasında analiz edebilen bir medeniyetin özündeki yapısını zuhura gelenlerden yola çıkarak okuyan bir akıl durumundan bahsediyoruz.
Türkistanlılığın değer zemini yahut Yusuf Hac Hacip, Mehmet Akif ve Nurettin Topçu'da diğergam şahsiyet sürekliliği
Milletler tarihlerindeki değerleri farklı zamanlarda tezahürü üzerinden bir aidiyet şuuru ve amel birliği içerisinde kendilerini düşünürler. Ben kavramı ve biz yapısı da bu bütünlük içerisinde teşekkül eder. Modern zamanlarda artık naif bir saflık olarak görülen diğergam, özgeci anlayış tarihi derinliği içerisinden akan bir verimli ırmak olarak millet hayatını beslemeye ve yeşertmeye devam ediyor gibidir. Bunu da elbette yazılı kaynaklar ve hayat hikayelerindeki fiili tezahürlerden tespit mümkündür.
Bu kısa yazıda Kutadgu Bilig merkezinde 11. asırda ortaya konulan bir değer anlayışının 20. asırdaki tezahürleri üzerinden Türkistanlılığın bütüncül zeminine bakarken Mehmet Akif Ersoy’u da bilvesile anmak istiyoruz. Kutadgu Bilig’de öze dair ortaya konulan, varlığın manasına anlam katan, akla yol gösteren sabite şu şekildedir: Hayatı sermaye yap, bunun faizi iyiliktir, Doğruluk bir sermayedir ve bütün iyilikler bu sermayenin kârıdır; bu kâr ile insan ebedi tadı bulmuştur.(Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, s. 28). İnsana hayat felsefesi verecek, modern anlamda hayat koçluğu yapacak bu yaklaşım, değerlidir. Hayat sermayesinin faizini iyilik gören bir medeniyet; kendi tolum-devlet-şehir yapılanmasında bu merkezde kurumlaşacaktır. İnsan şahsiyeti de bu meyanda oluşacaktır. İşte tam burada insana ve insanlığa kültür, din ve anlayış farkı olmadan zamanlar üstü bir tavsiye gelir. İyi nedir? Onun vasfı ne olursa insani manada bir esas ortaya çıkar. Cevabı şudur: İyinin vasfı faydalı olmaktır; onun halka çok faydaları dokunur. O bütün halka hep iyilik eder, fakat yaptığını insanın başına kakmaz. Kendi istifadesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez. Başkasının zararını isteme, kendin de zarar verme; hep iyilik yap, kendi hava ve hevesine hakim ol (Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, s.72, 104.). Tarihimiz olduğunu, bir tarihe ait olduğumuzu, bir tarihe dair değerlerle Türk olduğumuzu ileri sürüyorsak bu anlayışın neresinde yer alıyoruz? Bunun bugün takipçileri olmuş mudur?
Nurettin Topçu’nun millet mistiği dediği şahsiyet tam burada akla geliyor. Zira iyiliği bu mefhumda fayda ile birlikte düşünen adamlara bugün evliya gözüyle bakılıyor. Millî şahsiyetin diğergamlığa dair bu merkezdeki anlayışı ne yazık ki hali hazırda medeniyetimizde uzaklardaki sevilen ama asla olunamayan bir mit boyutundadır. 21. asır Türklere gülecekse bu değerlerin hayata dönüşü kaçınılmaz bir katiyette elzemdir. Bu meyanda Nurettin Topçu: Millet mistiği nasıl insandır? Onlar millet realitesinden hizmetlerine karşılık nimet istemez ve alkış dinlemezler. Namlarına heykel diktirmezler. Onlardan bize kalan hatıra ruhlarımızda ölmeyecek ayetleridir. Kalabalığın içinde münzevi yaşar gibidir. Halk onları bulursa ne ala! Onlar kendilerini halka takdim edecek şekilde küçülmezler ve hepsi öldükten sonra hakkıyla anlaşılırlar, tespitleriyle bu şahsiyeti ortaya koyar. Bir anda Yusuf Has Hacib Nurettin Topçu donunda aleme geri dönmüş ve Topçu Kendi istifadesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez sözlerini bir başka hal ile söylenmiş gibi değil midir?
İşte tam burada Mehmet Akif, Topçu’nun da şahsiyet merkezi olan o mazlum münzevi şiiriyle bu manaya dokunurken kendimizi tarihin hangi yerindeyiz diye düşünmeye başlarız: Oğlanın hâlini evvelce mi açsam lâkin Komşunun derdi dururken bunu açmak çirkin. Hanümanlar çöküyor, zelzele yalnız bana mı? Ortalık can çekişirken açamam ben yaramı. İşte Yusuf atam şimdi de Akif sadasıyla bizimle tevafuk odur ki depremli şiiri bu yazıya denk geldi. Akif bir adım daha ileri yürür: Kanayan bir yara gördüm mü yanar tâ ciğerim, Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim mısralarıyla diğergam şahsiyeti yeniden hayata çağırır. Akif bunları sadece yazıp konuşmamış Topçu’da da olduğu üzere hayatıyla bedelini ödeye ödeye yaşamıştır.
Bu anlayış Nurettin Topçu’da nihai olarak şöyle ortaya konulur: Bu ruh amelesinin ilk ve esaslı işi, insan yetiştirmektir. Hünerleri hep fedakârlık olan bu hizmet ehli gençler, hizmetlerinin mükâfatını da hizmet ettikleri insanlardan beklemeyecekler, sonsuzluğa sundukları eserin sesinin akislerini yine sonsuzluktan dinleyeceklerdir... Bu sözlerin sahibi kimdir? Yusuf Has Hacib mi, Akif mi, Topçu mu yok bütün bir millet ruhu mu? Tarihiyle yaşamak/birleşmek denen şey tam da bu olsa gerek. İyinin vasfı faydalı olmak derken Yusuf atam Topçu bey merhum Namuslu adam, bir ağaç gibi kendi yaşayarak meyvasını başkalarına bırakmaktan hoşlanır, diyerek Türkistanlılara ve insanlığa ne olduklarını anlatır.
Hayat gayemizin ne olduğunu, toplum-devlet-şehir bağlamında medeniyet duvarlarını neden ördüğümüzü ve bunun içinde nasıl yaşayacağımızı müşterek bir idrakle düşünemiyorsak orada bir zorlama, dayatma, şuursuz bir intisap ve kendinden habersizlik söz konusu olabilir: Topçu bu konuda “Ahlâklı adam ne kadar fedakâr nefisli, ne kadar kendinden geçmiş engin ruhlu olursa olsun, her şeyden önce hareketlerinin hangi gaye için ve kim için olduğunu bilen insandır. Biz ne için ve kim için çalıştığını bilen insan istiyoruz. Gözlerini kapayıp vazifesini yapan cemiyet gönüllüsü, köle ahlâkı yaşatan bu namuslu adam, bizim için hem bir şuursuz, hem de tehlikeli bir oyuncu, bir zorba ya esir ve esire zorba olabilir.”, tespitleriyle ciddi bir ikazda da bulanabilir. Türkistanlılık, diğergamlık, medeniyet vs lafızları bunların hepsi insanın ve hayatın iyiliği ve faydası içindir. Yoksa insanlara kutsallar vaz’ edip, bunlar adına zorbalık, dayatmalar, zincirler ve kahırlar yüklemek için değildir. Nizam bunun için kurulur, düzen buna dairdir. Niyetimiz, değerimiz ve amelimiz bir olsun canlar. Sermayenin faizi ahir ömürde ne olacak bir durup düşünmek zamanıdır.
Allah bu millete bir daha İstiklal marşı yazdırmasın diyen Mehmet Akif’i İstiklal Marşımızın yazılış dene-i devriyesinde minnet ve rahmetle anıyorum.
Travma Algısı yahut Depremde Yıkılan Ruhlar
Bu yazının sahibinin alanının tarih olduğu ve psikolojiye dair değerlendirmelerin bazı okumalara dayalı olarak yaptığımızı ve deprem hafızamıza bir tarihçi olarak not düşerken meseleye disiplinler arası bakarak tespitimizi yapmaya çalıştığımızı ifade etmek isteriz. Amacımız travmaya dair psikolog ya da uzman görüşü/tavsiye vermek değil bütün bir bakış içinde travma algısı denilen konuya önemine binaen bir tarihçi notu düşmek istediğimiz düşünülerek bu yazı okunmalıdır. Bu meseleyi her türlü medyada özellikle travma çalışmış psikolog ve uzmanların anlatması özellikle faydalı olacaktır.
Yaşadığımız deprem felaketi sonrası enkaz kaldırma işleriyle fiziki dünyamıza dair tedbirler yürürlüğe giriyor, yıkılan fiziki olanın tamirine dair çalışmalar devam ediyor. İnsan iki yönlü bir canlı bir tarafı ile fiziki diğer yanıyla ruhi bir varlık. Deprem olayı milletimizin bir kesimini fiziki olarak en ağır şekliyle etkiledi. Canımız yandı. Can kayıplarımız yaşandı. Bir de enkazdan kaçanlar ya da kurtulanlar yani deprem sonrasında nefes alıp vermeye devam eden canlarımız var. Genel tartışmanın fiziki olan üzerinden yürüdüğüne şahit olurken deprem sonrası oluşacak travmatik yıkıma dair pek konuşulan bir şey duymuyoruz. Lakin bir yandan bölgedeki ahali diğer yandan tüm milletçe bir travma yaşadığımızı düşünüyor muyuz? Uzmanlarınca travma algısı olarak adlandırılan konu hepimizde farklı etkiler ile devam ediyor. İşte tarihçi olarak bizi ilgilendiren de bu olguya işaret edip, deprem tecrübemize bu hususu da katarak bakmaktır. Travma algısı aynı olaya verdiğimiz birey tepkimizin sonuçlarıdır olarak görülüyor. Bu noktada travmayı yönetmek kolay olmasa gerek; kimileri bu olayı iç ve dış dünyasındaki dayanaklarla daha hafif atlatırken kimileri için bu algı çok yıkıcı olabilir. Hatta depresyona dönüşerek ölümcül sonuçlar doğurabilir. Bu bakımdan travma algısının sonuçları enkaz ve kaldırılıp şehirlerin fiziki olarak ayağa kaldırılması kadar önemlidir diye düşünüyoruz. Narsist eleştirilerden ziyade halden anlayarak birbirimizin koluna girmemiz gereken zamanlardayız. Uzmanlarının bu konuda yapacakları katkı bu zamanlarda hayati boyuttadır.
Peki nedir bu travma? “Travma, ölüm, ölüm tehdidi, ağır yaralanma ya da bedenin bütünlüğüne yönelik bir tehdidin ortaya çıktığı ve kişinin kendisinin yaşadığı ya da tanık olduğu olaylar travmatik yaşantılar olarak tanımlanmaktadır. Deprem, sel, yangın, vb. gibi afetler, savaş, ırk veya din ayrımcılığı, boşanma, reddedilme, çocuk istismarı, tecavüz, işkence, vb. yaşantıları psikolojik travmalar olarak görülebilir. Travma, bireyin kişiliği ve psikolojik yapısı üzerinde şu veya bu ölçüde kalıcı bir etki bırakan olağandışı, felaket niteliğinde bir yaşantının anılarından kaynaklanan bir rahatsızlık ve bunalım durumu olarak tanımlanır.” Parvaneh Ebrahımı Dınvar, Travma Sonrası Stres, Dünyaya İlişkin Varsayımlar Ve Tanrı Algısı Arasındaki İlişki, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ve Din Bilimleri (Din Psikolojisi) Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2011”. Burada akademik bir çalışmadan aktardığımız tanımdan yola çıkarsak yaşanan deprem bir travma kaynağı olarak ruhumuzda da enkazlar oluşturmaya devam ediyor. Travma algısının ise bireylerde yaşadıkları şeylere göre farklı etki ve tepkilerle yaşanır halde olduğunu düşünmek için psikolog olmaya hacet yok sanıyorum. Bir çocuk, kadın, sevdiklerini kaybeden birisi, daha önce deprem yaşamış bir başka kişi ve daha onlarca ihtimal içinde bu konu yaşanıyor olmalıdır. Bunu uzmanlarının gereğince anlatacağı dikkatlerle düşünmek ve tedbir almak önemlidir. Biz deriz ki bu süreçte halden anlamak şüphesiz çok önemli yani demek istiyoruz ki milletçe birbirimizin halinden anlamamız gereken bir imtihanla daha karşı karşıyayız. Tarih bu tecrübeden ders alanlara gelecekte iyilik ve esenlik değilse de yeni travmalar vaat ediyor şüphesiz!
İnsanlar bu süreçte travmaya farklı tepkiler verebiliyorlar. Uzmanların görüşlerinden anladığımız kadarıyla kişilerin algılarının şüphesiz yaşantılar ve münferit bir sürü şarta bağlı olarak geliştiği ifade ediliyor. Burada bahsedeceğimiz tezahürler bir tespit olmanın ötesinde okunmamalı bir tarihçinin toplumu, hayatı ve zamanı anlama gayreti olarak disiplinler arası bir bakışla bir duruma ve olguya bakış olarak değerlendirilmelidir. Ne bir tavsiye var ne de bir çözüm önerisi. Ne demişler yarım doktor candan edermiş. Bu çerçevede travmalara veridliği söylenen tepkilere bakarsak, kimisi soğukkanlı ve sakin kalarak bu travmayı savuşturmak isteyebilir. Kimileri ise hedef ve planlarına yoğunlaşarak bu durumla baş etmeye çalışabilir. Bir kesin ise kendime işlerin daha iyi olacağını söyleyerek; bunun da bir imtihan olduğu, düzeleceği söylemi ile konuya yaklaşmayı seçer. Diğer bir grup ise algısını acı veren duyguları azaltmaya çalışarak yönlendirmeye gayret eder. Bu süreçte kimileri ise program ve etkinliklerine olabildiğince aynı şekilde devam ederek travma algısını yönetmeye çalışır. Bunun yanında olayı düşünmemek için dikkatini dağıtarak travmayı sindirmeye çalışanlar da görülebilir. Bunun yanında bu ara çokça gördüğümüz bir durum olarak kişiler dikkatlerini diğer insanların ihtiyaçlarına yöneltiyorlar ve onların ihtiyaçları ile ilgileniyorlar. Bu hem bireyin travmasını söndürüp hem de diğer canlara yürek olarak travmayı paylaşarak aşmayı çalışan bir tercih olarak görünüyor. Bunun yanında dikkatimi sıkıntı veren hislere yöneltenler de bu süreçte görülebilecektir. Bir diğer kesim ise olayın anlamı üzerine düşünerek konuyu ele alır. Travmaya dair diğer bir tepki ise olayla ilgili acı veren duyguların bazılarını tam anlamıyla yaşar ve buna izin vererek travmasını sindirmeye çalışır. Bunun yanında acı gerçekle yüzleşenler de olacaktır. Bunun yanında günlük düzenini (uyku, yeme, çalışma gibi) değiştirerek konuya yaklaşanlar olur. Bu ve benzeri çok şey daha olabilir. Dediğimiz gibi burada deprem tecrübemize muhtemeller dahilinde bir tarihçinin bakışının söz konusu olduğu göz önüne alınarak uzmanlara kulak verilmelidir. Bunları neden mi saydık o halde birbirimizin halinden anlamamız gerektiğini ifade için; haddi aşıp da psikologluk etmeye, bireysel gelişim tavsiyeleri vermeye değil. Bu bahsettiklerimizi daha yakın zamanda korona sürecinde de bilerek ya da bilmeden yaşamadık mı? Şimdi deprem olayı ile yüz yüze iken birbirimize karşı duruşumuzu değerlendirirken tüm bu psikolojik halet ve tepkilerin muhtemellerinin bilincinde olarak bu travmayı aşamaya çalışmalıyız. Onun nasıl aşılacağını erbabı bilir tarihçi ise olgular üzerinden bütüne dair hali tespit eder. Bu süreçte en önemlisi halden anlamalı ve kimsenin halini içeriğini bilmeden katı bir bakışla değerlendirmemeliyiz. Niyetini ve maksadını bilmeden birbirimize yüklenmenin kimseye faydası olmayacaktır.
Ders çıkarılmayan, tecrübe bohçasına konulmayan, gündelik eyyamcılığa feda edilen her durum/sorun tekerrür kuyusuna düşmeyi mukadder kılar. Travma algısı birey sayımız kadar yoğun olan şu devrede birey ve toplum olarak birbirimize kenetlenip, halden anlayarak bu süreçten en az enkazla çıkmaya çalışmalıyız. Fiziki ve maddi kayıplarımıza bir de manevi ve ruhi kayıplar vermemek, geleceğe daha sağlam ve sağlıklı yürümek açısından bu meselenin de nazarı itibara alınması gerektiğini der kenar olarak naçizane hatırlatmak isteriz. Bu da geçer ya HU!
.
İslam'ın Sadr-Evvelinden Hükümet
Hz. Peygamber bir medeniyet peygamberi idi. Hicretle geldiği Yesrib’de Medine kuran peygamber bir sosyolojik ve kültürel kitleyi, bir toplumu yeni bir tarihin zemini haline getiriyor; Müslümanların ötekini de içine alarak kuracağı nizamın temel numunesini teşekkül ettiriyordu. Bu toplum yapısı üzerinde oluşan devlet nizamı Peygamberin getirdiği adalet mihverinde gelişiyor ve gelecekte oluşacaklar için bir örneğe dönüşüyordu. Mescid-i Nebevi merkezinde oluşan yeni şehir ise başka bir medeniyet numunesi olarak ortaya çıkıyordu. Böylede Medine bir temeddün tarihinin merkez mekânı olarak oluşuyordu. İşte bu süreçte oluşan yapı sonrasında da ilk Müslümanların hayatında belirli çerçevelerin oluşmasını sağladı ki Hulefa-yı Raşidin devresinde devlet ve hükümet anlayışından bu özellikler çok aşikâr görünmektedir.
Bu ilk devirdeki anlayış aslında devlet felsefesi açısından tarihi olmanın ötesi öz niteliği taşıyan bazı hususları göstermektedir. Bunları doğru anlamak ve değerlendirmek gelecek adına millet-devlet hayatı adına faydalı da olacaktır. Zira tarihsiz kalmak talihsizliktir.
Bunlardan ilki halifelerin yönetimi bir ilke meselesi olarak görerek usul konusunda esnek bir tavır sergilemeleridir. Bilindiği üzere bilinen manada bir devlet yapısı ve geleneğine sahip olmayan ilk Müslüman Arapların, İslam sonrası dönemde bir örneklik olarak, dünya çapından eski zamanlardan itibaren görülen verasete dayalı aile iktidarı düzenine alaka göstermemeleri, bu konuda bir düzen kurmamaları önemli bir gelişmedir. Dört halifeden hiçbiri, ölümünden sonra yerine geçecek kimseyi belirlerken kendi ailesinden birini düşünmedi. Bu bakımdan modern zamanların özellikle bölgemizde görülen anomalileri bakımından bu anlayışın dikkatle düşünülmesi zaruridir. Burada önemli olanın ne olduğunun farkına varmak kültür ve tarihimizin hayatımızda yeniden ihyası ve hayatı ıslahı bakımından değerlidir. Zira bu manada kurulan şebekelerin bir medeniyeti nasıl derbeder ettiği ve değerlerin değersizleşmesinin hanedanları nasıl enkaza çevirdiğine tarih şahittir. İbn Haldun da Mukaddimesinde bunu anlatır.
İkinci olarak çok önemli bir mesele Allah ile onun adına temsil konusudur. Bu mesele bugün çok zayiat verilen bir meseledir. Bu ilk dönemlerde İktidarını doğrudan Allah’tan aldığı, böylece yeryüzünde O’nun temsilcisi durumunda olduğunu iddia eden bir otorite anlayışı bu devrede hiçbir zaman olmadı. Allah adına sözünü tartışılmaz kılan fitne İslam’ın ilk devirlerinde cari değildir. İlk Müslüman idareciler yürütme, yargı ve belirli ölçüde yasama yetkisine sahip olmakla birlikte İslâm’ın temel kaynaklarına istinat eden bir iktidara sahip olduklarının farkındaydılar. Bu konu günümüzde yaşanan pek sorun açısından dikkatle düşünülmesi gereken bir takın ilkelerin oluşmasında faydalı olacaktır diye düşünüyoruz.
Devlet yönetme yetkisi ile şahsi gerçeklerin ayrılması devletin varlığı ve oluşumu açısından hükümetler açısından çok hayati bir konudur. İlk Halifeler devletin ve toplumun menfaatleriyle şahsi menfaatlerini birbirinden ayırabilen idealist insanlardı. Bu konuda Allah adına hükmetmenin istismar edilip bu noktada yaşanan yozlaşmalara karşı dünden bugüne çok önemli misaller olduğunu ifade ile yetinelim.
İlk dönemde toplum mutabakatı son derece önemsendi. Zira devletin anlamlı hale gelmesi de bu manadaki bir müşterek bakış açısına dairdir. Onlar, İslâm’ın temel ilkelerinden danışmayı en güçlü ve yerinde kullanarak devletin şûra ve biat/mutabakat esaslarında yapılanmasını sağladılar. Böylece devlet şahısların değil ilkelerin devleti oldu ki modern zamanların devlet ile tahakkukuna çalıştığı şeyde burada saydıklarımızdan farklı değil.
Tarihin bu sözleri özümüze dair, bunlardan mahrumiyet tarihten mahrumiyettir. Bir medeniyet hayali olanlar içinse bunlar değerlidir. Konu tahakküm ve iktidar ise çıkarların gölgesinde bir başka tarihin izlerini aramak gerekmez mi?
Vesselam
.
Karlı Bir Günde Güvercinler
Muallim şahsiyete temyiz yeteneği kazandıran bir hademedir. Merhamet şüphesiz Hakka dair bir sıfattır. İnsanlar için fazla iddialı ve fazla kibirli bir kavramdır. İnsanın insana merhameti her zaman kakafonik bir tecrübe oluşturur. Merhamet Tanrı kavramıdır. Bunu söylerken bu mefhuma çok dikkat etmek lazımdır. Zira insan insanla efendi köle ilişkisinde değildir. İnsan insana faydalı olup hizmet ettiğinde insanlık sıfatı teşekküle başlar. Yahut buna dair terbiye muallim tarafından verilip bunun enayilik olmadığını bilinçli bir amel haline getiren insan için kemal noktasında bir gelişmeden bahsetmek mümkün olabilir. İnsan insanın kurdudur diyen kudurmuş zihin yapısı yanında insanı insana kul eden bir başka azgınlık da vakidir. Lakin insan insana faydalı oldukça insan olur; merhamet etmek değil insanın insana hizmet ederek: iyilik, doğruluk ve güzellikle diğerine dair bir alanda ilişkinin geliştiği o yerde vicdani olan ve hikmete dair bilgece bir idrakin teşekkülünden söz edebiliriz. Merhametçilik oynamak bir dilenciye üç kuruş verip kendini kâinatı kurtardı zannetmek hamlık olsa gerektir.
Karlı bir günde kuşlara, kedilere yiyecek bir şeyler verirken kendisinde merhamet duygusunun makesini gören kişi meşrebimizce tövbe etmelidir. Allahın bir kuluna yapılan her türlü katkı fayda odaklıdır, vecibedir ve iyililiğin yapılması yoluyla kişinin kendi değirmenine su taşımasından ibarettir. Hak kimseye merhamet bayraktarlığı bağışlamamıştır. O kuşlara atılan bir tutam buğday yahut bulgur onlara merhamet değil insanlığın gereği yapılan bir hizmettir/ameldir. Bilgelik yolunda minicik bir adım da olsa kendisinde o sessiz canlara karşı merhamet hissettiğini zanneden kişi aslında kendisinden çalmıştır. Vakıf medeniyeti kuran vicdanlar bir gösteriş ve itibar derdinde değil mütevazı bir kulluk mahviyeti ile bunu yapıyorlardı. Kalpleri Allah bilir elbette kimin neyi niye yaptığı yarın hak divanında zahir olacaktır. Lakin canlara fayda kişiye itibar değil vecibedir. Bundan ötürü de kimse hanesine fazilet yazılmasını beklenmemelidir.
İnsanın fiziki olarak sabit kalan kütlesi şartlara göre ağırlık kazanır. Kimi zaman birkaç kadehe meze olup yoka gider, çöp olur, kimi zaman ak kanatlarda göğe çıkar şad olur. Muallim şahsiyetin insanın kütlesinde sabit olan umumiliği öğretip merhamet zannıyla kendisini ağırlık kazandım zannederken yok olacağını lakin beklentisiz bir fayda anında ise o kütlenin dünyaya bedel hale gelebileceğini öğretendir. Töresini yitiren millet pusulasız gemi gibi çıkar fırtınalarında savrulur durur. Kavramların içi boşalır, katılaşır; o eski zamanlardan kalma itibarlı mefhumlar bir takım süfli emeller uğruna sömürülür, istismara uğrar. Bu durumlarda işte merhamet şov aracı oluverir. Acınası haller itibar vesilesi olur. Kütlesi birkaç okka et olan zeka ne yazık ki kainatı içine alan akıl yanında yokluğa düşer. İşte insan kendisini bilme imtihanında buna dikkat etmelidir. Bilgece kavramları, lafızları bilmek onları temessül etmek değildir. Bir güvercin cana bir avuç buğday atan kendisine insanlık katar ama bunu da bu sebeple yaparsa yine boşa bir gayretle debelenir durur. Kütlemiz her yerde sabit canlar ama ağırlığımız amelimiz kadar sanki. Kelamın ve amelin arkasındaki hali göremeyene ne güvercin fayda eder ne de evren. Ondan daha önemlisi Hakk amele bile bakmayarak kalpteki niyete bakıyor. Kendini bilmek için niyetini gözetmek zaruridir.
Mavi gök yağız yer arasında var oldum sanma talib seni bir kadehe koyarlar da ateşten denizlere atarlar. Mumdan geminde nereye varırsın onu da Hakk bilir artık. Avazeyi bu âleme Davut gibi sal baki kalan hoş bir sada, bir de hâl imiş… Hâlimizin yetmediğine kâlimiz ne yapsın talip! Güvercin canlar var olun ihya ettiniz
.
Memleket
Bugünlerde nasılsın sözü kadar anlamsız kalan başka bir kelam yok sanırım. Memleket gibiyiz işte; yarımız enkaz yarımız ölü, yaralı… Allah var gam yok amenna lakin Ateş düştüğü yerde yanıyor. Canlar bizden gitti. Kalanlar sağ mıdır yoksa biz mi öldük orası meçhul.
Akademik travmalar yine/yeniden kanallardan üstümüze boşalıyor. Her kafada bin bir ses. Gerçi bunları dinleyen de var mıydı ki? Derin uzmanlık kavramları karşısında maruz kalış esnasında göçük altından bakan bir çift masum göz ile teselli ararken canımız kanamaya devam ediyor. Orada bir Japon diyor ki bizde bina yapım sonrası kontrol yapılmaz. Nassı yani? Aklına gelmez ki adamın diyor demirden çalmak, betondan aparmak. Milletine kazık atmayı aklına bile getiremeyen insanlar medenidir. Sanırım son asırlardaki medenileşme/uygarlık savaşımızda, neden savaşsa o da bilmiyorum ama bir türlü bu saflığı öğretmeyi başaramadık. Hep uyanık, hep kurnaz, hep iş bilir… Medeniyet denen bir canavar değilse biz hala yönetmeliklerle, yasalarla, kanunlarla düzenlemeyi konuştuğumuz bir yerde insanın yokluğunu, yoksunluğunu, hiçliğini, yabancılaşmışlığını, yozlaşmışlığını inkâr edip de neden şapkayı önümüze koymayız? Meseleyi devlette millete falan ararken, büyük laflar arkasından ona buna ateş ederken bu basit ama derin meseleyi anlamaza verip malumatfuruşluklarla günü kotarma, kurtarma, sıyırma derdi de neyin nesidir?
Yüreğimiz yangın yeri, yas mekânı iken çok sözün fazlası edebsizlik olur. Lakin ergen çocuklar gibi birbirine çemkirme yarışı da yorucu oluyor zevat-ı kirâm. Hangi taraftan bakarsanız bakın o yıkılan şehirlere gün doğmuyor artık, bazı nefesler artık bizimle değil, bazı yüzler sonsuza gülmüyor. 1999 depremini yaşamış biri olarak nice kocaman laflar duyduk lakin gördük ki idare-yi masalahat her şeyden elzem imiş. Riskler yönetilecekken başka başka şeyler olmuş… Kendini arayan bir millet derinlerindeki ferasetten başka gidecek yer bulamayınca kendi enkazındaki zalâmdan hayat arıyor kendine. Düştüğü yerden çok kalkan bu millet yine kalkacaktır. Zor zamanda çok söze hacet yok. Ölenlere rahmet, kalanlara sabır… Ateş düştüğü yeri yakıyor. Yağmacılar da işine devam ediyor. Baba katiliyle babam bir safta… Cahit Sıtkı’nın Memleket İsterim dediği yerden selam olsun…
Memleket isterim
Gök mavi, dal yeşil, tarla sarı olsun;
Kuşların çiçeklerin diyarı olsun.
Memleket isterim
Ne başta dert, ne gönülde hasret olsun;
Kardeş kavgasına bir nihayet olsun.
Memleket isterim
Ne zengin fakir, ne sen ben farkı olsun;
Kış günü herkesin evi barkı olsun.
Memleket isterim
Yaşamak, sevmek gibi gönülden olsun;
Olursa bir şikayet ölümden olsun.
Gün bir olma, diri olma, iri olma günüdür; yaralarımızı sarıp, kalan canlarımıza umut olma günüdür; lazım olan dersleri çıkarıp geleceğimizi düşünme, imtihan ve kader ile ehliyet ve mesuliyet meselesini yerli yerince medeniyetimizde muhasebe günüdür. Memleket kadarız işte. Neyse öyleyiz… Ahval budur.
Vesselam
.
Yükselen bayrak yahut Mehmet Emin Resulzade'den Ebulfez Elçibey'e azadlık
Mavi Gök Yağız Yer…
Türkistan büyük vatan. Muhtelif zamanlarda ağır işgaller yaşadı. Bunların şüphesiz en önemli cephelerinden birisi Çarlık ve Bolşevik dönemi Rus istilaları, kıtalleri, sürgünleri ve kıyımlarıdır. Bu vatanlardan birisi de Azerbaycandır. Tarihin akışı içerisinde 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Azerbaycan Millî Şurası oluşturuldu. Şura başkanlığına Mehmet Emin Resulzade getirildi. Azerbaycan Millî Şurası 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan edip Mehmet Emin Resulzade’yi devlet başkanı seçerken bir daha inmeyecek bayrağın yükselişi başlıyordu. 1920’de Bolşevik işgaline kadar tarih Bakü’yü alan Kafkas İslam ordusunun da desteği ile Azerbaycan’dan yana akacaktır. Türkistanlılar için Azerbaycan cephesinde Sovyet dönemi boyunca azatlık mücadelesi devam edecek ve tarihin sarkacı bu defa Sovyetlerin çöküşü yönünde salınmaya başlayınca yükselen bayrak için başka bir şafak başlayacaktır.
Sovyetler’de işler artık eskisi gibi gitmiyor ve Türkistan için yeni yüzyılın ilk ışıkları da doğmaya başlıyorken yükselen bayrak yeniden dalgalanmaya başlayacaktı. 1985 yılında Sovyetler Birliği’nde Mihail Gorbaçov’un Sovyetler Birliği’nin başına geçmesi ile birlikte başlattığı Perestroyka (yeniden yapılanma) ve Glasnost (açıklık) siyaseti bütün Sovyet Cumhuriyetlerini olduğu kadar, Azerbaycan’ı da derinden etkileyecektir. Sovyetler yönetimi Birliği meydana getiren cumhuriyetlerdeki ekonomiyi düzeltmek için 1986 yılında, yeniden yapılanma (Perestroyka) politikasını uygulamaya koymuştur. Ekonomideki yeninden yapılanmayı, siyasetteki açıklık (Glasnost) politikası takip etmiştir. Açıklık politikası ile kısmen özgürleşen politik ortamda, Sovyetler Birliği’ni meydana getiren milletler komünizme bağlılıklarını sorgulamaya başlamışlardır. (Erhan Yoska, Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan Özelinde Türk Dünyası Meselelerine Bakışı, Journal of Universal History Studies (JUHIS) • 3/(Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue) • October • 2020, 221-222). İşte tam burada modern zamanlarda Azerbaycan’ın mavi göğü ve yağız yerinde Türkistanlıların diğer bir evladı tarih sahnesine çıkacaktır. Bu, Ebulfez Elçibey’den başkası değildir.
Azerbaycan Millî Şurasından sonra şimdi de Azerbaycan Halk Cephesi kurulacaktır. Kuzey Azerbaycan’daki Rus politikalarına son vermek, Azerbaycan Türklerini Ermeni saldırılarından korumak için birçok dernek, birlik vb. oluşumu bir araya getiren Elçibey, 16 Temmuz 1989 tarihinde Azerbaycan Halk Cephesi’ni resmi olarak kurdu. Elçibey liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi; bir yandan Ermenilerin Azerbaycan Türklerine yönelik saldırılarını engellemeye çalışırken diğer yandan da milli çıkarları ön planda tutarak, Glasnost ve Perestroyka kapsamında demokratikleşme sürecinin ülkede yayılmasına gayret etmiştir. Azerbaycan milli bağımsızlık hareketinin önderi Elçibey 13-17 Temmuz 1991 tarihinde Azerbaycan Halk Cephesi’nin 1. Kurultayında Sovyetler Birliği Komünist Partisinin yaklaşık 70 yıllık hâkimiyetinin artık bittiğini ve SSCB’nin aşamalı bir şekilde dağılacağını dile getirmiştir. (Erhan Yoska, Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan Özelinde Türk Dünyası Meselelerine Bakışı). İşte tam bu noktada 20 Ocak katliamı denilen ve milli yas günü olarak anılan olaylar yaşanacaktır.
Kızıl ordu son kez petrol ve doğal gazından vazgeçemediği, bağımsız bir Türk devleti ve bayrağına tahammül edemeyeceği Azerbaycan’ın azadlık hareketini bastırmak için harekete geçer ve 20 Ocak’ta katliamlar yapılır. Türkistanlılar için yeni bir acı ama diğer yandan bağımsızlık devri artık başlamaktadır. “30 Ocak'ta Ebulfez Elçibey'in Azerbaycan halkına, BM Genel Sekreterliği'ne, AGİT Başkanlığı'na hitaben yazılmış beyanatı, başta Azatlık Radyosu olmak üzere, dünyanın büyük radyo kuruluşları tarafından yayınlandı. Böylece tüm dünya Rus vahşetinden haberdar oldu. Bunun üzerine Rus askerleri, yerli işbirlikçilerin yardımıyla, Halk Cephesi binalarını kapatarak mensuplarını tutukladılar. Lakin bağımsızlık mücadelesinden yılmayan ve korkmayan Ebulfez Elçibey ve arkadaşları 26 Ocak 1990 günü, üç renkli Azerbaycan bayrağını, Rus askerlerinin gözü önünde El Yazmaları Enstitüsü'nün çatısına dikerek, Rus emperyalizmini dize getirdiklerini tüm dünyaya ilan ettiler. (Zühriye Babayeva, Bakü’de Kanla Yazılan Tarih: 20 Ocak 1990, https://21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/guney-kafkasya-iran-pakistan-arastirmalari-merkezi/bakude-kanla-yazilan-tarih-20-ocak-1990). Önce çarlık sonra Sovyet görünümlü Rus işgali Türkistan’ın bir parçasında böylece fiilen, hukuken sona ermiştir. Yükselen bayrak artık mavi gök yağız yer arasında Türkistanlıların büyük vatanında bir kere daha dalgalanmaktadır. Ebulfez Elçibey bu azadlığın son dönem önde gelen lideri olmuştur. Sonrasında Atsız beyin Yolların sonu şiirinde dediğince Bu gün yollanıyorken bir gurbete yeniden Belki bir kişi bile gelmeyecektir bize. Bir kemiğin ardında saatlerce yol giden itler bile gülecek kimsesizliğimize dediğince kahramanca tarihe mal olup gidecektir. Elçibey “Ben Türk milliyetçisiyim ve bununla gurur duyuyorum. Ancak bizim Türk milliyetçiliğimiz şovenizme, ırkçılığa karşı olan bir fikirdir. Bizim milliyetçiliğimiz milli kendini savunma, Türk milli ruhunun korunması, onun yüceltilmesi, dünyaya ulaştırılması ve Türk Birliğine nail olmak için mücadeledir.”, diyerek tarihe selamını verip fanilikten bekaya göçüp gitmiştir. Türkistanlılar bir gün medeniyetçi milliyetçilik ülküsüyle Türkistan’ı yeniden mihver coğrafya yaptıklarında bugün tüm izanlı, sağduyulu ve vicdanlı gönüllerde yaşayan adı elbette makûs inzivasından çıkacaktır.
Azadlık ama ne için azadlık? Yükselen bayrağın başka bir şairi de Bahtiyar Vahapzade’dir. Tazatlar şiirinde Azatlık olmayan bir memlekette, Hakikat riyadır, adelet boya… Azatlık olmayan bir memlekette Adamlar yaşıyor, insanlık olmaz… Düşünen kafalar söner zulmete Yalanla hakikat yüzbeyüz olur Azatlık olmayan bir memlekette Düz eğri adlanır, eğri düz olur… tespitlerini yaparak esaretin ağır zilletini anlattıktan sonra şiirinde Bunlara apaçık sen bildiğinden, Azatlık yolunda dövüşe girdin, Azatlığın lezzetini sen ki, Kadim tarihden iyi bilirdin, mısralarıyla Türkistanlılara selam eder, bu yolda dövüşe girenlerin de asıl gayesini gösterir.
21. yüzyılda dalgalanan tüm Türk bayraklarına/bayraklarımıza ve bu yolda emek harcayan, ter ve kan dökenlere selam olsun… 20 Ocak mazlumlarını saygıyla ve rahmetle anıyoruz.
Al bayrağın gölgesinden Türkistanlılara selam olsun…
.
Kur'an Yakma Faşizmi yahut Oryantalizmin Hortlayan Yüzü
Son dönem Kur’an yakma hadiselerinin çok katmanlı ve maksatlı olduğunda şüphe yoktur. Kutsal kavramını ırkçı ve faşişt bir emperyalizme hapsetmiş bir hain zihin meseleyi kendi çıkar çerçevesinden istismar ediyor. Sahibinin koruyacağını ilan ettiği bir kitabın nüshasının yakılması o kitaba ve muhtevasına değil ama mensup ve müntesiplerine bir zillettir. Orada yanan, Kitabın izzeti değil kendi medeniyet çerçevesini kuramamış doğudan batıdan kendisine merkez arayan zavallı zihinlerdir.
Hitler’in yaktırdığı kitaplar misalinde olduğu üzere bu zorbalık bir şekilde tezahür edip durmaktadır. Bu ağır tahrikin ardında elbette güncel pek çok çıkar hesabı vardır. Lakin arka planındaki oryantalist imgeler ve İslamofobik dürtüleri görmemek de mümkün değildir. İşte bilvesile oryantalizmi tarihi aşamaları ve amaçları bakımından hatırlamak ve bu olayı analiz ederken bu çerçeveyi de dikkatte tutmak gerekliliğine binaen İsveç Kur’an yakma şeref yoksunluğu hadisesine bir de buradan bakalım. Oryantalizm incelendiğinde Kur’an ile alakalı özel bir saplantı da görülecektir.
Oryantalizmi ele alan değerlendirmeler tarihi olarak üç aşamadan bahsederler ki bu herkesçe de bilinen bir mütearifedir. İlk aşamada amaç, İslâm'ın ortaya çıkışı akabindeki parlayışı ile başlayarak 17–18. yüzyıla kadar olan sürede Batılı araştırmaların İslâm'ın hızla yayılışını engellemek için Hıristiyanlar etrafında koruyucu bir duvar oluşturmaktı. Burada İslam’ın ötesinde “Doğu” olarak ötekileştirilen her yer bu engelleme devresini sınırları içine girmiştir. Bu ilk dönemi bir siper alış ve direnme devresi olarak değerlendirmek mümkündür. Sonraki dönem ise 17–18. yüzyıldan itibaren sömürgecilik ve yayılma bağlamındaki gelişmeye paralel ortaya çıkan oryantalizmdir. Bu ikinci aşama adeta savunmadan ileri çıkış devresini temsil eder. Oryantalizmde bu ikinci keskin devreden sonra üçüncü aşama olarak 20. yüzyıldan itibaren mevcut durum ve istikrarı meşrulaştırma devresinden söz edilebilir. Hatta tarihin sonunu ilan eden anlayış da bu yaklaşımın dramatik bir örneği olmuştur. Görüldüğü gibi tek bir devirde yaşanmayan oryantalizm zamana ve zemine göre şekil ve söylem değiştirmiş, amaca göre şekillenmiştir. Yani değerlendirmeler yapılırken hangi devirde hangi oryantalizmden bahsedildiğinin tespiti önemlidir; Meselâ 1683’te oryantalist terimiyle kast edilen “Doğu veya Yunan Kilisesinin bir üyesi” idi. 1838’lerde ise oryantalizm terimi, bütünüyle Doğu’nun –hem Yakın Doğu’nun hem Uzak Doğu’nun- incelenmesi anlamında kullanılmaktaydı. Bunların Batıda yapılan tanımlamalar olduğu düşünülürse değişik zaman ve mekânlarda yapılan bu tariflere dayanılarak pek çok oryantalizm değerlendirilmesi yapılabilir.
Oryantalizmin tek bir devresi olmadığı gibi tek bir amacı da olmamıştır. Oryantalistleri yönlendiren pek çok sebep olmuştur. Bunlardan birisi dinî sebeptir. Ötekileştirilmiş olan İslâm dinine karşı muhtelif tezlerle karşı çıkan pek çok oryantalist herkesçe bilinmektedir. Bu tezlerin en belli başlıcası ise Kuran ve onun tebliğcisi Hz. Peygamberin nübüvveti ve hadislerinde şüphe oluşturarak kafa karıştırmaktır. İslam’ın, Yahudi ve Hristiyan kaynaklarına dayandıklarını ileri sürmek diğer bir oryantalizm tezidir. Yazarının vicdanına havale ettiğimiz niyeti bilinmez ancak yazılan bazı meallere İncil ve Tevrat’tan ayetlerinde yerleştirilmesi bu teze binaen bir karışıklığa ve oryantalist gayelere istemeyerek de olsa bir hizmet olabilir kanısı da burada ifadesi gereken bir husustur.
Oryantalizmin diğer bir amacı ise siyasidir. Zamanla ortaya çıkan bu yön hedef görülen kavram veya coğrafyaya yönelik maksatlı çalışmaları kapsar. Sanayi devrimi sonrası mal satmak için tanımak ilkesini benimseyen tüccarlar vasıtasıyla oryantalizme ticari sebep de eklenmiştir.
Bunların dışında nihayet oryantalizmi motive eden sebepler arasında ilmi sebep de bulunmaktadır. Gerçeği öğrenmek maksadıyla yapılan ve kendisine medyun olduğumuz bazı araştırmacıların çalışmaları bu alan sınırlarına girmektedir.
Görüleceği üzere oryantalizm denilen alanı ortaya çıkaran tek bir sebep bulunmamaktadır. Bu bakımdan üst perdeden yapılacak değerlendirmelerin hangi oryantalizmi içerdiği açıklanmalıdır. Zira bunun açıklanmaması kafa karışıklığına ve içinden çıkılmaz tartışmalara yol açabilecektir. Pek çok değerli çalışmaya imza atmış oryantalistlere ifrat-ı minnetle şükranlar sunulurken Rahip Louis Massignon gibi “Müslümanların her şeyini tahrif ve mahvettik. Dinleri, inançları, ahlakları, dine bakışları ve insani duyguları mahvoldu. Onların manevi değerlerini, Batı medeniyeti potasında eriterek kendimize benzettik. İslamiyet’ten uzaklaştırdık. İslamiyet’i öğrenmeyi, yaşamayı, namaz kılmayı ve Kur’an-ı Kerim öğrenmeyi, suç ve gericilik olarak göstermeyi başardık. Artık çoğu, tam olarak, hiçbir şeye inanmıyorlar” gibi sözler sarf eden oryantalistleri veya “Önce bizim elimizde bereketli topraklarımız vardı, onların da elinde İncil. Sonra bereketli topraklarımız onların oldu, bizim ise elimizde İncil kaldı” dedirten yaklaşımları da unutmamak icap etmektedir. Zira herkes bir alanın uzmanı değildir, sade insanlar okuduklarını doğrudan ve düz anlarlar. Onlardan bir mütehassıs hassasiyeti ve anlayışı beklemek de haksızlık olur. Eğer kasıt yok ise siz gibi düşünmeyenleri yargılarken kantarın topuzu kaçarsa benzer itaplar söz sahiplerini bulabilir. Bilgi izafidir ve her zaman herkesçe mutlakmış gibi savunulacak doğrular olmamalıdır. Reşit Rahmeti Arat’la aynı alanda çalışan bir oryantalistin olması ve değerli çalışmalar yapması bizi doğrudan indirgemeciliğe götürmez. Fuat Köprülü ile aynı bağlamda çalışan bir Batılı oryantalist nasıl bizim safımızda olmazsa bu bizdekileri de başka saflara geçirmez. Mugalâta ile ucu bağlanan hükümler sahibinin ayağına dolaşır sadece. Bir konuda delil, kendisinin bilinmesinden medlulün var olduğunun bilinmesi gereken nesnedir. Burada delilde olması gereken akli ya da nakli bir medlulü bulunmamaktadır. Nakli olarak ise bu delilin medlulü olacak bir uygulama olmalıdır. Umumi uygulamalardan hususiye getirilecek ya da hususinden umumileştirecek kıyasa imkân veren bir delil olmayan yerlerde itidal en doğru yoldur.
Kitap yakan zihin böyle bir arka planın güncel tezahürlerinden birisidir. Hülasa Kur’an’ı herhangi bir sebeple ve amaçla istismar eden Allah’a savaş açar. Müslümanlar çıkarcı, aciz, gafil hatta hain olsa da Allah baki ve müntakimdir: Dert çok, derman yok, düşman kavi, tali zebun… Allah var gam yok
.
Aşıkpaşa Garipnamesi yahut Alp'ın Dokuz Nesnesi/Töresi
Selçuklu sonrasında Osmanlı’nın kuruluş sürecinde eserini yazan Aşık Paşa (1272-1332) Garipname adlı eserinde alpliğe dair önemli bilgiler verir. İşbu tokuz nesnedür alp âleti / Bu tokuzsuz olmaz alplık hâleti (Aşık Paşa, Garipname, Haz. Kemal Yavuz, İst., 2000, s. 430-432) diyerek alpliğin dokuz nesnesini/gereğini ortaya koyar. Askeri tarihimiz açısından alp kelimesinin kazandığı itibar dolayısıyla kimdir bu alp, ne özellikler taşır ve neyle savaşır sorusuna Aşık Paşa üzerinden bilgi vererek Aşık Paşazade tasnifinde yer alan Gâziyân-ı Rum denilen Türkiye’deki dört ana sosyal yapıdan birinin içeriği hakkında fikir edinmiş olacağız. Nizam-ı alem uğrunda Selçuklu ve Osmanlı devri telakkisini anlamak bakımından onun verdiği malumat önemlidir. Hülasa Âşık Paşa bize alplık töresini anlatıyor dersek hata etmeyiz
Âşık Paşa’nın hayat serencamı yazdıklarını Selçuklu ve Osmanlı arasında önemli bir yere koyar: “Âşık Paşa, âlim ve zâhid bir şeyh olarak yaşamış ama devrinin siyasi faaliyetlerini yakından takip etmiş ve hatta bazen bu faaliyetlere katılmıştı. Soylu bir aileden geldiği için sosyal çevresi geniş ve etkisi büyüktü. Şeyh olarak anılıyordu. Osman Gazi’nin istiklâlini ilan ettiği törenlerde bulunduğu, Orhan Gazi’nin tahta geçtiği zaman Aşık Paşa’nın onun yanında yer aldığı, savaşlara katıldığı, Ankara ve Kırşehir’in Osmanlı Devleti’ne katılmasında büyük rol oynadığı, hatta bir aralık Kırşehir Bey’i olarak görev yaptığı, devrinin büyükleri arasında zikredildiği iddia edilir. Âşık Paşa’nın çocukluğu, III. Gıyaseddin Keyhüsrev, gençlik yılları da Sultan II. Mesud ile III. Alaaddin Keykubad zamanlarında geçmiştir. Osman Bey döneminde olgunluk yıllarını yaşamıştır. Ömrünün son yedi senesini ise Orhan Bey zamanında geçirmiştir. Bu durumda o, üç Selçuklu ve iki Osmanlı hükümdarı zamanlarında ömür sürmüştür. (Ethem Erkoç, Âşık Paşa ve oğlu Elvan Çelebi, Çorum, 2020, s. 50-51.)“ Alplık ile alakalı aktardıkları da o zamanın bu bahsedilen bütünlüğü içinde telakki olunabilir. Aşık Paşa, Osmanlı Devleti’nin kuruluş devresinde yazdığı Garibnâme’sinde Alplik ve birlik konusundaki düşünceleriyle siyasi mesajlar vermeyi ilke edinmiştir. Bu sebeple onun alplığa dair verdiği bilgiler sosyo-politik bir çerçevede gaza ve yiğitlik merkezinde oluşan bir zihniyetin arka planının anlatır mahiyettedir.
Âşık Paşa’ya göre öncelikle alp sağlam yürekli olmalıdır: Evveli şol kim ola muhkem yürek Pes yürekdür alplıguñ ilk âleti / Anuñ-ıla olur alplık hâleti. Alp halinin oluşmasının ilk şartı kalbim selameti olarak görülmüştür. Hülasa alplik iddiası için öncelikle muhkem yürek taşımak gereklidir. Haline giremediğimiz şeyin kavlinde olmak kuru bir mukallitlik ötesinde mana ifade eder mi?
Kalp gücünden sonra alp için öngörülen ikinci özellik pazı gücüdür: Pes ikinçi, bâzuda kuvvet gerek. Türkler yaşadıkları hayat şartlarında hep bozkırın sert şartlarında güçlü insanlar oldular. Bu onları askerlik özelliğine de aksetti. Alpın güçlü bir beden taşıması ve kuvvetli olması o devirde beklenen bir özellikti ki askerlik için bu her devrin değişmez kurallarından biridir.
Âşık Paşa hamiyetin aslı olarak gayreti görür. Alp kalbi ve bazusu güçlü, kendi ve milli onurunu koruyacak gayrette biri olmalıydı: Alp ere gayret-durur üçinçi hâl / Gayreti olmaz-ısa alplık muhâl. Alpin bu üçüncü özelliği ruhi ve bedeni tamamiyeti olan kişinin hareket zemini gibidir. Kutsal bildikleri, mukaddesatı üzerine gayretli olmak alplığın esasıdır. Kalbi ve pazısı güçlü olanın halinde gayrette olmalıdır.
Âşık Paşa bundan sonra alplığın savaştaki teçhizatı diyeceğimiz hususları sayar: Alplara dördinçi âlet at-durur. At, Türk’ün kanadıdır diyordu Kaşgarlı Mahmud. Bu durum Osmanlı’nın kuruluş evresinde de aynen devam etmektedir. At ve süvari savaşı Türk askerlik kültürünün esaslarından olması hasebiyle Türkistan’da Türkiye’ye modern zamanlara kadar savaşçının yahut alpın ayrılmaz parçası olmuştur. Kahramanlar adını atından alır geleneğinin alplık bağlamında zikredildiği de burada kaydedilmelidir.
Orta Çağlarda askerlerin giydiği zırhlar çeşitli idi. Lakin her alpın bu manada zırhı olması bunun alpın beşinci aleti olduğu anlatılır: Pes bişinçi âlet alpa ton-durur / Alpa alplık adını ton bildürür Tonı oldı biligin daksun bile / Okını vü yayını alsun ele. Savaşçı harp donanımı içerisinde elbisesi ve zırhıyla bir bütündür. Zira savaş meydanı gündelik hayat dışında bir ortamdır. Bu bakımdan ton denilerek bahsedilen alet alpın gereklerinden birisi olarak görülmekteydi. Dede Korkut hikâyelerinde de gördüğümüz bu savaş teçhizatı Âşık Paşa’nın kayıtlarında da bir süreklilik olarak görülmektedir.
Ok ve yay Türk’ün eli ve koludur. Destanlardan modern zamanlara kadar uzun asırlar ok ve yay Türk savaş kültürünün esasını teşkil etmiştir. Atlı okçular bu bağlamda son derece merkezi bir yerde konumlanmışlardı. Alp için de ok ve yay dönemin muktezasında olarak aletler arasında sayılmaktadır: Alp erenler eline çün yay ala / Alplıgı anuñ cihânda yayıla Alplara altınçı âlet yay olur / Anuñ-ıla çavı ile yayılur. Giyisi ve zırhını alan kişi ok ve yayını ele almalıdır; Toni oldı biligin alsun bile Okını vü yayını alsun ele. Alp denilince akla gelen hususlardan birisi de ok ve yay idi. Katı yay çekmek uzak atmak ere Key hünerdür kime kim Tengri vire Alp kişiye yay yaraşur yagıda Yay ile ol nice dirnek tagıda Alplara pes yay key alet durur Düşmene karşu okı ol atdurur.
Alpın diğer bir aleti ise kılıçtır: Pes kılıçdur âletüñ yidinçisi / Oldur alpuñ altunı vü inçüsi. Bundan sonra ise mızrak alpın diğer bir silahı olarak ortaya konulur: Süñü sekzinçi âletidür alp erüñ / Pes süñüsi olsa gerek alplaruñ. Bunlar Âşık Paşa’ya çağdaş Memlûk furusiyye kültüründe de savaş aletleri olarak gördüğümüz aletlerdir. Orta Çağ Türk-İslam dünyasının muhtevası bakımında karşılaştırmalar da yapıldığında aktarılanların önemli bir yapıyı ifade ettiği görülecektir.
Bahsedilen bu sekiz aletten sonra alp için son olarak: Alplara tokzunçı âlet yâr-durur / Düşmanı yâr kuvvetiyle arıdur, denilerek iyi arkadaş, yoldaş alpın dokuzuncu aleti olarak zikredilir. Yoldaşı eksik olan alplık töresinde tam görülmemektedir. Dayanışma ve birlik ile düşmana karşı durarak yeniden nizam kurma düşüncesi içinde olan bir devirde bu yaklaşımları anlamak önemlidir.
Kimde varsa bu tokuz nesne tamâm / Alp adıyla okır anı hâs u ‘âm diyerek alp adını alacak kişini kalp ve beden sağlamlığı taşıyan ve bahsedilen savaş alet edevatında usta kişi olması olarak ortaya konuyor.
Destanlar çağından Türkistan’a oradan Türkiye’ye akan derin tarih nehri alplığın töresini de Osmanlı kuruluş devrinin şafağına taşımıştır. Tarihi bütünlüğümüz içinde kendimizi görmedikçe, tarihimizi bölerek ve kategorik düşündükçe zaman bizim için terse akmaya devam edecektir. Yüreği alp, bedeni alp, gayreti alp olan cümleye selam olsun! Bu alpların ruhunda yanan ışıklarla birlikte alperen kavramı ortaya çıkar. Âşık Paşa’nın zahir yahut dünya alplığı dediği ve yukarıdaki dokuz özellikle anlattığının yanında bir de din alplığı dediği ve içe doğru derinleşen adeta küçük cihattan büyük cihada yönelen alplığı anlattığı kısım da göz önüne alınınca alperen kavramı tamamlanır. Velilik, riyazet yani şahsın dünyevi isteklerinden, maddeden uzaklaşması, hırs ve tamahtan kurtulabilmesi, tevekkülün, din bilgisinin, din yolunda himmet ve çaba, nihayet bu yolda dost edinmek gibi hususlarla din alplığı dediği husus açıklanarak alperen kavramı gösterilir.
Türkistan’dan Selçuklu’ya oradan Osmanlı’ya gelip geçen cümle alperenlere selam olsun…
Vesselam
Sedat Yurtseven yahut imanlı, nazik ve sağduyulu bir Ülkücünün ardından
Sedat Yurtseven’i tanıdığım kısacık zaman dilimi benim fikrim ve ruhumda değerli izler bıraktı. Eskişehir’de Anadolu Üniversitesinde çalıştığım fakültedeki odama ziyarete geldiğinde o ak saçlı bilgenin âl-i cenaplığı karşısında mahcup olmuş idim. Beni son derece nazik, ölçülü ve samimi bir hal ile kucaklamıştı. İlk defa görmeme rağmen sanki asırlardır tanıştığım bir ruhla dünyada nihayet karşılaşmış gibi idim. Her yönü ile bir öğretmen idi. O karlı günde işini gücünü bırakıp gelmesi sonrasında iki defa daha gördüğüm bu yüce adamın bende tesiri ve duygusu çok uzun zamanlara sari idi. Bir medeniyet imbiğinde süzülmüş ruh, ete kemiğe bürünmüş ve hayat olarak karşıma çıkmıştı. Bazı insanlar vardır hâliyle size maya çalar gider ya Sedat Ağabey işte benim için öyle olan müstesna birkaç adamdan biriydi. Düşünen, gayret eden ve yolda olan. Bir yazısında “Şikayet ediyoruz.. Günden, güneşten, zamandan, zeminden, halden, elden, dilden şikâyet. Sanki kuşatılmış gibiyiz. Yol, iz bulmakta zorluk çekiyoruz. Nefesimiz daralıyor. Susuzluğumuz sahralarca artıyor. Çok büyük kalabalıklarda yapayalnız kalmışız. Anlatamıyor, anlaşılamıyoruz. Fuzuli asırlar öncesi sanki bugünü tarif eylemiş;“Dert çok, derman yok, düşman kavi, tali zebun.” Evet, şekvanın sonu yok. Belki bunlar kısmen doğru ama galiba biraz işin kolay tarafı. Oysa esbaba tevessül etmek diye bir keyfiyet var. Esbaba tevessül etmiyoruz gibi geliyor bana. Susuzluğumuzu kandıracak pınarlar aramak zor geliyor. Hal ehlinin haliyle hallenmek, ehl-i dil ile yoldaş olmak kısaca kâmil manada tefekkür etmek zor geliyor. Aşk ile sevmek, Yaradan adına yaratılanı sevmek, aşk ile cümle eksikleri tamam görmek, Yunus Emre’ye uzak olduğumuz için zor geliyor.” dediği ne varsa ben bunları Sedat ağabey de fiilen görmüş idim. Sedat ağabey esbaba tevessül eder, çok okurdu. Kendi zamanına çok fazla, lüks şahsiyetlerden biri olarak düşünmüştüm hep Sedat ağabeyi. Kendisi inanmış, samimi son derece ölçülü ve nazik bir Türk milliyetçisi, ülkücü idi. Zaman zaman paylaştığım yazılarıma verdiği tepkilerle beni haddimden fazla teşvik etmesiyle yoluma ışık olmuştu. Cevahiri doğru terazi tartarsa hakikat zahir olur; işte Sedat ağabeyin yazılarıma yorumları hep bu yolda beni mutlu ediyor ve teşvik eyliyordu. Biliyordum ki rüşvet-i kelam etmezdi.
Eskişehir Türk Ocağı eski başkanlarından idi. Bu yönüyle benim kendisine ayrı bir muhabbetim de oluşmuştu. Zira o temsil ile Türk ocaklı olunması izlemek bu kaba, saba, kurnaz ve katı zamanda sadra şifa bir haldi. “Türk’ün gönül coğrafyasını gönüllere nakş etmemişsek şikâyet hakkımız yok. Aramak, araştırmak, taşımak, yaşamak ve yaşatmak gibi asla göz ardı edilemeyecek sorumluluklarımız var.”, bilinciyle yaşamış bir gönül ve ülkü adamıydı. Mesuliyetini ve mensubiyetini hazmetmiş ve bu yolda bir ömür geçirmişti. “Aşk ile sevmek, Yaradan adına yaratılanı sevmek, aşk ile cümle eksikleri tamam görmek, Yunus Emre’ye uzak olduğumuz için zor geliyor. Ve elbette Hz. Mevlana’ya, Hünkâr Hacı Bektaşi Veli’ye, Hoca Ahmed Yesevi’ye ve bu uluların çerağı ile aydınlanan o muhteşem medeniyete, düşünce dünyasına uzak olduğumuz için zor geliyor. Oysa o aydınlık yola çıkın göreceksiniz. Büyülü bir kehkeşan altına uzanın gökten yıldızları birer birer indirmeye başlayın. Göreceksiniz, maveradan, ötelerden üzerinize huzur yağmurları yağacak.”, tespitlerini burada aktarmak fazla söze hacet bırakmaz. Aşk ile seven Türk medeniyetini özleyen ruhlardandı. Niyazım şimdi göçtüğü ötelerde bu aydın ruhlarla buluşmuş olması ve huzur yağmurlarında olmasıdır.
Nihayet o kavli ve haliyle bir öğretmendi. Türkçesinin güzelliği ve fikirlerinin berraklığı ile mavi gök yağız yer arasında bir mefkûre çerağıydı demek yanlış olmayacaktır. “İlk görev yerim Samsun Akpınar İlköğretmen Okulu’dur. 1970 yılında "Nereyi istiyorsunuz?" sorusuna karşılık "Bayrağın dalgalandığı yer, yoksa dalgalandıracağım yer." cevabı, inanç ve azmiyle öğretmenliğe başladım. Milli bir ruh ve heyecanla milletimizin hizmetinde bulunmak idealimizdi. Öyle yetişmiş, Öyle görmüş ve öyle inanmıştık. Bireysel olarak çok mutlu olduğum hususlar olmakla birlikte genelde hayâl kırıklıklarım devam ediyor.” İşte Sadet Yurtseven böyle bir öğretmen idi. Milli ruh ve heyecanına ben dahi şahidim. Onun eğitim anlayışını “Onun için genç kendinin farkında olmalıdır. Merhum Arif Nihat Asya hocamınız ifadesiyle ‘’Fatih’in İstanbul’u fethettiği yaşta’’ olduğuna ya da olacağına inanmalıdır. Eğitim dünyaya gelmekle başlıyor, dil, anadil ana sütüyle birlikte emziriliyor. Şefkat, sevgi ana kucağında başlıyor. İlk öğrenilenler ana-ata ocağında öğreniliyor. Aileler bu hazinenin ne ifade ettiği bilinciyle bilinçlenmelidirler. Genci teslim alacak olan öğretmen ve çevre neyin emanetçisi olduğunun farkında olarak en iyiye, en doğruya nasıl ulaşır ve nasıl ulaştırırım nasıl korurum gayretiyle geceyi gündüze katabilmeli, gözüne uyku girmemelidir. Bu emanetin nöbeti kutsaldır ve asla ihmale gelmez.” sözlerinden anlamak kabildir. O milli olan ve insanlığa hayat verecek bir eğitimi düşünüyordu: “Milli, millete ait demekse elbette milli eğitiminde, öğretiminde temel niteliği milli olmaktır. Milletin sosyolojik yapısına bulunduğu coğrafyadaki jeopolitik durumuna ve tarihi seyrine uygun olmalıdır. Çağdaş ve modern olmaya bu hususlar asla engel değildir. Bu bilinçle zaten bakanlığın adı da milli eğitim bakanlığıdır. Bütün unsurlarıyla millilik vasfı taşıyan ancak çağı yakalayan hatta önüne geçen bir gayretin adı olmalıdır Milli Eğitim Bakanlığı. Milli eğitim bir devlet politikası olarak çok uzun yılları içine alacak şekilde planlanmalı, her aklına esenin değişiklik yapmaya cesaret edemeyeceği bir yapı olmalıdır.”
İşte kendi sözleri, benim kırık kalemimin eksik cümleleri ve hafızamın yorgun gölgelerine akseden ve daha çok şey denilecekken aslında lafbazlık etmemek edebiyle susmayı tercih ederek yazdığımız Sedat Yurtsever böyle bir güzel insandı. Bir Türk milliyetçisi, ülkücü, öğretmen, bir üslup ve ölçü insanı, kadir bilen şahsiyetli bir güzel bilge idi. Hatırasına naçiz bir vefa olarak hazırlanan bu yazıda onu ve sevdiklerini kendimizce yad ederek tarihin kenarına bir derkenar düşelim istedik. Evvel giden ahbaba selam olsun erenler... Ruhu şad olsun.
Bayrağın dalgalandığı yer, yoksa dalgalandıracağım yerlerden selam olsun ağabey. Dert çok, derman yok, düşman kavi, tali zebun olsa da umut baki…
.
Alp Tegin-Sebük Tegin/Gazneliler yahut Biz(im) Türklerin İslamlaşması
Türklerin İslam’ı kabulü konusunda Alp Tegin ve Sebük Tegin yani Gazneliler’in ilk zamanlarının, aydınlatıcı fikirlere yol açabilir. Türklerin İslam’a girişlerine dair yazımızda gösterdiğimiz üzere bu iki önemli şahsın serencamı esaretten devlete giden yolda yaşadıkları, hususen gulam oluşları ve sonrası Türklerin İslam toplumunda yer almasına dair önemli bilgileri aşikar ediyordu. Bu bilgilerimizi genişletme sadedinde Nizamülmülk’ün Siyasetname’de Samanîler’in gulamlarını yetiştirmesine dair aktardığı değerli bilgiler vesilesi ile gulam olduktan sonrası hakkında da bilgi sahibi oluyoruz. Onun verdiği malumatı muhteva değerli kılan diğer bir yan ise Nizamülmülk’ün gulamların eğitimine dair nazari olarak verdiği malumatı Alp Tegin ve Sebük Tegin üzerinden örneklendirmesidir. Bu bakımdan Alp Tegin ve Sebük Tegin’in Pendnamesinde anlattığı hususları Nizamülmülk’ün Samanîler ve gulamlarına dair anlattığı bilgilerle birleştirdiğimizde resmi biraz daha net görmeye başlıyoruz. Türkler adeta İslam’a giriş ve bu toplumda gulam sıfatı ile yer alışları esnasında devlet kurmaya ehil olacakları bir eğitim içerisinden geçmişlerdi.
Nizamülmülk Sebük Tegin’in Buhara pazarında Alp Tegin tarafından satın aldıktan sonra yaşadıklarını aydınlatıcı mahiyette bilgiler vermektedir. Bir gulam satın alındıktan sonra neler yaşardı? “İmdi, Sâmânîyân zamanında gulamlarla ilgili olarak uygulanmakta olan güzel bir âdet var idi. Gulamın bulunduğu hizmetin ölçüsü, kabiliyet ve liyakati nispetince tedricen payesi yüksekilmekteydi. Örneğin bir gulam satın aldıklarında, bir yıl boyunca zendenicî kaftan ve yeğni bir çizmeyle kuşanıp piyade olarak rikâb için istihdam edilirdi. Bu süre zarfında bu gulamın gizliden yahut açıktan at binmesine müsaade edilmez; şayet bindiği ortaya çıkarsa cezalandırılırdı. Çizmeyle bulunduğu bir yıllık hizmet süresi dolunca otağbaşı hacibe, hacib de durumu padişahın bilgisine arz ederdi. Ardından altına işlenmemiş deriden bir eyer vurulmuş, sade deriden yularlı bir Türk tayı verilirdi. At ve kamçıyla yerine getirdiği bir yıllık hizmet süresi dolunca ikinci sene ona beline kuşanması için kalaçûr adı verilen kılıç; üçüncü sene huzurda kuşanmak üzere sadak ve kırban; dördüncü senesinde daha has bir eyer, yıldızlı bir gem, bir kaftan, halkalı bir çomak; beşinci senesinde kendisine belinde asık bir kadeh ile şakilik ve âbdârlık buyrulur; altıncı sene camedârlık vazifesini üstlenir; yedinci sene tek kişilik çadır buyrularak siyah ipliklerle örülmüş keçe bir külah başında. Gence işi bir kaftan sırtında, visakbaşı unvanıyla bir tepeli ve 16 kazıkla kurulan çadırdan sorumlu tutulup emrine yeni satın alınmış üç gulam verilirdi. İşte böyle her sene makam ve mevkii, emrindekilerin sayısı ve derecesi hayl-başı olana dek yükseltilirdi. Liyakat, maharet ve cesareti, önemli meselelerin üstesinden gelişi, hamiyeti ve hünkâra bağlılığı herkesçe tasdik olunsa bile otuz, otuz beş, kırklarına varmadıkça kendisine vilayet idaresi yahut başka devlet işi verilmezdi. (Nizamülmülk, Siyasetname, Çev. Mehmeht Taha Ayar, İş Bankası Yay., s.151)” Burada görüleceği üzere 7 senelik bir aşama ile gulam kırklı yaşlarına kadar devlet hizmetinde çalışıyor ve tecrübe kazanıyordu. Kabiliyet ve liyakatin burada merkezde olması ve vurgulanması dikkat çekicidir. Türk devletinin merkezi kavramlarından olan bu husus gulam eğitiminde de öne çıkıyordu. Ve burada tedrici yani tecrübe ile orantılı yükseliş ve bu yükselmenin de kabiliyet ve liyakat ölçeğinde olması sistemi anlamak bakımından önemlidir. İşte Alp Tegin, Sebük Tegin, Ahmet b. Tolun’un babası Tolun, ve Muhammed b. Toğaç’ın dedesi Cuff kuvvetle muhtemel hep bu ve benzeri bir yoldan İslam toplumu ve devleti içinde yer alan Türklerdi. Gulamlara karşı o devrin telakkisini anlamak bakımından “Nice bir zahmetle yetiştirilmiş, büyütülmüş köle artık hane halkından sayılarak gözetip kollanmalıdır. Nitekim âlimler bu hususta şöyle demişlerdir; “ Liyakatli ve tecrübeli bir köle bin evlattan evladır.” Tek itaatkâr köle bin evlattan evla ve makbul Evlat, baba ölsün isterken bin yaşasın der kul Dolayısıyla itaatkâr bir köle 300 öz evlattan makbuldür; zira evlat babanın ölmesini arzu ederken köle efendisinin ikbalini ister. (Nizamülmülk, Siyasetname, s. 167).”, tespitleri önemlidir. Eski zamanlarda gulamlardan Osmanlı devşirmelerine kadar devletin merkezi nizamının esasında yer alan bu memluk, gulam, devşirme adlarını alan unsurlar önemli roller oynamışlardır. İbn Haldun Mukaddimesinde akrabalarla(kan asabiyesi) kurulan devletin zamanla dönüşerek akrabaların yerini gulamların/memluklerin aldığı ve nihai aşamada merkezileşen hanedanın akrabaları uzaklaştırarak bu unsurlara dayalı olarak devletin nasıl teşekkül ettirdiğine dair mekanizmayı anlatışı da hatırlanırsa Türk-İslam devletlerindeki mantığın kendi milliyetine karşı bir uzaklaşma değil kendi mantığında bir devletin oluşma işleyişinin söz konusu olduğu da görülecektir.
Nizamülmülk bu tespitlerden sonra Alp Tegin ve Sebük Tegin ile alakalı bilgiler vererek onların pazardan sonra yukarıda bahsedilen kariyer süreci sonrası devlet içinde geldikleri yeri anlatmaya devam eder: “Sâmânîlerin bir kölesi olup onların terbiyesinden geçmiş olan Alp Tegin, henüz 35’inde Horasan sipâhsâlârlığına nail oldu. Sâmânîlerin bütün hasletlerini kendinde taşıyan Alp Tegin sözünün eri, son derece vefadâr, âlim ve basiretli, halkla iyi geçinen, idaresindekilere müşfik, ihsan sahibi, misafirperver, yüreğinde Allah korkusu olan birisi idi. Yıllarca Horâsân ve Irak vilayetlerinde hükmeden Alp Tegin’in himayesinde gulam olarak görevlendirilmiş 1.700 Türk kölesi var idi. Günlerden bir gün Sultan Mahmud’un babası, Sebük Tegin’in de arasında bulunduğu Türk soyundan 30 gulam satın aldı. –İşte burada Sebük Tegin Pendnamesinde anlatılan Buhara pazarındaki satın alınmadan sonraki hikaye başlıyor- Sebüktigin’in ikbal ve talihinin yaver gitmesinin yegâne sebeplerinden birisi işte bu Alp Tegin’in onu satın almasıdır. Alptigin’e “ visakbaşılık yapan falanca gulamın öldüğü”nün haberi verildiği vakit, Sebük Tegin’in satın alındığının henüz üçüncü günü idi, işte o, Alptigin’in huzurundaki bu 30 gulam arasında kendisi de bulunuyordu. Alp Tegin’e ölen gulamın visâkının, teçhizatının, hayl ve rütbesinin hangi gulama teslim etmelerini emretmesi talep edilince onun gözü Sebük Tegin’e ilişerek, “ Şu gulamcağıza bağışladım.” sözünü söylemiş bulundu. Hacip: “ Efendimiz, bu gulamcağızı alalı daha üç gün olmadı; bu mertebeye erişmesi için 7 yıl hizmet etmesi gerekmez mi, kendisine bu durumda bunların sunulması münasip düşer mi?” dedi. Alp Tegin: “Söz ağzımdan çıkmış ve bu gulamcağız onu işitmiş ve itibar etmiştir. İhsanım ihsandır. Bundan özge işlerde gelenek her ne idiyse sürdürülsün.” dedi. Sonrasında ona ancak 7 yıl hizmet neticesinde hâsıl olabilecek o visak takdim edildi. Alp Tegin kendi kendine; “Ancak yedi yıllık hizmelin getirisi olacak bir rütbenin çiçeği henüz burnunda, toy bir gulamcağıza nasip olmasının hikmeti ne ola? Belki de kişizade ve istikbal vaat eden, ikbal basamaklarını tırmanacak birisidir.” diye düşündükten sonra onu imtihan etmeye koyuldu. Her babtan mevzu bahse konu edip ona: “ Söz konusu ettiğim şeye mukabelede bulun.” derdi. Sebük Tegin her şeyi hatasız bir şekilde tastamam beyan ederdi. Ardından Alp Tegin ona, “Var cevâbı getir.” der; Sebük Tegin de cevabı, götürdüğünden daha yaraşır bir şekilde geri getirirdi. Sınamaları neticesinde onu günbegün daha mükemmel bulan Alpt Tegin’in gönlünde Sebük Tegin’e karşı bir muhabbet oluşunca, ona âbdârlık takdim ederek huzurunda hizmet fırsatı verip 10 yeni gulamı hayline kattı. Sebük Tegin’in günden güne terfi etmesini sağlıyordu. Sebük Tegin 18’ine basınca haylindeki gulamların sayısı 200’e ulaştı. Oturup kalkması, söyleşmesi, kâse ve sofra adabı, av ve şarap meclisi, ok atışı ve gûy vuruşu, halkı ve hayli idare edişi hep Alp Tegin’e benziyordu. Haylindekilerle kardeşler gibi geçinip giderdi. Elinde bir elma olsa onu on kişiyle birlikte yemeyi arzu ederdi. Huyunun hoşluğu ve ahlakının paklığından ötürü herkesin sevgisini kazanmıştı. (Nizamülmülk, Siyasetname, Çev. Mehmet Taha Ayar, İş Bankası Yay., s. 151-153)” Burada bu uzunca anlatıda görüleceği üzere, önemine binaen kitabın genelinde gözden kaçma ihtimaline binaen burada ayrıca tefrika etmeyi istedik, gelenek devam ederken Sebük Tegin talihin yaver gitmesi, kabiliyet ve liyakati ile Alp Tegin’in gölgesinde yetişerek bir büyük devlet kuracak hükümdar haline gelmiştir. Liyakat, maharet ve cesareti, önemli meselelerin üstesinden gelişi, hamiyeti ve hünkâra bağlılığı ve oturup kalkması, söyleşmesi, kâse ve sofra adabı, av ve şarap meclisi, ok atışı ve gûy vuruşu, halkı ve hayli idare edişi gibi özelliklerin gulam hayatında ve İslamiyet’e bu yolla intikal eden Türkler için önemi ve onların liyakat merkezinde bir Müslümanlık ile bu toplumda yer bulmalarını tespit çok önemlidir. Onlar vasıfsız birer tarla hizmetçisi yahut kılıç zoruyla itilip kakılan kişiler olmadıklarından ve bunun çok ötesinde girdikleri yeni dinin kendi muhtevası ve gulam sisteminin kişiyi geliştiren sürecinde yetişerek hayatlarını sürdürdükleri bağlamda İlk Müslüman Türk devletleri çok güçlü yapılar kurulabilmişti. Türkler ve İslamiyet konusuna bu manada baktığımızda bazı hususların yerine oturduğu; bazı Türklerin pazardan saltanata giden yoldaki hayatlarının nasıl geliştiği ve kabiliyet-liyakat merkezinde sistemin nasıl işlediği görülecektir. Abbasi merkezindeki Samerra devrindeki gelişimi de bu siyakta okumak mümkündür. Selçuklu devlet nizamı da bu yolda gulamlarını işte bu temel üzerinden yetiştirerek büyük bir cihan devleti olacaktır. Hülasa Türkler milli kabiliyetleri ve yeni dinin kendi gelenekleri içerisinde şekillenen bir şahsiyetle Müslüman Türkler oldular. İşte Abbasiler döneminde muhtelif şekillerde gerçekleştiğini gördüğümüz İslamiyet’i kabul ve bu toplum için yer alışına Alp Tegin ve Sebük Tegin’in hikâyesi üzerinden görünenler böyledir.
Bu yolla yetişen bu gulamların idare tarzında kutlu bir hal var idi. Zaten kut haslet olan ve bilgelik olan yere gelmiyor muydu? Alp Tegin’in hayatına dair aktarılan şu malumatı da hamaset değirmenlerine su taşımadan, akıl ve gönül ile okumak Türkler, İslamiyet ve devlet konusunu çok iyi bir yerde anlamak bakımından değerlidir: “Bir gün Alp Tegin’in gözü atının terkisine bir tavuk ve bir torba saman bağlamış, yoldan geçmekte olan kendisine ait bir gulama ilişti. Gulamın yanına getirilmesini emretti. Gulamı huzuruna getirdiklerinde; “Bu bir torba samanla şu tavuğu nereden buldun?” dedi. Gulam: “Bir köylüden aldım.” dedi. Alp Tegin: “Her ay yirmisi camegi ve 30 dinar ekmek için olmak üzere 50 dinar aldığın halde satın aldığın şeylerin bedelini niye ödemiyorsun?” diyerek diğer askerlere ibreti âlem olsun ve kimse zorbalık yapamasın diye derhal cellât çağırtıp bu gulamın elindeki torbasıyla oracıkta idam edilmesini, boynuna da el koyduğu tavuğun asılmasını ve dellalın da her kim benzer bir şeye tevessül ederse onunla aynı kaderi paylaşacağını duyurmasını emretti. Bu vakadan sonra cümle askerlerin gözü korktu ve böylece riayetin emniyeti sağlanmış oldu. Her gün köyden ve civar bölgelerden ordugâha nice erzak yağmaya başladı. Alp Tegin şehir ahalisinin kılma zarar gelmesine müsaade etmiyordu. Gazne halkı Alp Tegin’ın sağladığı asayiş ve adaleti görünce, “İster Türk olsun ister Tacik, bize malımızı canımızı, çoluk çocuk ve kadınlarımızı işte böyle kollayacak adalet ve insaf sahibi bir padişah gerektir.” deyip şehrin kapısını açarak Alp Tegin’in huzuruna geldiler. Bu olay üzerine bir kaleye kaçmak zorunda kalan Levîk 20 günün sonunda kaleden çıkarak Alp Tegin’in yanma vararak affmı dileyince Alp Tegin ona hilat vererek Gazne’yi kendine yurt belleyip kimseyi incitmedi. Ardından Hindistan’a taarruza geçti. (Nizamülmülk, Siyasetname, s. 161-162). Kalelerin kapıları Türklere hep asayiş ve adaletin teminatı olmaları sayesinde açılmıştı. Bu, bir bilgelik ve töre hasleti olarak kutlu bir şey idi. Hülasa bu meseleleri övgü ve sövgü cehaletinden uzak ciddi bir düşünce temelinde ele almak zorunludur. Burada gulamlara dair her ayın yirmisinde camegi yani maaş ve ekmek için 30 dinar toplam 50 dinar aldıklarını da öğreniyoruz. Cemagiyye kelimesi buradan ta Memlûk Devletinde askerlere verilen maaşın adı olarak Mısır’da yazılan Arapça kaynaklarda dahi yer alarak geleneğin ve Selçuklu nizamının nasıl süreklilik arz ettiği de burada görülecektir. Türkler İslam sonrasında bilgelik ve töre merkezindeki şahsiyetlerini devam ettirdiler: Köylünün malını kendi gücünden/adamından daha çok önemseyen, riayete emniyet vaad eden, ahalinin kılına zarar verdirmeyen, malı, canı, kadın ve çocukları koruyan, asayiş ve adalet teminatı olan nizam Türkistanlıların nizamıdır. Benden olan gulam değil bir tavuk bile olsa adaletin gereği zorbalığa karşı gereğini yapan bu nizam aleme düzen vaat etme kabiliyetine sahiptir. Hindistan’a da İslam işte bunların eliyle ulaşmıştır. Osmanlı askerinin üzüm dallarına astığı paralar Türkistan’dan gelen bir törenin/şahsiyetin devamıydı. Bütünlük ve süreklilik görülmeden Türklerin tarihini anlamak zordur. Burada Müslüman Türk olgusunun Alp Tegin ve Sebük Tegin ile oluşması ile toplumu, devletin teşekkülü ile İlk Müslüman Türk devletini ve nihayet Gazne benzeri şehirlerin söz konusu olması ile şehir olgusunu medeniyet merkezli okuduğumuzda İslamî Türk medeniyetinin de ilk teşekkül numunelerini bu suretle izlemiş oluyoruz.
Bu katmanları anlamadan ve açıklamadan Türklerin Müslümanlığı hakkında Kuteybe merkezli ucuz yorumlar yapmak mesnetsiz ve kasıtlı görünmektedir. Sebük Tegin’in kaçırılıp esir edilmesi, sonra Buhara pazarında satılması ve gulam olarak aldığı eğitim, azad edilmesi ve sonrasındaki gelişmeler, nihayet Gazneliler hanedanını kurması Türkler ve İslamiyet konusunda dikkatle okunup anlaşılması gereken hususlardandır. Parçaları birleştirip bütünü görmeden çok katmanlı bir meselenin aydınlanması da zor görünmektedir. Samanîler, Türk Hakanlığı/Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklular’ın İslam oluşu bağlamında Türkistan bir düşünce zemini haline gelmedikçe yeni din ve ona dair gelişmeleri anlamak zor ve kısıtlı kalacaktır. Bütün bunların ahirinde, işin sonunda ise gaye noktasında el konulan tavuğa karşı ödetilen bedel ve adalet teminatı ile açılan şehir kapıları yoksa bütün bu yaşananlar sadece amaçsız bir hamaset hikâyesi olmanın da ötesine geçemeyecektir. Amaç ve gaye karıştığında araçların tahakkümünde yabancılaşmak kaçınılmaz görünmektedir.
Vesselam
.
Çelebi Mehmed yahut Osmanlı Devleti'ni yeniden kuran aklı İbn Haldun'la anlamak
Çelebi Mehmet (1413-1421) Fetret Devri sonrası Osmanlı tahtına oturduğunda elinde I. Murat devri şartlarına dönmüş bir devlet vardı. Devletin yeni bir asabiyye ile yeniden onarılması gerekiyordu. Bu noktada İbn Haldun’un ifade ettiği üzere “Yurtta onun kuvvetinden üstün diğer bir kuvvet bulunmaz. Hükümdarlığın manası işte budur. Sınırları koruma, vergiler toplama ve delegeler gönderme gibi devletlere mahsus olan görevleri yapabilecek asabiyyeti, yani kendisine arka olan kuvvet ve kudreti olmayan kimse tam manasıyla hükümdar değildir” yaklaşımı dâhilinde yeniden tam bir hükümdar (mülk-i tam) olmanın hareketlerine girişilmesi gerekiyordu. Bu bakımdan Çelebi Mehmet, Osmanlı Devletini bir idare altında toplamağa muvaffak olduğu zaman bu devlet çoğu Anadolu’da olmak üzere Ankara muharebesinden sonra epey toprak kaybına uğramıştı. Rumeli’de de bir kısım arazi Bizans’a terk edilmişti. Candaroğulları, Saruhan Aydın, Menteşe, Hamideli, Germiyan ve Karamamlı toprakları eski sahiplerine geri verilmişti.(İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, Ankara, 1988, s. 347.) Asabiyye sarsılmış, mülk parçalanmış, sebep asabiyesi dağılma tehlikesine maruz kalmış; Osmanlılar kuvvetinin üstünde ya da dengi kuvvetler bulunan bir hal oluşmuştu. Beylikler yeniden canlanmış ve neseb asabiyesi ortamına geri dönülmüştü. Bu bakımdan Çelebi Mehmet içeride ve dışarıda asabiyyesini yeniden kurmak, tağallüb eyleyerek mülkü yeninden tesis etmek durumunda idi. Devleti İstanbul’u fethedecek sürece yeniden sokacak olan da işte bu toparlanma ile başlayan yeni süreç olacaktı. Bu cümleden olarak Çelebi Mehmet Samsun, Niksar, Tokat ve Sivas taraflarında Kara Devletşah, Kubadoğlu, İnal oğlu, Gözleroğlu, Köpekoğlu, Savcıoğlu ve Mezid Bey gibi yerli Türkmen beyleriyle çarpışarak bunları itaat altına almış veya katletmiştir. Akabinde Çelebi Mehmet kısa sürede Saruhan beyliğini tamamen, Aydınoğlu ve menteşe beyliklerini de hâkimiyeti altına almıştı. Bu cümleden İzmir’i zabpt edip Aydınoğulları Beyliği ve Karamanoğlulları, Candaroğulları seferleri ile bu yapıları asabiyesine yeniden bağlamıştır. Bunun yanında Mustafa Çelebi konusunda Bizans ile diplomasi yoluyla gerçekleştirdiği hamle ile kendi asabiyesine karşı tehdit teşkil eden diğer bir meseleyi de savuşturmuştur.( Uzunçaşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, s. 348, 350, 352, 356,) Çelebi Mehmet yüksek hâkimiyetini kılıç ve diplomasi yoluyla çevreye yeniden kabul ettirmek suretiyle devletin yapısını yeniden üstün kuvvet haline getirmiştir. Tüm bunlar olurken elçi teatisinin de gerçekleştiği görülür. Edirne’de hükümdar olduğunda Raguza (Dubrovnik) Cumhuriyeti, Sırp Despotu, Eflak prensi, Yanya dukası, Lekademonya despotu, Ahaiyya depotu, Venedik ve Ceneviz’den elçiler gelerek dostluk ve ticaret muahedelerini yenilediler. Memleketi dâhilindeki işleri tanzim ve tensik ile bozulmuş olan teşkilatı ıslah ve tadil mecburiyetinde olan Osmanlı hükümdarı, devletin İslam ve Hıristiyan devletleriyle sulh ve sükûn içinde yaşamasını umde ittihaz etmiştir. Gelen elçilere kendisinin sulh taraftarı olduğunu söyleyerek muahedeler yapmıştır. Yine Karaman seferine çıkamadan önce Karamanlılar’ın hamisi kabul edilen Memlûk sultanına pahalı hediyeler ile bir elçi göndermişti. Tüm bunlarla içerideki harekâtını gerçekleştirirken dışarıdan bir tehdit oluşmaması ve sınırların güvenli kalmasına gayret ediyordu.(Uzunçaşılı, Osmanlı Tarihi, c.2, s. 348-349; Halil İnalcık, Mehmet I, c. 28, D.İ.A., Ankara, 2003, s.392.) Çelebi Mehmet, İbn Haldun’un bahsettiği diplomatik tanınma ve diplomasi kullanma prensibini devleti yeniden tamir ve tadil ederken kullanmıştır. İç asabiyyeyi yeniden güçlendirme ve asabiyyesini çevreye kabul ettirme zaruretinde olan padişah dışarıda barışçı bir politika ile stratejisini uygulamıştır. Bu yolla dâhili ve harici sınırların korunmasına dair İbn Haldun prensibi de gerçekleştirilmiş oluyordu. İçeride güç kullanımı dışarı da ise diplomasi ile dengeyi kurarak devleti yeniden inşa etmiştir. Bunun yanında Çelebi Mehmed 1419’da Eflak’ta iç çekişmeler nedeniyle çıktığı bir seferde Eflak prensi Mircea aman dilemiş ve üç yıllık vergisini verdiği gibi oğlunu da rehin olarak göndermiştir.( İ. Hakkı Uzunçarşılı, Mehmet I, c.7, M.İ.A., İstanbul, 1988, s. 501.) “I. Mehmet saltanatı boyunca en temel mesele Osmanlı Devleti’nin Anadolu ve Balkanlar’da hâkim bir güç olarak yeniden ortaya çıkması idi. Osmanlılar bu süreçte her iki bölgede de en büyük askeri güç olmaya devam edip bölgedeki hanedanlar üzerinde meşruiyet kaynağı olan emperyal geleneği tesis edebildi. Bunlar kadar önemli bir husus da Osmanlı askeri grupları sipahiler, yaya, müsellem, kapıkulları ve köylülerin kendi statülerinin ve toprak hukukunun, meşruiyet ve kabulünün Osmanlı merkezi hükümetinin varlığına ve işlerliğine dayalı olduğunu bilmeleriydi. Osmanlı tahrir ve timar sistemi bu dönemde geliştirilmiş ve yaygın olarak kullanılmıştır.(İnalcık, Mehmet I, c.28, s. 393.)” İşte bütün bu gelişmeleri sağlayan mekanizma ve meşruiyeti sağlayan süreç İbn Haldun’un ortaya koyduğu devlet sisteminin ve devlet olma şartlarının Çelebi Mehmet tarafından doğru olarak uygulanması ve işletilmesi sayesindedir. O emperyal/cihanşümul geleneğin ne olduğunu anlamak İbn Haldun’u anlamakla yahut onun nazari çerçevesindeki hususlara bakarak olaylar arasındaki alaka ve bütünlüğü görebilmekle mümkündür. İnalcık hocanın da tespit ettiği üzere merkezi devlet mekanizması korunarak, topraklar tımar usulüyle Osmanlı’da kendini ortaya koyan sistemin gelişmesi ile kullanılmaya devam edilmiş, devlet sarsılan asabiyyesini tekrar çevreye kabul ettirmiş, elçiler ve diplomasi bunun önemli bir ayağını oluşturmuş bu sayede sınırlar korunarak ekonomik hâkimiyetin devamı da sağlanmıştır. Böylece Osmanlı Devleti’nin yaşadığı fetret erken bir çöküşe dönüşmeden Fatih devrinde zirvesine ulaşacak umman kurulmaya devam edilebilmiştir. Bu bakımdan İbn Haldun ve Osmanlılar meselesine yandan ve çekingen bakmayı bırakıp kaynakların verdiği malumatı, değerli tarihçilerimizin ortaya koyduğu bilgileri onun nazari çerçevesindeki kavramlarla değerlendirip süreci anlayıp açıklamaya çalışma gayretini anlamaya çalışmak daha doğru ve akılcıdır. İbn Haldun pişmiş ata katılmış bir su değildir; olan biteni izah etmemizi sağlayan bir arka plan rehberidir.
Not: Bu dünyada bir nesneye yanar içim göynür özüm Yiğit iken ölenlere gök ekini biçmiş gibi derken Yunus Emre kaybettiğimiz nice yiğitten de söz açar. Ruhun şad olsun gardaş, kanıyla abdest alıp evvel giden ahbaba selam olsun…
Yeni yıl sağlık, bereket, huzur ve umut getirsin. Hayırlar feth şerler def’ olsun…
.
Türkistanlılığın nazari alt yapısı var mıdır?
Bir medeniyet iddiası şüphesiz fert, aile ve toplum çerçevesinde tasavvurların söz konusu olmasını gerektirir. Türkistanlılık dediğimiz medeniyetçi milliyetçi çerçeve için de bu zaviye ve gereklilik söz konusudur. İşte burada ifadesi gerekir ki Türkistanlıların bu iddiasının zemini ve temelleri yine Türkistan’dır. Tam burada ahlak, adalet ve siyaset gibi toplum, devlet ve şehir tabakaları için tasavvurlarımız tarihte var mı idi? Bugün ve gelecek için hâlâ söz söyler halde midirler yani moda tabirle evrensel bir nitelikleri var mıdır? sorusu akla geliyor. Hülasa Türk kültürü içinde şekillenen idrak ve tasavvurların insanlığın ortak idrakine söz söyleme ve müşterek oluşturma iktidarı var mıdır? Sanırım asıl önenmesi gereken iktidar kifayet ve liyakat bağlamında bu olsa gerektir. Türkler gelecek adına bunun bilincine sahip olmadıkça medeniyetçi milliyetçilik mefhumu zeminsiz bir iddia olarak kalacaktır.
Siyaset ve devlet bir milletin ahlakıdır. Töre ahlaktır, bilgeliktir. İnanç bilmekle eylemek arasındaki dengeyi bulabildiğimiz yerde bilgeliğin yolunu açar. Nevzat Kösoğlu “Bütün insanî ve sosyal değerler imanla kazanılır. Değer bilgisini kişide sindiren, onu, bilgi olmaktan eylem ilkesi haline yükselten güç, imandır. Ancak inanmış insanın tutum ve davranışları inandığı ölçülere uygun olur. İnanan insan, bütün eylemlerini, ilişkilerini ve çevresini, inancının ona kazandırdığı ölçülerle düzenler”, tespitleri ile iman-amel dengesinin önemi ve kaynağına işaret etmişti. Müslüman düşünürler ahlakı kutsanası bir çerçeve olmanın ötesinde ameli felsefe ile düşünülmesi gereken bir mesele olarak ele aldılar. Filozoflar ahlakı esasen nazari ve ameli olmak üzere iki ana alanda değerlendirmişlerdir. İbn Sina’da üç erdemin yani iffet, şecaat ve hikmetin ve bunların çeşitleri ya da bunlardan türemiş uzantıları olan diğer faziletlerin toplanmasıyla kişi nihai olarak adalet erdemine ulaşır, tespitlerini daha önce bir yazımızda (İbn Sinacı Karanfil İle Bilgelik Bilincine Doğru) ele almış idik. Buna ilave olarak nazari felsefe yanında ameli felsefe olarak adlandırılan yahut hikmet olarak kabul edilen ameli felsefe ana hatları ile üç konu ile ilgilenir: Ahlak, tebdirü’l-menzil ve siyasetü’l-mudûn. Birincisinde ferdin kemali, ikincisinde ailenin/toplumun kemali ve sonuncusunda ise şehirler ve ülkelerin adalet ve bilgelik ile idaresi ele alınır. Hülasa, Müslümanlar hayatı fertten devlete ve dünyaya kadar bütünlük içinde bir takım fenomen tezahürlerinin ortaklığı içinde anlamışlar, dünya görüşlerini bu çerçevede oluşturmuşlardı. İffet ve şeccat sahibi olan hikmeti ve bunları kapsayan şahsiyette adaleti var etmeye muktedir olacaksa kendini, aileyi ve ülkeyi adalet ile erdem töresince var etmesi, kut’a müstahak olabilmesi söz konusu olabilecektir. Bugün siyasetin ve iktidarın saplandığı dar mecrayı ve kısır döngüleri, küreselcilik diye bir çıkar dayatmasını kapımıza getiren çağa karşı bir bilincimiz ve sözümüz var mı?
İşte Türklerin İslam olmalarından sonra yetiştirdikleri düşünce aydınlıklarından olan Farabî (ö. 950) bu konuda; Ahlak, huy, davranış ve iradî fiillerin gayesinin mutluluk, hakikî mutluluğu kazandıranın da iyilik ve erdemler olduğunu ortaya koyan ilimdir. Siyaset ise bu iyilik ve erdemlerin şehirler ve milletler içerisinde gerçekleştirilmesini sağlayacak yönetimin biçimini ve fiillerini ele alır., tespitleri ile ferdiyet ve siyaset üzerinden toplum/millet-devlet-şehir çerçevesinde bir medeniyetin ama odağını ortaya koyar. Türklerin medeniyet iddiası temelinde bilgelik ve adalet merkezinde iyinin teşekkülünü esas alır. Kutadgu Bilig de bu çerçeveyi daha da net görmemizi ve moda tabirle evrensel bir iddiayı taşıyan bir kültürün zihniyetini ortaya koyar: Bütün iyilikler bilginin faydasıdır; bilgi ile göğe dahi yol bulunur, sözleri bahsettiğimiz esası görmek bakımından önemlidir. Lakin Farabî’nin bahsettiği çerçeve sadece bilmek ve nazari bir takım kutsamalar, kutsallar ile mi sınırlıdır? İşte tam burada devreye onun ameli zaviyesi girer: “Amelî felsefede gaye, sadece bilmekle değil, hem bilme hem de eyleme ile nefsin yetkinleşmesini sağlamaktır. Dolayısıyla ilkinde bir inanç, ikincisinde ise eylem doğurmak amaçtır. İlkinde gaye gerçeklik iken, ikincisinde gaye iyidir (hayr)”, derken Farabî bilmenin yanın eylemeyi koyar. İman-amel ikilisi nazari felsefe inanç yetkinleşmesi iken ameli felsefe eylem yetkinliği yani hayatın ve medeniyetin kültür içeriğinin kuvveden fiile geçmesi durumunu söz konusu kılar. Dolayısıyla Türkistan’da toplum bu bakış açısıyla oluşurken devlet bu çerçevede kurulur ve şehir-ülkeler de bu manada bir bütünlük içinde düşünülür. Belli değerlere sahip oluş onları herkese dayatma ihtirası değil bunların hâsılası olan adalet ve iyiliği moda tabirle küreselleştirme idraki bizim medeniyetimizdeki ifade ile Türk cihan hâkimiyeti mefkûresinin özü de budur, bu olmalıdır. Prof. Dr. Osman Turan’da bu isimli kitabında İslam öncesi ve sonrasını birleştirerek buna işaret etmiş idi. Hülasa Türkistanlılık değer dayatması değil değersizleşen her şeye dil ve din gibi özler üzerinden kendi aslını esasını hatırlatarak bir umran var etme dileğidir.
Türkistanlılık etnik menşeli bir güzelleme olmanın ötesinde bir milletin gelecek ve medeniyet tasavvuru olarak görülebilir. Bu yaklaşım, görüleceği üzere, kendi nazari ve ameli içeriğini yine kendi kaynaklarından almaktadır. Bu alt yapılar gelecek merkezli bir düşünme ve eylem yapısı çerçevesinde, Türklerin insanlığa teklifi olarak söz konusu edilebilir. Siyasi, ekonomik ve ideolojik düzenler hangi çerçevede oluşacaksa işte bu zeminde Türklerin ne yapacağına/yapabileceğine ferdi, aileyi, toplum ve devleti nasıl şekillendirip oluşturacakları da bu manada önemlidir. Bu filozoflar akademik birer fantezi, ideolojik bir kutsama makamı ve geçmişin avunulan düşünürleri olmaktan çıkıp hayat düşünürü ve filozofları haline getirildiklerinde Türkler için müstakbel yeniden umut taşımaya başlayacaktır. Türkistanlılık ise kutuplaşmış dünyada insanlık için bir umut olarak tezahür edebilecektir. Zira retorik bir avuntu olmanın ötesinde pratik değer taşıyan bir köken, süreç ve gaye bilinci taşıyan bu kavram bir medeniyet iddiasının mütevazi bir tezahürü olarak geleceğe umut ve dua olarak sunulmaya devam edilmektedir.
.
Türkler'in İslamiyet'i Kabulüne Dair Bazı Tespitler yahut İlk Müslüman Türkler
Türklerin İslamiyet’e girişi meselesi çok farklı yönleriyle ele alındı, alınıyor. Bu cümleden olarak Türklerin hangi saiklerle İslam’ı kabul ettikleri yanında kabul şekilleri tekil bazı olaylardan yola çıkarak, tümevarılmak suretiyle bütünün bir resim içinde görülmesi sadedinde bu yazı kaleme alınmıştır. Türkler bu yeni dini bir anda ve külliyen kabul etmedikleri gibi farklı mekân ve zamanlarda muhtelif suretlerde bu dini kabul etmişler, ve böyle Müslüman Türk toplum yapısı teşekkül etmişlerdir. Süreçte Müslüman Türk Devletleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Şehirleri de bu manada kültürün izleri ile dönüşmeye ya da kurulmaya başlamış yani Türk medeniyeti İslami dönem veçhesiyle teşekküle başlamıştır. Burada değişik zaman ve mekânlarda Türklerin İslamiyet’e girişlerinin kaynaklara yansıyan bazı olayları üzerinden ele alınması ile gelişmeler anlaşılmaya, tespit ve tasnife ve açıklanmaya çalışılacaktır.
Esaretten Devlete: Gazneliler, Tolunoğullar, İhşidiler
Türklerin İslamiyet’i kabulü, İslam toplumu ile karşılaşmaları ve yeni dine intikalleri konusunda en dikkat çekici bilgileri edindiğimiz dönemlerden birisi Gaznelilerin başlangıcıdır. Gazneliler devletinin temelini atan ve bilahare kurucusu olan Alp Tegin ve Sebük Tegin bu süreçte dikkat çekici örnekler oluşturmaktadırlar. Samaniler devri de Abbasiler dönemi Türk-İslam ilişkilerini anlamak bakımından önemlidir. Bu cümleden olarak “II-IV. (IX-X.) yüzyıllarda Sâmânî Devleti’nin en parlak devrinde Mâverâünnehir yoluyla İslâm dünyasına giren Türkler’in büyük bir kısmı, Abbâsî halifelerinin ve eyaletlerdeki Arap ve İranlı valilerin hizmetinde asker veya muhafız olarak hizmet görmekteydiler. Bu sırada Büveyhîler ve Sâmânîler mahallî kuvvetlerin yanında ordularında Türk askerlerini kullanmaya başlamışlardı. Nitekim 300 (912) yılından sonra Sâmânî Devleti’nde Türk vali ve kumandanlarına rastlanmaktadır. (E. Merçil, Gazneliler, DİA, c. 13, ist, 1996, s. 481)” İşte bu şekilde Türkler İslam toplumunda esasen askeri görevler merkezinde yer almaya başlarlar. Abbasi başşehri olarak Samerra devri denilen bu dönemde, 832-896 tarihleri arasında, Türklerin baskın hale geldiği bu devir genel resimde dikkatle ortaya konulmalıdır. Bu yolda Gazneliler, Tolunoğulları ve İhşidîler devletlerinin yöneticilerinin kökenlerine baktığımızda, hep bu surette İslam toplumu ve diniyle temasa geçmiş ve sonradan devlet başkanı olacak düzeylerde yükselmiş şahsiyetler olduğunu görmekteyiz. Böylece Türklerin bu yeni dine girişleri ve bu toplumda yer alışlarına dair resmin ilk parçası esir edilerek; gulam olarak devlet hizmetine köle pazarlarından ulaşılması, İslam ile tanışılması ve müteakiben yükselen bir kariyer ile devlet başkanlığına kadar varan seviyede ilişkiler söz konusu edilebilir. Süreçte Bağdad’da Samerra devri sona ererken Türkistan’da başka gelişmeler yaşanmaya başlanacaktır. Böylece artık sadece askeri hizmetler çerçevesinde İslam toplumunda yer almanın ötesinde Türkistan’da toplu kabullerin yaşanamaya başlayacağı 10. asra doğru geçilmiş olacaktır.
Alp Tegin’in hikayesinden bu yolda ne öğreniyoruz? “Abbâsî Halifesi Mu‘tazıd-Billâh 893 yılında İsmâil’in Mâverâünnehir’e hâkimiyetini tasdik eden bir menşur gönderdi. Emîr İsmâil, aynı yıl Talas’a Karluklar üzerine başarıyla sonuçlanan bir sefer düzenledi. Talas’ın Türk emîriyle dihkanların çoğu bu sefer sırasında Müslüman oldu. Büyük bir kilise camiye çevrildi ve hutbe Halife Mu‘tazıd-Billâh adına okundu. Yine aynı yıl Üsrûşene Sâmânî topraklarına katıldı. (Sadi Kucur, İsmail b. Ahmed, DİA, c. 3, 2001, s. 85)” Böylece Türkler’ den bir kısmı İslam’a girerken bir grupta esir edilmek suretiyle bahsettiğimiz düzende İslam toplumu içinde yer almaya başlarlar. İşte bunlardan ilk misal olan “Alp Tegin, Sâmânî Emîri Ahmed b. İsmâil’e satılmış bir Türk gulâmı olup zamanının birçok hassa askeri gibi Sâmânîler’in muhafız kıtasına alınmıştı. Bulunduğu yerde yavaş yavaş kendini gösteren Alp Tegin, Sâmânî Emîri Nasr b. Ahmed tarafından âzat edildi ve bir süre sonra onun hâcibü’l-hüccâblığına (hassa askerleri kumandanlığı) yükseldi. (Erdoğan Merçil Alp Tegin, DİA, c.2, 1989, İstanbul, s. 525)” Burada işleyişi ve süreç aslında bu devirdeki gelişmeleri takip bakımından manidardır: Önce, İsmail b. Ahmed’in askeri seferinin bölgeyi İslam beldesi haline getirmesi, sonra gulam olarak ele geçen şahsın askeri görevlerde yer alması ve nihayet azad edilerek devlette üst düzey görev verilmesi olarak gördüğümüz örneğin farklı misallerde umumen yaşandığını söylemek yanlış olmaz. Nizamülmülk’ün Siyasetnamesinde gulamların yetiştirilmesine dair sonraki yazıda ele alacağımız hususlar da işleyişin mantığını anlamak noktasında fevkalade değerlidir.
Alp Tegin’den sonra Sebük Tegin de bu konuda meseleyi aydınlatmak sadedinde dikkat çekicidir: “Bugün Kırgızistan sınırları içinde yer alan Isık Göl civarındaki Barshân (Barsgan) bölgesinden veya Barshân adlı Türk boyundan olduğuna dair iki görüş bulunmaktadır. Bir akın sırasında komşu kabilelerden Tuhsılar’a esir düştü ve Sâmânî Emîri I. Nûh zamanında (943-954) Buhara’ya getirildi. Burada Sâmânî kumandanlarından Alp Tegin tarafından satın alındı (348/959). Sebük Tegin, Alp Tegin’in himayesiyle Sâmânî sarayında hızla yükseldi ve önemli görevlere tayin edildi. Alp Tegin onu kızıyla evlendirdi. (Erdoğan Merçil, Sebuk Tegin, C. 36, İst, 2009, s. 262). Burada da aynı süreci diğer bir şahıs üzerinden izlemek mümkündür. Sebük Tegin’in Pendnamesinde kendisine dair verdiği bilgilerde bu devirlerde bir kişinin nasıl esir olup daha sonra sultanlığa kadar varacak bir yolda ilerlediğini görmek bakımından önemlidir. Ehemmiyetine ve kayıt düşmek adına onun anlattıklarını aynen aktarıyoruz: “Emir Sebüktegin (Rahmetullahi aleyh) 'in Pend-namesi: Emir Sebüktegin oğlu Mahmud'a şöyle der; Ey oğul bil ki, sana söyleyeceğim bu sözlerden maksadım, kendi ahvalimi sana bildirmektir ta ki, çocukluk devrinden istiklal ile bir ülke hakimi olduğum bugüne kadar Allah benim başıma ne haller getirdi ve ne şekilde köleliğe düştüm ve ne şekilde padişahlığa ulaştım öğrenesin. İyi dinle ve bil ki, ben Türkistan'da Barshan lılar denilen bir kabiledenim. Bu isim o kabileye şu sebebden verildi: güya Fars meliklerinden biri Türkistan'da yerleşmiş ve Türkistan hükümdarı olmuştu. Ona Bars-Han derlerdi ve bu kullanıla kullanıla Barshan oldu. Babamın ismi Cuk idi ve o kabilede bahadır olan herkese Kara Beckem derlerdi. Babam gayet güçlü ve kuvvetli idi. Öyle ki, filin kemiğini eli ile kırardı ve o kabile gençlerinin hepsi ona boyun eğerlerdi, sert yayı çekmek, güreşmek, süvarilik ve bu gibi şeyler dolayısıyla şöhrete sahipti. Türk kabileleri arasında bir kabilenin diğer bir kabileye yağma yapması adetti. Babam yalnız gider, yabancı kabileleri vurur ve yağmalardı. Birçok çocuğu vardı, üçüncü çocuğu bendim. Misafiri severdi; Evine. Her gün misafir gelirdi. Bir gün bir gurup misafir geldi; bunların arasında yaşlı bir kahin bulunuyordu. Ben diğer çocuklar ile çadırın bir köşesinde oturmuştum. İhtiyar beni görünce, yanına çağırdı, elimin ayasına baktı ve ey oğul senin başından pek çok acaib şeyler geçecek; sana büyük bir devlet görünüyor; neslin: hep padişah olacak dedi. Bu sözler ruhuma tesir etti ve onları kalbimde sakladım, buna ulaşmaya gayret ettim. Bugün karşılaştığım her şey bana o ihtiyarın sözünü hatırlatır. Allah'ın hükmü öyle idi ki, o hatta Tuhsiler denilen Türkler'den bir topluluk babamın çadırına akın yaptılar ve yağmaladılar. Malın hepsini, çocukları ve kadınları götürdüler. Babam o gün ava gitmiş idi, Tuhsiler beni de esir olarak götürdüler. O gün 12 yaşında idim. Babam geri döndüğü zaman hiçbir şey yapamazdı. Çünkü o mevkiden Tuhsiler'in yerine kadar uzun bir mesafe vardı ve onlar iki-üç günlük yol almışlardı. Babam yalnızdı; peşlerine düşmek güç geldi, bu sebebden onların arkasından gitmedi. Babamın halinin bundan sonra neye vardığını öğrenemedim. Ancak beni diğer çocuklar ile Tuhsiler kabilesinin ahırına getirdiler, ve bir müddet bana çobanlık ettirdiler. O dağlarda ve sahralarda koyun otlatıyordum. Kabilenin hepsi putperestdi, sahraya insana benzer bir taş konmuştu; ona secde ederlerdi. Burası onların ziyaretgahı idi ve her vakit putun dibinde kurban keserlerdi ve orada toplanırlardı. Hergün benim yolum o putun yanından geçerdi. Putu gördüğüm zaman her ne kadar çocuk idiysem de aklımdan bu insanların bir hiç oldukları geçmekteydi. Çünkü, her gün bir taş önünde secde ediyorlardı. Bir gün oradan geçiyordum, kurbanlardan düşmüş olan bağırsak ve pisliklerden aldım, hepsini o puta sıvadım ve çamur ve gübre ile bulaştırdım. Gönlümden, eğer bu taşın kuvveti varsa bana bir kötülük ulaşır, eğer hiç kuvveti yoksa bu topluluk hepsi yolunu şaşırmıştır dedim. Bana o taştan hiç kötülük ulaşmadı. Bunun üzerine ertesi gün o mel'unlar geldiler ve şaşırdılar, bizini tanrımıza böyle şeyler yapmaya kim cüret etti, dediler. Ben orada durmuşdum ve hiçbir şey söylemiyordum. Sonra her gün böyle yaptım ye · Allah'a imanım gittikçe arttı. Böylece onların arasında dört yıl kaldım. Sonra beni diğer birkaç gulam ile Maveraünnehr şehirlerine götürdüler ve sattılar. Semerkand'ın Çaç (Şaş) şehrinden olup, adı Nasr-ı Çaçi olan iyi itikadlı müslüman bir tüccar beni diğer on gulam ile satın aldı ve bizi Nahşeb şehrinden Buhara'ya götürmeye niyet etti. Ben Nahşeb'de hasta oldum. Öyle güç bir hastalık ki, Nasr benden ümid kesti ve beni ihtiyar bir kadına teslim etti. Ona para verdi ve «eğer ölürse cenazeyi teçhiz et» dedi. Nasr gitti ve ben üç yıl hasta kaldım. Nasr her yıl beni satmaya gelirdi fakat aynı şekilde hasta olduğum için bırakıp giderdi. O ihtiyar kadın iyi bir kadındı ve bana karşı merhametli idi; hekimin tavsiye ettiğinden başka hiç birşey yememe müsaade etmiyordu. Ben çok zayıf idim ve her ne kadar bana ekmek ve et verin dedimse de vermediler. Bir gün o kadın evden yok oldu. Bir mikdar altına sahiptim. O kadının iyi huylu genç bir oğlu vardı, benimle dost olmuş ve bana kardeşlik elini uzatmıştı. Ona benim için parça et ve yoğurt getir dedim; gitti, et ve yoğurt getirdi, tencereye koyup pişirdi ve ben de yedim. Ogün daha iyi oldum. Sonra bir haftaya yakın o genç et getirdi, ben yedim. Nihayet kuvvetlendim ve durumu kadına söyledim; o da bana aynı yemekten verdi. Bir aya yakın zamanda eski durumuma döndüm ve tamamen iyi oldum. Benim hevesim silahşörlük ve binicilikte idi. Bana kardeşlik eden şahsın sanatı da silahşörlüktü ve evin kapısı önünde bir meydan vardı. Her gün büyük kişilerin oğulları gelmekte ve ondan silahşörlük öğrenmekteydiler. Ben dahi o kadar kuvvet kazanmıştım ki, yay çekebiliyordum. O bana da ders veriyordu. Nihayet iyi bir silahşör oldum. O benden bir şey esirgemedi. Nasr o yıl tekrar geldi, beni alarak Buhara'ya götürdü ve diğer dokuz gulam ile Emir Alp Tegin'e sattı. Emir Alp Tegin beni beğendi ve dokuz gulamın başına geçirdi. Her gün efendimin şefkatını gönlümde daha fazla hissediyordum ve ona hizmet ediyordum. Alp Tegin en güç ve en tehlikeli işi bana emr ederdi. Her nereye gittimse muzaffer geri döndüm. Nihayet bugün görüyorsun ki, Allah beni emirliğe ulaştırdı ve kullarının başına hâkim kıldı. (Sebüktegin Pendnâmesi, Haz. Erdoğan Merçil, İslam Tetkikleri Enstitüsü dergisi, C.6/2, 1975, s. 227-229)” Türkler nasıl İslam oldular sorusunun cevabını ararken bu iki şahsın örneği sanıyoruz çok aydınlatıcıdır. Bunlara ilave olarak daha önce ele aldığımız Ahmed b. Tolun ve Muhammed b. Tuğc’un dip atalarının da Buhara ve Fergana’dan benzer şekillerde gelerek Abbasi başşehri Bağdad’da görevler aldıklarını görüyoruz: Buhara asıllı bir Türk olan Ahmed’in babası Tolun, Halife Me’mûn zamanında 816 yıllarına doğru Bağdat’a gelmiş ve kısa süre içinde halifenin sarayında ve kumandanlar arasında itibarlı bir mevkiye sahip olmuştur. Fergana hükümdar ailesine mensup olan Muhammed b. Tuğç’un dedesi Cuf, Bağdat’a gelip Halife Mu‘tasım-Billâh’ın hizmetine girmiş bir Türk kumandanı idi. Görüleceği üzere Türklerin İslam ile karşılaşıp bu toplum içinde yer alıp yükselmelerine dair resmin ilk bölümünde esaretten saltanata giden yoldaki gelişmeler suretiyle yaşanan gelişmeleri kaydetmek yerinde olacaktır. Emeviler devrinde yedinci asırda Ubeydullah b. Ziyad’ın gönderdiği Buharalı okçulardan itibaren bu yolla Türkler İslam hizmetinde yer alarak zaman içinde toplu olarak İslam’ın kabul edilip Selçuklular devrinde hakimiyet devirleri başlayana kadar İslam toplumu içinde esas unsur olarak yer almışlardır. Onları esir edilip tarlada çalışan köleler gibi düşünmek gulam/memlûk denen sistemi anlamamak demek olacağı da burada ifade edilmelidir.
Davet: İdil Bulgarları ve Selçuklular
Türklerin İslam’a girişleri konusunda resmin ikinci bölümünde bu dini siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel tesirlerle kabule yakınlaşan Türklerin, İslam toplumundan kendilerine dini öğretecek birilerini davet etmeleri suretiyle bu dini toplu olarak kabullerinden bahsedilebilir. Bunun Örneği olarak İdil Bulgarları ve Selçuklular misal olarak verilebilir. “Eski Türk inançlarını devam ettiren İdil Bulgarları, Hârizm ve İran’dan ticaret yapmak için ülkeye gelen müslüman tüccarların faaliyetleri sonucu müslüman olmaya başladılar. Ülkedeki müslümanların sayısı giderek arttı. Gerek ülkeye gelen tüccarlar ve müslüman olan ahalinin etkisi, gerekse Hazar Hakanlığı’na karşı müttefik aramak arzusu, İdil Bulgar Hanı Şilkey oğlu Yeltever (İlteber) Almış’ı Abbâsî halifesiyle münasebet kurmaya sevketti. Halife Muktedir-Billâh’a elçi gönderen Almış Han, İslâmiyet’i kabul etmek arzusunda olduğunu belirterek ülkesine din adamları gönderilmesini istedi. Bunun üzerine halife, Sevsen (Sûsen) er-Ressî başkanlığındaki bir heyeti Bulgar ülkesine yolladı. Meşhur seyyah İbn Fadlân’ın danışman ve kâtip olarak bulunduğu heyet, 12 Muharrem 310’da (12 Mayıs 922) Bulgar hanının İdil boyundaki karargâhına ulaştı. Almış Han ve devletin ileri gelenleri elçi heyetini çok iyi karşıladılar. Hanın resmen Müslümanlığı kabul etmesiyle Abbâsî hilâfetine tâbi müslüman bir devlet haline gelen İdil Bulgar Devleti bu tarihten sonra İslâm dininin Doğu Avrupa’daki temsilcisi oldu. (Ahmet Taşağıl, İdil Bulgarları, c.20, İst, 2000, s. 473.) “Selçuk Bey, gerek kendi hayatını emniyette görmemesi, gerekse diğer siyasi ve iktisadi sebeplerden dolayı, Yenikent şehrinden Sir-derya (Seyhun) 'nın sol kıyısında yine bir Oğuz şehri olan Cend'e göç etti. Cend şehri ve civarı Yabgu Devleti hakimiyetinin zayıf bulunması ve İslamiyet'in buralarda hızla yayılması sebebi ile, Selçuk Bey için çok müsait bir muhit idi. Yabgu'nun Cend şehrindeki bütün hakimiyeti yılda sadece bir defa gelen memurlarının vergi toplamalarından ibaret kalıyordu. Bu durumu iyi değerlendiren Selçuk Bey, çevrenin siyasi ve sosyal şartlarını da dikkate alarak, tarihi bir kararla İslam'ı kabul etti ve Buhara'nın kuzeyinde bulunan Zandak (Zandana) şehrine haber göndererek buranın müslüman valisinden kendilerine İslamiyeti öğretecek bir din alimi göndermesini istedi. Selçuk Bey'in Cend civarına gelmesi ve İslami· yeti kabul etmesi, takriben 960 yıllarda olmuştur. Selçukluların bu din değiştirme hadisesinde siyasi bir görüşün yanısıra bu yeni dinin üstünlüğü, müslüman tüccar ve mutasavvıfların gayretleri de müessir olmuştur. (Coşkun Alptekin, Selçuklular, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 7, İst., 1989, s. 96). Resmin ikinci parçası, 10. asırda toplu kabullerin yaşanıp İlk Müslüman Devletlerin ortaya çıkmaya başladığı devir ve daha sonra Türklerin İslam dünyasına hâkimiyet devrini söz konusu kılacak olan Selçukluların İslam’ı kabullerini görmek suretiyle açıklamamızın bir aşaması daha tamamlanmış olur.
Tebliğ; Tüccar, Alim, Mutasavvıf yahut Ebu Nasr Samani yahut Türk Hakanlığı/Karahanlılar
Türk Hakanlığı yahut Karahanlılar devrinde İslam’ın kabulü diğer bir usulü bize göstermektedir. Türk ülkelerinde ulaşan tüccar, alim, mutasavvıf karakterinin İslam’ı tebliği ile dinin yayılmasına dair resmi Satuk Buğranın İslamiyet’i kabulünde görüyoruz. “Sâmânîler’den İsmâil b. Ahmed, Muharrem 280’de (Mart-Nisan 893) Doğu Karahanlılar’ın merkezi Talas’ı zaptedince buradaki Türk emîr ve dihkanlarının çoğu müslüman oldu. Kadır Han Oğulçak bu gelişmeler üzerine başşehri Kâşgar’a nakletti. Daha sonra Sâmânîler arasındaki iç çatışmalardan faydalanarak Sâmânî topraklarına saldıran Oğulçak kendisine sığınan bir Sâmânî şehzadesini kabul etti. Bezir Arslan Han’ın 303 (915-16) yılı civarında ölümü ve Balasagun’da Karahanlı tahtına II. Arslan Han’ın çıkması üzerine Satuk annesiyle birlikte Kâşgar’a gidip amcası Kadır Han Oğulçak’a sığınmak zorunda kaldı. Amcası adına vergi tahsil etmek üzere Kâşgar yakınlarındaki Artuç’a giden Satuk, burada Tezkire-i Satuk Buğra Han’da kuvvetli bir âlim ve Üveysî bir kutub olarak tanıtılan Ebû Nasr b. Mansûr ile tanıştı. Ebû Nasr’ın inşa ettirdiği caminin etrafında oluşan bu küçük ticaret şehrinde namaz kılanları görünce İslâm hakkında ilk bilgileri Ebû Nasr’dan aldı. (Ömer Soner Hunkan, Satuk Buğra Han, DİA, c. 36, İst, 2009, s.181) Bu Müslüman şehzadeyle ve Nîşâburlu Ebü’l-Hasan Muhammed b. Süfyân el-Kelemâtî (Sem‘ânî, X, 458-459) gibi âlim ve sûfîlerle karşılaşan Oğulçak’ın yeğeni Karahakan Satuk b. Bezîr (İbnü’l-Esîr, XI, 82) müslüman oldu (308/920 veya 333/945). İbnü’l-Esîr, onun rüyasında gökten inen bir kişinin kendisine Türkçe olarak, “Müslüman ol ki dünya ve âhirette selâmet bulasın” dediğini, bunun üzerine rüyasında İslâmiyet’i kabul ettiğini ve sabah olunca müslüman olduğunu herkese açıkladığını kaydeder (a.g.e., XI, 82). Abdülkerim adını alan Satuk amcası Oğulçak ile mücadele ederek başarı kazanmış ve Karahanlılar’ın batıdaki topraklarında İslâmiyet’in yayılmasına çalışmıştır. (Abdulkerim Özaydın, Karahanlılar, c.24, İst., 2001, s. 405-406).” Ebu Nasr Samanî adeta Türklerin İslam’ı kabullerinde etki eden unsurları temsil eden bir sembol şahıs gibidir. Satuk’un İslam’ı kabulüyle İdil sahası gibi Türkistan’da da toplu İslam’a girişler başlayacaktır ki bu son derece önemli bir gelişmedir.
Türkler tek bir yerde ve zamanda Müslüman olmadılar. Bundan daha önemlisi ise görüleceği üzere kılıç zoruyla da İslam’ı seçmediler. Bu yazıda göstermeye ve açıklamaya çalıştığımız üzere Türkler İslam’ı kabulde birkaç farklı yoldan din ile buluşmuşlardır. İslam devleti hizmetine esaret yoluyla alınıp daha sonra azad edilerek devlet hizmetinde yer almak, yeni dini kabule karar verip akabinde İslam ülkelerinden dini öğretecek kişiler talep etmek ve nihayet çeşitli saiklerle ulaşan tebliğ vesilesi ile dini kabul etmek. Bu şekilde resmin parçaları birleştiğinde Türkistan’da İslam’ın nasıl Türkler arasında yayılıp geliştiğini görmek kabildir, diye düşünüyoruz. En azından müteferrik malumat müşterek bir anlam için ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ayrı gibi görünen parçalar birleşiğinde resim, gerçeği anlamak ve açıklamak bakımından daha net olarak görünmeye başlayacaktır. İlk Müslüman Türk devletleri dediğimiz yapıların kurucuları ve/veya onların atalarına dair bazı hususlar ve İslam dairesine giriş hikâyelerine toplu bakmak, Türk toplumunun 8. asırdan itibaren önce münferiden sonra 9. asırda gruplar halinde ve nihayet 10. asırda toplu olarak bu yeni dini kabullerini tespit bakımından önemlidir. Anlamadan açıklamak açıklamadan kendilik sahibi olmak köksüz ağaç vaziyeti gösterecektir. Kılıç ezberine sapmadan önce çok daha karmaşık ve katmanlı ilişkileri anlamak elzemdir.
.
Cahit Külebi şiirinden yurdumuza bakarken
Cahit Külebi, bir şiir sever olarak oldum olası aklıma ve gönlüme dokunur. Sebebi halet-i ruhiyem kadar muhtelif olabilecek bu hal için mavi gök yağız yer arasında kendiliğime dair hissettiğim nice şey vardır. Onun bendeki en tesirli mısralarından bir grup şüphesiz vatana dair olanlardır. Türkiye’de cereyan eden tarihimizde yurdumuzu ve şehirlerimizi anlattığı mısraları her daim müessir güzellikleri fikrimde yaşatmıştır. Bir Anadolu şairi olarak Külebi’yi, gönlümce selamlamışımdır. Cahit Külebi, “Mehmet Kaplan’a göre, “[o]nun için, şehre gelmiş, okumuş, fakat doğduğu memleketin havasını kaybetmeyen yeni ve güzel bir şiire ulaşmış bir şair demek hiç de yanlış olmaz. Şiirlerinin çoğunda Anadolu toprağından gelen bir ses, bir koku, bir renk ve bir ruh vardır.” Külebi, ilerleyen zamanlarda hayatının büyük bir kısmını şehirlerde geçirmesine karşın şiirlerinde Anadolu köylerini, yurdun ücra köşelerini ve doğal güzelliklerini öne çıkarır. Çoğu şiirinde “Anadolu’dan kalkıp iş ekmek bulmak umuduyla büyük şehirlere giden, (…) gurbet ellerde yad ve yabancı kalmış ‘adamın biri’nin, yani yoksul Anadolu insanının hikayesini/macerasını; umudunu, özlemini, sevdasını dillendirmiştir.”, Yaşar ŞİMŞEK, “Cahit Külebi Şiirlerinde Mekânın Poetikası”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of International Social Research Cilt: 11 Sayı: 60 Yıl: 2018 s. 188) Bu bakımdan onun vatan bakarken dağlarımız, şehirlerimiz yollarımız ve insanımız gibi hususları ile yurdumuzu dile getirişini mevzu bahis etmek istedim.
Yurdumuz adlı şiirinde Külebi, Türkiye bayrağımız gibi Dalga dalgadır; Türkiye bayrağımız gibi Dalga dalgadır; Sivas kiliminden yolları Gökte yıldız kadar köyleri vardır, diyerek adeta mavi gök yağız yer arasına yerleştirir vatanımızı. Bayraklaşan vatana atıfta bulunur. Sadece bizi mi bu meyanda kendisini de Yurdum şiirinde 1917 senesinde Topraklarında doğmuşum. Anamdan emdiğim süt Çesmenden tarlandan gelmiş. Emmilerim hudutlarında Senin için döğüşürken ölmüşler. Kalelerin burcunda Uçurtma uçurmuşum, Çimmişim derelerinde. Bir andız fidanı gibi büyümüşüm. Topraklarının üstünde, mısralarıyla vatanın ana doluşunu dile getirir, mısralarıyla bu yurdun içinde zikreder. Yine kendisine dair halet-i ruhiyeyi aynı şiir içinde Kederlendiğim günler olmuş Naçar dolaşmışım sokaklarında, Sevinçli günlerim olmuş Başım havalarda gezmişim. Bağrımı açıp ılgın ılgın Esen serin rüzgârlarına, İlk defa kıyılarından Denizi seyretmişim. Issız çorak ovalarında Günlerce yolculuk etmişim, ifadeleriyle duyuşumuza sunar. Bir vatansever olarak Ağladığım senin içindir Güldüğüm senin için Öpüp başıma koyduğum Ekmek gibisin, sözleriyle yurdum insanın vatan sevgisini pek yürekten, sade ama derin ve uğruna ağlayıp-güldüğümüz vatanımızı ekmek yerinde koyarak nasıl bir kutlu ve bereketli yerde gördüğünü de ortaya koyar. Bunları dile getirdikten sonra başka bir şiirinde Bizim Dağlar derken Kaz dağından beyaz bulutlar uçar Keşiş dağında Kerem'in yolu geçer Çamlıbel'de Köroğlu kalmaz naçar Kop dağında öküzlerin çektiği, mısralarında vatanın dağlarını anlatır.
Tokat'a Doğru şiirinde memleketine götürür bizi. Çamlıbel'den Tokat'a doğru Tozlu yolların aktığı ırmak! Ben seni çoktan unuttum; Sen de unuttun mu, dön geri bak mısralarında vatanın dağları yanında nehirlerine de selam eder. Burada devam eder Sivas Yollarında şiirinde vatanın yollarına düşer Külebi: Sivas yollarında geceleri Katar katar kağnılar gider Tekerleri meşeden. Ağız dil vermeyen köylüler Odun mu, tuz mu, hasta mı götürürler? Ağır ağır kağnılar gider Sivas yollarında geceleri. Külebi Anadolu’yu bize bir mekân ve bir vatan evladı gibi anlatır. Konuşur vatanın dağları, nehirleri ve yollarıyla. Bizi bize anlatır şair. Sivas kilimden yollarda ekmek gibisin dediği vatandan bize ve vatana konuşur.
Ankara’ya yolu varır Külebi’nin. Cebeci Köprüsü şiirinde insanlara ve hayata bakar: Cebeci köprüsünün üstü Karınca yuvasına benziyor, Hamallar, körler, topallar, Oturmuş nasibini bekliyor. Cebeci köprüsü yüksek Altından tren geçiyor, Ya benim aklımdan geçenler? Kimse bilmiyor. Neler geçerdi aklından kim bilir? Kendi içini tren yolları gibi düşleyip ictimai kalabalık içerisinden kendisiyle söyleşir. Hayatın hay huyu içerisinden Cebeci Köprüsünden kendisine bakar. Buradan İstanbul’a gider ama büyük şehir onun aklında bir karınca yuvası ve artık içindeki şarkının bittiği yerdir. Anadolu onun hürriyeti iken büyük şehir aldatıldığı mekândır: Bu hissiyat İstanbul şiirinde dile gelir: Kamyonlar kavun taşır ve ben Boyuna onu düşünürdüm, Kamyonlar kavun taşır ve ben Boyuna onu düşünürdüm, Niksar'da evimizdeyken Küçük bir serçe kadar hürdüm. … Anladım bu şehir başkadır Herkes beni aldattı gitti, Anladım bu şehir başkadır Herkes beni aldattı gitti, Yine kamyonlar kavun taşır Fakat içimde şarkı bitti. Modern zamanda kaç şehir görünümlü beton hapishane içimizdeki şarkıları bitirdi?
Küçük bir serçe gibi hür olduğumuz vatanda bizi kendine yabancılaştıran ne ola ki? Ekmek kadar kutsal uğruna ağlayıp-güldüğümüz, uğruna dövüşürken öldüğümüz; anamız, vatanımızda Sivas kağnılarından İstanbul kamyonlarına kadar bizi taşıyan ve içimizde akan hayat vatan üzerinden Cahit Külebi şiirinde bizimle konuşur. Külebi vatana aşık ama vatandaşın halinden bizardır. İçimizdeki şarkıyı bitiren ne ya da kimdir? Külebi’nin sevdası sevdamız hüznü de o yad yabancı adamın hüznü değil midir? Dağları, yolları ve kuşları ile bizim olan yurtta kendiliğimizi düşünmek için Külebi’nin naif mısraları hoş bir soluk olarak duruyor.
.
Psiko-Tarih Bir Yaklaşımla Sultan Alparslan'a Dair
Beşeri bilimlerin disiplinler-arası bir nitelik kazanması keyfiyetinin dikkate alınmaması yahut sosyal bilimler pratiğimizde uygulanır hale gelememesi son devirlerde, teknoloji 4.0/5.0/6.0 kadar ıskaladığımız meselelerdendir. Sonuçları ise daha fenadır. Bunun sebepleri vardır: Vizyonsuzluk en başta gelenidir. Sosyal bilimlerde herkesin kendi alanında beylik sürdüğü bir iklimde haşa başka bir alana yandan bile baktığınızda işgüzar olmaktan tutunda eski köye yeni adetçi olmaya kadar bir sürü avami herzenin muhatabı olmanız kabildir. Lakin sosyal bilimler ve bu cümleden tarih insana çok katmandan bakmak istiyorsa farklı alanlardan kavram, teori ve uygulamalardan yararlanması gerekir. Medeniyet merkezli bir okumanın da önemli ayaklarından birisi budur. Hatta teklif ettiğimiz üniversite modelinde de bunu daha önce dile getirmiş idik (Bkz. Medeniyet Merkezli Tarih Biligi yahut Medeniyet Bilig). Tarihin disiplinler arası okunarak bütüncül bir resim çıkarılması modern zamanların tarih metodolojisi kitaplarında konu başlığı ve son devir tarihçiliğinin gereklerinden olarak sayılırken tatbikatta durum nedir? Bu cümleden olarak, sayılan bilimler arasında psikoloji tarihe yardımcı bilim dalı olarak zikredilenlerden olmakla birlikte kavram ve teori desteği açısından ancak 20. asırda daha çok tatbikata dökülebilen bir alandır. Bu yolda psiko-tarih denilen bir kavram ve saha ortaya çıkmıştır.
Bu arada disiplinler arasılık meselesine gözü kapalı dalmamak gibi bir zaruretin olduğunu da ifade edelim. Düşünce dünyamız aşırılığa dalmaya pek meyyaldir. Modern zamanlarda üretilen bilgi ve bilimin perspektifî karakterini ve belirli tarihi ve sosyal şartlarda üretildiğini göz ardı edip, otantik bir felsefeye sahip olmadan/üretmeden yahut varolunu kendimiz açısından değerlendirmeden, sabitelerimizi doğru belirlemeden bir başka sosyal bilim alanının kavramları ve/veya teorilerini genel geçer, evrensel meselelermiş gibi okuyup doğrudan tatbik etmek gerçeği ararken distopyaya kadar varacak gerçeklikten uzaklaşmaya yol açabileceğinden, ideolojik çukurlara yuvarlanma tehlikesi de taşıdığından disiplinler-arasılık konusunda bu hususa dikkat edilmesi gerekir.
Bu yazıda bir tanıtım ve örneklendirme çabası olarak Sultan Alparslan’a psiko-tarih denilen alandan bakmaya çalışacağız. Peki, tarih ile ilgilenen bir alan olarak ortaya çıkan Psiko tarih nedir?
Psiko-Tarih
Psikotarih teriminin ilk kez 1951’de Isaac Asimov’un (1920-1992) bilimkurgu üçlemesi Foundation’da geçtiği popüler bir bilgi olarak yaygınlaşmışsa da, ABD’li psikotarihçi Paul Elovitz gerçekte bu terimin 1920’lerde kullanıldığı ve 1910’larda da psikobiyografik çalışmaların yapılmaya başlandığı bilgisini vermektedir. Elovitz bu terimin en erken 19. yy. sonlarında Amerikan romantik, şair, eleştirmen ve diplomat James Russell Lowell tarafından 1840’ta kullanılmış olduğunu tespit etmiştir. Henry Lawton psikotarihin köklerini Vico (1668-1744) ve Dilthey’a (1833-1911) kadar götürmektedir. Psikotarih alanı, psikotarihçilerin 1960’lardan itibaren bir araya gelmelerinin neticesi olarak 1970’lerde kurumsallaşmaya başlamıştır. Türkiye’de ise psikotarih çalışmaları cılız bir çabayla 2000’li yıllarda görülmeye başlanmıştır. Strozier psikotarihi “belirli bir bireye ya da geçmişteki olaylara ilişkin anlayışımızı geliştirmek için psikoloji kavramlarını, ilkelerini ve teorilerini sistematik olarak kullanan bir tarih biçimi” olarak tanımlamaktadır (Hadiye Yılmaz Odabaşı, “Psikotarihin Tarihi: Yaklaşımlar ve Tartışmalar”, Universal Journal of History and Culture Vol. 2, No. 2, 2020, s. 134,135,139).
Sultan Alparslan
Sultan Alparslan ile kaynaklardaki bilgilere psikoloji yahut psiko-tarih ile baktığımızda bir takım neticeler hâsıl etmek mümkündür. Lakin bunu yaparken kullanılan kavram ve yaklaşımların modern bakış açıları ile oluşan bazı alt yapıya dayalı olabileceği uyarısı ile birlikte ele alınması da zaruridir. İbn Haldun ve benzeri otantik dönem kaynakları bu konuda bize nazari çerçeve verdiklerinde konuya bakışta biraz daha rahat olabiliriz lakin her zaman insan ve ona dair subjektif karanlık alanın söz konusu olduğunu bir metod kaidesi olarak hiç unutmadan bunu yapmak da gereklidir. Sultan Alparslan’ın olaylar karşısında sergilediği tutum ve davranışlara bakıldığında “adalet” kavramının ön planda olduğu görülmektedir. Bu, oryantalist bir yorumla, sadece idealize etme çabası mıdır? Bu manada daha evvel İbn Sina odaklı yazılarımızda ifade edildiği üzere, Alparslan’ın nazari ve pratik ahlakın bütünleştiği bir psikoloji ve ahlak yapısında bir şahsiyet olduğunu söylemek mümkündür. Kişilik gelişimi ve şahsiyetinin bu manada bir psikolojiden beslendiği de bu meyanda söylenebilir. Zira kuru kuru ahlak demek ötesinden ahlak-ı fazıla sahibi olmanın bilgelik gereği olan yapılanması ve hasletinin oluşumu sağlıklı bir psikolojik yeterliliği gerektirir. Yani bilinen uygulanan haline gelmiş midir sorusunun cevabınca hareket etmek. Bunun yanında kaynaklara aksettiği üzere Sultan Alparslan’ın farklılıklara karşı hoşgörülü ve saygılı olması, önce savaşmak yerine barış ve antlaşmadan yana tavır alması, doğruluk ve dürüstlüğe verdiği önem gibi diğer özelliklerini âdil olmasının alt boyutları olarak değerlendirmek mümkündür. Bilgeleşen bir akıl ve ruh hali bu manada sosyal neticeler vermektedir. Bu psikolojik haleti sosyoloji açısından siyaset sosyolojisi nazarı ile değerlendirmek de mümkündür lakin bu yazının konusu değildir. Bunun yanında bu psikolojiyi var eden ve ahlakı sağlayan ontolojik zemin ve bunun şahsiyeti var eden epistemolojik/bilgi ve aksiyolojik/değer zemini de felsefi açıdan okunabilir velâkin konumuz bu da değildir. İncelemeye devam edersek; Sultan Alparslan’ın kaynaklara göre müsamaha sahibi, affedici ve merhametli, şefkatli, verdiği sözlerin arkasında duran, disiplinli, alçak gönüllü ve insan yaşamını önceleyen bir yapıda olduğu görülmektedir. Alparslan’ın bu yöndeki tutum ve davranışlarının gerekçeleri de göz önünde bulundurularak Kohlberg’in Ahlak Gelişim Kuramı açısından değerlendirildiğinde “gelenek ötesi” düzeyde yer aldığını söylemek mümkündür. İşte tam burada yaptığımız ikaza geliyoruz. Gelenek ötesi denen şey geleneğin evrensel görülmediği modernite açısından Alparslan sosyal sözleşme ve evrensel ahlak açısından şaşılacak/istisnai bir şahsiyet gibi görünse de Kutadgu Bilig kavram zemini göstermiştir ki Alparslan’ın dünyası modern batının ulaşacağı sonuçlara psikoloji ve sosyoloji açısından asırlar öncesinden varmış idi. Şu an doğudaki durum ise gelenek gerisi olarak adlandırılacak bir hali gösteriyor. Bir gelenek distopyası içinde olduğumuzu söylemek de yanlış olmayacaktır. Yani bizim dünyamız geleneğe göre gerici durumdadır.
“Sosyal sözleşme” ve “evrensel ahlak” olarak iki aşamadan oluşan gelenek ötesi düzeyde Alparslan’ın davranışlarının ağırlıklı olarak evrensel ahlak düzeyine daha yakın olduğu, zaman zaman sosyal sözleşme düzeyinde davranışlar sergilediği söylenebilir. Söylenebilir zira o modern zaman insanı değildir! Evrensel ahlak düzeyindeki birey için insan yaşamı, onur ve gururu her şeyden önceliklidir (Çiftçi N, Kohlberg’in bilişsel ahlak gelişimi teorisi: ahlak ve demokrasi eğitimi. Değerler Eğitimi Dergisi, 1(1), 2003, s. 43-77). İnsanı merkeze alan bir bakışla gelenek ötesi denilen zamanın daha medeni olduğunu söylemek de kabildir. Kaynaklardan aksettiği üzere, Sultan Alparslan’ın Malazgirt zaferinden sonra Romanos Diogenes’i öldürmek yerine affetmesi, onu ağırlama ve uğurlama şekli Alparslan’ın insan yaşamına ve onuruna verdiği önemin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Tüm olanlara rağmen Ebu Bekir Muhammed ve tahtı ele geçirmek isteyen kardeşi Kavurt’u affedişi ve ardından her ikisine olan yaklaşımını da evrensel ahlak düzeyindeki davranışlar olarak değerlendirmek mümkündür. Kurama göre bireyler zaman zaman bulunduğu düzeyin dışında da davranışlar gösterebilmektedir (Haynes F (2002) Eğitimde etik. (Çev: SK Akbaş). İstanbul: Ayrıntı2002). Görüldüğü üzere modern psikoloji açısından Sultanımız istisnadır?! Lakin bir modelleme olarak psikoloji nazarından bir şahsı değerlendirmenin atölyesi diyebileceğimiz çalışmayı da bu sınırlı yazı çerçevesinde yaptığımızı söyleyebiliriz. Alparslan’ın yine Kündürî ve Ay-Tekin’i emirlerine uymadıkları gerekçesiyle öldürmüş olması da evrensel ahlak düzeyinin dışında davranışlar sergileyebildiğini göstermektedir. Sosyal sözleşme aşamasında ise birey için doğru olan davranış insanların farklı düşünce ve değerlere sahip olduğunu bilme ve bunları korumaktır (Gürses İ ve Klavuz MAi Kuşakların ahlaki değerleri birlikte öğrenmesi: Kohlberg’in ahlaki gelişim kuramı açısından bir değerlendirme. Küresel Diyalog Davraz Kongresi Bildiriler Kitabı (Ed. Uysal Kerman ve diğerleri), 2009, s. 2981-2994). Lakin bu gösterge hangi gerekçe ile yaşanmıştır. Psikopat bir ruh hali mi yoksa düzeni koruma endiseşi mi? Elbette bu yazı Alparslan avukatlığı değildir. Alp Arslan’ın diğer din ve mezhepler arasındaki farklılıklara duyduğu saygı ve hoşgörünün yanı sıra farklı din ve mezhepten olanlara adil bir şekilde davranıyor oluşu sosyal sözleşme aşamasının gerektirdiği davranışları yerine getirdiğinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Tüm bunlardan hareketle Alparslan’ın başarılı bir devlet adamı ve lider olmasının arka planında sahip olduğu yüksek ahlak düzeyinin çok büyük katkısının olduğunu söylemek mümkündür. Buradaki örnek dışında başka kavram, bakış açıları vs. üzerinden de okumalar yaparak bu inceleme genişletilip derinleştirilebilir. Bunun için yazardan daha fazla psikoloji formasyonuna sahip tarih perspektifi olan bir zihne ihtiyaç vardır.
Tarih içinde var olduğumuz bir süreç. Buradaki bize bakarken farklı çerçeveler ve yerlerden bakmak mümkün. İşte Alparslan’ın kaynaklara akseden olaylar içindeki tavırlarından psikolojisi ve sosyolojik tezahürleri konusunda fikirler yürütüp, felsefi değerlendirmeler yapabildiğimiz bir tarih unsuru olarak ona geniş bir zaviyeden bakmak devrini ve düşünmek mümkündür. Bilim dediğimiz bilgi üretme süreci sosyal bilimler açısından zor lakin yolu yordamı ile yapılınca tadına doyulmaz bir merak ve öğrenme alanıdır. Ülkemizde hak ettiği yeri ve değeri bulduğunda şüphe yok ki medeniyet iddialarımız makul bir zemine kavuşacaktır. Bu bakımdan artık konuşmak yerine düşünmeye başlamanın vaktidir.
Öz-Varoluş yahut Ferdiyet-Toplum Çerçevesinde Varlığımız
Fert ve toplum hayatı ve bunların birbirlerine karşı durumu modern zamanlarda ilim, felsefe ve sanat üzerinden gerek bilgi gerekse de ideolojik argümanlar üzerinden bilim ve algı boyutunda tartışıla geliyor. Umranımızda medeniyetçi milliyetçilik zaviyesi içinde fert ve toplum medeniyetin esas yapı taşları olarak fevkalade önemli bir yerde durur. Bunu kimlik ve şahsiyetin oluşması ve bu iki insani yapının kendi mefhum dünyalarını değerlendirmek izler. Birbirini var eden bu ikili için öz ve varoluş olarak adlandırabileceğimiz iki yapı aşaması vardır. Bunlardan birisi ontolojik olarak ferdi oluşturacak, şahsiyetini ve kendiliğini var edecek zemin iken diğeri ise bunun hayata aksedişi olacaktır. Ama hangisi önceliklidir? İbn Sina’da gördüğümüz üzere nazari olanın pratik olanla buluşması; ahlakın ve adaletin teşekkül zemini bir medeniyet için esasen burasıdır. Peki, soru şu: Bu haller fert ve toplum düzeyinde aynı öncelik ve mantık yahut diyalektik ile mi işler? Bunun cevabını düşünmek Türkistanlıların müstakbeli için kanaatimizce son derece önemlidir. Bu aynı zamanda insanlığa vereceğimiz medeniyet mesajı açısından da önemlidir.
Öz olarak tanımlanan çerçeve hülasa olarak oluşun ontolojik zemini olması hasebiyle ister içimizden ister dışımızdan etki etsin sınırları belirleyen esas yahut var olacağın kodlarını taşıyan bir çekirdektir. Bu bakımdan öz bir oluşun zeminidir. Kökten başlayan süreç nihayetinde kendi formunun neticesi olacaktır. Tarihte bu mitolojik yahut efsanevi çağdan mevcut olan makuliyet ile kavranan zamana kadar ki bir süreci kapsar. Peki, bu süreç fert ve toplum için aynı mı işler yahut işlemelidir? Kanaatimizce ferdiyetin teşekkülünde varoluşun/şahsiyetinin sorumluluğunu üstlenmiş, bu konuda bilgisini yahut nazari öz çerçevesini tatbik alanına geçirmiş ferdiyet için varoluş özden önce gelmelidir. Neden? Sorumluluğunu üstelenmiş bir idrakin oluşması, bunun özün kaynaklarına yönelmesi, bunları özümsemesi, kendi özüyle hemhal olarak iradi bir bütünlük içinde olması fevkalade önemlidir. Nazari bilginin tatbiksiz bir hamalı durumundaki bireylerin oluşturacağı toplum değer sisteminden uzak, insiyaki bir takım kavramların peşinde Farabî’nin cahil şehir ahalisi olarak nitelediği hali gösteren bir güruh olacaktır. Hikmet ve bilgelik burada ferdiyetin esasında kendisini haslete çeviremeyecektir. Kut için zemin oluşamayacaktır. Bu bakımdan varoluş olarak modern zamana akseden kendini tatbikat ile iradi olarak kendi elleriyle inşa etmek eylemi ferdiyet bakımından önemlidir. Bu aile, okul ve toplumun değişik katmanlarındaki iştiraklerle de zaman içinde kendi zemininde bir surete dönüşerek ferdiyetten şahsiyet oluşturacaktır. Bu bakımdan öz, birey ve toplum için, genel olarak merkezi bir yerde dururken fert için varoluş merkezinde bir hal olarak nazari özden öncelikli olarak düşünülmelidir. Bu manada pratik öz diyebileceğimiz varoluş hali kuvveden fiile çıkış durumu olacaktır. Adaletin bilgisine sahip ama fiilinden uzak bir ferdiyet için şahsiyet demek kabil midir? Bal bal demekle ağız tatlanmıyormuş…
Toplum, medeniyetin/umranın temel taşı, devlet ve şehir gayelerinin de temel maddesidir. Toplum açısından öz-varoluş dengesini düşündüğümüzde bir müştereklik, dayanışma, işbirliği olarak toplum artık öz üzerinden var olmuş ferdiyetlerin şahsiyet alanı olarak öz öncelikli bir yapıyı sergiler. Semboller, törenler ve bayramlar şeklinde o toplumun belirli bir tarihi zemindeki halini canlı kılar ve kültürünü canlandırır. Bu bakımdan toplumda öze dair semboller müşterekler olarak da zuhur eder. Toplum varoluşun neticesidir. Bu bakımdan kültürel olarak özü bir dönem içinde ortaya çıktığı, zaman ruhu içinde göründüğü ve ete kemiğe büründüğü haliyle temsil ettiğinden bir milletin hasılası olarak toplum öz temelli yahut o çatı altında bir alandır. Bu bakımdan toplum zaman zaman baskıcı görünmüş ve ferdiyet kendine özgürlük aradığı haller yaşanmıştır. Zira düzenin ana temsili devlete giden yolda toplumun ilke ve ölçülerinde görünür olur. Bu bakımdan bireyleri ahlak ve adalet zemininde var olmamış bir toplumda kadercilik ve determinizm dayatması şeklinde görülen bir kaçış ve sapma toplumun üstünde kara bulutlar olarak dolaşabilir. Zira törenin beklediği bilgelik ile teşekkül edemeyen ferdiyet şahsiyet olamaz ve kendi hevesini havaslık zannedip avama dayattığı cahil şehir halleri ile kendi düzeninin zorbaca kabule yeltenir. Birey için sürekli bir temeddün yani oluş toplum içinse medeniyet kavram olarak söz konusudur demek yanlış olmayacaktır. Bu bakımdan toplum için müşterekler alanı olması, bir düzen gerektirmesi ve mantık icap ettirmesi bakımından önemsenmelidir. Toplumun üst teşkilatlanması olan devlet ise bu dengenin muhafızı ve ferdiyetin şahsiyet olması ile bilgece bir akla sahip bireyler manzumesi olmanın ahlak ve adalet çerçevesinde İbn Sinacı bakış üzerinden ahlak-ı fazılanın murakıbı olmalıdır. Lakin bu bir zaviye yahut perspektif olmayıp yada modern tabirle ideolojikleşmiş bir kabuk olmanın ötesinde gerçeğin, törenin ve insanlığın temelinden bir hayat ilkesi olmalıdır. Türk olmak ferdiyet için öz bilinci ile kendini inşa iken Türk toplumu olmakla millet için bir özün neticesidir.
Bu bakımdan öz ve varoluş yahut töre ve bilgelik hallerinin medeniyetçi milliyetçilik zaviyesinde düşünülmesi gerektiğini ifade etmek isteriz. Toplum hayatımız farazi bir birey mecmuasının fantastik bir bileşimi olmadığından organik ve canlı ferdiyetlerin ne idüğü toplumu görmek bakımından önemli olduğu gibi, toplumun muayyen bir özü müşterekler haline getirerek sürekliliğini sağlaması da kültür ve medeniyet açısından hayatidir. Şehir ise bunun teşekkül sahası olarak fevkalade önemlidir. Özünü özümsemiş fertler ve özünü müşterekleştirmiş toplumlar aynı özün tezahürleri olarak müşterek bir alanı söz konusu kılabilirler. Mevlana tabirince aynı duyguyu paylaşanların anlaştığı bir dili oluşturmak gayesi önemlidir. Lakin bu dayatma ve çerçeveleme olmayıp varoluşunun sorumluluğunu üstelenmiş bilinçlerin hasılası ve hasleti olabilecek bir durumdur. Öz dediğimiz ezoterik bir alan olmayıp ne hayatın dışında ne de içinde hapsolmuş bir değer çekirdeği değildir; insan ile çiçek açan ve onunla solan bir imkanlar manzumesi olarak hayatın bazen dışında bazen tam ortasında var olmaya ve varoluşa imkan sağlamaya devam edecek öznel ferdiyeti nesnel cemiyete, şahsiyeti bir medeniyete dönüştürecek olan zemindir. Toplumun müstakbeli özün zaman üstü değerlerinin hayatı varoluşa taşıyabildiğince o kültür ve medeniyet nefes alma imkanına sahip olacaktır. Değerlerin kalıplara dönüşüp birer kabuk mesabesinde kaldıkları yerde şekillerin tahakkümü özün ise mazlumiyeti başlayacaktır.
Annales
Tarih, varlığımızın evi. Köklerimizden halimize kendilik bilincimizin temel bilgi kaynaklarından olmanın yanında bunlara dair algımızın da temel kaynağıdır. Bu varoluş bilgisine dair insanın düşünce tarihi eski zamanlardan günümüze kadar insanlar tarihe dair düşündüler. Modern zamanlarda da buna muvazi değerlendirmeleri görmekteyiz. İşte bu cümleden ülkemizde de etkisi görülen Annales ekolü modern zamanlarda dikkat çeken akımlardan biri oldu.
Modern devirlerde tarihçiliğin geliştiği mecra devrin fikir cereyanlarından ayrı ve kopuk gerçekleşmemiştir. Bu yolda öncelikli görünenlerden biri Sorbonne Üniversitesinde 1812’lerde bir tarih kürsüsün tesisidir ve tarih yazım işi de süreçte açıklama ve belgelendirme odaklı olarak ve pozitivist mecrada bir meslek haline gelir. Bu meyanda Charles Seignobos (1854-1942) ve Victor Langlois (1863- 1929), Tarih Tetkiklerine Giriş isimli kitabı kaleme alırlar. Bu çalışmalarında vesikaya istinat etmeyen tarihçiliğin ancak edebiyat olacağı vurgulanır. Bu aşama sonrasında bugün tarih bölümlerinde modern tarihçiliğin ana meseleleri olarak öğretilen dış tenkidin, kaynakların – geçmişin izlerinin– doğruluğunun denetlenmesi; iç tenkit olaraksa, olayların tutarlı ve mantıki ele alınmasının imkânlarının gereğine işaret ederler. Tarihin çağlara ayrılma hadisesi bunlarda da görülür. Burada tarihe yardımcı ilimler tespiti de söz konusudur. Paleografya, nümizmatik gibi alanlarda da ihtisasın önemini ortaya koyarlar.
Bu genel çerçeve teşekkül ederken Annales dediğimiz ekolü oluşturacak ve modern tarihçiliği etkileyerek ülkemizde de Ömer Lütfi Barkan, Halil İnalcık gibi isimlerle temsil edilecek zemin ortaya çıkar. Bu akımın öncü isimlerinden Lucien Febvre 1930’lardan 1950’lere kadarki metodoloji çalışmalarında yukarıda gösterilen belge merkezli pozitivist bakışa ve bunun bir fetişe dönüşmesine karşı çıkarak pozitivist tarihçiliği sert bir şekilde eleştirir. Tarihin sadece yazılı belgelerle yazılabileceği fikrini tenkit eder. "...Tarihçi olmak asla başeğmemektir. Edinilen bilgilerin eksiklerini doldurmak için herşeyi denemek, her işe girişmektir. Büyük bir kelime için çaba göstermektir. Yanılmak, veya defalarca vaat edilmiş şeylerin peşinden ilk seferin coşkusuyla koşturmaktır ve sonunda girilen yolun istenenden çok farklı olduğunu farketmektir.(Lucien Febvre, 'Başka Bir Tarihe Doğru', Çev: Ali Boratav, Tarih ve Tarihçi (Derleme), s. 58-59)”
Onunla birlikte bu ekolde öne çıkacak olan March Bloch mazi ile hal arasında ayrılık olduğu fikrini kabul etmeyerek; tarihi geçmişin bilimi olmanın ötesinden süreç içerisinde akıp giden zamanda insanı anlatan bir bilim olarak görür/tanımlar; meseleyi insan, onun teşkilatlanma şekilleri ve toplum olarak ortaya koyar. Şimdiki zaman ve mazi değişimler sebebiyle hal oluş içinde geçmiş olurken şimdi ve mazi iç içe bir durum gösterirler. Belgelerin ele alınması gerçekte bir zihniyet çözümlemesidir O belgenin kaldığı topluma dair bir değerlendirmedir. Veriler toplandıktan sonra eleştiri aşaması söz konusu olacaktır.. " ... gözlerimizin önünde tüm açıklıklarıyla birdenbire belirivermeleri için sadece metinleri ya da dev eserleri okumak yeterli değil midir? Kuşkusuz doğru. Fakat yine de okumayı bilmek gerekmez mi? Belge bir tanıktır ve tanıkların çoğu gibi soru sorulmadıkça pek konuşmaya niyetli değildir. Güç olan soru dizisini hazırlamaktır. İşte, orada, o anda, karşılaştırma, tarihçiye çok kesinleşmiş bir yardımı, var olduğu müddetçe hizmet görecek bir soru yargıcını sağlar.(Marc Bloch, 'Avrupa Toplumlarının Karşılaştırmalı Tarihi İçin', Çev: Ali Boratav, Tarifı ve Tarihçi (Derleme), İstanbul 1985, s. 24)” Bu eleştiri kaynak olan şeylerin olan ve olmayanı karşılıklı ele almak onun için tarihçilik ve epistemoloji açısından son derece önemlidir. " ... zaman içinde tek bir insan bilimi vardır ve bu sürekli olarak, ölülerin [geçmiş] incelenmesini canlıların [şimdi] incelenmesiyle birleştirmek zorundadır.”, der Bloch.
İşte bu iki bilim adamı 1919’den itibaren Strasbourg Üniversitesinde birlikte çalışmaya başlarlar. 1929 senesinde burada Annales d’histoire économique et sociale adlı dergiyi yayınlamaya başlarlar. Bu süreç sonraları bir ekolün doğacağı ve bir tarihçilik usulünün gelişeceği ana zemini de göstermektedir. Fernand Braudel, Annales Okuluna 1946 yılında katılır. "Benim yaklaşımım onlarınkinden [M.Bloch, L.Febvre] biraz farklı. Benim derdim, insan bilimlerini tarih içinde özümlemek değil, tersine, tarihi insan bilimleri içinde eritmek. Asıl önemli olan, hem tarih hem de öbür bilimleri içeren bilimlerüstü bir dal yaratma. Beni her zaman, aralarındaki ilişkiler, karışımlar heyecanlandırdı.( 'Braudel Destanı: Yavaş İlerleyen Tarihin Ustasıy a Yapılan Son Söyleşi', Çev: Şirin Tekeli, Tarih ve Toplum Dergisi-26, İstanbul 1986, s.46-47)", diyerek Braudel bu ekol içinde yerini tespit eder.
Annales ekolü denildiği zaman şüphesiz akla gelen en meşhur isim Fernand Braudel’dir. Onun zamana yaklaşımı da pozitivist-ilerlemeci anlayışı kabul etmeyip bunun eleştirisine dairdir. "Bana göre tarih, mümkün tüm tarihlerin toplamıdır -dünün, bugünün, yarının doktrinlerinin ve bakışlarının bir kolleksiyonu-. Bana göre tek hata, bu tarihlerden birini, diğerlerini dışta bırakacak bir şekilde tercih etmektir.( F.Braudel, 'Tarih ve Toplumsal Bilimler: Uzun Süre', Çev: M.Ali Kılıçbay, Tarih Üzerine Yazılar (Derleme), İstanbul 1992, s. 64-65)", der, Braudel. Zaman Braudel’e göre kapsayıcı manada nesnele biçimde algılanabilmektedir. Lakin zaman içinde zihnin mahsulü farklı düzemlerde yaşananların katmanlı olarak ele alınması kabildir. Buradan yola çıkarak tarihi olayları değerlendirirken üç katmanlı bir zaman yaklaşımı ortaya koyar: Braudel’in zaman katmanları içerisinde kısa dönemli/süreli zaman oluşturmaktadır. Bu katman olaya tekabül eder ve müteakip hadise silsilelerinden oluşur. Bu süreçte savaş, diplomasi ve politika ortaya konulmaktadır. Bundan sonra ise Konjonktürel ya da çevrimsel zaman toplum sürecinde yayıldığı katman yapısını oluşturur. Uzun zamanlı süreçleri temsil eden bu katmanda toplumlar ve sosyokültürel uygulamalar yer alır ve toplumsal tarih burada yer alır. Braudel, tarihte pek çok olgunun ekonomi ve kurumların etkili olduğunu söylerken iklim ve coğrafyanın zorunluluklarıyla bunlara şekil verdiğini ileri sürer. Yüzyıllara hatta bin yıllara sari bu uzun süremli zaman en alt katmanı oluşturur. İşte tarih dediğimi olguya bu katmanlar üzerinden bakarak bir yapıyı anlamak ve açıklamak mümkün olacaktır. Coğrafyanın, fertlerin ve toplumun üzerindeki etkilerini iyi anlamak gerekirdi.
Annales’a göre basitçe tarih nedir o halde? "Geçmiş, tanım gereği, artık hiçbir şeyin değiştirmeyeceği bir veridir. Fakat, geçmişin bilgisi sürekli olarak değişen ve mükemmelleşen, gelişme halinde olan bir şeydir.” (M.Bloch, Tarihin Savunusu Ya da Tarihçilik Mesleği, Çev. M. Ali Kılıçbay, Ankara 1985, s. 37) "Tarih, çevremizi saran ve bizi işgal eden bugünün sorunları --hatta kaygı ve sıkıntıları-- adına geçmiş zamanların sürekli sorgulanmasından başka bir şey değildir. İnsanların kendilerine yarattığı başka hiçbir dünya Akdeniz kadar kanıtlayamaz bunu; çünkü Akdeniz'in kendini anlatmasının, kendini tekrar yaşamasının sonu gelmez. Kuşkusuz zevki için olduğu kadar, gerektiği için de yapar bunu. Geçmişte var olmuş olmak, varlığım bugün de sürdürmenin bir koşuludur. Nedir bu Akdeniz? Bin bir şeyin hepsi birden. Bir peyzaj değil, sayısız peyzajlar. Bir deniz değil, birbirini izleyen birçok deniz. Bir uygarlık değil, birbiri üzerine yığılmış birçok uygarlık.(F.Braudel, 'Akdeniz', Çev: Necati Erkurt, Akdeniz: MSkan ve Tarih (Derleme), İstanbul 1990, s.7)”
Akdeniz’de Türkler İslam oluşlarından sonra hassaten asırları kapsar şekilde devlet(ler) düzeyinde roller üstlendiler, medeniyetler kurdular, yaşattılar; cihan hâkimiyeti mefkûremizin önemli sahalarından biri de burasıdır ve hala da Doğu Akdeniz rekabetinin tam ortasındayız. Kültürümüzde Akdeniz’in suyu, havası yok diye kim diyebilir? Medeniyet tarihçileri büyük medeniyetin gölgesinde zamana konuşuyorlar. Dipnot ve tercüme düzeyinde kalan taklitçiler ise meseleyi taşeron düzeyinde ele alabiliyorlar. "Geçmişte sayısız medeniyetler kurmuş bir milletin çocukları olduğumuzu ispatlamak için yapmamız gereken şeylerin hepsini yaptığımızı ileri süremeyiz. Bugüne ve yarına bırakılmış daha birçok büyük işlerimiz var" diyen Gazi Mustafa Kemal’e kulak vermek için gelişmeler önümüze birçok sebep koymuyor mu? Geçmişte kurduklarımızı ispatın ötesinde gelecekte kuracağımız daha büyük bir medeniyet için hali hazırda hasılamız nedir? Annales ekolüyle alakamız da bilgi aktarımının ötesinde, tarihi düşünme ve açıklama üzerine düşünmeyi düşünmek olması durumunda sorumuz meşru cevaplarına da ulaşabilecektir.
Tarihi büyük düşünmezsek gelecek bizi küçük düşürecektir
Nurettin Topçu İle Demokrasi yahut Demagoji Üzerine Düşünceler
Nurettin Topçu çağımızın kült kavramlarından demokrasiyi ele alırken: “Demokrasi, geçmiş asırlarda zorba hükümdarların zulmünden usanan insanlığın, bu zulümler tarihine karşı tabii bir tepkisi ve ayaklanmasıdır… Demokrasi, kendisinden beklenen gayeye ulaştırabilmek için, onu kullanan insanlardan kemal ve fazilet ister.( Nurettin Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, İstanbul, 2004, s.127.)”, tespitleriyle zulme karşı kemal ve erdemi koyan, insan ve ahlak merkezli bir okumayla konuya yaklaşır. Burada devam ile eleştirel bir gözle demokrasiye algılamamızdaki bazı hataları eleştirir: “Batıdan gelen her fikir gibi, demokrasi bizde halka “amentü” halinde ezberletildi. Tenkit ve münakaşa edilmedi. Bünyemize uygunluğunun şartları üzerinde düşünülmedi. Hukuk ve ahlak yönünden tahlili yapılmadı. Değeri hakkında itirazlar yapılıp cevapları aranmadı(Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.119.)” Günümüzde demokrasi menşei itibariyle kutsanırken mefhumu icabınca acaba yeterince düşünüldü mü?
Hukuk ve ahlak meselesi medeni varoluşun özüdür. İnsanlık adına her nerede bir medeni tezahür yani toplum-devlet hayatı söz konusu ise, bir şehirde bir düzen kurulmuşsa muhakkak hukuk ve ahlak bu zeminin temel taşlarıdır. Devletin dini adalet ise bunun temel dinamikleri/ilkeleri hukuk ve ahlak olsa gerektir. Hukukun ve ahlakın hangi kültürel içerikle doldurulacağı ise o toplumun ne idüğü ile yakından alakalıdır. Türkler tarihte bu ikiliyi töre kavramı ile düşündüler. Zira hukuk ve ahlak üzerinden yapılacak hareketler muhakkaktır ki bilgelik icap ettirir. Töreli olmak bilgelikle medeniyete sahip olmaktır. Bilgeliğin özünde ise kuta sebebiyet veren hasletlere, erdeme ve olgunluğa sahip oluş yatar. Yusuf Has Hacib bunu adalete istinat eden kanun diye dile getirmişti. Böyle değilse olan biten keyfilik yahut keyfiliğe kılıf olacaktır. Topçu bu konuda düşüncesine devam ederken “Hiçbir rejim kendiliğinden, mutlak surette ne iyidir, ne de fenadır. Esas olan, onu kullanacak, insanın ruh ve ahlak yapısıdır. Sade bir alet, bir cihaz olarak, insan hak ve hürriyetlerinin korunmasında demokrasi, en elverişli bir hukuki müessesedir. Lakin bu müessesenin muvaffakiyeti, onu kullananların iyi niyetine bağlıdır. İyi niyet olmazsa demokrasiden, başka rejimlerden doğacak bütün fenalıkların doğması beklenebilir.( Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.119.)” İnsan merkezli bir ahlak ve hukuk anlayışında esas olan ister töre diyelim ister demokrasi kavramları masumiyet ve meşruiyeti şahısların bunları istismarını örtemez. İyi niyet son derece önemlidir. Ruh ve ahlak yapısı bilgelikten uzak ve aykırı tiplerin demokrasi oyuncağını oynarken yapacakları şey demagojidir. Peki, bunun aşılması için demokrasi olgusu mefhumundaki manayı gerçekleştirmek için ne ister?
Nurettin Topçu bu soruya net ve kesin bir cevap verir: “Demokrasi, kendisinden beklenen gayeye ulaştırabilmek için, onu kullanan insanlardan kemal ve fazilet ister.( Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.120.)” “Demokrasinin muvaffak olması için, bütün halkın siyasi hürriyete sahip olması kâfi değildir. Olgunlaşmamış ve kendi yolunu bulmamış bir halk kütlesinin fena emeller elinde oyuncak olması her zaman mümkündür. Demokrasiyi değerlendirecek olan, halka önderlik edecek olgun ve faziletli bir münevver zümrenin yetişmesidir. Gazete ile parti bu kültür ve ahlakın kaynağı değildir. Halkla beraber, gazete ve partiyi de kuşatan bir büyük daire, bir gerçek temel lazımdır. Bu temel veya daire, mürebbi ve öğretmenlerin irşadıdır; millet çocuklarına verilecek ilim zihniyeti ve ödev ahlakıdır. Doğunun, ilim zihniyetini benimsememiş ve ödev iradesi ise asırların uyuşukluğu içinde çürümüş memleketlerinde, demokrasinin manzarası acıklıdır. Buralarda, seçim cambazlığına bağlanmış demokrasi gösterisi içinde halkın heyecan ve enerjisi harcanarak fert ve zümrelerin hırs ve menfaatleri ile gizli teşkilatlara bağlı despotik kuvvetlerin hazin bir karışığı yaşatılmaktadır.(Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.121-122)” Hırs ve menfaatlere bağlı despotik kuvvetler cambazlıklarla coğrafyamızı modern zamanlarda son derece anlamsız ve değersiz yerlere sürüklediler. Medeniyetlerde devletler törenin tecelligâhıdır. Demokrasi bu manada kemal ve fazilet ile tahakkuk eden bir medeni düzen kurma vasıtası ise burada bilge bir zümrenin tıpkı törenin tahakkuku ve korunması için teşkilatlanmış toplum gibi organize olması gerekmez mi? Peki neden?
Topçu burada nihai olarak tespitini yapar: “Demokrasi, insan olarak bütün vatandaşların şahsiyetine hörmet esasına dayanmaktadır. Demokrasi ahlakının temeli hörmettir. İnsan şahsiyetine karşı duyulan saygı tam oldukça ve bütün vatandaşlar bu karşılıklı saygı esasını elden bırakmadıkça demokrasi cihazı mükemmel işleyecektir. Ancak ihtirasların insana saldırarak başkasına hörmet yerine nefsi için menfaat endişesini hakim kıldıkları yerde hakka hörmet esasının, demokraside yalnız bir veya birkaç tarafı değil de, fırsatı ele geçiren her vatandaş tarafından çiğnenebileceğini düşünürsek, demokraside fazilet yaşatmanın monarkın faziletinden daha güç ve ender olacağını kabul edebiliriz.(Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.141)” Hülasa değerler üzerinden var olmayan siyasi düzenler hangi kültürel zemine dayanırsa dayansın maksat hâsıl olamayacaktır. Hrömet insana değil de menfaate ise demokrasi orada yozlaşmanın zemini olmaz mı? “Genel menfaat ideali, gerçek demokrasilerin ruhunu teşkil eden ana davadır. Memleket davalarının muhtaç olduğu kültür ve tam faziletle genel menfaat fikir ve ideali ne sahip olmayıp da, seçmenlerin arzularına söz vermek suretiyle seçilenlerin kuracağı demokrasi, tam manasıyla demagoji haline gelmeye mahkumdur.(Topçu, İradenin Davası-Devlet ve Demokrasi, s.124-125)” Genel menfaat ideali Russeau’dan beri modern bir erdem ilkesidir. Kişinin menfaatini toplumun genelin önünde görmemesi, onunla birlikte yücelme ilkesi aslında Kutadgu Bilig siyaset zihniyetinde asırlar öncesinden söylenmiş idi. Lakin modern zaman bezirganlığı ne onu ne ötekini anlamaya yanaşmadığından vaki demagoji sürgit devam ediyor.
Demagojik demokrasilerin medeni bir hayat kurmasını beklemek abesle iştigaldir. Topçu beyin bu tespit ve tenkitleri muhakkak ki gelecek adına düşünülmesi ve üzerinde durulması gereken konulardır. Aslında burada düşündüğümüz ve üzerinden durduğumuz kendiliğimizden başka bir şey de değildir. Kendimize ne kadar samimiyiz ve iddiamız ne kadar sahih her şey tam da burada ortaya çıkacaktır. Hırs ve menfaat mi, hak ve ahlak mı? Demokrasi mi demagoji mi?
.
Türkistanlılıların Ahlak ve Adalet Dünyasına İbn Sina ile Bakarken
İnsan determinist bir iradenin mahsulü mahkûm bir yaratık mıdır? İradesi ve seçme hakkı olmayan ezeli bir iradenin sürüklenen ve düşmüş bir canlısı olarak hayata mecbur mudur? İnsanın başına gelenler kader denilerek izaha çalışılan bir sürü hal, insanın bir ahlak ve mesuliyet varlığı olduğunu görmezden gelmektir. Zira insan eylemsiz bir cebri düzenin gölgesi değildir. İbn Sina bunu izah ederken fevkalade açık ve seçik tarzda konuyu ortaya koymuştur: “Fakat (her insan) fazilet veya reziletten herhangi birine yönelmeye istidatlı olarak yaratılmıştır. Ve dolayısıyla ikisinden birine ait eylemleri yapması kolayına gelebilir. Böyle bir eylemde bulunması; onun fazilete yahut rezilete istidatlı olduğundan değil, bir eylemi âdet edinip sürekli tekrarlamakla ortaya çıkan bir hal sebebiyledir. Ayniyle bu fazıl yahut rezil eylemler, nefse yerleşip orada kökleşen bu hâl dolayısıyla meydana gelirler. Anılan fiiller işte bu yolla âdet haline gelip, fazilet veya rezilet adını alırlar… Kim tabiatı icabı bütünüyle faziletlere yönelik olup, kendisinde bu itiyat kökleşmişse, bu insan fazilet yönünden en yüksek derecede (faik) olur. İnsanî faziletler tabakasından çıkar, ilâhî olarak adlandırılan, mertebelere erişir. Bunun aksine olarak karakteri gereği tümden reziletlere müteveccih olup, bu hal kendisinde yerleşip alışkanlık olmuşsa, mutlak manada şerir olup, vahşi (sebu‘î) olarak adlandırılır. Birincisi melik olmaya elverişlidir. İkincisi ise bütün şehirlerden çıkarılır.( İbn Sînâ’nın Ahlaka Ait Risalesi-Risale fi’l Birr ve’l-İsm, Çev. Gürbüz Deniz, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/410408, s.239)” Bir eylemi adet edindiği ve kendi işlediklerinin ondaki sonucudur. Kimse fazilet ve rezilet determinizmiyle yeryüzüne atılmamıştır. Birileri hayırlılar hiyerarşisine varis iken diğerleri reziliyete mahkûmu değildir. İşte yaradılışın bu yönüyle insan okunduğunda; ahlak ve mesuliyet varoluş için anlam kazanır. İbn Sina bu konuda varlıktaki yerimizi tespit ederken değişmenin nasıllığı ve yöntemini de ortaya koyar. Türkistanlılar içinden çıkılmaz görünen ferdi ve toplum hallerine karşı edilgen süreçlere sürüklenmeden yahut başka yerlerde sorumlu aramadan kendi içine ve işine bakmalı değil midir? Böyle gelmiş böyle mi gider?
Yönelmeye istidatlı olduklarımıza iyilik cihetinde nasıl vasıl olacağız? Şüphesiz eylemde bulunmamız iradi bir tercih, mesuliyeti söz konusu kılan bir durumu gösterir. İbn Sina bu yolda ahlakımızı idare cihetinde konuya yaklaşırken: “Ne zaman kendimizde bir huyun, bir davranışın fazla ve abartılı olduğunu görürsek, onu eksiltip kısarak tedavi etmeliyiz. Ne zaman da (kendimizi) eksikliğe ve yetersizliğe eğilimli bulursak, o zaman da ortayı bulmak için, bir denge oluşana kadar, noksanlaştırma ve ziyadeleştirme cihetine gitmemiz gerekir. s.233” Burada alışkanlık kontrolü ya da değişimi dediğimiz halin oluşumu için ilk adımı görüyoruz. Denge haline ulaşmak ahlaki olan için esas mesabesinde görünmektedir. Noksanlaştırma ya da ziyadeleştirme yöntemi ile kişiliğimizin bozulan dengesine müdahalemiz elimizdedir. Peki bu nasıl olacak? “Buradaki yön (yönlendirme); nefsi, kendisinde itiyat olarak gördüğümüz davranışların zıddı fiillere alıştırmaktır. Yani o nefsin -onda tespit ettiğimiz- itiyadı, aşırılık ise onu, fillerin zıddı olan fiillere alıştırmakla onarırız. Eğer kendisinde rastladığımız alışkanlık noksanlık niteliğine meylediyorsa, bu defa da onda fazlalık ve aşırılık itiyadı (orta hâlliliğini) oluşturmaya çalışırız.s.233” tespitiyle İbn Sina alışkanlığımızın tersine yol alarak itidale yani orta hale ulaşmakla istidadımızdaki iyi ahlakiliğe dönüşmek mümkündür. Zıddı fiile alıştırma yöntemi ikinci aşama olarak nitelendirilebilir. İşte tam burada İbn Sina’nın adalet kavramı ile karşıladığı ve siyaset ve sosyal hayat nazariyatımızda sıkça gördüğümüz saadet hali hasıl olur. Adalet kavramını algı ve ideoloji olmaktan çıkarıp bu zaviyeden bakmak fert, toplum, devlet ve şehir hayatında yani medeniyet hayatımızda ahlakın ve adaletin gerçek manasının tecellisini söz konusu kılar: “Bedenle ortaklaşa (müşareke) yaptığı başka fiiller de vardır; ki o fiiller sebebiyle nefiste, “saadetler” (mutluluklar) meydana gelir. Nitekim eğer söz konusu fiiller, adalete tam manasıyla yönelmiş tarzda ise, bu, saadetlere vesile olur. Adaletin manası ise, birbiriyle zıt huylar (ahlâk) arasında nefsin orta hâlde olmasıdır. Yani, nefsin arzu ettiği ve arzu etmediği, gazaplandığı ve gazaplanmadığı, istediği ve istemediği hususlar arasında orta noktayı (dengeyi) yakalamasıdır. s. 234” Bu orta yolun kullanılması ise “Yine gerekli olan diğer bir husus da, nefse bedenî bir hey’et ilişmesin diye tedbir almaktır. Bu ise söz konusu kuvveyi itidalli kullanmakla olur. Yani şehvet kuvvesini, iffet sîreti; gazabı ise şecaat sîreti doğrultusunda kullanmakla bu ahlâkı (tedbir) gerçekleştirmektir.s.234” şeklinde ortaya konulur. Hülasa adalet ve ahlakın bir medeniyet kavramı olarak Türkistanlılar için ve tabi bilcümle insanlık için değer haline dönüşmesi de bu çerçevede düşünülebilir.
İbn Sina erdemli olan ile nefisine sahip olan arasında bir fark görür ki bizce bu çok önemli bir sosyal duruşu gösteriyor: “Fazilet ehli (fazıl) ile kendini tutan (nefsine hâkim olan) arasında fark vardır. Bunlardan birincisi hayrı isteyerek yapar, ondan haz alır ve yaptığı bu hayır dolayısıyla asla bir sıkıntı ve pişmanlık yaşamaz. İkincisi ise hayrı istemeye istemeye yapar, ondan dolayı acı çeker, muzdarip olur, bu eyleminden asla lezzet almaz. İffetli ile nefsini zapturapt altında tutan da böyledir. s.239” Burada bilgelik ile ölçülülük diyebileceğimiz hal arasında yahut aktif iyi ile pasif iyilik denilebilecek duruma dair çok önemli bir insanlık hali söz konusu ediliyor. Burada Kutadgu Bilig’deki “İyi, halka faydalı olan ve bundan dolayı ona zevk veren şeydir. İyinin vasfı faydalı olmaktır. Kendi istifadesini düşünmez, başkasına fayda temin eder ve buna mukabil, bir karşılık beklemez.” tespitleriyle İbn Sina ile nazari olanın Kutadgu Bilig ile devlet-millet hayatına pratik sahada taşınması ve Türkistanlılık olarak adlandırdığımız zaviyede tarih içinde ete kemiğe bürünmesi olarak da görülebilir. Töre bilgeliği bu sebeple önemlidir ve ahlaki kurallılıktan da buradan ayrılır.
Kendini bil denilen yer ve şahsiyet sahibi olma yolunda daha önceki bir yazımızda işaret ettiğimiz üzere İbn Sina kavramlarında “pratik akıl bedeni yönlendirme konusunda teorik akıldan aldığı değer yargılarına uyarsa yani ona uygun eylemlerde bulunursa el-ahlâku’l-fâzile denilen güzel bir ahlak sahibi olur. Buna karşın pratik akıl, teorik akıldan aldığı değer yargılarına uymayıp nefsin hayvani yetilerine göre hareket ederse el-ahlâku’r-rezile denilen kötü bir ahlak olur. Bu bakışı Farabî’nin Medinetü’l-Fazıla ve Cahile şeklindeki ikili kavramlaştırması ile birleştirince Türkistanlılık kavramının medeniyet anlayışının değer zeminindeki insan, ahlak ve şehir anlayışı daha da belirginleşmeye başlar.
İbn Haldun insan alışkanlıklarının hasılasıdır, derken boşa dememiştir. Toplum-devlet-şehir yani medeniyet hayatımızda kurulacak umran Türkistanlıların ve cümle insanlığın istikbali olacaksa adalet ve ahlak meselesini doğru kaynaklar ve yerinden anlamak, yaşamak hakikat çerçevesinde beka mesabesindedir.
.
Fuat Köprülü, Annales ve Tarihçiliğimiz 1
Prof. Dr. Fuat Köprülü modern zamanlarda ilmi tarihçiliğimizin ilk yüz aklarından. Görüleceği üzere o asrını müdrik bir müverrihtir. Ancak burada daha öncede zikrettiğimiz İbn Haldun’dan bir alıntıyı önemine ve yeri gelmiş olmasına binaen tekrar vermek iktiza etmektedir. Zira yukarıda görüleceği üzere Köprülü hocanın duruşundaki en önemli hususlardan birisi geçmiş tarihçilere yöneltilen tenkittir. “İslâm çağı tarihçilerinin büyükleri, geçmiş gün ve asırların haberlerini topladılar, bu haberleri eserlerinde andılar ve bunları bize emanet bıraktılar. Sonradan gelen tufeyliler bu bilgi ve haberleri, batıldan ibaret yalan haberlerle karıştırdılar; bunlar bu batıl nesneleri ya doğru sandılar veya kendileri uydurdular. Zayıf ve esası olmayan rivayetleri eserlerinde derc ve tasvir ettiler. Sonradan gelenlerin çoğu bunların eserlerini kendileri için örnek edinerek onların yolunu tuttular. Bu yanlış rivayetleri nasıl işittilerse bize o şekilde naklettiler. Olayların ve hallerin sebeplerini düşünmediler ve bir kaideye riayet etmediler. Bunlar vehimve hata çöllerinde yollarını kaybettiler.( İbn Haldun, Veliyy ed-Dîn Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî el-Magribî, Mukaddime, c.I, (Ter. Zakir Kadiri Ugan), İstanbul, 1990, s.5, s.19.) Görüleceği üzere zaman ve zemin değişse de bazı daimi duruşlar aynıyla tekerrür eder gibidir. Fuat Köprülü’nün selefine eleştirileri ondan asırlar önce İbn Haldun tarafından seleflerine yöneltilmiştir. Prof. Dr. Fuat Köprülü’nün tarihçiliği doğu ile batının kesiştiği yerde hala anlaşılmayı bekleyen mitolojik bir hal olarak anlaşılmayı beklemektedir. İdeolojik kalıplar aramaya alışkın tembel zihinlerimiz böylesine büyük zihinlerin öylesine küçük terazilerde tartılamayacağını anladığı gün yol almaya başlayacaktır. İbn Haldun’dan Annales’e bir fikir düzleminin bir tarihçide nasıl ortaya çıktığı meselesi bilahare üzerinde durulacak olan bir konudur. Daha önce Haldunname adlı eserimizde ele aldığımız bu konuyu Yeni Söz okuru ile paylaşarak yeniden gündeme getirip dikkat çekmek sadedinde bu yazı ile Köprülü ve tarihçiliğimiz başlığına bakmayı diliyoruz.
Fuat Köprülü Akif’in tabiri ile tarihçiliğimize asrın idrakini getiren ve asrın idraki ile tarihimizi ilmin usulleri ile değerlendiren bir büyük zihindir. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu kitabı masallar, efsaneler arasında sıkışan Osmanlı’nın Kuruluşunu idrak edilir bir sahaya taşımış idi. Onun bu asrın idrakine intikali ve onunla alakası noktasında bu büyük tarihçiyi anlamak için onun gelenekle İbn Haldun ve modern zamanlar ile Annales çizgisindeki içeriğini düşünmek faydalı olacaktır. Hoca bu yönüyle henüz çok düşünülmedi… Bu yol zaman içinde Ömer Lütfi Barkan ve Halil İnalcık tarafından da izlenecek ve Türk tarihçiliği kendi mecrasında şekillenecektir.
Prof. Dr. Fuat Köprülü’nün bu yoldaki görüşleri büyük oranda Edebiyat Araştırmaları adlı eserinin usule dair girişteki kısmında yer almaktadır. Bu eser tabir-i caizse hocanın ahir ömrü denilecek senelere tesadüf eden bir zamanda neşredildiğinden buradaki fikirleri olgun çağının son meyveleri olarak görmek kabildir. Hocanın fikirlerini ortaya koymaya ve Annales ile olan bağı ya da tenasübünü tahlile onun tarih nedir sorusuna verdiği cevapla başlamak münasiptir; zira tanımlamak o şeyin ne olduğuna dair tasarımı da ortaya koymaktır. “Tarih, geniş mânasiyle, mâzîde cereyan eden bütün işlerin ve vak’aların hey’et-i mecmuasıdır. İnsanlık fikir ve faaliyetlerinin tezâhüratı demek olan tarihi, bazıları yalnız devletlerin karşılıklı teşkilât ve münasebetlerine inhisar ettirmek isterler. Vak’aları olduğu gibi nakil ve hikâye taraftarı olanların ileri sürdükleri bu fikir, tarihi, bir ilim şekil ve heyetinde tanzim etmek isteyenlerce asla kabule şayan olamaz… Bugünkü tarih, insan topluluklarının devamlı inkişaflarını, şimdiye kadar olduğu gibi yalnız büyük adamların –hükümdarların, vezirlerin, kumandanların, âlim ve mütefekkirlerin, mucitlerin- şahsiyetlerinde değil, müşterek izleri geçmişin kalıntıları üzerinde henüz hissedilen ve görülen halk kitlesinde de arıyor; bu suretle asırlardan beri işlemiş olduğu hatayı anlamış oluyor… Memleketimizde tarih, hala muharebe ve zafer hikâyeleri, hükümdar ve vezirler menkabeleri, müsaleha-nameler akdi, isyan ve ihtilal vakaları, ricalin katil ve idamı gibi telakki olunuyor; hâlbuki bunlar daha ziyade müstesna ve hakiki kıymetten mahrum şeylerdir.(Fuat Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, Ankara, 1999, s. 6,7.)” Görüleceği üzere Annales ekolünün önemli umdelerinden olan tarihi anlatının belirli bir sınıfa inhisar etmemesi ve geçmiş tahkiyenin tenkidi meselesi burada açıkça görülmektedir. Köprülü o engin karihasıyla Annales’in esaslarını o güzel Türkçesi ile yoğurarak Türk münevverinin idrakine sunmaya böyle başlar. O elbette bir mukallid değildi; asrını idrak etmiş ve milletin önünü aydınlatan bir deniz feneri idi. Artık tarih klasik alanının dışında tüm hayatı kucaklayan, belli tanımlanmış problemleri bulunan ve uzun bir sürecin heyet-i mecmuasını inceleyen bir ilimdir.
Köprülü hoca bu yolda düşünmeye devam ederken tarihin alanının bu denli genişlemesinin tabii bir sonucu olan kaynak mefhumunun ve türlü disiplinlerin tarih incelemelerine dâhil edilmesi gereğini ifade ile yola devam eder. “Tarihçi yalnız umumi ve resmi vesikaları değil, her türlü hususi vesikaları, mektupları ve muharreratı, sicilleri, Defter-i hakani kayıtlarını, sanat eserlerini tedkikten geçirmeğe mecburdur. (Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, s.7)” Köprülü başka bir yerde bu kaynak mevzuunda şunları söylemiştir: “Bugün artık bütün dünyaya yayılmış bulunan yeni ve geniş tarih telakkilerine göre, XII-XIV. Asırlarda Anadolu Türk cemiyetinin dini, fikri, bedii, iktisadi, hukuki cephelerini aydınlatmağa yarayacak sair bir takım edebi eserler de, tarihi kaynak hizmetini görmek bakımından, mesela vekayinamelerden, vakfiyelerden, kitabelerden, sikkelerden daha az kıymetli değildir; hatta hadiselerin dış görünüşlerini değil, asıl iç mahiyetlerini arızî ve tesadüfî vakıaları değil, o imkânları yaratan daimi âmilleri anlamak hususunda, bunların ehemmiyeti, belki birincilerden (vekayiname, resmi vesikalar vb.) daha üstündür.( Fuat Köprülü, “Anadolu Selçuklu Tarihi’nin Yerli Kaynakları”, Belleten, VII, 1943, s.387.)” Tüm bunları ortaya koymakla Köprülü hoca kendi ifadeleri ile mealen bugünkü tarih telakkisi’nin çok geniş ve terkibi bir mahiyet aldığını anlatmayı ve tarihi kaynak mefhumunun da artık çok genişlemiş olduğunu ve eski tarihçilerin hiç ehemmiyet vermedikleri birtakım şeylerin de tarihi kaynak olarak gösterilebileceğini ortaya koymayı hedeflemektedir. Ayrıca O, “Müverrih/tarihçi, geçmişe ait vak’aların nakl ve yaşatmak istediği cemiyetin, evvela ırk âmilleri, fizikî ve coğrafi çevresinin teşekkülünde yer alan âmilleri, siyasi kuvvetinin saha ve nüfuzunu, aile iktisadiyatını, halk hayat ve teşkilatını, bu teşkilatın resmi iktisat ile münasebetlerini, mülkiyet şeklini, ziraat, ticaret, sanayi, lisan ve edebiyatını, dini, ilmi tekâmülünü, komşu kavimlerle maddi ve manevi münasebetlerinin derecesini vazıh hatlarla göstermelidir. Eski devirler hakkında tarihi eserler bırakmış ve zamanlarındaki vesikaların, ancak kendi keyif ve heveslerine uygun gördüklerini kullanmış olan eski tarihçilerimiz, içtimai bir topluluğun asıl hakiki ve tabii hayatını teşkil eden unsurları hiç fark etmemişlerdir… Tarihin afakilik (objektivite)’i hakkında şiddetli davranmayarak, bilakis onu kendi mahiyetiyle mütenasip bir ilim haline getirmeğe çalışanlar, yani tarihte cemiyet mefhumunu kabul ve kullanmaktan çekinmeyenler ise, bu hudur tahdidi meselesine şiddetle aleyhindedirler. Mornet’in dediği gibi, müverrihin gayesi: Kaybolmuş medeniyetleri umumi manzarasıyla, tabii hayat şekli ile, münferit ve müstesna vakaların ehemmiyetini hakiki derecesine indirerek, yaşatmaktır. Bu görüş noktasından, beşeri ve içtimai ilimler, hukuk, ahlak, siyaset, lisan, edebiyat, güzel sanatlar, felsefe, din, bu suretle yeniliğe mazhar oluyor; hatta beşeri coğrafya da tarihe yardımcı ilimler arasına giriyor. Bu geniş telakkiye göre, maziye ait vakalardan hiçbir şey kalmıyor ki tarihin tedkik dairesine girmesin.( Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, s. 7,9. )” Köprülü kaynak genişliği yanında görüleceği gibi Annales denilince akla gelen iki hususu da açıkça ortaya koymaktadır; pek çok disiplinde istifade ile bir tarih yazımı ve sosyalin tarihini yazmak. Yukarıda saydığı bilimler antropoloji, coğrafya, iktisat, sosyoloji ve edebiyat gibi Annales’in üzerinde tarihin yanında yer almasında ısrar ettiği bilim dallarına yapılan bir atıftır. Ama bu öyle ustaca ve bize göre yapılmaktadır ki bünyeye uyumlu bir aşı gibi sunulmaktadır. Artık tarihin kaynakları, konusu ve müşterek çalıştığı disiplinler genişlemiş ve bu müdrik bir kariha tarafından dilimizde ne veciz ifadesini bulmuştur.
“Yeni tarihçilerin tarihe ilmi bir mahiyet vermek için dikkate aldıkları diğer bir mesele de, cemiyetlerin inkişaf tarihlerinde ani hareketlerin değil, tedrici bir değişmenin hüküm sürmesidir; yani bu suretle tabiî ilimler sahasında hâkim olan tekâmül mefhumu, tarihe de nüfuz etmiş oluyor… Tarihi tedkiklerin bugün takip ettiği yol, artık vazıh surette gösteriyor ki, müverrihler hadiselerin teselsülüne kanaat getirmiş ve içtimai topluluğun tekâmül kanununa tebaan muhtelif intikal devreleri geçirdiğine inanmışlardır; fikir ve müesseselerin, inançların, adetlerin, cereyan eden devirler arasındaki birbirini takip eden tekâmül (transformisme) ve istihaleleri mahsus rabıtalarla pek kolay anlaşılıyor(Köprülü, Edebiyat Araştırmaları, s.9–10).” Annales ekolünün en önemli özelliklerinden birisi bahsedildiği üzere tarihi uzun süreçler içinde incelemeye almasıdır. Ayrıca sosyalin pozitivist bir nazarla ele alınması da bu ekolun dikkat çeken yönlerindendir. Köprülü’nün yukarıdaki alıntısı bu konuya açıkça ortaya koyar niteliktedir.
Goethe “Tarih araştırıcısı için tarihle efsanenin yan yana olduğu nokta son derece çekicidir (Wolfgang von Goethe, Goethe Der ki…, (Çev. ve Derleme Gürsel Aytaç), Ankara, 2010, s. 90)” der. Gerçektende tarih ile efsane eğer yoluna yordamına erkânına göre tetkik edilmediğinden tarih bir anda varoluşunu gerçekliğin kollarından efsanenin labirentlerine bırakıvermektedir. Bu durumda da tarih etkinliği arttıran bir bilgi kaynağı olmaktan çıkıp hayatı yozlaştıran bir araca dönüşmektedir. Bu nedenle tarihini ve tarihçinin gerçekçi ve esaslı tetkiki ve tenkidi tarihin doğru anlaşılması ve tasarlanması bakımından hayatidir. Tarihin ve tarihçinin soyut teorisinden “modern” zamanların Türk tarihçiliğine yön veren ana damar olan Fuat Köprülü’ye temas ile artık tarihçilik usulünde soyut yaklaşımlardan somut ve tatbiki tarafa da geçmiş oluyoruz. Anlatılanların soyut birer deneme olmanın ötesinde tatbiki bir yanı olduğu bir yönüyle Köprülü’de somutlaşmaktadır. Tarihi maduniyetten kurtaracak yolda var edici tarihçinin kimliğinin somut takdimi ile Annales çerçevesi ve Türk tarihçiliğinin deniz fenerlerinden birisi ortaya konulmuş olmaktadır. Burada yapılması gereken soyut eşleştirmeler yanında bu büyük tarihçinin usulü nasıl uyguladığını da göstererek tarihçi aklına yol açmaktır. Aleti kullanmaya bilmeyenlere yıllarca o aletin anlatılmasının hiçbir faydası yoktur. Zaman idrak ve hareket zamanıdır.
.
Fuat Köprülü, Annales, İbn Haldun ve Tarihçiliğimiz 2
Büyük düşünceler ancak büyük sistemlerin gölgesinde doğar veya büyük düşünmek var oluşu büyük sistemlerle ifade etmeye bağlıdır. Prof. Dr. Fuat Köprülü bu yolda önümüzde ciddi bir yol gösterici olarak durmaktadır. Köprülü’nün teorik planda Annales çerçevesinde ifadesini bulan terminolojisinin kendine özgülüğünü anlamak için en iyi yol uygulama alanı olan çalışmalarına bakmaktır. Şüphesiz onun İbn Haldun ve Annales arasındaki çizgisinde nasıl bir büyük zihin ve müdrik akıl olduğunu görmek noktasında bu usul bize yardımcı olacaktır. Bu noktada ele alınabilecek en münasip eserlerden birisi “Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri” başlıklı olanıdır. Bu çalışmada Köprülü bir monografi sunma ötesinde bir tenkit ve cevap yöntemi ortaya koyar. Burada onun öncelikle konuyu takdimde uyguladığı usul gerçekten dikkate şayandır. Ama ne yazık ki Köprülü şimdiye kadar içi açılmamış bir şöhret kutusu olarak kaldığından metodolojik olarak tarihçiliğimize yapacağı katkı hep yaldızlı bir şöhretin ve cilalı birkaç sözün ötesine geçemeyen muhtevada ve satıhta kalmıştır. Kadim bir akılla moderne nasıl cevap verileceği veya asrın idrakine geleneğin nasıl anlatılacağı ve yeni terkipler ile zamanda nasıl var olunacağı konusunda çok veciz bir örnekle karşı karşıya bulunduğumuz hemen ifade edilmelidir. Bir cevap vermenin ötesinde ve daha önemlisi tarih alanında metodolojik düşünmeyi öğrenmek noktasında gerçek bir yol işareti mesabesindeki bu sistematik gerçekten incelenmeğe değerdir. Prof. Dr. Osman Turan’ın Köprülü’nün tenkitte geldiği noktayı ortaya koyan şu görüşleri bu bahsin daha da vuzuh kazanması bakımından son derece önemli olacaktır: “Fuad Köprülü'nün ilmî tenkitleri çok kudretli olduğu nispette de sert idi. Efrâdını cami ve ağyârını mani vasıfta bu tenkitlere uğrayan, yerli-yabancı, âlimler onun zekâsı, ilmî görüş ve metotları (silahları) karşısında ciddi bir mukabelede bulunamaz ve aciz kalırlardı. Zaten onun en kuvvetli tarafı da ilmî tenkidleri değil mi idi? Bu sayededir ki, F. Köprülü millî tarih hakkında Avrupa'da ve Türkiye'de ileri sürülmüş ve hatta asırlarca yerleşmiş pek çok yanlış tez ve görüşleri yıkmıştır. Bu suretle O, Türk tarihi sahasında yeni ufuklar açmış, yeni meseleler vaz' ve halletmiştir.(Osman Turan, “Türk İlmi’nin Abidesi: Prof. Fuad Köprülü”, Makaleler, (Haz. Altan Çetin-Bilal Koç), Ankara, 2010, s.702.)“
Fuat Köprülü Osmanlı Müesseselerinin Bizans’tan alındığına dair tarihçilerini fikirlerini ele alırken öncelikle bunların esas ve usul yönünden bir tenkidini yapmaktadır. Burada şu soruyu sorar: “O halde bütün bu derin meçhullere rağmen, Bizans müesseselerinin İstanbul fethinden sonra Osmanlılar tarafından alınmış olduğunu iddia edenlerin dayanakları nedir? Ve acaba ne gibi muhakeme ve istidlallerle neticeye varıyorlar(Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ankara, 2004, s.37)”. Burada görüldüğü üzere Köprülü’nün, İbn Haldun’un haberlere yalan karışmasının sebeplerini irdelediği o tenkitçi bakış açısıyla konuya yaklaştığını görüyoruz. Bu şahıslar neye dayanıyorlar ve neyle düşünüyorlar? Cevapsa İbn Haldun’un tenkitleri ile mutabık düşmektedir. “Bu iki sualin cevabını vermek güç değildir. Önce, XIV. Yüzyıl Osmanlı Tarihinin henüz pek meçhul olması ve işte bu derin meçhullük sebebiyle bu hususta geniş tarihçi muhitinde ananenin sürükleyip getirdiği birçok yanlış fikirlerin hüküm sürmekte bulunması, onları serbest istidlallere sevk ediyor. Diğer taraftan, Türk tarihine ait diğer birçok meselelerde olduğu gibi, bu meselede de Avrupa tarihçilerini yanlış neticelere götüren en büyük amil, onların Türkler hakkında besledikleri yanlış fikir (préjugé)’lerdir… Müspet vakıaların tahlil ve inşasından değil, yukarıda zikrettiğimiz “mütekaddim fikirler”: (les idées préconçues)den ve mücerret mantıktan doğan bu istidlallerin tarzını da kolayca tayin edebiliriz(Köprülü, Bizans Müesseselerinin, s. 38, 39)” “Fakat bütün bu gibi tetkiklerde, bilhassa bahis mevzumuz olan “müesseselerin iktibas ve taklidi” gibi ince ve pek muğlak meselelerde, tarihi usulün bütün icaplarına –eldeki vesikaların verdiği imkan nispetinde- uymak zaruridir. Yoksa Rambaud”nun ve takipçilerinin yaptığı gibi dış görünüşteki birkaç benzerliğe dayanarak onların tarihi vakıalara ne derece uyabileceğini hiç düşünmeden umumi hükümler çıkarmak, asla ilmi bir hareket sayılamaz. Sosyal müesseselerin bir kavimden diğerine, bir medeniyet dairesinden diğer bir medeniyet dairesine nasıl geçtiğini, sosyal bir müessesenin bir kavim için ifade ettiği manayı diğer bir kavme geçince nasıl değiştiriverdiğini araştırmak, çok güç bir meseledir. İlk bakışta birbirinden alınmış gibi görünen iki müessesenin, hakikatte, tamamıyla ayrı menşelerden gelmiş olması da mümkündür. Yine birçok hallerde, mesele layıkıyla tetkik olununca, herhangi bir iktibas ve taklitten bahse hiç mahal olmadığı ve yalnız benzer sosyal şartların benzer neticeler vücuda getirmiş olduğu meydana çıkabilir.( Köprülü, Bizans Müesseselerinin, s. 40-41)” Görüldüğü üzere Köprülü’nün bir tarihi meselede yazılmış olanlara karşı tenkîdi tavrı bu minvalde şekillenmiştir. Şimdi bu yazılanları İbn Haldun çerçevesinde analiz etmek istersek doğunun ananevi tenkit tarzının asırlar sonra Köprülü de nasıl sürdüğü ya da daha umumi bir çerçeve ile herhangi bir meseleye tarihçi olarak nasıl bir tenkit nazarı çevrilebileceği nazariyeden tatbike giden yolda ortaya çıkmış olacaktır. En azından Köprülü okuyucuları bundan sonra onu okurken verilen bazı teorik ve metodik çerçevenin daha farkında olarak metinlere bakacaklar ve bu ülkemizde sıkıntısını çektiğimiz metod yoksunluğunun aşılmasında bir nebze de olsa akıllarımıza fer verebilecektir.
Köprülü’nün ilk eleştirisi “ananenin sürükleyip getirdiği birçok yanlış fikirler” meselesidir. Hatırlanacak olursa İbn Haldun tarihçi tenkidini ele aldığı ilk bahiste “Fikir ve mezheplere taraftarlık bu sebeplerden birini teşkil eder. Çünkü insana nefsen, haberleri işittiği ve kabul ettiği vakitlerde itidal halinde bulunur ise, haberi hakkiyle inceler ve doğrusunu yalanından ayırdedip haberin doğruluğu açık bir surette belli oluncaya kadar düşünür. Bir fikir, mezhep ve inanca taraftarlık karışır ise, insan ilk ağızda, kendisine uygun olan haberleri kabul eder, bir fikir ve mezhebe meyil ve taraftarlık, insanın dikkatle düşünerek haberi tenkit gözünden geçirmesine ve incelemesine mani olur ve yalanı kabul ve nakleder( İbn Haldun, Mukaddime, (Ter. Zakir Kadiri Ugan), c.1, İstanbul, 1990, s. 82).” Buna Köprülü’nün bu tarihçilerdeki “yanlış fikir (préjugé”) eleştirisini de eklersek mesele kendiliğinden anlaşılacaktır. Türk tarihine yanlış bir yerden bakan tarihçilere cevap bu şekilde verilmiştir.
Diğer bir eleştirisi ise “mücerret mantıktan doğan bu istidlallerin” üzerinden gelmektedir. Burada tarihçilik noktasında ciddi bir zaaf vardır ki bunların İbn Haldunca ifadesi “*Haberlere yalan karışmasını icap ettiren sebeplerin bir diğeri de, haberleri nakil ve rivayet edenlere inanmaktır. *Haberlere yalan karışmasının bir sebebi de maksatları unutmaktır. Haberleri nakledenlerin birçoğu, gözü ile görmesinden ve işitmesinden maksadın ne olduğunu bilmez. Haberi zannına ve tahminine göre naklederek yalana katlanır. *Haberlere yalan karışmasının sebeplerinden biri de, haberin doğruluğu vehmine kapılmaktır. Bu inan ekseriyetle haberi nakledene inanmaktan ileri geliyor(İbn Haldun, Mukaddime, s. 82).” Görüldüğü gibi tarihi inşa sürecinde mücerret bir mantık kaynak, tarihçi tenkidi yapmamak ve ötesinde kendi vehimlerinin kuru mantıksal istidlallerine sığınmaktır. Köprülü hocanın çok veciz ifadesi İbn Haldun üstadımızla birleşince batılı bazı zihinlerin nasılda zavallılaştığı dikkat çekicidir. Akla sistematik yol vermeyenler hiçbir zaman kendi hakikatlerini bulamayacakları gibi kendi hakikatlerine edilen bühtanlara da ilmi ve anlamlı cevaplar veremeyeceklerdir. Zira hamasetle ilim olmaz, olsa da olan mugalâtaya kendi cinsince laf ebeliği kabilinden cevap vermek olur.
Köprülü’nün diğer bir tenkidi ise “Fakat bütün bu gibi tetkiklerde, bilhassa bahis mevzumuz olan “müesseselerin iktibas ve taklidi” gibi ince ve pek muğlak meselelerde, tarihi usulün bütün icaplarına –eldeki vesikaların verdiği imkan nispetinde- uymak zaruridir.” Noktasında gelmiş idi. Köprülü sanki İbn Haldun’un şu tenkitlerini modern zamanlarda tekrar eder gibidir. “Diğer bir sebebi de, halleri olaylarla karşılaştırma keyfiyetini bilmemektir. Çünkü hâl ve haberler karıştırılarak belirsiz bir hâle getirilmiş ve başka şekle sokulmuş olduğu için, haberci hâli gördüğü gibi nakleder. Hâlbuki şekil değiştirilmiş olduğundan vaki de hakikate uygun değildir(İbn Haldun, Mukaddime, s. 83).” Görüldüğü üzere karşılaştırmalı çalışmaların metodolojik zorluğu aşikârdır. Hâlbuki karşılaştırmalarda ince ve muğlâk olan noktanın aşılması belirsiz hale gelenin ve şekil değiştirmiş olanın iyi tespitinden geçer. Kuru mantık ve ananevi itikatlarla yapılacak tahliller tarihi vakıanın olmadığı şeklinde gösterilmesi gibi bir hatayı doğuracaktır. Burada İbn Haldun ve Köprülü karşılaştırmada bir usul takibini ileri sürmekte ve bu konuda diğer tarihçileri eleştirmektedirler.
Nihai olarak Köprülü eleştirilerini “Yoksa Rambaud”nun ve takipçilerinin yaptığı gibi dış görünüşteki birkaç benzerliğe dayanarak onların tarihi vakıalara ne derece uyabileceğini hiç düşünmeden umumi hükümler çıkarmak, asla ilmi bir hareket sayılamaz. Sosyal müesseselerin bir kavimden diğerine, bir medeniyet dairesinden diğer bir medeniyet dairesine nasıl geçtiğini, sosyal bir müessesenin bir kavim için ifade ettiği manayı diğer bir kavme geçince nasıl değiştiriverdiğini araştırmak, çok güç bir meseledir. İlk bakışta birbirinden alınmış gibi görünen iki müessesenin, hakikatte, tamamiyle ayrı menşelerden gelmiş olması da mümkündür. Yine bir çok hallerde, mesele layıkıyla tetkik olununca, herhangi bir iktibas ve taklitten bahse hiç mahal olmadığı ve yalnız benzer sosyal şartların benzer neticeler vücuda getirmiş olduğu meydana çıkabilir.” Sözleriyle bitirir ki bu eleştiriler İbn Haldun’un 1377’de bitirdiği eserinde ifadesini bulan “Yalan haberler karışmasının, andığımız sebeplerinin hepsinden daha önemli diğer bir sebebi var ki, bu da (dünyanın insan yaşayabilen bölgelerinde yaşayan kavimlerin ve cemiyetlerin yeryüzünü imarından ibaret olan) umranın ve diğer tabirle içtimaî hayatın tabiatının (tabiî cereyanının) hallerini bilmemektir. Çünkü cereyan eden hadislerin, o hadiseler gerek zati ve gerek fiili (ve arızî) olsun, her hadisenin kendisinin zatına ve kendisine mahsus olan bir tabiatı ve arizî olan hâlleri bulunması zaruridir. Hadiseyi işiten kimse, hadiselerin ve hallerin varlıktaki tabiatlarını ve bunların icap ve taleplerini bilir ise, bu bilgiler o kimsenin haberin doğrusunu, yalanından ayırt etmek üzere yapacağı incelemelerine yardım eder(İbn Haldun, Mukaddime, s. 84).” Ve yukarıda verdiğimiz halleri, olayları karşılaştırma keyfiyetini bilmemekten kaynaklı yanlışların tespitine dair tespitlerdir.
Fuat Köprülü tarihçiliğimizin modern zamanlara açılan kapısı idi. İbn Haldun ise gelenekten modern zamana geçişte hala ne ve kim olduğunu anlayamadığımız büyük kapımız. Bu ikisinin birlikte gösterilerek modern zaman tarihçiliğinin ve tarihçiliğimizin önemli bir kuram ve yöntem çerçevesi olan Annales ve batı tarihçiliği ile bunlara bu zeminde verilen tenkidi bakış gelecekte Türkistanlıların düşünce pratiğinin nasılına dair önemli bir kapı açmaktadır. Tarihle düşünmek geleceği doğru anlamak ve açıklamak adına ilk ve en önemli adımdır.
.
Tahassür
Mavi Gök Yağız Yer
Yazılarımı takip edenler düşünce ve medeniyet merkezli bir odak ile kalem oynatmaya çalıştığımı fark etmişlerdir. Lakin bugün gönle mavi gökten tahassür kelimesi düşünce, yağız yerde Recaizede Mahmud Ekrem’in şiiri yankılanıverdi: Âh kim Pîrâye’min işte bu yerdir meskeni! Şu siyeh topraklar olmuştur o nûrun mahzeni. Gelmedim on beş sene bilmem ne yanda medfeni. Oradan da hatıra ve ruha SMA hastası çocuklar ve canlar düşüverdi. Çoğu zaman sağlığın bizde olağan bir hal olduğunu düşünerek hastaneleri ve hastaları unutarak yaşarız. Belki de hayat ancak böyle olağan sürdürülebilir? Her halükarda küçük bir çocuğun hastalığına dermansız derman aramak bir anne-baba için çok can yakıcı bir hâl olsa gerektir. Evlatları olanlar bilirler ateşli geçirilen bir gece bile insanı nasıl yıprattığını. Bir de sağlığı düzelmeyen/düzelemeyen bir evlada ve çaresi bilinmeyen bir hastalığın devasına tahassür nemenem bir şeydir? Daha fenası ve acısı ise kendisi pis bir kâğıt parçası olan paranın varlığı ile can paresi iyileşebilecekken bunun yokluğu yahut tedavinin satın alınamaması ile o canın ellerin arasında kanat çırpıp gidivermesidir. Bu özlem, yanış ve yakarışın bencileyin yaşamamış olanları ancak gevezeliğini yapabilirler. Lakin olan bir acıya da hâldaş olmak için illa ateşe düşmek gerekmez. O minik canların ellerimizden kaymamasının toplumumuza, devletimize bedeli nedir? Bu mesele siyasileştirilecek, kutuplaşılacak bir konu hiç değildir. Bunu yapanın haysiyeti sorunlu demektir. Bir an durup düşünün, evladınızın canı üzerinden birilerinin siyasi söylemler düzüp, fanteziler geliştirip, itiş kakışa kalktığını… Düşüncenize ve ruhunuza nasıl ateşler düşer. İşte bu sebeple özellikle SMA hastası çocuklarımız ve tüm canlar için toplumun vicdanı devlet organizasyonu ile kuvveden fiile geçerek bir tahassüre toplumca el vermek insanlığımız için soluk olmaz mı? Boğulan ruhlarımız belki böylece incelip nefes alır hale gelecektir. Recaizade’nin başka bir şiirinde dediği gibi: Gül hazîn sünbül perîşan Bâğzârın şevki yok. Derdnâk olmuş hezâr-ı nağmekârın şevki yok. Başka bir hâletle çağlar cûybârın şevki yok. Âh eder, inler nesîm-i bî-karârın şevki yok. Geldi ammâ n’eyleyim sensiz bahârın şevki yok! Bizden bir canın ah etmesi yüreklerimizde toptan bir vah olmuyorsa millet olmak, milliyetçilik, medeniyet falan gibi sözlerin manasızlaştığı bir arafa düşmek kaçınılmazdır. Şevki olmayan bir hâl ve hayatın manası sessizce sönükleşen bir gelecek demektir.
Hemhâl ve hemdert olmak tahassür halini müşterekleşmeye taşır. Belki bir vuslat umudu… Hâlden anlamak erdemi… Recaizade bugün tahassürle konuşmaya devam etsin: Söyle, ben anlarım lisanından; Bu sükûtun yakışmıyor, söyle. Ne zaman düştün asumanından? Yaşamak pek mi güç tahassürle? Sana lâkin, bütün ufuklar açık. Pek sıkıldınsa âsumânına çık! Tahassürleri unutunca insanlar hayatın olağan akışı içerisinde yana yakıla özlenenlerin anne, baba, kardeş, kimi zaman vatan ve bazen bir anlam her neyse o unutulması zihnimizi ve ruhumuzu biraz düzleştiriyor sanki. Sahi birbirimizin lisanın anlıyor muyuz? SMA ve daha bir sürü şeyler yaşayan nice tahassürlerin ülkesiyiz. Herkes tahassür denizlerinde yelken açmış bir yerlere gidiyor. Gül hazin, sünbül perişan, bağzarın şevki yok. Bir bebeğin tertemiz gözleriyle bakarak söyledikleri kadar temiz cümleler var mı cihanda? Tahassür kelimesi, kelime müzemizde aslında milletçe baş üstü yapacağımız bir yerde duruyor. Ankara’da açılan Kelime Müzesi Kale’de gelenleri Türkistan’dan Cumhuriyete kadar farklı bir bütünlük içindeki düzenlenmiş musikisi ve kelimeleri ile karşılıyor. Türkçe’nin derinliklerine ve kalbine yürürken bir şehrin kelimelerine müze açması hassas bir hâl lakin daha iyisi yüreklerdeki tahassür müzelerinin hâlden anlayan ve sağduyulu bir hassasiyet var etmesi değil midir?
Biraz tahassürlü ve belki az dağınık bu yazı içinden dışını dışından içini göstermese de Yaşamak pek mi güç tahassürle? Hâl imiş…
Vesselam
.
Mutluluk ve Değer Temennisi olarak Türkistanlılık
Türkistanlıların gelecek tasavvurlarında ne var? İnsanlık adına neler düşünüyorlar?
Modern olan, klasik metinlerde ve özellikle Kutadgu Bilig’de öne çıkan, mutluluk kavramı ile eş güdüm halinde ilerle(ye)medi. İki dünya savaşı sonrası, belki de çok geç fark edilen bu durum bilim sihrinin çözülmesine ve insanların bilimin var ettiği gücü sorgulamasına yol açtı. Japonya’da patlayan bombalar adeta modern illüzyonu da parçalamış gibi oldu. İşte tam burada karanlık yahut “orta çağ” diye ötekileştirilen veya daha öncesine ait olan ama zaman üstü mahiyet taşıyan kavramlar ve değerler yeniden kendisini arka planda bağrışmaya başladı. Teknik ve bilim becerisi çok yüksek olan insanlar ve toplumlar ne yazık ki mağaradaki atalarının sağduyusundan mahrum hale düşmüşlerdi. İşte bu durumda yeniden değerler akla gelmeye başladı. Mağaradan yeniden çıkma gerekiyordu. Değer zemini ve ahlakı olmayan bir çağ kendisini tahribe yönelmiş idi. Bugün ABD ve Rusya arasında süren nükleer itiş kakış ve çemkirme hali de aslında tam bu resmi tamamlar mahiyette değil midir? Değer dünyası zayıf bireylerin seçtiği yöneticiler ve siyasetler, ellerindeki silahları yanlış kullanarak tarihi bir insanlık trajedisine doğru sürüklemişlerdi. Evet demokrasinin somut kriterleri sandık, seçimler ve benzeri işlemler uygulanıyor ama soyut kriterlere kurnaz ve kaba bir siyasi domuşukluk izini vuruyordu. Nobran zamanlarda insanlar varlığı ve var oldukları zemini sorgulamaya başladırlar. Bu trajedi nasıl önlenecekti?
1945’ler sonrası dünyada modern bilim anlayışından epistemolojik ve metodolojik kopuşlar yaşanmaya başlandığı erbabının malumudur. Bu yaklaşım gerçeğe ve moderne “post” bir mevziden bakışı söz konusu kıldı. Tarih de bu cümleden etkilenen bilim alanlarından biridir. İnsanın yeniden insanlığını keşfi yolunda kendine mürüvveti olarak görülebilecek sorgulamalar pozitif mantaliteyi farklı alanlardan sorgulamaya başladı. Bu bir eleştirel bakış idi. Bilim, felsefe ve edebiyat gibi alanlarda atom bombacı zihniyet ve hareket eleştirilmeye başlandı. Sanayileşme ve sömürgeciliğin gayrı meşru çocuğu olan bilim anlayışının doğurduğu bireylerin oluşturduğu ağır trajik dünya ve Orwel’in 1984 romanındaki distopik manzarayı var eden zihniyet ciddi manada deşilmeye başlandı. Modernin tahtındaki akbabalar hâlâ insanlığı mutsuz ve değersiz bir yerden görmeye çalışıyor. Medeniyetçi bir akım insanlık için henüz harekete geçmiş de değildir. Sanayi-sömürge toplumunun medeniyeti insanlık için teknik ve bilim sahibi ama vicdan ve ahlak mahrumu “org”lar icat ederek trajik bir sona doğru insanlığı sürükledi. Ta ki iki dünya savaşının yıkımları arasından ateş ve gözyaşı arasından bazı itirazlar duyulmaya başlandı. Sartre gibi tipler kendi ucube medeniyetlerinin içinde insanlığı aramaya çalıştılar. Fransız ihtilali ve aydınlanma gibi büyüler bile insanlık için artık çıkışı göstermeyen kısır döngüleri ifade ediyordu. Teknik bir zorbalık insanlığı esir almış ve mutluluk medeniyetinin hatırlanmaması için mankurtlar ordusu üretim bantlarından her gün sokaklara dökülmeye devam ederek tarih Benjamin’in geriye bakan ve ileri sürüklenen meleği gibi bir yıkıma doğru insanlığı götürmüştü. İnsanı tüm bağlarından kurtarıp özgürleştirip ayakları üstüne kaldırdığını iddia eden evrensel ahlak dünyası ardında yıkılmış şehirler ve hayatını kaybetmiş milyonlar bırakmıştı. Kendi merkezini bile böyle tahrip eden bu dünya sömürdüğü ülkelerdeki tüm kaynakları ve değerleri de fosilleştirerek iş görmez hale getirdi. Lakin günün sonunda mutluluk ve değer aramaya başladığında dönüp bakacağı yer kendi eliyle mahvettiği o kadim yerler olacaktı. Lakin orada da bir sorun vardı teknik-bilim bireyleri orada da sömürgeci kültürle yetişmiş ve kendini hatırlayamaz halde idiler. Hülasa insanlık kendi kazdığı çukurda fena halde debelenmekteydi.
Bunlar yaşanırken Doğu derin bir uyku içerisinde idi. Kendine dair kavramları ve mefhumları ya unutulmuş ya da fantezi tarzında hatırlanır olmuştu. Hayat mefhumunu bunlardan almıyordu. Bir dünya kendisi üzerine kendi geçişi, hali ve geleceği üzerinden konuşamıyor, düşünemiyor ve harekete geçemiyordu. Reaksiyonlar her yerde hamle gücünü baskılıyordu. Türkistan da bahsettiğimiz bu kaba ve kurnaz saldırından masun kalmadı. Modern zamanlar orada da ağır şekilde hükmünü yürüttü. Lakin oralarda yaşananlar iki dünya savaşının kurbanları kadar şanslı değillerdi. Kimlikleri, geçmişleri ve gelecek talepleri nedeniyle görmezden gelinecek ve duymaza verilecek bir topluluk idi. İnsan olmaları bile sorgulanır halde idi. Türkler için 21. Yüzyıl “mutluluk ve değer” zemininde ve mefhumunda teknik ve bilimin insanlık için fayda oluşturacağı bir perspektif ile düşünülmesi zarureti bahsedilen bu sebeplerle söz konusudur. Mutluluk burada bir duygu durumu değil bir olgunlaşma ve gelişme mefhumunda kullanılmaktadır. Türkistanlılık düşüncesi bu meyanda bir mutluluk ve değer kavramı olarak insanlığın geleceğinde bir etnik güruhun değil medeniyetçi milliyetçi bir insanlık anlayışının gelecek tasavvurudur. Bu temenni ile ortaya atılmış ve gelecek adına bir umut olması temennisiyle hala yazılmaya devam edilmektedir. İnsanlık için geçmişte değer ve mutluluk var eden bir medeniyetin mensuplarının medeniyetçi milliyetçiliği de bu zeminde yükselecektir. Modern zamanlara modern kavramlar içinden kadim ve eskimeyen değerler sunmak zamanın ruhuna ruhun zamanını hatırlatmak yanlış olmasa gerektir. Kuru güç ve kaba kuvvet davası ise mevcut karanlığa bir yenisinin eklenmesi ötesinden mana taşımamaktadır. Türkistan tüm kaynakları ile insanlık adına erdemli bir ahlak ve şehir kurmanın zemini olmalıdır. Farabî ve İbn Sina odaklı daha önce yazılarımızda ele aldığımız hususlar Türkistanlılığın esas zeminidir. Ahlaku’l-fazıla, medenitu’l-fazıla hep bu siyakta görülmelidir. Retorik birer ezber olmanın yahut ideolojik söylemler oluşturmanın ötesinde hayat ve insanlık içeriğinden okunmalıdırlar. Bu yolda Türkler için kendi medeniyet merkezli tarih idraki ile toplum-devlet-şehir teşekkül eder ve ok-yay medeniyeti yeniden oluşursa şüphesiz bu insanlığın alternatif bir umudu olacaktır.
İbn Sinacı Karanfil İle Bilgelik Bilincine Doğru
Mavi Gök Yağız Yer
Karanfil anlam dilinde kuvvet ve şiddet manalarına delalet edermiş. İnsan aklı kendi nefsindeki manaları varlıktaki zuhurata yükleyerek âlemi kendi nazarî aklıyla birleştirip sembollerden bir lisan var eden tek canlı. Bu yolla kullanılan lisanın yanına bir de sembol lisanı ekleyerek amma bir kültürün kendi iç iletişiminde yahut insanlığın umumileşen idrakinde oluşan bir genel iletişim ile diğerleri ile farklı bir anlaşmayı söz konusu kılıyor. Ok gönderen atalarımız okuntu kelimesi ile dilde tezahür eden davet manası içeren bir sembolik kültür iletişiminde bir savaş aleti olan oku sembolik bir dile dönüştürmüştü. Bu dili bilen birisi kendisine gönderilen okun savaş ilanı olmayıp bir davet/çağrı olduğunu anlamaktadır. İnsan aklı nazarî haliyle bilme gücü iken amelî haliyle eylem gücünü temsil eder. Ürettiği her türlü dil kendi içinde bir anlaşma, iletişim ve birlikte olanın bütünlüğüne dair bir halin üretilmesi olmaktadır. Tüm bu haller içinden bilgece olan insanî durumun mutluluk gayesinin merkezinde durur. Bilgece davranmak bir insan müşterekidir. Hiçbir kültür erdemi ve bilgeliği dışlamaz. Lakin kimi zaman ve yerde mefhumuna yüklenen manalar muhteliftir. Bir kırmızı karanfil kuvvet ve şiddet sembolü olmayı hangi yorumla kazanmıştır? Bunu kim yahut kimler düşünmüştür. Burada hangi bilgenin zihni ona dokunarak insanlık için müşterek bir dil üreterek karanfile bu manayı yüklenmiştir. Birisine karanfil uzatırken ona manasını anlatmak babında uzanan el kaç asırlık bir bilgeliğin ve mananın içinde uzanır? Akıl kavramı modern bir sihir olarak hayatımızda geziniyor. Lakin aklın bu nazarî ve amelî hallerini düşünüp bunun farkına vardığımız oldu mu? Bu aklın nasıl bilgelik üreteceğini düşündük mü?
Erdem kültürümüzde bir manasıyla ifrat ve tefritin ortası yani itidalli davranma olarak tabir edilir. İbn Sina’dan buraya doğru fazilet ve bilgelik bir manada bu çerçevede görüldü. Aşırılıkların ortasında bir mutedil değer üzerinden aklını nazarî ve amelî planda çalıştırmak ve hayatın içerisinde buna uygun bir dil ve semboller geliştirmek bilgece bir tasavvurun merkezinde yer aldı. Akıl işte bu bilgelik ölçüsünde bir mana içinde mefhumlandı ve tanımlandı. “Genel anlamda bilme nazarî akıl gücünün bir işlevidir. Akıl, ahlâkî fiilin belirleyicisi olduğu zaman amelî akıl adını alır. İyinin belirlenmesi sadece duyu idrak ve hazlarına bırakılırsa bu gerçek anlamdaki iyi değil gerçek olduğu sanılan iyi olur; zan ve vehimlere göre davranmak ise sonuçta insanı mutluluğa götürmez. Buna karşılık yalnızca nazarî aklın aydınlatıcı rehberliğinde küllî bir irade olarak işlev gören amelî akılla belirlenmiş fiillerle aldatıcı olmayan gerçek mutluluğa ulaşılabilir. Sonuç olarak nazarî aklın aydınlatıcı rehberliği sayesinde nefis bedenle birlikte iken kazandığı her şey fazilet, bedenden ayrıldıktan sonra kavuştuğu durum ise saadettir(Ali Durusoy, İbn Sina/Felsefesi, DİA, c. 20, 1999, s. 319-322).” İşte tam burada aklımızı tanıyor sadece bilen değil eğleyen bir aklımızın da olduğunu fark ediyoruz. Yahut aklımızın bu iki işlevine vakıf olmaya başlıyoruz. İmam Maturdi’den bahsederken akıl derken bu çerçeveye kaçımız vakıfız. Pozitivist akıl mefhumuyla bu kadim bilginin bize faydası olur mu? Bilgeliği övmek kategorik bir iyi evet ama bunu var edecek aklı teorik ve pratik olarak bilmek ve tatbik etmek söz konusu olmadıkça bu değer vermenin lâfzî olmanın ötesine geçmesi mümkün olmayacaktır. Burada bu farkındalıkla bakmayınca değer sistemleri ve dinlerin tüm içeriği nazarî bir retoriğe dönüşerek epistemolojik bir iklim krizi yaşanması mukadderdir.
Peki, erdemler bu itidal yoluyla nasıl elde edilecek. Nurettin Topçu varolmak düşünmek ve hareket etmektir, derken bu geleneğin kadim ölçüsünü yeniden söylemiş değil midir?
Bu noktada insana yani kendiliğimize baktığımızda ilk olarak şehevi yani arzu gücünün itidaliyle ki bu yolla iffet erdemi elde edilir. İffet dediğimiz kavramın hayatımızda bir yer bulması nefsimizdeki bir potansiyelin mutedil hale gelip ifrat ve tefrit hallerinden kurtularak bizi bilgece bir ortalamada tutmasıyla mümkün olacaktır. Mesela kaba hırsın zarif bir azime dönüşmesi bir itidaldir. Şimdi tam burada bu bilgiyi okuyanlar, yazan da dâhil, bu erdemi nazarî aklıyla öğrendi ama ameli aklıyla hayatında neler olacak? İşte burada konubir ahlak felsefesi meselesi haline geliyor. Bilenin eyleyen olduğu yerde akıl kendi işlevini tamamen yerine getirmiş demektir. Nevzat Kösoğlu kendi tefekküründe iman-amel tezadı ile bu çokça işaret etmiş idi.
İnsanın, zarar ve kötülük ihtimali ile değiştirme ihtiyacı hissettiği işler konusunda gerekli olanı yapması konusu gazabî (öfke) gücünün yerli yerinde kullanılmasıyla mümkündür ve böylece şecaat(cesaret) erdemi ortaya çıkar. Cesareti erdem haline getiren ve bilgece bir cesarete sahip olmayı sağlayan işte bu itidalin ve sağduyunun oluşmasıdır. İşte bu noktada şehevi ve gazabî gücün yerli yerinde kullanılması ve insanın başına gelen önemli olaylar karşısında aşırı arzu, gazap, hırs, tamah veya korkuya kapılmayarak dayanma gücünü bırakmaması ki bu da temyiz gücünün itidaliyle mümkündür ve bununla da hikmet erdemi elde edilir. Bu üç erdemin yani iffet, şecaat ve hikmetin ve bunların çeşitleri ya da bunlardan türemiş uzantıları olan diğer faziletlerin toplanmasıyla kişi adalet erdemine ulaşır. Görüleceği üzere üzerinde çok konuşulan adalet erdemini birey ve toplum üzerinden devletten bekleyebilmek için aklın nazari ve ameli planda bahsedilen şekilde bilge bir ferdiyeti ve şahsiyeti oluşturması durumunda beklenen adalet söz konusu olacaktır. Bu yolda işte ferdiyetin şahsiyete döndüğünü görebiliriz. İnsanlığın müşterek değerleri faal aklıdır demek yanlış olmayacaktır. Yani onu/insanı varoluşunun gerçeği ve gerekçesine götürür. İşte burada aklın nazarî ve amelî yanları bir yetkinlik kazandığında saadet denilen mutluluk hali oluşur ki Kutadgu Bilig’de Yusuf Has Hacib saadeti kazanmanın biligini ortaya koyarken bize kadimden bu yolda kavramlar sunar. Bu manada biligin nihai gayesi insan ve sureti ise ahlak olacaktır. İşte İbn Sina kavramlarında “pratik akıl bedeni yönlendirme konusunda teorik akıldan aldığı değer yargılarına uyarsa yani ona uygun eylemlerde bulunursa el-ahlâku’l-fâzile denilen güzel bir ahlak sahibi olur. Buna karşın pratik akıl, teorik akıldan aldığı değer yargılarına uymayıp nefsin hayvani yetilerine göre hareket ederse el-ahlâku’r-rezile denilen kötü bir ahlak olur. (İsmail Taş, İbni Sina’nın Ahlak Felsefesinde Mutluluk, http://acikerisimarsiv.selcuk.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/9577/217207.pdf?sequence=1&isAllowed=ys. 66.)” Aklın nazarî kifayetinin sonucunda ameli akıl ya erdem ya reziliyet var edecektir. Adalet kavramı da ancak gerçek mefhumuyla burada gerçekleşmez mi? Bu bakımdan ferdiyetin ahlakla şahsiyetleşmediği bir hâl içinde erdemli bir şehir, millet ve insanlık beklemek zor olacak gibi görünüyor. Farabî ve İbn Sina gibi yolbaşcılara Yunandan ne aldı ne almadı diye zevzeklikle ve gevezelikle bakmak yerine bu akıl, ahlak ve adalet dairesini anlamaya çalışmak daha doğru olacak sanki. Karanfil İbn Sinacı olunca akla ve ahlaka bu iki yönünden bakmayı önce öğrenip sonra eylediğinde mefhumu kendiliğine kavuşacaktır.
Kendini bil denilen o yerde bir basamak da bu bilgelik bilinci değil midir? Kendini bilmek kavramı bu noktada aklın nazari ve ameli yani âlim ve amil olmakla alakalı bütünlüğünde yer almaz mı? Karanfil kuvvet ve şiddetin itidalinden hikmet ve adalete remz olduğu o yerde bizim kendiliğimize de kapı olacaktır. Kültür canlı ise mefhumlar ve semboller yeni anlayışlar ile kendi vatanında bizi halimizce var etmeye devam ederler. Bir medeniyet ve umran hayal edenlerin aklı ve ahlakının ölçütleri yoksa espitemolojik ve retorik oynaşmaları var demektir…
Hamiş: Huve’l-Bâki: Eskişehir Türk Ocakları kurucusu ve eski başkanlarından, müstesna bir Türk Milliyetçisi ve Türk kültürünün adanmış neferi ve bir şahsiyet adamı öğretmen ve iş insanı Sedat Yurtsever büyüğüm/ağabeyim dâr-ı bekaya göçmüştür. İyi adamlar iyi atlara binip gitmeye devam ediyor. Hazin bir tevafuk olarak bu yazıda bahsedilen ahlak, akıl ve adalete sahip bilge bir şahsiyetti. Sedat Abiye muvakkaten fanilikte Yahya Kemal ile veda ehvendir: Câzise harâbât-ı ilâhîde de her şeb Yârân yine rindân-ı kirâm olsun erenler Tekrar mülâkî oluruz bezm-i ezelde Evvel giden ahbâba selâm olsun erenler. Ruhuna rahmet, sevenlerine ve camiamıza sabır dilerim. Ruhuna el-Fatiha…
.
Tarihe Tarihçiye İçten ve Dışarıdan Bakarak Yönelirken
Tarih, tarihçinin zihninde bir bilgi haline gelmektedir. Yani yaşanan/olan ile tahkiye edilen arasında tarihçi durur. İşte tarihçinin akademik donanımı, eğitimi ve yöntem bilgisi kadar psikolojik iç ve dış unsurlar, kişiliği ve ahlakı da bu bilginin oluşmasına etki eder. Bu etkinin olumsuz olması ise Orta Çağ müelliflerinden bu yana ifade edildiği üzere bu bilige yalan karışmasına yol açar. Tarihte ve tarih yazımında tarafsızlık meselesi bu yolda çok tartışılan bir konudur. İdeolojik çerçevelerden şahsi meselelere kadar pek çok etken tarihin bilgisinin zedelenmesine, yalanın oluşmasına yol açabilir. Birûni bu manada hem tarihi eserleri yazanların hem de bunlarda yazanları değerlendirenlerin düşmesi muhtemel bazı iç ve dış psikolojik/fikri unsurlara temas eder. Orta zamanlardan günümüze aslında mahiyeti itibariyle pek de değişmeyen bazı konuları ortaya koyar.
Birûni ve İbn Haldun gibi mütefekkir ilim adamlarının tarihin bilgisine yalan karışmaması ve doğru olmasına dair dikkat ve ikazları zannedildiği gibi Orta Çağlar’da tarihe dair gelişigüzel düşünülmemiş bir bilgi yığıncılığı yapılmadığını da göstermesi bakımından önemlidir.
Birûni merkezli olarak tarihin bilgisine kaynaklık eden kişinin iç tenkidi diyebileceğimiz hususlara dair bazı tespitler yapar. Bunlar İbn Haldun ile benzerlik göstermesi hasebiyle doğu İslam bilim çevresinde tarihin bilgisine dair bir bilgi bütünlüğünden söz etmemiz mümkün olabilecektir.
Dış sebeplerden tenkide şayan olan ilk husus habere kaynaklık yapan kimsenin, yaşadığı toplumu överek yüceltme veya kendinin içinde yaşamadığı bir toplumu kötüleyerek değerini düşürme yoluyla kendisini üstün bir konuma getirmek için yalan söyleyebilir. Böyle davranmasının sebebi aşırı sevgi veya öfkedir. Burada bilgi yerine övgü-sövgü şeklinde bir saplantı halinin söz konusu olduğu dile getirilmektedir. Kişinin tamamen subjektif bir dille ve fikirle tarihe bakışı onun haberlere yani tarih bilige yalan karıştırmasına yol açmaktadır. Bunun yanında ikinci bir iç sebep; Habere kaynaklık yapan kimse bazen bir topluma karşı bir hadiseden dolayı borçlu veya öfke (kin) durumunda olduğundan dolayı yalan söyler. Bu durumda biraz önce açıklandığı gibi habere kaynaklık yapan kişinin yalan söyleme sebebi muhabbet veya üstünlük sağlamaktır. Bu iki iç saik yani aşırı sevgi ya da öfke yahut muhabbet ve üstünlük sağlama psikolojisi ile tarihe bakmak Birûni’den bu yana tarihçilik kusuru ve bilgiye yalan karıştırılmasının arka planı olarak görülmektedir. Bunun yanında üçüncü bir dış saik; Habere kaynaklık yapan kimse bazen cahil olduğu ve kendine söylenenleri soruşturmadan yalan haber veren kaynaktan aynen taklit ettiği için yalan söyler, şeklinde ortaya konulur. Benzer ikazları İbn Haldun’da da görmekteyiz. Nakilcilik diyebileceğimiz yöntemsiz ve bilim kuralları olmadan bilgiyi aktarmacı bir cehalet tarihe ve bilgisine yalanlar karıştırmaktadır. Bu mesele yukarıdaki psikolojik meseleler yanında tarihçinin eğitimi ve donanımıyla alakalı bir konudur. Soruşturmak olarak bahsedilen konu tarihin metodolojisi bakımından tarihçinin taşıması gereken bazı nitelikleri de haber eder mahiyettedir. Bu bakımdan ister sıradan bir tarih sever/okuyucusu ister meslek olarak tarihçilik yapan kimse olsun muhatabı olan tarihçi ve eseri değerlendirirken arka plandaki bu konuya dikkat etmelidir.
Bunların yanında bir de kaynaklık eden kişiye dair iç sebepler ortaya konulur. Bunlar bazı kişilik sapmalarından kaynaklı konulardır. Bunlardan ilki habere kaynaklık yapan kimse bazen tabiatındaki düşüklük ya da doğruyu söyleme cesareti gösteremediğinden dolayı yalan söyler şeklinde ortaya konulur. Kişinin bu manadaki şahsiyet problemi yaşıyor olması iç bir tenkit meselesi olarak dikkatle düşünülmelidir. Buna ilave paralelinde bir husus daha ortaya konulur: Habere kaynaklık yapan kimse bazen yalan söyleme karakterine sahip olduğu için yalan söyler. Bu tür nakilciler ahlâk ve kişilik bozukluğu yüzünden yalan söylemeden duramaz. Ahlak ve kişilik bozukluğu da tarihe yalan karışmasının sebepleridir. Bu kişiler tarihçi unvanı taşısa bile nitelik olarak o liyakatten mahrumdurlar. Bu bakımdan tarihe kaynak olan kişiler, eserler ve bunları toplayan ve değerlendiren tarihçilere dair bu iç ve dış psikolojik nitelik kriterleri son derece önemlidir.
Tarihi seven bir milletiz lakin tarih yazma ve okuma kültürümüz bu sevgiye muvazi derinleşiyor mu sorusuna aynı rahatlıkta cevap vermek zordur. Bahsettiğimiz bu aşırı sevgi, öfke, muhabbet, üstün gelme düşüncesi, doğru söylemeye cesaret göstermeme ve yalan söyleme karakteri gibi hepsi cehaletin farklı renkleri olan bu hallere bir de eğitimi doğru yapılmamış bir disiplinsizlik eklenirse o tarihçinin elinden tarihin çekeceği var demektir. Tarih yazma ve okuma kültürümüzün derinlerindeki bu hususları ve ilkeleri Birûni ve İbn Haldun gibi pek çok ilim adamından ısrarla duymamaya devam ettikçe özgün bir tarihçiliğimiz olamayacağı gibi geleceğe hizmet edecek bir tarih bilgisinin üretilmesi de muhal olacaktır. Bu bakımdan tarih kazanında hamaset kaynatanlar ve bilcümlemiz bu ayinede kendimize bakmamız gerekmiyor mu?
Samuraylardan Memlukler ve Yeniçerilere Modern Zamana Askerler
Milletlerin medeniyet tarihleri, benzer tezahürleri ve tarihi akışı söz konusu kılmaktadır. Buna bağlı olarak toprağa dayalı hayatın yaşandığı orta zaman Japon ve Türk askeri tarihlerinde farklı içerikle ile benzer tezahürlerde savaş felsefesi ve savaşçı grupların varlığı gözlenmektedir. Çünkü her iki millette kendilerine bir vakitler büyük güç veren askeri yapıları zamanın şartları içinde tasfiye ederek yeni düzenlemeler yapmışlardı. Japonlar, samuraylardan bu minvalde vaz geçerken; Türkler, Mısır ve Anadolu’da askeri sistemin temeli olan memlûk ve devşirme yapısı merkezli oluşan teşkilatı ilga ile yeni bir düzene geçtiler.
Japonlar
9.-12. yüzyıllar arasında samuraylar bir sınıf haline geldi. İki adla anılırlardı: Samuray (şövalye), Buşi (savaşçılar). Bu insanların bir kısmı yönetici sınıflara bağlıydılar. Bir kısmı ise para karşılığı savaşırlardı. Samuraylar, feodal derebeylerine (Daimyo) bütünüyle bağlıydılar. Hizmetlerinin karşılığında mevki ve arazi alırlardı. Daimyo’lar, Samurayları daha fazla arazi kazanmak ve gücünü arttırmak için kullanırlardı. Samuraylar, at üstünde, yaya, silahlı, silahsız dövüş konusunda eğitilmişlerdi. Ok da kullanırlardı. Ancak, 13. yüzyılda Moğol savaşları yaşandıktan sonra, Samurayların kılıç kullanımı ağırlık kazandı. Hatta mızrak ve naginata denen ucu kılıç şekilli mızraklar kullanmaya başladılar.(Kubilay Akman, Japon SamuraylarınınFelsefesi-Buşido-https://turuz.com/book/title/Japon_Samuraylarinin_Felsefesi-Bushido-Kubilay_Akman 21-12-2019) Buşido, savaş sanatında ustalaşmış samurayın ustalığını hayatının her alanında göstermesidir. Aslında dövüşün kendisiyle değil, öncesiyle ve sonrasıyla ilgilidir. Buşido’ya göre rakibini kılıcınla yenmek önemli değildir, onu savaşmadan önce bilgeliğinle yenmek önemlidir. 7 temel kavram olduğundan söz edilir. Bunların başında tabi ki onur gelir. İyilik, dürüstlük, erdemlilik, değer vermek, doğru kararlar almak ve sadakat duymak bunu takip eder.(Emre Bekar, Samuraylar ve Buşido
https://medium.com/@emrebekar/samuraylar-ve-bu%C5%9Fido-798182a8e67) Japon savaş kültürü kendi içeriğinde bugün hala kendisini dünyaya bir müşterek kültür değeri olarak sunabilmektedir. Ya biz?
1867'de Japon tahtına çıkan Mutsuhito'nun da bu görüşe katılmasıyla ülkede "Meiji Restorasyonu" denilen reformlar dönemi başladı. 1868 yılında Japonya’nın içinde bulunduğu ekonomik çöküntü, savaşlarda verilen ağır insan ve toprak kaybı sonucu İmparator Mutsihito tarafından Japonya’nın günlük, politik ve askeri yaşamda eski geleneklerden arınmasına karar verildi. Bu kararın verilmesindeki en önemli etkenler; Batıda kullanılan teknolojinin Japonya’da kullanıma girmemiş olması sonucu sanayi alanında bir gelişmişliğin olmaması, yine Batıda yürürlüğe giren ve birçok devletin kullanmakta olduğu yeni politik hamleler ilk ikisi. Samurayların devamlılığını bitirecek olan sebep ise askeri alandaydı.(Emre Bekar, Samuraylar ve Buşidohttps://medium.com/@emrebekar/samuraylar-ve-bu%C5%9Fido-798182a8e67) Modernleşmenin Japonya'daki formülü ise Osmanlılar'daki gibi, merkezi bir idare, merkezi bir ordu, Batılı kurumlar, eğitim ve Batı teknolojisi oldu. Bu değişim sürecinde Japonya'nın soylu asker sınıfını oluşturan "Samuraylar"ın desteğiyle Daymiyoluk kaldırılarak feodal sistem yıkıldı. Yeni bir oligarşinin eline geçen Japon yönetiminin çalışmalarıyla, Avrupa usulünde devlet ve hükümet şekli ve askeri örgüt kurulmaya başlandı. Batılı olan her şey, bulunabilen tüm batılı uzmanlar, Fransa'dan avukatlar, Almanya'dan mühendisler, Hollanda'dan mimarlar, Amerika'dan askerler Japonya'ya getirilmeye başlandı. Ve bu hızlı değişime karşı tarihle, modern çağ, Japonya'nın ruhu için savaşmaya başladı. Ülkenin modernleşmesi için imparatoru destekleyen samuraylar ve liderleri Saigo Takamori, kurulmasını sağladıkları yeni rejimin kendi yaşam tarzlarını yok ettiğini görünce zor bir durumla karşı karşıya kaldılar. Ordunun modernize edilmesi sebebiyle bu yeni düzende samuraylara yer yoktu. Kılıç taşıma haklarının imparator tarafından geri alınması sebebiyle samuraylar, Seigo Takamori önderliğinde ve kendi şahıslarında, Japon kültürü ve geleneğinin nefsi müdafaasına girişerek Satsuma İsyanı'nı başlattılar. Tokya'daki merkezi hükümet bu harekete karşı, köylülerden oluşan ve modern ateşli silahlar kullanan imparatorluk ordusunu çıkarttı. Yüzyıllar boyunca samuraylardan ürken köylüler, yeni silahları ile imparator adına onları bozguna uğrattılar. Ve böylece samuraylar şanlarına yakışır bir şekilde tarih sahnesinden çekildiler.( Emre Gül, Modernleşme sürecinde Japonlar ve Samuraylar,
https://www.dunyabulteni.net/tarihten-olaylar/modernlesme-surecinde-japonlar-ve-samuraylar-h140529.html) Böylece toprağa dayalı devrin savaşçıları Japonların geleceğinde artık bir ilham ve kültür unsuru olarak yaşamaya devam edeceklerdir.
Türkler-Mısır ve Türkiye
Memlûklerin askeri yapısı orta çağ Türk ordusunun en güçlü tezahürlerinden birisini oluşturur. Furusiyye denilen savaş felsefesi ve yöntemi bir dönem güçlü orduları var ederek Haçlı ve Moğol saldırılarının savuşturulmasını sağlamış idi. “Furusiyye: Memlûk devlet teşkilâtının temelinde memlûk sistemi, askerî ıktâ sistemi ve furusiyye geleneği yatmaktadır. Furûsîyye, memlûk toplumunda fevkalade önemli idi. Memlûk savaş kültüründen bahsedilen bu çalışmada furûsiyye’den de kısaca bahsetmek yerinde olacaktır. Bir ilkeler ve anlayışlar bütünü olan furûsiyye, memlûk nizam ve dinamizminde uzun süre en etkili faktörlerden birisi olmuştur. Memlûk sultanlarının veya ümerâsının faziletleri sayılırken furûsîyyedeki maharetinden muhakkak bahsedilmektedir. Hatta bu husus sultan olmanın öncelikli şartları arasında sayılırdı. Emîr Allân’ın Osmanlı elçilerine, “...Binicilik ve savaş bizim askerîmizin sanatı olup, Osmanlıların savaş işlerinde pek o kadar mahir olmadığı bilinmektedir.” diyerek hitap etmesi, bu anlayışın devletlerinin sonuna kadar memlûklerde ne denli hâkim olduğunu göstermektedir. Bu anlayış devletin gerileme sebepleri arasına girerek askere hamle gücü veren bir gelenek olmaktan çıktığı zaman devleti gerileten bir taassup haline gelmiştir; Ateşli silahlara olan tepki bunun bir örneği olmuştu. Askerî eğitim konularında bazı emîrler tarafından furûsîyye kitapları da yazılmıştı. Memlûkler ve düzenleri zaman içerisinde zaafa uğrayacak, Osmanlıların Mısır’ı ele geçirmesiyle farklı bir şekilde hayatta kalacaklar ve nihayet Mehmet Ali Paşa eliyle tarihe karışacaklardır: “Mehmed Ali uzun vadeli idarî ve iktisadî reformlara başladı. Uygulanan merkezî ekonomik sistemle arazi üzerindeki kontrolünü arttırdı ve iktidarı için bir tehlike olarak değerlendirdiği ulemânın gücünü vakıf arazilerini vergiye tâbi tutarak büyük ölçüde kırdı. Reformlara paralel olarak hâkimiyeti önünde en büyük engel gördüğü Memlük beyleriyle mücadeleyi sürdürdü. 1808-1810 yıllarında Yukarı Mısır’daki Memlük beylerini etkisiz hale getirdi. (Muhammed Hanefi Kutluoğlu, Kavalalı Mehmed Ali Paşa, DİA, c. 25, Ankara, 2022, s. 62-65.)(Altan Çetin, MEMLÛK DEVLETİNDE OKÇULUK, https://dosyalar.nevsehir.edu.tr/1779eb88db8f0b28e86070e10d02d849/memluk-devletinde-okculuk.pdf, s. 70)”
Osmanlı ordusu orta çağlar içinde en güçlülerindendi. Bu ordunun merkezinden yer alan kapıkulular ve tımar sistemi savaş tarihinin en önemli yapılarından birini temsil eder. Kapıkulu ocaklarının süvari kısmını teşkil eden bu ocağın dışında tımar tasarruf eden askerî zümrelere de sipahi adı verilir. Bu sonuncuları Osmanlı ordusunun en kalabalık askerî grubunu oluşturur ve dirlik olarak kendilerine verilen arazilerden topladıkları vergiler karşılığında atı ve yardımcısıyla birlikte sefere katılır, “sâhib-i arz” tabiriyle de anılırdı Ayrıca Anadolu’da mültezim hesabına harman ölçenlere de muhtemelen timarlı sipahilik teşkilâtından dolayı sipahi denmiştir.(Erhan Afyoncu, Sipahi, DİA, c. 37, s. 256-258.)
“Tımar Sisteminin ve Tımarlı Sipahiliğin tasfiyesine yönelik aşamalar içeresinde en ciddi adımlar II. Mahmut döneminde atılmıştır. III. Selim'e göre daha radikal reform hareketlerine girişen II. Mahmut, Yeniçeriliğin kaldırılmasından sonra, diğer askeri birliklere de el atarak, Avrupa tarzında eğitimli ve düzenli birliklerden oluşan modern bir merkezi ordu oluşturmaya yöneldi. Merkezi otoriteyi güçlendirmek ve eyaletlerde merkezin kontrolünü daha etkili bir hale getirmenin başlıca yollarından biri olarak merkezkaç gelişmeleri destekleyen bütün askeri ve mali örgütlenmelere son vermeye çalıştı. 1831 yılından itibaren bazı eyaletlerde Tımar Sistemini ve Tımarlı Sipahilik kaldırarak, buralar merkezi hazine gelirleri içerisine dâhil edilerek, iltizamla idare olunmaya başladı. Bu uygulamanın öncelikle Suriye Eyaletinde başladığı görülmektedir. 1827 yılında yayınlanan bir fermanla buradaki tımarlar mukataaya dönüştürülmeye başlandı Bu uygulamalar yeni oluşturulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusunun kurulmasıyla daha da yaygınlaşmıştır. 19. yüzyılda ciddi olarak uygulanmaya başlanan tımarın tasfiyesine yönelik politikalar sonucunda, timar ve zeamet gibi çeşitli dirlik tasarruf edenler, Asakir-i Mansure, Redif ve Zaptiye gibi yeni oluşturulan birliklerde süvari ve piyade olarak istihdam edilerek büyük ölçüde tasfiye edilmişler, artık ırsi hale gelmiş tasarruflarında bulunan timarlarına merkezi hazine tarafından el konularak, timar alanları büyük ölçüde merkezi gelirler içerisine dahil edilmiştir.(H Veli Aydın, “Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci Ve Bazı Degerlendirmeler”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1268/14598.pdf, s. 81, 104 21. 12.2019)”
Köprülü Mehmed Paşa’nın sadrazamlığı sırasında 19 Rebîülevvel 1067’de (5 Ocak 1657) hazinede yaşanan sıkıntı sebebiyle maaşları ödenmeyen sipahiler yine isyan ettiler. Ancak sarayın, ulemânın ve yeniçerilerin desteğini arkasına alan Köprülü isyanı bastırdı. Sipahilerin yoğun olarak barındıkları Yenicami Hanı ile Elçi Hanı’na baskınlar düzenlenip ele geçirilen sipahi ağaları Sultanahmet Meydanı’nda idam edildi (Mehmed Halîfe, s. 52-58; Akkaya, s. 145-148); 1687’de asker yine malî buhran yüzünden maaşlarını alamayınca ayaklandı ve Avusturya cephesini terk ederek IV. Mehmed’i tahttan indirip yerine II. Süleyman’ı çıkardı. İstanbul’u dolduran sipahi ve yeniçeri zorbalarının şehirde aylarca estirdikleri terör nihayet halkın isyanıyla ortadan kaldırılabildi (Defterdar Sarı Mehmed Paşa, s. 251-281; Silâhdar, II, 295-344; Îsâzâde Târîhi, s. 205-209). Bu hadise kapıkulu sipahilerinin katıldığı son büyük isyan oldu. 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra toplanan şûrada bu ocağın da lağvı kararlaştırıldı. Sadrazamın huzuruna bizzat gelen sipahilere ulûfelerine karşılık olmak üzere gümrükten maaş tahsis edildi.(Erhan Afyoncu, Sipahi, Dia, c. 37, s. 256-258.) Bu suretle bir devrin büyük gücü olan ocak, tımar sistemi ve yeniçeriler tarihe intikal edeceklerdir.
Toprağa bağlı hayat düzeni sona ererken Batı merkezli bir düzen kurulması şafağında yaşanan tüm olaylar neticesinde Japonlar kendi modernleşmeleri içerisinde yaptıkları düzenlemeler ile Japon medeniyetine yol açıp bugünkü hale gelirken biz Türkler bugün hala muasır medeniyeti aşma yolunda müttehit müşterekler ve terkibi sabiteler icat etmenin kavgasını veriyoruz. Japonlar hala Samuraylar ile dünyaya kendiliklerini anlatırken biz nasıl kendimizden kaçtığımızı ispata uğraşıyoruz. Bu bol alıntılı yazıda okuyucu biraz da konunun esasıyla muhatap bırakmak gayesiyle kendimizi değil konuyu bu alıntılarla öne çıkardık. Karşılaştırmalı okumaların medeniyetçi aklımıza yol açmasını diliyoruz.
Medeniyet Merkezli Tarih Biligi yahut Medeniyet Bilig
Tarih insanı bilmenin bilimidir. Bu bakımdan tarihin insanî olanın her alanını kapsayan, disiplinler arası bir sahada kendi yöntem ve kuram dünyasında işleyen bir yapısı vardır. İnsanı bilmek; insan bilig tarihin esasındaki bilgi meselesini yani biligi önümüze koyar. Tarihin öznesi de nesnesi de insan; tarihi yapan, yaptığını inceleyen ve kendi üzerine düşünen insan, tarih bilig ile kendiliğini anlar. Tarihle bilinen nedir? Burada mazi-hal-müstakbelin birleştiği bir düzlemde, insan evreninin nihai tezahürü olarak görünen medeniyet meselesi çerçevesinde insanın ve ona dair her şeyin düşünülmesi, anlaşılıp açıklanması söz konusudur. Bu noktada medeniyet merkezli olarak tarihin okunması söz konusu olur. Yatay düzlemde mekân ve zaman dikey olarak medeniyet. İşte tam burada anlaşılma ve düşünme kısmında işin içine tarih felsefesi girecektir. İnsan medeniyetinin yani tarih biliginin nihai semeresi olan alanın oluşmasını sağlayan ontolojik çerçeve, bunun bilinmesini sağlayan epistemolojik saha ve nihayet buranın değer içeriğini gösteren aksiyolojik/ahlaki okuma bir medeniyeti tarih bilig içerisinde okurken bize muhtevanın nasıllığı ve kaynaklarını öğrenmek bakımından faydalı olacaktır. Bu sebeple tarihin bilgisi insanın bilgisidir. Onun evreninde ortaya çıkan her şey bu manada nihai olarak medeniyet, tarih biliminin en temel konularından biri olur. Esasen siyasi tarih, sosyal tarih ve askeri tarih olarak adlandırdığımız her şey de bu kapsamın içerisinden gerçekleşir.
İnsanı ve evreni anlamak zaman ve mekânı yani tarih içinde var olan insanın en temel konuları olmuştur. Bunun anlamak ve izah edebilmek tarih ve felsefenin en esaslı mevzuları olarak karşımızda her daim durmaktadır. Doğadaki insanın varlığı; mağaralarda resimler çizeninden vakıflar kurup insana faydayı medeniyet işi hali getirenine kadar hepsinin doğadaki durumu tarih ve felsefesinin meraklarından olmuştur. Doğanın insana insanın doğaya etkisi ve tepkisi sürüp giden bir hikâyenin bitmeyen devinimi olarak görünmektedir. Aslında evrende yerini tespit ve varlığının sebebini anlamak çabası içerisinde insan kültür-tarih merkezli başka bir okumaya daha ulaşmıştır. Burada işte hayat tarzımızın içeriğini oluşturan değer sisteminin, nasıllarımızın izahı olarak kendilik tasavvuru ile evren tasavvuru birleşmiştir. Bütünlüklü bir evren ve insan açıklaması doğadaki zorunluluklar ile tarih-kültür sahasındaki özgürlük ve özgünlükler içerisinden insanı tanır ve açıklar. Tarih böylece insanı bilmenin bilimi olmaktadır. Evrendeki makro ve mikro düzeylerde kendiliğini düşünen insanın biligi olarak tarih fevkalade kapsayıcı ve belirleyici bir yerde durmaktadır.
İnsan mitolojiden yani efsane ve destanlardan başlayarak bilinmezlik içerisinden bilinenin hikâyesine doğru aklını işletmiştir. Tarih bir anlatı/tahkiye olmanın ötesinde bir bilig haline gelirken zaman içerisinde çok farklı yaklaşımlar ile anlaşılmış ve anlatılmıştır. Tarih bu süreçte geçmişte olup bitenler, değişimler, kurulmalar, yıkılmalar gibi olayları düşünmek iken diğer yandan tarih geçmişi inceleyen bir bilim ve bilgi türünü anlatan bir sahayı temsil etmiştir. İnsanı bilmenin bilgisi olarak medeniyetin merkeze alınmasının sebebi birey olarak insan, toplum içerisinden insan, insanın toplum içinde ve üzerinden yapılanması devlet ve nihayet insanın hayat sahası olarak şehir bütünüyle insanı göstermesindendir. Esasen vatan kavramı da bu bütünlük ve bilinç üzerinde gerçekleşmektedir.
Tarih yapısı gereği bu manada bir medeniyet merkezli bilig olduğu için disiplinler arası bir bilgi zemininde insana bakma kabiliyetini gerektirir. Zira insana dair olanı inceleyen her bilim, disiplin ve bilgi alanı tarihin bütüncül bilgisine katkı sağlama imkânına haizdir. Bu sebeple toplum felsefesi, devlet felsefesi hatta şehir felsefesi gibi özel alanlar medeniyet felsefesi geliştirerek insanın evrendeki yeri ve evren(sel) bilgisi üzerine böylece bilig üretmiş olacaktır. Sosyal bilimler olarak adlandırılan insanî temel bilimlerin gelişmişliği ve gücü bir ülkenin medeni gelişmişliği ve o ülkenin ilmi gücü açısından fevkalade önemli olsa da ülkemizde ne yazık ki bu bilimler kuru laf üretilen, manasız ve vasat akılların işi bir alan olarak görüldüğünden medeniyetler arası rekabette ne yazık ki geride kaldığımız, zihniyetimizin değişim ve dönüşüme intikal edemediği ve muasır medeniyete yaklaşmakta sorunlar içinde olduğumuz bir haldeyiz. Süreklilikler ve kopuşlar, değişimler ve dönüşümler dairesinde tarihi ve insanı bilmek günü anlamak ve geleceği tasavvur etmek için son derece önemlidir. Bu bakımdan müstakbelde muhayyel bir sosyal bilimler üniversitesi ve fakülteleri olarak Toplum Bilimleri Fakültesi, Devlet Bilimleri Fakültesi ve Şehir Bilimleri Fakültesi, Yöntem ve Kuram Bilim Fakültesi oluşturularak bunun altında toplum tarihi, iktisadı, felsefesi, sosyolojisi, psikolojisi vs., devlet tarihi, iktisadı, felsefesi, sosyolojisi, psikolojisi vs. ve şehir tarihi, iktisadı, felsefesi, sosyoloji ve psikolojisi vs. alta bölümler içinde bir Medeniyet Tarihi Üniversitesi tesis ve teşekkülü tematik bir yapı olarak bu meselenin irdelenmesi kadar, temel bilimlerin geliştirilmesi, disiplinler-arası bir yöntem ve müfredatla liyakatlı ve nitelikli uzman, düşünür ve bilim insanı yetiştirilmesi noktasında geleceğimize fayda sağlayabilir. Hayal işte…
Tarihi insanın bilgisi olarak medeniyetçi ve felsefi perspektiflerden okumaya bir gün karar verirsek muhakkak tarih bize hamaset ve övünmenin ötesinde faydalar sağlamaya da başlayacaktır.
Millî Mimarlık Akımı Çerçevesinde Ankara'daki Mimar Kemalettin Eserleri
Ankara Cumhuriyetin başkenti olarak Selçuklu/Osmanlı mirası olan ve izlerinin hala takip edilebildiği bir şehirdir. Bu katmanlara Cumhuriyet devri Türkiyesinin eserleri de eklenerek şehir hâlihazırdaki durumuna gelmiştir. Bu son evre içinde fevkalade dikkat çeken bir dönem olarak Millî Mimari akımının tarzı ve yapısı dâhilinde oluşan bir katman vardır. Bu akımın izleri hâlâ şehri bezemekte ve bu son derece güzel/ruhu olan eserler başkente derinlik katmaktadır. Bunlar içerisinde Mimar Kemalettin Bey’in tasarladığı fevkalade güzel, sağlam ve hâlâ hayatımıza hizmet etmeye devam eden yapılar cümlesi bulunmaktadır.
Millî Mimari akımı nedir, neye niyetlidir? "Meşrutiyeti müteakip, Ziya Gökalp'in neşriyatı tesiriyle başlayan milliyetçilik cereyanı, sanata ve bilhassa mimariye sirayet etmiş ve bazı Türk mimarları gözlerini eski dinî ve klasik eserlere çevirerek, aynen kopya ve tatbik suretiyle bir millî mimari vücuda getirmek istemişlerdi?" Dönemin mimarları, Milli Edebiyat Akımına paralel olarak, mimarlıkta da Millî Mimari Rönesansını ortaya koyma çabasına girerler. Amaçlanan, Batılı akımların uygulanmasıyla tarihe karışan klasik sanatı ve millî mimariyi ortaya çıkartmak ve yükseltmektir. Türkçülük akımının mimaride ifade bulmasıyla ortaya çıkan ve 1908-1930 yılları arasında, yaklaşık 22 yıllık bir süreyi kapsayan Birinci Ulusal Mimarlık dönemi, mimarlıkta Batılılaşma eğilimine ilk ciddi tepkilerin gösterildiği, mimarinin yabancı etkilerden ve yabancı mimarlardan arıtılmasına çaba harcandığı bir süreç olarak dikkat çeker. Birinci Ulusal Mimarlık Akımı'nın ya da Osmanlı Neo-Klasizmi'nin ortak biçimlerine özelliklerinde yabancı mimarların ve Batılı üslupların etkileri açıkça görülebilmektedir. (Ali Murat Aktemur-Muhammet Arslan, Ulusal Mimarlık Akımı ve İstanbul-Karaköy'deki Örnekleri https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/28492)” Birinci Millî Mimarlık Akımı’nın en önemli temsilcileri olarak Mimar Kemaleddin, Vedat Tek, Arif Hikmet Koyunoğlu örnek verilebilir. Bu mimarların yapmış olduğu önemli yapılara da Vedat Tek’in Ankara eski Büyük Millet Meclisi Binası ve Sirkeci Büyük Postane Binası (1905-1909), Arif Hikmet Koyunoğlu’nun Ankara Etnografya Müzesi (1925-1928) ve Türk Ocağı Binası(1927), Mimar Kemaleddin Bey’in II. Vakıf Hanı (1928-1930) örnek verilebilir. Bunlar içerisinde Kemalettin Bey Ankara’da bugün hâlâ güzelliği ve değeri ile dikkat çeken bazı eserlerin mimarı olmuştur.
1870’de İstanbul’da doğan ve Ankara’da önemli birçok esere imza atan Mimar Kemâleddin Bey, 13 Temmuz 1927 tarihinde Ankara Palas’ın şantiyesinde yer alan evinde geçirdiği beyin kanaması sonucu ölmüştür. “Zavallı İstanbul! Son düşüş devrinde imar adı altında ne cahilane, ne zalimane yıkıma uğradı… Üçüncü Selim´den sonra, eski Türk sanatının incelik ve temizlikle milli ruh doğuran eserleri takdir edilmedi; Batı tesiri altında batının bakış açışıyla kabalaşma başladı… Asırlar içinde gelişe gelişe yüzey süslemesinin en kıymetli eserlerini üretmiş olan koca bir sanat birikimi çirkin görülmeye başlandı ve neticede milli sanatımızı yitirdik. Ziyan ettik, koruyamadık… Batı’nın seri imalatçıları karınlarını şişirdiler ama aklımız başımıza gelmedi… Hatta onların memleketimize döktüğü ruhsuz tek tip yapılar gözümüze güzel görünmeye başladı. Sonuçta bu surette iktidarsız ve cahil halde kaldık…” ifadeleriyle kendi çalışma dinamiğinin arka planı ve bağlı olduğu akımının fikir dünyasını da aksettiren Mimar Kemalettin Bey pek çok müstesna esere imza atmıştır ki bu yazıda Ankara’da vücuda gelmesini sağladığı ve hâlâ şehrin mimari yüzünün gülen siması halinde olan eserlerini hatırlatmak istiyoruz.
Mimar Kemalettin’in Ankara Ulus’ta yer alan bugün Ankara Devlet tiyatrosunun merkezi olan, bir dönem Orhan Veli Kanık ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın da yaşadığı Ankara Evkaf Apartmanı ilk dikkat çeken eserlerinden biridir.
.jpeg)
Bu binanın yapımı Milli mimari cereyanı çerçevesinde gelişen süreçte gerçekleşmiş, projesi 1927’de çizilmiş, yapımı 1928’de başlayan bina 1930’da tamamlanmıştır. Bugün Küçük Tiyatro ve Oda Tiyatrosu da bu bina içerisinde hizmet vermektedir. Binanın 5. Katında Refik Ahmet Sevengil Tiyatro kütüphanesi yer almaktadır.
Orta Muallim Mektebi olarak kurulan bugün Gazi Üniversitesi Rektörlük binası olarak kullanılan yapı bir başka Mimar Kemalettin eseri olarak Ankara’yı süslemektedir. Cumhuriyet ile yaşıt bir bina olarak Milli Mimari devrinin müstesna bir eseri olarak 1927’de projelendirilen bina 1930’larda tamamlanmıştır. Gazi Terbiye Enstitüsü 1926 yılında Orta Muallim Mektebi adıyla Konya'da açılmış, Ankara'da 1927 yılında yapımına başlanmış olan merkez tamamlandıktan sonra, 1930 yılında Ankara Gazi İlk ve Orta Muallim Mektebi adıyla yeni yerinde eğitimini sürdürmüştür.
.jpeg)
Ankara Palas Konukevi Mimar Kemalettin Beyin bu akımın diğer temsilcisi mimar Vedat Tek ile birlikte projelendirdiği ve yapı sırasında hayatını kaybettiği binadır. Altındağ ilçesi Ulus'ta İkinci Meclis Binası'nın tam karşısında yer alan bina, 1924-1927 arasında inşa edildi. İlk tasarımı Mimar Vedat Tek tarafından yapılmıştı. Sıhhiye Vekaleti’ne ait bir bina olarak yapımı başladıktan sonra mimarlık ücretinin ödenmemesi nedeniyle Vedat Bey’in işi bırakması üzerine Mimar Kemalettin Bey’in yeni tasarımına göre inşası tamamlandı. Mimar Kemalettin Bey, yapının inşası sürerken şantiyede hayatını kaybetti. Vakıflar İdaresi’ne devredilmiş olan otel, 17 Nisan 1928 günü 120 yatak kapasitesi ile hizmete girdi.
Bunların yanında Kemalettin Bey Ankara Vakıf Evleri, Devlet Demiryolları Genel Müdürlük Binası ve Ankara İkinci Vakıf Hanı yapılarını tasarlamıştır. Görüleceği üzere Başkent’te çok farklı tarzlar ve kullanım alanları için tasarlanan binalardaki bütünlük yeni başkenti kendi medeni tarzı olan bir güzellik ile bezemiştir. Bu üslup ve usulün gelişerek Cumhuriyet devri şehirlerine aksedememesi modern mimari ve şehirciliğimiz adına bir kayıptır. Geleceğin mimarlarına ise medeniyetçi milliyetçi bir anlayışla bir şehrin nasıl düşünüleceğine dair bazı fikirleri sessizce fısıldamaktadır.
Mimar Kemalettin Bey imzası taşıyan bu üç bina Ankara’nın Kale’den başlayarak Ulus’tan Sıhhiye istikametine gelişen tarihi mimari derinliği içerisinde Selçuklu, Osmanlı ve Cumhuriyet devrinin izlerini taşıyan yapılar cümlesinden Cumhuriyetin ilk yıllarında ortaya çıkan Millî Mimari akımı dâhilinde ve tarzında inşa edilen binalar olarak şehre hâlâ güzellik katmaya ve değerli birer hazine gibi parlamaya devam etmektedirler. Cumhuriyetin ilk yıllarındaki bu mimari kendine özgü, yerli ve millî olanın haline güzel bir numune olarak görülmelidir. Bunun sonrasında bu geleneğin sürdürülemeyerek şehirlerimizin beton birer heyulaya dönüşmesini izlemek son derece üzücüdür. Mimaride millî ve estetik bir havanın çok güzel örnekleri olan bu eserler bir ruhun ve tarzın kendi devrinde medeniyetçi bir milliyetçiliğin somutlamış anıtları gibidirler. Yaşanabilir ve sanat değeri taşıyan şehirlerin nasıllığı konusunda bu yapıların oluşturduğu şehri adeta bir açık hava müzesine dönüştüren bu yapılar değerli hazinelerimizdir. Dileriz şehirlerimizde mimari aklımız bu kabil hatırlamalar ile kendiliği yönünde hamleler yapar da şehirlerimiz ruhu olan ve içinde yaşamanın bir sanat müzesinde gezmek zarafetini tattırdığı zarif ve derinlikli dünya şehirlerinden olmaya doğru ilerler. Ankara, başkentimiz, mimari tarihi derinliğiyle buna çok namzet ve Cumhuriyetin bu manadaki gelişmelerini de içermek hasebiyle dikkat çeken bir zemine sahiptir. Mimar Kemalettin ve benzerlerinin bıraktığı bu bezemeli, ruhu olan, zarif yapılar hem yaşanılan şehri bir sanat alanı kılmakta hem de burada yaşamayı bir ayrıcalık haline getirmektedir.
Zavallı İstanbul! Son düşüş devrinde imar adı altında ne cahilane, ne zalimane yıkıma uğradı… Batı’nın seri imalatçıları karınlarını şişirdiler ama aklımız başımıza gelmedi… Hatta onların memleketimize döktüğü ruhsuz tek tip yapılar gözümüze güzel görünmeye başladı…
.
Öz Panteonundan Sorumluluğun Gerçekliğine
İnsan varlığını nerede hisseder. Özüm diyerek panteon kurduğu o yere varmak konusundan bir Sisifos çaresizliğine düşmüş halinden neyle ve nasıl çıkacaktır. Dünyaya gelen, tasarımlayan ve sorumlu olan insanın yolu nereye çıkar?
Schopenhaur’un İsteme ve Tasarım Olarak Dünya eserindeki “Bilme bakımından bütün var olanlar, -açıkçası tüm dünya- ancak özneyle ilişkisinde, algılayanın algısıyla ilişkisinde nesnedir, tek sözcükle, tasarımdır. O, (dünya) özne tarafından koşullanır, yalnızca özne için vardır.” Burada mutlak bir belirlenimsizlik/görecelik vardır. Sartre’ın “Varoluş özden önce gelir. İyi ama ne demektir bu? Şu demektir: İlkin insan vardır; yani insan önce dünyaya gelir, var olur, ondan sonra tanımlanıp belirlenir, özünü ortaya çıkarır” sözlerini hatırladığımızda tasarımladığımız şeyler olarak özlere ya da özlerim bir tasarımı olarak kültürel hayata bakarsak var olacak olanların sorumluluğu insan olarak üzerimizdedir. Gökten zembille inen bir şey olmayacaktır. Gökle alakalı olanlarında varoluştaki tezahürü yine insanın tasarrufu olarak zuhura gelecektir. Dağların yüklenmekten kaçtığı mesuliyet bu olmasın?
Bu durumu tespit ettikten sonra Schopenhaur’un öz ve fiil alakasına dair sanat üzerinden ifadeleriyle baktığımızda “Zamanın akışına bağlı olmayan, dolayısıyla her zaman aynı doğrulukta bilinenle -tek sözcükle idealarla, kendinde şeyin, istemenin doğrudan, upuygun nesneleşmesiyle- ne tür bilgi ilgilenmektedir? Bu, sanattır, dehanın işidir. O, saf seyre dalış aracılığı ile kavranan bengi ideaları, dünyanın bütün görüngülerindeki özsel, yerleşik öğeyi yineler ya da yeniden yaratır.” İşte insan kültür varlığı olarak kendiliğini inşa eden o şeyin mensubu ve mesuldür demek tam burada meşru olmaz mı? Peki bu nasıl olacak, yeniden Sartre’ye kulan verelim: “İnsan özgür olmaya mahkûmdur, zorunludur. Zorunludur, çünkü yaratılmamıştır. Özgürdür, çünkü yeryüzüne geldi mi, dünyaya atıldı mı bir kez, artık bütün yaptıklarından sorumludur.” İnsan dünyaya atılmış bir çaresiz ve cebri kuralların determinist seline mahkûm bir canlı değildir. Kuralsız bir serazat hiç değildir. Müstakbelden mehdici ya da mesihçi tüm beklentilerin işaret edilen mesuliyet ile alakalı olduğu açıktır. İnsan öz dediği şeye dair olmak için öncelikle tasarımladığı dünyada özgür ve özgün iradesiyle özün hayatına dair olacağını bilmelidir. Hiçbir kaynak insanın mesuliyet ile özgür eylemi sonucunda varoluşunu üstlendiği o yerdeki kendilik varoluşunun yerini tutamaz. Tüm kategorik hikmetlerin tarihte çiçek açmasının imkanı da bu insanın mümkünüdür. Kanaatimizce dinler, felsefe ve sanatın insana gerçekçi teklifi de budur. İnsan için gayret ettiğinden fazlası yoktur gerçeğini bu bağlamda düşünmek kabildir.
İnsanın üstlendiği bu sorumluluk ve yoldaki bu yöntem Ölü Evinden Hatıralar’da Dostoyevski “İnsan özgürlüğü uğrunda neyini vermez ki! Boğazına ip geçirilmiş hangi milyoner bir soluk hava için milyonlarını feda etmez?” ifadeleri ile varoluşun bu manada hür bir sorumluluk talep ettiğini söyler. Karamazov Kardeşler’de de bu durum “Başkasına ihtiyacım kalmadı ve artık bütün ihtiyaçlarımı karşılamak için kendime yeterliyim” şeklinde dile getirilir. İnsan bu kendilik içinde bir hal içinde olmazsa ne olacaktır sorusuna Schopenhauer, Hayatın Anlamı eserinde “Bilinçsizliğin gecesinden hayata uyandığında irade kendisini sonsuz ve sınırsız bir dünyada, hepsi mücadele eden, hepsi acı çeken, biteviye yanılıp sükutu hayale uğrayan sayısız fert arasında bir fert olarak bulur; ve sanki sıkıntılı, eziyet verici bir rüyaymış gibi derhal gerisin geri eski bilinçsizliğe koşar. Yine de o zamana kadar arzusu sınırsız, taleplerinin sonu gelmezdir ve her tatmin edilmiş arzu bir yenisini doğurur. Bu dünyada imkân dahilinde olan hiçbir tatmin onun şiddetli arzusunu dindirmeye, taleplerinin önüne nihai bir hedef koymaya ve yüreğinin dipsiz kuyusunu doldurmaya kifayet etmez.”, şeklinde yaklaşır. Yüreğin dipsiz kuyusunu dolduramayan modern insan kendini ya özü red ya da öze bilinçsiz bir tapınma ile mukabele ederken aklının ve fikrinin varoluş sebebini başka bir yere havale ederek kendinin gölgesi haline gelmez mi?
Toprağa düşmeyen hiçbir tohumun bilkuvve gücünün manası yoktur. Tarihe intisabımız bilinç nesnesi, düşünce ve hareket saiki olmadıkça bilfiil bir mana oluşturamaz. Bizim dinimiz var ya bizim dinimiz yahut şanlı ecdadımız var ya gibi söylemler bilkuvvesi çok değerli, güçlü ve manalı olsa da hayata ve ruha bir katkısı olmayan safsatadan ibaret bir şey olmanın ötesine geçemez. Sartre’ın özün insan ile ortaya çıkacağı tespitini ateist bir zırvalama gibi anlamanın ötesinde insanın kendi sorumluluğunu üstlenmesi olarak görerek kendimize, kendiliğimize ve her şeye baktığımızda sahip olduklarımızın bilkuvvelerinin yeşerecek bir toprak aradıklarını bize belki de fısıldayacaklardır. Fazilet zannederek eylemediklerimizin papağanı olup hayattan ve kendimizden sorumsuzca kaçtığımız her şey değerleri değersizleştiriyor. Peyami Safa Mahşer Romanında “Türkiye’de fazilet, bir fedakarlık telakki edildiği için, herkes bundan korkuyor; hatta namuslu bir adama, “Ne saf mahluk diyoruz!” faziletle belahat, aynı şey sayılıyor. Bu, bizim ahlak hakkındaki anlayışımızın iptidailiğindendir. Hile, dalavere, aczin ve safvetin vasıtalarıdır. Zeki ve menfaatini bilen adam, doğru, açık, hasbi ve cömerttir; böyle olmakla hiçbir şey kaybetmeyeceğini bilir. Asri fazilet fikri budur. Memlekette herkes saadeti faziletin zıddı sandığı için, ya namuslu kalmaya karar vererek bir köşeye çekilip oturuyor, miskin, faidesiz, çekingen yaşıyor yahut namussuzluğu kabul ederek bir taraftan halka faideli olmaya çalışıyor; öte taraftan çalıp çırpıyor. Yani hizmetle denaeti telif ediyor. Birçok faal hükumet adamlarının ahlaksızlığı bundandır. Türkiye’ de fazilet fikri tekâmüle muhtaçtır. Bizim cemiyetin bütün ıstırapları bu hercümerçte kaynıyor.”, derken saplandığımız bir ironik hal üzerinden fotoğrafımızı çekiyor.
Klasikler Derken
Mavi Gök Yağız Yer
İnsan ve klasikler arasındaki ilişki bir boyutuyla kendiliğini düşünmekle ilgilidir. Eski(meyen) zamandan kalan bir mana, eser, iz bize insanî kendiliğimize dair bir öz, müşterek ve tarih üstü manayı duyurur. Bilmediğimiz zamanlardan kim bilir hangi göremeyeceğimiz müstakbele kadar geniş yelpazede bir bütünün parçası olmamız klasiğin bizi taşıdığı bir efsunlu iklimdir. Bir şiiri okurken, bazı romanlarda gözlerimiz yaşarırken, siyasetnamelerie düşünürken kültürün içerisinden bizi müşterekleştiren bir özü hissettiğimiz o yerde klasik, ruhumuz ve idrakimize konuşuyor olabilir. Düşüncemizi insanî bencilliğin kaba ve katı arazlarından ince ve duyarlı bir gerçeğe taşıyan klasikler mimariden, müziğe, edebiyattan düşünceye insanî hayatın, bize göre, mağaralardaki resimlerinden en yakın zamanlarda ortaya çıkan tezahürlerine kadar deniz feneri hükmündedirler. Soluklanıp aydınlandığımız bu anlam insanın eli, aklı ve ruhuyla var ettiği şeyler olması bakımından ayrıca çok değerlidirler.
Klasiğin, milli bir çerçevede oluşan belirli bir kültürün insanlarını kodlayan, manalandıran bir çerçevesi vardır. Burada bütünleşmeyi ve derinleşmeyi sağlayan şey belirli bir kültür halini paylaşan insanlar için anlam ve iletişim kodlarını taşıyan değerleri temsil eder. Bir millet oluşurken ve tarihi süreçte mitolojik zamanlarından en yakın devresine kadar klasiklerden beslenerek toplum bir aidiyet duygusuyla, bir hisle klasiklerden ilham alır. Oradaki cümle, anlamlar müntesibi olunan ile temas kurarak kendisini var eder. Ben duygusu burada biz duygusuna dönüşür. Milli klasikler şüphesiz o milli kültürün içine derinleştiği manalarını içeren bir yapıda oluşurlar. O millet asırlar geçse de o klasiğin aksettirdikleri ile kendisine anlam çerçeveleri çizerek kültürünü teşekkül ve devam ettirir. Bu adeta her dem yeniden doğmak gibidir. Zamanın şartlarına göre milli klasikler bazen hayatın bazen ise müzelerde yer alarak o toplumu farklı şekillerde etkiler. Burada hayat, gerçeklik, güzellik, inanış gibi unsurlar kendine ürettiği zaman üstü içeriklerle o milletin varoluş dünyasını içerdiği özü ifade ettiği farklı tezahürlerle oluşturur. Dede Korkut hikâyeleri bu cümledendir; “Beri gel başımın bahtı, evimin tahtı, Evden çıkıp yürüyende servi boylum, Topuğundan sarmaşınca kara saçlım, Kurulu yaya benzer çatma kaşlım, Güz elmasına benzer al yanaklım, Kadınım, direğim, ağırbaşlım” sözlerini maziden atiya hangi devrin Türk sözü sayabilirsiniz. Bu bir bakış, his ve duyuştur; Türk hayatının herhangi bir zamanında var olur, hal olur yahut serap olur karşınıza çıkar. Her halükârda klasikler bir milletin bütünüyle anlam mecmualarıdır.
Klasiğin diğer bir tezahürü ise beynelmilel anlam oluşturan çerçevesidir. Yeniden ve yeniden okunan/okunabilen bir anlam çerçevesi oluşturarak muayyen bir kültürde oluşan muhteva farklı kültürlerde insanların da hayatları, düşünceleri, güzellik veya ahlak anlayışlarında etki ve mana bütünü oluşturma gücü olan metinlerdir. Muhakkak klasikler tarihi bir çevrede ve bir milli kültür içerisinde oluşur lakin milletlerarasılaşan anlamlar var eden bir klasik zaman içerisinde beşeriyetin ortak bir müştereğine dönerek bu manada bir özün varlığını söz konusu kılar. Bu eserler farklı kültürlere hitap etme gücü olan eserlerdir. Bunun yanında farklı yaşlarda ve bilgi düzeylerinde okunduklarında yeniden ve ilk kezcesine bir çerçeve oluştururlar. Bunun sonrasında oluşan tecrübe ise binlerce yıl yaşama şansı olmayan bir insan için asırların deneyimi ve/veya bilgeliği gibi konulara muhatap olmak, bunlar ile kendiliğini oluşturacak bir imkânı elde etmek demek de olmaktadır. Bu manada klasikler bir mana labirenti gibidirler; her yeni okunuşta ilk kez duygusu verirken o her okuyuş yeni bir anlamın ışığının yanmasını sağlar. Binlerce yıl önceki bir insanlık halini bugün kendi bilincimizde aynıyla yaşamak klasiğin kendiliğimizi taşıdığı çok değerli bir alandır. Bir gece yarısı okunan bir klasikteki manzarayı can dostunun çocuğunda temadisini gözleri yaşararak arayıp paylaşmak bu nevidendir. Klasikler bir yandan da özlerindeki sağlam bir ölçüler ve ilkeler dizgesi ile her okuyuşumuzda yakamıza yapışma ihtimali olan eserlerdir. Bizi eleştirir, uyarır ve sarsarlar. Bu bir idealize etme çabası sanılsa da aslında kendiliğin hayat ile fersudeleşen, yozlaşan ve yorulan taraflarına karşı klasik farklı zamanlarda yeni bir yüz ile zamanda varlığını sürdürme iktidarı olan şeylerdir. Zamanın yıkıcı etkilerine karşı bir anlam sığınağı olarak klasikler şüphesiz mütemadi bir doğada insanı temsil ederler. Lakin klasik, bir tabu veya dogma değildir. Klasiklerin dayatma içeriği taşıyan otokrat içeriklerden ayrılan en önemli yapısı hayatın doğal akışı içerisinde ortaya çıkmalarıdır. Klasikler asık suratlı, tepeden inme, dogmatik, dayatmacı, bir zorbalığın subjektif gerçeklerini evrensellik iddiasıyla dayattığı o çerçevenin üstünde ve insanın tam özünden kaynaklanan değerlerdir. Bu bir mimari yapı olacağı gibi bir şiir parçası da olabilir. Karamzov Kardeşler’de Dostoyevski’nin “Sana öğüdün olsun; üzüntüde mutluluk ara her zaman” dediği o yer/mana hangi asra ve millete aittir. Hülasa klasikler insanlığın soluklandığı mana ormanlarıdır.
Klasikler insanlığın bilgeleridir. Ve bilgeler klasik oluşturanlardır. Uyandıran ve yükselten, içe doğru derinleştirendir. Hikmet lafzı burada kültürümüzde klasikler içerisinden idrakimize süzülür. Mevlana bir yerde “Dünyanın bu halkı, hikmet incilerinin gizli kalmaması ve ortaya çıkması içindir. “Defineydim, gizliydim”i dinle; kendi cevherini kaybetme, ortaya çıkar” derken cevher derken kendiliğimizin ve klasiklerin manasını kendisi de bir klasik olarak çok veciz ifade etmez mi? İnsanlık milli ve beynelmilel klasiklerini güncelledikçe kendi aydınlığına bir yol bulurken bundan mahrumiyet bir kriz, gerilemedir. Yeni klasiklerin çıkamadığı yahut sadece taklit ile avunulan zamanlar insanlık için ne ifade eder sorusu işte orası düşünülmesi gereken bir çıkmaz sokaktır.
Hünkâr Hacı Bektaş Veli
Hacı Bektaş Veli Türklerin inanç ve gönül haritasının şüphesiz en önde gelen kaynaklarından biridir. Dinin insana yönelik asıl gayesini Türk’e Türkçe anlatan bir sonsuzluk kaynağıdır. O, Türk’e konuşurken evrenselin manasını insanlığa hatırlatan bir kavrayışı da temsil eder. Peygamber sevgisi ve Ehl-İ Beyt muhabbeti milletimiz için vazgeçilmez bir vakıadır. Bu sevgi İslam olmakla doğrudan alakalıdır. Hz. Ali’ye duyulan muhabbet de bu cümledendir.
Tarih boyunca, Bektâşi dergâhları ve Cem evleri bu sevginin duygu, inanç ve hareket boyutundaki icra alanı olan ibadet mekânlarıdır. Allah insanlarla Rabça konuşur ve insanların dilince Peygamberler ve velilerle onlara hitap eder. Peygamberler bu mesajın emanetçileri. Onlardan sonra ise onlara varis olan âlimler. Her dil kendi varoluş halinin öznel ve hususi halleriyle var olanı adlandırır ve anlatır. Güneş tekdir ama ona çok isimler verilmiştir. Allah’ın insanlara sözü zaman ve mekân üstü bir mananın insani boyutlara dönüşmüş halidir.
Dil varlığın evidir. Bu sonsuz mana, insan anlayışı kadar değişik çeşitte ifade edilirse de bir olan manayı gösterirler. Hünkâr Hacı Bektaş Veli Türk milletinin akıp giden tarihi hayatının sönmeyen çerağlarından biri. Türk’e Türkçe varlığı açıklayan bir Horasan ereni. “Düşünenler için çeşit çeşit faydalar bulup ben zaifi hayırla ansınlar diye “Bismillahirrahmanirrahim”in Türkçe açıklaması yaptım.” “Senin ümmetin benim kullarımdır. Sen onlara şefaat edersen ben lütufta bulunurum. Eğer onlar benim kudretimin ve büyüklüğümün hakkı için Bismillahirrahmanirrahim derlerse; ben her işlerinde onlara kendilerinden daha yakın olurum. (Hacı Bektaş Velî Külliyatı, Ankara, 2010, s. 218-219.)” Bu ifadeler ülkemizde siyasi tüm yaklaşımların üzerinden bizi birleştirme kudretindedir. Tarihten bugün gelen siyasi rekabet ve istismar maksatlı hareketler bu gerçeği gölgelese de özüne zarar vermemiştir. Hz. Ali’yi siyasi bir figür halinde anlayarak olan bitene mana yükleyenler meselenin dini olmaktan ziyade dünyevi konulardaki hususlar olduğunu fark etmelidirler. Türklerin İslam’a giriş sürecinde Emevilerin karşısında yer alıp Abbasi yapısı içinde olmaları meselenin tarihi zemininde dururken Ehl-i Beyt muhabbeti İslam olmanın esastan bir konusu olarak bundan bir noktada bağımsız ve herkesi kapsar mahiyetedir.
Hünkâr Hacı Bektaş bir Horasan ereni. Ermek vasıl olmaktır. Toplanmak ve anlamaktır. Cem ve idrak. Erenler sadece ermez erdirir menzile. Bilmez bildirir varlığın mana ve mazmununu canlara. Canlara erenin ruhundan birer çerağ asıldır zamanın bağrına asılmış. Işıl ışıl inciler gibi yanıp durur asırların üstünde. Yorulan canlar cemde can bulur cananı bulur. Hünkâr varlığı ve manayı bağlayan, açıklayan, anlatan: “Resullulah buyurdu: Kur’an, İncil, Zebur içinde anlatılanların tamamı Kur’an’da toplandı ve anlatıldı. Kur’an’dakiler de Fatiha’da anlatıldı. Fatiha’yı kim okursa İncil, Tevrat, Zebur, Kur’an okumuş gibi sevap alır. “Elhamdü” beş harftir, namaz da beş vakittir Her kim beş harfi okursa namazında kusur bile olsa bu beş hürmetine bağışlanır.(Hacı Bektaş Velî Külliyatı, s. 197.)” Canları tüm canları bir etmek, varlığı birde görmek ve bire döndürmek. Tüm dinlere ve insanlara bir gözle ve kendindekini onları dışlama değil anlama ve kapsama vasıtası kılma erenlerin temel düsturu. Bağışlanan bağışlar hor görmez hoş görür. Dışlamaz kapsar. Almaz verir.
Hünkârın aydınlığı ve çerağı zamanı ve mekânı kuşatıcıdır. Erenler, her daim, canlara mekâna ve kendisine hikmet gözüyle bakmasını ve karanlıklarını aydınlatmanın yollarını talim ederler. Onlar var edici kavramları hayata sunan deniz fenerleridir. Yaşamın kalabalığından canları varlığın o engin dünyasına çekiverirler. Akla ve gönle şifa olan bu erkân ve adab, bir olan yolun bin bir olan süreğinin renkleriyle zaman içinden akıp gelir. “Tanrı Teâla Hazretlerinin, üç çeşit karanlığı üç çeşit nesne ile aydınlattığı rivayet edilir. Birincisi; dünya karanlığıdır ki bunu ay, güneş ve yıldızlar ile aydınlatmıştır. İkincisi gönül karanlığıdır ki bunu akıl nuruyla aydınlatmıştır. Üçüncüsü beyin karanlığıdır ki bunu ilim yani iyi amel nuruyla aydınlatmıştır. Tanrı Teâla insanı üç çeşit karanlıktan yarattı ve yine üç çeşit nur ile aydınlattı. Birincisi, dört unsur karanlığından yarattı ve akıl nuruyla aydınlattı. İkincisi, cehalet aydınlığından yarattı ve ilim ve amel nuruyla aydınlattı. Üçüncüsü, nefis karanlığından yarattı ve marifet nuruyla aydınlattı. Şimdi, marifet güneşe benzer, akıl aya benzer ve ilim de yıldıza benzer. Ay ve güneş doğarlar; ilim ise okunur, tahsil edilir ve fakat herkesin aklında kalmaz. Ancak marifet her kimin ki gönlüne girse veya gönlünde olsa o kişi ölünceye kadar onu unutmaz.(Hacı Bektaş Velî Külliyatı, s. 747, 748, 749.)” Akıl ve bilgi görüldüğü gibi aydınlanmada Hünkârın öğretisinin temel taşlarıdır. Makro âlemden mikro âlem insana kadar tüm varlık bu ışıkla aydınlanmalıdır. İlimsiz gidilen yolun sonunun karanlık olduğu ve varlığın tüm alanlarının meçhule mahkûm bulunduğu aşikârdır.
Ülkemizi karanlıklar içinde görmek isteyen mahfillerin tüm beyhude gayretlerine karşın bilimin ve Hünkârın rehber olduğu o ser-çeşmenin sonsuz duru ikliminde canların bir olması beklenendir. Varlıkla bağını koparmış olmanın deva bulmaz dertleriyle malul coğrafyamızda cehaletin karanlığı ve bilgeliğin o aydınlık güneşinin eksikliği devamlı hissedilmektedir. Hünkâr “Fakr, kendisine ait varlığın, bir sahiplenmenin, bir varlığın kalmadığı bir mertebeye erişse bütün yaratılmışlara karşı iftihar etsin.(Hacı Bektaş Velî Külliyatı, s. 27.)” diyerek modernitenin hayatımızda var ettiği büyük sıkıntıların önemli bir çaresine işaret eder. Yine “Hiç kimsenin incitmesinden incinmeyen kişi kurtulmuştur. Karşındaki incitilmeyi hak etse dahi onu incitmeyen cömerttir, yiğittir.(Hacı Bektaş Velî Külliyatı s. 75.)” sözleriyle toplumsal barış adına çok önemli kapılar açar. Hünkâr gibi model insanların hayatımıza sunduğu evrensel bilgelik ışıkları dün bugün ve yarın çizgisinde yorulan millet hayatımızın yeniden soluklanarak yoluna devam edeceği vazgeçilmez enerji alanlarıdır.
Mühim olanı postun yeri değil dostun yeridir.
Hal imiş
Demine devranına HU!
.
Hak-Muhammed-Ali Yahut Türklerin Müslümanlığı Üzerine Satuk Buğra Destanından Düşünceler
Bir destan menkıbevi motifler içine tarihi bir takım sabiteleri de katarak kendi olay ve olgu örgüsünü kurar. Burada okuduğumuz her şey menkıbevi örgünün içerisinden bir tarihi olay ve olguya yahut bağlanılan bir bütüne sembolik atıflar yaparak gerçekliğin resmini çizer. Türklerin İslam’a girişlerine dair şüphesiz en dikkat çekici menkıbevi metinlerden birisi de Satuk Buğra Han Destanıdır. Satuk Buğra ve Ebû Nasr Samanî ilişkisinden Türklerin İslam’ı kabulüne dair dinamikler çok veciz bir bütünlük içinde izlenebilir. Bunun ötesinde bu destandaki anlatılanlar adeta Pir Sultan Abdal ve daha nicelerinde gördüğümüz Hak Muhammed Ali geldi dilime Kalma günahlara mürvet ya Ali Yine ihsan senden ola kuluna Kalma günahlara mürvet ya Ali dediği bakış içerisinden Türklerin bu anlayışının İslamî bir zeminini bize anlatır gibidir. Bu bakımdan destanda görülen Miraç, Hızır ve Hz. Ali’ye dair imgelerin yer alması Hanefi-Maturidi çizgide ve Yesevi yolunda İslam olan Türklerin bu imgeleri zannettirilmeye çalışıldığı gibi itizali ve ana yoldan ayrıksı bir isyankârlık içinde olmayıp bilakis Müslümanlıklarının ana caddesinde ortaya çıkardıkları, anladıkları ve Horasan’dan getirip Rumeli’ne kadar taşıdıkları bir köz olduğunu göstermektedir. Din kültürümüz içinde bu bakışın yer alması bizi Hak-Muhammed yolunda ehl-i beyti sevmek ve Hz. Muhammed’in yolunda yoldaş eylemek noktasında bir yerde tutar. Bu inancı paylaşan toplum kesimlerinin itirazının bu bakımdan dini bir ayrışma değil siyasi ve sosyal süreçlerle alakalı meseleler olduğu gerçeği bizi iri, diri ve bir tutacak bir bilinci söz konusu kılacaktır. İşte Satuk Buğra Han Destanı’ndaki motifler bize bu noktada bazı hususları düşündürdüğü noktada bu yazıdaki meseleleri paylaşmak gereği hâsıl oldu.
Hak-Muhammed-Miraç
Destanda dikkatimize dokunan en önemli ve ilk sahne Miraç sahnesidir. “Abdülkerim Satuk Buğra Han’ın ruhu, Hz. Muhammed’in Miraç’a çıktığında diğer peygamberlerin ruhuyla aynı kafilede yer almıştır. Hz. Muhammed’in Cebrail’e “Neden Satuk Buğra Han’ın ruhunun bu kafilede yer aldığını” sorması üzerine Cebrail: “Türkistan’da kâfirlerle savaşarak sayısız insanın İslam dinine girişi sağlayacak ve halk içinde sizin şeriatınızı yayacağı için” diye cevap vermiştir. Hz. Muhammed de “İslam’ın kılıcı Türkistan’a yetmedi, iman etmediler. Kıyamet günü nasıl hesap veririm diye endişeleniyordum; Satuk Buğra, Ebu Nasır Samanî’nin gayretiyle bu işi tahakkuk ettirecek” demiş ve yanındaki sahabiler de bu hususu kaydetmiştir. (İsa Özkan, Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı, Bengü Bitig. Dursun Yıldırım Armağanı, Ed. B.Gül, F. Ağca, F. Gökçe, Ankara, Türkbilig Yayınları, 2013, s. 6)” Burada Türklerin İslam’a girişi Miraç üzerinden ve Türkistan coğrafyası ile bağlantılı olarak Hz. Muhammed ile birleşmekte ve Satuk Buğra-Ebu Nasr Samanî ilişkisinin daha önce değindiğimiz niteliği ile Müslümanlığımızın esası destanda Cebrail, Hz. Muhammed, Satuk Buğra-Ebu Nasr ve Miraç üzerinden gösterilmektedir. Hak-Muhammed anlayışı görüleceği gibi ana yolun ikrarı olup destanda da Miraç sahnesinde Türkistan İslam ile tebşir olunmaktadır. Türk Müslümanlığının görünmeyen derin hafızası ve halet-i ruhiyesinde yer alan bu mesele gelenek içerisinde şiirler ve deyişlerde kendisine yer bularak nefesimizden ruhumuza ve hayatımıza aksetmiştir. Böylece Türklerin Müslümanlığı meselesi büyük resme konulmuş; Miraç-Türkistan-Hz. Muhammed zaviyesinden anlatılmıştır.
Hızır
Destanda Satuk Buğra’nın İslam oluşu Hızır motifi ile birleşir. Bu anlatı bugün Alevi-Bektaşi kültürümüzde dâhil dînî gelenek içerisinde yer alan Hızır motifinin köklerdeki yerini görmek bakımından önemlidir. Aksakallının tavşan donunda gelmesi sonra değişim geçirip ak sakallı Hızır olması, kırk arkadaşı ile olması adeta kırklar ceminin hatırlatır mahiyette bir özellik göstererek Satuk’ın ihtidası anlatılır. “Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanında en önemli değişim kahramanın yeni bir inanç dairesine girmesidir. Bu değişim yine olağanüstü yardımcı bir motif olan Hızır’la karşılaşması sonucunda gerçekleşir. Erken gençlik döneminde, henüz on iki yaşında iken Satuk Buğra kırk arkadaşıyla birlikte ava çıkar. Bir tavşanın peşine düşer. Arkadaşlarından uzaklaşınca kovaladığı tavşan, aniden şekil değiştirerek aksakallı bir ihtiyar suretine bürünür. Pek çok Türk anlatım türünde şekil değiştirme motifiyle kahramanların karşısına çıkan Hızır Aleyhisselam ona, “Attan ininiz” der. Daha sonra “Kâfirlerin kötü âdetlerini niçin yapıyorsunuz? Sizi yaratan Tanrı’nın emirlerini neden yerine getirmiyorsunuz? Peygamberin izlediği yolda yürüyünüz.” şeklindeki nasihatlerle onu ikaz eder. Böylelikle Satuk Buğra Han için daha önce ruhlar âleminde vuku bulması planlanan işlerin ilk safhası gerçekleşmiş olur. (İsa Özkan, Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı, s. 7)” Görüleceği üzere dini geleneğin Hızır anlatısı Türklerin kültüründe olağan bir şekilde yerini almıştır. Bu bakımdan Hızır kültü bu destanda yer almasıyla yeni inancın kodlarındaki mana derinliği ve sembol dünyası hakkında da fikir edinebilmekteyiz. Miraç’ta yakılan çerağ Hızır eliyle tarihe dâhil olarak Türkleri uyandırmaktadır.
Hz. Ali
Türkler İslamiyet’le karşılaştıklarında karşılarında Emevi devrinin siyasi ve askeri kadrolarını buldular. Bu durum Emevi tarzının aşırılıkları nedeniyle bir çatışma ortamını söz konusu kıldı. Dolayısıyla Türklerin İslamlaşma süreci de gecikti. Nihayet Abbasiler dönemi kanalların açıldığı Türklerin İslam’a giriş devrini temsil eder. İşte burada dikkatlerden kaçan bir husus Türklerin Ebu Müslim Horasanî örneğinde de gördüğümüz gibi siyasi olarak Emevî karşıtlığının Hz. Ali ve onu destekleyenlere siyasi olarak ve gönül bağıyla yakınlaşmayı söz konusu kılmış olmasıdır. Türkler Emevi İslam’ı denen o şeyin müntesibi olmadıkları gibi bunun da karşısında ve muarızı da oldular. Aslında O İslam ile etiketlenen şey Emevi devri Muaviye-Yezid siyasetidir. Mesela Ömer b. Abdülaziz o siyasete dahil değildir. Abbasi devrinde İslam’a giriş Hanefi-Maturidi çizgiyi söz konusu kılarken Hz. Ali’ye taraf olmak hem ehl-i beyti sevmek demek olan İslam düsturu hem şartların getirdiği siyasi-sosyal ortamın bir sonucudur. Bu bakımdan Türklerin Müslümanlığını Muaviye-Yezid siyaseti ile birleştirmek yanlış olduğu gibi Şia merkezli bir bakışla okumak da yanlıştır. Yesevi çizgisinin Türkçe konuşan Müslümanca düşünen anlayışı Hanefi-Maturidi çizgide ana yolu çizerken ehl-i beyt sevgisi ve muhibliği bu yolda Türklerin müşterek bir değeridir. Hz. Ali karşıtı bir Türk zümresi bulmak mümkün değildir. Lakin aynı Türkler Hz. Ebu Bekir-Ömer’e de muarız değillerdir. Olan varsa bilsin ki Orta Çağın siyasi şartlarındaki çekişmelere bilmeden, anlamadan dâhil olmaktadırlar. İşte ele alınan destanda da Hz. Ali imgesi çok menkıbevi şartlarda zuhur eder: “Abdülkerim Buğra’nın sağlığında kızlarından Ela Nur Hanım’ın bir gün tıpkı Hz. Meryem gibi bir nur damlasının ağzından içine girdiği ve dokuz ay sonra kızıl yüzlü, çatık kaşlı bir oğul dünya getirdiği rivayet edilmektedir. Bu duruma çok öfkelenen Satuk Buğra Han, meseleyi açığa kavuşturmaları için emir ve âlimlerini görevlendirir. Onların bu işin tahkik edip Hz Ali’nin kerametiyle vuku bulduğunu bildirmeleri üzerine, çocuğa Hz. Ali’nin neslinden gelmiştir anlamında Seyit Ali Arslan Han adını koydukları kaydedilmektedir. (İsa Özkan, Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı, s.  ” Hak-Muhammed-Ali çizgisi böylece tamamlanır. Pek çok “Sünni” denilen tarikatın yol başçısının Hz. Ali olması durumunun arka planının da burada sunmaya çalıştığımız durumla alakalı olduğu herhalde görülecektir. Hz. Ali intisabı, muhabbeti, Türkler için itizali/ayrışmacı ve istisnai bir tercih değil bir ittifak ve ittihat konusudur. Müslümanlığımız içerisinde de öyle yer alır.
Türkler kendi medeniyeti olan ve İslam’ı bu zaviyede yaşamış daha önemlisi temsil etmiş bir millettir. Şüphesiz etkilenmeler ve inhiraflar söz konusudur. Lakin bunu ana hat gibi sunmak yahut siyasi mülahazalara din kisvesi giydirip ahkâm kesmek yanlıştır. Türkler salim ve müstakim yoldan İslam oldular. Biz burada kimseye akıl vermek, yol erkân tanımlamak, tarif etmek niyetinde ve derdinde değiliz. Sadece haddimizi şaşırmadan ve aşmadan kendisi ve kendiliği üzerine düşünmeye çalışan biriyle fikirleşmek isteyenler olursa diye düşüncelerimizi arz ediyoruz. Tefrika değil birlik arıyoruz.
Din anlayışımıza dair diğer bir konu modern zamanlardaki algılardır. Modern zamanların dini öteleyen bakışına sahip olmak bir tercihtir anlaşılabilir. Lakin bu ideolojik kafayı, din karşıtlığını yahut misalen Marksist bir anlayışı din kültürümüzün öğelerini istismar yahut suiistimal ederek ifadeye çalışmak en hafifinden insafsızlıktır. Şia merkezli okumalarla surda delik açmaya çalışmak, Hz. Ali merkezli muhabbetimizi farklı bir din gibi sunmaya gayret etmek, siyasi bazı tarzları Emevi İslam’ı gibi kavramlarla sunma gayreti iyi niyet taşımamaktadır. Tarihin istismarı çok tehlikelidir ve geleceği madun edici bir hal alabilir. Satuk Buğra Destanı bize ayrıştıklarımızın birleşme sebebimiz olduğunu göstermektedir. Bunun anlayıp geleceğe bakmak bizi medeniyetimizin mavi göğü yağız yeri içerisinde var edecektir.
Muhammed dinidir bizim dinimiz, Tarikat altında geçer yolumuz, Cibril-i emindir hem rehberimiz, Biz müminiz mürşidimiz Ali’dir. Pir Sultan Abdal
Selçuklu Çağından İktisat Zihniyetimizi Düşünürken
Şehrimiz hayat tarzımızdır. Tarzımız ise medeniyetimiz. Medeniyetin toplu-devlet-şehir üçlemesindeki hududları içerisinde hayat tarzımıza şehrin ve hayatın temel meselelerinden olan iktisat konusundan baktığımızda işleyen bir üretim, al-ver sistemi ötesinde ve ona kuralları ve zihniyetini veren nasılını ortaya koyan bir kültürün, anlayışın, görüşün olduğunu görürüz. İşte bir medeniyet çevresinin teknik sınırlarının ötesinde ki bu onun beynelmilel karakterini çizer kültürel olarak içeriğini kazandıran bir kültür arka planı, ilkeleri, ölçüleri, değer yargıları ve bunlara kaynaklık eden muhtelif malzeme ve unsurların yer aldığını görürüz. Medeniyet merkezli tarih okuması olarak bahsettiğimiz mesele de tam burada şehri şehrin içinde iktisat ve insan bahsi olarak karşımıza çıkar. Bu yazıda, Selçuklu devri müelliflerinin zihin dünyasından, şehrin içinde, iktisat ve ticarete bakış açılarını aksettirdiğini düşündüğümüz ve onların zihniyetini var eden kaynakları tespit edebildiğimiz bazı eserler üzerinden meseleyi değerlendirmeye çalışacağız.
Medeniyet çerçevesi fabrikada üretilip yahut taklit edilip hayata dönüşmediği için zihniyetini ve kaynaklarını anlamadığımız hiçbir medeniyet ve kültür çevresi içine doğmuş bile olsak anlaşılabilir değildir, en azından intikalinden sorunlar yaşanacağı bugünkü halde gördüğümüz üzere hayli sorunlar taşır.
Selçuklu devri son zamanlarda hayli ilgi ve dikkat çekiyor. Gerçekler ve hamasetler aynı uçurmanın kuyruğunda uçmaya devam ediyor. Ekonomi meselesi hayatın olağan gidişinde insanlıkla yaşıt olması hasebiyle Selçuklu çağında da kendi dinamikleri ile cari idi. Selçukluların Rum ilini Türkiye yapan büyük medeniyet ve kültür hamlesinde şüphesiz ekonominin doğru ve güçlü işletmesinin büyük katkısı vardır. Lakin onlar için medeniyet merkezde ekonomi ise vasıta idi. Modern zamanda ise her şey ekonomi için bir araca ve nesneye dönüştürüleli beri medeniyet ve değer kaynakları hayat ve insan için kullanışlı birer manüplasyon vesilesi ve egzotik birer eski zaman fantezisi olmaktan başka bir mana ifade edemez oldu. Din bu çerçevede Orta çağlardaki kurucu etkisini modern zamanlarda bir fon müziği olmaya bırakınca evrensellik iddiasındaki değerler ile dinin kültüre kazandırdığı denge kurucu unsurlar arasında kalan zihinler kalbi Ali dili Muaviye söyler bir halde kaldılar. İşte bu yazıda bazı esasa ve zihniyete dair meseleleri hatırlatmak için, Selçuklu çağından Eflaki Dede ve Aksarayî gibi kaynaklardan edinilen bazı malumat çerçevesinde iktisat zihniyeti, bunun kaynakları ve doğrultusu merkezinde ekonominin kültür muhtevası olarak nasıl bir halet-i ruhiye talep ederek bir medeniyet çerçevesi kurmaya yöneldiği anlamak istiyoruz.
İktisat zihniyetine dair ilk olarak devrin iktisadi faaliyete bakış açısını ortaya koymak doğru olacaktır. Ticaretin tözü diyebileceğimiz zihniyet meselesi ortaya konulmadan faaliyetlerin mantığını anlamak güç olacaktır. Ticarete yön veren akıl bilinirse ona dair olanları anlamak da kolay olacaktır. Mevlâna hazretleri “Hz. Muhammed (s.a.v.)’ in kendi el emeği ve alın teri ile kazandığını ye! Hadisini işitmedin mi? İşitmedin mi ki, Süleyman peygambere sık sık cennet yemekleri getirirlerdi. O da bu yemekleri yer, bunlardan lezzet alırdı. Bir gün Cebrail-i Emin, Süleyman (a.s.)’a cennetten tayınını getirdiklerinde orada bulunuyordu. Süleyman (a.s.), bu yemekleri tam bir iştaha ile yiyordu. Bir melek, diğer bir meleğe; “Süleyman, bu cennet yemeğini sanki eziyet çekerek kazanmış gibi öyle bir istek ve iştah ile yiyor ki (sorma) Allah Peygamberi’nin haraç (tabl) yememesi gerekir”, diyordu. Süleyman (a.s.) Cebrail’den; “Ne diyorlar diye sordu. Cebrail; “Ne dediklerini işitiyorsun”, dedi. Süleyman (a.s.) “yani el emeği ile kazanılan yemek cennet yemeklerinden daha lezzetli ve iyidir mi diyorlar” dedi. Cebrail; “Evet” diye cevap verdi. Ondan sonra Süleyman (a.s.) tövbe edip, zembil örmeye ve onun kazancıyla geçimini sağlamaya başladı (Eflâkî I 1986: 214), misaliyle etrafındakileri helal kazanca teşvik ediyordu. Gökten önüne sofra bile inse mevcut zihniyet üretimi ve el emeğini öne alıyor. Emeksiz yenen yemeğe Allah’ın gönderdiği bir sofrada melekler eleştirel bakıyor. Bu bakımdan İktisat zihniyeti açısından Orta zamanlarda öncelenen temel meselenin helal ve hak edilen olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Bir peygamber için bu söz konusu ise kimse için istisna olamayacaktır. Müslümanlar açısından hiçbir metafizik mana asalak bir yaklaşımı olumlamayı gerektirmez. Burada Eflakî Dede’nin bu aktarımından bu zihniyet esasını aşikâr görüyoruz. Bahsedilen bu esası temellendirmek notasında dinin temel rüknü olan Hz peygamber’e dayanılır. Mevlânâ, dostlarını ticaret, yazı yazma (hattatlık) veya herhangi bir el emeği ve alın teri ile geçinmelerini sağlamak için Hz. Peygamber’in, “Gücün yettikçe istemekten sakın” sözünü yerini getirmeye teşvik etmiş ve buna uymayıp el açanlardan yevm-i kıyamette yüz çevireceğini buyurmuştu (Eflâkî I 1986: 213). O, helal para kazanmakla meşgul ol ve kanaat et (Eflâkî I 1986: 154), helal lokmanın senin canında şevki, zevki arttıran ve seni öteki âlemlere teşvik eden, peygamberlerin ve velilerin yoluna götüren lokma olduğunu bil (Eflâkî I 1986: 181), Kur’an-ı Mecid’de “Eğer şükrederseniz nimetinizi arttırırım” (K. 17/7) ayetini okumadın mı? Yani, her türlü kusurdan arı duru olan Allah şükredenlerin şükrüne fazlasıyla vaatte bulunmuştur”, “Şükür nimeti avlamak için bir araç, elde bulunan nimeti korumak için de bir bağdır” sözüyle (Eflâkî I 1986: 167) etrafındakileri çalışmaya, kazanmaya ancak muhteris olmamaya, elindekilerle iktifa ve şükrü tavsiye ile bunların mevcut nimeti arttıran birer araç olduğunu ifade etmiştir. Görüleceği üzere zihniyet ve kültür üretmeyi ve emeği esas alırken dinin temel kaynaklarını kaynak tutarak dünya görüşü ve zihniyetini ortaya koymaktadır. Aksarayî’nin “Ömrü servet arkasında koşmakla telef edersin, bin bir hile ile hazine biriktirirsin; hâlbuki sen o hazinenin başında sahraya yağan karlar gibisin, birkaç gün oturur, sonra erir gidersin” sözüyle (Aksarayî 1943: 235) yukarıdaki mülahazaları destekler. İnsanın nurunu ve olgunluğunu arttıran bir lokma helal kazanılmış lokmadır. Eğer bir lokmanın içinde hile ve kıskançlık görürsen ve ondan cehalet ve gaflet doğarsa, aşk ve tatlılık helâl lokmadan doğar. Lokma bir tohumdur, meyvesi düşüncelerdir. Lokma bir denizdir, cevheri düşüncelerdir. Helâl lokma ruhta, ibadet meyli ve öteki dünyaya gitmek kararı doğurur. Lokmayı yiyebildiğin kadar ye, fakat kendini dünya işlerine harcamamaya dikkat et ve mutlaka hikmet yoluna, peygamberlerin ve velilerin sözlerini dinlemeye harca, yoksa lokma seni yer” (Eflâkî I 1986: 154) sözüyle adeta ilahi bir şifrenin mesajlarını ruhlara fısıldarken, günümüz insanına da ciddi uyarılarda bulunur. “Dünya varlıklarını birer toprak parçası farz et, kimseyle var olmayan servet toprağa da beraber girmiyor. Bugün dallarını yükseklerde gördüğün ağaçlar, sudan meydana gelmiş, toprağa karışacaktır.” (Aksarayî 1943: 227) “Sonra muhakkak ki bu dünya aldanılacak bir yer, geçilecek muvakkat ikametgâhtır; saadetleri kısırlıklarıyla mukadderdir; sarayları yıkılmaya mahkûm, rüzgârları öldürücüdür; tatlıları zehirle doludur, orada oturan şüphesiz gidici ve günleri geçicidir. İkbali gidici bir misafir ve yaz bulutu gibidir veya ziyareti geçici bir tayftır, yiyecekleri acıdır; tatlı gösterdiği nimetleri zail olucu, şerbetleri gamlı, tatlıları zehirle yoğrulmuştur” (Turan 1964: 140) mülahazalarıyla insanlara bir denge nizamı sunmakta, aç olan ve bir avuç topraktan başka bir şeyle kanaat etmeyen insan gözünü, hayatın hakikatlerine dikkatleri çekerek tenbihe çalışmaktadır. Bu gayreti “Bir Ârif bir zenginden; “Malı mı yoksa günahı mı seviyorsun?” diye sordu; Zengin de “Malı seviyorum” dedi. Bunun üzerine Ârif; ”Doğru söylemiyorsun, belki günah ve vebali daha çok seviyorsun. Çünkü malı bırakıp, vebal ve günahı ölürken birlikte götürdüğünü ve Allah’ın yanında kınanacağını görmüyor musun? Eğer ersen, malı günahsız olarak birlikte götürmeye çalış. Eğer malı seviyorsan, onu kendinden önce Allah’ın yanına gönderirsin, o mal Allah’ın huzurunda senin için iyi işler yapar, çünkü “Nefsiniz için önce gönderdiğiniz her hayrı, Allah’ın yanında bulursunuz” (K.73/20) (Eflâkî I 1986: 147) misalini vererek pekiştirmekte ve bu malın nasıl infak edileceği konusunda ipuçları vermektedir. Ki “Allah sana iki şey verdi. Biri servet öteki kılıç (kuvvet); servetle iyilik tohumu ekilebilir, kılıç ile de halk arasındaki düzensizlikler kaldırılabilir (Aksarayî 1943: 180) mülahazasıyla bu desteklenir.
Din kültürümüzün çok temel belirleyicilerinden olan bir esasıdır. Kültüre neliğini veren en önemli kaynaklardandır. İfade etmeye çalıştığımız bu misallerin hepsi, görüleceği üzere, İslâm’ın temel iktisat, mal, tüccar ve muamele naslarıyla mutabık, kaynaşan hususiyetler arz etmektedir. Bu ölçülerin ele alınan dönemde de iktisat felsefesinin esaslarını oluşturduğunu söylemek yanlış olamayacaktır. Ticari faaliyet işin kendi mantığı ve beynelmilel kurallarıyla işlerken tüccar dediğimiz özne kendi kültür çevresinde şekillenerek en azından burada gösterilen ölçülere göre şahsiyetleniyor yahut bu konuda olumlu/olumsuz bir değerlendirmeye tabi tutuluyordu. Ticari faaliyet söz konusu olduğunda bu unsurun kavram karşılığı tacirlerdir. Bu manada esnaf” toplulukları ve tacirler şehir iktisadının en ehemmiyetli köşesi, hatta daha ileri giderek o iktisadın ta kendisidir. (Ülgener 1961: 33–34)
Bir toplum ve devlet kendi şehrinde İbn Haldun’un isabetle gösterdiği gibi temel bazı medeni unsurları kurar ki bunların en temellerinden birisi iktisada ait olanlardır. Hayatın doğal akışı içerisinden ekonomi bir gerçeklik olarak insanların dünyasında yer alır. Lakin bunun varlığı genel geçer bir sürekli iktisat zihniyetini söz konusu kılmaz. Her kültür kendi medeniyet çevresinde hayat tarzının yani medeniyetinin nasılını belirler. Selçuklular devrine dair bu zihniyet değerlendirmesi modern telakkilerimizin hatta koyu renk mütedeyyin olanlar için bile içe doğru tatbiki dile kolay ama eylemeye hayli meşakkatli bir çerçeveyi gösteriyor. Zira hayatı yönetenler ile aidiyetimizin esasları arafında bir üçüncü yol terkibi yahut sentezi bulaşamamış mahşer şaşkınları için bunu aşmak hayli zor görünüyor. Medeniyetimiz diye bir şey varsa buralarda biraz durup düşünmek gerekiyor.
.
Bir Aliya ve Topçu Güncesi
Mavi Gök Yağız Yer
İçinde bulunduğumuz günler iki meseleyi anmamızı söz konusu kılıyor. Bunlardan birisi Nurettin Topçu’nun vefatı diğer ise Bosna’da yaşanan Srebrenitsa soykırımının sene-yi devriyesidir. Boşnaklar, ülkemizde çok bilinmez ya da farkında değilizdir, Osmanlı gönül coğrafyasında belki de tek istisna olarak bayram kutlamasını Türkçe olarak yapan; Bayram Şerif Mübarek Olsun deyip karşılığında Allah razı olsun cevabını hem de İstanbul Türkçesi ses özelliği taşır bir mahiyette vererek icra eden farklı ana dile sahip ama aynı yüreği taşıdığımız kültür vatanımızın gerçekten müstesna bir toplumudur. Bosna dediğimizde ise aklımıza tanınan yüzünün ötesinde bize göre büyük bir düşünür olan Aliya İzetbagoviç geliyor. İşte bu iki olay vesilesi ile iki büyük mütefekkiri hatırlayarak bu olayların seneyi devriyesinde Aliye ve Topçu’nun idraki ile zaman ve bize söyledikleri asıl meselelerini hatırlamak onlara karşı samimi ve sahici bir vefa olacaktır diye düşünüyoruz.
Çağının şahidi olarak Aliya külli iyiliğe katkımızı sorgular. O, Müslümanca bir hayat görüşünün esasının yüklü banka hesapları ve ışıltılı makam araçlarından hülasa güçten başka bir şey olduğunu, ruhumuzun hareketlerinin bizi biz yapan esas unsur olduğunu vurgular. "Müslümanların hızla artan büyük nüfusuyla övünmemiz, bana şişmanlığıyla övünen ve aldığı yeni kilolardan haz duyan bir adamı hatırlatıyor. Ruhumuza, akılımıza ve başarılarımıza vurgu yapmaya ne zaman başlayacağız? Küçük ve kırılgan bir insanda bile insanlığa katkıda bulunabilecek büyük bir ruh bulunabilir. Gücümüz, bilimimiz, edebiyatımız nerede? Nerede buluşlarımız, küllî iyiliğe katkılarımız?" "Dünya üzerindeki Müslümanların vaziyetini düşündüğümde ilk sorum hep şu olur: Acaba hak ettiğimiz kaderi mi yaşıyoruz, acaba vaziyetimiz ve mağlubiyetlerimiz konusunda daima başkaları mı suçlu? Eğer biz suçluysak -ki ben böyle olduğu kanatindeyim- yapmamız gereken neyi yapmadık, yahut yapmamamız gereken neyi yaptık? Bana göre bunlar, bizim imrenilmeyecek vaziyetimizle ilgili iki kaçınılmaz sorudur." İşte Aliya’nın bu bakış açısı ve bize göre bizatihi kendisi Nurettin Topçu’nun, Millet Mistikleri'nde, “İnsanlığa büyüklük bağışlayan gerçek büyükler ise, ruh dünyamızın fatihleridir. Bunlar bizdeki zaafları neşterlemekle işe başlarlar. Bu neşter bize ızdırap verici olduğu için onlar, kendilerine ilk düşman olarak kurtarmak istedikleri beşeriyeti bulurlar ve ilk mücadeleleri, kurtaracakları bu zümre ile olur.” tespitiyle aks-i sadasını bulur. Bu iki mütefekkirin düşünceleriyle aslında onların zamanımızdaki duruşları ve misyonlarını da ortaya koymuş oluyoruz. Hala akıllar ve vicdanlarda makes bulmayan bu yaklaşımlar zamanın toprağına medeniyet tohumu ekemeyen bizlerin fark etmemiz gerekenlere dair önemli bir ikazı içermiyor mu?
Peki neden? “Taklit, doğurucu iradeye sahip olmayanların işidir. Kuvvetli iradeliler doğurur, zayıf iradeliler taklit eder. Medresede sonsuz “dedi”lerin paslı zincirini teşbih gibi çektiren zihniyet ortadan kalkmadan, sadece şekil değiştirerek mektebe aktarma edildi. Batı dünyasında ortaya konan her türlü fikirler, tercüme ve nakil yoluyla, tekrarlanıp ezberlenmek üzere mektebe devredildi. Bir asırdır mektepte bu ders yükünün ağırlığını çekmekteyiz. Zekâlarımızın beli büküldü. Doğuruculuk ihtiyacımızın tatminini, mektep dışında arıyoruz ve mektebe ilim ve fikir dışı çalışmalar dolduruyoruz.”, ifadeleriyle Nurettin Topçu’nun ortaya koyduğu meseleyi Aliya, “Doğu ile Batı arasında geçmişte birçok defa bir köprü vazifesini görmüş olan İslam, kendi öz vazifesini müdrik olmalıdır. Geçmişte eski medeniyetler ile Avrupa arasında tavassutta bulunmuş olan İslam, bugün, bu dramatik çıkmaz ve alternatifler zamanında, parçalanmış dünyada aracılık rolünü tekrar devralmalıdır. Üçüncü, yani İslamî yolun manası işte buradadır.” şeklinde çağa yöneltir. Devamında başka bir tespitinde Aliya “Müslüman dünyasındaki ağır ahlakî yozlaşmaya, davranış bozukluğuna, rüşvet ve batıl inançların hâkimiyetine, tembellik ve ikiyüzlülüğe, gayr-ı İslami adet ve alışkanlıkların baş tacı edilmesine, köklü maddecilik ve düşündürücü biçimde umut ve heyecanın olmayışına işaret eder. Böylesi bir vaziyette herhangi bir sosyal veya siyasal değişim doğrudan başlayabilir mi?” der. Aliya ve Topçu çağları ile yüzleşirken eleştirir ve yeniden doğrulmanın yollarını ararlar. Bu aynada kendimize baktık mı hiç?
Nurettin Topçu, Aliya İzetbegovic ve Srebrenitsa’da soykırıma uğrayarak şehit olanları rahmetle anarken bu iki şahsiyeti birer ideoloji ikonu olmaktan çıkarıp, Aliyacılık, Topçuculuk gibi bayağılıklara malzeme etmeden hayatımız ve gelecek için fayda ve düşünce kaynağı olmaları itibarıyla değerlendirdiğimiz vakit aramızda yaşamaya devam edecekleri gibi müstakbelimizin varlığında da diledikleri katkıyı yapacaklar ve ruhları şad olacaktır. Hal imiş…
.
Türklerin Müslüman Oluşunun Hülasası: Satuk Buğra ve Ebû Nasr Samanî
Türklerin İslam dinini kabulleri tarihinde dikkat çeken iki isim Satuk Buğra ve Ebû Nasr Samanîdir. Bunların hikâyesi adeta Türklerin Müslüman oluşlarındaki dinamikleri ortaya koyan bir muhtevayı aktarması hasebiyle ayrı bir önem taşır. Uzun sayfalarda anlatılabilecek bir olgu dünyası sanki bu olayın içinde özleşerek toplanmış gibidir.
Şüphesiz Orta Çağlar din ve toprak gibi temel iki esasa dayalıdır. Medeniyet yani toplum-devlet-şehir hulasa insanın maddi ve manevi kültürünün teşekkül ortamı bu asırlarda kendisini bu iki temek dinamiğe yaslar. Medeniyet merkezli tarih okuması olarak kavramlaştırdığımız okuma şekli de bu unsurlara bakarak o çağın yahut incelenen herhangi bir çağın esasındaki yapıcı unsurları görmemizi sağlar. İşte bu sebeple Türklerin İslam’a girişleri ve yeni topraklar elde etme çabaları zaman ruhuyla örtüşür bir karakter gösterir. Yeni topraklarda yeni bir inanç kadim bir millete yeni asırların kapısını açacaktır.
Türkler Göktürk çağı sonrası Batı’ya doğru göçlerinde kuzey ve güney istikametinde iki yoldan giderler ki İlk Müslüman Türk devletlerinin bu çerçevede zuhuru tesadüfi değildir. Bu cümleden olarak Türk Hakanlığını (Karahanlılar) oluşturan kitleler de İslam ile komşu coğrafyalarda zuhur ettiler. İslam fetihlerinin bölgede oluşturduğu durum ve onların burada bu yapılarla karşılaması tarihin en büyük değişimlerinden birinin de kapısını aralayacaktır. Burada Abbasi devrine dair iki büyük siyasi oluşumu Samânîler ve Türk Hakanlığının varlığı bu teşekkül de kilit rol oynayacaktır.
Türk Hakanlığının kurulup siyasi ömrünü henüz İslam olmadan sürdürdüğü süreçte Samânîlerle ilişkileri bilinmektedir. İşte bu ilişkiler cümlesinden İslam ribatı ve Türk yurdu olan bu bölgedeki karşılaşmaların en dikkat çekicilerinden birisi bugün Çin’de Doğu Türkistan Özerk Uygur bölgesinde bulunan Artuç şehrinde gerçekleşecektir. Türk Hakanı Bazir Arslan Han’ın ölümü sonrasında karısı ve yedi yaşlarında olduğu ifade edilen oğlu Satuk Hakanlığın batısını yöneten amcası Oğulcak Kadır Han’a sığınırlar. Oğulcak, Satuk’u kendisine sığınan bir Samânî emiri olan Ebû Nasr Samânî’ye verdiği bölgeye tabi bir tegin olarak gönderir. İşte vergi tahsili için geldiği bu yerde Satuk Tegin, Ebû Nasr Sâmânî ile tanışır. İşte tam burada Ebû Nasr’ın bilinen özellikleri adeta Türklerin İslam oluşunda etkili olan dinamikleri gösterir bir mahiyeti kendinde toplar bir özellik gösterir. Öncelikle Ebû Nasr Sâmânî siyasi varlığının ve İslam’ın yayılmasında etkili bu yapının temsilcisi olarak siyasi özellikleri olan bir kişiliktir. Bu bakımdan Türklerin etraftaki Abbasiler merkezli Müslüman yapılarla olan ilişkilerinde yeni dini kabulleri açısından sembolik mana ifade eden durum Ebû Nasr’ın kimliğinde somutlaşır gibidir. Türklerin Abbasiler ve onların çevresi ile bu alakaları ilerleyen zamanda Bağdad merkezli olarak Türklerin İslam dünyasında zuhurunu Samerra devri denilen sürecin başlamasını, Tolunoğulları ve İhşidîler gibi Mısır’daki ilk İslamî devir Türk devletlerinin teşekkülünü mümkün kılacaktır. Aynı Satuk’un Müslüman olup Türk Hakanlığının İslam oluşunda da vakidir. Bunun yanında Türkler’in bu yeni dini kabulünde ülkelerine gelen tüccarların etkisi bilinmektedir. Bu tüccarlarla birlikte gelen din adamları yeni dini görüp tanımalarında etkili olmuştur.
Türk Hakanlığının İpek Yolu üzerinden yer alana hâkimiyet sahası tüccarların buraya ulaşması ve tabi olarak onlarla birlikte yeni inancın da Türklere ulaşmasını sağladığı bir ortamı var ediyordu. Bu durum karşılıklı ticari ilişkileri, müşterek bir hayatı ve etkilenmeleri de söz konusu kılıyordu. Ribatlar bu manada iletişim ve irtibatın önemli mekânları idiler. İşte Ebû Nasr diğer bir yönüyle tüccar özelliği gösteren de bir kişidir. Dolayısıyla siyasi ve ticari saiklerin Türklerin İslam’a girişlerindeki etkinliklerini göstermek bakımından önemli bir sembol şahsiyet durumundadır.
Muhakkak oluşan bu temas ortamının yanında fakihler ve mutasavvıflar Türklerin İslam oluşunda doğrudan etkilidirler. Hanefi ve Mâturîdi gelenek ile Melâmîlik ve Yeseviliğin oluşturduğu inanç ve coşku ortamının aşk ve sevgi odaklı etkisi Türklerin İslam oluşunda etkisi yine bu yeni dinini kabulü Saikleri arasındaki yeri artık tartışılmazdır. İşte Ebû Nasr kişiliği burada İslâmî ilimlerde derinliği olan bir fakih özelliği yanında kutb derecesinde olduğu söylenen bir mutasavvıf olması ile adeta resimdeki bütün unsurları kendinde toplar gibidir. (Bu konularda bkz. Ö. Soner Hunkan, X-XIII. Yüzyıllarda Orta Asya’da Türkler ve İslam (Nümizmatik Veriler ve İslam Kaynaklarına Göre))
Ebû Nasr Oğulcak ile ticari emtia gelirlerinden sağladığı imkânlar sonucu oluşan dostluğu ile bölgede bir cami inşa etme imtiyazı elde ederek yeni din için burayı bir merkez haline de getirmiştir. İşte bir Müslüman beldeye dönüşen aynı zamanda bir ticaret merkezi olan Artuç’a gelen Satuk Tegin burada bu küçük ticaret şehrinde Müslümanları görür ve Ebû Nasr ile tanışıp onun telkinleri ile yeni din hakkında bilgiler edinerek bir gece rüyasında kendisine Müslüman ol ki, dünyada ve ahirette esenlik bulasın denmesi üzerine rüyasında Müslüman olarak Abdulkerim adını aldığı görülmektedir. Onun vefatından sonra ise oğlu Baytaş Arslan Han Musa Satuk zamanında Ebu’l-Hasan Muhammed el-Kelematî Buhara’da çıkarak onun yanına gelmiş ve 955-961 yılları arasında İslam Türk Hakanlığının resmi dini haline gelmiştir. Satuk Buğra Han’ın menkıbevi hikâyesi onun adına düzenlenen menkıbevi metinde bugün hala okunmaktadır.
İslamiyet’in yayılmasında sembol bir isim olarak gördüğümüz Ebû Nasr, Manas destanında da farklı bir zaviyeden lakin yine dini bir mana içinde Aykoco adı ile dâhil olmuştur. Bu da bizim Türklerin Müslüman olması hadisesindeki unsurları kendinde toplayan bir şahsiyet olduğunu ifade ettiğimiz bu şahsın zaman içindeki etkisini görmek bakımından önemlidir: “Ebu Nasr bin Ahmed bu özellikleri nedeniyle Müslüman olan diğer halklarla birlikte, coğrafyada yaşamaya devam eden Türk boylarının kültürel belleklerinde önemli bir yer edinmiştir. Ayrıca Samânî hanedanının Türk soylu halklarla ilgisinin olabileceği düşüncesi de bu şahsiyetin Türk soylu halkların sözlü kültüründe yer almasında etkili olmuştur diye düşünülebilir, s.122. Tarihte yaşamış bir şahsiyet olan Ebu Nasır Samânî, Kırgız kültüründe yeni dinin, başka bir deyişle yeni bir kültürel belleğin öğreticisi olarak bütün Kırgızlara; Kırgızları yeniden özgürlüklerine ve topraklarına kavuşturan Manas Ata’yı peygamber zamanına bağlamak ve peygamber tarafından verilen kutsal emanetleri kendisine ulaştırmak yoluyla, Manas’a “kut” veren bir yardımcı, efsanevi kahraman tipine dönüşmüştür ve bu dönüşüm onun destanî adında yer alan “ay” ve “koca” söz bileşenleriyle ifade edilmiştir. Sözlü kültürde Ebu Nasır Samânî, gerçek kişiliğinin dışına taşınmıştır, s.131.” (Naciye Yıldız, “Manas Destanı’nda Dinî Şahsiyetin Efsanevi Şahsiyete Dönüşmesi: Ebu Nasır Samânî’den Aykoco’ya”, Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 115”). Kırgız coğrafyası Türkistan’ın kalbgâhında Tanrı Dağlarının merkezinde yer alması hasebiyle ata vatanın önemli bir mekânı olması hasebiyle İslam’ın yayılmasındaki etkili unsurlar bakımından Ebû Nasr’ın gösterdiği nitelikler Manas Destan’ında Arslan Baba imgesi ile birleşen bir özellikle asr-ı saadet ile Türkistan arasında bağ kuran bir özellik kazanarak yerini almıştır.
Türklerin zorla ve baskıyla Müslüman olmadıkları aşikârdır. Bunun sebepleri ve süreci tarihi olarak kısa bir zamana ve anlatı olarak da hülasa bir yazıya sığmayacak kadar geniş ve çeşitlidir. Lakin burada işaret edilmeye çalışıldığı üzere Ebû Nasr karakteri ve Satuk Buğra Han buluşması adeta serencamın hülasası bir durumu göstermesi bakımından önemli görünüyor. Maksadımız meseleyi basite indirmek değil bütünü gösteren bu veciz örnekle akla ve fikre yol açmaktır. Türkistanlılık idraki bunu dünden yarına yaşamakta ve geleceğini de bu çerçevede düşünmektedir. Bize düşen ise yoldaki manaları okuyarak köklerden dallara kendiliğimizi müdrik kalmaktır.
.
Bir Kendilik Güncesi
Mavi Gök Yağız Yer
İnsanın kendinin ötesi neresidir? Kendimizi ötesinde bulup manayı sezdiğimiz o yer kendilik vatanımız. Kendimiz dediğimiz bir medeniyet ortamında Hacı Bayram Veli’nin Çalabım bir şâr yaratmış iki cihân âresinde Bakıcak dîdâr görinür ol şârın kenâresinde Nâgehân ol şâra vardım ol şârı yapılır gördüm Ben dahi bile yapıldım taş u toprak arasında dediği bizim dahi yapıldığımız taş ve toprak arasında kendimizi bulup kendilik medeniyetimizi kurduğumuz o yer. Bir al bayrağın mavi göğünde süzüldüğü ve yağız yerinde yasemin kokan bir ülkünün dolaştığı o yer aranmakla bulunmuyor ama el hak umut etmeyene de gelmiyor. Ben bir hale düştüm beni anlayın yaran dahi denilemiyor. İnsan kendi içinde bulamadığını hangi taklidin gölgesinde keşf edebilir. Temessül etmediğimiz neye dairiz? İnsanın kendinin ötesinde bir ayine duruyor. Orada adeta kendisini gösteren bir zaman ve mekân canlanıyor. Bir toplumla orada hem hal olup, bir devletin orada vatandaşı oluyor ve nihayet bir şehrin ahalisi oluyoruz.
Ötenin yeri neresidir? Bir ütopya mı yoksa bir distopya mıdır? Hermann Hesse Bozkırkurdu’nda “Ah Harry, evimize varmamız için pek çok pislik ve saçmalık içinden bata çıka yürümemiz gerekiyor! Üstelik bize yol gösterecek kimsemiz de yok, tek kılavuzumuz yüreğimizdeki özlemdir”, dediği o yer bizim ötemizde ama içimizdeki bize kendimizi fark ettiren, varlığımızı hissettiren, vatan kokusunu burnumuza taşıyan o efsunlu hal nerede alınır satılır. Elon Musk bunu pazarlıyor mudur? Aramak ve bulmakla mesul müyüz yoksa bu bir fantezi midir? Samimi ve sahici olduğumuz o yer vazgeçişlerin başlayıp tüm sessiz kalışların ötesinde gerçekliğe vuslatımızı hissettiren o mavi gök yağız yer. İşte neredeyse ora biz aslında oyuz. Özlemimiz ve umudumuz hariç bizim kendimizi kendimize öğreteceğimiz bir yol var mıdır? Sartre varoluş özden öncedir dediği yerde haksız mıydı? Bilmek bizi olmak haline geçiriyor mu? Yahut en dahi akılların, en mukaddes niyetlerin bize ulaştırdığı o felsefi ya da dini çerçeveler bize samimi ve sahici bir idrak ile birlikte manayı sezmeyi ve kendiliğimizin ötesindeki yahut içinde meknuz o yeri gösteriyor mu?
Yasak elmayı sevmek, Kızıldeniz’de yol aramak yahut çöllerden anlam devşirip, mağaralardan ışık taşımak bizi kendimizin ötesindeki o hale taşırken öz ve görünen üzerinden kendiliğimizi düşünmeyi öğrendik mi? Bizde görünen varoluşun sorumluluğunu üstlenip öz diye kabul ettiğimiz o her ne ise onun haline geçmek için eyleme geçiyor muyuz? Kaç düşünce erbaininden yenik çıktığımız bu hayatta vuslatın bizi taşıyacağı o manayı ve onun varlığına dair buruk umudu kaçımız yaşayıp bu fanilikten göçüyoruz. Bilmek, öğrenmek, okumak hepsi bir usul ile maksada muvafık bir hali sağlayıp bizi kendimizin ötesindeki o huzurlu vahada simyacı ile buluşturuyor mu ve biz hal imiş diyerek mest bir halde yorgun ve müteessir olanın ötesine bakmaya cesaret edip kendimizi hissedebiliyor muyuz?
Sadi Şirazi “Merhametli yolcular konak yerlerine vardıklarında, geride kalan dostları gelmedikçe uyumazlar. Diken taşıyan kişinin eşeği çamura saplandığı zaman padişahların gönlü bundan muzdarip olur.”, diyerek aslında umarsız ve umursamaz göründüğümüz anların bizim için en muzdarip vakitler olabileceğini anlamanın yolunun kendisinin ötesinde olana bakmak olduğunu hatırlatır bu sözler. Kendi yurdunda yabancı düşmüş, dilinden anlayanı olmayan, gurbette yalnız kalmış ve mavi gök-yağız yer arasında buz dağlarına çarpa çarpa gitmenin bedelini ödemeden hayatın bir patika yahut iki yanı ağaçlı bir engin yol vermeyeceğini anladıkça insan kendi içinde saklandığı o yerden çıkmaya doğru yöneliyor. Tanınmak, bilinmek, alkış almak, ödüllendirilmek gibi tüm ağulu şaklabanlıkların sosyal medya dublörlüklerinin yozlaşmaktan öte yabancılaşarak kendimize daha çok battığımız o yerde ancak bize gerçek ve müşfik bir el uzandığı vakit soluğun ve havanın manasını sezmeye başlarız. Söyleyemediklerimiz de o zaman neden denemezmiş belki anlaşılır. Mutasavvıfların imgeli, sembollü şiirlerin arkasına saklanması da bundan mıdır?
Derseniz ki insan kendisinin ötesinde ne arayacak ne işi var o uzlette? Rahat mı battı? Derim ki mavi gök ve yağız yer Kendimiz hariç kimse ötemizdekinin bize yoldaşlık etmesini sağlayamaz. Yahut bu yoldaşlığın halinin ne olduğunu bilemez. İnsan bilincidir. Varoluşumuzu eylem ile üstlenmedikçe en dâhice özler, en kadim bilgelikler, en efsunlu malumat sadece hamakatımızın ateşine odun taşımaktır. Bir harabatın kendi içinde umranı keşfettiği o yerde ayine olunan ile hemhal olup ahenk ile yoldaş olmak hali kendimizin ötesindeki yeri gösterir. İnsanın kendisinin ötesi şahsiyetidir; öz/töre ile bilgece var olması umulan bir hal. Hal imiş…
.
Bir Farkındalık Güncesi
Mavi Gök Yağız Yer
Hayat içinde yerimizin farkındalığını sağlayan, kavramlarını bize gösteren iki temel kendilik çerçevemiz var dersek hata etmiş olmayız. Bunlar kültür ve medeniyet olarak kavramlaştırdığımız iki olgudur. İnsan zihni varoluşunu muayyen bir zamandan beri düşünmeye başlayalı kendisini ifade ettiği her türlü maddi-manevi unsuru, anlamı ve tarzı bunların içerisinde ifade ediyor ve gösteriyor. Bu siyakta bu olgulara verdiğimiz adların modern tezahürleri mefhumlarındaki kadim gerçeği ve vakıayı ortadan kaldırmıyor. Yaşadığımız zamanın ahvalince bu değerlerimiz güçlü ya da zayıf yanları ile tarihte yani zaman ve mekândaki somutlaşmalarımızı, varlığımızı, hareketimizi temsil ediyorlar. Lakin son zamanlarda bunlara dair kafa karışıklığı söz konusudur. Zira milletçe içinde yer aldığımız araf tüm varlık parçalarımızı ya bütünlüğü içinde görememe ya da bir parçasını üstlenip diğerlerini önemsememe yahut yok sayma gibi bir hali ortaya çıkardı. Kendiliğimize farkındalığımız bu zaviyede kimi zaman silikleşiyor kimi zaman da yabancı kavramlarla kendimizi anlamaya, hayat tarzımızı, dünya görüşümüzü oluşturmaya çalışırken büyük bir karmaşanın arasından kendimize bakıyormuşuz gibi bir hal oluşturuyor. Kültür ve medeniyet kavramları sağduyusunu yitirip, bize kendimizi ve yaşadığımız zaman içinde yerimizi ve daha ötesi insanlığın ahvalini gösteremez olunca düşüncemiz dumura uğruyor. Ondan sonrası kırk pazarın eskilerinden kendimize çeyiz düzmek oluyor. Ehem mühim dengesi bozulduğu gibi, ölçüler ve değer yargılarının gerçeği bize gösterememesi ötesinde zamanın bize sağlayacağı dış etkilere karşı korumacı yahut teslimiyetçi tarzda iki aşırı uç üzerinden kendimizi konumlandırıyoruz. Bunun daha fenası ise bunun farkında olmadan bir farkındalık içinde olduğumuzu sanmamızdır. Sonrası tavuklarla konuşmaya çalışan bir canın iletişim sorunu haline geliyor.
Muasır medeniyet seviyesi ve üzerini hedefleyen bir toplum için kültür ve medeniyet kavramlarını doğru anlama ki biz burada tek tipleşmiş bir tanım ve kavram dayatmasını asla kast etmiyoruz, ahenk içinde bir bütünlük için dengeli ve tabii bir uyum son derece hayatidir. Birbirine alternatif çerçevelerin olması insan olan yerde kaçınılmazdır lakin çelişkileri gerçek yerine koyup bunlar üzerine kavga etmek bir yerde hamakata varan bir kısır döngüye işaret eder. Bu saikler üzerinden medeniyet ve kültür anlayışımızı göstergeleri doğru ve gerçek olanı hedefleyerek düşünmemiz gerekiyor. Komşusu üst kattan alttaki ağacın üstüne toz silkeleyen bir kişinin ağacın her şeye rağmen tüm güzelliği ile mukabeleye devam etmesini gözlemlemesi ve o şahsiyetin bunun üzerinden insanı ve hayatı düşünmesi hali ve bir aklın inceliği ile iğne deliğinden geçen bu hali burada görmek ve düşünmek bu kavramları entelektüel birer itiş kakış meselesi olmaktan çıkarıp insani özümüze doğru yürüdüğümüz canlarla buluştuğumuz o yerden baktığımız bir farkındalık imkânına çevirmez mi?
İşte tam burada bilgemiz Aliya İzetbegoviç’e kulak vermek zamanıdır. Aslında burada da Aliyamızın gerçeğinin de farkında varmak vaktidir. Aliya mevzu bahis ettiğimiz meseleye dair zihnimizi fevkalade aydınlatacak bir yaklaşım ile konuya bakıyor: “Kültür, neden yaşadığımız sorusu ile ilgilenen sabit bir konudur; medeniyet nasıl yaşayacağımız, ihtiyaçlarımızı nasıl karşılayacağız sorusu temelinde sürekli bir ilerlemedir. Birisi hayatın anlamı, diğer hayat tarzıdır.” Neden yaşadığımız sorusunun cevabını veren kültürle bu çerçeveden yüzleşip nasıl yaşayacağız konusu olan medeniyeti bu berrak tanım içinden düşünmeye başlayınca hayatın anlamı/kültür ve hayat tarzı/medeniyet derken neden bahsettiğimize dair olarak fikrimiz, aklımız ve düşüncemiz netleşmeye başlar. İşte tam burada kültür-medeniyet konusunun içeriği ve çerçevesi de billurlaşmaya başlayabilir. Uğruna kavga ettiğimiz şeyleri düşünürken neden bahsettiğimizi biliriz en azından. Bu izahtan kültür ve medeniyete dair millilik ve beynelmileliyet tartışmaları da yerine oturabilir Bu açıdan toplum, devlet ve şehir merkezli medeniyet okumamız hayat tarzımızı gösterirken kültürümüz bu tarzın nasılını ve anlamını temsil ediyor. Tam burası, daha öncede temas ettiğimiz, Nurettin Topçu’nun “Medeniyet, insanlığın muayyen tarihî devirlerinde, bir zümre cemiyetin benimsediği vasıtalarla çalışarak ortaya koyduğu ve yaşattığı teknik eserlerin ve yaşayışların bütününe denir. Teknik eserlerin ve âdetlerin bütününden ibarettir ve maddî hayatı ilgilendirir. Kültür ise, bir cemiyetin kendi tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümlerinin bütünüdür. Bu değerler, ilim, sanat, ahlâk ve dine ait değerlerdir” (Nurettin Topçu, Milliyetçiliğimizin Esasları, İstanbul, 1978, s. 66-67.) “Bir milletin kültürü, onun bütün fertlerinin sahip olduğu hadiseleri karşılayan duyuş şekilleriyle, bütün tarihi içinde meydana getirdiği değer hükümleridir.” (Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet, İstanbul, 2004, s. 16.) “Medeniyet kervanına yol gösteren maarifdir, kültürdür.” (Topçu, Maarif Davası, s. 201.) tespitlerini hatırlamanın vaktidir. Kültürün kadim bilgeliği medeniyetin mütemadi çerçevesi ile hayatımızı var ediyor. İşte tam burada medeniyet merkezli tarih okuması ve medeniyetçi milliyetçilik olarak adlandırdığımız kavramlaştırmalar kendince bir yere oturuyor. Zira bu kavramları hayatımız, milletimiz, insanlık, tarih hatta varoluş açısından düşünürken tutarlı bir çerçevemiz yoksa dağınıklık arasında yerimizi ve manamızı kaybetmek mukadder görünüyor.
İnsan kaybettiğini ararken neyi kaybettiğini bilemez ve buna dair müşahhas farkındalıklar yaşamazsa o aradığı nerede ve nasıl bulacaktır. Madde ve manayla ilişkimiz kültür onu yaşayış tarzımız olarak medeniyet kendiliğimizi fark ettiğimiz vatandır. Hal imiş…
.
Bir Su Güncesi
Mavi gök yağız yer…
Hal imiş demiştik… İnsanî varlığımızın yüzde 60’ını oluşturduğu söylenen, iki zıttın bir yakıcı ile bir yanıcının bileşiminden doğan, geceye gündüzü gündüze geceyi saklayan hikmetin varlığımıza koyduğu efsunlu bir hayat kaynağıdır su. Fuzuli’nin Su KasidesindeÂb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem Yâ muhît olmış gözümden günbed-i devvâra su (Şu dönen gök kubbenin rengi su rengi midir; yoksa gözümden akan sular, gözyaşları mı şu dönen gök kubbeyi kaplamıştır, bilemem) dediği misüllü yer mavi, gök mavi, sular masmavi bir halin içindedir halimiz. İşte su böyle kocaman bir devran iken zübde-i ekvan olan insanın gözünden damlarken kocaman bir âlem de oluverir. Varlığın sahibi elçiyle su oluverir ateşten gönüllere, kötülüklere, gamlara: Seyyid-i nev-i beşer deryâ-ı dürr-i ıstıfâ Kim sepüpdür mucizâtı âteş-i eşrâra su (İnsanların efendisi, seçme inci denizi (olan Hz.Muhammed'in s.a.v) mucizeleri kötülerin ateşine su serpmiştir.) O alakada öyle bir efsunlu hal vardır ki; Dostu ger zehr-i mâr içse olur âb-ı hayât Hasmı su içse döner elbette zehr-i mâre su ((Onun) Dostu yılan zehri içse bu zehir âb-ı hayat olur. Fakat düşmanı su içse içtiği o su elbette yılan zehrine döner.) Dostun zehri ab-ı hayat olur da nadan ne bilsin içtiği sudan zehirlenir. İşte su, hidrojen ve oksijen gibi insan hayatına yalnız başına zararlı iki madde birleşip insana hayat olurken insanlar insanlara nasıl böyle nadan olur anlaşılmaz. Gam ehline sormak lazım zira ahkâm kesmekle değil gam çekmekle bilinir hayatın esrarı… Suya rahmet denmesi her şeyi sudan yarattık hikmetine dayanarak bakınca o iki zehirli gaz nasıl bir medeniyet var edici oluyor belki sezmeye başlarız.
Su halden hale geçerek her haliyle dünyamızda var oluyor. Buzullarda donuyor, daha aşağılarda sıvı halinde iken sıcaklara geldikçe buharlaşıyor. İnsanın hali gibi su da halden hale geçiyor; bazen rahmet bazen zahmet oluyor. En ibretlik olan ise donmaya yüzeyden başlayıp altındakileri adeta örtercesine içeride sıvı halde suyu saklamasıdır. Dipten donsa hayat sonlanacakken buz haliyle yukarıda mevsimine göre halini alıyor. Biz insanlarsa birine muğber olduk mu donmaya dipten başlıyoruz! Bulutlardan kurak yere düşerken rahmet olması ve bereket getirmesi söz konusu iken sel olup felaket olması da mümkün. Bendini yıkan insanlar umranları telef ediyor! Hal imiş dedik halden anlayana imiş…
Kültürün dünyasında su hayat, sonsuzluk, bereket ve kutsallığı ifade ediyor. Türkler mavi gök altında yersuları aziz bilirlerdi. Yağız yer ve oradaki sular onlar için kutlu idi. Yaratılış mitolojilerinin pek çoğunda varoluş su ile zuhura gelir. Su içine girdiğiyle birleşir; çamur âdeme dönüşür. Bilgeler sulak yerlere benzer nereye ayaklarını vururlarsa oradan su çıkar, diyen Yusuf Has Hacib de bu manayı ölümsüzleştirir. Mevlana, “Bu dünyada, susamış kişilerin su aradıkları gibi, su da dünyada susamışları arar.” “Susuz bir kimse; “Ey tatlı su, neredesin?” diye inler, feryat eder. Su da; “Ey susamış olan, ey su isteyen kişi, neredesin?” diye inler, ağlar durur. İçimize düşen bu susuzluk, suyun bizi istemesinden, bizi kendisine çekmesinden ileri gelmektedir…”, derken suya gönül yerinden ve manasından bakarak konuşur. Yine Mevlana “Sen; şu halkı, dünyayı ve bütün yaratılmış şeyleri saf, duru bir su gibi bil; o temiz ve berrak suda büyüklük, kudret ve kuvvet sahibi Cenab-ı Hakk‟ın sıfatları parlamaktadır!” derken de âlemi suya benzeterek gök kubbeyi ve gözyaşını birleyen bir anlayışla suya bakar. Bizdeki cana bir imge kurarak Mevlana “Sen, kendin, testiye benzeyen bedeninde su gibisin; yaydığın dedikodu, yaptığın barış ve savaşın da sudaki kabarcıklar gibidir! Ey akıllı kişi; bu şekiller, bu suretler, akarsuyun üstündeki kabarcıklara benzer! Yahut da içteki sırlar dışarı çıkıncaya kadar, içteki suyun üzerindeki köpükler gibidir!” der. Yine tasavvuf yolunun yolbaşçılarına ima ile Mevlana “İşi, insanları ateş gibi yakan bir haydut. Şeyh kimdir? Ezel denizinin ta kendisi. Ateş her zaman su ile korkutulur. Çünkü onu söndürür, onun düşmanıdır. Fakat su yanmaktan, alevlenmekten hiç korkar mı? Sen de ezel denizi olan şeyhin karşısında ateş gibisin.” tespitlerini yapar. Hakikati aramak, manaya kavuşmak insanın bitmeyen yazgısı. Mevlana bu manada suya bir mana kapısı açarak; “Eğer insan isen, su arayan koyuncu gibi, durmadan şu toprak bedenini kaz da, suya kavuş! Fakat içmeye elverişli duru su, Allah’ın cezbesi erişirse, kuyu kazmadan da yerden fışkırır. Fışkırır ama sen buna kulak asma; yavaş yavaş, azar azar kuyunun toprağını kaz, derinleştir!” Kim zahmet çekerse, bir define elde eder. Kim çalışır çabalarsa, saadete, devlete ulaşır.”diyerek hakikati arayan insan ile su arasında bir tefekkür bağı kurar. Mevlana nereden geldiğimizi ifade ederken meadı yani dönüşü de ihmal etmez; “Herkesin bildiği ve ne olduğu hakkındaki fikirlerin birleştiği “ölüm” karanlıkta gizlenmiş âb-ı hayattır. Nilüfer çiçeği gibi git, bu hayat ırmağında yetiş, susuzluk hastalığına tutulmuş kişi gibi harîs ol, iştiha ile suyu, yani ölümü ara. Su, susuzluk hastasının ölümü olduğu halde o, su arar ve sabredemez, içer. Doğruyu, hakikati bilen ancak Allah‟tır.” Mevlana, “Bilgi suyu gönülden kaynayıp coşunca, o su; ne kokar, ne eskir, ne de bulanıp sararır! Kaynağının yolu bağlı ise de ne gâm; o zaten her an gönül evinin içinde kaynar durur! Tahsille, okumakla elde edilen akıl, ırmaklara benzer; yataklarından akar, ovaya öyle ulaşır. Onun aktığı yol bağlanınca, olduğu gibi kalır, akamaz olur; sen, kaynağı kendi içinde, kendi gönlünde ara!” diyerek bilginin ve aklın izahı beyanında suya temas eder. Su doğunca bize hayat öldüğümüzde bize son temizlik, medeniyetlerin ana dinamiklerinden biri olarak tarihe ve hayata dokunmaya devam ediyor.
İnsanın hali ile suyun hali böyle nice yerde madde ile mana arasında birleşir durur. Mevlana, “İnsanın nurunu, kemalini artıran lokma, helâl kazanç ile elde edilen lokmadır. Haram lokma ise, kandilimize konunca kandili söndüren yağa benzer. Sen ona yağ değil su adını koy, çünkü ışığımızı söndürüyor.” diyerek o rahmette zahmet olan hali de gösterir. Işığın söndüğü o yerde hakikat görünmez olur. Kandilimizi söndüren yağ nasıl bir şeydir? Değer istismarı kandile ve ışığa mürüvvetsizlik değil midir? Bu meyanda kendini kandil bilip o haram lokma ile ışığı söndüren nice zihinler tarih boyunca hayatı ve değerleri yozlaştırdı.
Bir dağ başında ince ince harabat bir çeşmeden akan o latif suya bakıp insanı, hayatı ve hakikati düşünürken su gibi aziz ol sözü geliveriyor hatıra. Bilgeler sulak yerlere benzer diyen Yusuf atam ne der acaba? Töre burada nerede durur? Kut bir su mudur? Seyyid-i nev-i beşer deryâ-ı dürr-i ıstıfâ Kim sepüpdür mucizâtı âteş-i eşrâra su. Hal imiş…
Vesselam
.
Bir Adab/Yol Güncesi
Mavi Gök Yağız Yer…
Alevi-Bektaşi birikimi kültürümüzün edeb ve erkân yollarındandır. Canlar cana varlıktaki birlik üzerinden bakar. Kendi kavram dünyası içinde insan, toplum ve hayat idrak edilir. Kendi usulünce vusul bulan bizim kültürümüzün Türkçe ve Hak, Muhammed, Ali merkezinde ehli beyt sevgisi ile teşekkül eden bu edeb, adab ve erkân dünyasından öğrenecek çok şey var. Meseleyi şia yahut Osmalı-Safevi gibi dar kalıplar içinde okumak bu irfan, adab ve edeb yolundan mahrum kalmak olmaz mı? Bu günce yazısında bizzat kendi dünyasından bakarak bu adabın hangi zeminde var olduğunu düşünmek istiyoruz. Tarif etmekten, çok hele bu yolda tahrif edip canları kırmak kendimizi inkâr olacağından bu kültürümüzün metinlerinden anladığımızca kendimize anlatalım isteriz. Sürç-i lisan olursa affola…
Bu yolda edeb erkân olmadan yolun olamayacağı Muhyiddin derviş olmağa Ölmezden önde ölmeğe Bir kişi nasip almağa Edep erkân yolu gerek gibi Muhyiddin Abdal ve benzerlerinin yazdıklarından açıkça görülecektir. Bu kültür, inancımızın bu canlı parçası ölmeden önce ölmenin edep ve erkânına yönelen bir yol gösteriyorlar. Burada yola girerken ikrar vermek yolun usulünden olduğu için nereden geldik sorusu ve nereye gideceği cevabı bu erkânda ve yolda bizim dini kültürümüzün muhtevasında lakin yol saliklerinin kendi avazınca ve kavramlarınca dile getirilir: Hitab-ı elest’de bezm-i ezelde Sadakatle ikrâr verenlerdeniz Gönül gezdirmeyiz gayrı güzelde Biz cemâlullahı görenlerdeniz diyen Dertli gibiler elest bezminden başlatırlar yolun ve adabın başlangıcını. Bu yolu bizden gayrı ve başka göstermek isteyenler biz bize kırdırmak canları cana düşürmekten başka gayesi ve gayreti olmayanlardır. Bu yol Muhammedidir; Ne Sünni’dir, ne Şiidir ve ne de Alevi… Canlar da bizimdir can da bizim.
İşte tam burada Ezelî kurdular erkânı yolu Bu yolun sahibi Muhammed Ali Pîrimi sorarsan Bektaş-ı Velî Ali Velî gibi er bulunur mu derken Sakine Bacı bize bu yolun süreğine dair pencereyi açar. Yolun yol başçıları ve takip edilenleri erkânın sahipleri Muhammedi, Ali ve Hacı Bektaş’tır. Ezel bezmindeki yol zuhuratta Haktan Muhammed, Ali üzerinde halka ulaşır. Türklerin ehli beyt sevgisi bu yolda aşikâr olur. Gayrından yüz çevirirler. Burada Alevi-Bektaşi yolunun bir kavramı ortaya çıkar: Tevellâ kılmışam Hakk’a teberrâ masivallahtan Delil ü mürşid ü hâdi velî Şâh-ı Velâyet’tir, sözleri ile açıklayan Fazlî aslında bir hayat ve ahlak nizamını özetleyiverir. Tevellası oluna Hakk ve kendinden yüz çevrilen teberra kılınan masivallahtır. Burada çizilen çerçeve ezel bezminde bela/evet diyen ruhların hayatta ve tarihteki aksinden gayrı ne ola ki? İşte neye taraf oldukları ve neden yüz çevirdikleri böylece ortaya çıkan canların. Çırağı şem’imiz vermekte şûle Meydanı hünerde girdik usule Tevellâmız cedd-i zât-ı Resule Ervâh-ı Yezid’in teberrâsıyız sözleriyle Perişan Baba hem kendi köken ve menşeini hem de tarihteki zalimliğe ve haksızlığa nasıl karşı olduğunu gösterir. Bu irfan çeşmesinden mahrum kalmak milletimiz içim mahrumiyet değil midir? Siyasi olayları dini zannederek esasa dair insani ve irfani olandan mahrum kalan diyanetimiz ve milliyetimiz bundan zarar görmez mi? Aynı yolda Ceyhunî Râh-ı hakikâte dil oldu bende Biz sırrı (İllâ)nın tevellâsıyız Merd olan nâmerde olmaz şermende Biz anların evvel teberrâsıyız ifadeleri ile neye taraf neye karşı olduğumuzu, aslında milletimizin ruhundaki değer ve kavram dünyasını amasız fakatsız gösterir. Bu yolu milli ve dini esaslarıyla bizden gayrı ve başka göstermek olsa olsa hepimizdeki modern baş dönmeleri sağa sola savrulmalarımızla alakalı olsa gerektir.
Bu yolun erkânı, adabı ve irfanı canlara bir bakmayı söylerken Türklerin ruh dünyasının özünü de gösterir: Kendi noksanını bil ârif ol Kimsenin ayıbını gözetme gönül Yetmiş üç millete bir nazarla bak Hak sevmiş yaratmış söz etme gönül derken İlhamî bu esası gösterir. Canlar birdir ve birlikte görülür. Bu yolun nasihatı da canlaradır: Sana yerden gökten büyük nasihat Gördüğünü ört görmediğini söyleme Erenlerden pîrden budur emanet Gördüğünü ört görmediğini söyleme sözleriyle Azbî bize kültürümüzün ve değer dünyamızın bu aziz muhtevasını anlatıverir. Ayıp gözetmemek ve gördüğünü örtmek modern akıllarımıza ne kadar da ters değil mi?
Bu yol güncesi bezm-i ezelden, elest bezminden öte dünyaya giden yolda bize erenler dilince ve onların gönlünden canların halini anlayıp bunun hallenmek için ne çok müşterek sunuyor. Musahibi olduğumuz, çerağ tutuşturduğumuz ve ikrar verdiğimiz bu değer bizi iri ve diri yapıyor. Kendimize samimi olmak, kurnaz ve kaba halleri ve ön yargıları kenara koyarak halleşmek müstakbeli ve hayatı daha değerli kılacaktır. İnsan bilmediğinin muarızı ve hatta düşmanıdır. Modern sanrılarla öze ve irfanî olana yandan bakmak olsa olsa bizim toplum, devlet ve şehir hayatımıza yani medeniyetimize kast edenlerin ateşine benzin dökmek olmaz mı? Hal imiş…
.
.
.
|
| Bugün 837 ziyaretçi (2150 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
” Hak-Muhammed-Ali çizgisi böylece tamamlanır. Pek çok “Sünni” denilen tarikatın yol başçısının Hz. Ali olması durumunun arka planının da burada sunmaya çalıştığımız durumla alakalı olduğu herhalde görülecektir. Hz. Ali intisabı, muhabbeti, Türkler için itizali/ayrışmacı ve istisnai bir tercih değil bir ittifak ve ittihat konusudur. Müslümanlığımız içerisinde de öyle yer alır.
