Erzurumlu İbrahim Hakkı

Erzurumlu İbrahim Hakkı hazretleri 1115 (m. 1703)’de Erzurum'un Hasankale kasabasında doğdu. Küçük yaşta amcası ile birlikte Tillo'ya giderek İsmâil Fakîrullah hazretlerine talebe oldu. Ondan icazet aldıktan sonra Erzurum’a döndü. İstanbul'a gelerek Sultan I. Mahmud ile görüştü. 1195 (m. 1781)’de vefât etti. Tillo'da, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin kabrine yakın defnedildi. İbrahim Hakkı hazretleri İstanbul'da iken, Erzurum'daki hanımına yazdığı mektup ibret vericidir:

İbrahim Nureddin Efendi

Allahü teâlânın isimleri çoktur. Sayısını bilmiyoruz. İsimlerinden doksandokuzunu, Kur’ân-ı kerîmde insanlara bildirmiştir. Allahü teâlânın doksandokuz ismine (Esmâ-i hüsnâ) denir. Allahü teâlânın isimleri (Tevkîfiyye)dir. Yani İslâmiyetin bildirmesine bağlıdır. İslâmiyetin bildirdiği isimler ile çağrılır ve onlar ile zikrolunur. Bunlardan başka isimler ile çağırmağa, zikr etmeğe, islâmiyet izin vermemiştir.

Allahü teâlânın, Kur’ân-ı kerîmde bildirdiği doksandokuz isminden birçoğu, yaratıcı olduğunu göstermekdedir. Meselâ, Mukît, Hâlık, Bâri, Müsavvir, Razzâk, Mübdi, Mu’îd, Muhyî, Mümît, Kayyûm, Vâlî, Bedî’ isimleri böyledir. Bu oniki isimden, meşhûr olan (Hâlık) ismi, takdîr, tayîn edici demektir. (Bâri) var edici demektir. (Müsavvir) sûret vericidir. Meselâ, bir mühendis, binâ yapmak isteyince, önce lâzım olan kereste, tuğla, arsa, odaların adedi, büyüklüklerini takdîr ve tayin eder, keşfeder, plân hazırlar. Halk, bu demektir. Sonra, mimâr bu plâna göre binâyı yapar. Mimâr binânın bârisi olur. Nihâyet, binânın nakışları, süsleri yapılır. Bunu yapan, müsavvir olur.
Allahü teâlânın, her işinde, şerîki, ortağı yoktur. Her varlığın hâlıkı, bârisi, müsavviri yalnız Odur. Yaratmak, yoktan var etmektir. Maddeyi, elemanı yok iken var etmek ve var etdikten sonra, başka bir varlığa çevirmek de yaratmaktır. Meselâ, (İnsanı nutfeden, cinni ateş alevinden yarattı) meâlindeki âyet-i kerîme böyle olduğunu bildirmekdedir. Yerler, gökler yok idi. Bunların hepsini sonradan var etti.
Allahü teâlânın sıfatlarını gösteren, Âlim (bilici), Semî’ (işitici), Basîr (gören), Kâdir (gücü yetici, kudretli), Mürîd (dileyici) ve Mütekellim (söyleyici) ve bunlar gibi isimleri, insanlar için kullanılabilir. (Rahmân), (Kuddûs), (Müheymin) ve (Hâlık) gibi yalnız Allahü teâlâya mahsûs olan isimleri insanlara isim yapmak harâmdır. (Azîz) gibi sıfatları olan isimleri, mecâz manâları ile insanlar için de kullanmak câiz ise de, edebe yakışmaz.
Allahü teâlânın ismini söyleyince, işitince, yazınca, (Sübhânallah), (Tebârekallah), (Celle-celâlüh), (Azze-ismüh), (Cellet kudretüh) veyâ (Teâlâ) gibi saygı sözlerinden birini söylemek, yazmak birincisinde vâcib, tekrârında ise müstehabdır. 

Resûlullahın ismini işitince salevât söylemek de böyledir.

.

Fadlullah Türpüştî

Fadlullah Türpüştî hazretleri hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerindendir. İran’da, Şirâzlıdır. 661 (m. 1262) senesinde vefât etti. El-Mu’temed fil-mu’tekad” adındaki akâid risalesi pek meşhurdur. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, talebelerinden birine yazdığı bir mektubunda bu kitabı methetmektedir. Türpüştî hazretleri, “Şerh-ül-Mesâbih” adlı eserinde buyurdu ki:

Resûlullah efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem); “Hayâ imandan bir şubedir” buyurdu. 

Bu hadîs-i şerîfin şerhi şöyledir: Hayâ, nefsin, kötülüklerden nefret edip uzak durması, onları terk etmesidir. Resûlullah efendimizin, hayâyı imanın şubelerinden saymasının sebebi, kötülüklerin neler olduğunu nefse ihtar edip, onları terk etmeye davet eden doğru hayânın, ancak iman sahiplerinde bulunmasındandır. Hayâ, sahibini günahların kötülüklerinden, rezil ve bozuk şeyleri tercih etmekten uzak tutar. Bütün bunlar, imanın, mü’minde meydana getirdiği güzel hasletlerdendir. Yani hayâ, günahlardan sakındırmakta imanla aynı işi yapmaktadır. 

“İman sahibi olmadığı halde, kâfirde de hayâ vardır” denirse, şöyle cevap verilir:
Resûlullah efendimiz hadîs-i şerîflerinde, yukarıda izah edilen manadaki makbul hayâya işaret buyurdular. Çünkü insanlara hayâ ile muamele eden mü’min, Allahü teâlâya karşı da hayâ sahibi olur. O’nun yasaklarından sakınıp, emirlerini yapar. Hatta Allahü teâlânın emirlerini yerine getirip, yasaklarından sakınmakta en büyük gayreti sarf eder. Halbuki Allahü teâlâya iman etmekle şereflenmemiş olan kimse, Allahü teâlânın yapmayın buyurup yasakladığı şeyleri yapar, O’nun emirlerine karşı gelir. Böylece, ilk önce hayâ edilmesi icab eden Allahü teâlâdan hayâ etmemiş, O’nun emirlerine karşı gelmekten utanmamış olur. Rabbinden hayâ etmeyen kimsenin de hayadan çok uzak olduğu açıktır. 

Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “Kimde şu dört haslet bulunursa, münafık olur. Kimde bunlardan biri varsa, onu terk edinceye kadar onda nifaktan bir şey bulunmuş olur. (Bu dört şey) kendisine bir şey emanet edildiği zaman hıyanet etmek, konuşunca yalan söylemek, vaadinden dönmek, husumet zamanında haktan ayrılmaktır.”

.

Eyüplü Abdullah Efendi

Eyyûbî (Eyüplü) Abdullah Efendi Osmanlı kıraat âlimlerinin büyüklerindendir. İstanbul-Eyüp'te doğdu. Şeyhülislam Hamîdîzâde Mustafa Efendi’den kıraat ilmi tahsil etti. Buhârî Dergâhı Şeyhi Mehmed Efendi’ye intisap ederek Nakşibendî icazeti de aldı.1252 (m. 1836) senesinde Eyüp’te vefat etti. Bir dersinde buyurdu ki:

Kur’ân-ı kerîm, Arapçanın yedi lehçesi üzerine nazil olmuştur. Cebrâil aleyhisselâm her sene bir kere gelip, o ana kadar inmiş olan Kur’ân-ı kerîmi Levh-i mahfuzdaki sırasına göre okur, Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) dinler ve tekrar ederdi. Vefat edeceği sene iki kere gelip tamamını okudular. Hazret-i Ebû Bekr (radıyallahü anh) halifeliği zamanında Kur’ân-ı kerîmi kâğıt üzerine yazdırdı. Hazret-i Osman, hilafeti zamanında bu mushaftan altı tane daha yazdırdı ve sûreler birbirinden ayrıldı. Bu Kur’ân-ı kerîm’e “Kırâat-i Mütevâtir” denir. Mütevâtir kıraatın, bugüne kadar hiç değişmeden sağlam ve güvenilir bir şekilde okunmasını sağlayan ve hatta kitaplara yazan yedi imam ve on imam olmuştur. Yedi kıraat âliminin bildirdiğine “Kırâat-i Seb’a” on âlimin bildirdiğine de “Kırâat-i Aşere” adı verilmiştir. Eshâb-ı kirâmdan okuduğu bildirilen fakat söz birliği bulunmayan kıraate de “Kırâat-i Şâzze” denilmiş ve bu şekilde okumak yasaklanmıştır. Kur’ân-ı kerîm, Peygamberimizden nasıl bildirildi ise öyle okunur. Eshâb-ı kirâmın söz birliği yaptığı okuyuş Kırâat-i mütevâtir olup, böylece okumak lazımdır. Kırâat-i Şâzze ile okumak caiz değildir, günahtır. Hiçbir din âliminin bildirmediği bir şekilde okumak ise kesin olarak yasak olup, böyle okuyan dinden çıkar.

Kur’ân-ı kerîmi okumada ve bunu öğretmekte bütün insanlara imamlık-önderlik eden Eshâb-ı kirâmdan birincisi hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’tır. Sonra hazret-i Ömer, hazret-i Osman, hazret-i Ali, Übeyy bin Ka’b, Zeyd bin Sâbit, Abdullah bin Mes’ûd, Ebü’d-Derdâ, Ebû Mûsel-Eş’arî’dir (radıyallahü anhüm). Bunlardan sonra Kur’ân-ı kerîmin kıraati yedi imam vasıtasıyla yayılmıştır. Bunlar “Kıraat-i Seb’a” adı ile meşhur olmuşlardır. Kıraati meşhur olan bu imamlar ve râvileri şunlardır:

1- İmâm-ı Nâfi 2- İmâm-ı ibni Kesîr 3- İmâm-ı Ebû Amr 4- İmâm-ı ibni Âmir 5- İmâm-ı Âsım. 6- İmâm-ı Hamza 7- İmâm-ı Kisâî.

.

Şerefüddin Hasan Tayyibî

Namaz, İslam dininin direklerinden en ehemmiyyetlisidir. Nisâ sûresinin yüzüçüncü âyetinde, “Namaz mü’minler üzerine, vakitleri belirli bir farz oldu” buyuruluyor. Hadîs-i şerîflerde, “Allahü teâlâ, her gün beş vakit namaz kılmayı farz etti. Kıymet vererek ve şartlarına uyarak her gün beş vakit namaz kılanı Cennete sokacağını söz verdi” “Namaz kılmayanın, İslamdan nasibi yoktur!” “İnsan ile kâfirlik arasındaki fark, namazı terk etmektir!” buyuruldu. Bunun manası, “İnsan ile kâfirlik, ayrı ayrı iki varlıktır. İkisini birleştiren yol, namaz kılmamaktır. Aralarından, namaz kılmamak kalkınca, yani bir insan namaz kılarsa, bu insan ile kâfirlik arasında yol kalmaz. İkisi birbiri ile birleşmez. Kafirlik bir özelliktir. Kendi kendine bulunmaz. Bazı insanda bulunur. Kâfirlik bulunan insanda namaz kılmamak vardır. Kâfirlik bulunmayan insanda namaz kılmamak yoktur. Kâfirlik bulunan insan ile kâfirlik bulunmayan insan arasındaki fark, namaz kılıp kılmamaktır” demektir. Bu hadîs-i şerîf, “İnsan ile ölüm arasındaki fark, nefes almamaktır” sözüne benzemektedir. Ölüm bulunan insan nefes almaz. Ölüm bulunmayan insanda nefes almamak yoktur. Nefes almamak bulunan insanın ölü olduğu anlaşılır. 

Bu hadîs-i şerîf, namaz kılmakta tembellik edenleri şiddetle korkutmaktadır. Namaz kılmak, Allahü teâlânın büyüklüğünü düşünerek, Onun karşısında kendi küçüklüğünü anlamaktır. Bunu anlayan kimse, hep iyilik yapar. Hiç kötülük yapamaz. Nefsine uyanın namazı sahih olsa da, bu meyvelerini veremez. Her gün beş kere, Rabbinin huzurunda olduğuna niyet eden kimsenin kalbi ihlas ile dolar. Namazda yapılması emrolunan her hareket, kalbe ve bedene faydalar sağlamaktadır. Camilerde cemaat ile namaz kılmak, Müslümanların kalblerini birbirlerine bağlar. Birbirlerinin kardeşleri olduklarını anlarlar. Büyükler, küçüklere merhametli olur. Küçükler de, büyüklere saygılı olur. Zenginler, fakirlere ve kuvvetliler zayıflara yardımcı olur. Sağlamlar, hastaları, camide göremeyince, evlerinde ararlar. “Din kardeşinin yardımına koşanın, yardımcısı Allahtır” hadîs-i şerîfindeki müjdeye kavuşmak için yarış ederler.

.

Tarsuslu Mehmed Efendi

Tarsuslu Mehmed Efendi Osmanlı fıkıh âlimlerindendir. Tarsus’ta doğdu. Tarsus müftüsü olan babasından ilim tahsil etti. Babasının vefatından sonra müftülük görevi kendisine verildi.1117 [m. 1705] de vefat etti. Mir’ât kitabına haşiyesi meşhurdur. Bu kitabında, Cuma gününün fazileti hakkında buyuruyor ki: 

Seyyid Ahmed Tahtâvî

Seyyid Ahmed Tahtâvî hazretleri Hanefî fıkıh âlimidir. Mehmed Emin Tokâdî hazretlerinin soyundandır. Babası Mısır’da görevli bir Osmanlı müderrisi idi. 1231 (m. 1816)’da Mısır’da vefat etti. Kendi adıyla meşhur olan fıkıh kitabında şöyle buyurmaktadır:

Müslümanların, birbiri ile karşılaştıkları zaman, musafaha etmeleri sünnettir. Ebû Zer Gıfârî (radıyallahü anh) buyuruyor ki: "Resûlullah efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) ile her karşılaşdığımda, benimle musafaha ederdi.” [Musafaha; iki kişinin, sağ elin avuç içleri birbirine yapıştırıp, iki baş parmağın yanlarını birbirine değdirmesidir. Baş parmakda bulunan damardan muhabbet yayılır. Musâfaha ederken, birbirine muhabbet geçer.] 

“Misvakın otuzdan çok faydası vardır. Birincisi, son nefeste iman ile gitmeye sebep olur. Erkeklerin, oruçsuz iken de, özürsüz sakız çiğnemeleri mekruhtur. Kadınlar, misvak yerine, oruçsuz iken, sünnete niyet ederek sakız kullanmalıdır.”  

“Nezir yapmanın caiz olduğu âyet-i kerîmeden ve hadîs-i şerîften anlaşılmaktadır. Nezir yapmak, istenilen bir şeyin hasıl olmasına talik edilirse (bağlanırsa), şart ettiği şey hasıl olunca, nezrettiği şeyi yapmak lazım olur. Hasıl olmasını istemediği bir şeyi şart ederse istemediği şey hasıl olunca, hac, oruç, sadaka, nafile namaz gibi nezirlerini, isterse yapar, istemezse, yapmayıp, yemin kefareti verir. Mesela; 'Ali ile konuşursam, Allah için yüz lira sadaka nezrim olsun' deyip, Ali ile konuşursa, isterse, sadakayı verir, isterse vermeyip, yemin kefareti verir. Fakat, 'zevcem boş olsun' dedi ise, Ali ile konuşunca zevcesi boş olur. Yemin kefareti vermesi caiz olmaz.

Şarta bağlı olan nezri, şart hasıl olmadan önce yapmak caiz değildir. Mesela, 'hastam iyi olursa, Allah için şu kadar sadaka vermek ve sevabını Seyyid Ahmed Bedevî hazretlerine bağışlamak nezrim olsun' deyip, hasta iyi olmadan önce nezrini yapması caiz olmaz. Hasta iyi olduktan sonra yapması lazım olur. Şarta bağlı olan nezri yaparken de, yeri, fakirin şahsını ve fakirlerin adetlerini ve paranın cinsini de söylediği gibi yapmak lazım değildir. Şarta muallak olan nezir, şart edilen şeye karşılık olarak yapılmamalıdır. Allahü teâlâya şükür olarak yapılmalıdır. Şükür secdesi yapmak gibidir.”

Ziyâüddîn ibn-i Sa'dûn

Secde âyeti okununca yapılan secdeye tilavet secdesi denir. Namaz kılması farz olan bir kimse, Kur’an-ı kerimdeki secde âyetleri, yani, Araf sûresi 206, Rad sûresi 15, Nahl sûresi 49, İsra sûresi 107, Meryem sûresi 58, Hac sûresi 18, Furkan sûresi 60, Neml sûresi 25, Secde sûresi 15, Sad sûresi 24, Fussilet sûresi 37, Necm sûresi 62, İnşikak sûresi 21, Alak sûresi 19'uncu âyet-i kerimelerinden birini okusa veya işitse, manasını anlamasa da, bir secde yapması vaciptir.

Tilavet secdesi yapmak için, niyet edilir. Niyet şarttır. Niyetsiz sahih olmaz. Abdestli olarak, kıbleye karşı ayakta durup, ellerini kulaklara kaldırmadan, Allahü ekber der ve secdeye gider. Secdede üç defa Sübhâne rabbiyel-a’lâ der. Sonra, Allahü ekber der ve ayağa kalkar. Böylece secde-i tilavet tamam olur.

Secde âyetini işiten cünüp veya abdestsiz kimse, temizlendikten sonra tilavet secdesi yapar. Fakat hayızlıya ve nifaslıya [lohusaya] temizlendikten sonra da tilavet secdesi gerekmez. Bir oturumda, bir secde âyetini birkaç defa okuyan ve işiten, hepsi için bir secde eder. Bir oturumda ne kadar secde âyeti okunmuşsa, o kadar tilavet secdesi gerekir. Mesela üç secde âyeti okunursa, üç secde gerekir. Namaz kılarken, dışarıdan birinin okuduğu secde âyetini işiten, namazdan sonra tilavet secdesi yapar. Namazda okuyunca, hemen ayrıca rüku veya bir secde yapıp ayağa kalkar. Okumasına devam eder. Secde âyetini okuduktan iki üç âyet sonra namazın rükuuna eğilirse ve tilavet secdesine niyet ederse, namazın rüku veya secdeleri, tilavet secdesi yerine geçer. Secde-i tilavetin kazası, acele değildir. Gecikirse günah olmaz. Fakat sebepsiz, zaruretsiz tehir etmek tenzihen mekruhtur.

Secde âyetini mubah vakitte okuyup, namaz kılmak mekruh olan üç vakitte tilavet secdesi yapmak caiz değildir. Secde âyeti mekruh vakitte okunursa, bu vakitte secde etmek caiz diyen âlimler olduğu gibi mekruh diyen âlimler de vardır. Mekruh olmayan vakte tehir edilirse bütün âlimlere uyulmuş olur.

Kâdı Şüreyh

Kâdı Şüreyh hazretleri Tâbiînin büyüklerindendir. Babası, kabilesi nâmına elçi olarak Medine’ye gelmişti. Resûlullah efendimizi (sallallahü aleyhi ve sellem) görünce Müslüman oldu. Resûlullah efendimiz ona Ebû Şüreyh ismini verdi. Kâdı Şüreyh, hazret-i Ömer tarafından Kûfe’ye kadı [hakim] yapıldı. Hazreti Ömer, Hazreti Ali ve İbn-i Mes’ûd’dan (radıyallahü anhüm) hadîs-i şerîf rivâyet etti. 79 [m. 698] senesinde, 120 yaşında vefât etti. Şöyle anlatılır:

Hazreti Ali (radıyallahü anh) zırhını kaybetmişti. Onu bir Yahudi'nin elinde gördü. Yahudi'ye, “Bu zırh benimdir. Onu ne sattım, ne de kimseye verdim. Sende nasıl oluyor?” buyurdu. 

Yahudi de hayır bu, benim zırhım diye cevap verdi. O zaman Hazreti Ali (radıyallahü anh), gel kadıya gidelim buyurdu. İkisi beraber Kâdı Şüreyh’in yanına gittiler. 

Kâdı Şüreyh dedi ki: “Ey mü’minlerin emiri! Buyurun. Konuşun. 

Hazreti Ali (radıyallahü anh): “Yahudi'nin elindeki zırh benim. Onu birisine ne bağışladım ve ne de sattım. 

Şüreyh “Ey Yahudi, sen ne dersin?” 

Yahudi: “Bu zırh benim ve şimdi de benim elimdedir.” 

Şüreyh: "Ey mü’minlerin emiri! Delil gösteriniz." 

Hazreti Ali (radıyallahü anh): "Âzâdlı kölem Kanber ve oğlum Hasan, o zırhın benim olduğuna şahiddirler." 

Şüreyh hazretleri: "Oğulun babaya şahidlik etmesi caiz değildir. Hem Cennetlik bir kişinin şahitliği de caiz olmaz. Resûlullah efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyuruyor ki: Hasan ve Hüseyin (radıyallahü anhüma) Cennetlik gençlerin efendileridir.”

Bu konuşmaları dinleyen Yahudi; "Mü’minlerin emiri beni kendi hakimine götürdü. Ancak hakimi onun aleyhine hüküm verdi. Böyle bir adaleti ancak hak bir dine inananlar yapabilir" dedi ve şehadet kelimesini “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” (Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. Muhammed, (sallallahü aleyhi ve sellem) Allahü teâlânın kulu ve resûlüdür, Peygamberidir.) söyleyerek, Müslüman oldu. 

Sonra şöyle dedi:
"Ey mü’minlerin emiri, bu zırh senin zırhındır. Senin devenden düşmüştü de, onu ben almıştım" dedi. Sonra Hazreti Ali (radıyallahü anh), Nehrevan’a Haricîlerin üzerine giderken bu zat da onunla beraber gitti. Orada şehîd oldu.

Abdullah Harrânî

Abdullah Harrânî hazretleri hadîs ve lügat âlimlerindendir. 205 (m. 820)’de Urfa’nın Harran şehrinde doğup büyüdü. Sonra Bağdâd’a geldi ve 290 (m. 902)’de orada vefat etti. Hadis ilmine dâir “Cüz’ün minel-fevâid-i fil-hadîs” kitabında yer alan bazı hadis-i şerifler:

Cerîr (radıyallahü anh) anlattı. Resûlullah efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) huzuruna bir adam geldi. Dizlerinin titrediğini gördüm. Resûlullah efendimiz bu zata: “Titremene hacet yok. Ben melik değilim. Kureyşli, kuru et yiyen bir kadının oğluyum” buyurdu. Yahudilerin Medine’de ileri gelen âlimlerinden iken, Müslüman olmakla şereflenen Abdullah bin Selâm, Medine çarşısında sırtında odun taşımaktaydı. Kendisine “Allah seni sırtında odun taşımaya muhtaç etmediği hâlde, bu şekilde dolaşmanın sebebi nedir?" diye sorulunca “Kibrimden kurtulmak istedim. Çünkü Resûlullah efendimiz, (Kalbinde bir hardal tanesi kadar kibir bulunan kimse, Cennete giremeyecektir) buyurdu” dedi.

Zeyd bin Erkâm (radıyallahü anh) anlatır: Resûlullah efendimiz bir hastalığımda evime teşrif etti ve “Bu hastalığından sana bir şey olmaz. Fakat, benden sonra yaşadığın takdirde âmâ olursan ne yaparsın?” buyurdu. “O zaman sabreder ve sevabını Allahü teâlâdan beklerim” diye cevap verdim. Resûlullah efendimiz, “Bu takdirde sorgusuz sualsiz Cennete girersin” buyurdu. Resûlullahın vefatından sonra gözlerim görmez oldu. (Bir diğer rivayette, Zeyd bin Erkâm’ın gözlerinin, vefatına yakın tekrar açıldığı bildirilmektedir.)

Bir adam, Abdullah İbni Abbâs’ın huzûruna gelerek, “Bana nasihat eyle” dedi. İbn-i Abbâs (radıyallahü anh) da, “Allahü teâlâya hakkıyla kulluk et ve Resûlullah efendimizin eshabı hakkında kötü söz söylemekten sakın. Çünkü sen, onların ne kadar yüksek derecelerde olduğunu bilmiyorsun” buyurdu. Abdullah bin Mes’ûd (radıyallahü anh) “Kendisinden başka ilah bulunmayan Allaha yemîn ederim ki, yeryüzünde dilden başka uzun zaman hapsedilmeye layık bir şey yoktur” buyurdu. Yine, “İnsanlar üç sınıfa ayrılır. Bunlardan birincisi; Allah yolunda cihad edenlere, malı ve canı ile yardım edenler, ikincisi; iyilikleri emredip, kötülüklerden nehyederek dilleri ile cihad edenler. Üçüncüsü de; kalbi ile hakîkati tasdik edip, kötülüğe buğzedenlerdir” buyurdu.

Ebû Abdullah Dekkâk

Ebû Abdullah Dekkâk hazretleri Fas’ta yaşamış olan evliyanın büyüklerindendir. Marakeş'te büyük veli İbn-i Arîf hazretlerine talebe oldu. Ondan icazet aldıktan sonra talebe yetiştirmeye başladı. Bunların en meşhuru, Ebû Medyen Mağribî hazretleridir. VI. (m. XII.) yüzyılın sonlarında vefat etti. Sohbetlerinde buyurdu ki:

.

Karslı Davud Efendi

Karslı Davud Efendi, Osmanlı âlim ve müderrislerindendir. Kars’ta doğdu. Orada Çolak Abdullah Efendi'den ilim öğrendi. Daha sonra İstanbul'a giderek tahsi­lini tamamladı. Rüûs imtihanını vererek çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra 1169 (m. 1756)’de İstanbul'da vefat etti. Bir dersinde 'yemin' bahsinde şunları anlattı:

Yemin, yalnız Allahü teâlânın isimleri ile olur. Başka şeylerle Müslüman yemini olmaz. Allahü teâlânın isimleri ile yemin, ya harf ile veya kelime ile olur. İsmin başında (bi, tâ, ve) harflerinden birisi söylenip. İsmin sonu esre okunursa yemîn olur. Vallahi, Billahi, Tallahi gibi. Yemin etmek âdet hâlini alan bazı sıfatları ile de yemin caizdir. Allahü teâlânın izzeti celali, kibriyası (kudreti veya azameti, rahmeti) için demek gibi. Kur’ân-ı kerîm, Peygamberler (salevâtullahi aleyhim ecmaîn), Kâbe için diyerek yemin olmaz. Allah için yemin ediyorum demek, yemin olur. Allaha ahd ediyorum, Allaha misak ediyorum demek yemin olur. Kasem ediyorum, half ediyorum, yemîn ediyorum veya kasem, hafi, yemin ederim demek yahut eşhedü demek de yemin olur. Ahdim olsun, nezrim olsun, yeminim olsun demek yemin olur.

Eğer bu işi yaparsan Yahudi, Hristiyan yahut kâfirsin veya Allahsızsın gibi küfre sebep olan her şey demek veya bunları ..... olacaksın veya ..... ol diye söylemek, hepsi yemin olur. Karşısındaki kimse, o işi yapınca, yemin bozulur. (Bunları yemin niyeti ile söyledi ise yemin eden keffâret verir. Eğer karşısındakinin kâfir olmasını isteyerek söyledi ise, yemin eden kâfir olur. Çünkü, küfre razı olan kâfir olur. Müslümana kâfir diyen, kastetmese de kâfir olur.

Kendisine kâfir diyene, (Efendim, buyur) gibi cevap veren kâfir olur. Cevap vermemeli veya reddetmelidir.) Eğer bu işi yaparsan, Allahın gazabı ve laneti sana olsun. Yahut zina etmiş ol, (hırsız ol); şarap içmiş ol, faiz yemiş ol demek yemin değildir. Bir kimse nezrolunmak şartları bulunan bir şeyi yapmak isteyerek nezrederse nezir olur. Yapması vacip olur. (Mesela Allah için bir ay oruç tutmak nezrim olsun dese, yahut kaybolan bir şeyi bulursam bir ay oruç nezrim olsun dese ve o şeyi bulsa, oruç tutması vacip olur. Keffâret vermekle kurtulamaz.

.

Evliyazâde İsmail Hakkı Efendi

Evliyazâde İsmail Hakkı Efendi, Osmanlı âlimlerindendir. Kütahya'da doğdu. İstanbul’da medrese tahsilini tamamladıktan sonra Kayseri’de uzun yıllar müderrislik yaptı. Ayrıca Nakşibendî yoluna intisab ederek icazet aldı. 1282 (m. 1865)’de Kayseri’de vefat etti. (Miftahü'l-Tefasir) ismindeki Fatiha-i şerife tefsirinde şöyle buyurmaktadır:

Fatiha, fethetmek yani açmak kökünden gelen bir kelimedir. Kur’ân-ı kerim bu sure ile açıldığı için sureye “Fatiha Suresi” denilmiştir. Fatiha Suresine Kur’ânın hülasası, anası ve esası anlamında “Ümmü’l-Kitap” ve “Ümmü’l-Kur’ân” denilmiştir. Kur’ân-ı kerimde ayrıca Fatiha, “Seb’ul-Mesanî ve’l-Kur’âni’l-Azîm” (Hicr, 15:87) olarak da zikredilir. Peygamberimiz (sallallahü aleyhi ve sellem)  bunun Fatiha Suresi olduğunu açıklamıştır. Sadece “Fatiha Suresi” inzal edilmiş olsaydı iman için yeterli olacağından bu sureye “Kâfiye” ve “Vâfiye” de denilmiştir. Çünkü “Fatiha” içinde bütün Kur’ân-ı Kerimin özünü toplamıştır. Fatiha Suresi peygamberimize iki defa nazil olmuştur. Birincisi vahyin ilk başlangıcında Cebrail (aleyhisselam) peygamberimize nafile olarak sabah-akşam namaz kılmayı öğrettiği zaman “Fatiha Suresini” de öğretmiş ve abdest ile beraber ibadet olarak namazı talim etmiştir. Peygamberimizin “Tevrat’ta, Zebur’da ve İncil’de benzeri olmayan bir sure” olarak tarif ettiği bu sureye ayrıca “Hamd Suresi” denilmektedir. Çünkü sure “Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamd” ile başlamaktadır.

Fatiha Suresi insanlara yaratılış gayesini, ibadet ve ahlak esaslarını tam olarak talim ettiği için, Tercümanü’l-Kur’ân olan Abdullah bin Abbas (radıyallahü anh) “Kur’ânın esası Fatiha’dır, Fatiha’nın esası da Besmele’dir” buyurdu. Fatiha o kadar kıymetli bir suredir ki her mü’minin kalbindedir ve Fatihasız namaz makbul değildir. Peygamberimiz “Fatihasız namaz olmaz” buyurmuşlardır. Hazret-i Ali (radıyallahü anh) “Fatiha’yı şefaatçi yaparak ne isterseniz Allah verir” buyurmuştur. Bu sebepten dolayı Fatiha Suresi nazil olunca şeytan korku ve dehşete kapılarak feryat etmiştir. Peygamberimiz “Fatiha’yı okumak bütün dertlere devadır. Her nevi zehire karşı şifadır” buyurmuşlardır.

.

Ubeydullah bin Mesud

Ubeydullah bin Mesud hazretleri Hanefi fıkıh âlimidir. Buhârâ’da pek çok âlim yetiştiren bir aileye mensuptur. 750 [m. 1349]'de Buhârâ'da vefât etti. Nikâye isimli fıkıh kitabı meşhurdur. Bu kitâbında buyuruyor ki:

İmamzâde Buhârî

mamzâde Buhârî hazretleri Hanefî fıkıh âlimidir. 491'de (m. 1098) Buha­ra'da doğdu. Ebü'l-Kâsım Gülâbâdî’ye talebe oldu ve fıkıh tahsil etti. Sonra Hâce Yûsuf-i Hemedânî’ye intisab ederek tasavvufta ilerledi. 573 (m.1177)’de vefat etti. Şir’atü'I-İsIâm adlı eseri meşhurdur. Bu eserinde “Yeme içme adabı” hakkında buyuruyor ki:

Yemeğe başlarken, Allahü teâlâya ibadet etmek, Onun kullarına faydalı olmak, dinimizi, ebedi saadet ve huzur yolunu bütün insanlara yaymak için kuvvet elde etmeye niyet etmelidir. 

Yiyip içmenin farzları:
1- Yiyince doymayı, içince kanmayı, Allahü teâlâdan bilmek. 
2- Helâlinden yiyip içmek. 
3- O yemekten, kuvveti geçinceye dek, Allahü teâlâya kulluk etmek. 
4- Eline geçene kanaat etmek. 

Sünnetleri:
1- Yiyip içmeye başlarken Besmele çekmek. 
2- Yemeğin sonunda (Elhamdülillah) demek. 
3- Yemekten önce ve yemekten sonra el yıkamak. 
4- Sağ elle yiyip içmek. 
5- Kendi önünden yemek. 
6- Sağ ayağı dikip, sol ayak üstüne oturmak. 
7- Yemeğe tuzla başlayıp tuzla bitirmek. [İlk ve son lokma ekmekle yapılır ve ekmekteki tuza niyet edilirse, bu sünnet yerine getirilmiş olur.] 
8- Elle yenebilenleri, üç parmakla yemek. 
9- Ekmekle karpuz yerken, ekmeği sağ ele alıp, sonra karpuzu sol elle yemek. 
10- Kapta kalanı sıyırıp yemek. [Sonra yemek şartıyla, tabakta, bardakta artık bırakmak caizdir. Resulullah efendimiz, müminin artığını yemeyi severdi.] 
11- Elini yıkamadan önce, parmaklarındaki yemek artıklarını yalamak. 
12- Yemekten sonra dişleri temizlemek. 

.

Şemseddin Remlî

Şemseddin Remlî hazretleri Şafiî mezhebi fıkıh âlimidir. 919 (m. 1513)’de Filistin’de Remle’de doğdu. 1004 (m. 1595)’de Kahire’de vefat etti. İmam Nevevî’nin "Minhâc"ını da şerh etmiştir. Bu kitaptan bazı bölümler:

İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da isterse, o şeyi yaratır. İnsanın iradesine, dilemesine (kesb) denir. Demek ki, insanların yaptığı her hareket, her iş, insanın kesbi ve Allahü teâlânın yaratması iledir. Allahü teâlâ insanların, hayır ve şer, bütün yapacaklarını ezelde biliyordu. Vakitleri gelince, bunların yaratılmasını irade etmekte ve yaratmaktadır. Onun yaratmasına (takdir) denir. Hâlık ve mûcid yalnız Odur. Ondan başka yaratıcı yoktur. Hiçbir insan, hiçbir şey yaratamaz. Hayır ve şer her şeyin yaratılmasında, insanın iradesinin ve ihtiyarının da tesiri vardır. İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da isterse, o şeyi yaratır. İnsanın irâdesine, dilemesine (kesb) denir. Demek ki, insanların yaptığı her hareket, her iş, insanın kesbi ve Allahü teâlânın yaratması iledir. Adam öldürene kıyamette azap yapılması, onu kesb ettiği içindir. (Hicr) sûresinin 92 ve 93'üncü âyetlerinde meâlen, (Allahü teâlâ onların yaptıklarının hepsini soracaktır) buyuruldu. (Vâkı'a) sûresinin 24'üncü âyetinde meâlen, (Yaptıklarının cezasını çekeceklerdir) buyuruldu. (Kehf) sûresinin 29'uncu âyetinde meâlen, (İsteyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. İnkâr edenlere Cehennem ateşini hazırladık) buyuruldu. (Nahl) sûresinin 33'üncü âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, onlara zulmetmez. Onlar, kendilerine zulmediyorlar) buyuruldu. Allahü teâlâ kerimdir, merhameti sonsuzdur. İnsanlara hep faydalı olan şeyleri ve yapabilecekleri kadar emretmiştir. Zararlı olanları yasak etmiştir. (Bekara) sûresinin 286'ncı âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ insanlara kolay yapacakları şeyleri emretti) buyuruyor. (Tûr) sûresinin 7'nci âyetinde meâlen, (Rabbin elbette azap yapacaktır. Ondan kurtuluş yoktur) buyuruldu.
İmam-ı Ebû Hanîfe, İmam-ı Câfer Sâdık’tan sordu: "Ey Resûlullahın torunu! Allahü teâlâ insanların hareketlerini, bunların iradesine mi bırakmıştır. Yoksa, her şeyi cebir ile mi yaptırmaktadır?" dedi. Cevabında buyurdu ki: "Allahü teâlâ, kendi hakkını kullarına bırakmaz ve onlara zor ile yaptırıp, azap etmesi, Onun adaletine yakışmaz."

.

Rahmetullah Efendi

Rahmetullah Efendi Hanefî fıkıh âlimidir. Hindistan’da, 1231 (m. 1816)’da Delhi’de doğdu ve orada yetişti. Osmanlı Sultanı Abdülaziz Han kendisini İstanbul’a davet etti. Hıristiyanlara bir reddiye yazmasını istedi. İstanbul'da, Arapça “İzhâr-ül-hak” ve “Beyân-ül-hak” kitaplarını yazdı. 1306 (m. 1889)’da Mekke’de vefat etdi. Beyân-ül-hak kitabında buyuruyor ki:

İsa aleyhisselâmın hak dini, az zaman sonra düşmanları tarafından sinsice değiştirildi. Paulus adındaki bir Yahudi, İsa aleyhisselâma inandığını söyleyerek Allahü teâlânın indirdiği İncil’i yok etti. Daha sonra Hristiyanlığa teslis (trinite) yani baba-oğul-kutsal ruh (üçlü tanrı) fikri sokuldu. Hakiki İncil kaybolduğu için, sonradan bazı kimseler, birbirlerinden çok farklı İnciller yazdılar. Bizans İmparatoru Büyük Konstantin, 325 senesinde İznik’te 318 papazı toplayıp, bütün İncillerin birleştirilerek, bir İncil yazılmasını emretti. Bu ruhban meclisinde dört İncil kabul edildi. Bunlar, Mateus, Markos, Lukas, Yohanna’nın (Johannes) yazdıkları İncillerdir. Paulus’un ortaya attığı teslis (trinite) fikri bu İncillerde de yer aldı. Barnabas adındaki bir havari, İsa aleyhisselâmdan işittiklerini ve Allahü teâlânın bir olduğunu yazdı ise de, bu Barnabas İncili yok edildi. İstanbul piskoposu Atanasias, teslis taraftarı idi. Arius ismindeki bir papaz, dört İncilin yanlış olduğunu, Allahü teâlânın bir olduğunu, İsa aleyhisselâmın, Onun oğlu değil, kulu ve Peygamberi olduğunu söyledi ise de, dinlemediler ve aforoz ettiler. Arius Mısır’a kaçarak orada tevhidi neşretti ise de, kısa zaman sonra öldürüldü. Mısır Hristiyanları Arius mezhebine bağlı kaldılar. Yıllarca, Atanasias ve Arius taraftarları birbirleri ile mücadele ettiler. Sonradan birçok meclisler toplanarak, mevcut dört İncil'de yeni yeni değişiklikler yapıldı. 446 [m. 1054] senesinde İstanbul kilisesi, Roma kilisesinden ayrıldı. Roma kilisesine bağlı olan Hristiyanlara Katolik, Şark [İstanbul] kilisesine bağlı olanlara Ortodoks denildi. Daha sonra Alman papazı Luther Martin, Papa onuncu Leon’a başkaldırdı. 923 [m. 1517] senesinde Protestanlığı kurdu. Bu ve Calvin, İncilleri daha da değiştirdiler. Böylece akıl ve hakikat dışında bir din meydana geldi.

.

Siraceddin Mısrî

Siraceddin Mısrî hazretleri Şâfiî hadîs ve fıkıh âlimlerindendir. 723 (m. 1323)’de doğdu, 804 (m. 1401)’de Kahire’de vefat etti. Çok kitap yazdı. Kitabındaki bazı Hadis-i Şerifler:

“Doğruyu arayınız. Onda mahvolmanızı görseniz bile, sonu kurtuluştur. Yalandan sakınınız. Onda kurtuluşu görseniz bile, sonu mahvolmaktır.” “Her kim insanlarla muamele ederken onlara zulmetmezse, onlarla konuşurken yalan söylemezse, onlara verdiği vaadi yerine getirirse, mürüvveti tam, adaleti açık, dostluğu vacip olur.” “Cebrâil bana şunu bildirdi: Hiçbir nefis, dünyadaki rızkının tamamını almadan ölmez. O halde Allahü teâlâdan korkunuz ve rızkınızı güzelce arayınız. Rızkınızın yavaş gelmesi, sizi rızık arama yolunda günahlara sevk etmesin. Zira Allahü teâlânın nezdinde bulunan helal rızka, ancak Allahü teâlâya itaatle ulaşılır.” “Kıyamet günü herkes üç suale cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır. Gençliğini nasıl geçirdi. Ömrünü nerede çürüttü, malını nereden, nasıl kazandı ve nerelere harcadı.” “Ey ümmetim! Kabirleri ziyaret ediniz ki, size ahireti hatırlatsın. Ölüleri yıkayınız. Zira günahlarla çürümüş cesetlerin şifa verici ilacı, bu müessir (tesirli) nasihattir.”

“Ey insanlar! Sanki dünyada ölüm bize değil de başkasına takdir edilmiş. Sanki dünyada haklar bize değil de başkasına vacip olmuş. Sanki cenazesini kaldırıp gömdüğümüz ölüler, yakında dönüp gelecek misafir gibi onları kabre koyuyoruz ve miraslarını yiyoruz. Biz onlardan sonra dünyada kalıcıymışız gibi her nasihati unutuyoruz. Kendi kusuru ile meşgul olup, başkasının kusurunu görmeyen, kazandığı maldan sadaka veren, zillet ve kötülükte bulunan kimselere merhamet eden, fıkıh ve hikmet sahipleri ile oturanlara ne mutlu! Nefsini terbiye eden, ahlakını güzelleştiren kimselere ne mutlu! ilmiyle amel eden, fazla malını dağıtan, az konuşan, sünnetime sarılıp bid’atten kaçınan kimselere ne mutlu!”

“Şu üç şey kurtuluşa sebeptir: öfkeli iken bile adaletle hareket etmek, her yerde Allahü teâlâdan korkmak, fakirlik ve zenginlik halinde iken israf etmemektir. Şu üç şey de helaka sebeb olur: Cimriliğe devam etmek, nefsani arzulara uymak ve kendini beğenmek.”

.

Şerefüddîn Ahmed Makdisî

Şerefüddîn Ahmed Makdisî hazretleri Hanbelî fıkıh âlimidir. 693 (m. 1294)’de Şam’da doğdu. Medrese tahsilinden sonra zamanın büyük âlimlerinden fıkıh öğrendi ve Emeviyye Camii'ne müderris, sonra Hanbelî Kâdılkudâtı tayin edildi. 771 (m. 1370)’de Şam’da vefat etti. Bir dersinde buyurdu ki:

Hanımının güzel huylu olmasını isteyen, önce kendisi güzel huylu olmalıdır! Kur'an-ı kerimde, insana gelen musibetlerin, günahları sebebiyle geldiği bildirilmektedir. O halde, dinimizin emir ve yasaklarına riayet eden, hanımı ile iyi geçinir... Aliyy-ül Havas hazretlerine hanımı küsmüştü. Kocasına muhalefet etmek için ayrı testi, ayrı bardak kullanıyordu. Aliyy-ül Havas hazretleri, bir gün yanlışlıkla hanımının testisinden su içince, hanımı hemen testiyi kırmıştı. Hazret, "Testiyi niçin kırdın?" bile dememiş, hiçbir şey olmamış gibi davranmıştı.

Osman el-Hattab hazretlerinin komşusu, Nureddin Şuni efendi anlatır: Bir gece dışarı çıktım eski bir hasıra sarılı birinin dışarıda yattığını görüp (Sen kimsin, burada niçin yatıyorsun?) dedim. (Komşu ben Osman el-Hattabım. Oğlumun annesi, beni evden kovduğu için sokağa çıktım, onun kızgınlığı gidinceye kadar burada yatmaya karar verdim) dedi.

İbni Ebil Hamayil-i Sevri hazretlerinin hanımı huysuzdu. Kocasına ağzına geleni söyler, onu rahat bırakmazdı. O mübarek zat da hep sabrederdi. Yine bir gün hanımının yaptığı huzursuzluktan kurtulmak için uçarak kaçmıştı. Hanımı arkasından bakıp, (Hele şuna bak, uçup kaçmakla elimden kurtulacağını sanıyor) diye söylenmişti. Bizim gibilerin uçması mümkün olmayacağına göre, kaçmak suretiyle kavgadan, münakaşadan uzak durmaya çalışmalıyız. Haklı olduğumuzu ispata kalkışmamalıyız! Hadis-i şeriflerde buyuruldu ki:
(Bir mümin, hanımına kızmasın! Kötü huyu varsa, iyi huyu da olur.) (Kadın, zayıf yaratılışlıdır. Zayıflığını susarak yenin! Evdeki kusurlarını görmemeye çalışın!) (Müslümanların iman yönünden en üstünü, ahlakı en güzel olanı, hanımına, en iyi, en lütufkâr davranandır.) (Müslümanların en iyisi, en faydalısı, hanımına en iyi, en faydalı olandır. Sizin aranızda hanımına karşı en iyi, en hayırlı, en faydalı olan benim.) (Kocası razı oluncaya kadar, kadının namazları ve hiçbir iyiliği kabul olmaz.) (Namazları kabul olmaz) demek, namaz borcundan kurtulur, fakat namaz kılmakla meydana gelecek büyük sevaba kavuşamaz demektir.

.

Süleyman Neş’et Efendi

Süleyman Neş’et Efendi Osmânlı âlim ve şairlerindendir. 1148 [m. 1735] de Edirne’de doğdu, 1222 [m. 1807] de İstanbul’da vefat etti. Mesnevî dersi verirdi. Divanı vardır. Mesnevî şerhinden bazı bölümler:

*Nimet ve ihsanlara karşı şükret. Fakat sana ihsan eden kişiye de şükret. *Hediye ettiğini geri alan kişi, kusmuğunu yiyen köpeğe benzer. *Tatlı meyve, yapraklar, dallar arasında gizlidir. Ebedi hayat da ölümün ardında. *Korkuda yüzlerce eminlik vardır. Unutma, gözümüzün gören kısmı simsiyahtır. *Peygamber Efendimiz (sallalllahü aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Şu iki hırslı hiç doymaz: Dünyayı isteyen ve ilim isteyen. *Sabır kılavuzu sana kanat açarsa canın Arş'a, Kürsî'ye kanatlanır. *Sırlara Allah'tan başka mahrem yoktur. 'Ah'lara ancak o cevap verir. *İnsana kol-kanat, akıldır. Aklın yoksa akıllıyı kılavuz al, görüşün yoksa görüş sahibine tutun. *Miras malının vefası yoktur, geçer gider. Mirasa konan, kadrini bilmez, çünkü emek vermedi. Sana da Allah bu canı bedava verdi diye kıymet bilmezsin. *Din mahsulünü gözyaşı ile sula. *Hırsız ve kötü adama acımak; zayıf ve yoksulları öldürmektir. *Lezzetin kaynağı açlıktır. Aç olana arpa ekmeği kebap olur, tok olan kebaptan tiksinir. *Kötü kişilerin inkârı olmasa mucizeler olmazdı. *Candan sevilen sevgilinin gerçekliği, kan gibi damarlarda dolaşır. *Dünya mülkü bedene tapanlara helaldir. Biz ise çöküşü olmayan saltanata kul olduk. *Kadının hilesine nihayet yoktur. İblis Adem'i kandıramadı da Havva'ya yöneldi. Havva ile ikisini de elde etti. *Başkasının ayıbını ört de senin de ayıbını örtsünler. Kendinden emin olmadıkça kimsenin hâline gülme. *Kadının bakışı fitnedir. Bu bakışa bir de sesi eklenirse felaket yüz kat olur. Ona karşı durmak 'Yusuf'ların işidir. *Âşıkların yanıp yıkılması da bir gelişmedir. Nitekim ay da parça parça olarak dolunay olur. *Topraktan biten gül solar. Gönülden biten ebedidir. *Sözün hâlin olmuş ise kanatlanırsın artık. *Gam mayası ile gayba iman kuvvetlenir. *Boş karın şeytana zindan olur. Onun pazarı, dolu karındır. *Hayat; ölümde ve sıkıntıdadır. En güzel sular karanlık mağaralardan doğar. Sayılı ömrü Allah'a verirsen sayısız ve ebedi hayat elde edersin...

.

Lütfullah Nesefî

Lütfullah Nesefî hazretleri Horasan’da yaşamış olan Hanefi fıkıh âlimlerindendir. 750 [m. 1349] de vefat etti. (Hulâsa-i Gîdânî) fıkıh kitabı meşhurdur. Bu kitabında, “Abdest” bahsinde buyuruyor ki:

Saç, sakal, bıyık, tırnak kesmek abdesti bozmaz. Kesilen yerleri yıkamak lazım olmaz. Elleri yıkamak müstehab olur. Yara kabuğunun düşmesi ile de bozulmaz. Abdest alırken, deri üzerindeki yarık yıkanır. Su değdiremezse, mesh eder. Mesh edemezse terk olunur. Ayağındaki yarığa merhem sürmüş ise, merhemin üstünü yıkar. Yıkamak yaraya zarar verirse, mesh eder. Yıkadıktan sonra merhem düşerse, altı iyi olmuş ise, altını yıkar. İyi olmamış ise, yıkamaz. İki elinde yarık, yara olup su zarar verirse teyemmüm eder. Bir eli sağlam ise, bunun ile abdest alır. Eli dirsekten, ayağı topuktan kesilmiş ise, kesik yeri yıkar.
Abdest aldığını bilip, sonra bozulduğunda şüphe ederse, abdesti var kabul edilir. Abdesti bozulduğunu bilip, sonra abdest aldığında şüphe ederse, abdest alması lazım olur. Abdest arasında, bazı yerini yıkadığında şüphe ederse, orasını yıkar. Abdest aldıktan sonra şüphe ederse, yıkamak lâzım değildir.
Abdest aldıktan sonra, üzerinde yaşlık gören, idrar mı, su mu şüphe etse, ilk olarak başına geldi ise, yeniden abdest alır. Birkaç defa, böyle şüphe etti ise, şeytanın vesvesesi olduğu anlaşılır ve abdesti tazelemez. Vesveseyi önlemek için, abdest aldıktan sonra, iç çamaşırına, peştamalına su serpilmesi iyi olur.
Kur’ân-ı kerîmi abdestsiz tutmak haramdır. Ezberden okumak caizdir. Yatağa abdestli girmek sünnettir. Kur’ân-ı kerîmi yatakta, yatarak ezberden abdestsiz okumak caizdir ve sevaptır. Fakat başını yorgandan dışarı çıkarmalı ve bacakları bitiştirmelidir.
Temiz yer, su ve toprak bulamayan hapisteki kimse, okumadan, namaz kılar gibi yapar. Hapisten kurtulunca, hepsini iade eder. Teyemmüm imkânı ve iki namazı da cem edecek durumu da olmayan kimse, ancak o zaman Hanbelî mezhebini taklit ederek teyemmümsüz olarak namazını kılabilir. Hanbelî’de su ve toprak bulamayan kimse, abdestsiz ve teyemmümsüz olarak namaz kılar; ancak o namazlarda, sadece farzlarına ve namazın sıhhat şartlarına riayet eder. Sünnet ve mendub olan şeyleri yapmaması gerekir.

.

Cerîr bin Abdülhamid Râzî

Cerîr bin Abdülhamid Râzî hazretleri hadis hafızı olup yüz bin hadis-i şerifi ezbere bilirdi. 110'da (728) İran’da Rey şehrinde doğdu. İlk tahsilinden sonra Bağdat ve Mekke'ye gitti. Sonra Rey'e yerleşti ve orada hadis rivayetine başla­dı. 188 (m. 804)’de Rey'de vefat etti. Naklettiği hadis-i şeriflerden bazıları:

Hazret-i Âişe’nin (radıyallahü anhâ) rivayet ettiği hadîs-i şerîfte Resûlullah Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) “Kim Allahü teâlâya kavuşmayı isterse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı ister. Kim Allahü teâlâya kavuşmayı istemezse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı istemez” buyurunca, Âişe (radıyallahü anhâ); “Biz hiçbirimiz ölümü istemeyiz” dedi. Bunun üzerine Resûlullah Efendimiz; “Bu o değildir. Lakin mü’min, Allahü teâlânın rahmeti, rızası ve Cenneti ile müjdelenince, Allahü teâlâya kavuşmak ister. Allahü teâlâ da ona kavuşmak ister. Kâfir ise, Allahü teâlânın azabı ve gazabı ile korkutulunca; Allahü teâlâya kavuşmak istemez. Allahü teâlâ da ona kavuşmak istemez” buyurdu.
Ka’b bin Mâlik’in (radıyallahü anh) rivayet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz şöyle buyurdu: “Hastayı ziyaret eden kimse (hastanın ziyaretine giderken) Allahü teâlânın rahmetine dalar. Hastanın yanına oturduğu zaman, rahmet onun (bütün vücudunu) kaplar. Ziyaret eden kimse hastanın yanından kalktığı zaman, geldiği yere dönünceye kadar rahmet içerisinde bulunur”
Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin rivayet ettiği hadis-i şerifte, Resûl-i ekrem efendimiz şöyle buyurdu: “(Ziyaret için) bir hastanın yanına girdiğiniz zaman, ömrünün uzun olacağına dair ümitlendiriniz veya eceli ile ilgili hususlarda, onun gam ve kederini gideriniz. Böyle yapmak onun gönlünü hoş tutar, rahatlamasına vesile olur.”
Diğer bir hadîs-i şerîfte şöyle buyruldu: “Hastaya yüzünün iyi göründüğünü ve buna benzer kalbini rahatlatacak şeyleri, hastalık sırasında pek çok ecir ve sevaba kavuştuğunu, hastalığın günahlara kefaret olduğunu hatırlatmalıdır.”
Hastanın gönlünü rahatlatacak, hastalık sebebiyle bozulan moralini düzeltecek, onu neşelendirecek sözlerle hastaya yardımcı olmak pek kıymetli bir tedavi usûlüdür. Çünkü ziyaretçilerin bu çeşit sözleri hastanın moralini düzeltir. Hastaların kendisini sevenlerin ziyareti ile zindeleştikleri, kendilerini iyi hissettikleri çok görülmüştür.

.

Ali Haydar Bey

Ali Haydar Bey son devir Osmanlı âlimlerindendir. 1837 senesinde İstanbul’da doğdu. Galatasaray Lisesi ve Mülkiyye Mektebini (Siyasal Bilgiler Fakültesi) bitirdi. Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültelerinde profesörlük yaptı. 1903 senesinde vefat etti. (Mecelle) kitabına yaptığı (Dürer-ül-hükkâm) adındaki şerhi çok kıymetlidir. Bu kitabında diyor ki:

Para ile Kur’ân-ı kerîm ve başka şeyler [Mevlid] okutmak haramdır. Bu parayı fakirlere sadaka verip, sevabını ölüye bağışlamalıdır. Ücret ile yalnız Kur’ân-ı kerîm, din dersi öğretmek, imamlık, müezzinlik caiz görülmüştür. Hafız pazarlık etmeden, Allah rızası için hatim, cüz veya mevlid okursa, okutanın hediye ettiğini alması caiz olur. İtiraz ederse, aldığı haram olur. Okutanın da az vermesi caiz değildir. İmâm-ı Zâhidî “rahmetullahi teâlâ aleyh” Hâvî kitabında, “Hatim okutmak için, hafıza, kırkbeş dirhem gümüş, yani üç altın liradan az hediye vermek caiz değildir” buyuruyor. Ne kadar çok verirse, sevabı o kadar çok olur. Kur’ân-ı kerîm okumak gibi ibadetleri, ücret şart etmeden kabul edip işe başlamalı, sonra ne verirlerse almalıdır. Bu kadar para verirsen yaparım, vermezsen yapmam demek batıl olur, ücreti alması haram olur. Hafız, okumak için, çok veren ile az vereni ayırt etmemelidir. Ayırt ederse, para kazanmak için hafız olmuş demektir. Bu ise, haramdır. Hafızlar, Kur’ân-ı kerîm ve mevlid okumakla geçinmemeli, bunları para düşünmeden, Allah rızası için okumalıdır. İmamlıkla, sanatla veya ticaretle geçinmelidirler. Kur’ân-ı kerîmi bastırıp satanlar, bunu kitapçılık ticaretine alet edenler, Kur’ân-ı kerîm öğretilmesine, okunmasına sebep olmak niyeti ile olursa, caiz ve sevap olur. Aldığı satış parası helal olur. Fakat böyle niyetin alameti vardır ki, mal oluş fiyatına yakın, az bir kârla satmalıdır. Geçimi başka kitaplardan sağlanıyorsa, Kur’ân-ı kerîmi kârsız satmalıdır. Mu’âz bin Cebel “radıyallahü teâlâ anh” hazretlerine, falanca, Kur’ân-ı kerîm yazıp satıyor dediklerinde, “Bu, Kur’ân-ı kerîm satmak değildir. Kağıt ve işçilik ücreti istemektir. Kur’ân-ı kerîmi satmak demek, onu para ile, ücret ile öğretmektir” buyurdu. 

.

Abdullah Kale’î

Abdullah Kale’î (Kaleli) hazretleri kelam, fıkıh ve usûl âlimlerindendir. 760 (m. 1359) senesinde Şam kalesinde doğdu. 833 (m. 1430) senesinde Şam’da vefat etti. Kıymetli birçok eser yazdı. Menâru Sübül-il-Hüdâ isimli eserinde şöyle anlatmaktadır:

Kaza ve kader bilgisini çok kimseler anlayamamış, doğru yoldan ayrılmıştır. Bunlardan bir kısmı, insanların isteyerek yaptığı işlerinin zor ile olduğunu sanmış, çokları da, insanların her işi yaratarak yaptığını, isteyerek yapılan işlere Allahü teâlânın karışmadığını söylemiştir. Üçüncü anlayış şekli de, doğru yolda gidenlerin, İslamiyeti iyi anlayanların sözüdür ki, bunlar Ehl-i sünnet vel-cemaat âlimlerinin söyledikleridir. Ehl-i sünnetin reisi olan İmam-ı Azam Ebû Hanîfe, İmam-ı Câfer-i Sâdık’tan sordu:
- Allahü teâlâ, insanların istekli işlerini, onların arzusuna bırakmış mıdır?
- Allahü teâlâ, rübûbiyyetini, [yaratmak ve her istediğini yapmak büyüklüğünü] aciz kullarına bırakmaz, buyurdu.
- Kullarına, işleri zor ile mi yaptırıyor?
- Allahü teâlâ adildir. Kullarına zor ile günah işletip sonra cehenneme sokmak, Onun adaletine yakışmaz, buyurdu.
- O halde insanların istekli hareketi kimin arzusu ile oluyor, kim yapıyor?
- İşleri insanların arzusuna bırakmamış ve kimseyi cebretmemiştir. İkisi arası olagelmektedir. Yaratmayı kullarına bırakmadığı gibi, zor ile de yaptırmaz.
İşte, Ehl-i sünnet âlimleri diyor ki, kulların ihtiyârî [istekli] hareketlerini, işlerini Allahü teâlâ îcâd etmekte, yaratmaktadır. Onun kudreti ile var oluyorlar. Fakat insanın kudreti de karışmaktadır. İstekli hareketlerimiz, Allahü teâlânın kudreti ile (Yaratılır) ve bizim kudretimiz ile (Kesbedilmiş) olur. Ehl-i sünnetten, Ebül-Hasen-i Ali Eş'arî’ye göre, insanların istekli işlerine, kendi ihtiyarları, [yani seçim hakları ve kudretleri] hiç karışmaz. Yalnız, kul bir iş yapmak isteyince, Allahü teâlâ, o işi hemen yaratmaktadır. Âdet-i ilâhîsi hep böyledir. İşin yapılmasında kulun kudretinin tesiri olmaz. Bu sözü, (Cebriyye) mezhebinin sözüne yakındır. Bunun için, Eş'arî mezhebine (Cebr-i mütevassıt) denilmektedir.

.

Mahmud Buhârî

Mahmud Buhârî hazretleri Hanefî mezhebi fıkıh âlimidir. 551 (m. 1156)’da Buhârâ’da doğdu. 616 (m. 1219)’da orada vefât etti. Zamanın yüksek ilim sahibi âlimleri arasında yer aldı. Buhârâ ve Semerkand’da dersler verdi. Kemâl Paşazâde’ye göre, Hanefî mezhebi fıkıh âlimleri arasında meselede müctehidlerden sayıldı. Zahîre isimli fıkıh kitabında buyuruyor ki:

İmâm-ı Abdullah Nesefî

Abdullah Nesefî hazretleri on üçüncü ve on dördüncü yüzyıllarda yetişmiş büyük fıkıh ve tefsir âlimidir. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1310 (H.710) senesinde Bağdat’ta vefat etti. Zamanının büyük âlimlerinden Kerderî, Hâherzâde gibi zatlardan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. İmâm-ı Abdullah Nesefî hazretleri “Umdet-ül-i’tikâd” kitabında şöyle buyuruyor:

İnsan, beden değil, ruh demektir. Beden, ruhun konak yeridir. Kıymetli olan, ev değil, evde oturanlardır. Cebrâîl aleyhisselâm, Peygamber efendimize insan şeklinde görünürdü. Ekseriya, Eshâb-ı kirâmdan Dıhye hazretlerinin şeklinde görünürdü. Eshâb-ı kiramdan bazıları da Cebrâîl aleyhisselâmı insan şeklinde gördüler. Cebrâîl aleyhisselâm insan şeklinden çıkarak, kendi şekline girince, ruh gibi olunca, yok oluyor denilemez. Şekil değiştirdi denilir. İnsan ruhu da bunun gibidir. İnsan ölünce, ruhu bir âlemden başka bir âleme geçmektedir. Ruhun böyle değişikliğe uğraması, kerametinin kalmayacağını göstermez.
Müctehid âlimler; “Her mü’min uykuda da mü’min olduğu gibi, öldükten sonra mü’mindir. Bunun gibi Peygamberler, öldükten sonra da Peygamberdirler. Çünkü Peygamber olan ve iman sahibi olan ruhtur. İnsan ölünce, ruhunda bir değişiklik olmaz” buyurmaktadır. İnsan ölünce, ruh da ölmez. Ruh, bedenden başka bir varlıktır. Mezardaki beden ile, toprak olduktan sonra da, ilgisi yok olmaz. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâplarını okumamış olan cahiller, mezhepsizler ve cehenneme gidecekleri bildirilmiş yetmişiki fırkadan olan sapıklar, ruhun bedenden ayrı bir varlık olduğunu bilmiyorlar. İnsan ölünce, hareketi yok olduğu gibi, ruhun da bedenin bir sıfatı, özelliği olduğunu, hareketin yok olduğu gibi rûhun da yok olacağını sanıyorlar. Evliya da, her insan gibi, ölür, toprak olur, insanlığı ve ruhaniyeti kalmaz diyorlar. Mevtalarına hürmet etmiyorlar, hakaret ediyorlar.
Hadîs-i şerîfte (Kabir, ya cennet bahçelerinden bir bahçedir. Yahut cehennem çukurlarından bir çukurdur) buyuruldu. Bu hadis-i şerif, ruhların, çürümüş cesetlerle birleştiklerini açıkça bildirmektedir. Mü’minlerin mezarlarının muhterem, mübarek olduğunu göstermektedir. Âlime hakaret edenin, düşmanlık edenin kafir olmasından korkulur.

.

İmam-ı Mukatil bin Süleyman

İmam-ı Mukatil bin Süleyman hazretleri tefsir âlimlerindendir. Afganistan’daki Belh’te 80 (m. 699)’da doğdu. Basra’da yerleşti. 150 [m. 767] de orada vefat etti. “Tefsîr-i Kebîr” isimli eserinde, buyuruyor ki:

Hacı Zihni Efendi

Hacı Zihni Efendi Osmânlı devleti Maârif Meclisi azâsından idi. 1845 [1262] de İstanbul'da doğdu. Medrese tahsilinden sonra Mülkiye Mektebi Usul-ü Fıkıh Muallimliği, Maarif Nezareti Encümeni-Teftiş Reisliğine yaptı. 1332 [m. 1914]’de İstanbul'da vefat etti. En meşhur eseri olan “Nimet-i İslam”da diyor ki:

Nafile namazları ayakta kılmaya gücü yeterken, oturarak kılmak, her zaman ve her yerde caizdir. Oturarak kılarken, rükû için bedeni ile eğilir. Secde için, başını yere koyar. Lakin özrü yok iken nafileleri oturarak kılana, ayakta kılanın yarısı kadar sevap verilir. Beş vakit namazın sünnetleri ve teravih namazı da, nafile namazdır. Yolda, yani şehir, köy haricin­de, nafile namazları hayvan üzerinde kılmak caizdir. Kıbleye dön­mek ve rükû ve secde yapmak lazım değildir. Îmâ ile kılar. Yani rükû için, bedeni ile biraz eğilir. Secde için bundan daha çok eği­lir.
Hayvan üzerinde fazla necaset bulunması, namaza mani değil­dir. Yerde nafile kılarken yorulanın, bastona, insana, duvara daya­nıp kılması caiz olur. Kendi yürürken namaz kılmak sahih değil­dir. Farz ve vacip namazları, şehir haricinde, ancak özür olunca, hayvan üstünde kılabilir. Özür, inince arkadaşlarının gidip yalnız kalması, canı, malı, hayvanı için, hırsız korkusu olması, yerin ça­mur olması, hayvana binmekten aciz olmak gibi şeylerdir. Müm­kün ise, hayvanı kıbleye karşı durdurup kılar. Mümkün değil ise, hareket cihetlerinde kılar. Hayvan üzerindeki mahmil denilen sandık gibi şeylerin içinde kılmak da böyledir. Hayvan durduru­lup, mahmilin altına direk konursa, “Serîr”, yani masa, kanepe gi­bi olup, yerde kılmak demektir. Kıbleye karşı ayakta kılması la­zım olur.
Gemide namaz kılmak, Cafer Tayyâr hazretleri Habeşistan’a giderken, Resûlullah’ın ona öğrettiği gibi şöyledir:
Hareket eden gemide, özrü olmadan farz ve vacip de kılınır. Gemide cemaat ile kılınabilir. Hareket eden gemide de, îmâ ile kılmak caiz olmayıp, rükû ve secde yapar. Kıbleye dönmesi de lazımdır. Namaza baş­larken kıbleye karşı durur. Gemi döndükçe, kendisi kıbleye döner. Gemide necasetten taharet de lazımdır. Hanefî’de, giden gemide farzları da özürsüz iken yerde oturarak kılmak caiz olur.

.

Sakızadalı Sadık Efendi

Sakızadalı Sadık Efendi Osmanlı âlimlerindendir. Ege’de Sakız adasında doğdu. Medrese tahsilinden sonra Sakız Mahkemesi’nde katiplik, Kütahya ve Kudüs’te kadılık yaptı. Kudüs’te iken yazdığı Nevâdirü’l-fıkhiyye ve Sürre-tül-fetâvâ isimli kitapları meşhurdur. 1059 (m. 1649)’da vefat etti. Sürre-tül-fetâvâ kitabında buyuruyor ki:

Abdülmelik bin Hişam

Abdülmelik bin Hişam hazretleri siyer âlimlerindendir. Irak’ta Basra’da doğdu, 218 [m. 833] senesinde Mısır’da, Fustat şehrinde vefat etti. Resûlullah Efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) hayatını anlatan (Sîret-i İbni Hişâm) kitâbı çok kıymetlidir.  Bu kitapta şöyle anlatır:

Her Peygamber, kendi zamanında, kendi mekanında, kendi kavminin hepsinden, her bakımdan üstündür. Muhammed “aleyhisselâm” ise, her zamanda, her memlekette, yani dünya yaratıldığı günden, kıyamet kopuncaya kadar, gelmiş ve gelecek, bütün varlıkların, her bakımdan en üstünüdür. Hiç kimse, hiçbir bakımdan Onun üstünde değildir. Hiçbir insanın Onu methedecek gücü yoktur. Hiçbir insanın Onu tenkit edecek iktidarı yoktur. Allahü teâlâ, (Sen olmasaydın, gökleri yaratmazdım!) buyurdu.  Allahü teâlâ, bir insanda bulunabilecek görünür görünmez bütün iyilikleri, üstünlükleri, güzellikleri, Muhammed aleyhisselâmda toplamıştır. Mübarek yüzü kırmızı ile karışık beyaz olup, ay gibi nurlanırdı. Sözleri gayet tatlı olup, gönülleri alır, ruhları cezbederdi. Aklı o kadar çoktu ki, Arabistan yarım adasında, sert, inatçı insanlar arasında gelip, çok güzel idare ederek ve cefalarına sabrederek, onları yumuşaklığa ve itaate getirdi. Çoğu dinlerini bırakıp Müslüman oldu ve din-i İslam yolunda harp etti. Halbuki böyle şeylere alışık değildiler. Güzel huyu, yumuşaklığı, affı, sabrı, ihsanı, ikramı o kadar çoktu ki, herkesi hayran bırakırdı. Görenler ve işitenler seve seve Müslüman olurdu. Hiçbir hareketinde, hiçbir işinde, hiçbir sözünde, hiçbir zaman, hiçbir çirkinlik, hiçbir kusur görülmemiştir. Kendisi için kimseye gücenmediği halde, din düşmanlarına, dine dil ve el uzatanlara karşı sert ve şiddetli idi. Herkese karşı yumuşak olmasaydı, Peygamberlik heybetinden, büyüklük hallerinden, kimse yanında oturmaya ve sözünü dinlemeye takat getiremezdi. Kimseden bir şey okumamış, öğrenmemiş, hiç yazı yazmamış iken, Tevrat, İncil ve bütün başka kitaplarda yazılı şeyleri bildirdi. Geçmişlerin hallerinden haber verdi. En büyük mucize olarak Kur’ân-ı kerîmi ortaya koydu ki, ayetlerden biri gibi söyleyemezsiniz diye meydan okuduğu halde kimse söyleyemedi.

İbn-i Hibbân

İbn-i Hibbân hazretleri hadîs ve Şâfi’î fıkıh âlimidir. İran’daki Sicistân’da Bust kasabasında doğdu ve 354 [m. 966] de Semerkand’da vefât etdi. Semerkand Kâdısı idi. Rivâyet ettiği birkaç hadîs-i şerîf şöyledir:

Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) hadis-i şeriflerinde buyurdu ki:

"İmân yetmiş küsur kısımdır. Utanmak da, imândan bir kısımdır."

“Her kim beş nesneyi hakir ve hor görse, beş nesneden mahrum olur; Ulemayı hakir görse, dinden mahrum olur ve dinine ziyan eder. Ümerayı [amirleri] hakir görse, dünyadan mahrum olur. Akrabasına istihfaf etse [aşağı görse], mürüvvetten mahrum olur. Kendi ehline istihfaf etse, maişetten mahrum olur. Komşularına istihfaf etse, menfaatlerinden mahrum olur.”

“Muhakkak Allahü tebâreke ve teâlâ hazretleri bir kimseye beş şeyi hazırlamadan beş şeyi vermez: Bir kimseye, nimetini arttırmasını hazırlamadıkça şükür vermez. Kabul etmeyi hazırlamadıkça dua vermez. Affetmeyi hazırlamadıkça istigfar vermez. Kabul edeceğini hazırlamadıkça tevbe vermez. Karşılığını hazırlamadan sadaka verdirmez.”

“Altı şey, altı vatanda [mahalde, halde] gariptir. Mescidler, içinde namaz kılmayan kavim arasından gariptir. Okumayanlar arasında Kur’ân-ı kerîm gariptir. Kur’ân-ı kerîm, fısk işleyenler yanında gariptir. Kötü huylu, zalim kocanın elindeki saliha kadın gariptir. Kendini dinlemeyen kavmin arasındaki âlim gariptir. Kötü huylu kadının elindeki salih zevc gariptir. Allahü teâlâ onlara kıyamet gününde elbette rahmet nazarı ile bakmaz.”

“Efsun yapan ve ateş ile dağlayan kimse, Allahü teâlâya tevekkül etmemiş olur.”

Resûlullah efendimiz Ebû Zer’e “radıyallahü anh” buyurdular ki: “Yâ Ebâ Zer! Gemiyi yenile. Muhakkak ki, derya derindir. Azık al, zira yolculuk uzundur. Yükünü hafif et. Zira geçilmesi zor geçitler var. Amelini halis eyle. Zira halisi-bozuğu ayıran Basîr’dir.”

Sâlim’in (radıyallahü anh) babasından rivayet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz “İki kişiye gıpta edilir. Birisi; Allahü teâlânın kelâmı olan Kur’ân-ı kerîmi gece-gündüz okur ve O’nun emirlerine uyar. Diğeri; Allahü teâlânın vermiş olduğu malı gece-gündüz O’nun rızası için sarf eder” buyurdu.

Ahmed Berkânî

Ahmed Berkânî hazretleri hadis ve fıkıh âlimlerindendir. 336'da (948) Türkistan’da Hârezm'e bağlı Berkan kasabasında doğdu. Medrese tahsilinden sonra Bağdat'a yerleşti ve burada hadis dersleri vermeye başladı. 425  (m. 1034) vefat etti. Naklettiği bazı hadis-i şerifler:

Şemseddin Şevberî

Şemseddin Şevberî hazretleri Şâfiî fıkıh âlimidir. 977 [m. 1569] da Mısır’da Şevber kasabasında doğdu. İlk tahsilinden sonra Kahire’ye gelerek fıkıh âlimlerinden ilim tahsil etti. 1069 [m. 1658] da Kahire’de vefât etdi. Kıymetli kitâpları vardır. Yazdığı kıymetli fıkıh kitabında buyuruyor ki:

Akîka, çocuk nimetine karşılık, Allahü teâlâya şükretmek niyeti ile hayvan kesmektir. Çocuğa nafaka vermesi vâcip olan kimsenin, yedinci günü isim koyması ve başını kazıyıp, saçının ağırlığı kadar, erkek için altın veyâ gümüş, kız için gümüş sadaka vermesi ve erkek için iki, kız için bir akîka hayvanı kesmesi müstehaptır. Akîka hayvanı, kurbanlık hayvan gibi olmalıdır. “Akîka keseceğim” denirse, Kurban Bayramında kesilmesi şart değildir, istediği zaman kesilebilir. Fakat, “Akîka kurban edeceğim” denirse, Kurban Bayramında kesilir.
Akîkayı kesmeyip bedelini fakire tasadduk etmek, akîka yerine geçmez. Resûlullah Efendimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” nübüvvetten sonra, kendisi için akîka kestiği muteber kitaplarda yazılıdır. Hicretin sekizinci yılında İbrâhîm dünyâya gelince, yedinci günü, Resûlullah Efendimiz, İbrâhîm’in başını tıraş ettirip, saçının ağırlığı kadar gümüş sadaka verdi ve akîka olarak iki koç kesti. Saçlarını gömdü. Aişe (radıyallahü anha)'den şöyle rivâyet edilmektedir: "Resûlullah Efendimiz bize erkek çocuklar için iki, kız çocukları için bir koyun 'akîka' olarak kurban etmemizi emretti."
Yine Hazreti Âişe validemizin rivâyetine göre, Peygamber Efendimiz, torunları Hasan ile Hüseyin'in doğumlarının yedinci günü akikalarını kesmiş ve adlarını koymuştur. 
Ölü olarak doğana isim konmaz ve akîkası kesilmez. Etlerinden, kesen yiyebilir ve pişmiş veyâ çiğ olarak zengin, fakîr herkese verebilir. Akîka kesmek, Şâfiî ve Mâlikî mezheblerinde sünnet-i müekkededir. Şâfiî ve Hanbelî mezheblerinde, kemikleri atılmaz, kırılmaz. Oynak yerlerinden ayrılıp toplanır. Bir temiz, beyâz bez içinde gömülür. Hanefî ve Mâlikî mezheblerinde kemikleri kırılabilir. Akîka, çocukları belâlardan, hastalıklardan korur. Kıyâmette, anaya, babaya, ayrı bir şefâat ederler. Şefaat etsin diye ölmüş çocuk için, torun için, hatta yaşlı kimse, kendisi için de kesebilir. Peygamber efendimiz de, kendisi için akika kesmiştir. Bunun için hangi mezhepten olursa olsun, herkesin akika kesmesi çok iyi olur.

Bakkalzâde İsmail Hakkı Efendi

Bakkalzâde İsmail Hakkı efendi son devir Osmanlı müderrislerindendir. 1830 senesinde Trabzon-Çaykara'ya bağlı Ataköy'de (Şinek) doğdu. Trabzon civarındaki medreselerde büyük âlimlerden ilim öğrendi. Sonra Çaykara Medresesinde müderrislik yaptı. Rusların Trabzon'u işgali sırasında yaptığı vaazlarla halkı cihada çağırdı; talebelerinden kurduğu birliklerle Rus ordusu­nun Baltacı deresinden geçmesine en­gel olmaya çalıştı. 1921’de doğduğu köyde vefat etti. Bir dersinde buyurdu ki:

Enes “radıyallahü teâlâ anh” hazretlerinden rivâyet olunmuştur. Resulullah sallallahü aleyhi ve sellem Efendimiz buyurdular ki: (Ümmetim yağmur gibidir. Önce gelenler mi, yoksa sonra gelenler mi üstündür bilinmez!) Yağmur, önce ekini bitirir. Sonra, sapı üzerine durduğu hâlde [o hâle gelince] olgunlaştırır, terbiye eder. Yağmurun fâidesinin evvelinde mi, sonunda mı olduğu bilinmez. Böylece; bu ümmette de, evvelkiler dîni kâim kıldılar; kurdular. Sonrakiler, zamanla insanların bozduğu dîni doğru olarak, önceki gibi kurdular. Bu hadîs-i şerîfte işâret olunmuştur ki, muhakkak bu ümmetin âhiri [sonra gelenleri] hayır ve salâhta, dînin kuvvetli olmasında öncekiler gibi olur. O rivâyet üzerine, hadîs-i şerîfte bildirildiği gibi, Mehdî hazretlerinin gelmesi mahallinde, Îsâ bin Meryem “alâ nebiyyinâ ve aleyhisselâm” hazretlerinin gelmesi [nüzûlü] vaktinde, geçmiş ümmetlerin aksine olarak, çok kuvvetli olup, önce gelenlere benzeyecektir. Zîrâ onların [geçmiş ümmetlerin] sonra gelenleri dîni tebdîl ve Kitâbullahı tahrîf etdiler. [Hadîd sûresi 16'ncı âyet-i kerîmesinde meâlen], (... Kur’ân-ı kerîmden evvel kitâp verilenler gibi olmayınız! Onlar, kendileri ile Peygamberleri arasındaki zaman uzayınca, kalblerine kasvet yerleşip, çoğu dinden çıkıp, kitâplarına göre ameli terk ettiler) buyurulmuştur.
Sûre-i Âl-i İmrânda, 110'uncu âyet-i kerîmenin tefsîrinde, Allahü teâlâ, meâlen, (Sizler, bütün insanlar içinde en iyi bir ümmetsiniz, cemâ’atsiniz!) buyurmuşdur. Katâde’den naklolunmuştur ki, onlar ümmet-i Muhammeddir. Ondan evvel hazret-i Mûsâ’dan, hazret-i Dâvud’dan ve hazret-i Süleymân’dan “aleyhimüsselâm” gayri bir Peygamber harb ile emr olunmamışdır. Onlar küffâr ile harb ederler. Küffârı [kâfirleri] dinlerine dâhil ederler. Onlar, insanlar için hayırlı ümmet olurlar idi.

Ganîm-i Bağdâdî

Ganîm-i Bağdâdî hazretleri Osmanlı Hanefî âlimlerinden olup mezhepte müctehid derecesindeydi. Bağdad’da doğdu ve tahsiline burada başladı. Daha sonra Antep'e giderek Şeyh Alaaddin'in sohbetlerinde kemale erdi. Bağ­dad’a dönerek Müstansıriyye Medresesi'ne mü­derris olarak tayin edildi. 1032 (1623)’de vefat etti. “Elfâzü'l-küfr ve'l-câkid” isimli eserinde buyuruyor ki:

İslamiyetin imansızlık alameti dediği sözleri söyleyen ve işleri yapan, kalbinde tasdik olsa ve inandığını söylese de kâfir olur. İslamiyetin tazimini emrettiği şeyi tahkir etmek, kötülemek böyledir. Bunun için, Allahü teâlâya layık olmayan şey söyleyen kâfir olur. Mesela Allah gökten bize bakıyor demek, sen bana zulmettiğin gibi, Allah da sana zulmediyor demek, filan Müslüman benim gözümde Yahudi gibidir demek, yalan bir söze, Allah biliyor ki doğrudur demek ve melekleri küçültücü şeyler söylemek ve Kur'an-ı kerimi, hatta bir harfini küçültücü söz söylemek, bir harfine bile inanmamak, küfür olur.
Peygamberleri küçültücü şeyler söylemek, Kur'an-ı kerimde isimleri bildirilen yirmi beş Peygamberden birine inanmamak, meşhur sünnetlerden birini beğenmemek, çok iyilik yapan birisi için, Peygamberden daha iyidir demek küfürdür. Peygamberler muhtaç idi demek küfür olur. Çünkü onların fakirlikleri kendi istekleri ile idi. Birisi peygamber olduğunu söylese, buna inananlar da kafir olur. (Kabrim ile minberim arası, Cennet bahçelerinden bir bahçedir) hadis-i şerifini işitince, ben minber, hasır ve kabirden başka bir şey görmüyorum demek küfür olur...
Ahirette olacak şeylerle alay etmek küfürdür. Kabirdeki ve kıyametteki azaplara inanmamak, Cennette Allahü teâlâyı görmeye inanmamak, ben Cenneti istemem, Allahı görmeyi isterim demek küfür olur. İslamiyete inanmamak alameti olan sözler, fen bilgileri din bilgilerinden daha hayırlıdır demek, namaz kılsam da, kılmasam da beraberdir demek, zekât vermem demek, faiz helal olsaydı, zulmetmek helal olsaydı demek, haramdan olan malı fakire verip sevap beklemek, fakir, verilen paranın haram olduğunu bilerek, verene hayır dua etmek, İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin kıyası hak değildir demek küfürdür.

İbrâhim Lâkânî

İbrâhim Lâkânî hazretleri kelâm âlimi ve büyük velî olup, 1041 [m. 1632] senesinde vefât etmiştir. İlm-i kelâmda yazdığı (Cevhere-tüt-tevhîd) kitabı meşhurdur. Bu kitabında buyuruyor ki:

Bazı muteber kitaplarda iman artar diye yazıyor. İman artar mı? Buna cevap olarak deriz ki: Kur’an-ı kerimde mealen buyuruluyor ki:
(Onlara [iman edenlere], [Düşmanlarınız] “Size karşı bir ordu topladı, onlardan korkun” dediler. Bu, onların imanını artırdı ve “Allah bize yeter. O ne güzel vekildir” dediler.) [Al-i İmran 173]
(Müminler, Allah anılınca kalbleri ürperen, âyetler okununca, imanları artan ve yalnız Rablerine dayanıp güvenen kimselerdir.) [Enfal 2] 
(Bir sûre inince onlardan [Münafıklardan] bir kısmı, [alay ederek] “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” derler. İman edenlerin ise,[her inen sûre] imanlarını artırır.) [Tevbe 124]
(O [Allah] imanlarını bir kat daha arttırsınlar diye müminlerin kalblerine güven verdi.) [Fetih 4]
(Cehennemin görevlilerini yalnız meleklerden kıldık. Meleklerin sayısını [19 olarak] bildirmekle de, inkârcılar için bir fitne [imtihan] yaptık. Böylece inananların imanlarının artmasını sağladık. İnkârcılar “Allah bu misalle ne demek istiyor ki" derler. İşte Allah, böylece, dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola eriştirir.) [Müddessir 31]
Bu âyetlerde imanın arttığı bildiriliyor. İman, belli olan altı esasa inanmaktır. Bu altı esas azalıp çoğalmaz. Âlimler, imanın artması, parlaklığının, nurunun, kuvvetinin artmasıdır diye açıklıyorlar. Bir hadis-i şerifte, (Ebu Bekr-i Sıddık'ın imanı, bu ümmetin hepsinin imanlarının toplamından daha ağırdır) buyuruldu. Bu da, imanın nuru, parlaklığı bakımındandır. Fazlalık, asılda, özde değil, sıfatlardadır. Nitekim, Peygamberler de, herkes gibi insandır. İnsanlık bakımından, arada fark yoktur. Fark, kâmil, üstün sıfatlardan ileri gelmektedir. Üstün sıfatları olmayan, sanki olanlardan ayrıdır. Bununla beraber, insan olmakta hepsi birdir. Aralarında azlık, çokluk yoktur. İnsanlık, azalır, çoğalır denilemez. İmanın doğrusu, kalbin tasdiki, yani inanmasıdır. Zan ve şüpheye, iman denmez. 

Şehriyâr Deylemî

Şehriyâr Deylemî hazretleri hadis âlimidir. 1090 [h. 483] senesinde İran’ın Hemedân şehrinde doğdu, 1163  [h. 558]’de vefat etti. Kitabında yer alan Hadis-i şeriflerden bazıları:

Peygamber efendiimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) huzûruna bir adam gelmişti. Peygamberimiz, gelen kimsenin huzûrunda titrediğini görerek, “Rahat ol, korkma! Ben, kuru ekmek yiyen bir kadının oğluyum” buyurdu.
Abdullah İbni Ömer (radıyallahü anhümâ) haber veriyor. Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “Namazlarını vakitleri gelince hemen kılanlardan Allahü teâlâ razı olur. Vakitlerinin sonunda kılanları da af eder.” 
Ebû Hüreyre’nin (radıyallahü anh) bildirdiği bir hadîs-i şerîfte Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “İnsan ölünce, ameli kesilir. Ancak, kendisine ait şu üç şey müstesna: 1) Sadaka-i câriye, 2) Faydalanılan ilim, 3) Arkasından dua eden salih evlat.” Yine Ebû Hüreyre’nin bildirdiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kim bir mü’minin dünya sıkıntılarından bir sıkıntısını giderirse, Allahü teâlâ da onun kıyamet günündeki sıkıntılarından bir sıkıntısını giderir. Güç durumda olana kolaylık gösteren kimseye, Allahü teâlâ dünya ve ahirette kolaylık gösterir. Kim bir Müslümanı setrederse, Allahü teâlâ da onu dünya ve ahirette setreder. Kul, kardeşinin yardımında olduğu müddetçe, Allahü teâlâ da ona yardım eder. İlim aramak için yola çıkan kimseye, Allahü teâlâ Cennete giden yolu gösterir. Allahü teâlânın evlerinden bir evde (mescidlerden bir mescidde), Allahü teâlânın kitabını okumak ve onu aralarında öğrenmek için bir araya gelenlerin üzerine manevi huzur iner, Allahü teâlânın rahmeti onları kaplar. Melekler onları kuşatır. Allahü teâlâ, onları, katında bulunanlar arasında anar.”
Ebüdderdâ’nın (radıyallahü anh) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte Resûlullah efendimiz buyurdu ki: “Göktekiler, yerdekiler ve sudaki balıklar, âlim için istiğfar ederler. Âlimin âbide (ilmi olmayıp sâdece ibadet eden kimseye) üstünlüğü, ondördüncü gecesinde ayın, diğer yıldızlara üstünlüğü gibidir. Âlimler Peygamberlerin vârisleridir. Peygamberler miras olarak dinar ve dirhem bırakmazlar. Onlar sadece ilmi miras bırakırlar, ilmi alan, bol nasibi elde etmiş olur.”

Mahmûd bin Ahmed Mahbûbî

Burhânü’ş-şerîa hazretleri Hanefi fıkıh âlimidir. Asıl adı Mahmûd bin Ahmed Mahbûbî olup, 673 [m. 1274] de Moğol istilasında yüzlerce âlim ile birlikte şehid oldu. (Vikâye) kitabı meşhurdur. Bu kitabında buyuruyor ki:

Meyyit için iskat ve devir yapmak, Hanefî mezhebinde caizdir. Hadîs-i şerîfte, (Bir kimse başkası yerine oruç tutamaz ve namaz kılamaz. Fakat, onun orucu ve namazı için fakiri doyurur) buyuruldu. Fâite, yani özür ile kaçırıp, kazaya kalmış namazları bulunan bir kimse, bunları îmâ ile de kılmaya gücü yeter iken kılmamış ise, öleceği zaman, kefaretinin iskat edilmesi için vasiyet etmesi vaciptir. Kazaya gücü yetmemiş ise vasiyet etmesi lazım olmaz. Ramazân-ı şerîfte oruç yiyen misafir ve hasta da, kaza edecek zaman bulmadan ölürse, vasiyet etmeleri lazım gelmez. Allahü teâlâ bunların özürlerini kabul eder.
Hastanın kefaretlerinin iskâtı, öldükten sonra velîsi tarafından yapılır. Ölmeden önce yapılmaz. Diri insanın kendi için iskât yaptırması caiz değildir. Üzerinde Allahü teâlânın hakkı veya kul hakkı bulunan kimsenin, iki şahit yanında vasiyet söylemesi veya yazmış olduğunu bunlara okuması vaciptir. Üzerinde hak bulunmayanın vasiyet etmesi müstehabdır. Kefaret iskatı için vasiyet eden meyyitin velîsi, yani mirasını yerlerine sarf için vasiyet etdiği vasîsi, vasî yoksa vârisi olan kimse, mirasın üçte birinden, her bir vakit namaz için ve vitir namazı için ve kaza edilmesi lazım olan bir günlük oruç için, birer fıtra miktarı, yani yarım sâ’ [beşyüz yirmi dirhem] buğdayı fakirlere veya fakirlerin vekillerine fidye olarak sadaka verir. Vasiyet etmedi ise, velînin kefaret iskatı yapması, Hanefî’de lazım olmaz. Kul hakkını, vasiyet olmasa da, meyyitin bıraktığı maldan velînin ödemesi her mezhepte lazımdır.
Kazaya kalan oruçların fidyesini, yani mal ile ödenmesini vasiyet etti ise, bunu yerine getirmek vaciptir. Çünkü İslamiyet emretmekdedir. Vasiyet etmedi ise, vârisi kendi malı ile yapabilir. Namazı vasiyet etti ise, namaz fidyesini vermek vacip değil, caiz olur. Bu son ikisi kabul olmaz ise, hiç olmazsa sadaka sevabı hasıl olup, günahlarını temizlemeye yardım eder. İmâm-ı Muhammed böyle buyurmuştur.

Abdurrahman İmâdî

Abdurrahman İmâdî hazretleri Osmanlı fıkıh âlimlerindendir. Şam Müftüsü idi. 978 [m. 1571] de doğdu, 1051 [m. 1641] de vefat etti. (El-hediyye fil-ibârât-il-fıkhiyye) kitabı meşhurdur. Bu kitapta buyuruyor ki:

Müezzin efendi, ezan okurken, Resûlullahın ismini ilk işitince, (Sallallahü ve selleme aleyke yâ Resûlallah!) demek ve ikinci işitmekte, (Kurret ayneyye bike yâ Resûlallah!) demek, sonra iki baş parmağını gözleri üstüne koyup, çekmeden, (Allahümme metti'nî bissem'i vel-basari) demek, müstehabdır. Çünkü, Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem), böyle yapanı Cennete götürür. İmâm-ı Ahmed ibn-i Hanbel, ibn-i Cevzî ve ibn-i Hacer, bunun hadis olduğunu bildiriyorlar. İmâm-ı Süyûtî de, bu hadisi (Câmi-us-sagîr)de bildirmektedir.
Peygamberimiz, hiç şüphesiz Peygamberlerin ve sâlihlerin en üstünüdür. Onun ismi anılınca, Allahü teâlâ rahmet ve merhamet etmektedir. Allahü teâlânın rahmet ettiği zamanda yapılan dua kabul olur. Ezan okunurken, (Seninle gözüm nurlanır, kalbim sevinir yâ Resûlallah!) demek, dünyada ve ahirette sevinmek için duadır. Böyle dua etmek İslamiyete uygundur.
Beydâvî tefsîri hâşiyesinde, Ebil Vefâ’dan alarak bildiriyor ki: Bazı fetvalarda gördüm ki, Ebû Bekr-i Sıddîk (radıyallahü anh), ezan okunurken, Resûlullahın ismini işitince, iki baş parmağının tırnağını öptü. Sonra, gözlerine sürdü. Niye böyle yaptın buyurulunca, senin mübârek isminle bereketlenmek için yâ Resûlallah dedi. (Güzel yaptın. Böyle yapan, göz ağrısı çekmez) buyurdu. Tırnakları göze koyunca, (Allahümmahfaz ayneyye ve nevvirhümâ) demelidir. Ebû Bekr-i Sıddîk'ın haber verdiği hadis-i şerifte, (Müezzin “Muhammeden resûlullah” deyince, bir kimse, iki baş parmağını öper, sonra gözlerine sürer ve “Eşhedü enne Muhammeden abdühu ve Resûlüh, Radıytü billâhi rabben ve bil-islâmi dînen ve bi-Muhammedin sallallahü aleyhi ve selleme nebiyyen” derse, şefaatim ona helal olur) buyuruldu.
Bir hadis-i şerifte de, (Ezan okunurken ismimi işitince, iki baş parmağını gözüne koyanı, kıyamet günü arar, bulur ve Cennete götürürüm) buyuruldu.

Zeyneddîn-i Hâfî

Zeyneddîn-i Hâfî hazretleri tasavvufta Halvetiyye yolunun kollarından Zeyniyye yolunun kurucusudur. 1356 (h.757)’de Horasan’da Hâf beldesinde doğdu. 1435 (H.838)’de Herât’ta vefat etti. sohbetlerinde buyurdu ki:

“Tam ehil olmadan fetva veren kimse, Allahü teâlânın nezdinde mes'ûl olur. Böyle kimse, Cehennem'in ta kenarındadır.”
“Biz bir Âlime gittiğimizde, bize göre, ondan edep ve terbiyeyi öğrenmek, onun ilminden istifade etmekten önce gelirdi.”
“İlmin birtakım düşmanları vardır. Birisi âlimi terk etmek. Böylece, âlim, ölümüyle ilmini de alıp götürür. Diğeri, unutmak. En tehlikeli düşmanı ise, yalandır.”
“İlim ona üstün gelme düşüncesiyle alınır ve öğrenmeye çalışılırsa, ilim galip ve üstün gelir. Hiçbir şey de elde edilmez. Fakat, ilme, gece gündüz bir dost gibi yapışılırsa, o zaman ilim elde edilir.”
“Faydalı ilim, Allahü teâlânın indinde, pek faziletli bir ibadettir.” 
"Bizden önceki büyüklerimizden duydum: Sünnete sarılmak, insanın dünya ve ahirette kurtuluşuna vesiledir. İlmi yaşatmak din ve dünya işlerinin iyi olmasını temin eder. İlim giderse, din ve dünya da gider. Her şeyin nizam ve intizamı bozulur.”
Bir gün “Sizi Cehennem'e düşmekten muhafaza edecek şeyleri çoğaltınız” dedi. “O şey nedir?” diye sorduklarında; “Mâruf, iyilik” cevabını verdi.
“Sevgi seni konuşturur, korku rahatsız eder, hayâ susturur.”
“İnsanlar Allahü teâlâdan korktukları müddetçe, doğru yolda yürürler. Bu korku kalplerinden gitti mi, yollarını kaybederler.”
“Bir kula bak, vaktini boşa harcıyorsa, boş şeylerle vakit geçiriyorsa, Allahü teâlâyı anmıyorsa, bilesin ki, Allahü teâlâ onu sevmiyor.”
“İnsanların ayıpları ile meşgûl olan, kendi ayıbını görmez.”
“Biz öyle insanlara kavuştuk ki, onların her birinin ilmi arttıkça, zühdü de artıyordu. Dünyaya karşı ihtiyaçsız olup, onu sevmiyorlardı. Ama siz, bu hâlin tam zıddına sâhipsiniz. İlminiz arttıkça, dünyaya karşı sevginiz artıyor. Ona kavuşmak için, birbirinizi iterek geçiyorsunuz. Onlar başkaydı. Dünya malını ilim elde etmek için harcarlardı, onları böyle gördük. Ama siz şimdi tam tersine; bir bilginiz varsa, dünyalık sâhibi olmak için, ortalığa saçıyorsunuz.”

Seyyid Yusuf Halvetî

Yusuf Halvetî hazretleri Azerbaycan’da yaşamış büyük velîlerdendir. Seyyid olup, soyu Peygamber efendimize ulaşır. Şirvan’da doğdu. 1308 (H.708)’de orada vefat etti...

Bu mübarek zata "Tasavvuf nedir?" diye sordular. "Hakiki din âlimlerinden birine bağlanıp, ona teslim olmak. Onun feyz ve bereketlerinden istifade etmek. Kimseye karışmayıp, kendi halinde insanlardan ayrı yaşamaktır" buyurdu. Bir gün buyurdu ki:
"Sıddîkların, yükseldikçe istedikleri bir şey vardır ki, o da riyaset muhabbetidir. Buradaki 'riyâset muhabbeti' insanların başına geçmek arzusu değildir. Zaten, evliyalık yolunda bulunmanın ilk şartı, bunu terk etmektir. Nerede kaldı ki, en sonda hasıl olan şey 'riyâset muhabbeti' olsun. Bu ifadeden murâd; Allahü teâlânın indinde, evliyayı sevenler için şefaat makamı taleb etmektir."
"Eğer imkânım ve ayaklarım sağlam olsaydı, evliyâya muhabbeti olanları ziyâret etmek için, Horasan'a kadar giderdim."
"İzzet ve şerefi, Allahü teâlânın dinine uygun olmayan hallerde arayan kimseyi, Allahü teâlâ, hakir ve zelil eder."
"Dine uymakta gevşek davrananlarla berâber olmaktan, son derece sakınmalıdır. Onlar, insanın felâketine sebep olurlar."
"Fakirler dünya ve ahirette her bakımdan rahattırlar."
"Tasavvuf yolunda bulunmak; gönül, kalp hâlidir. Dil ile bazı şeyleri söylemek kafi değildir."
"Bazı kimseler vardır ki velîdirler. Büyük zatlar bu kimselere bakınca, tasavvuftaki makamlarını görürler. O kimsenin ise, bunların hiçbirinden haberi olmaz."
"Velî, içinde bulunduğu ânı değerlendirmek için çırpınır. Diğer vakitleri kıymetlendirmek için çalışsa, içinde bulunduğu vakti harcamış olur. İleriki vakte kavuşacağı da, zaten belli değildir. Bunun için gerçek velî, her an, içinde bulunduğu anı değerlendirir. Böylece bütün ömrü kıymetli olur."
"Hastalık gelmeden sıhhatin, meşgûliyet gelmeden boş vaktin, ölüm gelmeden evvel hayâtın kıymetini biliniz" diye nasihat ederdi. Dünyada geçen vakitlerinin en kıymetlisinin Allahü teâlânın zikri ile geçen vakitleri olduğunu beyân eder ve dualarında; "Allah'ım, dünyadaki en güzel vakitlerimizi senin zikrin ve sana ibadetle geçen vakitler yap" diye yalvarırlardı.

Şehabeddin Ahmed Sivâsî

Şehabeddin Ahmed Sivâsî hazretleri Anadolu velîlerinden olup Sivaslıdır. Fıkıh, tefsir ve diğer aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs oldu. Zeynüddîn-i Hâfî'nin halîfelerinden Mehmed Efendinin hizmetine girdi. Beraberce İzmir yakınlarındaki Selçuk'a geldiler. Hocasının vefatından sonra burada talebe yetiştirdi, 1398 (H.800)de orada vefât etti. Bir sohbetinde buyurdu ki:

Cenâb-ı Hak, Resûlullah efendimize (sallallahü aleyhi ve selem) tâbi olmayı çok sever. Ona uymanın ufak bir zerresi, bütün dünya lezzetlerinden ve bütün ahiret nimetlerinden daha üstündür. Hakiki üstünlük, Onun sünnet-i seniyyesine tabi olmaktır. Mesela O’na uyan bir kimsenin gün ortasında bir parça uyuması, ona uymaksızın birçok geceleri ibadetle geçirmekten kat kat daha kıymetlidir. Çünkü (Kaylûle etmek) yani öğleden önce biraz yatmak, âdet-i şerifesi idi. Mesela O’nun dininin emrettiği için, bayram günü oruç tutmamak ve yiyip içmek, O’nun yolunda bulunmayıp senelerce tutulan oruçlardan daha kıymetlidir. İslamiyetin emri ile fakire verilen az bir şey ki, buna zekat denir, kendi arzusu ile, dağ kadar altın sadaka vermekten daha efdaldir.
Emîr-ül-müminin Ömer (radıyallahü anh), bir sabah namazını cemaat ile kıldıktan sonra, cemaate bakıp, bir kimseyi göremeyince sordu: Eshâbı dediler ki, “Geceleri sabaha kadar ibadet ediyor. Belki şimdi uyku bastırmıştır.” Emîr-ül-müminin buyurdu ki: “Keşke bütün gece uyuyup da, sabah namazını cemaat ile kılsaydı, daha iyi olurdu.”
İslamiyetten sapıtmış olanlar, sıkıntı çekip ve mücâhede edip, nefislerini körletiyor ise de, bu dine uygun yapmadıklarından kıymetsizdir ve hakirdir. Eğer bu çalışmalarına ücret hasıl olursa, dünyada birkaç menfaatten ibaret kalır. Halbuki, dünyanın hepsinin kıymeti ve önemi nedir ki, bunun birkaçının itibar olsun. Bunların işi az, kazançları pek çoktur. Bazen bir saatlik çalışmaları, yüz binlerce senenin kazancını hasıl eder. Bunun sebebi şudur ki, İslamiyete uygun olan amel, Hak teâlânın makbulüdür. İslamiyete uymayan şeylerin hiçbirisini Hak teâlâ sevmez, beğenmez. Sevilmeyen, beğenilmeyen şeye sevap verilir mi? Belki cezaya sebep olur. O halde, saadet-i ebediyyeyi ele geçirten sermaye, Peygamberimizin dinine yapışmaktır. Bütün zarar ve fesatların başı, İslamiyetten ayrılmaktır.

Ahmed bin Nasr Dâvûdî

Ahmed bin Nasr Dâvûdî hazretleri Malikî fıkıh âlimidir. Libya’da Biskra kasabasında doğdu. Trablusgarp’ta zamanın büyük âlimlerinden fıkıh ilmini tahsil ettikten sonra Cezayir’de Tlemsan’a göç etti ve orada talebe yetiştirdi. 402 (m. 1011)’de Tlemsan’da vefat etti. Bir dersinde şunları anlattı:

Dâvûd bin Hüseyin

Dâvûd bin Hüseyin hazretleri Tebe-i tabiînin siyer ve hadis âlimlerindendir. Medine'de yaşadı. Medine'de 135 (m. 752)’de vefat etti. Siyer kitabında şöyle anlatmaktadır:

Resûlullah efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” ümmî idi. Yani kitap okumamış, yazı yazmamış, kimseden bir ders görmemişti. Mekke'de doğup, büyüyüp, belli kimseler arasında yetişip, seyahat etmemiş iken, Tevrat’ta, İncil’de ve Yunan ve Roma devirlerinde yazılmış kitaplarda bulunan bilgilerden, hadiselerden haber verdi. İslamiyeti bildirmek için, Müslümanlara mektuplar yolladı. Hicretin altıncı senesinde Rum, İran ve Habeş hükümdarlarına ve diğer Arap meliklerine mektuplar gönderdi. İran şahı Hüsrev Perviz bu mektubu parçaladı. Getiren sahâbîyi şehid etti. Az zaman sonra oğlu Şîrûye tarafından öldürüldü. Resûlullah efendimizin peygamberliğini işiten herkesin O’na iman etmesi vaciptir. İşittikten sonra iman etmeden vefat eden Cehenneme girecek ve orada sonsuz olarak azap çekecektir.
Resûlullah efendimizin isimleri, halleri, Tevrat’ta, İncil’de yazılı idi. Yahudi ve Hristiyanlar, O’nun teşrif etmesini bekliyordu. Fakat kendilerinden gelmeyip Araplardan geldiği için bazıları kıskandı, inkâr etti. Halbuki birçok âlimleri ve akıllıları insaf edip Müslüman oldu. O’nun peygamber olduğuna inanmamak, O’nun büyüklüğünü, üstünlüğünü anlamamak, O’nun kıymetini, şerefini azaltmaz. Allahü teâlâ, (İnşirâh) sûresinde, (Senin zikrini yükselttim), kendi ismimin yanında olarak, her yerde söylenir buyurdu. Yeryüzünde bir derece batıya gidildiğinde namaz vakitleri dört dakika sonra başladığı için, dünyanın her yerindeki Müslümanlar, her günün her dakikasında ezan okumakta, O’nun mübarek ismi her yerde, her an saygı ve sevgi ile söylenmektedir.
O, bütün insanların ve cinnilerin Peygamberidir. Her asırda yaşayan her milletin O’na uyması vaciptir. Her mü’minin O’nun dinine yardım etmesi, ahlakı ile huylanması, mübarek ismini çok söylemesi, ismini söylediğinde ve işittiğinde saygı ile ve sevgi ile salât-ü selâm getirmesi, mübarek cemalini görmeye aşık olması, O’nun getirdiği Kur’ân-ı kerîmi ve İslamiyeti sevmesi ve hürmet etmesi lazımdır...

Ebü’l-Hasen Cürcânî

Ebü’l-Hasen Cürcânî hazretleri Şafiî fıkıh âlimi olup Abbasi Kâdılkudât (Şeyhülislam)larındandır. 316 (m. 928) yılında İran'ın Cürcân şehrinde doğdu. İlk tahsi­lininden sonra Nîşâbur'daki âlimler­den hadis okudu. Daha sonra Bağdad âlimlerinden ilim öğrendi. Kâdılkudâtlık makamına getirildi. İran'ın Rey şehrinde 392 (m. 1001)’de ve­fat etti. Buyurdu ki:

İnsana önce itikadını, imanını düzeltmek, bundan sonra salih işleri yapmak lazımdır. İbadetlerin hepsini kendinde toplayan ve insanı Allahü teâlâya en çok yaklaştıran şey namazdır. Peygamber efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem), “Namaz dinin direğidir. Namaz kılan kimse dinini kuvvetlendirir. Namaz kılmayan, elbette dinini yıkar” buyurdu. Namazı doğru dürüst kılmakla şereflenen bir kimse, çirkin kötü şeyler yapmaktan korunmuş olur. Ankebût sûresinin kırkbeşinci âyetinde meâlen, “Doğru kılınan namaz, insanı fahşâdan ve münkerden herhalde uzaklaştırır” buyuruldu. İnsanı kötülüklerden uzaklaştırmayan bir namaz, doğru namaz değildir. Görünüşte namazdır. Bununla beraber doğrusunu yapıncaya kadar görünüşü yapmayı elden bırakmamalıdır. Büyüklerimiz, “Bir şeyin hepsi yapılamazsa, hepsini de elden kaçırmamalıdır” buyurdu. Sonsuz ihsan sahibi olan Rabbimiz, görünüşü hakikat olarak kabul edebilir. Namazları cemaat ile ve huşû ve hudû ile kılmalıdır. Çünkü insanı dünyada ve ahirette felaketlerden, sıkıntılardan kurtaracak ancak namazdır. Mü'minûn sûresi başındaki âyet-i kerimede meâlen, “Müminler herhalde kurtulacaktır. Onlar, namazlarını huşû ile kılanlardır” buyuruldu. Tehlike, korku bulunan yerde yapılan ibadetin kıymeti kat kat daha çok olur. Düşman saldırdığı zaman askerin ufak bir iş görmesi pek çok kıymetli olur. Gençlerin ibadet etmeleri de bunun için daha kıymetlidir. Çünkü nefislerinin kötü isteklerini kırmakta ve ibadet etmek istememesine karşı gelmektedirler. Eshâb-ı Kehf, bir hicret yaparak din düşmanları arasından çıktıkları için şerefli oldular. Peygamber efendimiz bir hadis-i şerifte, “Fitnenin, fesadın çoğaldığı zamanda ibadet etmek, hicret ederek benim yanıma gelmek gibidir” buyurdu. Din düşmanlarının güçlük çıkarması, ibadetlerin şerefini arttırmakta, sevabı kat kat çoğalmaktadır. Zarar yapmak istemeleri, Müslümanlar için faydalı olmaktadır.

Abdullah Lebbân

Abdullah Lebbân hazretleri hadîs âlimidir. İran’da İsfahan’da doğdu. 446 (m. 1054) senesinde Bağdad’da vefât etti. Kitaplarında naklettiği bazı Hadis-i Şerifler:

Ebû Nuaym İsfehânî

Büyük hadis âlimlerinden Ebû Nuaym İsfehânî hazretleri İran’da yaşamıştır. İsfehân şehrinde doğdu. İlim tahsili için Bağdad’a gitti. Sonra memleketine döndü. 430 (m. 1039)’da orada vefat etti. “Delailü'n-Nübüvve” kitabında, Resûlullah aleyhissalâtü vesselâm efendimizin peygamberliğini ve mucizelerini anlatmaktadır. Bu eserinde şöyle buyuruluyor: 

Ebu’s-Safâ bin İshak

Ebu’s-Safâ bin İshak hazretleri, Mısır’da yetişen Mâliki fıkıh âlimlerindendir. Abdullah Menûfî'nin en büyük talebelerindendir. Hocasının vefatı üze­rine onun ders halkasını devraldı. Da­ha sonra Şeyhûniyye Medresesi'nde mü­derris oldu. 776 (m. 1374)’de vefat etti. Bir dersinde buyurdu ki:

Mübarek Ramazan ayında da, bütün iyilikler, bütün bereketler bulunur. Kur'an-ı kerim bu ayda nazil oldu. Bekara suresinin yüzseksenbeşinci ayetinde mealen, (Kur'an-ı kerim, Ramazan ayında indirildi) buyuruldu. Kadir gecesi bu aydadır. Bir kimse, bu ayı saygılı, iyi geçirerek bu ayın iyiliklerine, bereketlerine kavuşursa, bu senesi iyi geçerek, hayırlı ve bereketli olur. Resûlullah buyurdu ki: (Oruçlu olan kimse, hurma ile iftar etsin! Çünkü hurma bereketlidir.) Hurmanın bereketli olması şöyledir ki; onun ağacına (Nahle) denir. Bu ağacın yaradılışında, topluluk ve adalet vardır. İnsanın yaradılışı da böyledir. Bunun içindir ki, Peygamberimiz Nahle ağacına, Âdem oğullarının halasıdır dedi. (Halanız olan nahleye saygı gösteriniz! Çünkü bu ağaç, Âdem aleyhisselâmın çamurundan kalan artıktan yaratılmıştır) buyurdu.
Görülüyor ki, Nahle, Âdem aleyhisselâmın çamurundan yaratılmıştır. Bunun için, nahlenin meyvesi olan hurma yenince, insanın parçası, dokusu olur. Böylece hurmada bulunan her şey, insana da aktarılmış olur. Hurmada bulunan sonsuz üstünlükler, bunu yiyende de bulunur. Hurmayı yiyen herkes böyle olur ise de, oruçlu kimse, iftar zamanında, şehvetlerden ve dünyanın geçici zevklerinden temiz olduğu için, hurmadan pek çok istifade eder. Anlattığımız faydaları daha tam ve daha olgun olur. O Server, (Müminin sahurunun hurma ile olması ne güzeldir) buyurdu. Bu da belki, hurma insanın dokularına karışınca, insanın hakîkatini tamamladığı içindir. Oruçlu iken, böyle şey olmadığı için, bunun karşılığı olarak sahurda hurma yemenin güzel olduğunu bildirmiştir.
Hurma yemek, çeşitli yemekleri yemek gibi faydalı olmaktadır. Hurmanın bu bereketi, kendisinde her şey bulunduğu için, iftar zamanına kadar insanda kalır. Hurmanın bu faydası, ancak İslamiyete uygun olarak yenildiği zamandır. Tam faydasına kavuşmak için, bir ağacın bir meyvesi olarak değil, bereketini düşünerek yemek lazımdır.

Hüseyin Cûzekânî

Hüseyin Cûzekânî hazretleri hadis âlimidir. İran’da Hemedân'ın Cûzekân kasabasında doğdu. Zamanın meşhur hoca­lardan hadis dersi aldı. Bağdat'a gidip orada hadis rivayet etti. 543 (m. 1148)’de vefat etti. Naklettiği hadis-i şeriflerden bazıları:

Hasen bin Ali'nin (radıyallahü anh) bildirdiği hadîs-i şerifte, Resûlullah Efendimiz (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki: "Sünnet ve cemaat üzere olana, Allahü teâlâ her bir gün için bin nebi sevabı yazar ve her bir gün için ona Cennette bir şehir bina eder. Kaldırdığı ve koyduğu her adım için ona on iyilik yazar. Cemaat ile namaz kılana, her bir rek’ati için bir şehid ecri (sevabı) yazar." Eshâb-ı kirâm, (aleyhimürıdvân) dediler ki: "Yâ Resûlallah! Bir kişinin sünnet ve cemaat, üzere olduğu ne zaman (ne ile) bilinir?" Buyurdular ki: "Şu on haslet kendisinde mevcut ise (o kişinin Ehli sünnet ve cemâat üzere olduğu) bilinir. 1) Cemâati terk etmez, 2) Esbabımı söz ile kötülemez, sövmez. 3) Bu ümmete (Müslüman ümmete) kılıçla karşı çıkmaz. Kılıç çekmez. 4) Kaderi tekzib etmez (kadere inanır), (imanda şüphe etmez) 6) Allahü teâlânın dininde münazaa (itiraz, münâkaşa) etmez, 7) Ehl-i kıble olarak ölen kimsenin cenaze namazını kılmayı terk etmez, Tevhid ehli bir kimseye günahı sebebi ile (büyük bir günah işlese bile) kâfir demez, 9) Seferde ve hazerde (mukim iken ve yolcu iken) mest üzerine meshi terk etmez, 10) İyi veya günahkâr olan imâmın arkasında namaz kılar ve cemaati terk etmez. Bu hasletlerden birisini terk eden, sünnet ve cemâati terk etmiş olur." 
Enes bin Mâlik (radıyallahü anh) şöyle rivâyet etti: “Resûlullah efendimiz ölüm hâlindeki bir hastanın yanına geldi. Ona selam verdi. 'Kendini nasıl buluyorsun?' buyurdu. O da; 'Hayır ile, yâ Resûlallah! Allahü teâlânın rahmetini umuyor, günahlarımdan dolayı Allahü teâlânın azabından korkuyorum' dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem efendimiz; 'Bu anda bir kimsenin kalbinde bu ikisi bulunursa, Allahü teâlâ ona umduğunu verir ve onu korktuğundan emin kılar' buyurdu."

Ebu Süleyman Cüzcânî

Ebu Süleyman Cüzcânî hazretleri Hanefî fıkıh âlimidir. Afganistan’da Cüzcân bölgesinden olup Bağ­dat'ta yetişti. İmam-ı Ebû Yûsuf ve İmam-ı Muhammed Şeybânî’nin talebesi idi. Hane­fî mezhebinin temel kitaplarını bu hoca­larından rivayet etti. 200'de (816) vefat etti. Buyurdu ki:

Belli kelimeleri, akıllı bir Müslümanın belli şekilde okumasına, Ezan-ı Muhammedî denir. Ezan, beş vakit namaz vakitlerinin geldiğini bildirmek için okunur. Erkeklerin, mescidin dışında yüksek yere çıkıp okumaları müekked sünnettir. Kadınların ezan ve ikâmet okumaları mekruhtur. Kadınların seslerini erkeklere duyurmaları haramdır. Müezzin efendinin, mescidin dışında yüksekte ve yüksek sesle okuyarak, komşulara duyurması lâzımdır. Fazla bağırması câiz değildir. Ekber derken son harfi cezm ederek durulur veya üstün okunarak vasledilir. Ötre okumaz. Kelimelerin başına veya sonuna hareke, harf, med ekleyecek şekilde fazla tegannî ile okumak ve bunu dinlemek helal olmaz. Salât ve felâh derken yüzünü sağa ve sola çevirmesi sünnettir. Ayakları ve göğsü kıbleden ayırmaz.
Resûlullahın mescidi üzerine yüksek bir şey yapılmıştı. Bilâl-i Habeşî buraya çıkıp ezan okurdu. Resûlullah Bilâl’e, parmaklarını kulaklarına koymasını emreyledi. Arada konuşursa tekrar okuması lazımdır. Birkaç kişinin birlikte okumaları câizdir. Bir kısmının okuduğunu diğerleri okumazsa sahih olmaz. Ezanı oturarak okuması tahrîmen mekruhtur. Müezzinin sâlih olması, ezanın sünnetlerini ve vakitlerini bilmesi, her gün devamlı okuması, Allah rızası için ücretsiz okuması sünnettir. Ücret ile okuması da câizdir.
Âkil olmamış çocuğun ezanı sahih olmaz. Çünkü bunun sesi kuş [ses aleti] gibidir. Sünnete uygun okunan çeşitli ezanlardan yalnız birincisini işitenlerin işittiğini söylemeleri ve kendi mescidinin ezanı ise, cemaate gitmeleri lazımdır. Kur'an-ı kerim okuyanların da söylemeleri lazımdır. Cenaze namazı kılanın, helada, yemekte, mescitte olanın, din bilgisi öğretmekte ve öğrenmekte olanın, ezanı tekrar etmeleri lazım değildir. Arabî olmayan ve fazla tegannî ile okunan ezan sünnete uygun değildir. Ezanı işitenin; oturuyorsa kalkması, yürüyorsa durması müstehaptır.

Ebû Ali Cüzcânî

Ebû Ali Cüzcânî hazretleri Horasan’da yaşamış olan evliyadandır. Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur. Hakîm Tirmizî hazretlerine talebe oldu ve ondan icazet aldı. Evliyanın büyüklerinden Ebû Bekr Verrâk'ın şeyhidir. Bir sohbetinde şunları anlattı:

“Bütün ibadetlerini, iyiliklerini kusurlu bilmelidir. Allahü teâlânın emirlerini tam yapamadığını düşünmelidir. Ebû Muhammed Abdüllah bin Menâzil buyurdu ki: (Allahü teâlâ çeşitli ibadetleri bildirdi. Sabrı, sıdkı, namazı, orucu ve seher vakitleri istiğfar etmeyi buyurdu. İstiğfarı en sonra söyledi. Böylece kula, bütün ibadetlerini, iyiliklerini kusurlu görüp, hepsine af ve mağfiret dilemesi lazım oldu.) 
Cafer bin Sinan buyurdu ki: (İbadet, iyilik yapanların, kendilerini, günah işleyenlerden üstün görmeleri, onların günahlarından daha fenadır.) 
Ali Mürte'iş hazretleri, Ramazan-ı şerifin yirmisinden sonra itikafı bırakıp camiden dışarı çıktı. Niçin çıktın, dediklerinde, hafızların teganni ile okuduklarını ve bununla öğündüklerini görünce, içeride duramadım, buyurdu. İslamiyete uymayanlardan, bid'at ve günah işleyenlerden uzlet etmeli, yani bunlarla görüşmemelidir. Hadis-i şerifte buyruldu ki: 
(Hikmet, on kısımdır. Dokuzu uzlettedir. Biri de az konuşmaktadır.) Böyle insanlarla zaruret kadar görüşmelidir. Vakitleri, çalışmakla, zikir, fikir ve ibadetle geçirmelidir. Eğlenecek zaman, öldükten sonradır. Salih, temiz Müslümanlarla görüşmeli, onlara faydalı olmalı ve onlardan faydalanmalıdır. Lüzumsuz, faydasız sözlerle, zamanları zayi etmemelidir. İyi, kötü, herkese, güler yüz göstermeli. Fitne çıkarmamalı. Düşman kazanmamalıdır. Hâfız-ı Şîrâzînin, 'dostlara doğru söylemeli, düşmanları güler yüzle ve tatlı dil ile idare etmelidir' sözüne uymalıdır. Af dileyenleri affetmelidir. Herkese karşı iyi huylu olmalıdır. Kimsenin sözüne karşı gelmemeli, münakaşa etmemelidir. Herkese yumuşak söylemeli, sert söylememelidir. Şeyh Abdullah Bayal buyurdu ki: (Tasavvuf namaz, oruç ve geceleri ibadet etmek demek değildir. Bunları yapmak her insanın kulluk vazifesidir. Tasavvuf, insanları incitmemektir. Bunu hâsıl eden, vasıl olmuştur.)"

Abdülmü’min Cilyânî

Abdülmü’min Cilyânî hazretleri Endülüs’te (İspanya) yetişmiş olan İslam âlimlerindendir. 531 'de (m. 1136) Gırnata'nın (Granada) Vâdîâşî (Guadix) bölgesindeki Cilyâna'da (Juliana) doğdu. Tahsilini Kurtuba (Cordoba)’da tamamladı. Buralarda iç karışıklıklar başlayınca önce Kahire'ye gitti, sonra Şam'a yerleşti ve 602’de (m. 1205) orada vefat etti. Bir dersinde şunları anlattı:

Müslüman güzel ahlaklı olmalıdır. Kimsenin ayıbına bakmamalı, kendi ayıplarını görmelidir. Kendini hiçbir Müslümandan üstün bilmemelidir. Her Müslümanı görünce, kendi saadetinin, onun duasını almakta olabileceğine inanmalıdır. Kendinde hakkı bulunanların kölesi gibi olmalıdır. Hadis-i şerifte buyruldu ki: “Üç şeyi yapan Müslümanın imanı kamildir: Ailesine hizmet etmek, fakirler arasında oturmak ve hizmetçisi ile birlikte yemek.” Bu üç şeyin, müminlerin alameti olduğu Kur'an-ı kerimde bildirilmiştir. Selef-i sâlihînin hallerini öğrenmeli, onlar gibi olmaya çalışmalıdır. Kimseyi gıybet etmemelidir. Gıybet yapana mani olmalıdır. İşitince incineceği şeyi, arkasından söylediği zaman, sözü doğru ise, gıybet olur. Yalan ise iftira olur. Her ikisi de, büyük günahtır. Emr-i mâruf ve nehy-i anil-münker yapmayı âdet edinmelidir. Hadis-i şerifte buyruldu ki: “Ailesi çok, rızkı az olup, namazlarını iyi kılan ve Müslümanları gıybet etmeyen, kıyamet günü benim yanımda olur.”
Çalışmalı, fakat karşılığını Allahü teâlâdan beklemelidir. Onun emirlerini yapmaktan zevk duymalıdır. Yalnız Ona güvenince, O, her dileği ihsan eder. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ yalnız Ona güvenenin her dilediğini verir ve bütün insanları buna yardımcı yapar.” Yahyâ bin Mu'âz-ı Râzî buyurdu ki: “Allahü teâlâyı sevdiğin kadar, herkes seni sever. Allahü teâlâdan korktuğun kadar herkes senden korkar. Allahü teâlâya kulluk ettiğin miktarda, herkes sana yardımcı olur.”
Kendi çıkarlarının arkasında koşma! Allahü teâlâ ile insan arasında olan en büyük perde, kendi nefsini düşünmesidir ve kendisi gibi aciz olan bir kula güvenmesidir. İnsanların değil, Allahü teâlânın sevgisine kavuşmayı düşünmelidir. Aileye ve çocuklarına karşı tatlı dilli ve güler yüzlü olmalıdır. Onların haklarını yerine getirecek kadar aralarında bulunmalıdır. Onlara bağlanmak, Allahü teâlâdan yüz çevirecek kadar olmamalıdır.

İsmail Ceytâlî

İsmail Ceytâlî hazretleri, Kuzey Afrika'da yetişen İslam âlimlerindendir. Libya’da Ceytâl’de doğdu. Trablusgarp'ta tahsilini tamamlayıp kadı oldu. Sonra Tunus’un Cerbe adasında yerleşti ve burada talebe yetiştirdi. 730 (m. 1329)’da orada vefat etti... Bu mübarek zat bir dersinde buyurdu ki:

Mübarek Ramazan ayı,çok şereflidir. Bu ayda yapılan nafile namaz, zikir, sadaka ve bütün nafile ibadetlere verilen sevap, başka aylarda yapılan farzlar gibidir. Bu ayda yapılan bir farz, başka aylarda yapılan yetmiş farz gibidir. Bu ayda bir orucluya iftar verenin günahları affolur. Cehennemden azad olur. O oruçlunun sevabı kadar, ayrıca buna da sevap verilir. O oruçlunun sevabı hiç azalmaz. Bu ayda emri altında bulunanların, işlerini hafîfleten, onların ibadet etmelerine kolaylık gösteren amirler de affolur. Cehennemden azad olur. Resûlullah Ramazan-ı şerif ayında esirleri azad eder, her istenilen şeyi verirdi. Bu ayda ibadet ve iyi iş yapabilenlere, bütün sene bu işleri yapmak nasip olur. Bu aya saygısızlık edenin, günah işleyenin bütün senesi günah işlemekle geçer. Bu ayı fırsat bilmelidir. Elden geldiği kadar ibadet etmelidir. Allahü teâlânın razı olduğu işleri yapmalıdır. Bu ayı, ahireti kazanmak için fırsat bilmelidir...
Kur'an-ı kerim, Ramazanda indi. Kadir gecesi, bu aydadır. Ramazan-ı şerifte iftarı erken yapmak, sahuru geç yapmak sünnettir. Resûlullah bu iki sünneti yapmaya çok önem verirdi. İftarda acele etmek ve sahuru geciktirmek, belki insanın aczini, yiyip içmeye ve dolayısı ile her şeye muhtaç olduğunu göstermektedir. İbadet etmek de zaten bu demektir.
Hurma ile iftar etmek sünnettir. İftar edince, “Allahümme yâ vâsi'al-mağfireh iğfirlî ve li-vâlideyye ve li-üstâziyye ve lil-müminîne vel müminât yevme yekûmülhisâb” denir. Birkaç lokma yedikten sonra (Zehebez-zama' vebtellet-il urûk ve sebet-el-ecr inşâallahü teâlâ) duâsını okumak, teravih kılmak ve hatim okumak mühim sünnettir.
Bu ayda, her gece, Cehenneme girmesi gereken, binlerce Müslüman affolur, azad olur. Bu ayda, Cennet kapıları açılır. Cehennem kapıları kapanır. Şeytanlar, zincirlere bağlanır. Rahmet kapıları açılır.

Hafız İbrahim Cevherî

İbrahim Cevherî hazretleri hadis hafızı olup yüzbin hadis-i şerifi ezbere bilirdi. 170'te (786) doğdu. Aslen İran’daki Taberistanlıdır. Hayatının büyük bir kısmını Bağdat'­ta geçirdi. Hayatının son yıllarında Adana’daki Misis’e (Yakapınar) geldi ve 247 (m. 861)’de orada ve­fat etti. Naklettiği hadis-i şeriflerden bazıları:
 

Câbir bin Abdullah’ın (radıyallahü anh) rivayet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) efendimiz buyurdu ki:
“Allahü teâlâ benim ümmetime Ramazan-ı şerifte beş şey ihsan eder ki, bunları hiçbir Peygambere vermemiştir: 1. Ramazanın birinci gecesi, Allahü teâlâ mü’minlere rahmet eder. Rahmetle baktığı kuluna hiç azâb etmez. 2. İftar zamanında oruçlunun ağzının kokusu, Allahü teâlâya her kokudan daha güzel gelir. 3. Melekler, Ramazanın her gece ve gündüzünde, oruç tutanların affolması için dua ederler. 4. Allahü teâlâ oruç tutanlara, ahirette vermek için, Ramazan-ı şerifte Cennette yer tayin eder. 5. Ramazan-ı şerifin son günü, oruç tutan mü’minlerin hepsini affeder.”
Ebû Hüreyre (radıyallahü anh) anlattı:
Bir gün Resûlullah efendimize; “Ey Allahın Resûlü, senin yanında iken, ihlasımız artıyor, dünyadan el etek çekerek ahirete yöneliyoruz” dedim. Bana; “Eğer benim yanımdan ayrıldıktan sonra da, yanımdayken olduğunuz gibi olsanız, o zaman melekler sizi ziyaret eder ve yolda sizinle müsafaha ederler. Siz günah işlemezseniz, Allah, yaptıkları günahlar gökteki bulutlara kadar yükselen ve kendisinden af dileyen bir kavim yaratır. Onların işledikleri günahları affeder” buyurdu.
Yine Ebû Hüreyre rivayet etti; Resûlullah Efendimizin huzurlarında, biri zengin, biri fakir iki kişi hapşırdı. Zengin olan hapşırınca, "Elhamdülillah" diyerek Allahü teâlâya hamdetmedi. Resûlullah Efendimiz de ona "Yerhamükellah" diyerek dua buyurmadı. Biraz sonra diğer kimse hapşırıp, "Elhamdülillah" dedi. Resûlullah Efendimiz ona; "Yerhamükellah" buyurarak dua etti. Bunun üzerine zengin olan kimse; "Huzurunuzda hapşırdım, bana 'Yerhamükellah'  buyurmadığınız halde, diğer kimseye 'Yerhamükellah' buyurdunuz" dedi. Resûlullah Efendimiz; "Çünkü o kimse Allahü teâlâyı andı, ben de onu andım. Sen ise Allahü teâlâyı anmayı unuttun. Tabii ben de seni" diye cevap verdiler.

Ebûbekr Cessâs

Ebûbekr Cessâs hazretleri Hanefî fıkıh ve tefsir âlimidir. 305 (m. 917’de) İran'ın Rey şehrinde doğdu. Bağdat'a gidip zamanın en bü­yük Hanefî alimi Ebü'l-Hasan Kerhî'nin ön­de gelen talebelerinden oldu. Kerhî’nin vefatından sonra onun yerine ders vermeye başladı. 370 (m. 981)’de burada vefat etti. Bir dersinde şunları anlattı:

Din bilgileri, dünyada ve ahirette huzuru, saadeti kazandıran bilgilerdir. Bunlar da iki kısma ayrılır: (Ülûm-i âliyye) yani yüksek din bilgileri ve (Ülûm-i ibtidâiyye) yani âlet ilmleri. Yüksek din bilgileri sekizdir: 1- (Tefsîr) ilmi. 2- (Usûl-i kelâm) ilmi. Kelâm ilminin, âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden nasıl çıkarıldığını öğreten ilmdir. 3- (Kelâm) ilmi. Kelime-i şehâdeti ve buna bağlı olan, imanın altı temel bilgisini öğreten ilimdir. 4- (Usûl-i hadîs) ilmi. Hadîs-i şerîflerin çeşitlerini öğreten ilimdir. 5- (İlm-i hadîs). Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” ef’âl, akvâl ve ahvâlini öğretir. 6- (Usûl-i fıkıh) ilmi. Fıkıh bilgilerinin âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden nasıl çıkarıldığını öğretir. 7- (Fıkıh) ilmi. Ef’âl-i mükellefîni öğretir. Yani beden ile yapılması ve sakınılması lazım olan emirleri ve yasakları ve mübahları öğretir. Fıkıh bilgisi dörde ayrılır: İbâdât, münâkehât, mu’âmelât ve ukûbât. 8- (İlm-i tasavvuf), Kalp ile yapılması ve sakınılması lazım olan şeyleri ve kalbin, ruhun temizlenmesi yollarını öğretir. Buna (İlm-i ahlâk), (İlm-i ihlâs) da denir.
Bu sekiz ilimden, kelâm, fıkıh ve ahlâk bilgilerini lüzumu kadar öğrenmek ve çoluk çocuğuna öğretmek, her Müslümana (Farz-ı ayn)dır. Öğrenmeyenler ve çoluk çocuğuna öğretmeyenler büyük günah işlemiş olurlar. Öğrenmeğe lüzum görmeyen, ehemmiyet vermeyen ise kâfir olur, imanı gider. Bu üç ilmin lüzumundan fazlasını ve öteki beş yüksek din bilgisini ve ulûm-i akliyyeyi öğrenmek (Farz-ı kifâye)dir.
Kur’ân-ı kerîmden bir miktar ezberledikten sonra, fıkıh öğrenmek lâzımdır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lazım olan fıkıh bilgilerini öğrenmek ise, farz-ı ayndır. Her Müslümanın haramları, helalleri bildiren ikiyüz bin fıkıh bilgisini öğrenmesi lâzımdır. Farzlardan sonra ibadetlerin en kıymetlisi, ilim ve fıkıh öğrenmektir.

Takıyyüddîn Cerrâî

Takıyyüddîn Cerrâî hazretleri, Hanbelî fıkıh âlimlerindendir. Şeyh Ahmed Bedevî’nin soyundandır. 825 (m. 1422) yılında Filistin'­de Nablus şehrinin kasabalarından Cerrâa'da doğdu. İlk tahsilinden sonra Şam'a gitti, orada fıkıh ilminden icazet aldı. Hanbelî fıkhı üzerine ders ve fetva vermeye başladı, kadılık yaptı. 883 (m. 1478)’de orada vefat etti. Buyurdu ki:

Kendinin ve çoluk çocuğunun ihtiyâclarını helalden kazanmak, kimseye muhtaç kalmamak, cihad etmektir. Birçok ibâdetlerden daha sevaptır. Resûlullah Efendimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” bir sabah eshabı ile konuşurken, kuvvetli bir genç erkenden dükkanına doğru geçdi. Bazıları, erkenden dünyalık kazanmaya gideceğine, buraya gelip birkaç şey öğrenseydi iyi olurdu, deyince, Resûlullah Efendimiz, (Öyle söylemeyiniz! Eğer kimseye muhtaç olmamak ve ana, baba, çoluk çocuğunu da muhtaç etmemek için gidiyorsa, her adımı ibadettir. Eğer herkese öğünmek, keyif sürmek niyetinde ise, şeytanla beraberdir) buyurdu.
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: (Bir Müslüman helal kazanıp kimseye muhtaç olmaz ve komşularına, akrabasına yardım ederse, kıyamet günü, ayın ondördü gibi parlak, nurlu olacaktır), (Doğru olan tüccar, kıyamette sıddîklarla ve şehidlerle beraber olacaktır), (Allahü teâlâ, sanat sahibi mü’mini sever), (En helal şey, san’at sahibinin kazandığıdır), (Ticaret yapınız! Rızkın onda dokuzu ticarettedir), (Kendini başkasından sadaka istiyecek hâle düşüreni, Allahü teâlâ yetmiş şeye muhtâç eder.)
Ömer “radıyallahü anh”, (Çalışınız, kazanınız, Allahü teâlâ rızkımı çalışmadan gönderir, demeyiniz! Allahü teâlâ, gökten para yağdırmaz) ve (Alışveriş ederken, helal kazanırken can vermeyi, başka şekilde ölmekten daha çok severim) buyurdu. Lokman Hakîm oğluna nasihat verirken, (Çalış, kazan! Çalışmayıp, herkese muhtaç kalanların dini ve aklı noksân olur ve iyilik etmekten mahrum kalır ve herkesten hakaret görür) buyurdu. İmâm-ı Evzâî, İbrahim Edhem’i gördü ki, sırtında bir yığın odun götürüyor. Niçin bu kadar sıkıntı çekiyorsun? Kardeşlerin, seni hiçbir şeye muhtaç bırakmıyor, dedi. İbrahim Edhem buyurdu ki: Öyle söyleme, hadîs-i şerîfte (Helal kazanmak için sıkıntı çekenlere Cennet vacip olur) buyuruldu.

Emîrzâde Cenâbî Çelebi

Emîrzâde Cenâbî Çelebi Osmanlı âlimlerinden olup  seyyiddir. İstanbul'da Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi'nin hiz­metine girerek ondan ders gör­dükten sonra müderrislik yaptı. Halep Kadılığına tayin edil­di. 999 (m. 1590)'da Halep'te vefat etti. Bir sohbetinde buyurdu ki:

Az konuşmalı, az uyumalı ve az gülmelidir. Kahkaha ile gülmek kalbi karartır. Çalışmalı, fakat karşılığını Allahü teâlâdan beklemelidir. Onun emirlerini yapmaktan zevk duymalıdır. Yalnız Ona güvenince, O, her dileği ihsan eder. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: (Allahü teâlâ, yalnız Ona güvenenin her dilediğini verir ve bütün insanları buna yardımcı yapar.) Allahü teâlâyı sevdiğin kadar herkes seni sever. Allahü teâlâdan korktuğun kadar herkes senden korkar. Allahü teâlâya kulluk ettiğin miktarda herkes sana yardımcı olur. Kendi çıkarlarının arkasında koşma! Allahü teâlâ ile insan arasında olan en büyük perde, kendi nefsini düşünmesidir ve kendisi gibi aciz olan bir kula güvenmesidir. İnsanların değil, Allahü teâlânın sevgisine kavuşmayı düşünmelidir.
Aileye ve çocuklarına karşı tatlı dilli ve güler yüzlü olmalıdır. Onların haklarını yerine getirecek kadar aralarında bulunmalıdır. Onlara bağlanmak, Allahü teâlâdan yüz çevirecek kadar olmamalıdır. Kimsenin ayıbına bakmamalı, kendi ayıplarını görmelidir. Kendini hiçbir Müslümandan üstün bilmemelidir. Her Müslümanı kendinden üstün tutmalı, kendi saadetinin, onun duasını almakta olabileceğine inanmalıdır. Kendinde hakkı bulunanların kölesi gibi olmalıdır. Hadis-i şerifte buyruldu ki: (Üç şeyi yapan Müslümanın imanı kamildir: Ailesine hizmet etmek, fakirler arasında oturmak ve hizmetçisi ile birlikte yemek.) Bu üç şeyin, müminlerin alameti olduğu Kur'an-ı kerimde bildirilmiştir...
Kimseyi gıybet etmemelidir. Gıybet yapana mani olmalıdır. İşitince incineceği şeyi, arkasından söylediği zaman, sözü doğru ise, gıybet olur. Yalan ise iftirâ olur. Her ikisi de, büyük günahtır. Emr-i mâruf ve nehy-i anil-münker yapmayı âdet edinmelidir. Fakir olmaktan korkarak, cimrilik yapmamalıdır. Şeytan, insanları fakir olursun diyerek ve fuhşa sürükleyerek aldatır. Hadis-i şerifte buyuruldu ki: (Âilesi çok, rızkı az olup, namazlarını iyi kılan ve Müslümanları gıybet etmeyen, Kıyâmet günü benim yanımda olur.)

Takıyyüddîn Cemmâilî

Takıyyüddîn Cemmâilî hazretleri, hadis âlimlerinden olup hafız, yani yüzbin hadis-i şerifi ezbere bilirdi. 541'de (m. 1146) Fi­listin'de Cemmâîl köyünde doğdu. Sonra Bağdat'a gitti ve Abdülkadir-i Geylâni hazretlerinden fıkıh ve hadis okudu. Nihayet Mısır’a yerleşti ve Kahire’de talebe yetiştirdi. 600 (m. 1203)’de orada vefat etti. Naklettiği Hadis-i şeriflerden bazıları:

Enes (radıyallahü anh) rivâyet etti: Bir kimse Resûlullah Efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) huzurlarına gelerek: "Ey en hayırlımız! En hayırlımızın oğlu! Ey efendimiz ve efendimizin oğlu!" diye çeşitli sözlerle Resûlullah Efendimize hitap etmeye cüret etti. Resûlullah Efendimiz "Ben size ne söylemişsem, onu söyleyin. Sizi şeytan saptırmasın. Bana Allahü teâlânın verdiği mevkiyi verin. Ben, Allahın kulu ve Resûlüyüm" buyurdu. Resûlullah efendimiz ayakları şişinceye kadar namaz kılardı. Enes’in de (radıyallahü anh) bulunduğu bir sırada, Eshâbdan (radıyallahü anhüm) bazı kimseler; “Yâ Resûlallah! Ne kadar çok ibadet yapıyorsunuz? Allahü teâlâ, sizin işlediğiniz ve işleyeceğiniz günahları affetmedi mi?” diye sual ettiler. Resûlullah efendimiz “Evet. Ama çok şükreden bir kul olmayayım mı?” buyurdu.
Ali bin Ebî Tâlib (radıyallahü anh) anlattı: Resûlullah Efendimiz bana; “Sana beş bin koyun mu vereyim? Yoksa dinine ve dünyana yarayacak beş şey mi öğreteyim?” buyurdu. “Yâ Resûlallah! Her ne kadar beş bin koyun büyük bir servetse de, bana o beş cümleyi öğret” dedim. Resûlullah efendimiz; “Allahım, günahlarımı bağışla. Ahlakımı güzelleştir. Kazancımı helalinden ve hayırlısından ver. Verdiğin rızıklara karşı beni kanaatkâr kıl ve beni dalalete düşürme” buyurdu.
Abdullah ibn-i Abbâs (radıyallahü anh) rivayet etti: Resûlullah efendimiz bir defasında; “Allahım, halifelerime merhamet et!” buyurunca biz; “Yâ Resûlallah! Senin halifelerin kimlerdir?” diye sorduk. Resûlullah Efendimiz; “Benden sonra gelecek, hadislerimi rivayet edip, insanlara öğretecek olanlardır” buyurdu.
Ebû Hüreyre'nin (radıyallahü anh) rivayet ettiği bir hadîs-i şerifte, Resûlullah Efendimiz; "Bir kimse bildiği ilmi gizlerse, kıyamet gününde ateşten bir gemle gemlenir" buyurdu.

Karslızâde Mehmed Efendi

Karslızâde Mehmed Efendi "rahmetullahi aleyh" Osmanlı müderris ve kadılarındandır. Tahsilini tamamladıktan sonra Süleymaniye Medresesi'nde müderrislik yaptı. Daha sonra Selanik Kadısı oldu. 1845'te Bursa Kadılığına tayin edildiyse de görev yerine gitmeden İstanbul'da 1261 (m. 1845)’de vefat etti. Bir dersinde şunları anlattı:

Günah işleyince, hemen tövbe etmelidir. Gizli işlenen günahın tövbesi gizli olur. Açık işlenmiş günahın tövbesi açık olur. Tövbeyi geciktirmemelidir. (Kiramen kâtibîn) melekleri, günahı hemen yazmaz. Tövbe edilirse, hiç yazılmaz. Tövbe edilmezse yazarlar. Câfer bin Sinân buyurdu ki: "Günaha tövbe etmemek, bu günahı yapmaktan daha fenadır."
Yasak edilenlerden sakınmak, emir olunanları yapmaktan daha faydalıdır. Büyüklerimiz buyurdu ki: "İyiler de, kötüler de, iyilik yapar. Fakat, yalnız sıddîklar, iyiler, günahtan sakınır." Hadis-i şerifte, (Kıyamet günü Allahü teâlânın huzuruna kavuşanlar, vera ve zühd sahipleridir) buyuruldu. Yine hadis-i şerifte, (Verâ sahibinin namazı makbul olur). (Verâ sahibi ile birlikte bulunmak ibadettir. Onunla konuşmak sadaka vermek kadar sevaptır) buyruldu. (Takvâ) açıkça yasak edilmiş olan şeyleri, (Verâ) şüpheli şeyleri yapmamaktır.
Kalbinin ürperdiği işi yapma! Nefsine uyma! Şüphe ettiğin işlerde kalbine danış! Hadis-i şerifte buyruldu ki: (Nefse sükûnet ve kalbe ferahlık veren iş, iyi iştir. Nefsi azdıran, kalbe heyecan veren iş günahtır.) Yine hadis-i şerifte, (Helal olan şeyler bellidir. Haramlar da bildirilmiştir. Şüpheli olanlardan kaçınız. Şüphesiz bildiklerinizi yapınız!) buyruldu. Bu hadis-i şerif gösteriyor ki, şüphe edilen ve kalbi sıkan şeyi yapmamalı. Şüphe edilmeyeni yapmak caiz olur. Bir hadis-i şerifte, (Allahü teâlânın, Kur'an-ı kerimde helal ettiği şeyler helaldir. Kur'an-ı kerimde bildirmediği şeyleri affeder) buyuruldu...
Şüpheli bir şeyle karşılaşınca, eli kalp üzerine koymalı. Kalp çarpması artmazsa, o şeyi yapmalı. Eğer, fazla çarparsa yapmamalıdır. Hadis-i şerifte buyruldu ki: (Elini göğsüne koy! Helâl şeyde kalp sakin olur. Haram şeyde çarpıntı olur. Şüpheye düşersen yapma! Din adamları fetva verseler de yapma!) İmanı olan, büyük günaha düşmemek için, küçük günahtan kaçar..

Ergün Çelebi

Ergün Çelebi, Mevlevîliğin yayılmasını sağlayan ilk Mevlevî şeyhlerindendir. Kütahya'da doğdu. Konya'da Mevlevi yolu hilâfeti aldıktan sonra Kütahya'da mevlevîhânenin ilk postnişini oldu. 775’de (m. 1373) burada vefat etti. Sohbetlerinde Mesnevî’den anlatırdı. Bunlardan bazıları:

*An be an sana gelen bu dertler, yaptıklarının cezasıdır. *İyi olan her gidişin bir tehlikesi vardır. *Vesvesenin ağzını ancak aşk bağlar. *Ölüye karşı aşk ebedi olamaz. Kişi ölünce aşk biter. Sen ebedi diri olana âşık olmaya bak. *Gönlüne belalar geldikçe gülerek karşıla. Şükrü ve sabrı öğreniyorsun, korkma rıza makamı yakın sana.
*Allah sırları meydana çıkarır. Mademki bir gün yerden bitecek, niye kötü tohum ekersin? *Çektiğin zahmet, yaptığın suç sonucudur. Sana inen tokat, şehvetinin sonucudur. *Hışmı, şehveti, hırsı terk etmek erliktir. Bu; Peygamberlik damarıdır. *Zahid işin sonunu düşünür, ârif işin başından sonunu görür, onlar son kaygısından kurtulmuşlardır. *Gaflet, küstahlıktan meydana gelir. *Akıl, ecelden titrer durur. Aşk ise neşe içindedir. *Kendi huyundan ayrılırsan, zehir küpünden dahi içsen sana bal olur. *Allah'a şükür, rızkı artırır. *Münafığın özrü kabul edilmez. Çünkü o özür dilindedir kalbinde değil. *Sabır, demir kalkandır. *Ten midesi insanı samanlığa çeker, gönül midesi reyhana çeker. Ot ve arpa yiyen kurban olur, Allah nuru ile nurlanan Kur'an olur. Senin yarın pislik, yarın da misktir. Kur'anla miskini artır. *Çalış çabala da nura ulaş. Pekmez içinde ne kaynatılırsa pekmez lezzeti alır. Havuç, elma, ayva, ceviz pekmezde kaynasa pekmez tadı alır. Bilgi nura karışırsa inatçı ve kötü kişiler bile bilgiden nur bulurlar. *Tutalım ki Ali'den (radıyallahü anh) Zülfikâr sana miras kaldı. Sende Ali kolu ve kalbi yoksa Zülfikar neye yarar ki? *Acele şeytan hilesidir, sabır ve tedbir Allah lütfu. *Şeytan tabiatı bakımından insana düşmandır. İnsanın helak oluşuna sevinir o. *Yılan insanın sadece canını alır. Kötü arkadaş cehenneme sürer de ebedi hayatını mahveder. *İnsan dostunun huyunu alır. *Kim benliğinden kurtulursa bütün benlikler onun olur. Kendisine dost olmayan herkese  dost kesilir. Nakışsız ayna olur, tüm nakışlar onda seyredilir.

Celal Bekrî

Celal Bekrî hazretleri Şafiî fıkıh âlimlerindendir. 807'de (m. 1405) Mısır’da Dehrût'ta doğdu. Kahire'ye giderek, zamanın meşhur âlimlerinden fıkıh ve ha­dis okudu. Kahire'de kadı nâibliği yaptı. 891 (m. 1486) Kahire'de vefat etti. Bir dersinde şunları anlattı: