NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANA BİLİM DALI SOSYOLOJİ BİLİM DALI TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİLİK VE TÖRE DERGİSİ İNCELEMESİ Kadriye GÖZÜBÜYÜK YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Mahmut Hakkı AKIN KONYA-2018 iv T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ÖZET Öğrencinin Adı Soyadı Kadriye GÖZÜBÜYÜK Numarası 158103011010 Ana Bilim /BilimDalı Sosyoloji Anabilim Dalı / Sosyoloji Bilim Dalı Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora TezDanışmanı Doç. Dr. Mahmut Hakkı AKIN Tezin Adı TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİLİK VE TÖRE DERGİSİ İNCELEMESİ İnsanın “bir yere ait olma” ihtiyacı duyması ve kendi benliğini tanımlaması noktasında “milliyetçilik” önemli bir işlevi yerine getirmektedir. Milliyetçilik, 1789 Fransız İhtilali’nden sonra eşitlik, özgürlük, adalet gibi kavramların öne çıkmasıyla kendini inşa eden süreci içinde barındıran önemli bir ideoloji olarak karşımıza çıkmaktadır. Bütün dünyada olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da etkisini gösteren milliyetçilik fikir akımı 1908-1918 yılları arasında iktidarda bulunan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faaliyetleriyle ön plana çıkmıştır. Milliyetçilik, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına bu bağlamda milli mücadele döneminin ruhuna ve daha sonraki yıllarda Tek Parti İktidarından demokratik sistemin Türkiye’de 1946’dan sonra yer edinmesiyle Türk siyasi tarihinin her aşamasına bakıldığında öne çıkan bir fikir akımı olarak görülmektedir. Bu çalışmanın konusu tarihî bir serüvene sahip milliyetçilik fikir akımının Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne nasıl geliştiği ve bu gelişimin neticesinde hangi fikri sentezlerden geçtiği, siyaset sahnesinde hangi aktörlerle var olduğu üzerinedir. Türkiye’de Milliyetçi Hareket Partisi ekseninde siyaset sahnesinde Türk-İslam Sentezi’yle yerini alan milliyetçi düşüncenin 1971-1980 yılları arasında Töre dergisi perspektifinde nasıl işlendiği ve milliyetçi hareketi kendisine dert edinmiş olan Töre dergisinin misyonu, vizyonu ve toplumsal olaylara bakış açısının aydınlatılmasıdır. Denilebilir ki bu çalışma bir yandan Türkiye’de milliyetçiliğin nasıl geliştiğini aydınlatma diğer yandansa bilimsel dünyada “buhranlı yıllar” olarak bilinen 1971-1980 yılları arasındaki dönemde Ayşe dergisinden “Töre” dergisine dönüşerek vizyonunu genişleten Töre dergisinin dönemsel olaylar ekseninde hangi noktada durduğu ve milliyetçi harekete hangi bağlamda katkı sunmuş olduğunun aydınlatılması çabasını taşımaktadır. Anahtar Kelimeler: Milliyetçilik, Türk-İslam Sentezi, Milliyetçi Hareket Partisi, Töre dergisi v T.C. NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ABSTRACT Author’s Name and Surname Kadriye GÖZÜBÜYÜK Student Number 158103011010 Department Sosyoloji Anabilim Dalı / Sosyoloji Bilim Dalı Study Programme Master’s Degree (M.A.) Doctoral Degree (Ph.D.) Supervisor Doç. Dr. Mahmut Hakkı AKIN Title of the Thesis/Dissertation Nationaslism in Turkey and a Study on Töre Journal "Nationalism" fulfills an importantfunction in relation to human need to "belong to somebody" and to determinehisown self. Nationalism emerges as an important ideology which contains self-building process with emergence of the conceptssuch as equality, free domand just ice after French Revolution of 1789. As it is in the whole world, the nationalist movement idea which was also influential in the Ottoman Empire, came to the fore with the activities of the Committee of Unionand Progress, which was in power between 1908 and 1918. Nationalism is considered as an outstanding idea movement when view edevery stage of Turkish political history from the Ottoman Empire to thees tablishment of Republic of Turkey, in this regard thes pirit of national struggle period and in subse quent years fromOne-party regime to the settlement of a democratic system in Turkey after 1946. The subject of this study is about how nationalist idea movement with historical adventure was developed from Ottoman Empire to Republic of Turkey and which intellectual synthese spasse dthrough as a result of development, with which actors do the yexiston the political arena. Also is the clarification of how nationalist movement that took place on the political arena in accordance with Turkey Nationalist Movement Party with Turkish-Islam synthesis was processed from the perspective of Töre Journal between 1971-1980, and clarification of the mission, vision of Töre Journal which occupiesit self with Nationalist Movement and it ssatti tude to social events. It can be said that this work aimsforclarificartion of how Nationalism was developing in Turkey on one handand on the other hand to ward period icalevents at which point did stand Töre Journal which expanded the vision by turning into “Töre” from “Ayşe” between 1971-1980, that were known as “crisisyears” in scientific world and in which connection did it contributeto Nationalist Movement. Keywords: Nationalism, Turkish-IslamSynthesis, Nationalist MovementParty, Töre Journal vi İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER........................................................................................................... vi KISALTMALAR...................................................................................................... viii ÖNSÖZ........................................................................................................................ x GİRİŞ........................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM MİLLİYETÇİLİK VE MİLLİYETÇİLİK TEORİLERİ 1.1.Milliyetçiliğin Doğuşu ve Milliyetçilik Teorileri ............................................. 6 1.2. İlkçi (Primordialist) Yaklaşım........................................................................ 14 1.3. Modernist Yaklaşım....................................................................................... 16 1.4. Etno-Sembolcü Yaklaşım ve Yeni Yaklaşımlar ............................................ 22 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİ DÜŞÜNCENİN GELİŞİMİ 2.1. 1908 ve Sonrasında Milliyetçiliğin Şekillenişi .............................................. 27 2.2. Cumhuriyet Sonrası Türk Milliyetçiliği......................................................... 50 2.3. Milliyetçi Hareket Partisi ............................................................................... 65 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ 3.1. Çalışmanın Önemi, Amacı ve Kapsamı......................................................... 71 3.2. Çalışmanın Araştırma Yöntemi (Modeli) ...................................................... 72 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÖRE DERGİSİNİN MİSYONU VE TÖRE DERGİSİ İNCELEMESİ 4.1.Töre Dergisinin Misyonu ................................................................................ 76 4.2.Töre Dergisi İncelemesi .................................................................................. 85 4.2.1. Türk - İslam Vurgusu ............................................................................. 85 4. 2. 2.Antikomünizm Vurgusu ...................................................................... 113 4. 2. 3. Güncel Olaylara Milliyetçi Perspektif................................................ 136 4.2.4. Millî Kültür Vurgusu............................................................................ 161 4.2.5. Töre Dergisinde Milliyetçi Hareket Partisi .......................................... 176 6. KAYNAKÇA...................................................................................................... 200 6.1. TÖRE DERGİSİ KAYNAKÇASI............................................................... 206 vii 7. EKLER ............................................................................................................... 222 7.1. YAZAR KADROSU (1971-1980)............................................................... 222 7.2. TÖRE DERGİSİNE AİT RESİMLER......................................................... 229 viii KISALTMALAR CHF : Cumhuriyet Halk Fırkası TMD : Türkiye Milliyetçiler Derneği DP : Demokrat Parti AP : Adalet Partisi CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi MHP : Milliyetçi Hareket Partisi ABD : Amerika Birleşik Devletleri NATO : Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü MBK : Milli Birlik Komitesi MNP : Milli Nizam Partisi MÇP : Milliyetçi Çalışma Partisi BBP : Büyük Birlik Partisi PKK : Kürdistan İşçi Partisi ATÜT : Asya Tipi Üretim Tarzı KGB : Devlet Güvenlik Komitesi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TKP : Türkiye Komünist Partisi KP : Komünist Parti TRT : Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu TMT : Türk Mukavemet Teşkilâtı MSP : Milli Selamet Partisi DİSK : Devrimci İşçi Sendikalar Konfederasyonu TDK : Türk Dil Kurumu ix TTK : Türk Tarih Kurumu Bkz. : Bakınız ss. : Sayfa Numara Aralığı vb. : Ve benzeri Ed. : Editör Çev. : Çeviren Der. : Derleyen Haz. : Hazırlayan x ÖNSÖZ “Türkiye’de Milliyetçilik ve Töre Dergisi İncelemesi” adlı bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar milliyetçilik fikir akımında yaşanan değişim ve dönüşümler incelenmiştir. Çalışma Töre dergisinin 1971 ve 1980’li yıllardaki sayılarının incelenmiş olması bakımından sınırlı bir kapsama sahiptir. Töre dergisi Türk-İslam kimliğini öne çıkaran, antikomünist bir milliyetçiliğe sahip olmakla birlikte milliyetçi hareketi kendisine dert edinmiş dönemin en tirajlı dergilerindendir. Dergi Başbuğ sıfatıyla anılan Alparslan Türkeş’in liderliğini ve “Dokuz Işık Doktrini”ni öne çıkarması bakımından Milliyetçi Hareket Partisi’ni destekleyen yayınlar yapmıştır. Türk siyasi tarihinin en buhranlı dönemi olarak bilinen 1971-1980 yılları arasında yaşanan güncel olaylara perspektifinde milliyetçiliğe yaptığı vurgunun yanı sıra derginin misyon ve vizyonunda milliyetçi düşünceyi geliştirme ve milliyetçi hareketin devamını sağlayacak yeni nesillerin yetiştirilmesini kendine ilke edinmiş olduğu da görülmektedir. Bir yandan “milliyetçilik” gibi tarihî derinliği olan bu kavramın Türk tarihindeki gelişimine çalışmanın kapsamını aşmadan değinebilmek diğer yandan saygın bir yere sahip, dönemin en tirajlı dergilerinden olan ve memleket sorunlarına ilişkin kendinde önemli bir tezi barındıran, gerek maddi imkansızlık gerekse dönemin şartlarının zorluğuna rağmen buhranlı dönemde ayakta kalmayı başarmış bulunan Töre dergisinin incelenmesi benim açımdan zorlu bir süreç oldu. Bu zorlu süreçte kıymetli zamanını bana ayıran ve yol göstericiliğiyle yolumu aydınlatan danışman hocam Sayın Doç. Dr. Mahmut Hakkı Akın’ın bana sunmuş olduğu desteklerinden dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Yüksek lisans eğitimimi en güzel şekilde bitireceğime dair umudumu asla yitirmemem için bana destek çıkan nişanlım Sinan Can Çavdı’ya ve hayatımın her alanında emeklerini benden esirgemeyen kıymetli aileme teşekkürlerimi sunuyorum. Kadriye GÖZÜBÜYÜK Mart-2018 1 TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİLİK VE TÖRE DERGİSİ İNCELEMESİ (1971 – 1980) "İnsan varlığı yalnızca var olmakla kalmak istemez, bir yandan da kim olduğunun bilgisine ve sorumluluğuna sahip olmak ister." Martin Heidegger GİRİŞ Milliyetçilik, bireyin kim olduğunun sorumluluğuna sahip olmak istemesi ve bir kimlik inşa ederek toplumda nerede durduğunu belirlemesi noktasında önemli bir fikir akımı olarak karşımıza çıkar. Mutlak monarşiden demokratik yönetime geçilmesi noktasında gelişen bu süreçte milliyetçiliğin genel olarak Fransız İhtilali ile ortaya çıktığı vurgulanmaktadır. Bu bağlamda milliyetçilik, modern bir yaklaşım olarak görülmektedir. Her toplumun farklı bir tarihi serüveni olduğu gibi milliyetçiliğin gelişimine ilişkin tedricen gelişen farklı oluşumları da söz konusudur. Kimi toplumlarda milliyetçilik, milletin var ettiği bir fikirken kimi toplumlarda da devletin var ettiği bir fikir olarak ortaya çıkmaktadır. Bu farklılık, milletin doğal bir oluşum mu yoksa sonradan inşa edilmiş modern bir oluşum mu olduğu tartışmalarını da beraberinde getirmiştir. Milliyetçilik Batı toplumlarında yayılmacı düşüncenin gelişimiyle atbaşı giderken, Doğu toplumlarında daha çok emperyalist sisteme karşı bağımsız olabilme düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Milliyetçiliğin Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne nasıl bir seyir izlediğini aydınlatma girişiminde olan bu çalışmada öncelikle milliyetçiliğin tarihsel olarak nasıl geliştiğine ve milliyetçilik teorilerinin milliyetçi düşünceye katkılarına yer verilmiştir. Türkiye’de milliyetçiliğin nasıl bir görünüm kazandığı ve dönemsel olarak nasıl algılandığını aydınlatarak milliyetçi perspektifte kendine yer edinen Töre dergisinin incelenmesine yer verilmiştir. Bu çalışma dört ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünde “Milliyetçiliğin Doğuşu ve Milliyetçilik Teorileri” adlı başlıkta, milliyetçiliğin 2 Avrupa’da yaşanan reform, Rönesans, Aydınlanma ve Sanayi Devrimi, Fransız İhtilali gibi süreçlerden geçerek var olduğu üzerinde kısaca durulmuştur. Ardından “millet” olma fikrinin doğal bir oluşum mu yoksa modern bir oluşum mu olduğuna dair ortaya konulan fikirler ekseninde milliyetçilik teorilerine yer verilmiştir. Milliyetçilik kuramlarına ilişkin ilkçi (primordialist) yaklaşım, modernist yaklaşım, etno-sembolcü yaklaşım ve yeni yaklaşımlara yer verilmiştir. İlkçi yaklaşım “millet”in modern çağların bir ürünü olmayıp, zaten önceden de var olan bir topluluk olduğunu savunmaktadır. Milletin önceden beri var olduğunu savunan ilkçi yaklaşım kendi içinde doğalcı, biyolojik ve kültürel olmak üzere üçe ayrılır. Doğalcı yaklaşım milliyetçiliği cinsiyet, koku alma duyusu kadar doğal bir oluşum olarak görürken, biyolojik yaklaşım genetik özellikleri yani soy birliğini öne çıkarır. Son olarak kültürel yaklaşımsa milleti bağlayıcı duygu ve heyecanlar ekseninde ortak bir geçmişe sahip olmak ekseninde açıklar. Modernist yaklaşımsa ilkçi yaklaşımdan farklı olarak milletin doğal bir oluşum olamayıp modern zamanların getirmiş olduğu bir oluşum olduğunu belirtir. Modernizme bağlı olarak gelişen aydınlanma, sanayileşme, kentlileşme gibi süreçlerin milliyetçiliği var ettiği üzerinde durur. Etno sembolcü yaklaşım, ilkçi yaklaşım ile modernist yaklaşım arasında bir ara yaklaşım olarak yorumlanabilir. Milletin modern çağın ürünü olduğunu savunmakla ilkçilerden ayrılırken, millet gerçekliğinin etnik atalar dikkate alınarak daha uzun bir tarihi dönemi kapsamasını savunması bakımından da modern yaklaşıma bir eleştiri sunmuş bulunur. Yeni yaklaşımlarda ise Michael Billig’in öne sürdüğü “Banal Milliyetçilik” üzerinde durulmuştur. Banal Milliyetçilik, milli kimliğin günlük hayattaki alışkanlıklarımız vasıtasıyla her gün yeniden üretildiğini savunmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde Türkiye’de milliyetçi düşüncenin gelişimine yer verilmiştir. Burada Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne milli kimliğin nasıl üretilmiş olduğu; Osmanlıcılık, Garpçılık, İslamcılık ve Türkçülük gibi fikir akımlarının ardından “Türkçülük” düşüncesiyle milliyetçiliğin nasıl inşa edildiği üzerinde durulmuştur. 1908 ve sonrasında milliyetçiliğin şekillenişi, cumhuriyet sonrasında Türk milliyetçiliği, Milliyetçi Hareket Partisi adlı başlıklar altında Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne milliyetçiliğin nasıl bir görünüm kazandığı ve siyaset sahnesinde kendini nasıl var ettiği üzerinde durulmuştur. Bilindiği üzere 3 “Türkçülük” düşüncesi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faaliyetleriyle önem kazanmıştır. Türkçülük düşüncesini öne çıkaran şey tarihsel süreçte Osmanlı Devleti’ndeki azınlıkların Fransız İhtilali ile ortaya çıkan milliyetçilik akımından etkilenerek bağımsızlıklarını elde etmek istemeleri olmuştur. Osmanlı’nın içinde bulunmuş olduğu politik durum “devlet kurtarma” mücadelesi ekseninde aydınları Garplılaşma düşüncesinden Osmanlıcılık düşüncesine, Osmanlıcılık düşüncesinden İslamcılık düşüncesine sevk etmiştir. Bu süreçte yaşanan olaylar ve bağımsızlıklarını kazanan azınlıkların etkisiyle Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtarma gayesiyle Müslüman azınlıklardan da destek görülmemesi nedeniyle Türkçülük akımı ön plana çıkmıştır. Osmanlı’nın yıkılmasının ardından Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasında yine Türkçülük fikir akımının etkisini görmek mümkündür. Milli Mücadele Dönemi’nde öne çıkarılan milli bilinç ve bu bağlamda milliyetçi ruh, Türk devletinin kurulmasında, egemenliğin sağlanmasında etkili olmuştur. Yine Cumhuriyet Dönemi’nde kurulan Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu, ortaya atılan Güneş Dil Teorisi ve ilkokullarda uygulanan “andımız” gibi uygulamalar resmi ideolojiye bağlı milliyetçi düşüncenin yansımaları olarak görülebilir. Türkiye’de milliyetçiliğin gelişimi aynı zamanda Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Türkçülüğü öne çıkaran milliyetçi aydınların katkılarıyla aydınlatılmaya çalışılmıştır. Burada Ziya Gökalp, Yusuf Akçura, Zeki Velidi Togan, İsmail Gaspıralı, Reha Oğuz Türkkan, Nihal Atsız, Necip Fazıl Kısakürek, Nurettin Topçu gibi isimlerin katkılarına kısaca değinilmiştir. Milliyetçiliği öne çıkaran aydın kesimden ziyade milliyetçi düşünce için önemli olan Türk dilini öne çıkaran Genç Kalemler dergisine ve faaliyetlerine de kısaca değinilmiş, bu bağlamda dönemin şartlarına ilişkin oluşumlarla birlikte milliyetçiliğin çok partili hayata uzanan serüveni aydınlatılmaya çalışılmıştır. Türkçülüğün çatallanan yolları 1944 IrkçılıkTurancılık davasının öne çıkarılmasıyla verilmeye çalışılırken milliyetçiliğin farklı parametrelerden geçerek Türkçü ve Anadolucu akımların katkılarıyla siyaset sahnesinde yer edinme mücadelesi de aydınlatılmıştır. “Tanrı Dağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslümanız” sloganıyla milliyetçi hareketin 1970’lerden sonra yer edinmesine bu bağlamda CKMP’den (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi) MHP’ye 4 (Milliyetçi Hareket Partisi) dönüşümüne, bozkurt sembolünden ziyade hilal sembolüne atıfta bulunulmasının anlamına değinilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümü araştırma metodolojisinden oluşmaktadır. Bu bölümde çalışmanın önemi, amacı, kapsamı ve araştırma modeline ilişkin açıklamalara yer verilmiştir. Töre dergisinin incelenmesi nedeniyle nitel araştırma yöntemi kullanılmış olduğu belirtilerek incelemede kullanılan temalara yer verilmiştir. Derginin incelenmesi noktasında doküman analizinden ve nerede durduğunun aydınlatılması noktasında betimsel analizden neden faydalanıldığı açıklanmıştır. Çalışmanın dördüncü bölümü ise “Töre Dergisi İncelenmesi” başlığı altında Töre dergisinde öne çıkan temaların bulunup yayımlanan yazılarla derginin fikriyatının aydınlatılmasına ayrılmıştır. Burada Töre dergisinin misyonuna yer verilerek Töre’de öne çıkan temalar üzerinden- Türk-İslam Vurgusu, Antikomünizm Vurgusu, Güncel Olaylara Milliyetçi Perspektif, Milli Kültür Vurgusu ve Töre Dergisinde Milliyetçi Hareket Partisi- derginin vizyonu da aydınlatılmıştır. Belirlenen temaların analizinde 1971-1980 yılları arasında dergide yayımlanan yazılara odaklanılarak atıflara yer verilmiştir. Bu bağlamda Türk-İslam Sentezi’nde derginin daha çok Türk unsurunu öne çıkardığı görülmüştür. Derginin İslam’ı Türklüğü güçlendiren bir öğe olarak ele almakta olduğu, dinî Türklerin milli kültürel öğelerinden bir oluşum olarak önemsemekte olduğu görülmektedir. Bu bakımdan Türk-İslam Sentezi’nde Türklüğün İslam ile anlamlandırılması, Türklük ve İslam’ın birbirine eklemlenmesi meselesini derginden sunulan atıflarda görmek mümkündür. Dergide dönemsel olarak komünizmin yıkıcı faaliyetleriyle kök saldığı dönemlerde antikomünist bir çerçevede yazılar yayımlanmıştır. Gerek iç politikada Ecevit hükümetlerinin ve CHP’nin faaliyetlerinin eleştirilmesi, gerekse Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin siyasetinde ve Devlet Güvenlik Komitesi aracılığıyla komünizmi yayma girişimleri olarak okuyuculara sunulmasında derginin antikomünizme bağlı sol karşıtlığının izleri sürülebilir. 5 1970’li yılların Türk iç ve dış politikasında çalkantılı dönemleri içinde barındırması hasebiyle Töre’nin dönemsel olaylara eğildiğine ve gündelik siyaset yorumlarına yer verdiğine tanık oluruz. Bu dönemde özellikle 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı, SSCB’nin Afganistan’ı işgali, ABD ile dış politikada yaşanan problemler ve İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesi, sürecin yorumlanması noktasında derginin olaylar karşısındaki milliyetçi perspektifinin bir ifadesi olmuştur. Zararlı ideolojiler olarak belirtilen komünizm, kapitalizm, nasyonal sosyalizm gibi oluşumlara karşı milli kültürü öne çıkaran yazıları dergi bünyesinde görmek mümkündür. Türk milliyetçiliğinin ancak milli kültürün sağlamlaştırılmasıyla ve milli kültüre önem veren nesillerin yetiştirilmesiyle gelişebileceği tezini savunan Töre dergisi kadrosunca dergide “milli kültür vurgusu” önemli bir yer teşkil etmektedir. Milliyetçi Hareket Partisinin ve “Dokuz Işık Doktrini” ile öne çıkan Alparslan Türkeş’in görüşlerine ayrıca önem vermesi, dergiye milliyetçi hareketin fikir üreten yayın organlarından olma işlevselliğini kazandırmıştır. Bu bağlamda Töre bir yandan milliyetçi hareketin Türk siyasal hayatında kendine yer edinebilmesi yönünde fikir üretme açısından destek sağlarken diğer yandan Alparslan Türkeş’in hareket için liderlik inşasını da gerçekleştirmiş bulunmaktadır. 1971-1980 yılları arasındaki bu dönem kaos dönemi olarak bilinmektedir. Bu çalışma ile Töre dergisinin kaos dönemi olarak adlandırılan 1971-1980 yılları arasında yayın hayatına devam ettiği aydınlatılmış ve Türk milliyetçiliğinin gelişimine katkı sunma çabasına dikkat çekilmiştir. Ayrıca Töre’nin Milliyetçi Hareket Partisine olan yakınlığı bu bağlamda milliyetçi hareketin ilkelerini hayata geçirmek amacında olduğu da tespit edilmiştir. Dergi, incelendiği dönem dahilinde milliyetçi düşünceye tarihsel seyrinde önemli bir katkı olarak kabul edilmiştir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM MİLLİYETÇİLİK VE MİLLİYETÇİLİK TEORİLERİ 1.1.Milliyetçiliğin Doğuşu ve Milliyetçilik Teorileri İnsan, ortak kültür üretebilen ve aidiyet hisseden bir varlık olması itibariyle millî bilinci o ya da bu şekilde destekler. Etkileşim kurarak kültürü devam ettirirken yaşadığı ortama uyum sağlar ve ‘anayurt’ olarak tanımladığı, vatanına bağlı yerellikler inşa eder. İnsanın insana ‘muhtaç’ olma durumu toplum şeklinde yaşamayı gerekli kılar. Bir arada yaşayan insanlarsa beraber ortak bir kültür üretirler. Ortak kültür üretiminde karşılıklı etkileşim kurma ve bu yolla bir bağ oluşturmada dil önemli bir kriter olarak karşımıza çıkar. Aynı dili paylaşan insanlar ortak bir geçmiş üretirler. Bu durum ise tarihi bağları kuvvetlendirir ve ferdin milletine aidiyet duymasının da önünü açar. Hiçbir olay ya da olgu bir anda kendiliğinden meydana gelmez, bu bakımdan bir olgunun oluşum şartlarını sadece bugünde arayamayız. Geçmişte yaşanmış olaylar bugünü anlamlı kılma adına büyük önem taşır. Millî devlet oluşturma fikri yaşanan tarihi tecrübelerden ve siyasi politik zeminden kaynağını alır. Bu fikrin kaynağının Batı medeniyeti olması milliyetçiliğin doğuşunu anlamamız açısından Batı’yı anlamayı gerekli kılar. Milliyetçilik Avrupa’da yayılmacı bir siyaset olarak Napolyon’un Almanya’yı istilasıyla başlar, genel olarak modern milliyetçilik düşüncesini ise Fransız Devrimi’ne dayandırmak mümkündür. “1789’da gerçekleşen devrim bir kardeşlik çağının başlangıcı olmuştu. Bu kardeşlik çağında zengin-fakir, soylu-köylü ayrımı kalmamıştı. Toplumdaki anlaşmazlıklar, kavgalar sona ermiş, düşmanlar barışmıştı. Vatanseverlik, insanların tapınması gereken bir dindi; modern Fransa’nın ve Avrupa’nın itici gücüydü” (Özkırımlı, 2009: 44). Fransız Devrimi ile Avrupa’daki krallık yönetiminin yerine milletlerin kendi kaderini tayin edebilme hakkını kazanması milliyetçiliğin ortaya çıkışında önemli bir gelişmedir. Avrupa’da yaşanan Fransız Devrimi, Sanayi Devrimi, reform ve Rönesans’a kadar birçok oluşumun milli devletlerin ortaya çıkmasında etkili olduğunu söyleyebiliriz. Devrimle birlikte Kral’a karşı özgür politik zeminin oluşturulması bu anlamda 7 eşitlik, özgürlük gibi kavramların öne çıkması; Luther’in Katolik Kilisesi’ne karşı mücadele etmesi ve ardından gelişen teknik araçlar-örneğin matbaa- ile yeni oluşumların pek çok kişiye duyurulması; gelişen sömürgecilik fikri, bu anlamda emperyalizm tedricen milli devlet oluşumunu sağlayan yenilikler olarak karşımıza çıkar. Milliyetçilik Fransız İhtilali’nden önce yoktu ve bir ülkede farklı dil, din ve ırktan pek çok insan yaşamaktaydı. Bu insanların tek ortak özelliği bir Kral’ın yönetiminde olmalarıydı. Krallığın yıkılıp yerine cumhuriyet rejiminin kurulmasıyla birlikte Fransa’da hakim olan dil, kültür ve etnik yapı diğerleri üzerinde bir asimilasyon girişiminde bulundu. Ulus devletin önemli kriterlerinden olan ulusdevlet formatında devletin ve ulusun sınırları birbirine benzemeye başlamıştı. Ulus devletin milliyetçi düşünceyle ilişkilendirilmesi kaynağını bu gelişim evresinden almaktadır. ”Ulus-devlet, siyasal yönetimin sınırlarının ulusun sınırlarıyla çakıştığı bir siyasal örgütlenme biçimidir. Bu hâlihazırda var olan siyasal örgütlenme biçimi olmaktan çok milliyetçilik ideolojisinin gerçekleştirmeyi hedeflediği bir idealdir. Milliyetçilik ideolojisi ya (Fransız, Amerikan ve Türk milliyetçiliğinin yaptığı gibi) devletin milletini yaratması ya da (Alman, İtalyan ve Yunan milliyetçiliğinin yaptığı gibi) milletin devletini yaratması yoluyla -yani iki farklı yoldan- ulus-devletin kurulmasını, ulusla devletin çakıştırılmasını amaçlar” (Tok, 2012: 144). Fransız İhtilali’nden sonra cumhuriyet rejimiyle ortak bir halk üretmek isteyen bu sistem demokratik ilkelere dayanmaktaydı. Demokratik olduğu ifade ediliyor çünkü yukarıda Tok’un da ifade ettiği gibi Fransız milliyetçiliğinde devletin milletini yaratmasına tanık olmaktayız. Bu nedenle Fransız milliyetçiliği için atfedilmiş özelliklerin dışında kazanılabilecek -ortak dil, ortak kültür gibi- özellikler aranmaktaydı. Milliyetçi duygunun insanın ‘inanma ihtiyacı’ yani ‘inanç’ alanıyla sıkı bir ilişkisi vardır. İnsan ateist veya deist olabilir, bu bağlamda inançsız olarak görülemez çünkü insana bu sıfatın yüklenmiş olması bile bir inanma ihtiyacının sonucudur. Milliyetçiliğin din kurumu ile olan bağını vurgulayan C.J.H.Hayes (2010: 27) şu ifadelere yer verir; ‘Kitleler, Hristiyanlığın tarihî inanç ve uygulamasından 8 soğudukça, onun yerine, entelektüeller tarafından kendilerine sunulan, en gözdeleri de komünizm ve milliyetçilik olan diğer cazip ikamelere meyletti. ’Hayes’in de belirttiği gibi milliyetçilik dini alandan da beslenen bir duygu olarak karşımıza çıkar. Dinin sosyal hayatta etkisini nispeten kaybetmesi bu boşluğu dolduracak yeni oluşumları beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda Avrupa’da milliyetçiliğin gelişimini reform ve Rönesans gibi gelişmelerle birlikte yorumlamak anlamsız olmayacaktır. Millet yararına faaliyette bulunma güdüsü birçok savaşta da kendini gösterir. ”Düşmanımın düşmanı dostumdur.” politikası bir biz ve öteki inşa eder. Biz olgusunun adlandırılması ise gerek aynı dilin paylaşımı gerekse etnik köken, dini inanç, ortak coğrafya, ortak kültür ve ortak tarih gibi birçok farklı etkenden kaynağını alır. Dünya üzerinde yaşanan savaşlara baktığımızda milliyetçiliğin izlerini görebiliriz. Bu anlamda Birinci ve İkinci Dünya Savaşları’nda ittifak-itilaf ya da mihver-müttefik söylemlerinde bu devletlerin, milletleri çıkarına örgütlendiğini görebiliriz. “Bir ülkünün güçlenmesi için iki duygunun yardımı gerekir. Bunlardan biri,”ulus sevgisi”dir ki ulusal övünçlerle halk geleneklerinden doğar. İkincisi, “ulusal kin”dir ki herhangi bir baskıcı yönetime karşı hınç ve düşmanlık uyandırmakla ortaya çıkar ”(Gökalp, 2008: 36). Gökalp’in de belirttiği gibi milliyetçiliğin siyasi bir ideoloji olarak dünya üzerindeki pek çok milleti etkilemesinin ulus sevgisi ve ulusal kinle yani vatan sevgisi ve düşman imajı ile olan ilgisini inkar etmemek gerekir. Milliyetçilik fikrinin oluşumunda bir anlamda yayılmacılık fikrini görmek de mümkündür. Batı’da meydana gelen savaşlar ve bu istilalara karşı gelme noktasındaki dayanışmacı duygu, milleti millet yapan unsurların oluşumunu sağlamıştır. Bu anlamda gerek emperyalizmin gelişmesi ve yeni sömürge bulma arayışları gerekse emperyalizme karşı mücadele etme, devletlerin millî varlığının zeminini oluşturan unsurlardır. Yayılmacı politikanın her zaman kendi milletini geliştirme noktasında teknik gelişmelere önem arz ettiğini de görebiliriz. Örneğin, Almanya’da Bismarck’ın “kan ve demir” sloganı kalkınma ve endüstrileşmenin öneminin bir izahı olmuştur. Milliyetçilik Batı toplumlarında daha çok birliğini 9 tamamlamış devletlerin emperyalist bir siyaset gütmesiyle pekişirken Batı dışı toplumlarda emperyalizme karşı birlik olma duygusundan kaynaklanmıştır. Milliyetçilik fikri ilerleme fikrinden kaynağını aldığı için sosyal hayatın pek çok alanından etkilenerek var olmuştur. Mutlak monarşiden ulusal egemenliğe geçişi sağlayan adımlar din, siyaset, ekonomi, dil gibi alanlarda meydana gelen değişim ve dönüşümlerdir. “Modernleşme süreci, modernliğin argümanlarını dayatmasıyla birlikte çok-dilli, çok-dinli ve çok-etnili bir kimlik ifadesi olan millet sistemini altüst etmiştir. Çünkü modernliğin temel argümanları arasında tek dil, tek toprak, tek bayrak ülküsünü öngören ‘saf ulus’un oluşumu bulunmaktaydı.” (Karakaş, 2015: 164). Milliyetçiliğin ilk ortaya çıkışında milliyet kavramında farklı etnik yapıları görmek mümkünken zamanla milliyetçi düşünce farklı bağlamlara yönelmiş ve vatandaşlık bağı önemini yitirmiştir. Bunun sonucunda ise Avusturya-Macaristan ve Osmanlı gibi imparatorluklar bu anlayıştan etkilenerek birçok bağımsız milletin var olmasına zemin hazırlamıştır. Birinci Dünya Savaşı perde arkasından görünen milliyetçi duygunun artık gün yüzüne çıkmasını ve somut bir yapılanmaya dönüşmesini sağlamıştır. Paris Barış Konferansı’ndan sonra farklı ulus devletlerin ortaya çıkması bu anlamda imparatorlukların çözülmesi bunu doğrular niteliktedir. ”1919-1920’deki Paris Barış Kongresi, 1815 yılındaki Viyana Kongresi’nin aksine, milliyet ilkesini kabul etti ve onu Avrupa’nın kamu hukukuna dahil kıldı. Sonunda Avrupa kıt’asının tamamının siyasi haritası kökten değiştirildi ve yeniden çizildi” (Hayes, 2010: 147). Yeniden çizilen siyasi haritada artık imparatorluklar tasfiye edilmiş yerini Avusturya, Almanya, Macaristan ve Türkiye gibi ulus devletlerin inşası almıştır. Milliyetçilik Batı’da Fransız ve Alman milliyetçilikleriyle dikkat çekmiştir. Fransız milliyetçiliği katılımcı bir millet tanımıyla yurttaşlık esaslı milliyetçiliğe açıkken, Alman milliyetçiliği felsefi olarak Alman romantizminden etkilenerek evrensel toplum kuramına karşı çıkmıştır. Türkiye’de milliyetçi düşüncenin gelişimine baktığımızda bu çizginin tek bir zeminde ilerlediğini göremeyiz bu bağlamda gerek Fransız milliyetçiliği gerekse Alman milliyetçiliği Türkiye’yi ve diğer ülkeleri etkilemiştir. Millî devlet kurma fikri Atatürk ile Türkiye’de 10 şekillenirken bu fikirden diğer devletlerin de etkilendiğini görebiliriz. Örneğin, 1934’de Rıza Pehlevi’nin ‘İran’ devleti olarak milletini isimlendirmesi ve gerçekleştirdiği yenilikler milli devlete giden yolda önem arz eder. Sonuç olarak milliyetçilik Batı referansıyla dünyaya yayılmış siyasi bir ideoloji olarak her toplumda kendi öz tarihini o toplumun yaşam standardına göre yapılandırmıştır. Batı’da daha çok etnik yapı ve vatandaşlık esasına dayanan bir milliyetçilik görmekteyken Balkanlarda ise dinî bir algıyla topluma benimsetilmeye çalışılan bir milliyetçilik görmek mümkündür. Milliyetçi düşüncenin Türkiye’de kendi geleneklerimize bağlı kalma noktasında yorumlandığını ilerde yer vereceğimiz birçok aydının düşüncelerinde görebiliriz. Bu noktada modernleşme düşüncesinin benimsenmesi ya da eleştirilmesine de tanık olabiliriz. Kısacası milliyetçiliğin doğuşu ve gelişimi her toplumda farklı bağlamda gerçekleşmiştir. Önemle belirtmek gerekir ki bu duygunun kök salması tarihi bir referanstan kaynağını alır zaten kendine özgü gelişimi de bu yüzdendir. Bu bakımdan Türkçülüğün kendi özünü Orta Asya’da ve Orhun Kitabeleri’nde araması tarihi bir dayanak oluşturması açısından anlamlıdır. Milliyetçilik düşüncesi milliyetçiliğin ne olduğuna dair farklı düşünceleri içinde barındırmaktadır. Millet denilen topluluk hangi sosyal harçlardan oluşmakta ve devamlılığını sağlamaktadır? Birlikte yaşama arzusu bireyler arasındaki hangi ortak durumdan meydana gelen bir arzudur? Herhangi bir durumda bireyler dayanışma göstereceği bu anlamda kendilerine yakın hissettikleri, aidiyet duygusu besledikleri insan topluluklarını nasıl tasarlamaktadırlar? Bütün bu soruların cevabı ‘millet’ dediğimiz topluluğun neye göre şekillendiğinin aydınlatılması zemininde cevap bulacaktır. Bir düşünce sistemi üzerinde kuramların meydana gelmesi şüphesiz ki bazı yaşanmışlıklardan kaynaklıdır. Sosyal dünyada etkisini görmediğimiz herhangi bir olgu hakkında kuram oluşturmak söz konusu değildir. Bu bağlamda milliyetçilik kuramlarından bahsetmemiz aslında milliyetçiliğin sosyal yaşamda dünya üzerinde pek çok ülkede kıpırdanışlar meydana getirmesinden kaynaklanmıştır. Milliyetçiliğin her ülke için ayrı bir tarihî serüveni mevcut olmakla birlikte her aydının da 11 milliyetçiliğe dair ayrı parametreleri vardır. Bir kuramcı milleti dil, din, ırk birliği olarak yorumlarken diğeri bir milleti oluşturan unsurlarda kültürel bağlılıklara, tarihi ortaklıklara dikkat çekebilir. Mesela John Stuart Mill, milliyetin ortaya çıkıp ortak bir kamusal alan üretebilmesi için en önemli faktörün ortak bir tarih ve anılar olduğunu söyler. “Millet olmak için nesnel bir kriter saptama ya da belirli gruplar ‘milletleşirken’, belirli grupların neden ‘milletleşmediğini’ açıklama girişimleri; genellikle ya dil ve etnik köken gibi tek bir kritere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kültürel özellikler gibi tek bir kritere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kültürel özellikler gibi bir kriterler kümesine dayanmıştır” (Hobsbawm, 2006: 19). Hobsbawm, millet tanımını genellikle nesnel ve öznel kriterler ekseninde tamamlamanın yetersizliğinden bahseder ve bu nedenden dolayı kendisi bir milleti tanımlarken milleti oluşturan ögeler adına hiçbir öngörüde bulunmaz. Milliyetçilik düşüncesinin oluşmasında pek çok düşünürün katkısı bulunmaktadır. “19. yüzyılda biçimlenmeye başladığı şekliyle modern milliyetçiliği kurucusu, ulusun tek bir hükümdarın kişiliğinde ya da yönetici sınıfta somutlaşmasını reddeden, ’ulus’ ile ‘halk’ı cesaretle özdeşleştiren Rousseau’ydu; bu özdeşleştirme, Fransız ve Amerikan devrimlerinin her ikisinin de temel bir ilkesi oldu” (Carr, 2007: 20). Rousseau’nun ‘genel irade’ kavramı bu anlamda önemlidir. Bireysel iradenin yerine ‘genel irade’yi koyan Rousseau’ya göre bir siyasi örgütlenmede birey, vatandaş olarak aidiyet hissettiği toplumda bütünün çıkarlarını önemsemelidir. Bu aslında Emile Durkheim’ın sosyal teorisinde vurguladığı toplumsal dayanışmaya işaret eder. Birey çıkarlarından çok daha üstün olan toplumun çıkarıdır. Dünyada yaşanan pek çok savaşta aslında bu zemindeki milliyetçi düşünceye tanık olabiliriz. Birçok asker savaş durumunda aidiyet hissettiği toplum için savaşmış ve bu uğurda canını feda etmiştir. Vatan sevgisiyle bir arada bulunan bu milliyetçi duygu daha da ileri giderek ‘teritoryal’ sınırlara dayanmıştır. Milliyetçi duygularla vatanı savunmak, ülke sınırlarına kutsallık kazandırmıştır. ’Sınır namustur!’ sloganı ise bu düşüncenin bir ifadesi olmuştur. Milletin ne olduğu ve milliyetçiliğin ne zaman ortaya çıktığına dair pek çok düşünceye tanık olabiliriz. Rousseau gibi pek çok düşünür millet ve milliyetçiliği 12 oluşturan unsurların neler olduğunu açıklamaya çalışmıştır. Alman filozof Gottfried Herder, aydınlanma karşıtıdır ve romantik milliyetçi olarak bilinir. Herder’e göre millet, aile gibi doğal bir topluluktur ve dil bu milletin besleyici unsurudur. Herder’e göre dil bir milletin düşünüş tarzını, düşünce sistemini ifade eder ve bu anlamda dilin varlığı, milleti bir arada tutma noktasında önemli bir faktördür. Ona göre dil, bir toplumun gelenek ve görenekleriyle yaşamasını sağlayan en önemli faktörlerdendir. Fichte’de Herder ile aynı görüşte olup dilin milli bir ruhu yansıttığından bahseder. Fichte, nerede farklı bir dil konuşuluyorsa orada farklı bir millet oluşumundan bahsedilebileceğini belirtir. Bu anlamda denilebilir ki, aynı dili konuşan insanlar arasında görünmez bir bağ söz konusudur. Dil, bir toplumun birbirine karşı aidiyet hissetmesine neden olan en önemli unsurlardan biri olarak karşımıza çıkar. Herder ve Fichte de bu gerçeklik üzerinden dile ayrı bir önem atfederler fakat düşüncelerinin farklılaştığı bir nokta mevcuttur ki o da bir dilin diğer diller üzerindeki üstünlüğüdür. Herder’in dil üzerine yoğunlaştığı teorisinde toplumlar arasında mevcut bulunan dil farklılığında bir dilin diğer dil üzerinde bir üstünlüğü söz konusu değildir fakat Fichte dile atfettiği önemde dillerin birbirinden üstün olabileceğinden bahsetmektedir (Vincent, 2006: 415-420). Hans Kohn, milliyetçilik tipolojisinde kökenler, nitelikler ve tarihsel gelişim seyri olarak üç değişken kullanmaktadır. Batı milliyetçiliğinin politik koşulların eseri olduğunu vurgulayarak, Doğu toplumlarında milliyetçiliğin Batı’dan farklı olarak kültürel temasların ve geçmişin yanılgılı yorumlarının ürünü olduğunu belirtir (Öğün, 2000: 78-79). Kohn’un ifadesi milliyetçiliğin Doğu’da ve Batı’da farklı harçlarla inşa edildiğini vurgulamaktadır. Şöyle ki kökenler, nitelik ve tarihsel gelişim seyri olarak belirlediği bu üç faktör Batı ve Doğu bağlamında analiz edildiğinde, milliyetçiliğin bu toplumlarda farklı parametrelerde geliştiğinin kanıtı olmaktadır. Doğu toplumlarına daha çok modernite ekseninde sunulan ‘milliyetçilik’ dolaylı olarak bir yandan modernleşme potansiyeli kazandırırken diğer yandan işgal altında olan toprakları kurtarmak için bireylerde bulunması gereken en iyi duygu biçimi olarak benimsenmiş ve benimsetilmiştir. Bu anlamda denilebilir ki milliyetçilik farklı toplumlarda farklı parametrelerden geçerek kendisini inşa etmiş ve dünya üzerinde en etkili ideolojilerden biri olmuştur. 13 “Louis Snyder milliyetçiliği tanımlarken, bölünmüş ülkeleri bir araya getirmek için kullanılan bir araç olduğunu söylemekte, aynı zamanda milliyetçiliğin paradoksal bir anlamda ulus devletlerin içinde yaşayan etnik unsurların ayrılmalarını önleyen bir ideoloji olduğunu ileri sürmektedir” (Uzun, 2012: 435). Snyder, milliyetçilik ideolojisinin devletin elinde bir araç olduğunu ifade eder. Bazı ülkelerin elinde emperyal sömürge aracı olarak kullanılan milliyetçilik, bazı ülkeler için de emperyalizme karşı bir mücadele alanı içinde işlev görmektedir. Örneğin Türkiye gibi ülkelerde milliyetçilik daha çok Batı’nın emperyalist düzenine karşı milli ekonomi geliştirme ve boyunduruk altında yaşamama gayesiyle şahlanmıştır. Ekonomiden bahsetmişken alt yapı unsuru olarak ekonomik yapıyı inşa edip teorisini bu eksende geliştiren Marksistlerin milliyetçiliğe bakışaçısını belirtmemiz milliyetçilik kuramları açısından önemli olacaktır. Marksistler milliyetçiliğin ön plana çıktığı çağı bir ‘yanlış bilinçlenme’ olarak görürler. Marksizmin öngörmüş olduğu tarihsici yaklaşım sınıf bilincinin gerçekleşmesiyle farklı ekonomik şartların ortaya çıkmasını resmetmişti. 18.yüzyılda ortaya çıkan ve birçok devlette etkisini gösteren bu ideoloji-milliyetçilik - ortak bir geçmiş araması itibariyle ve dayanışma içinde sınıf bilincine benzer bir aidiyet duygusu üretmesi itibariyle marksizmin sınıf bilincine benzemekteydi. Bu yüzdendir ki milliyetçiliği bazı marksist aydınlar ‘yanlış bilinçlenme’ olarak yorumlamışlardır.“Marx ve Engels’e göre, milliyetçilik, işçi sınıfının tarihsel çıkarlarına hizmet etmede araçsal ve geçici bir rol oynayabilir; milliyetçi ilgilerin hiçbir sürekli ya da derin önemi yoktu; onlar çürüyüp kaybolacak fenomenlerdi” (Vincent, 2006: 393). Marx ve Engels için milliyetçilik, işçi sınıfının çıkarlarına hizmet edecek bir dönem işlevsel olarak kullanılan bir araç olarak ifade edilir, böyle ifade edilmesi onların nezdinde milliyetçi ideolojinin sınıf bilincinden daha üstün bir toplumsal düzen inşa edemeyeceği kanaatini taşır. Dolayısıyla milliyetçi duygu önemsenmemesi gereken geçici bir araçsallığı ifade eder. Bu düşüncenin dışında daha önce ifade ettiğimiz gibi milliyetçiliği bir ‘yanlış bilinçlenme’ olarak gören Marksist düşünürler de söz konusudur. İlerde modernist yaklaşımlar başlığı altında düşüncelerini sunacağımız Tom Nairn ve Hechter’ın ifadelerinde milliyetçiliğin marksizm açısından hangi noktada durduğuna tekrar değinilecektir. 14 Edward Hallett Carr,”Milliyetçilik ve Sonrası” adlı eserinde milliyetçiliği dört ayrı dönemde inceler; Fransız Devrimi öncesi, Napoleon’dan I.Dünya Savaşı’na, İki Dünya Savaşı arası ve İki Dünya Savaşı sonrası. Genel olarak modern milliyetçilik ideolojisinin ortaya çıkışı Fransız İhtilali’ne dayandırılmakta ve bu yönüyle milliyetçiliğin modern bir olgu olduğuna da inanılmaktadır. Milliyetçiliğin siyasi bir ideoloji olarak kabulü ‘millet’ denilen bir topluluğun varlığıyla ilişkilendirildiği için milletten önce milliyetçiliğin mi, milliyetçilikten önce milletin mi ortaya çıktığı tartışma konusu olmuştur ve bu tartışma aslında bir anlamda milliyetçi kuramları şekillendiren anahtar soru olarak karşımıza çıkmıştır. Milliyetçilik kuramlarıyla ilgili iki ana yaklaşım söz konusudur. Bunlar; milliyetçi düşüncenin geleneksel mi, modern bir düşünce mi olduğuna dair yapılan tartışmalardan doğmuş olan milletin geleneksel dönemden gelen doğal bir oluşum olduğu fikri ve milletin modern dünya düzeniyle ortaya çıkmış olan siyasi oluşum olduğu fikridir. Bu kuramsal yaklaşımlara kısaca ilkçi ve modernist yaklaşımlar diyebiliriz. Bu yaklaşımların dışında etno-sembolcü bakış açısı ve banal milliyetçilik gibi yeni yaklaşımlar da ön plana çıkmıştır. Bu bölümde başlıklar altında kısaca milliyetçilik kuramlarına yer verilecek, böylece milliyetçilik düşüncesinin kuramsal altyapısı oluşturulmuş olacaktır. 1.2. İlkçi (Primordialist) Yaklaşım İlkçi yaklaşımın ana teması milletlerin eski çağlardan beri var olagelmiş bir topluluk olduğu düşüncesidir. Bu yaklaşıma göre millet, modern çağların bir ürünü olmayıp zaten önceden de var olan bir topluluktur. İlkçilik, ’başlangıçtan beri var olan’ anlamına gelen bir kavramdır ve bu anlamıyla da milliyetçilik kuramlarında milletin eski çağlardan beri var olan bir yapı olduğunu vurgular. Milleti oluşturan temel öz her çağda aynı kalmakla birlikte milliyetçi düşünce her dönemde farklı bir siyasi liderle öne çıkabilir. Burada önemli olan milletin ve milli özün aslında çağlar öncesinden beri var olduğu tezidir. İlkçi yaklaşımın kendi içinde farklı yorumları olduğunu da görebiliriz. Umut Özkırımlı’nın da belirttiği üzere (2009: 84-94) ilkçi açıklamaları benimseyen araştırmacılar içinde doğalcı, biyolojik ve kültürel olarak üç ayrı bakış açısı ayırt edilebilir. Bunlardan doğalcı 15 yaklaşım, ilkçiliğin aşırı versiyonlarından olup etnik kimliği konuşma yeteneği, koku alma veya cinsiyet kadar doğal bir şey olarak görür. Bu görüş farklı etnik gruptaki insanların birbirlerini dışlamalarını da normal karşılar. Millet aile bağları gibi doğal bir yapılanmaya dayanır ve önceden beri var olması bu duyguyu toplum içinde meşru kılar. Doğalcı yaklaşıma göre (Aydın, 2013: 245) ulus ve milliyetçilik tarihin içinde daima mevcut olmuştur ve öyleyse ‘ulus’ dediğimiz birimler ile ulusa ait duygu ve idealleri anlatan milliyetçilik kavramı tarihin her döneminde bulunabilir. Doğalcı yaklaşım bir anlamda milliyetçi görüşü perçinleyen bir tez sunmaktadır. Aile gibi doğal bir oluşuma bağlanan milliyetçi duygu ve millet olma bilinci milliyetçiler tarafından destek görür ve milliyetçi fanatizmi geliştirir. İkinci olarak biyolojik yaklaşımsa adından anlaşılacağı üzere etnik bağlılıkların temeline genetik özellikleri yani soy birliğini koyar. Genetik özelliklerin devam etmesi önemli bir kriterdir. Pierre Van Den Berghe biyolojik yaklaşımın önemli isimlerindendir ve bu yaklaşım genel olarak etnik toplulukların daha büyük topluluklar olarak bilinç kazanmasında soy birliğinin ve ortak kültürün öneminden bahseder. Özellikle yakın akrabalarla evlenme ve bu yolla üremenin gerçekleşmesi insanların yakınlarına bağlılığını da anlamlı kılar. “Sosyo-biyolojist versiyon, etnisite kavramını var olma savaşına yönelik kolektif bir araç olarak gördüğü akrabalık sisteminin genişlemiş bir hali olarak ele almaktadır. Bu versiyon dil, din, ırk, etnisite ve toprak gibi unsurları, insanı tarihe bağlayan temel ilkeler olarak kabul eder. Sosyo-biyolojistlere göre tarih tıpkı doğadaki gibi bir mücadele alanıdır ve dolayısıyla ‘uluslar mücadelesidir’ ve bu mücadeleden galip çıkanlar tarih içinde güçlü ve başarılı olmuş, var olmayı ve hükümranlığı hak etmiştir” (Aydın,2013:245). Bu yaklaşımın temelde ortak ırk ve kan bağına verdiği önem yaklaşımın biyolojik yaklaşım olarak isimlendirilmesine neden olduğunu ve bu noktada milliyetçiliği objektif birtakım unsurlara bağladığını görmekteyiz. Hayatta kalma mücadelesi veren bu topluluk aynı duygulardan kaynağını almayan yani subjektif unsurların bir anlamda arkada bırakıldığı daha çok objektif unsurlar - ırk, etnik yapı ve kan bağı - ekseninde örgütlenen ve bu unsurlar çerçevesinde mücadele veren bir topluluk olarak ‘ulus’u tasarladığını söyleyebiliriz. 16 Bir diğer yaklaşımsa kültürel ilkçiliktir. Kültürel yaklaşım milleti, birincil bağlılıkların önemli olduğu toplumsal ilişkiden türemeyen bağlayıcı duygu ve heyecanların yaşandığı bir topluluk olarak ön plana çıkarır. Bu yaklaşım milletlerin tinsel bir bağ ile birbirlerine bağlı olduklarını ve bu bakımdan da uzun bir geçmişe sahip olduklarını vurgular. Toplumdaki üyelere karşı beslenen bağlılık hissiyatı toplumsal etkileşimi aşan bir anlam ifade eder. Bu bağlılığın önemi bağlanma hissiyatının kutsanmasından kaynağını alır ve bu bağlanma hissi asla çıkarcı bir güdüyle inşa edilmez. Toparlayacak olursak kültürel yaklaşım, bir arada yaşama kanısında olan insan topluluklarının bir arada yaşama arzusunu ne toplumsal etkileşimin bir sonucu olarak ne de birincil bağlılıkların getirisi olarak yorumlamaktadır. Bu yaklaşım daha çok milliyetçi duygunun tanrısal bir öz olarak o toplumda bulunduğu üzerinde durur ve milliyetçiliği önceden beri var olagelmiş bir duygu olarak kutsar. Sonuç olarak ilkçi yaklaşım her ne kadar milletlerin eski çağlarda bu yana devam eden oluşumlar olduğunu söylese de kendi içerisinde milletin farklı unsurlar dolayısıyla var olduğu kanısındadır. Modern bir oluşumu ön şart olarak kabul etmeyen bu primordialist yaklaşımlar modern milliyetçilik düşüncesinden farklı olarak milletin milliyetçilikten önce var olan bir yapılanma olduğu üzerinde durur. Bu yönüyle birtakım eleştirilere maruz kalan yaklaşım varlığıyla modern milliyetçiliğe karşı geleneksel dönem milliyetçiliği olarak varlığını korur. 1.3. Modernist Yaklaşım Modernist yaklaşım milletlerin doğal bir oluşum olmayıp, yaşanan tarihi süreçte modernizmin getirmiş bulunduğu birçok faktöre bağlı olarak gelişmiş ve bu yönüyle milleti modern dönemde ortaya çıkmış olan bir oluşum olarak kabul eder. Bu bağlamda millet ve milliyetçilik modern oluşumlar olan sanayileşme, kentleşme, kapitalizm gibi süreçlerden bağımsız olmayıp bizzat bu süreçlerin bir ürünüdür. Bugün Sanayi İnkılabı yaşanmasa veya köyden kente göçler meydana gelmese yine aynı şekilde dinî alandan kopan bilimsel bir ilerleme adına atılan laikleşme süreci yaşanmasa millet diye bir topluluktan bahsedilemezdi. 17 John Breuilly milliyetçiliği bir siyaset biçimi olarak ele almıştır. Breuilly, milliyetçiliğin güç ve iktidarla ilişkili olduğuna vurgu yapar. Milliyetçilik modern siyasette iktidarın söylemlerini güçlü kılar, bir anlamda toplumu bütünlüklü kılar ve ülke vatandaşlarına kimlik sunar. Bu nedenle milliyetçilik modern siyasetin söylemlerine yansıyan bir ideoloji olarak karşımıza çıkar. Paul R.Brass, milliyetçiliğin seçkinlerce kullanımından bahseder. Brass’a göre milliyetçilik seçkinlerin iktidarı ele geçirmek için kullandıkları bir araçtır. Bu anlamda milliyetçilik toplum için ortak bir gaye olmaktan çıkar seçkinlerin iktidar aracına dönüşür (Özkırımlı, 2009: 132-146). “Karl Deutsch’a göre, milliyetçilik, ortak bir kültür ve ‘iletişim cemaati’ doğurur. İletişim teorisi, modernleşmenin, milliyetçiliğin fonksiyonel boyutunu tekrar vurgulayan bir versiyonudur” (Vincent,2006:391). Deutsch’un ulaşım ve iletişim olanaklarının gelişmesine bağlı olarak ortaya koyduğu milliyetçilik tezi toplumsal hareketliliğe dayanır. İnsanların birbirine karşı nasıl ortak bağlar oluşturdukları ve beraber yaşama arzusu içinde örgütlendiklerine dair aşamalı bir bakışı ifade eden Deutsch’un milliyetçilik tezinde, bir yerleşim birimi olarak köylerin oluşup da krallığın oluşması ve meşrulaşmasına nasıl etki sağladığı önemlidir, çünkü bu yolla toplum içinde ‘siyasal bütünleşme’ sağlanmıştır. Siyasal bütünleşme ve ulaşım ağlarının gelişmesi toplumdaki bireylerin zihninde bir aidiyet hissinin kabulü olmuştur. Bütün bu oluşumlar devlet olmayı kolaylaştırmıştır ve teritoryal bir bağlılık inşa etmiştir. Tom Nairn marksist bir düşünür olarak milliyetçiliği marksizmin tarihî başarısızlığı olarak yorumlar. Ona göre kapitalizmin dengesiz bir kalkınmaya neden olmasıyla milliyetçilik doğmuştur. Nairn, milliyetçiliği dengesiz kalkınmanın faturası olarak yorumlar. Hechter ise Nairn gibi marksist bir düşünürdür ve ona göre milliyetçiliğin oluşumu ekonomik eşitsizlikten dolayı toplumda var olan ezilen grubun etnik bilinç kazanmasıyla ortaya çıkmıştır. Wallerstein’ın merkez-çevre kurgulamasından etkilenen Hechter da milliyetçiliğin aslında merkezin çevre üzerinde tahakküm kurma güdüsünden kaynaklandığını belirtir. Wallerstein’a göre milliyetçilik, kapitalist düzenin bir sonucudur. ”Kapitalizmin insanlığa dayattığı zorunlu proleterleşme maliyetleri sürekli yükselten bir eğilim doğurmaktadır. Kapitalizm, Wallerstein’a göre bu maliyetleri azaltmak için nüfusları çeşitli 18 kategoriler halinde bölmek zorunda kalmıştır. Yaş ve cinsiyet ayrımlarına dayalı olarak işgücünü satın alabileceği alternatif standartlar elde etmiştir. İnsanların milletler ya da etnikler şeklinde sınıflandırılması yine bunun ürünüdür” (Öğün, 2000: 75). Yukarıda isimlerine atıfta bulunduğumuz marksist düşünürlerin milliyetçiliğe marksizm ideolojisi ekseninde anlam verme gayretinde olduklarını görebiliriz. Milliyetçiliği dengesiz kalkınma, yanlış bilinçlenme ve maliyetleri azaltmak amaçlı çeşitli kategoriler olarak yorumlamaları da bu nedenden kaynaklanmaktadır. Ernest Gellner’a göre milliyetçilik modern çağa özgü bir oluşum olup siyasi birim ve milli birimin birbiriyle uyumlu olmasıdır. Modern öncesi çağlarda yönetenlerin hangi milliyete sahip olduğu yönetilenleri ilgilendirmezken, modern çağda yönetenlerin milliyeti önem kazanmıştır, bu durumsa milliyetçilik anlayışını ortaya çıkarmıştır. Gellner’ın ifadesini Türkiye ekseninde düşündüğümüzde Osmanlı’da yönetici kesimde pek çok farklı etnik gruba mensup siyasileri görebilirken İttihat ve Terakki’nin başa gelmesiyle ve bu anlamda ‘Türkçülük’ akımına destek vermesiyle yönetici kesimde Türk milliyetinden olanların olmasına özen gösterilmeye başlandığı bir gerçektir. Milliyetçilik teorisini yapılandıran Gellner, imparatorluktan türdeş ulus-devlete geçerken beş evre belirlemiştir. Bunlar; çıkış çizgisi, milliyetçi başkaldırı, milliyetçi başkaldırının zaferi ve kendini yok edişi, gece ve sis, endüstrileşme ve sonrası. “Bütün bu beş safha, kültürün, egemen bir devlet biçiminin sınırlarından çok bireylerin ve grupların tüm bir yapı içindeki yerlerine işaret ettiği, kararlı bir toplumsal hiyerarşi ve teknolojiye sahip milliyetçi olmayan toplumlardan; bir eğitim sistemi tarafından aktarılan ortak bir kültürü paylaşan ve bu kültürle tanımlı bir devlet tarafından korunan, hareketli anonim kitlelerin oluşturduğu milliyetçi düzene geçişi tutarlı biçimde ortaya koyar” (Gellner, 2013: 51-52). Milliyetçi olmayan ve toplumsal çeşitlilik gösteren bir toplumdan homojen türdeş bir toplumsal yapılanmaya geçişin yukarıda belirtmiş olduğumuz dönemlerden geçtiğini belirten Gellner, belirtilen aşamaların her toplumda farklılık arz ettiğini söyler. Gellner’in milliyetçilik kuramına baktığımızda kendisinin Weber ve Durkheim gibi isimlerden etkilendiğini görebiliriz. İnsanlığın gelişim evreleri üzerine 19 sunmuş olduğu düşünceler bu isimlerden etkilendiğinin bir ifadesidir. Gellner; avcı toplumlar, geleneksel toplumlar ve modern toplumlar şeklinde insanlığı gelişim evresine bölerek millet ve milliyetçiliğin bu toplumlardan neden gelişmediği üzerinde durur. Böylece milleti ve milliyetçiliği ortaya çıkaran sosyal şartları açıklayarak kuramına bir temel oluşturur. “Devlet ile topluluğun birleştirilmesini tarımsal toplumda düşünemeyiz. Gellner, büyük ve küçük kültürel geleneklerin ya da kendi kavramlarıyla yüksek ve aşağı kültürlerin tarımsal kültürde kendi içlerine kapalı olarak temayüz ettiğini belirtir. Bu nedenle söz konusu topluluklarda türdeş bir toplumu oluşturma kaygısı da görülmemektedir. Tam tersine geleneksel tarımsal topluluklarda göz alıcı bir kültürel çeşitlenmenin bir arada yaşadığına tanık oluruz” (Öğün, 2000: 70). Öğün’ün de ifade ettiği üzere Gellner teorisinde endüstrileşmeyi öne çıkarmıştır, bu bağlamda milliyetçiliğin oluşumunu modern koşulların bir araya gelmesine bağlamıştır. Gellner, endüstriyel toplumda farklılıkların yüksek kültür ekseninde ve modernleşme ile doğru orantılı olarak homojenleştiği üzerinde durur. Kültürel homojenliğin oluşmasını ise tepeden aşağı modernleşmeyle yani yüksek kültürün egemenliği ile açıklar. Bu oluşuma vesile olan bir entelijansiya, eğitim ve iletişim süreçleri söz konusudur. Modern toplumda değişen şey toplumsal statülerin herkese açık hale gelmesidir. Roger’in de belirttiği gibi (2008: 22) bir yurttaşın kimliği artık toplumsal yapıda tuttuğu yerle değil, onun kafasına kazınmış olan kültürle tanımlanır. Şöyle ki insanlar arasında artık statünün sabitliği kırılmış ve herkes toplumsal statüsünü kendi belirlemeye başlamıştır. Gellner’ın deyimiyle ‘yüksek kültür’ tüm toplumu tanımlamaya başlamıştı ve siyasal yapılanma bu durumu desteklemek zorundaydı. “Milliyetçi toplumsal örgütlenme ilkesi devletle kültürün evlenmesini gereksinir, devlet kültürün koruyucusu olur ve kişi de soy, mülkiyet, ikamet gibi şeylerle değil; bu kültüre iştirak edişiyle (ve aynı zamanda, yazılı ben - imgesinin gereklerini yerine getirerek) vatandaşlık kazanır” (Gellner, 2013: 50). Yüksek kültürün tüm toplumu tanımlamaya başlaması esas olarak genel eğitimle başarılı olmuştur. “Gellner’e göre, modernleşmenin öncüsü, eğitim ve iletişim süreçleriyle yakından ilişkili olan entelijansiyadır. Gellner, tam etkili yurttaşlığın ön şartının okuryazarlık olduğunu ileri sürer. Millî ilkeler, diğer bütün bağlılık ya da 20 sadakat formlarını hesaba katmama eğilimindedir. Gellner’in yazdığı gibi, milliyetyönelimli toplum, dil kullanımını denetleyen, makul ölçüde kesin bürokratik ve teknolojik iletişim ihtiyaçlarını kodlayan okulun aracılık ettiği akademi kontrollü dile dayanır”(Vincent, 2006: 392). Kültürel homojenleşme modern çağın getirdiği bir yenilikti ve bu homojenlik genel eğitimle birlikte toplumdaki tüm insanları kapsamıştı. Kültürel homojenlik bir kural haline gelmiş ve milliyetçiliğin gelişimine zemin hazırlamıştır. Aynı dili konuşan ve genel eğitimle geniş etkileşime ortam hazırlayan bu zemin milletlere ve milliyetçiliklere kapı aralamıştır. Eric J.Hobsbawm da Gellner’ın milliyetçilik kuramından etkilenmiş ve milliyetçiliği toplumsal mühendisliğin bir sonucu olarak resmetmiştir. Eric J.Hobsbawm, milletlerin ortaya çıkışını toprağa bağlı devletlerin ortaya çıkmasından sonra görür. Marksist bir tarihçi olan Hobsbawm, milliyetçiliği dönemler halinde incelemiştir ve milliyetçiliği ‘icat edilmiş gelenek’ olarak tanımlar. ”Hobsbawm milletleri, geniş halk kitlelerinin siyasete katılmasının eski düzeni yıkacağından korkan sınıfların icat ettiği gelenekler olarak tanımlıyordu. Amaç, kitlesel demokrasiye geçişin kontrollü yapılması, halkın düzene olan bağlılığının korunmasıydı.” (Özkırımlı, 2009: 152). Hobsbawm’ın bakış açısı, içinde yetiştiği Avrupa kültüründen izler taşımaktadır. ”Ona göre milliyetçilik ancak ‘kitle desteği’ni kendine çektiği andan itibaren gerçek bir önem kazanır. Bu destek milliyetçi hareketin doğuşundan da önce var olan kolektif kimlik edinme unsurları başka deyişle ‘proto-milliyetçi’ bir nitelik arz eden unsurlar aracılığıyla sağlanabilir. Ama milliyetçilik yine de bizzat kitlelerin geliştirdiği bir ideoloji olarak betimlenemez. Proto-milliyetçi unsurların milliyetçi unsurlara dönüşmesi ‘küçük burjuvazi’ tarafından girişilen bir propaganda çalışmasının bir sonucudur” (Roger, 2008: 72). Roger’ın da açıklık getirdiği üzerine Hobsbawm milliyetçiliğin kitleler tarafından destek görmesini marksist olması bağlamında burjuva faktörüyle açıklamıştır. Ona göre milliyetçilik eski düzenin devamını sağlayan bu anlamda bir maske görünümüne bürünmüş kurtuluşun ifadesidir. Bu bakımdan meseleyi küçük burjuva kesiminin propagandasının bir sonucu olarak ilan eden Hobsbawm milliyetçiliği icat edilmiş gelenek olarak tanımlamıştır. 21 Miroslav Hroch milli hareketin başlangıcını üç evre belirleyerek aktarmaya çalışmıştır. Toplum içinde milli bilincin kazanılması A, B ve C evrelerinin yaşanmasıyla mümkün hale gelmiştir. A evresinde topluluk içindeki eylemci kesim etnik yapı, dil ve kültürel özellikler gibi kriterler bağlamında topluluğun birliği düşüncesini gruba yaymaya çalışırlar fakat bu davranış siyasî bir amaç gütmekten uzaktır. Bu evreye ‘akademik ilgi’ evresi de denilmektedir çünkü bu evre topluluğun tarihsel geçmişini araştırmaya yatkın olunduğu bir evreye işaret eder. B evresinde oluşan grup millet oluşturma fikrine kuvvetli bir destek arar. Bu evre ‘ulusal ajitasyon’ evresi olarak da bilinir ve burada ulusal bilincin mayalanmasına tanık oluruz. A evresinden farklı olarak bu evrede eylemci gruplar millet oluşturma fikrine inanmışlardır ve siyasal bir alan oluşturmaya meyillilerdir. C evresi ise artık kitlesel milliyetçi harekete geçilen bir evredir. Milliyetçi hareketin endüstri devrimiyle kitleselleştiği üzerinde duran Hroch, milliyetçiliği modern oluşumlarla birlikte gelişen bir hareket olarak tanımlar ve böylelikle modernist yaklaşım içerisinde yerini alır (Özkırımlı, 2009: 200). Benedict Anderson ‘hayali cemaatler’ diyerek milliyetçiliği insanların kafasında tasarlamış olduğu hayali bir kültürel topluluk olarak tasarlar. ”Ulus hayal edilmiş bir siyasal topluluktur- kendisine aynı zamanda hem egemenlik hem de sınırlılık içkin olacak şekilde hayal edilmiş bir cemaattir”(Anderson, 2015: 20). Anderson öncelikle hayal edilmiş derken neyi kastettiğini açıklar. ”Hayal edilmiştir, çünkü en küçük ulusun üyeleri bile diğer üyeleri tanımayacak, onlarla tanışmayacak, çoğu hakkında hiçbir şey işitmeyecektir ama yine de her birinin zihninde toplamlarının hayali yaşamaya devam eder” (Anderson, 2015: 20). Anderson’a göre bir milletin fertleri birbirlerini tanımazlar ama birbirlerinin varlığına hayali olarak inanmışlardır. Şöyle ki, devlet dediğimiz siyasi bir olgu vardır ama bugün bizler devleti işaret edip nasıl ki gösteremiyorsak Anderson’a göre de millet vardır fakat bu millet canlı kanlı somut bir yapıdan çok hayali bir cemaat olarak varlığını sürdürür. Küçük toplumsal yapılanmalarda - aile, cemaat ve köy gibi- insanlar yüz yüze gelme ve bu yolla etkileşim kurma şansına sahipken daha büyük toplumsal yapılanmalar bu imkandan yoksundur. Benedict Anderson’un ‘hayali’ nitelendirmesi, birbirlerinin varlığına inanmış fakat somut olarak hiçbir zaman işaret edilemeyecek ve etkileşime 22 doğrudan geçilemeyecek bir toplumsal örgütleniş biçimi olması dolayısıyla millet kavramının soyutluğuna bir göndermedir. Sonuç olarak Anderson’ın milliyetçilik kuramında milli duygular modern dünyada önemini yitirmiş din ve kutsaliyet atfedilen dilin -Latince gibi- yerine geçmiş bulunan ve aile gibi bağlılıklardan türeyen bir duyguya işaret eder. Fakat ona göre bir kültürel gereksinim olarak milliyetçiliğin ortaya çıkması sadece bu gibi nedenlerle açıklanamaz. Milliyetçiliği mümkün kılan farklı etkenler söz konusudur ve etkenlerin harekete geçmesiyle millet hayal edilebilir bir topluluk olarak modern dünyada inşa edilmiştir. Milliyetçiliğin modern bir oluşum olduğu fikrine dayanan görüşler modernleşme sürecini temele aldıkları için eleştirilere maruz kalmışlardır. Süleyman Seyfi Öğün’ün de belirttiği gibi (2000: 81-82) milliyetçiliği tamamen politik modernleşmeye dayalı olarak açıklamak isteyen görüşler sürecin bir boyutunu açıklarken diğer bir boyutunu karartmış ve ihmal etmiştir. Bu bağlamda milliyetçiliğin modern dönemlerin ortaya çıkardığı kapitalizm, sanayileşme gibi bazı düşünceler ekseninde verilmesi geniş kapsamlı bir ideoloji olarak dünyanın pek çok yerinde etkide bulunmuş olan bir düşünce sistemi olan milliyetçiliğin anlaşılması ve köklerinin araştırılması açısından yeterli değildir. 1.4. Etno-Sembolcü Yaklaşım ve Yeni Yaklaşımlar Etno-sembolcü yaklaşım modernist kuramlara tepki olarak ortaya çıkmıştır. Özkırımlı’nın da belirttiği üzere (2009: 210) etno-sembolcü yaklaşımı benimseyenler, milliyetçiliğin modern çağın bir ürünü olduğunu kabul ederek ilkçilerden ayrılırlar. Öte yandan milliyetçiliği kapitalizm, endüstrileşme gibi modern süreçlerle açıklayan kuramlarla da yetinilmemesi gerektiğini öne sürerler çünkü bu tür yaklaşımlar etnik bağlılıkların kalıcılığını göz ardı etmektedir. Doğru bakışaçısı daha uzun bir tarihsel dönemi kapsamalı, bugünün milletlerini etnik atalarıyla aynı potada değerlendirilmelidir. Bu açıdan bakıldığında etno-sembolcü yaklaşımın ilkçiler ve modernistler arasında bir ara yaklaşım olarak sunulduğunu görebiliriz. 23 Etnik milliyetçiliğin, milliyetçiliğe açıklık getirmek isteyen birçok kuramcı tarafından kabullenilişinin zor olduğuna tanık olmaktayız. Şöyle ki milliyetçiliği etnik yapıyı göz önüne alarak açıklama gayretinde olan tüm tanımların mikro milliyetçi hareketler olduğu üzerinde durulmuştur. ”Louis Snyder çalışmasında, etnik davaları taşıyan hareketlerin milliyetçi değil, kabileci hareketler olarak göstermekte ısrarlıydı. Bu bakışın öznelliğini gidermek durumunda kaldığı yerde ise mekanik bir ayrıma gidiyor ve mini milliyetçilik terimini kullanıyordu” (Öğün, 2000: 82). Etniklik ve milliyetçilik üzerinde bir ilişki kuran ve etnik milliyetçiliğe kuramsal çerçeve çizen isimler arasında Anthony Smith’in görüşleri öne çıkar. Bu nedenle bu başlık altında milliyetçiliğe baktığımızda daha çok Smith’in düşüncelerine yer verildiğini göreceksiniz. Etno-sembolcü yaklaşımı benimseyen ve etno-sembolcülüğün kurucusu olarak gösterilen John Armstrong, tarihsel bir bakış açısıyla milliyetçiliğin yüzyıllar önceki etnik kimliklerin devamının bir son aşaması olarak görür. Yüzyıllar öncesinden beri var olan bu yapılanmanın aslında bir başlangıcının olduğunu belirtmesiyle ilkçi yaklaşımlardan farklılık arz eder. Armstrong’a göre etnik bilincin en önemli unsuru devamlı ve kalıcı olmasıdır.“Etnik kimliklerin izlerine antik çağlarda bile, örneğin eski Mısır ve Mezopotamya’da rastlanabilir. Bu açıdan günümüz milliyetçiliği, insanların yüzyıllardan beri geliştirdiği tüm siyasi/ toplumsal örgütlenme biçimlerine yön veren etnik bilincin son aşamasından başka bir şey değildir; çünkü bu bilincin en önemli özelliği devamlılığı ve kalıcılığıdır” (Armstrong’dan aktaran Özkırımlı, 2009: 213). Etnik kimlikleri birbirinden farklı kılan mitlerin devamlılığını koruduğunu bu anlamda etnik kimliklerin kalıcı olduğunu vurgular. Bu bağlamda belli bir tarihte icat edilmiş olan etnik kimlikler uzun bir tarihi geçmişe sahip olmasıyla kalıcılığını ve devamlılığını koruyan bir yapılanma olduğunu gösterir. Modern öncesi çağlarda da var olduğu vurgulanan etnik yapıların devamı ve kalıcılığı bugün milletlerin oluşmasında etkili olmuştur. Bir diğer isim Anthony D.Smith’dir. Smith’e göre (1994: 73) etnik bir köken olmadan millet olma süreci yarım kalırdı, modern milliyetçiliği anlayabilmek için geçmiş etnik toplulukların aralarındaki bağlılıkları dikkate almamız gerekir. 24 “Anthony Smith’in çalışması, kısaca, etnisitenin incelikle modern milliyetçiliğe dönüştürüldüğünü ileri sürerek, pre-modernist ile modernist iddialar arasında bir orta yolu benimser. Smith, etnisitenin, gelişmiş modern milliyetçiliğe temel bir ön hazırlık olduğunu ileri sürer”(Vincent, 2006: 387). Etnik topluluğun; kolektif isim, ortak soy miti, tarihsel anılar, anavatana duyulan bağ, topluluk içindeki dayanışma duygusu, ortak kültür olmak üzere altı temel özelliği vardır. Smith, etnik kimlikleri dayanıklı bulur ve etnik kimliklerin kendilerini yenilemeleri için farklı - dinî reformlar, kültürel ödünç alma gibi- mekanizmaların varlığından bahseder. Smith’in milliyetçilik kuramında geleneksel ve modern toplum ikileminde beliren belli gruplar söz konusudur. Bunlar; yeni gelenekçi, asimilasyoncu ve reformcu gruplardır ve bu gruplar modernizmin getirdikleri karşısında farklı konumlanmaktadırlar. Modern dünya ile geleneksel yapıların devamının kesişmesi noktasında etnik kökenlerin birleştirici bir unsur olarak keşfedilmesi milliyetçiliğin kökenlerinin de etnik kimliklere dayandırılmasına neden olmuştur. Yukarıda belirtmiş olduğumuz gruplar örneğin, yeni gelenekçiler geleneklerin devam etmesi noktasında modern olgulara tepkili bir duruş sergilemiş olsalar da modern dünyayı reddetmezler. Bu bağlamda Smith’in milliyetçilik kuramında toplumsal dönüşümler ve toplumsal grupların - entelektüeller ve entelijansiya gibi - öneminden bahsedebiliriz. Bu noktada genel olarak ifade edecek olursak; modernite gibi bir dönüşümün yaşanmış olması ve bu dönüşümün toplumun belirli katmanlarında farklı etkilerde bulunması kabul edilmekle birlikte bu değişim ve dönüşümden tek etkilenmeyen unsur etnik yapılar olarak belirir. Bu bağlamda Smith’in neden etnik yapıların devamlılığı ve kalıcılığı noktasında bu kadar ısrarcı olduğunu anlayabiliriz. Anthony Smith, etnik yapıların kalıcılığı ve devamlılığına vurgu yaparken aslında etnik yapılanmanın modern öncesi çağlardan başlayıp modern çağlardaki milliyetçi duyguya temel oluşturduğunu ifade etmeye çalışır. Böylelikle Smith, milliyetçiliği modern öncesi ve modern çağların gelişmesinin bir sentezi olarak yorumlar, milliyetçiliğin geleneksel mi modern mi bir oluşum olduğu noktasında orta yolu bulmaya çalışmıştır. “Millet, bir etnide olduğu gibi, tanım gereği ortak mitleri ve anıları olan bir topluluktur. Aynı zamanda da teritoryal bir topluluktur. Ancak etnide, bir ülke ile olan bağ sadece tarihi ve sembolik kalabilirken, millette bu bağ fizikî ve fiilidir; 25 milletlerin ülkeleri vardır. Başka bir deyişle milletler her zaman etnik ‘unsurları’ gereksinirler” (Smith, 1994: 70-71). Etnik bağlılıkları yok etme ekseninde yapılan faaliyetleri örneğin, soykırım gibi durumları aslında etnik yapının güçlenmesinde etkili bir unsur olarak yorumlar. Soykırım denilen durumun bir etnik yapıyı yok etme girişiminde başarısız olduğunu belirten Smith (1994: 55-56), bu yönüyle etnik kimliklerin devamlılığını ısrarla vurguladığını görebiliriz. Hatta bu girişiminsoykırımın- etnik asabiye ve bilincin canlanmasına hizmet edebileceğini de belirtir. Etnik söndürme hareketleri - soykırım gibi- modern dönemlerde uygulanan örnekleri göz önüne alındığında, milliyetçi hareketleri canlandırmış, ezilen ulusal kimliklerin bir ‘yeniden doğuşu’na kaynak oluşturmuştur (Uzun, 2012: 445). Son dönemlerde milliyetçilik tartışmalarına yeni yaklaşımlar eklenmiştir. Bunlar milliyetçiliğin yeniden üretimi ve milliyetçiliğin toplumsal cinsiyet boyutunu araştıran yaklaşımlardır. Sosyolojik olarak bir önem atfedebileceğimiz ve gündelik hayatta milliyetçi harekete de farklı bir perspektif kazandıracağını düşündüğümüz milliyetçiliğin yeniden üretimi teması altında ‘banal milliyetçilik’e değinmekte fayda vardır. ’Banal Nationalism’ kendisi bir sosyal psikolog olan Michael Billig’in geliştirmiş olduğu bir yaklaşımdır. Banal milliyetçilik, millî kimliğin her gün edindiğimiz alışkanlıkları tekrar ederken ürettiğimiz yeniden üretime tabi olan bir şey olduğunu vurgular. Billig’e göre gündelik hayatın içinde biz millî kimliği ve milliyetçiliği simgeleyen birçok objeye tanık oluruz ve bu tanık oluş zihnimizde millî kimlik imajını pekiştirir böylece milliyetçiliğin her gün yeniden üretimine tanık oluruz. Türkiye ekseninde Billig’in ifade etmiş olduğu milliyetçilik kuramına baktığımızda, ülkede yaşanan herhangi bir toplumsal vakıada örneğin, terör olayları nedeniyle ülkemizde pek çok şehit olduğunda evlerimize veya dükkanlarımıza toplumsal birlik ve beraberi simgeleyen, aynı zamanda ‘millî kimlik’e atıfta bulunan bir obje olarak “Türk bayrağı” asmaktayız. Bu obje toplumdaki her birey tarafından milliliğe işaret etmektedir ve milliyetçi duyguların referansı olmaktadır. Gerçekleştirmiş olduğumuz ‘bayrak asma’ eylemi ise milliyetçiliğin gündelik hayatta yeniden üretimine katkı sağlamıştır. 26 Sonuç olarak yukarıda bahsettiğimiz birçok isim ve kuramın millete/milliyetçiliğe bakış açısı farklıdır. Bir toplumsal olgu olarak milletin ortaya çıkması milliyetçilik düşüncesini mi körükledi yoksa milliyetçilik duygusu millet olmayla mı sonuçlandı? Bu soru ekseninde meseleye yaklaştığımızda farklı yaklaşım tarzlarından ziyade bir ideoloji olarak milliyetçiliğin, ideolojilerin insan eliyle üretilmesinden dolayı bir toplumda belli şartlara dayalı -bu şartlar ister dil, din, ırk isterse ortak tarih ve kader birliği, ortak kültürel yapı olsun- olarak üretildiğinden bahsedilebilir. 27 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİ DÜŞÜNCENİN GELİŞİMİ Türkiye’de milliyetçi düşüncenin gelişimini dönemsel olarak ele aldığımızda öncelikle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi kıpırdanışlara değinmek yerinde olacaktır. Bilindiği üzere hiçbir mesele fikriyattan ve tarihsel konjonktürden bağımsız olarak ortaya çıkmaz. Bu bağlamda burada verilmek istenen, milliyetçiliğin fikrî ve tarihî serüveni olacaktır. Milliyetçi düşüncenin gelişimi dönemsel olarak Osmanlı’daki aydınların ve Rusya’dan gelen Türk aydınlarının ‘Türkçülük’ fikrine katkıları üzerinden aydınlatıldığında, milliyetçiliğin Osmanlı’da hangi şartlarda geliştiği üzerine fikrî bir temel oluşturulmuş olacaktır. Bu bakımdan milliyetçiliğin ‘Türkçülük’ düşüncesi ekseninde hangi koşullarda ortaya çıktığı, ulus devlet inşası ve ulus devlet sonrasında tek parti yönetiminden demokrasiye geçişte nasıl bir görünüm kazandığı tarihsel bir akışta aktarılmaya çalışılacaktır. 2.1. 1908 ve Sonrasında Milliyetçiliğin Şekillenişi Milliyetçiliğin gelişimi açısından 1908’deki-İttihat ve Terakki Cemiyetinin faaliyetleri sonucunda ortaya çıkanJön Türk Devrimi ve bu olay öncesinde azınlıklarda baş gösteren milliyetçi ayaklanmalar, buna bağlı olarak meydana gelen 1912-1913 Balkan savaşları, Osmanlı toplum yapısını ve Osmanlı aydınlarının fikriyatını etkilemiş önemli gelişmeler olarak ön plana çıkar. “1911 yılında İtalya’nın Trablusgarp’ı işgali ile başlayan bu süreci, 1912-1913 Balkan Savaşları, 1914-1918 yıllarında Çanakkale, Kafkasya, Irak, Yemen, Filistin gibi birçok cephede savaşılan Cihan Harbi ve nihayetinde 1919-1922 yıllarında gerçekleşen Milli Mücadele takip etmiştir. Farklı din ve etnik kökene mensup topluluklar ayrılırken Anadolu’da bir milli devletin ve yeni Türk kimliğinin doğuşu, söz konusu savaşlar neticesinde ortaya çıkmıştır” (Taştan, 2017: 51). Millî bilincin gelişmesinde yaşanan savaşların etkili olduğuna vurgu yapan Yahya Kemal Taştan (2017: 85), millî bilincin gelişmesi ve güçlenmesi için fertleri birbirine bağlayacak, müşterek bir düşmana ve kine ihtiyaç olduğunu belirtir. Taştan’ın da belirttiği üzere millî bilincin gelişmesinde en önemli unsurun “ortak düşman” algısı olduğunu söyleyebiliriz. Dışarıya karşı birlik olmak 28 düşüncesi ve vatan topraklarını koruyabilme algısı bu zihniyetin bir ürünü olur. Bu bağlamda hangi şartlar Osmanlı aydınlarını ‘Türk’ milliyetçiliği fikrine sürüklemiştir? Osmanlı İmparatorluğu, toplumsal yapısı bağlamında milliyetçi ayaklanmalardan nasıl etkilenmiştir? Soruları üzerinden, tarihsel olarak öne çıkan olaylara odaklanılarak imparatorluktan ulus devlete Türk milliyetçiliğinin gelişimi aktarılacaktır. Fransız İhtilali’nin gündeme getirdiği eşitlik, kardeşlik, adalet gibi bazı kavramların öne çıkması, Osmanlı’nın artık dağılma dönemine girmiş olması ve bu durumun Avrupalı devletlerce iştah kabartan bir durum alması akabinde içişlerinde bazı etnik ve dinî azınlıkların kışkırtılması gibi nedenler Osmanlı’da milliyetçiliğin gelişimine etkide bulunmuştur. Fransız İhtilali ile bütün dünyaya yayılan milliyetçi düşünce Osmanlı gibi bütün imparatorlukları da etkisi altına almıştır.“Fransız İhtilali ile atbaşı giden milliyetçiliğin içeriğinde, milli egemenlik, her halkın kendi kaderini tayin hakkı, eşitlik ve laiklik ilkeleri vardır. Fransız İhtilali ve ardından Napolyon’un bütün Avrupa’yı altüst etmesi milliyetçilik ile birlikte ihtilalin getirdiği hürriyet, eşitlik, kardeşlik, cumhuriyet ilkelerini bütün Avrupa’ya yaymıştır” (Yeniçeri, 2011: 274). Bu etki Osmanlı’da Tanzimat Fermanı ve Meşrutiyetin ilanı gibi pek çok yeniliğin hayata geçirilmesine vesile olmuştur. Denilebilir ki bir yandan Osmanlı’nın içinde bulunduğu şartlar diğer yandan dünya konjonktürü milliyetçi hareketin Osmanlı İmparatorluğu’nda ve ilerleyen süreçte Türkiye Cumhuriyeti’nde de etkili olmasının zeminini hazırlamıştır. Milliyetçiliğin Osmanlı’daki gelişimine baktığımızda iki nokta öne çıkmaktadır. Bunlardan birincisi imparatorluğun dağılma dönemine girmiş olması hasebiyle milliyetçi ayaklanmaların artması ve bu anlamda toprak kayıplarının yaşanması, ikincisi ise fikriyatta Osmanlı’dan cumhuriyete uzanacak olan Türk milliyetçiliği fikrinin gelişimidir. Bu bağlamda meseleyi Osmanlı millet sisteminden ayrılan azınlıkların milliyetçi ayaklanmaları üzerinden açarak birinci noktayı açıklığa kavuşturmuş olmakla birlikte fikri yapının gelişimi açısından bu dönemki olaylara Meşrutiyet’in ilanı ve daha sonraki süreçte 31 Mart Vakıası ile İttihat ve Terakki 29 yönetiminin iktidarı tam anlamıyla ele alması, Balkan Savaşları’nın yaşanması, I.Dünya Savaşı’nın başlaması gibi politik olaylara kısaca yer vererek fikri yapıyı dönüştüren süreçte aydınlatılmış olacaktır.Denilebilir ki bir yandan Osmanlı’nın dış siyasette “hasta adam” olarak nitelendirilmesi diğer yandan Batı’da meydana gelen Fransız ‘nın gündeme getirmiş olduğu kavramlar ve yönetim anlayışındaki reformlar Osmanlı için değişimin çanlarını çalmaktaydı. Dünya üzerinde yankı bulan Fransız İhtilali’nin Osmanlı yönetim anlayışına da etki etmiş bulunması Osmanlı’nın mutlak monarşiden meşruti monarşiye geçişini hızlandırmıştır. II.Addülhamit, meşrutiyeti ilan etmek şartıyla tahta çıkarılmış, Osmanlı’da meclis-i ayan ve meclis-i mebusan olmak üzere iki farklı meclis oluşturulmuştur. Bu sistem padişahın geniş yetkileri üzerine kurulmuştur şöyle ki, padişah istediği zaman meclisi belirsiz süreliğine kapatma yetkisine sahiptir. Bu dönemde yaşanan 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşları II.Abdülhamit’in meclisi kapatmasıyla sonuçlanmış ve tarihçilerin adına ‘İstibdat’ dediği dönem başlamıştır. Bu dönemdeki yayın yasakları fikir hürriyetini olumsuz etkilediği gibi farklı düşüncelerin geliştirilme imkanını da ertelemiştir. Kanuni Esasi bu dönemde askıya alınmış ve 1908 Devrimi kendi altyapısını inşa etmiştir. Bu dönemde İttihad-ı Osmani Cemiyeti’nin –sonra ki dönemde İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak faaliyet göstermiştir- Abdülhamit’e karşı örgütlenmesi politik dengeleri değiştirmiştir. Osmanlı’da bir millet sistemi adı altında kendi milliyetçiliklerinin hayali ile yaşayan Osmanlı azınlıkları II.Abdülhamit yönetimine karşı İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birlikte hareket etmek istemişlerdir. Bu durumsa ilerde değinilecek olan azınlıkların bağımsızlık mücadelesi göstermesi hasebiyle toprak kayıplarının artmasına neden olmuştur. Dünya; ulusların ön plana çıktığı, eşitlikçi yönetimlerin kök salmaya başladığı bu anlamda padişahlık ve krallık gibi yöntemlerin tarihin tozlu raflarına kaldırılacağı bir yönetim anlayışına doğru evrilmekteydi. 1905’te Rusya’da, 1906’da ise İran’da mutlakiyetçi rejimlere karşı meydana gelen ayaklanmalar bu durumu destekler nitelikteydi. Osmanlı’da da İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin faaliyetleri devrimin basamaklarını oluşturmaktaydı. 1908 Devrimi’nde faaliyet gösteren İttihat 30 ve Terakki Cemiyeti, azınlıklarla görüşmeler yaparak beraber hareket etmeye karar vermiş ve meşrutiyetin ikinci kez ilan edilmesinin zeminini hazırlamıştır. Bu cemiyete göre artık II.Abdülhamit’in yönetimine son verilmeli ve ülke, içinde bulunduğu ağır şartlardan kurtarılmalıdır. Bu bağlamda Makedonya’da Avrupalı devletlerin müdahalelerine son verilmeli, kapitülasyonlar kaldırılmalı ve millî ekonomi desteklenmelidir. 1908 Devrimi, meşrutiyetin yeniden ilan edilmesi bakımından önemli bir gelişme olmakla beraber milliyetçilik kavramının politik alanda açıkça gündeme geleceği döneme ve iktidara da kapı aralamış olması bağlamında ayrı bir önem taşır. 1908’de yapılan parlamento seçimlerine katılan İttihat ve Terakki Fırkası bu seçimleri kazanmış, tahttan indirilen II.Abdülhamit’in yerine V.Mehmet Reşat tahta çıkarılmıştır. Sultan II.Abdülhamit devlet politikasında açıkça milliyetçilik fikrini savunmamış olsa da ilerleyen dönemde Anadolu’da bir İslam Türklüğü oluşmasına katkıda bulunmuştur. “Sultan Abdülhamid 1880’den sonra göç ve iskan meselesine büyük önem vermiş, yeni bir örgüt kurmuş, kaybedilmiş Osmanlı topraklarında, bilhassa Rumeli’de yaşayan Müslümanların Anadolu’ya gelmelerini sağlamıştır” (Karpat, 2013: 88). Karpat’ın da ifade ettiği gibi Abdülhamit’in uygulamış olduğu göç politikası, Anadolu’da Müslüman Türk nüfusunun artmasına vesile olmuştur. Sultan Abdülhamit’in politikalarının dışında patlak veren Balkan Savaşları daRumeli, Kafkasya ve Kırım gibi vilayetlerden Anadolu’ya yapılan göç hareketlerini arttırmış ve Osmanlı’da Müslüman Türk nüfusunun artmasına neden olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda Müslüman Türk nüfusunun artması ve bu süreç içerisinde İttihat ve Terakki’nin iktidara gelmesi gibi gelişmelerin Osmanlı millet sisteminde nasıl bir kopuşun ardından gerçekleşmiş olduğu milliyetçilik fikrinin oluşumunu açığa kavuşturması bağlamında önemlidir. Bu bağlamda öncelikle Osmanlı millet sisteminden bahsedip daha sonra bu millet sisteminin işlevselliğini nasıl yitirdiğine değinmek yerinde olacaktır. Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerine milliyetçiliğin gelişimi açısından baktığımızda aslında bu dönemde milliyetçiliğin bir fikir akımı olarak 31 gelişiminden çok, milliyetçilik fikrinde ifadesini bulacak olan kavramların oluşmaya başladığı görülebilir. ”Tanzimat nesli, 1865’ten sonra ‘millet’ sözünü sık sık kullanmaya başladığı gibi, II.Abdülhamid dahi saltanatının başında kullandığı ‘tebaam’ kelimesi yerine ‘milletim’ sözünü tercih etmeye başlamıştı” (Karpat, 2013: 105). Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu ‘millet sistemi’ ile yönetiliyordu. “Millet sistemi, Osmanlı toplumunun dinsel cemaatlere göre bölünmesine ve ‘millet’in ya da dinsel cemaatin dışında sınıfların kesinlikle yok sayılmasına dayanıyordu” (Bayraktutan, 1996: 50). Bayraktutan’ın da belirttiği gibi bu sistem dinsel cemaat ekseninde tebaaları Müslüman ve gayrimüslim olarak ikiye ayırıyordu. Gayrimüslimlere kendi inançları ekseninde yaşama şartları sunulmuştu ve bunlar Osmanlı’ya vergi vermekle mükellef olan topluluklardı. İmparatorluk içinde Müslüman kesim daha önemli bir yere sahip olmakla birlikte gayrimüslim tebaa ikincil konumdaydı. Hristiyan tebaanın bu konumunun zaman içinde değişmesi Osmanlı millet sisteminin devam etmesine engel teşkil etmiştir. Millet sisteminin devamını imkansız kılan ve gayrimüslim tebaaya geniş haklar verilmesine vesile olan Tanzimat ve Islahat Fermanları bu konunun açıklığa kavuşmasında önem kazanır. Tanzimat Fermanı 1839 yılında Sultan Abdülmecit Dönemi’nde Sadrazam Mustafa Reşit Paşa’nın girişimleriyle Gülhane Parkı’nda ilan edilmiştir. Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile Osmanlı İmparatorluğu’nda bulunan Müslüman ve Hristiyan kesim eşit haklar elde etmiştir. İdarî, hukukî ve malî konulara yer veren bu ferman “Osmanlıcılık” fikrini destekleyen maddelere yer vermesi nedeniyle önemlidir. Yine 1856 yılında İngiltere ve Fransa gibi yabancı devletlerin baskıları sonucunda ilan edilen Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı’nda yer alan maddeleri tekrar ederken gayrimüslimlere yönelik daha kapsamlı ayrıcalıklar vermiştir. Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı Osmanlı azınlıklarının devlete bağlılığını arttıracağı düşüncesiyle ilan edilmiş fakat gerçekte bunun tam tersi meydana gelmiştir. Tanzimat ve Islahat gibi yenilikler bir yandan Osmanlı’nın içinde bulunduğu durumdan kurtulması için birer yenilik teşkil ederken diğer yandan da III.Selim’den bu yana süregelen modernleşme çabalarının da devam ettiğinin bir kanıtı olmuştur. Modernleşme adına 32 atılan adımlardan biri olarak da yorumlayabileceğimiz Islahat Fermanı’nın imparatorluk içindeki azınlıklara çeşitli ayrıcalıklar tanıması var olan düzeni sekteye uğratmıştır. Birçok etnik yapıyı millet sistemiyle bir arada tutmayı başaran Osmanlı, zaman içerisinde Avrupa devletlerinin de azınlıkları kışkırtmasıyla birlikte dağılma sürecine girmiştir. Bu süreçte Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtaracağına inanılan Modernleşme, Osmanlıcılık, İslamcılık ve nihayetinde Türkçülük gibi akımlar politik alanda işlevselleştirilmeye çalışılan fikirler olarak karşımıza çıkar. Bu fikir akımlarının Osmanlı toplum yapısını hangi bağlamda ele aldığını ve nasıl bir dönüşüme gebe kıldığını aktarmadan önce Osmanlı azınlıklarının ayaklanmalarına ve bağımsızlık serüvenine yer verilip, daha sonra bu ayrılıkçı hareketlerin önlenme çabasında Türkçülüğün etkin bir fikir akımı olarak yorumlanmasına uzanan zaman dilimini aktarmak yerinde olacaktır. Osmanlı’nın parçalanışını millet sistemi üzerinden tedricen aktaracak olursak karşımıza çıkan manzara aslında şöyledir: Osmanlı İmparatorluğu’ndan ilk ayrılan uluslar millet sisteminde ikincil planda kalan gayrimüslim tebaadır. Bunlar Sırplar, Yunanlar, Bulgar gibi azınlıklar, hepsi başka dini inançlara mensup topluluklardır ve farklı bağlamlarda bağımsızlık kazanarak Osmanlı’dan ayrılmışlardır. Bunun ardından süreç Osmanlı millet sistemi içindeki Müslüman tebaada bir ayrılış gösterir, Arnavutlar ve Araplar imparatorluktan ayrılır. Azınlıklar arasında milliyetçi hareketin kök salmasında ve başarıya ulaşmasında o dönemde basının gelişmiş olması buna bağlı olarak mecmuaların yaptığı yayınlar önemli bir etken olmuştur. Edebî eserler meydana getirme isteği milliyetçilik düşüncesini körüklemiştir. Sırplarda Dimitriye Obradoviç ve Vuk Stefanoviç Karaçiç Sırp edebiyatının gelişmesine katkı gösteren isimlerdir. Millîbilinç uyandıktan sonra Sırplar, Kara Yorgi önderliğinde imparatorluğa isyana kalkışmışlardır. Bu isyan başarılı olmamış daha sonra tekrar Obradoviç önderliğinde yapılan isyanda Osmanlı’yla anlaşmayı çıkarlarına uygun bulan Sırplar, belli bölgeleri kendi prensliklerini kurmak için almışlardır. Daha sonraki süreçte Sırplar Berlin Antlaşması ile bağımsızlıklarına ulaşmışlardır. 33 Yunanlıların bir millet olarak örgütlenişi de belli önderlerle birlikte ve cemiyetlerin kurulup faaliyet göstermesiyle meydana gelmiştir. Etniki Eterya Osmanlı açısından bölücü zararlı bir cemiyet olarak karşımıza çıkar ve bu cemiyetin ana gayesi Osmanlı’dan ayrılarak Yunan milletinin tam bağımsızlığının sağlanmasıdır. Bu gaye ile yola çıkan ve Avrupalı ülkelerden destek alan Yunan milliyetçileri 1829’da başarıya ulaşmıştır. Yunanlılar Osmanlı’dan tam bağımsızlık elde ederek ayrılan ilk ulus olmuştur. Rumların Rumlaştırma politikası Bulgarların milliyetçi duygularının uyanmasında etkili olmuştur. Bir millet diğer millete bu şekilde baskı uyguladığında aslında farkında olmadan benzeşme temasında ayrılıkçı düşünceyi de beslemiş bulunur. Birisine ‘sen busun’ denildiğinde o kişi aslında gerçekte ‘kim’ olduğuyla yakından ilgilenmeye başlar. Bu yolla Bulgarlar kendilerinin Rumlardan farklı bir topluluk olduklarının farkına vararak millî bilinç kazandılar. Bulgarların millî bilinç kazanmasında okul açmaları ve kendi dillerini yaşatmaları da önemli bir etken olmuştur. Arnavutların Osmanlı’dan ayrılışı diğer azınlıklarınkinden farklı olmuştur. Osmanlı’nın kendi topraklarını koruyamaz halde olduğunu fark eden Arnavutlar kendi varlıklarını devam ettirebilmek için milliyetçiliğe yönelmişlerdir. Müslüman Arnavutlarda milliyetçilik duygusu Hristiyan Arnavutlara bir tepki olarak meydana gelmiştir. Arnavutlardaki milliyetçilik Osmanlı’yı bölücü bir unsur olmaktan çok Osmanlı’nın savunmasızlığı nedeniyle gerçekleştirilen bir durumu ifade eder. Osmanlı’nın kendi toprak bütünlüğünü koruyamaması bu bakımdan Arnavutların tehlike altında olması ilk başta özerklik istemeleri ve daha sonra bağımsızlıklarını ilan etmeleri ile sonuçlanmıştır. Ermeni toplumu tarihsel açıdan bakıldığında hiçbir zaman bağımsız bir topluluk olmamıştır.“Dört bir yana saçılmış olmaları, çoğunlukta oldukları gerçek bir ‘millî’ vatanlarının olmayışı Kafkas Ermenilerini Osmanlı Ermenileri ile bütünleşme ülküsüne götürür” (Kösoğlu, 2009: 211). Halbuki Osmanlı’da önemli devlet kademelerinde yer alan Ermeniler belli bir dönemde ‘millet-i sadıka’ olarak nitelendirilmişlerdir fakat ilerleyen süreçte Ermenilerin, yurt dışındaki komiteci 34 Ermenilerin kışkırtmaları ve Rusya’nın da destek vermesi üzerine Osmanlı’ya karşı isyan ettiği görülür. Özellikle Doğu’da bir Ermeni devleti hayaliyle beslenen milliyetçi düşünce Ermenileri 93 Harbi’nde -1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı- Rusya tarafında savaşa katılmaya teşvik eden bir güç olur. Doğu’da isyan çıkarmaları ve Kürt, Türk birçok vatandaşa zulüm etmeleri nedeniyle 1915 yılında Tehcir Kanunu ile İttihat ve Terakki hükümeti tarafından sürgüne gönderilirler. Bugün dünyada bu olay Ermeni soykırımı olarak yankı bulmuştur. Bu konuda pek çok farklı açıklamaya tanık oluruz. Olayın soykırım olduğu inancıyla yola çıkan pek çok araştırmacı delilleri bu yönde kullanırken tarihi koşullarda meseleye açıklık getirmeye çalışan pek çok tarihçi de bunun bir soykırım olmadığı yönünde açıklamalarda bulunur. Kısacası Osmanlı’nın Ermenilerle geçmişi uzun ve karmaşıktır. Bir dönem sadık ve güvenilir millet olarak isimlendirilen Ermeniler bir dönem Taşnak ve Hınçak cemiyeti gibi cemiyetlerin faaliyetlerinden ve bölücü Ermeni kesiminden etkilenerek Osmanlı’yı zor duruma düşürmüşlerdir. Daha sonraki süreçte Ermeniler de Ermeni Cumhuriyeti olarak 1991’de bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Arnavutlar, Yunanlılar ve Sırpların ardından I.Dünya Savaşı sırasında Müslüman bir millet olan Araplar da Osmanlı’dan ayrılıkçı hareketler sergilemiş ve bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Türk milliyetçiliği bu şartlar altında bir Türk devlet teşkilatlanmasına sahip olunabilmek adına ‘kurtarıcı’ bir ideoloji olarak benimsenmiştir. Aslında halk arasında söylenen ‘Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur.’ cümlesi Türk ulusal devletinin nasıl bir geçmişle yoğrulduğunun kanıtıdır. Türk milliyetçiliğinin Osmanlı içinde en geç gerçekleşen millî hareket olarak görülmesini Gökalp, Türklerin Osmanlıyı kuran bir millet olmasına bağlamaktadır ve esasında olayları o dönem konjonktüründen okuyacak olursak Gökalp’in belirttiğine ek olarak Türklerde milliyetçi düşüncenin neden geç uyanışa geçtiği hakkında yukarıda da belirtmiş olduğumuz şartlar ekseninde pek çok neden söyleyebiliriz. Bu dönemde Türk milliyetçiliği fikrinin ortaya atılması erkendi çünkü hem Gökalp’in belirttiği üzere bu devletin kurucusu Türk etnik yapılanmasına mensup kişilerden oluşmaktaydı hem de dönem içinde mümkün görünen politik faaliyetler zaten dağılmakta olan Osmanlı’nın parçalanmasını daha da hızlandırabilirdi. Bu bağlamda 35 Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtaracak fikir akımları geliştirilmeli bu akımlar politik alanda faaliyete sokulmalıydı. Osmanlı’nın dağılmasına engel olmak amacıyla Osmanlı’nın son dönemlerinde birçok akım öne sürülmüş ama hiçbiri Osmanlı’yı bir arada tutma noktasında etkili olamamıştır. Daha önce de belirtildiği üzere millet sistemi içerisinde birlik ve beraberliği sağlamak adına ‘Osmanlıcılık’, İslam topluluklarının birlik ve dayanışmasını sağlama adına ‘İslamcılık’, muasır medeniyetler seviyesini yakalamak yani modern bir devlet yaratmak adına ‘Garplılaşma’ ve son olarak Türk ırkına mensup toplulukları bir arada tutabilmek adına ‘Türkçülük’ düşüncesinin öne sürüldüğü görülmektedir. Bu fikir akımlarının imparatorluk açısından zaman zaman bir siyaset olarak sürdürülmeye çalışıldığına tanık oluruz. Gerek askeri alandan başlayıp sosyal hayata yayılan modernleşme atılımları gerekse II.Abdülhamit döneminde uygulanmaya çalışılan İslamcılık politikası bu akımların Osmanlı’nın derdine çare olmada siyasal bir denemeye tabi tutulduğunu gösterir. İmparatorluğun yıkılmasını engelleme adına ilk adım modernleşmealanında olmuştur. Art arda gelen toprak kayıpları Osmanlı’nın dış siyasette var olan prestijini kötü anlamda etkilediği gibi askerî savunma alanında bulunan eksikliği de bariz bir şekilde yansıtmaktaydı. Bu anlamda Osmanlı’da ilk modernleşme çabalarının neden askeri alanda yapıldığı da anlaşılır kılınır. Yaptığı reformlar nedeniyle halk tarafından “gavur padişah” olarak da anılmış bulunan II. Mahmut, yeniliklerin önünü açabilmek adına yeniçeri ocağını kaldırmış yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmuştur. Bu orduyla birlikte Batılı anlamda kılık kıyafet değişiminin yaşanması, ordunun eğitimi için yurt dışından komutanların getirilmesi gibi olaylar bir yandan halkta huzursuzluğa neden olurken diğer yandan Osmanlı’nın ilk defa Avrupalı devletlerin üstünlüğünü kabullendiğinin de göstergesi olmuştur. Denilebilir ki Osmanlı’da modernleşme çabaları Osmanlı’nın Batı’nın üstünlüğünü kabul etmesiyle başlamış ve askerî, sosyal, hukuki pek çok alanda yeniklerin yaşanmasıyla devam etmiştir. Sosyal alanda gayrimüslim tebaaya yeni haklar tanıyan Tanzimat ve Islahat Fermanları ve daha sonraki süreç de Kanuni Esasi’nin kabul edilmesi, 36 monarşiden meşrutiyete geçiş gibi yenilikler modern bir devlet olma yolunda atılan adımlardır. Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı gibi yenilikler, Osmanlı millet sisteminde ‘Osmanlıcılık’ kimliği üzerinden bir restorasyona gitme çabasının da kanıtı olmuştur.“Osmanlıcılık düşüncesinin o günlerde ‘İttihad-ı Anasır’ diye bilinen bir açıklaması vardır. ’İttihad-ı Anasır’ imparatorluk sınırları içerisinde yaşamakta olan dinî ve etnik/ulusal grupların birliği demektir” (Ünüvar, 2006: 131). Dinî ve etnik grupların birliğini ifade eden bu fikir akımı hayat sahası bulmak adına Tanzimat Fermanı ile bütün herkese eşit haklar tanınmasına vesile olmuş, Islahat Fermanı ile de gayrimüslim tebaanın üzerinde bulunan bir takım sorumlulukların kaldırılmasını sağlayarak gayrimüslimlere geniş haklar tanımıştır. Osmanlıcılık düşüncesi hiçbir unsura bağlı kalmadan müşterek bir yaşam sunuyordu. Bu düşünce Fransız İhtilali’nin getirmiş bulunduğu milliyetçilik kavramını ve bu kavramın gereği olan unsurları dışarıda bırakarak, ulusal millî bilinçten ziyade teritoryal sınırlara bağlı bulunan milletlerin birliğini savunuyordu. “Osmanlı milleti içinde Türk, Ermeni, Yahudi, Arnavut, Arap, Bulgar her soydan topluluk eriyecek, ‘Osmanlı’ olacaktır. Böylece milliyetçiliğin yol açtığı ayrılıklar, bağımsızlaşma çabaları önlenecek, herkes Osmanlı Devleti’nin yücelmesi, eski günlerine dönmesi için çalışacaktır” (Bayraktutan, 1996: 36). Bayraktutan’ın da ifade ettiği üzere ‘Osmanlıcılık’ akımında temel amaç, bir olup Osmanlı’nın eski günlerine dönmesini sağlamaktı. Fakat umulanın tersine Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslimlere eşit haklar tanınması Müslüman tebaayı rahatsız etmiştir. Müslüman olmayan bu azınlıkların çeşitli haklar elde etmesi Müslüman tebaanın tepkisine yol açmış ve böylelikle potansiyel olarak iç dinamikler hareket geçmiştir. “Hristiyan ‘milletler’, imparatorluğun Müslüman tebaasından çok daha önce Batılı fikirlerin etkisinde kaldılar ve ekonomik durumları da nispeten gelişmiş olduğundan, kendi tarihi sınırları içinde ulusal bağımsızlıklarına kavuşmak isteğiyle mücadeleye giriştiler. Bu ulusal egemenlik mücadeleleri Osmanlı İmparatorluğu’nun çözülmesinde çok etkili oldu” (Karpat, 2016: 90). Karpat’ın da belirttiği gibi Hristiyan milletler Müslüman kesime göre önce davranarak Osmanlı’nın çözülmesine neden olmuşlardır. Hristiyan 37 tebaanın bu faaliyetleri ‘İttihad-ı Anasır’ sisteminin işlevselliğini de olanaksız kılmıştır. Osmanlı milletinden Osmanlı vatandaşlığına geçme çabaları, milliyetçi duyguların coşkunluğa ulaşmış olduğu bu çağda mümkün olmadığı anlaşılmıştı. Ayrıca ‘Osmanlıcılık’ kimliği altında toplanması istenen pek çok azınlık farklı dinlere, tarihlere ve geleneklere sahip topluluklardı. Bunun nedenle İslam dinine mensup bir kimseyle Hristiyan tebaadan olan bir kimse aynı amaç için örgütlenme yolunda birleştirici harç bulamamıştı. Dönemin önemli fikir aydınlarına bakacak olursak Akçura ve Gökalp için de Osmanlıcılık ayakta kalabilecek bir sistem olarak görünmüyordu. Yusuf Akçura (2015: 87), Osmanlıcılık siyaseti için asıl meselenin muhtelif cins ve dine mensup olup şimdiye kadar aralarında niza’ ve cedelleşmeden hiç geri kalmayan bu unsurların bundan sonraki süreçte kaynaşmasının mümkün olup olmadığını sorgular. Akçura’ya göre (2015: 88-89) Osmanlıcılığı istemeyen başta Osmanlı Türkleri olacaktı çünkü Osmanlıcılık siyaseti ile Osmanlı Türklerinin altı yüz yıllık hakimiyetleri hukuken son bulacaktır. İslam istemeyecekti çünkü Müslim ve gayrimüslimlerin hukuk eşitliğini istemiyordu. Gayrimüslim tebaa istemiyordu çünkü Türklerin yönetimi altında zülüm gördüklerini iddia ediyorlar ve istikballeri için uygun olan bu şartları değerlendirmek istiyorlardı. Osmanlı’nın en büyük düşmanı olan Rusya istemiyordu. Çünkü Anadolu üzerinden emellerini gerçekleştirme hayalinde olan bir Rusya için aralarına nifak sokulacak bir Osmanlı tebaası kendi emelleri açısından avantajlıydı. Son olarak Avrupa kamuoyu da istemiyordu nedeniyse Hristiyanların İslam hakimiyetine bırakılmamak istenmesiydi. Osmanlıcılık fikir akımına darbe indiren olay Balkan devletlerinin milliyetçi ayaklanmaları olmuştur. Ünüvar’a göre (2006: 132) Balkan Savaşları “İttihad-ı Anasır” politikasının dönüm noktası olmuştur. Çünkü Balkan Savaşları – I.Balkan Savaşı’nın çıkması- milliyetçiliğin etkisiyle gerçekleşmiştir.1912-1913 Balkan Savaşları Osmanlı’nın çok fazla toprak kaybına uğradığı, Avrupa’daki topraklarının neredeyse tamamını kaybettiği bir savaştır. Balkan Savaşları sonucunda Londra ve Bükreş Antlaşmaları imzalanmış ve bu antlaşmalar sonucunda Osmanlı 38 İmparatorluğu azınlıklara imtiyaz vermek veya azınlıkların bağımsızlığını tanımak zorunda kalmıştır. “Arnavutların, Sırplar ile Rumların ve Bulgarların takip ettiği ayrılıkçı harekete katılması ile İslamiyet esasına dayanan Osmanlılık fikri büyük bir darbe yemiştir” (Karpat, 2013: 90). Özellikle Arnavutların da 1912 yılında bağımsızlıklarını ilan etmeleri hem Balkan topraklarının kaybında son noktayı koymuş hem de İslamcılığın da pratikte etkili bir akım olamayacağının ilk göstergesi olmuştur. Milliyetçilik açısından meseleye yaklaştığımızda Balkan Savaşları’nın en önemli sonucunun Anadolu’ya pek çok Müslüman mülteci gelmiş olmasıyla birlikte Anadolu’daki Müslüman Türk nüfusunun çoğalmasıdır. Balkan Savaşları’nın ardından Ziya Gökalp, ”1914 yılında, çeşitli milletlere bağlı bireylerin aynı anavatanı sevmesinin mümkün olmadığını ve bir devletin var olması için tek bir millete dayanmasının zorunlu olduğunu yazmıştır” (Heyd, 2010: 85). Osmanlı İmparatorluğu’nda milliyetçi ayaklanmaların kök salmış bulunmasından o dönemlerde sadrazamlık yapmış bulunan Said Halim Paşa da yakınmaktadır. “Milliyet mücadeleleri, ırk rekabetleri gitgide artarak Osmanlılar arasında bir ülkü birliği bırakmadı” (Said Halim Paşa, 1973: 52). Said Halim Paşa’nın de ifade ettiği gibi milliyetçilik dalgası Osmanlıyı da etkisi altına almış ve Osmanlı milletleri arasında bir ülkü birliği bırakmamıştır. Bu durum üzerine ülkü birliğini sağlamak açısından din eksenli bir fikir akımı imkan bulmuş ve Osmanlı’da İslamcılık akımı yükselişe geçmiştir. İttihad-ı İslam olarak ifade edilen İslamcılık fikri, Osmanlı İmparatorluğu’ndan milliyetçi ayaklanmalarla ayrılan Hristiyan tebaaların durumu itibariyle önem kazanmış bir fikir akımı olarak karşımıza çıkar. Hristiyan tebaada vuku bulan milliyetçi ayaklanmalar Osmanlı’nın artık bir arada bulunması için farklı harçların aranması gerektiğinin kanıtı olmuştur. Osmanlı vatandaşlığından çıkıp bağımsız bir ulus kurma mücadelesinde olan Hristiyan tebaa İslamcı düşünceyi ön plana getirmiştir. “İslamcılar için din, bir cemiyetin esası, ana direğidir. Dinle millet birdir. Bütün İslam toplulukları hiçbir fark gözetilmeksizin halife etrafında birleşmelidir” (Bayraktutan, 1996: 43). Buradan da anlaşıldığı üzere İslamcılık din eksenli bütünlüğü savunan bir politikadır ve Osmanlı’da İslamcılık fikri 39 II.Abdülhamit tarafından faaliyete geçirilmek istenen bir siyasi akım olmuştur. II.Abdülhamit’in İslamcılık politikasını uygulanabilir bulmasında içinde bulunulan konjonktür önem atfeder. Denilebilir ki, hilafet gücünü elinde bulunduran Osmanlı için Hristiyan tebaanın kendisinden ayrılışı ve milliyetçilik fikrinin bütün dünyayı etkisi altına alması İslamcılık akımını uygulanabilir kılmıştır. “Bilinçlenecek bir İslam dünyasının Batı dünyası için ne kadar büyük bir tehdit unsuru olabileceğini takdir eden Abdülhamid, fırsat düştükçe bu unsuru kullanmaktan çekinmemiştir” (Karpat, 2013: 81). II. Abdülhamit döneminde İslamcılık fikir akımının uygulandığına kanıt olarak Hicaz Demir Yolu Projesi’ni gösterebiliriz. Bu proje ile Müslüman milletler arasında etkileşim ve birlik sağlanmaya çalışılmıştır. II.Abdülhamit’in de öne çıkarmış bulunduğu İslamcılık politikası Müslüman bir millet olan Arapların milliyetçi fikirlerle çeşitli girişimlerde bulunması üzerine tamamen işlevsiz kalmıştır. Araplar milliyetçi hareketlerden etkilenerek Suriye üzerinden bağımsızlık istemişler, Paris’te 1908 yılında Suriye Merkez Komitesi’ni kurmuşlar ve bağımsızlık elde edebilmek amacıyla faaliyete girişmişlerdir. 1911 Trablusgarp Savaşı’nın ardından Araplar Osmanlı’nın Arap topraklarını koruyacak güçten yoksun olduğunu anlamışlar ve Türklerin işgal altında olmasından fayda sağlayarak bağımsızlık mücadelesine girişmişlerdir. I.Dünya Savaşı sırasında kendi çıkarları için Osmanlı aleyhine İngilizlerle gizli antlaşmalar imzalayan Araplar İslamcılık fikrine de en büyük darbeyi indirmişlerdir.“Birinci Dünya Savaşı’nda Arapların bu hareket tarzı Türkiye’de Pan-İslamizm’i daha da itibardan düşürerek milliyetçilerin durumunu büsbütün güçlendirdi. Osmanlıcılık fikri ise daha Balkan Savaşı’nda (1913) anlamını kaybetmişti” (Karpat, 2016: 111). Osmanlı İmparatorluğu’nu içinde bulunduğu kötü şartlardan kurtarmak adına ortaya atılan fikir akımlarından İslamcılığın pratikte neden uygulanamadığı üzerine farklı düşünceler ve yaşanan siyasi olaylar mevcuttur. Müslüman Arnavutların Osmanlı’dan bağımsız hareket etmek istemesi ve ilerleyen süreçte Arap dünyasının da Osmanlı aleyhine antlaşmalar imzalaması bu fikir akımını önemsiz kılmaya yetmiştir. Karpat (2016: 111), Arapların I.Dünya Savaşı’nda halifenin cihat çağrısına 40 rağmen İngiltere’nin yanında savaşa girmiş olmasından yola çıkarak, milliyetçiliğin dönem itibariyle dinden daha kuvvetli olduğunu vurgulamıştır. Osmanlı’ya Rusya’dan göç etmiş Müslüman bir Türk olan Akçura’nın düşünceleri de İslamcılığın pratikte uygulanabilirlikten yoksun bir politika olduğunu göstermektedir. Akçura (2015: 94-95), Üç Tarz-ı Siyaset adlı eserinde İslamcılık politikasının uygulanmasının önündeki engellerden bahseder. Akçura’ya göre İslamcılığın önündeki en büyük engel dış kaynaklıdır. Müslüman milletlerin çoğunluğunun Hristiyanların hakimiyetinde bulunması, bu politikaya engel olmak adına Hrıstiyanlar için önemli bir avantajdır. Bütün bunların dışında İslamcılık siyasetinin pek de mümkün olmadığı aslında çok daha geriye gidilecek olursa II. Mahmut döneminde Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Osmanlı’ya savaş açmış olmasından da anlaşılabilir. Osmanlıcılık, imparatorluğun parçalanmasını engellemek adına millet sistemini pekiştiren bir düşünce olarak karşımıza çıkmış fakat Osmanlı’nın dağılmasına engel olamamıştır. İslamcılık, millet sistemi içindeki Müslüman tebaayı bağlayıcı bir siyaset olarak izlenmiş Arnavut ve Araplar gibi Müslüman toplulukların bağımsızlıklarına engel olamamıştır. Son olarak Osmanlı’nın yıkılmasına engel olabilmek adına ortaya atılan fikir akımı da ‘Türkçülük’ olmuştur. Daha önce de belirtildiği üzere Osmanlı’da yaşanan birçok savaş gerek azınlıkların isyan edip bağımsızlık ilan etmesine gerekse başka yerlerden gelen Türklerin Anadolu’ya yerleşmesine sebep olmuştur. Özellikle Balkan Savaşları’ndan sonra Osmanlı nüfusunun hızla Türkleşmesi, Türkçülük fikrinin mihenk taşlarından biri olmuştur. 1912-1913 Balkan Savaşları Osmanlı’nın çok fazla toprak kaybına uğradığı, Avrupa’daki topraklarının neredeyse tamamını kaybettiği bir savaştır. Balkan Savaşları sonucunda Londra ve Bükreş Antlaşmaları imzalanmış ve bu antlaşmalar sonucunda Osmanlı İmparatorluğu azınlıklara imtiyaz verme veya azınlıkların bağımsızlığını tanımak zorunda kalmıştır. “Denilebilir ki felaketle neticelenen Balkan Savaşları ile Osmanlılık fikri geçerliliğini yitirirken bu süreçte gelişen Türkçülük fikri, ‘Turan’ adlı muhayyel vatanla kitleleri seferber etmeye ve bir etnik bilinçlenme yaratmaya çalışmıştır” (Taştan, 2017: 175). Balkan Savaşları’nın 41 sonucunda Anadolu’ya pek çok Müslüman mültecinin göç etmiş olmasıyla birlikte Anadolu’daki Müslüman Türk nüfusunun çoğalması, Türkçülüğün gelişiminin de önünü açmıştır.“Osmanlı Devleti’nin ve Türklüğün maruz kaldığı tehditler Türkçüleri, taarruzi olarak nitelendirdikleri Turan adlı bir milli mefkure yaratmaya sevketmiştir” (Taştan, 2017: 178). Osmanlı’da Türkçülük akımının ön plana çıkmasında İttihat ve Terakki kadrosunun faaliyetleri önemlidir.“İttihat ve Terakki Cemiyeti zahiren Osmanlıcılığa taraftar gözükse de Trablusgarp ama özellikle Balkan Savaşları ‘millet’ ve ‘milli his’ kavramlarının öne çıkmasında uygun bir ortam yaratmış, iktidarın milliyetçi eğilimlerini su yüzüne çıkartan gerekçelerden biri olmuştur” (Alkan, 2006: 397). İttihat ve Terakki hükümetinin 1913’ten itibaren üzerine odaklandığı en önemli düşünce akımı Türkçülük olmuştur. Alkan’ın da belirttiği üzere (2006: 394-395), II. Meşrutiyet Dönemi siyasal kültür açısından II. Abdülhamit dönemine göre derin bir değişim meydana getirmiş, dinsel bir kutsallıkla padişaha itaattin yerini vatan, millet, kanun ve devlete itaat almıştır. Osmanlı’nın kültürel, ekonomik ve sosyal olarak geri kalmış bulunması daha sonraki süreçte Türkçülüğün tek çare olarak gündeme gelmesinde etkili olmuştur. Karpat’ın da ifade ettiği gibi (2016: 110) Jön Türkler 1889-1908 yılları arasında padişaha karşı edilecek mücadelede azınlıklardan destek gördüğü için açıkça bir Türk milliyetçiliğini savunmaktan geri durmuşlardır. Fakat bunu takip eden 1908 devrimi sonrasında Türk milliyetçiliği, 1908-1913 yılları arasında Türk ulusal özelliklerine göre düzenlenen Türklerin hakim durumda oldukları merkeziyetçi bir Osmanlı Devleti meydana getirme siyasetinde ifadesini buldu. İslamcılığın Arap ulusçuluğu karşısında zayıf bir siyaset olarak kalması üzerine millî burjuvazinin oluşturulması fikri ön plana çıkmıştır. Osmanlı devletinde gayrimüslim halk her alanda Müslüman halka göre ikinci planda kalırken bu kesim Osmanlı ekonomisinde yani ticari faaliyetlerde en önemli kesimi oluşturmaktaydı. İttihat ve Terakki hükümeti özellikle Türk siyasal kadrosunda aktif rol oynayacak kişilerin Türk soyundan gelen kimseler olmasına ayrıca önem vermiştir ve bu bağlamda ekonomik faaliyetlerin gayrimüslim tebaada olmasından rahatsızlık 42 duyarak ekonomi politikasında değişikliğe gitmiştir. Karpat da (2013: 101) Osmanlı’da birbirinden ayrı iktisadi şubelerden oluşmuş eski ekonomik sistemin yerini bütün ülkeyi içine alan milli bir iktisat fikrinin İttihatçılar zamanın da yerleşmiş olduğunu belirtir. Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki bu milli ekonomi düşüncesi aynı zamanda Yusuf Akçura’nın Türkçülüğün gelişimi üzerine ön gördüğü bir fikirdir. “Akçura uygulanabilecek siyaseti tartışırken, aslında farkında olmadan İttihat ve Terakki’nin karmaşıklaşan ideolojisini tarif etmektedir” (Ünüvar, 2006: 131). Akçura hiçbir zaman İttihat ve Terakki’de yer almamış olmasına rağmen bu cemiyeti fikirleriyle zaman zaman etkilemiş ve bu cemiyetten etkilenmiştir. Kendisi Osmanlı’da Türkçülüğün gelişimi için birinci etken olarak ekonomik bağımsızlığı savunmaktaydı. ”Akçura’nın bizzat kendisi de milli iktisad fikrinin hararetli savunucularındandı. Bu terimi ilk kez, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin 1913’teki kongresinde sunulan raporlardan birinde kullanmıştı. Nitekim İttihatçılar aynı yıl bu yeni ekonomi politikasına yönelmeyi kararlaştırmışlardı” (Georgeon, 1986: 80). İttihat ve Terakki yönetimi Osmanlı’nın I. Dünya Savaşı’na girmesine neden olmuştur. Bu dönemde bürokrat kesimde mevcut bulunan Alman hayranlığı ve Osmanlı’nın dış politikada yalnız kalmış olması, kurulacak yeni dünya düzeninde Almanya’nın yanında savaşa girilmesine vesile olmuştur. Bu dönemde imparatorluk Avrupalı devletlerce parçalanması muhtemel bir devlet olarak görülmekte ve bu nedenle “hasta adam” olarak nitelendirilmektedir. Burada dikkat çekilen unsur Osmanlı tarihinden ziyade yaşanan olaylar karşısında Osmanlı’nın hangi politikalarla milliyetçilik fikrini inşa etmiş bulunduğudur. Bilindiği üzere Osmanlı’nın son dönemlerinde ortaya atılan Türkçülük fikri, milliyetçiliğin aktif bir tezahürü olmak yerine bu düşünceyi –milliyetçi düşünceyi- tanımlayan, kavramların öne çıkmasını sağlayan ve ilerleyen süreçte aktif olarak politik hayatta bu fikir akımının yer almasını sağlayan etkenlerdendir. Bu nedenle Türkçülüğü politik faaliyetleri ile geliştirmeye çalışan İttihat ve Terakki’nin faaliyetleri önem kazanmaktadır. “Balkan Savaşları sırasında dile getirilmeye başlanan ve Cihan Harbi’nde kapitülasyonların kaldırılmasına uzanan süreçte, askeri yenilgilerin Müslüman-Türk burjuvazi ve orta sınıfın yokluğundan kaynaklandığına inanan Osmanlı aydınları, 43 milletleşme sürecinde tesis edilecek organik bütünlüğün en önemli sacayaklarından birinin millî iktisat olduğuna inanmışlardır” (Taştan, 2017: 104-105). Milliyetçiliğin gelişimi açısından millî iktisat fikrinin öne çıkması Osmanlı’da orta sınıfın güçlendirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Bu bakımdan I.Dünya Savaşı sırasında İttihat ve Terakki hükümeti millî iktisat fikrini etkin kılacak politikaları da göz ardı etmemiştir. “Ticari şirketlerin –ve çok daha az ölçüde, sanayi şirketlerininkurulması, İttihatçıların bir Türk burjuvazisi yaratma yolunda attıkları en önemli adımdı” (Ahmad, 1999: 50). Ahmad’ın belirttiği gibi Türk burjuvazisi yaratmak adına Türk ekonomisini güçlendirmek için İttihat ve Terakki hükümeti bazı ticari şirketler kurulmasına vesile olmuştur. Özellikle I. Dünya Savaşı yıllarında Alman ve Avusturya Macaristan satınalma şirketlerinin doğrudan mal almalarını önleyerek çiftçilerin bu yolla daha fazla kazanç elde etmelerini sağlamışlardır (Bkz. Ahmad, 1999: 77). İttihatçılar, millî ekonomiyi geliştirmek için çoğu tarımsal faaliyetlerden geçimini sağlayan Osmanlı Türklerinin kazançlı çıkması fikrine odaklanmışlardır. Buradaki amaç, Osmanlı’da orta sınıfın oluşmasını sağlayarak değişimin dinamiklerini fitillemektir. “Üretken bir toplum ve iktisadi birlik, milliyetçiliğin ve milli devletin vazgeçilmez unsurları arasındadır. Nitekim millet tanımında ifadesini bulan müşterek iktisadi hayat, her şeyden önce üretken bir orta sınıfın varlığına muhtaçtır” (Taştan, 2017: 107). Bilindiği üzere ‘orta sınıf’ toplumsal değişimlerin ana damarıdır. Osmanlı toplumunun kendi kendine ileriye dönük bir değişim sağlamasında orta sınıfın varlığı kaçınılmazdır. Bu nedenle bir Türk burjuvazisi yaratmak kaçınılmaz olmuş, İttihatçılar ise bu gerçeği uyguladıkları politikalarıyla hissettirmişlerdir. Abdülhamit’in İslamcı politikasından İttihatçıların Türkçülük politikasına geçiş milliyetçi dalganın İslam dini ekseninde sorgulanmasını da gündeme getirmiştir. Masamı Araı’ya göre (2006: 191), Osmanlı aydınlarının Türk milliyetçiliğini reddetmesinin iki nedeni vardı. Bunlar; İslam’ın milliyetçiliği dışlaması ve milliyetçiliğin İslam’daki kardeşlik duygusunu yok etmesi. Araı’nın ifadelerinde yer vermiş olduğu gibi İslam bir kardeşlik diniydi ve hiçbir unsur tanımadan tüm insanlığı kuşatıyordu. Şimdi nasıl olur da Osmanlı gibi İslamiyet’in 44 beşiği olmuş bir devlet, ırk esasına doğru zemin değiştirebilecek bir fikir akımının etkisiyle yönetilebilirdi. Bir yandan Osmanlı’da milliyetçi yaklaşımın nasıl uygulanacağı üzerine birtakım eleştiriler mevcutken diğer yanda yine İslam’a dayanarak aslında milliyetçi yapılanmanın meşru olduğu fikri aydınlatılmaya çalışılmaktaydı.“İslam’ın ferdi içtimai ve siyasi bir unsur olarak kabul etmesi, milliyeti istediğini ve kabul ettiğini gösterir” (Said Halim Paşa, 1973: 228). Said Halim Paşa’ya göre İslam bireyi toplumsal ve siyasal olarak kabullenerek aslında milliyeti de destekleyebileceğini göstermekteydi. Türkçülüğün gelişimi için radikal düşünceler sunan Akçura’nın fikrinde İslam, Türklük uğruna değişimin dinamiklerini fitillemeliydi. “İslam, Türklük birleşmesinde şu hizmeti yerine getirebilmek için, son zamanlarda Hristiyanlıkta olduğu gibi, içinde milletlerin oluşmasını kabul edecek şekilde değişmelidir. Bu değişme ise hemen hemen mecburidir de: Zamanımız tarihinde görülen umumi cereyan ırklardadır” (Akçura, 2015: 97). Görüldüğü üzere Akçura’ya göre İslam, tarihin akışının zorunlu kıldığı milliyet esasına göre değişmelidir. Osmanlı’da Türkçülüğün gelişimi birtakım unsurların sorgulanmasına sebep olmuş olsa da diğer fikir akımlarının içinde galip gelen bir fikir akımı olmuştur denilebilir. Türkçülüğün tedricen gelişiminde, buraya kadar aktarmaya çalışılan Osmanlı’nın içinde bulunduğu vaziyetler etkili olduğu gibi bir de dönemin önemli gelişmeleri olarak atfedebileceğimiz Türkçülüğü destekleyen Türk Ocakları’nın 1911’de kurulması, Avrupa’da yapılan Türkoloji çalışmalarının fikir dünyasında ön plana çıkması, Türk dilinin geliştirilmesi fikri, halka sunulan yayınların -dergi, mecmua gibi- Türk milliyetini destekler nitelikli yayınlar yapması bu fikrinmilliyetçi fikrin- meşrulaşmasını sağlamıştır. Son olarak, belirtmiş olduğumuz alanların Türkçülüğe katkıları kısaca aktarılacak ve bu gelişimin özgür düşünceyi de destekler muhtevası içinde Türk aydınlarının fikirleri aktarılacaktır. Milliyetçilik fikri Osmanlı’da bir anlamda özgür basın ortamının etkin olmaya başladığı 1908’li yıllarda oluşmaya başlamıştır. Almanya, Rusya ve 45 Macaristan gibi Batı ülkelerinde Türkoloji çalışmalarının yapılması Türk kimliğinin önem kazanmasına yol açmıştır. Türklerin kökeni dünya üzerinde pek çok hakimiyet kurmuş olmasından dolayı eski bir çağa dayanıyordu. Gelişimini tarihî referansından alacak olan Türkçülük-Turancılık fikri dünya üzerindeki diğer Türk yapılanmalarını da etkisi altında almıştır. Gelişen özgür düşünce ortamı içerisinde yayıncılık faaliyetlerinin gelişmesiyle birlikte Türklerde milli düşüncenin önünü açılmıştır. Bir yandan Osmanlı aydınları diğer yandan Rusya’da gelen aydınlar Türk milliyetçiliği ve Turancılığın gelişimine zemin hazırlamışlardır. Rusya Türklerinden Turancılık fikrinin gelişmesi için destek en çok Kırım ve Kafkasya Türklerinden gelmiştir. Bunun nedeni Uriel Heyd’e göre (2010: 142) I. Dünya Savaşı’ndan önce İstanbul’dan Rusya’daki Türk merkezlerine gönderilen çok sayıda kitap ve gazete gibi yayınlar olmuştur. Bu yayınların Rusya’daki Türklere iletilmesi kültürel bağların güçlenmesine vesile olmuştur. Yine bu dönemde yayın yapan Türk Derneği, Türk Yurdu, İslam Mecmuası ve Genç Kalemler dergisi gibi pek çok derginin milliyetçi düşünceye katkılarını görmek mümkündür. “Türk unsurda milli bilinçlenme, önce dil-edebiyat-tarih alanlarında başlamış, ilk sistemli girişim ise Selanik’teki ‘Genç Kalemler’ olmuştur” (Bayraktutan, 1996: 84). Dil bir milletin bilinçli bir topluluk halinde yaşamasına imkan veren iletişim ve etkileşim araçlarından biridir. Dilin sade ve anlaşılır olması halk ile aydın kesim arasındaki mesafenin nispeten aşılmasına yönelik gerçekleştirilebilecek en önemli adımdır. Dilde sadeleşmeye gidilmesi Osmanlı’da önemli bir mesele olarak pek çok derginin ana konusu olmuştur. Osmanlıca ve Türkçe arasından Türkçenin tercih edilmesi gerektiği pek çok derginin ana temasını oluşturur. Özellikle Genç Kalemler dergisi dil milliyetçiliği ekseninde bu düşünceyi sürekli vurgulayan yayınlar yapmıştır. Arapça ve Farsça unsurlar Osmanlıcadan atılarak Türk dili sadeleştirilmeli düşüncesinden hareket etmiştir. ”Genç Kalemler, Arapça ve Farsça kelimeleri ve kuralları atarak, ‘yeni lisan’ yaratmak istiyordu” (Araı, 2006: 185). Genç Kalemler dergisi; Gökalp, Ali Canip ve Ömer Seyfettin gibi önemli isimlerin yer aldığı, Türk dilinin sadeleşmesi üzerine atıflarda bulunan önemli bir dergi olmuştur. Genç Kalemler dergisinde yazarlık yapmış bulunan ve Türkçülüğün 46 gelişiminde adından bahsetmemiz kaçınılmaz olan Gökalp de dilin bir milleti var kılmadaki öneminden bahseder. Gökalp’e göre bir ulusu parçalamak için önce dilini parçalamak gerekir. Dil toplumsal hayatın zemini, maneviliklerin dokusu, kültür ve uygarlığın temelini oluşturmaktadır. Bu yüzden dil ve edebiyatın yalınlaşması en az teknik ve ekonomik gelişme kadar önemlidir. “Türk gençliği, bir yandan dil ve edebiyat yalınlaşmazsa, ulusal bir ülkü ruhlarda coşku ve özveri uyandırmazsa, ulusal bir ekonomi hayat mücadelesinde yabancı öğelerden kurtulmayı sağlamazsa, Türklüğün ve aynı zamanda Osmanlılık ve İslamlığın yok olacağını anladı.” (Gökalp, 2008: 39). Türk gençlerinde millî duygunun uyanması dilde yalınlaşma, ulusal ekonomi ve yabancı ögelerden kurtulmak gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu unsurlar Türk milliyetçiliği için gerekli unsurlar olup artık idrak edilmiş olan gerçeklerdir. “Osmanlıların millî Türk topluluğu haline gelmesini kolaylaştıran en önemli unsurların başında şüphesiz ki Türk dili gelir. Dil elle tutulur, gözle görülür, kulakla işitilir millî varlığın en somut ifadesidir” (Karpat: 2013: 104). Karpat’ın belirttiği üzere dil Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne uzanan tarihsel perspektifte millî bir ruhu aşılaması açısından elle tutulur gözle görülür en etkili unsur olmuştur. Çünkü dil, toplumsallaşmada ve bu yolla kültürlenmede en önemli araçtır. Bir Türk kültürünün oluşmasında ve bu kültürün zamanla muasır medeniyetler seviyesine taşınmasında Türk dilinin işlevselliği önem kazanmıştır. “Batı eserlerini ‘yeni lisan’la tercüme etme, okuma ve imla kitapları hazırlama ve dağıtma çabaları, ‘maarifin ne olduğunu bilmeyen’ Anadolu halkına yönelikti” (Araı, 2006: 185). Bu bağlamdan baktığımızda Ziya Gökalp’in “Türkçülüğün Esasları” adlı eserinde belirtmiş olduğu (2014: 58-62) ‘Halka Doğru’ tezinde seçkinlerin medeniyeti halka götürürken harsın özünü de halktan öğrenmeleri fikrini sunması yerinde bir tespit olmuştur. Türk dilinin ve buna bağlı olarak Türk milletinin millî bütünleşme sağlayarak geliştirilmesine yönelik ilgi fikriyatta Ömer Seyfettin, Namık Kemal, Ahmet Vefik Paşa, İsmail Gaspıralı, Ahmet Ağaoğlu, Yusuf Akçura, Ziya Gökalp ve burada isimlerini geçirmediğimiz nice Osmanlı aydının fikirleri etkili olmuştur. Şüphesiz burada bütün isimlere ve bu yolda sunmuş bulundukları katkılara değinmek 47 olanaksızdır. Bu nedenle Osmanlı’da milliyetçiliğin gelişimi açısından Kafkasya Türklerinin faaliyetlerini öne çıkarmak adına Akçura ve Osmanlı’nın içinde bulunduğu politik şartları düşüncesinde senteze ulaştırarak Türkçülüğün Esasları’nı sunmuş bulunan Gökalp’in fikirlerine değinmek yerinde olacaktır. Daha evvel düşüncelerine atıfta bulunduğumuz bu aydınlar milliyetçi düşünceyi ön plana çıkardıkları ve bundan sonraki aydınların fikirlerine de etki ettikleri için önemlidir. Akçura, İstanbul’a II. Meşrutiyet’in ilan edildiği tarihte 1909 devrimiyle gelir ve bu dönemde yönetimde İttihat ve Terakki Cemiyeti bulunmaktadır. Bu dönemde yayın yasağı kalkmış ve İstibdat dönemi son bulmuştur, Akçura da 1911 yılında yayına başlayan Türk Yurdu dergisinde yazılarını yayımlayarak Türkçülüğün gelişimine katkı sağlamıştır. Rusya’nın Türklere uygulamış olduğu politikalara bizzat tanık olan Akçura, Osmanlı’nın yıkılışına da tanık olmuştur. Yaşanan süreçler Akçura’nın Osmanlı Türkleriyle birlikte Kafkasya Türklerinin güçlerini birleştirmeleri fikrini savunmasına neden olmuştur. Georgeon’a göre (1986: 43-44) Pantürkizm’in ilk kez ortaya çıkması, Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset makalesiyle olmuştur. 1904 yılında Mısır’da kaleme aldığı bu eser, Türkçülüğün manifestosu olarak bilinmektedir. Akçura, Rusların Panslavizm politikasına tanık olmuş, Türkmenlerin ulusal bilinçten yoksun olmamalarını eleştirmiş ve Türkçülüğü sosyopolitik ortam içinde hayata geçirilebilecek olan tek düşünce biçimi olarak öne çıkarmıştır. ”Üç Tarz-ı Siyaset” eserinde Osmanlı’nın içinde bulunduğu şartları değerlendirerek Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük düşüncelerinden hangisinin daha gerçekleştirilebilir olduğu üzerinde durarak Türkçülüğü ön plana çıkarmıştır. Türk tarihi üzerine incelemeler yapan Akçura, ulusal bilincin Osmanlı’da geç uyanacağından yakınır ve Osmanlı Türklerine Tatarları örnek gösterir. ”Akçura, Osmanlıların Rusya’daki kardeşlerini örnek almaları gerektiğini sık sık vurguluyordu; onların ilerlediği yola girmeli, onları misal edinmeliydiler” (Georgeon, 1986: 85). Akçura için Türkçülüğün önündeki engel, Rusya’nın politikaları ve bir iç etken olarak da Türklerde ulusal bilincin çok yavaş gelişmesiydi. Halbuki Osmanlı’da gelişecek olan bir Türk milliyetçiliği hem Osmanlı Devleti’ni içinde bulunduğu durumdan kurtaracak hem de Kafkasya Türklerinde içten içe 48 gelişmekte olan Turancılığın da umudu olacaktır. Akçura’nın Türkçülük tezinin özgünlüğü Pantürkizm tasarısının merkezine Osmanlı Devleti’ni oturtmasından geliyordu. Böylece Rusya Türklerinin birlik sağlama isteği ile Osmanlıların devleti koruma çabalarını bir senteze ulaştırıyordu. Ziya Gökalp, kendi şahsında ulusallık duygusunu benimsemiş bir aydındır. Düşünceleri pek çok insanı etkilemiştir ve Türk milliyetçiliğinin babası olarak da bilinmektedir. Gökalp, hem Batı’nın medeniyetini hem de Türk toplumunun geleneklerini içeren bir Türkçülük geliştirme çabasında olarak Türkçülük düşüncesini sistemleştirmeye çalışan bir isimdir. Kendisi hem birçok dergide yazarlık yapmış hem de devlet görevinde bulunmuştur. ‘Kızıl Elma’, ’Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak’, ‘Türkçülüğün Esasları’ gibi daha birçok önemli eserleri mevcuttur. Gökalp’in düşüncelerinin anlaşılmasında ise Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak eserinde sunmuş olduğu sentezin anlaşılması önemlidir. Ona göre çağdaş bir İslam Türklüğü yaratmalıyız, yani modernleşirken kendi özümüze de bağlı kalmalıyız. Bu düşünceyi hars ve medeniyet kavramlarını birbirinden ayırıp önemle açıklayarak yerleştirme gayretinde olmuştur. Gökalp, Durkheim sosyolojisinden etkilenmiştir bu anlamda liberalizme ve marksizme karşıdır. Düşüncelerinin temelinde ‘dayanışmacı’ anlayışı görmek mümkündür. Milliyetçilik ekseninde düşüncelerine yer verecek olursak Gökalp’in ulusallık duygusunu kaçınılmaz bir duygu olarak yorumlayıp, yüzyılın ulusallık üzerine kurulu düzeni inşa ettiğini vurguladığını görürüz. “Dünyanın Doğu’su da, Batı’sı da bize apaçık gösteriyordu ki bu yüzyıl,”ulusallık yüzyılı”dır; bu yüzyılın bilinçleri üzerinde en etkili güç, “ulusallık ülküsü”dür” (Gökalp, 2008: 11). Ulusallık düşüncesini yaşanması kaçınılmaz bir düşünce olarak yorumlayan Gökalp, bugüne kadar bu milliyetçi duygunun idrak edilememesinin Osmanlı toplumuna ağır yenilgiler yaşattığını ancak bundan sonraki süreçte milliyetçiliğin Osmanlı ve İslamiyet’e hizmet edecek bir düşünce olduğunu vurgular. Ziya Gökalp’e göre (2008: 77-78) Osmanlı Devleti’ni parçalayan manevi bir mikrop olan “ulusallık” düşüncesi yeterince anlaşılamadığı için Romanya, Sırbistan, Karadağ gibi pek çok toprak kayıplarına neden olmuştur. Yüzyılın ulusallık yüzyılı olduğunu anlayabilseydik 49 durumu İslamlığın ve Osmanlı’nın lehine çevirebilirdik. Ulusallık düşüncesi Osmanlı ve İslamlık aleyhine ne yapmak mümkünse yapmıştır ve şimdi bu düşüncenin Osmanlı ve İslamlık lehine birtakım faaliyetlerde bulunması beklenmektedir. Ulusallık artık mikroplu bir hastalık olmaktan çıkıp, toplumsal bir mayaya dönüşecektir. Gökalp Türkçülük fikrinin gelişmesini Batı kadar medeniyet sahibi olmaya, bir İslam toplumu olarak kalmaya aynı zamanda milli uyanışı gerçekleştirmeye bu bağlamda milli hissiyatın gelişmesine bağlamaktadır. Türk olmayı ise ortak kültür terbiyesine sahip olmak ve ortak dili paylaşmaya bağlamıştır ve ırk birliğine dayanan düşünceyi dışarıda bırakmıştır. “Gerçekten de atlarda soy sop aranmalıdır; çünkü bütün meziyetleri içgüdüye dayanan ve kalıtımsal olan hayvanlarda, soyun büyük bir önemi vardır. İnsanlarda ise, ırkın toplumsal iyi niteliklere hiçbir etkisi olmadığı için, soy sop aramak doğru değildir” (Gökalp, 2014: 37-38). Türklük adına olumlu faaliyetlerde bulunmaktan çekinmeyen ve Türk mefkuresi ile yetişmiş her birey kendisini ‘Türk’ olarak tanımlama hakkına sahip olmuştur. Türkçülüğün Esasları adlı eserinde Gökalp (2014: 36-37), Türkçülüğün Türk ulusunu yüceltmek olduğunu söyleyerek ulusun anlamı üzerine odaklanır. Farklı perspektiflerden ulusçuluk anlayışını belirttikten sonra aslında bir kişinin içinde yaşadığı topluma bağlılığının eğitim, kültür ve duygular yoluyla geliştiğini belirtir. Gökalp’e göre bir kimse kan bakımından ortak bulunduğu insanlardan çok, dilde ve dinde ortak bulunduğu insanlarla birlikte yaşamak ister ve ona göre insansal kişilik bedende değil, ruhtadır. Gökalp’e göre Turancılık düşüncesi ise Türklerin tümünü içine alan ve Türk olmayanları dışta bırakan ülküsel yurdu gerekli kılar. Turan, Türklerin oturduğu, Türkçenin konuşulduğu bütün ülkelerin toplamıdır. Türkleşmek, Muasırlaşmak ve İslamlaşmak bu üç yolun Osmanlı’nın içinde bulunduğu şartlar kapsamında uygulanabilirliğine karşı Gökalp ve Akçura’nın fikirleri değişiklik arz eder. ”Akçuraoğlu, ‘Üç Yol’unun, bir bakıma çelişkili olduğunu kabul etmiştir. Oysa Gökalp, ideolojisinin ana öğelerinin, birbirleriyle sadece uyum içinde değil, aynı zamanda birbirlerinin tamamlayıcısı olduklarını ileri sürmüştür” (Heyd, 2010: 164). Akçura İslamiyet’e gerekirse Türkçülüğe hizmet 50 etmesi gereken bir şey olarak bakarken Gökalp, Türkçülükle İslamiyet’i birbirine zıt olmayacak şekilde bir sisteme sokmuştur. Akçura’da din, milliyetçiliğe imkan vermek zorundayken; Gökalp de din bizzat milliyetçiliği destekleyen onunla çelişmeyen bir alan olarak karşımıza çıkar. Akçura kendisini düşünce anlamında etkileyen Gaspıralı ile de bu yönüyle ayrılır. Şöyle ki Türkçülük yolunda Gaspıralı İslamiyeti ön plana çıkarırken, Akçura bunun tam tersini düşünerek Türkçülükten yana tavır almıştır. Gökalp’in tezinde Muasırlaşmak öncelikle “medeniyet”in ortak ve geliştirilebilir olmasının yanında “hars”ın her topluma özgü ananeler olması durumundan hareket eder. Bu bağlamda Gökalp’e göre (2014: 57) Türkçülüğün görevi, yalnızca halk arasında kalmış bulunan Türk kültürünü arayıp bulmak, diğer yandansa Batı uygarlığını eksiksiz olarak alıp ulusal kültüre aşılamaktır. Gökalp (2014: 58), Halka Doğru hareketiyle yalnızca halkta bulunan ulusal kültürün aydınlar tarafından keşfedilmesinden yanadır. Seçkinler halka inerek Batı uygarlığını halka tanıtırken bir yandan da halkta mevcut olan öz kültürün kodlarını keşfedeceklerdir. Sonuç olarak Osmanlı’da milliyetçi düşüncenin gelişimi burada aktarılmaya çalışılan genelde toplumsal vakıalar ve değişimlerin yanında dünya konjonktürünün etkisi ve özelde Osmanlı’da yaşanan ayrılıkçı hareketler, modernleşme çabaları, anayasal yönetime geçiş, özgür düşünce ortamının oluşması ve bu bağlamda aydın kesimin halkın kurtuluşuna dair ön görmüş olduğu milliyetçi düşünce, milliyetçiliğin öne çıkmasını mümkün kılmıştır. Osmanlı’da milliyetçiliğin gelişiminin durum tespiti yapılacak olursa; milliyetçiliğin yıkılan bir devlete hayat vermek adına “kurtarıcı” bir işlevi yerine getirmiş olduğu görülmektedir. 2.2. Cumhuriyet Sonrası Türk Milliyetçiliği Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Türk toplumunun değişim ve dönüşümü “modernleşme” çabası üzerinden okunabilir. Osmanlı’da III.Selim’den bu yana süregelen modernleşme adımları ulus-devlet aşamasında cumhuriyetin ilanı ile birlikte radikal bir nitelik kazanmıştır. Cumhuriyet döneminde uygulanan inkılaplar 51 göz önüne alındığında bu dönemde köktenci bir Batılılaşma siyaseti güdüldüğü anlaşılmaktadır. Modern bir olgu olarak ulus-devlet gerçekliği Türkiye için inşa edildiğinde sosyal, siyasal, hukuki pek çok alanda değişimin habercisi olmuştur. Modernleşerek imparatorluktan ulus-devlete dönüşen toplum, millî birlik ve beraberliğin sağlaması noktasında Osmanlı’dan farklı bir gerçekliğe sahip olması hasebiyle inkılaplara kapı aralamıştır. Sosyal, siyasal ve daha birçok alanda yapılan yenilikler modernleşme eksenine oturtulmuş ve bu bağlamda geleneği devam ettirmenin yerini modern bir ulus-devlet inşa etme ideali almıştır. Modern bir ulus devlet inşa etmenin en önemli unsuru inkılapların sorunsuz bir şekilde yerine getirilme çabası olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına ve inkılapların hayata geçirilmesine zemin hazırlayan fikir akımı ise milliyetçilik olmuştur. Osmanlı döneminde toplumu yıkıma uğratan bu ideoloji –milliyetçilikcumhuriyetin ilanı üzerine farklı bir perspektif kazanmıştır. Milliyetçilik ideolojisinin başarısında Osmanlı’da devleti kurtarabilmek adına ortaya atılan İslamcılık, Osmanlıcılık gibi fikir akımlarının başarısız olması da etkili olmuştur. Türk milliyetçiliği Batı’da olduğu gibi bir Burjuva ideolojisi olarak ortaya çıkmamıştır. Türkiye’de milliyetçilik tıpkı modernleşmenin halka yansıdığı gibi yukarıdan aşağıya bir düzenle yerleşmiştir. Burada söylemek istediğimiz şey aslında milliyetçiliğin Türkiye’de bürokratik kesim tarafından öne sürüldüğüdür. Osmanlı’nın son döneminde İttihat ve Terakki Cemiyetinin politikaları, cumhuriyetin ilanından sonra gerçekleştirilen devrimler ve millileşme yolunda atılan birçok adım milliyetçiliğin Türkiye’de bürokrat kesim tarafından halka benimsetilmeye çalışılan bir ideoloji olduğunu gösterir. “Kemalist devrim”in kasabalardaki temsilcileri bürokratlar, subaylar, öğretmenler, doktorlar, avukatlar ve büyük ticari işletmelerin girişimcileriydi. Sanatkârlar ve küçük esnaf ise bastırılmış geleneksel kültürün belkemiğini oluşturmaktaydı” (Zürcher, 2016: 286). Zürcher’in de belirttiği gibi Kemalist devrimlerin temsilcisi bürokrat, subay, öğretmen gibi üst kesimden insanlar olmuştur. Bürokratlar modernizm ve buna bağlı olarak ortaya çıkan milliyetçilik anlayışını sindirirken, küçük esnaf sınıfı için gelenekler halen önemli bir noktada 52 duruyordu. Modern devlet olgusunun halka yansıması noktasında uğraş veren Kemalizm, milliyetçiliği geleneksel kesime karşı işlevsel bir araç olarak kullanmıştır. Cumhuriyetin ilanı ile ortaya çıkan Kemalist milliyetçilik -cumhuriyet kadrosunu ve iktidarını desteklemesi açısından resmi milliyetçilik olarak nitelendirilir- ulus devlet kurmak adına öne sürülen pek çok devrimle birlikte, milliyetçiliği manevi tutkal olarak işlevselleştirmiştir. Kemalist milliyetçiliği gerçekleştirmeye çalıştığı devrimler ışığında düşündüğümüzde; laik, pozitivist bu anlamda seküler çerçevede okuyabiliriz. Atatürk ilke ve inkılaplarının dayandığı temel ilke medeniyetçilik ve milliyetçiliktir. Medeniyet Batı’nın standartlarına ulaşmayı hedef gösterirken, milliyetçilik modern dünyanın bir getirisi olarak milli kimlik ve ulus-devletin varlığı için elzemdir. Ünüvar’a göre (2006: 140), İttihat ve Terakki Cemiyeti milliyetçiliğe imparatorluğun ihyası kurtuluşu için sarılmışken, Kemalizm milliyetçiliği modernleşme ideolojisi ekseninde asli bir unsur olarak görmüştür. “Türk milliyetçiliğinin ‘savunmacı’ özü, Türkiye Cumhuriyeti’nin ‘beka’ davasıyla organik bir bağ tesis etmiş; milliyetçilik bir tür ‘devlet ideolojisi’ ve bir tür toplumsal bilinçaltı olarak yerleşikleştirilmiştir” (Can, 2009: 666). Cumhuriyet dönemine bakıldığında milliyetçiliğin devlet ideolojisi olarak yerleştirilmeye çalışıldığı anlaşılacaktır. “Cumhuriyetin kuruluşu ve özellikle tek parti dönemi (1925-1946), hiç kuşkusuz birçok köklü değişimin ve dönüşümün yaşandığı bir dönemdir. Çünkü bu dönem, özellikle sonraki yıllarda meydana gelecek olan sosyal ve siyasi gelişmelerin yönünü ve içeriğini belirlemek bakımından büyük etkiler bırakmıştır” (Şen, 2012: 60). Şen’in de belirttiği gibi cumhuriyetin ilan edilmesi ve sonraki dönemde gerçekleşen değişimler tarihsel olarak siyasi gelişmelerin konjonktürünü belirlemesi açısından önem kazanır. Cumhuriyet kadrosunun modernizme bakış açısını eleştiren İslamcı görüşe sahip muhalefetin ve Türkçü/Turancı kesimin faaliyetlerini şekillendiren tema, tek parti iktidarının faaliyetleri olmuştur. 53 Cumhuriyetin kurulmasına kadar gerçekleşen süreçte milli mücadelenin “var olabilme” pratiği olarak tarihe yansıdığı Milli Mücadele Dönemi önem arz eder. Tarihsel açıdan milli mücadele döneminde bağımsızlık düşüncesinin öne çıkması, milli devletin oluşumu ve milli kimliğin tanımlanması açısından önemli bir adım olmuştur. Mustafa Kemal’in düzenli orduyu kurarak ulusal bağımsızlık adına atmış olduğu bu adım ilerde Halk Fırkasının da “altı ok”u olarak bilinecek olan siyaset felsefesi içinde öncelikli olarak “milliyetçilik” düşüncesini ön plana çıkarmıştır. “Devlet kurtarma” düşüncesinden “devlet kurma” ve millî devlet olma yolunda milliyetçilik farklı bir perspektif kazanmıştır. Başka bir deyişle cumhuriyetin kurulmasından sonra Türkiye’de hâkim milliyetçilik, iktidar merkezli toplum mühendisliğine bağlı “ulus devlet” milliyetçiliği olarak kabul edilebilir. Cumhuriyetin ilanı ve bu gelişmeyi takip eden süreçte millileşme düşüncesinin iktidar tarafından yerleştirilmeye çalışıldığına tanık oluruz. “İktidar, icraatiyle ve söylemiyle, bir millet ve bir kimlik kurar; ‘Aslında kimiz?’ ve ‘Nasıl olmalıyız?’ sorularının cevaplarını sabitler” (Bora, 2015: 13). Bora’nın da belirttiği üzere “Biz kimiz?” soruları üzerine Kemalist milliyetçilik faaliyete geçerek, Batı’nın gelişmişlik düzeyini yakalamak bu anlamda muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak adına çeşitli inkılapların uygulanması için uygun bir zemin hazırlarken bu inkılapların hayata geçirilmesiyle de milli kimliği pekiştirmiş olur. Cumhuriyetle birlikte Türkçülük, laik ve modern bir ideoloji olarak karşımıza çıkar. Zürcher’e göre (2016: 283) milliyetçilik Türklere bilhassa da genç kuşaklara üstünlük duygusuna yaklaşan, güçlü bir ulusal kimlik ve ulusal övünç duygusu aşılamıştır. Bu ise bir anlamda Avrupa’yı izleme ihtiyacını psikolojik olarak dengelemiştir. Atatürk’ün ‘Türk milleti zekidir, Türk milleti çalışkandır.’ sloganları millet olarak Türklerin üstünlüğüne vurgu yaparken diğer taraftan millî kimliğin benimsenmesinde önemli olmuştur. Zor zamanları millî birlik ve beraberlik duygusuyla atlatan Türk milleti artık millet olma bilincine varmıştır ve bu durum Batı’ya yaklaşmak için atılan ilk adımlardan biri olmuştur. Cumhuriyetin kurucu kadrosunun çağdaş medeniyetler seviyesine yükselmek istenmesi bağlamında devrimci jakoben tutumu dini alan içinde de kendini 54 göstermiştir. Dinî alana dair yaşam tarzlarında yapılan yenilikler laik devlet olma yolunda atılan radikal adımlar olmuştur. Türkiye ulus devletinin inşasında karşılaştığımız bu tutum o dönemki milliyetçi düşünceyi de etkilemiştir. Milliyetçilik fikrinin genelde din ile özelde ise İslam dini ile farklı zamanlarda farklı bağlamlarda kesişen bir ilişkisi söz konusudur. Milliyetçilik fikrinin kabulü dindar kesimi kendi varlığını sürdürmek adına “Türk” vurgusuna itmiştir. “Tanrı Dağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslümanız.” söylemi ise ifadesini 1960’lı yıllarda bulmuş ve bu düşünce Türk-İslam Sentezi’nin önünü açmıştır. Modernizmin şekillendirdiği milliyetçilik ve modernizm tarafından yeniden tanımlanan bir dünya görüşü olarak İslamcılığın ortak bir noktada buluşması toplumsal gerçekliklerde ifadesini bulurken burada en önemli nokta İslam için milliyetçiliğin mümkün olup olmadığı olmuştur. Milliyetçiliğin İslam dininde kabul görüp görmeyeceğine dair yapılan tartışmalar neticesinde milliyetçilik İslami açıdan uygun bulunmuş ve bu düşüncenin meşruluğunu kazanmasında dinî kaynaklara atıflar yapılmaya başlanmıştır. “Türk milliyetçilerinin büyük bir bölümünün tutumu, Kur’an’a ve hadislere atıfta bulunarak milliyetçiliğin İslamiyet’te yeri olduğunu kanıtlamaya çalışmaktı” (Bayraktutan, 1996: 54). Kur’an’da yer alan Hucurat Suresi’ne atıfta bulunarak milliyetçi düşünce İslamiyet açısından meşru bir zemine oturtulmaya çalışılmıştır. Hasan Şen’in belirttiği üzere (2012: 207), İslamcılar Osmanlı’nın yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya kalması sonucunda aslında modern bir olgu ve seküler dünya tasarımının bir getirisi olarak yorumladıkları milliyetçiliğin dönemin ruhuna uygun bir ideoloji olduğunu kabullenmişlerdir. Bu bağlamda milliyetçiliği laik ve Batıcı olmaktan çıkarıp, dinî ve Doğulu yapmaya çabalamışlardır. İslamcıları milliyetçilik çizgisine yaklaştıran dünya görüşü zamanla Türkiye’nin içinde bulunduğu konjoktürün etkisiyle milliyetçiliği de İslamla buluşturur. Türkçülük ile İslamcılık Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne, 1923’ten çok partili hayata ve soğuk savaş dönemine kadar pek çok kez birbirinden kopuşlar veya birbirine yakınlaşmalar yaşamıştır. “Temel problem, İslam’a ve Osmanlı mirasına bakışta ortaya çıkar. Bu iki değere bakıştaki farklılık ve kitlelere açılış derecesi, 55 milliyetçi anlayışları Hira’ya yahut Tanrıdağ’a yaklaştırmakta veya uzaklaştırmaktadır” (Ayvazoğlu, 2009:577). İslamcılar için İslam’ın yayılmasına hizmet eden Osmanlı tarihi anlı şanlı bir tarih olarak öne çıkarken laik cumhuriyet rejiminde millî devlet olma pratiği öne çıkarılmış bu noktada İslam ve Osmanlı tarihi geri plana itilmiştir. Osmanlı’nın bir devamı olmaktan ziyade kendisini modern seküler bir algıyla yeniden inşa etme çabası içinde olan Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı’nın İslami kimliğinin dışında ve tarihsel açıdan farklı kulvarda – örneğin İslamiyet Öncesi tarihini öne çıkararak, İslam öncesi devletlerin Türk olduğunu iddia etmek gibi- yer almıştır. Türkiye Cumhuriyeti her şeyden önce kendisini laik bir düzen üzerine inşa etmiştir. İnşa edilen bu laik düzen dini kamusal alandan alıkoymuştur. Laik düzenin yansımalarını 1922 saltanatın kaldırılması, 1924 halifeliğin kaldırılması, Şeriye ve Evkaf Vekaletine son verilip kurumsal olarak Diyanet İşleri ve Vakıflar Genel Müdürlüğünün açılması, medreselerin kapatılması, Tekke ve Zaviyelerin kapatılması, ibadet yerleri dışında dinsel kıyafetlerin giyilmesinin yasaklanması gibi uygulamalarda rahatlıkla görebiliriz. Laiklik anlayışının dışında cumhuriyet kadrosunun CHF’nin “altı ok” olarak sunmuş olduğu siyaset ilkelerinde cumhuriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik ve inkılapçılık yer almaktadır. Cumhuriyet Dönemi iktidarının sunmuş olduğu yeniliklere baktığımızda bu ilkelerin anayasaya 1937’de dahil edilmesiyle birlikte pratik olarak halk tabanında uygulanmaya çoktan başlanmış olduğunu görebiliriz. Cumhuriyetçilik ekseninde cumhuriyetin ilanı, çok partili rejim denemeleri, ordunun siyasetten ayrılması, kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi; milliyetçilik ekseninde İstiklal Marşı’nın kabulü, İzmir İktisat Kongresinin düzenlenmesi, Kabotaj Kanunu, yabancı okullarda Türk öğretmenler tarafından Türkçe derslerin verilmesi, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumunun açılması; Halkçılık ekseninde Türk Medeni Kanununu Kabulü, Soyadı Kanunu, Kıyafet Devrimi, Sosyal devlet niteliğinin benimsenmesi; devletçilik alanında devlet bankalarının açılması, kalkınma planlarının yapılması, tarım alanında destekleyici 56 çalışmaların yapılması; inkılapçılık alanında ise burada belirtilenler dahil olmak üzere bütün yenilikler sayılabilir. 1923’ten 1946’ya 23 yıl tek bir partinin iktidarlığında olan Türkiye Cumhuriyeti CHP’nin yukarda belirtilmiş bulunan “altı ok”una bağlı olarak siyaset sahnesinde yerini almıştır. Millî bir devlet yaratmak adına benimsenen bu ilkeler ekseninde pek çok yenilik yapılmış olmakla birlikte imparatorluktan ulus devlete geçişi sağlayan en köklü yenilikler harf inkılabı, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumunun kurulmasıdır. Bu yeniliklerin önemi çok uluslu bir imparatorluktan çıkıp “Türk milleti”nin yaratılmasında ve kurgulanan bu kimliğin devam ettirilmesindeki başarısıdır. Bir ulusun bir arada yaşamasını mümkün kılan dil, din, ortak kültür, etnik yakınlık gibi nedenlerden ziyade tarihi referanslardır. Tarih bir milletin nereden geldiğini ve nereye gittiğini en açık şekilde ifade eden bir kriterdir. Toplumlara evvelden beri var olduğunu hissettiren tarih anlayışı bireyi aidiyet hissiyle içinde yaşadığı topluma da bağlı kılar. “Bir tarih kurgusuna oturmayan hiçbir millet yoktur. Millî tarihler milletlerin varlık sebepleridir. Bu tutkulu tarihler çeşitli milletlerin bireylerini birbirine yapıştıran, ortak bir şuur etrafında toparlayan unsurlardır” (Öğün, 2000: 25). Türk millî kimliğinin oluşturulması ve millî kimliğe aidiyet hisseden bireylerin topluma kazandırılma süreci cumhuriyetin ilk yıllarında gerçekleştirilen yenilikler neticesinde mümkün olmuştur. Millî bir devlet inşa etmek adına Osmanlı ve İslam tarihinin önüne geçen bir tarih yazımının mümkün kılınması Kemalist rejim için kaçınılmaz bir unsur olmuştur. “Bugüne kadar görülen bütün milliyetçiliklerde iki şey önemlidir: anlı şanlı bir geçmişin olduğu düşüncesi ve bunun yanında milletin daha da parlak bir geleceği olacağı konusundaki inanç” (Sevim, 2008: 28). Bu bağlamda Türk tarihinin araştırılması ve Türk Tarih Kurumunun hayata geçirilmesi önemli bir gelişmedir. Tarih konferanslarının düzenlenmesi ve Zeki Velidi Togan, Fuat Köprülü, Ziya Gökalp, Yusuf Akçura gibi önemli isimlerin katkılarıyla Türk Tarih Tezine giden yol açılmıştır. Osmanlı ve İslam tarihinden ziyade İslam öncesi Türk tarihine atıfta bulunan ve kronolojik boşlukları görmezden gelerek bu bağlamda 57 “Türk” kimliğinin asırlar öncesine dayandırılma çabası olarak Türk Tarih Tezi Türk kimliğini pekiştirmiş ve bu yolla yeni toplum tasarımını da mümkün kılmıştır. Türk millî kimliğinin tasarımını mümkün kılan gelişmeler birbiri ardına gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bir yandan modern bir karakter verilmeye çalışılan Türk toplumu diğer yandan milletler içinde “Biz kimiz?”, “Nereden geliyoruz?” gibi soruların cevabı olabilecek sosyolojik gerçeklik inşa etme çabasında olmuştur. Kemalizm’in milliyetçilik ideolojisiyle iş birliği yapması Türk toplumunun sosyolojik gerçekliğinin inşa edilmesi açısından kaçınılmaz olmuştur. “Milliyetçi söylemlerin en önemli bileşenlerinden biri olarak tarihin unutulması/unutturulması, Türkiye örneğinde dilde yapılan devrimlerle en yetkin biçimine ulaşmıştır” (Balçık, 2009: 786). Öncelikle Osmanlı tarihi ve Osmanlı zihniyetinden kurtulma çabaları 1928 yılında yapılan harf inkılabı ile öne çıkar. Bu düşüncenin bir devamı olan Türk Tarih Tezinde Türklerin varlığının asırlar önceye dayandırılmasına bağlı olarak Güneş Dil Teorisi’nin ortaya atılması bu düşünceyi doğrular. Yapılan harf inkılabı Arap alfabesini tarihin raflarına kaldırırken sunulan Güneş Dil Teorisi de Türk dilinin bütün dillere katkı sağladığını öne sürmesi noktasında Türklüğün asırlar öncesine dayandırılmasına referans olmuştur. Bu anlamda harf inkılabı ile başlayan süreçte Türk vatandaşına “Türk” olmanın önemi ve Türklüğün anlı şanlı tarihi benimsetilmeye çalışılırken diğer yandan da geri kalmışlık psikolojisinden hareketle modern olmanın yolu açılmıştır. Harf inkılabının ardından Millet Mektepleri kurulmuş ve bu mekteplerde vatandaşa hızlı bir şekilde yeni Türk alfabeleriyle okuma yazma belletilmeye çalışılmıştır. 1921 Anayasası’nda devletin dilinin Türkçe olduğunu belirten ibare dilin Türk toplumunun gelişimi için taşıdığı önemi göstermektedir. “Vatandaş Türkçe Konuş!” sloganıyla Türk dilini hem resmî dil hem de ana dil ilan eden cumhuriyet kadrosu zaman zaman farklılıklara imkan tanımayan bir noktada yer almıştır. Hangi soydan ya da hangi dinden olursa olsun bir kimsenin Türkçe konuşup konuşamaması önemli bir kriterdi. Vatandaş arasında Türkçenin konuşulması çabasından ziyade diğer yandan Türk dilinin geliştirilmesi veyabancı kökenli sözcüklerden temizlenmesi bu anlamda saf Türkçenin sağlanması noktasında 1932 58 yılında Türk Dil Kurumu kurulmuştur. Toplum mühendisliğinden ziyade dil mühendisliğine dönüşen bu süreç dilin, milletin ortak zihinsel algısındaki yerinin önemini açıkça ifade eder. Balçık (2009: 786) dilin bir kimlik inşa etmekten ziyade ayrıca politik ve sosyal kimliklerin temsilcisi olduğunu belirtir. Ezanın Türkçe okutulmasıyla birlikte cumhuriyet projesine muhalif olan kesimlerin kamusal alandan silindiğine vurgu yaparak bu düşüncesini örneklendirir. Ezanın Türkçe okutulması bir yandan İslamcı kesimin cumhuriyet kadrosuna muhalif olmasının önünü keserken diğer yandan dinden ziyade etnik unsurlara bağlı bir bakış açının gelişmesine vesile olmuştur. “Kemalist milliyetçilik, seküler bir kolektif tasavvur oluşturabilmek için mülki milliyetçiliğin yanı sıra, hatta daha da fazla, etnik temalara başvurmuştur” (Yıldız, 2006: 211). Türk vatandaşı kalabilmek için etnik olarak da Türk olmak gerekliliği vurgulanmıştır. Zaman zaman öne çıkan bu algı ilerleyen dönemde IrkçıTurancı görüşe bir zemin teşkil etmiştir. Tanıl Bora’ya göre (2015: 36), “1941/42’de kurulan bir dizi dergiyle sahneye çıkan Türkçü akım, yepyeni tezlerle değil, cumhuriyetin ilk dönemindeki milliyetçiliğin özcü-etnisist ucunu sivrilterek serpilecektir”. Bu zemin Atsız ve Rıza Nur gibi Türkçü çizgilerin oluşmasını mümkün kılarken tarihe 1944 Yargılamaları olarak geçmiştir. Her ne kadar Atsız çizgisinin oluşmasında Kemalist milliyetçilik ve Saraçoğlu hükümetinin söylemlerinin de etkisi bulunmuş olsa da Kemalist milliyetçiliğin tam anlamıyla ırkçı bir yaklaşım sergilediği savunulamaz. Yıldız’ın da belirttiği gibi (2006: 228) Kemalist milliyetçilik ırkçı değil, etnisisttir; etnoseküler açıdan farklı kalmakta ısrar edenlere karşı açıkça ayrımcıdır. Toplumsal birlik ve beraberliğin sağlanması Kemalist milliyetçilik için önemli bir kriter olmuştur. Bu bağlamda farklılıklara karşı ayrımcı tutumu ve uyguladığı yeniliklerin tepeden inme bir şekilde olması da anlamkazanır. Her şeyden önce birlikte “Türk milleti” olabilmek bütün dayatmacı yenilikleri de kendi felsefesinde elzem kılmıştır. Şerif Mardin (1991: 142), Kemalist rejimin milliyetçiliğe sığınmasını bir anlamda dinden kaynaklı boşluğu doldurmanın arayışı olarak yorumlamaktadır. Kemalist inkılaplarla sosyal hayatın gerisinde tutulmaya çalışılan din, halk tabanında 59 sosyal değerini korumaktaydı ve Kemalizmin hitap edemediği bu kesim için milliyetçilik dinsel sembollerin ikamesi olarak kullanılabilirdi. Mardin’in yorumundan yola çıkarak halk içinde önemli bir söylem olan “Vatan Sevgisi İmandandır!” sloganı bu düşünceye örnek teşkil eder. Vatana olan sevgi, bayrak, marş gibi önemli semboller milliyetçiliğin dinsel duygu ve düşüncelerin sekülerleşmesi bu anlamda somut bir görünüm kazanmasına katkı sağlamıştır. Kemalist milliyetçiliği millî mücadele döneminden Atatürk’ün ölümüne kadarki süre içinde üç ayrı döneme ayıran Yıldız (2006: 217-234), 1919-1923 yıllarını içine alan millî mücadele döneminde Türk milli kimliğinin dini karakterinin ön planda olduğunu belirtmiştir. Kemalist milliyetçilik seküler bir anlayış yerleştirmeye çalışmıştır. Ancak bu millî mücadele döneminde mümkün görünmüyordu çünkü bu dönemde halk içinde milli bilinç tam olarak gelişmemişti. Milli mücadelede özgürlük sloganı üzerinden milliyetçi bir söylem üretimi ancak Müslüman kimliği üzerinden yapılabilirdi. Tanıl Bora (2015:116) İslami kimliğin Milli Mücadele’de ağırlıklı rol oynamasını İslam milletini gavura karşı seferber etme misyonuna bağlar. 1928 yılına kadar “Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin dinî İslam’dır.” maddesinin anayasada bulunmuş olması millî mücadelede İslam dinine yapılan vurgunun bağımsızlık kazanmak adına toplumsal dayanışmayı sağlaması noktasında önem atfettiğini göstermektedir. Bu bağlamda denilebilir ki millî mücadele döneminde Kemalist milliyetçilik dinî perspektiften uzak duramamıştır. Yıldız, 1924-1929 yıllarını Cumhuriyet Dönemi olarak aktarırken “millî insan” oluşturmayı hedefleyen Kemalizm’in laiklik ilkesiyle bağlantılı olarak dinî vicdanlara hapsettiğini belirtmiştir. “Dinin sosyo-politik alandan kovulmasıyla doğan boşluk, din olarak algılanan ‘milliyet duygusu’ ile doldurulmaya çalışılmıştır” (Yıldız, 2006: 221). Bu dönemde çoğulcu söylem terk edilmiş laiklik ön plana çıkmıştır. 1929-1938 yıllarını içine alan dönemde Kemalist milliyetçilik etnik farklılıkların millî farklılıklara dönüşmesini reddettiği için ırkı kurucu bir unsur olarak kullanmıştır. 1930’lu yılların ardından devletin etnik kökene dayalı milliyetçi görüşe zaman zaman destek çıktığı görülür. Arslan’a göre (2009: 412) otuzlarda Kemalist 60 rejim tarafından ortaya atılan Türk Tarih Tezi ve antropolojik incelemeler, bu dönemde eğitim alan kuşaklar arasında ırkçı bir ulus söyleminin yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur. Özellikle yapılan kafatası araştırması milliyetçiliğin ırkçı taraftarlarını alevlendirmiştir. Kafatası araştırmalarıyla Türklerin brakisefal mi yoksa dolikosefal mi olduğunun önem kazanması bir anlamda tek ırk üzerinden bir Türk ulusu görmek isteyen ırkçı milliyetçileri cesaretlendirmiştir. Nihal Atsız ve Reha Oğuz Türkkan gibi birçok aydın kendilerinin kime göre daha Türk olduğunu araştırma yoluna girmişler ve birbirlerinin Türklük soy bağını araştırmışlardır. Bu düşüncenin gelişimi ve kök salmaya başlamasını 1944 Irkçılık-Turancılık davasında görebiliriz. Irkçılık-Turancılık davası 7 Eylül 1944’de başlayıp 1945’e kadar sürmüştür ve hükümeti katı milliyetçi ideolojiyle devirmekle suçlanan Zeki Velidi Togan, Reha Oğuz Türkkan, Nihal Atsız, Alparslan Türkeş gibi yirmi üç ismin çeşitli cezalara çarptırılmasıyla sonlanmıştır. Bu dava resmî milliyetçilikle ırkçı milliyetçiliğin karşı karşıya gelmesiyle ortaya çıkmıştır. Devletin milliyetçilik anlayışı sorgulanmış ve aynı zamanda devletin solcuları korur faaliyetleri eleştirilmiştir. Bu davanın devleti yıkma teşebbüsü ile suçlanması da aslında devletin sol kesim ile olan ilişkisinin eleştirilmesinden de kaynaklanmıştır. Davanın ardından 1947 yılında devlet Türkçülüğün bir suç olmadığını belirterek Türkçülüğü bir ideoloji olarak ilan etmiştir. Tek parti iktidarının yayın yasağı koyması milliyetçi muhtevaya sahip pek çok derginin kapanması sonucunu doğurmuştur. Özellikle Türkçülerin iktidarı ele geçirme çabaları olarak yorumlanan 1944 yılındaki süreç ve laik rejimin baskın yapısı diğer milliyetçi kesimin de yapılanmasının önünü kesmiştir. Necdet Subaşı (2005:220) da 1923-1945 yıllarını tek sesliliğin dünyası olarak nitelendirmiş ve İslamcı bakış açısına sahip milliyetçi dergilerin çok partili hayata geçişle gelişim imkânı bulduğundan bahsetmiştir. 1940’lı yıllarda tek parti iktidarının alternatif milliyetçi söylemlerin önünü kapatması söz konusu olsa da çok partili hayata geçiş aşamasında Türkiye Milliyetçiler Derneği’nin (TMD) faaliyetleri daha sonraki süreçte Türk 61 Milliyetçiliğinin farklı kulvarda ilerlemesinin önünü açmıştır. Bu meselenin aydınlatılması noktasında 1940 sonrasına milliyetçi anlayış perspektifinde farklı bir bağlam kazandıran milliyetçilik akımlarına ve bu noktada öne çıkan isimlere yer verilmelidir. Çetinsaya’ya göre (2005:446) Nurettin Topçu ve Necip Fazıl Kısakürek, görüşleriyle Türkiye’de 1940 sonrası siyasi fikir ortamında hem İslamcılığı hem de Türkçülüğü etkilemişler, hatta belirlemişlerdir. Bu noktada Kemalist milliyetçiliğe ve tek parti yönetimine muhalif olarak Türkçü-Turancı görüşlerin dışında Topçu ve Kısakürek’in yer aldığı muhafazakâr -İslamcı, mukaddesatçı yaklaşımı benimseyen bir çizgi de söz konusudur. Topçu ve Kısakürek’in düşüncesinde milliyetçilik ancak İslamla var olabilir. Topçu milliyetçiliği Türklere Anadolu’nun kapılarını açan “Malazgirt Savaşı” ile başlatır. Muhafazakâr milliyetçi düşüncenin temsilciliğini yapan Topçu, Anadoluculuk hareketinin de başlatıcısı olmuştur. Kısakürek ise sunmuş olduğu düşüncelerle muhafazakâr milliyetçi çevrede öne çıkan isimlerden biri olmuştur. “Kısakürek’in İslamcılığı nihayetinde, modernleştirici millî-devlet çerçevesini kabullenen ve yeni bir insan ve toplum yaratmak için İslam’ı da bu devletin milliyetçi-islamcı ideolojisi olarak okuyan bir versiyondur” (Duran, 2005: 143). Kısakürek’in İslam ile millî duyguları senteze kavuşturmasını Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasında önemli dönüm noktalarından biri olan Sakarya Meydan Muharebesi’ne ithafen yazdığı “Sakarya Türküsü” şiirinde de görebiliriz. “Hey Sakarya! Kim demiş suya vurulmaz perçin? Rabbim isterse sular büklüm büklüm burulur, sırtına Sakarya’nın Türk tarihi vurulur.” dizeleri millî duyguların İslamcı bakışaçısından kaynakladığını gösterir. Kısakürek, Türk’ü “Müslüman” olduğu için sevmekten yana olan İslamcı bir bakış açısına sahiptir. Bu yüzden totaliter bir İslam devleti hayalindedir. Kısakürek’in görüşleri milletten öte dine önem atfeden bir bakışaçısına sahiptir. Kısakürek, “İdeolocya Örgüsü” eserinde İslamcılığı bir ideoloji olarak sunar ve içinde bulunduğu döneme damga vuran eleştirel görüşleri İslam’ı geride bırakan düşünceler içindir. 62 Kısakürek görüşlerini “Büyük Doğu” dergisi üzerinden duyurmuştur. Yayınladığı bu derginin adı bile kendisinin bakışaçısını ortaya koyan bir anlam taşımaktadır. “Büyük Doğu” , Kısakürek’in nazarında Batı medeniyetine sırt çeviren bir Doğu medeniyetini simgeler. Bu bağlamda Batı ve modernite kavramları eleştirilir ve Doğu medeniyeti üstün bir konuma çıkarılır. Duran’ın ifade ettiği gibi (2005:150), Kısakürek Batı’ya rakip bir medeniyet olarak Doğu’yu İslamla bir saymış ve İslam liderliği adına “Büyük Doğu”yu tahayyül etmiştir. “Cumhuriyetin laik reformlarının radikal bir şekilde İslam’ı kamusal hayattan uzaklaştırdığı ve İslamcı muhalefet imkanının kalmadığı yıllarda İslamcılar için milliyetçilik bir sığınak rolü oynamıştır” (Duran, 2005: 135). İslamcılık ve Milliyetçilik düşüncesinin buluşmasıyla birlikte Büyük Doğu gibi İslamcı perspektife sahip bir dergide muhafazakâr milliyetçilerin görüşleri açıkça görülebilir. Burada “Büyük Doğu” dergisinin ön plana çıkarılma nedeni bu derginin o dönemde yayımlanan ilk İslamcı dergi olmasındandır. 1943’te Necip Fazıl Kısakürek tarafından yayımlanmaya başlayan bu dergi, Tek Parti İktidarı ve Demokrat Parti iktidarında muhafazakâr milliyetçilerin sesi olmuştur. Türkçü kesim ile muhafazakâr milliyetçi kesimi birlikte değerlendirmek Türkiye Milliyetçiler Derneğinin (TMD) fikri açıdan nasıl bir gelişim geçirdiğinin anlaşılması ve sonraki süreçte Türk milliyetçiliğinin siyaset sahnesine çıkışını, bu anlamda Türk-İslam Sentezi’ni de anlamlı kılacaktır. Cumhuriyet Dönemi Türk milliyetçiliğine baktığımızda görülen bu milliyetçi manzarayı genel olarak toparlayacak olursak Türkçü-Turancılar –Nihal Atsız, Reha Oğuz Türkkan, Rıza Nur çizgisi- ve Muhafazakâr Milliyetçiler –Necip Fazıl Kısakürek, Nurettin Topçu, Remzi Oğuz Arık- olarak yorumlayabiliriz. Murat Kılıç (2016: 20) bu akımları çıkardıkları dergiler ve kurdukları derneklerle Türk milliyetçiliğinin iki ana damarı olarak yorumlar. Kılıç (2016: 20-47), Türkçüler ve Anadolucular– Nurettin Topçu’nun başı çektiği muhafazakâr milliyetçi kesmin ihtilafa düştükleri konularından ziyade onları bir araya getiren konuların da var olduğundan bahseder. 63 Irk ve kan birliğini esas alan Türkçü kesim ve İslam’ı milletin yaratılmasında başat etken olarak nitelendiren Anadolucu kesim; Turan- Anadolu, saf ırk- içtimâi ırk ve milliyetçi düşüncede dinin rolü konusunda ihtilafa düşmüşlerdir. Her iki milliyetçilik akımı için de coğrafya önemli bir kriter olmakla birlikte bu coğrafyanın neresi olduğu konusundaki tartışmalar ayrıştırıcı rol oynar. Anadolucu kesim Anadolu’ya Türklerin coğrafyası olarak büyük önem atfederken, Türkçü kesim ırk esasına bağlı olarak Türk ırkının yaşadığı sınırları belirsiz olan büyük Turan coğrafyası hayali kurmaktaydı. Saf ırk- içtimâi ırk konusunda ise Türkçüler saf ırkı baz alırken, Anadolucu kesim ise tek bir ırkın bir millet oluşturamayacağı inancındaydı. Bütün bunların yanında milliyetçi bakış açısında dinin rolünü sorguladığında Anadolucular için dinin olmazsa olmaz bir şart olduğunu görülmektedir. Türkçü kesim ise din konusuna pragmatik yaklaşmaktadır. Dinin önemi açısından baktığımızda Topçu, Türkiye’de İslamiyet, toprak ve tarih ekseninde millî bir İslam devleti tahayyül ederken, Atsız’ın ‘Türk İslamı’ yaratma hayali vardır. Atsız, Türklerin Müslümanlık sayesinde değil, Müslümanlığın Türkler sayesinde yükselmiş ve yaşamış olduğunu vurgular. Atsız’ın fikirlerinde her şeyden önce Türk ırkına mensup bir milletin yaratılması ön plandadır. Kılıç’ın dikkat çektiği husus (2016: 47-71) bütün bu ihtilaf konularına rağmen bu iki kesimi bir araya getiren tek parti yönetimine duyulan tepki ve antikomünizm meseleleridir. Daha önce de ifade edildiği gibi tek parti döneminin laik düşünce ekseninde sola yakın duruşu Türkçü kesimi yargılamaya götürürken, laiklik ve komünizmin İslamcı bakış açısına ters olması muhafazakâr milliyetçileri de rahatsız etmiştir. Bütün bunların dışında Kılıç’ın belirttiği gibi (2016: 68-69) Tek parti dönemi milliyetçiliğinin sınırlarının muğlak oluşu ve tarihî açıdan Türklerin geçmişini cumhuriyetin kuruluşuna dayandıran bakış açısı Türkçülerin ve Anadolucuların karşı çıktıları hususlar olmuştur. Türkçüler ile Muhafazakâr milliyetçileri birleştiren bir diğer nokta ise komünizm karşıtlığıydı. Bu sebepten Komünizmle Mücadele Derneklerinde iki kesimden aydınları da görmek mümkündür. Milliyetçi kesimin komünizm karşıtlığı komünizmin ruhani değerleri hiçe sayması ve millet realitesini reddetmesinden 64 kaynaklanmaktadır. Bir yandan milliyetçi kesimin komünizme bakış açısı diğer yandan ise konjonktüre bağlı olarak iktidarın komünizme karşı tavır alışı dikkat çeker.“Komünizme karşı milliyetçilik ve sağ hareketler, iktidar ve muhalefetiyle birlikte memleketi idare edenler tarafından bir kurtuluş yolu olarak görülüyordu” (Kılıç, 2016: 53). Kılıç’ın belirtmiş olduğu durum iktidar ve muhalefet açısından o dönemin konjonktürüne bağlı olarak şekillenmiştir ve bundan sonraki iktidarın kodlarını –DP’nin muhafazakâr milliyetçi söylemini- örmektedir. Koçak’ın da belirttiği gibi (2009: 601) 1925-1945 yılları arasında laiklik karşıtı yasal bir siyasi muhalefet söz konusu olamazdı çünkü laiklik ve cumhuriyet kavramları iç içe geçmişti ve İslami bir muhalefet her ikisine yönelik bir tehdit olarak kabul edilmekteydi. CHP milletvekili Tanrıöver’in II.Dünya Savaşı konjonktürüne bağlı olarak komünizme karşı dinin sağlam bir dayanak olabileceğini söylemesi üzerine laiklik farklı bir zemine otururken, diğer yandan muhafazakar milliyetçi söylemin de önü açılmıştır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Rusya karşısında Batı bloğunda yer alan Türkiye, komünizme karşı İslam dinini referans almıştır. Bu durum ise milliyetçiliğe İslami bir bakışaçısı kazandırmıştır. Koçak’ın da belirttiği gibi (2009: 609) İslam, dine karşı bir tutum sergileyen ve geleneksel olarak Türkiye’nin karşısında yer almış olan Sovyetler Birliği’ne karşı, iktidarın da kozu olmuştur. “Sol ve komünizm aleyhtarlığı, İslamcılığın Türk sağıyla kesiştiği en önemli konu olarak öne çıkmaktadır. Soğuk Savaş’ın bitimine kadar önemli bir tehlike olarak görülen komünizme karşı mücadele Kısakürek, Nurettin Topçu ve Sezai Karakoç gibi aydınların sıklıkla dile getirdiği bir husus olmuştur” (Duran, 2005: 133). Çok partili hayata geçişle birlikte, içerde İslamcı-muhafazakar bir çizgide yer alan Demokrat Parti (DP)’nin İktidarı ele geçirmesi ve dışarıda II.Dünya Savaşı devamında Soğuk Savaşın yaşanması gibi etkenler Cumhuriyet dönemi milliyetçi anlayışın şekillenmesinde etkili olmuştur.1940’ların ortalarında Demokrat Partiye yakınlaşan Türkçüler, DP’nin iktidara gelip milliyetçi dernekleri kapatmasıyla birlikte bu partiye olan güvenlerini de kaybetmişlerdir. CHP döneminde Türkçülerin siyaset zemininde zaman zaman kullanılması gibi DP iktidarının da Türkçüleri 65 dönemin ruhuna göre kullandığı söylenebilir. Süleyman Seyfi Öğün’ün de belirttiği gibi (2000:142) DP iktidarının Türkçüleri kendi politikaları dahilinde kullanmış olduğunu Kıbrıs Olayları ve 6-7 Eylül olaylarından anlayabiliriz. 1953’te Milliyetçiler Derneğinin kapatılması ise iktidarın Türkçü kesimle arasında mesafe koymak istediğinin somut ifadesi olmuştur. 2.3. Milliyetçi Hareket Partisi Milliyetçiliğin siyasal arenaya çıkması açısından 1950’li yıllarda Millet Partisinin gelişimi ve Osman Bölükbaşı’nın faaliyetleri önem taşımakla birlikte Milliyetçi Hareket Partisine (MHP) uzanan süreçte Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve Alparslan Türkeş’in faaliyetleri öne çıkar. MHP’nin geçirdiği dönüşümlerin tarihsel açıdan anlamlı bir zemine oturması için kendisine “Başbuğ” sıfatı verilen MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş’ten ve Türkçülük davasında yol arkadaşı olan Nihal Atsız’dan kısaca bahsetmek yerinde olacaktır. Atsız bilindiği üzere Türkçülük akımında önde gelen isimlerden biri olmuştur. Saf ırkı öne çıkaran katı Türkçü söylemi, dine pragmatist yaklaşımı uygun bulmaktadır. Atsız, eski Türklerin geleneklerini öne çıkarmaktadır ve onun düşüncelerinde Şamanist kültürü görmekte mümkündür. Nihal Atsız, soy isim olarak seçtiği “Atsız”ı eski Türklerde devlet yönetiminde görevini tamamlamamış kimselere verilmesi hasebiyle edinmiştir. En büyük özlemi saf Türk ırkına sahip bir Turan ülkesi yaratmaktır. Bilindiği üzere Atsız ile birlikte yirmi üç kişi 1944 Türkçülük davasında yargılanmıştı. Türkeş de Atsız ile aynı suçtan yargılanmıştır ve siyasal kimliğinde bu yargılama sürecinin izi kalmıştır. Alparslan Türkeş, 1917 yılında Lefkoşa’da dünyaya gelmiştir. Ailesi Kayseri Pınarbaşı’na bağlı bir köyden olup Türkmenlerin Avşar boyundadır. Sultan Abdülaziz zamanında bir toprak meselesiyle ailesi Kıbrıs’a sevk edilmiştir. Kıbrıs’ta çocukluğunu geçirdiği sıralarda Kıbrıs’ın İngilizlere bağlı bir koloni adası olması Türkeş’in şahsında milliyetçi duygunun gelişimini perçinlemiştir. Bu dönemde en büyük hayali bir Türk askeri olup Kıbrıs’ı düşmanlardan kurtarmaktır. Türkeş 1933’te ailesini Türkiye’ye dönmeye ikna ederek Türkiye’ye gelir ve Kuleli 66 AskeriLisesine kaydolur. Daha sonraki Harp Okulu’nda okur ve mezuniyeti sonrasında subay ve kurmay subay olarak askerî kariyerinde yükselir. 3 Mayıs 1944’te milliyetçi sloganlarla katıldığı meydan yürüyüşü ve ardından gerçekleşecek olan 7 Eylül 1944 yargılamaları siyasi hayatında önemli gelişmeler olarak tarihe geçer. Orkun dergisinde yazılar yayınlaması ve Nihal Atsız ile olan yakınlığı 1944 Irkçılık-Turancılık davasında yargılanmasına neden olur. Yargılanan diğer subaylar gibi kendisi de hapis cezasına çarptırıldı ve 1947 yılında beraat etti. Bu yargılama ile Türkçülük bir düşünce sistemi olarak yargılanmıştı ve mahkemenin Türkçülüğün bir suç olmadığı kanısına varmasıyla yargılanan subaylar serbest bırakılmış, Türkçülük ise ideoloji olarak ilan edilmiştir. Türkeş bu yargılamanın Türk gençlerinin milliyetçi duygular geliştirmesine engel olması bakımında zararlı olduğunu belirterek aynı zamanda 1944 yargılamalarının komünizm gibi zararlı ideolojilerin gelişmesine zemin hazırlamış olduğunu belirtir. Türkeş başarılı kişiliğinden dolayı kendisiyle birlikte birçok subay arkadaşıyla ABD’ye gönderilir ve orada harp akademisinde eğitim görür aynı zamanda burada uluslararası ekonomi eğitimi alır. 1956’da Almanya’ya Atom ve Nükleer Okulu’na eğitim amaçlı gider. Türkeş’in yurt dışında eğitim alması ve NATO’da temsilcilik yapması Batı medeniyetinden etkilenmesine neden olur. Bu durum ise onun milliyetçi anlayışında Türkiye’nin kalkınması amacıyla modernleşme vizyonunun yerleşmesine neden olur. Bu bağlamda Türkeş’in milliyetçilik anlayışı, Kemalist modernleşme anlayışı ile aynı zemini paylaşır. 27 Mayıs 1960 askeri darbesinde ihtilal bildirisini okuması ve Milli Birlik Komitesinde yer alması Türkeş’in bundan sonraki hayatını ve siyasi kariyerini de etkiler. Milli Birlik Komitesinden tasfiye edilip Hindistan Büyükelçiliğine sürgüne gönderilmesi diğer subay arkadaşlarıyla da iletişime geçerek milliyetçiliği bir siyasi parti olarak yapılandırmasını hazırlayan süreçler olmuştur.1963’te Türkiye’ye dönen Türkeş, Talat Aydemir tarafından yeni bir darbe hazırlığının olduğunu görür. Kendisi de Aydemir’e yakınlığından dolayı bu süreçte yargılanır ve dört aylık bir tutukluluk süreci yaşar. 67 Alparslan Türkeş,1965 yılında milliyetçiliği partileştirmek hedefini 14’lerden oluşan eski MBK -Milli Birlik Komitesi- üyelerinin de yer aldığı Osman Bölükbaşı tarafından kurulan Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisine (CKMP) katılarak gerçekleştirme yolunda bir adım atar. Aynı yıl içinde CKMP’nin genel başkanlığına seçilir ve 1965 seçimlerinde Ankara milletvekili olur. CKMP 1969 yılında Adana’da gerçekleştirilen kongrede Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) adını alır. MHP’nin Atsız çizgisinden çıkıp siyasal arenada yer edinmesi dinî sembollere yaklaşmasıyla mümkün olmuştur. Özellikle Türkçülük/Turancılık Davası MHP’nin siyasal kimliği açısından olumsuz bir manzara sunarken muhafazakâr söylemin siyaset sahnesinde yer edinmiş olması milliyetçileri dindarlık atfeden sembollere yaklaştırmış ve bu yolla MHP kendisine bir oy tabanı edinmiştir. “Dindarlık, daha doğrusu dinî sembolizm, ülkücü milliyetçiliğin bir kipidir. MHP’nin bekasını borçlu olduğu oy stokları buradadır; MHP’yi genel sağ camiaya lehimleyen ve onu merkez sağ açısından kabule şâyan kılan kapı, buradan açılır” (Bora, 2015: 129). Bora’nın da ifade ettiği gibi MHP’nin oy stokları İslamcı muhafazakâr kesimdir. Türkeş CKMP’nin kendisine oy kitlesi edinebilmesini muhafazakâr söyleme yaklaşmasında görmüş ve 1969’da Milliyetçi Hareket Partisi adını alan CKMP, Atsız çizgisinden ayrılmıştır. 1969’da Adana’da düzenlenen kongrede CKMP (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi), MHP’ye (Milliyetçi Hareket Partisine) dönüşmüştür. Burada değişen şey sadece partinin adı olmamıştır, aynı zamanda partinin siyasi perspektifi, oy kitlesi ve sembolü de değişmitir. TürkçüTurancı bir perspektiften Türk-İslam Sentezi’ne kayarken, Türkçü Bozkurtlardan İslamcı Ülkücülere oy kitlesini genişletmiş, bu bağlamda sembolünü de “Bozkurttan” ziyade İslam’ı temsil eden hilalden yola çıkarak “Üç Hilal” olarak değiştirmiştir. Öğün (2000:142) 1960’lı yıllarda Türkiye’de Turancı-Irkçı anlamda bir milliyetçiliğin politik imkanının azalmaya başladığını belirterek, geniş tabana yayılmak amacıyla dinsel bir ideolojik dönüşüme ihtiyaç duyulduğunu belirtir. 1969 tarihli “Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi” adlı eser Osman Turan tarafından yazılmış ve o dönem milliyetçi anlayışı etkilemiştir. Bu eser ülkücüler üzerinde etkili olmuş ve ülkücüler, Türk milliyetçiliğinin diğer milletlere hayat hakkı tanımayan bir 68 milliyetçiliğin Türk tarihine yakışmayacağını düşünmeye başlamışlardır. Bu düşünce ırkçı milliyetçiliğin önünü kesmiştir ve Türk tarihinin diğer milletlere de yaşam hakkı tanıyan anlı şanlı bir tarih olduğu düşüncesinin altını çizmiştir. Türkeş, Türkiye’nin gelişmesi için eğitimin önemli olduğunu vurgular. 1968’de üniversitelerde örgütlenen komünist gençliğe karşı Türk gençlerinin zihnine Türk milliyetçiliğini eker. Ülkücü hareketin lideri Türkeş ‘başbuğ’ imgesiyle milliyetçi kesimlerin lideri, önem atfettiği bir politikacı olarak tarihe adını yazdırır. Türkeş’in milliyetçilik anlayışında Türkiye’nin kalkınmasını sağlamak vardır. Batı medeniyetinden geri kalmayarak teknik yönünden gelişmeyi maddi kalkınma olarak yorumlarken, milliyetçi his ve milliyetçi kültürün gelişimiyle manevi kalkınmanın sağlanacağını da belirtir. Türkeş’in kalkınma projesi maddi ve manevi kalkınma unsurlarının birlikte geliştirilmesine dayanır. Türkeş’in sunmuş olduğu milliyetçilik, ırkçı milliyetçi düşünce ile Kemalist modernleşme ülküsü arasında bir zeminde yer alan milliyetçilik anlayışı sergilemiştir. Kitleselleşen bir partiye mensup olması dolayısıyla Atsız çizgisinden çıkıp daha muhafazakâr bir duruş sergilemiştir. Kalkınmaya önem vermesi bağlamında ise Kemalist modernleşme ülküsüne yakın olmuştur fakat anti-komünist bakışaçısına sahip olması bakımından İslam’a ayrıca önem vermiştir. Dokuz Işık metninde Türkeş’in sunmuş olduğu milliyetçilik anlayışını görmek mümkündür. Milliyetçilik, Ülkücülük, Ahlakçılık, Toplumculuk, İlimcilik, Hürriyetçilik, Köycülük, Gelişmecilik ve Halkçılık, Endüstricilik ve Teknikçilik gibi unsurlara yer veren Dokuz Işık anlayışı milliyetçi harekette kutsal bir metin olarak yerini almıştır ve Milliyetçilik bu metinle doktriner bir safhaya ulaşmıştır. Türkeş, kapitalizm ve komünizme karşı üçüncü bir yol olarak “Dokuz Işık” metnini sunmuştur. Türkeş’in fikriyatında komünizmle mücadelenin her zaman önemli bir yer tutmuş ve Komünizmle Mücadele Derneklerinin dışında CKMP’nin genel sekterliğini de yapmış bulunan Dündar Taşer’in desteğiyle Ülkü Ocakları da bu noktada önemli bir yapılanma olmuştur. “Ülkü Ocaklarının Türkiye’deki radikal militan tabanının ana dinamiği olduğu söylenebilir. Ocakların kitlesel 69 potansiyelinden, sadece MHP’ye değil, sağ veya milliyetçi-muhafazakâr partilere de kadro yetişmektedir” (Can, 2009: 684). 1970’li yıllarda Türkiye’de MNP’nin kurulması ve MHP ile aynı tabana hitap etmesi siyasi rekabete yol açmıştır. Burada Milli Nizam Partisi ve genel başkanı Necmettin Erbakan’ın milli görüş hareketi ile daha mukaddesatçı bir cephede karşımıza çıktığını görebiliriz. MHP ise gerek geçmişinde bir ırkçılık-turancılık davası olması gerekse bu davada yargılanan Türkeş önderliğinde ve Türkeş’in yakın arkadaşı olarak bir Atsız çizgisinin bulunmuş olması vesilesiyle zaman zaman katı bir milliyetçilik anlayışıyla karşımıza çıkmıştır. 12 Eylül Darbesi’nden sonra kapatılan partilerin içerisinde olan MHP ve yargılanan lideri Türkeş, Milliyetçi Çalışma Partisinde (MÇP) 1991’e kadar faaliyet gösterir ve 1992’de kapatılan partilerin isimlerinin tekrar kullanılabilmesi üzerine MÇP’nin adı MHP olarak değişir, amblemi ise ‘üç hilal’ olur. 1992 yılından sonra MHP içinde farklı tür milliyetçilik anlayışlarının belirginleşmesi parti içinden bir kısım politikacıların ayrılıp yeni bir parti altında örgütlenmesine neden olmuştur. “İslam’ı, Türklüğü güçlendiren bir öğe olarak gören ve Türk unsurunu merkeze alanlar MHP’ye kalırken, Türklüğü, İslam’ı güçlendiren bir öğe olarak gören mukaddesatçılar Muhsin Yazıcıoğlu’nun önderliğinde BBP (Büyük Birlik Partisi) etrafında yeni bir oluşum inşa etme çabasına girdiler” (Karakaş, 2014: 318). 1990’lı yıllardan sonra MHP’nin dinî referanslardan çok Türkçülüğü öne çıkaran söylemlere yönelmesini PKK ve Kürt Sorunu ekseninde düşündüğümüzde bu değişim anlamlı bir zemine oturur. Sovyet Rusya’nın çöküşüyle birlikte yeniden hayat sahası bulan Pantürkizm düşüncesiyle birlikte MHP’nin siyasi görüşlerinde de birtakım değişiklikler gerçekleştirmiştir ve Türkiye’de Kürt meselesinin de gittikçe alevlenmesi milliyetçi hareketin yeniden ırkçı söyleme ulaşmasına vesile olmuştur. Kemal Can (2009:667), MHP’nin 1990’lardan sonra yeniden Türkçüleşme eğilimiyle birlikte, Nihal Atsız’ın yeniden önemli bir figür olarak öne çıkarıldığını söyler. Bu bakımdan denilebilir ki milliyetçilik MHP ekseninde de dönemsel olarak farklı perspektiflerde ele alınmış ve bu bağlamda dinî vurgulardan ziyade zaman zaman Türkçü söylemlere de başvurmuştur. 70 Sonuç olarak, Türkiye’de milliyetçi düşüncenin farklı zeminlerde farklı tür milliyetçi zihniyete hizmet ettiğini görebiliriz. İttihat ve Terakki’den cumhuriyetin kuruluşuna ve bundan sonraki süreçlerde 1940’tan 1990’lara kadar farklı bir söylemle milliyetçiliğin karşımıza çıktığını görebiliriz. Milliyetçi düşünce gerek dünyanın sunmuş olduğu yaşam standartları gerekse ülke genelinde gerçekleşen siyasi eylemlerle birlikte halâ farklı zeminlerde yeni söylemler geliştirmeye devam etmektedir. Özkırımlı (2009:283), Türkiye’de tek bir milliyetçiliğin olmadığını bu yüzden Türk milliyetçiliğinden değil Türk milliyetçiliklerinden söz edilebileceğini vurgular.Bu bağlamda Türkiye’de İslamcıların, Kemalistlerin, Türkçülerin ve liberallerin milliyetçilik anlayışlarının birbirinden farklı olduğunu belirtir. Özkırımlı’nın da belirtmiş olduğu gibi Türkiye’de milliyetçilik yoktur, milliyetçilikler vardır. 71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ 3.1. Çalışmanın Önemi, Amacı ve Kapsamı Bu çalışmanın kapsamı Töre dergisinin sayıları üzerine odaklanması hasebiyle dönemsel olarak da sınırlandırılmıştır. Bir yandan derginin sağ siyasi cenahta yer edinen bir dergi olarak 1971’de ilk sayısını yayınlaması, diğer yandan 1970’li yıllarda Türkiye’de siyasal anlamda yaşanan değişim ve dönüşümlerin temel kavşağını oluşturması, çalışmanın kapsamı açısından öne çıkan unsurlar olmuştur. Çok partili karmaşık bir dönemi içine alan 1970’li yıllar istikrarsız hükümetlerin bulunması açısından dikkat çekici olduğu gibi bir de 1971 muhtırasını içine alması ve 1980 darbesine giden oluşumları dönemsel olarak içinde barındırması hasebiyle Türk siyasal hayatında “Kaos Dönemi” olarak bilinir. Çok çeşitli olaylara sahne olmasına karşın 1970’li yılları ele alan çalışmaların yetersiz olması da dikkat çekicidir. Bu çalışmanın kapsamı açısından 1970’li yılların önemi ortadadır. Bütün bunlara ek olarak şu da belirtilmeli ki; 1970’ler İslamcılık ve Milliyetçilik ideolojilerinin siyasal arenaya taşınması açısından uygun bir zemin olmuştur. Özellikle milliyetçi cephe hükümetlerinin kurulması sol cenaha karşı safları sıklaştırma politikasının vurgulanması bu bakımdan Milliyetçi Hareket Partisinin gelişimine yer verilmesi açısından 1970’li yıllar önem arz etmektedir. Özetle “Türkiye’de Milliyetçilik ve Töre Dergisi İncelemesi” adlı bu çalışma, Töre dergisinin 1971 yılında çıkması ve kendine bir yer edinmesi açısından, 27 Mayıs’ın çok ve bu durumun milliyetçi bir perspektife sahip Töre dergisinin antikomünist yönelimleri açısından önem atfetmesi diğer yandan 1971 muhtırası ve 12 Eylül’ü oluşturan şartları içine alması hasebiyle 1971 ve 1980 yılları arasındaki dönemi çalışmanın sınırlılıkları açısından kapsam olarak almaktadır. Töre dergisi; siyaset, sosyoloji, ekonomi, eğitim, müzik, tiyatro, dil, tarih, güncel olaylar gibi pek çok alandan yazılar yayımlayan değerli kadrosuyla 1970’li 72 yılların bunalımını bu bağlamda ülkenin geleceğini kendine dert edinmiş en tirajlı dergilerden biri olması bağlamında kıymetli bir dergidir. Derginin misyonu başlığı altında da belirtildiği üzere Töre dergisinin kendisini Ayşe dergisi üzerine inşa etmesi dönemsel sıkıntılarla bağlantılıdır. Ayşe dergisinden Töre dergisine dönüşmesi bu bağlamda hitap ettiği kesimi genişletmesi derginin büyük amaçlarla kurulduğunun da bir göstergesidir. Milliyetçi perspektiften dönemsel olayları kendine dert edinen Töre, Türk milletinin bağımsızlığı ve Türk milliyetçiliğinin gelişimi açısından milliyetçi kesmi besleyen bir dergi olmuştur. Milliyetçiliğin ne olduğundan, milliyetçi bireyin nasıl yetiştirileceğine ve Türk milliyetçiliği fikir sisteminin ne olması gerektiğine kadar her türlü ayrıntıyı düşünen entelektüel bir dergi olarak Töre’nin yeri büyük önem atfetmektedir. Bu bağlamda denilebilir ki çalışmanın amacı Töre dergisinin misyon ve vizyonunun 1971-1980 yıllarını içine alan sayılardaki yazıları üzerinden aydınlatılmasıdır. Bir yandan 1970’li yılların Türk siyasal hayatındaki yeri ve bu dönemin daha önceki çalışmalarda çok fazla aydınlatılmamış olması, diğer yandan Töre dergisinin “buhranlı yıllar” olarak bilinen 1970’li yıllarda özelde milliyetçi hareket genelde Türkiye devletinin varlığı ve gelişimi açısından önemli katkılar sunmasına rağmen sağ cenah tarafından öneminin ortaya konulması bağlamında bir araştırmaya konu olmamış olması çalışmanın önemini göstermesi açısından elzem nedenler olarak karşımıza çıkmaktadır. Ayşe’den Töre’ye dönüşen bu derginin 1971 yılındaki sayı 29/1’den 1980 yılının 115.sayısına kadar ele alınmıştır. Derginin 1977 yılındaki 73.sayısına, 1978 yılındaki 84, 87, 88 ve 89. sayısına ve son olarak 1979 yılının 98.sayısına toplamda 6 sayıya ulaşılamamış olup geriye kalan tüm sayılar incelenmiştir. 3.2. Çalışmanın Araştırma Yöntemi (Modeli) Sosyal bilimlerde toplumsal olay ve vakıaların araştırılması noktasında öne çıkan iki yöntem söz konusudur. Bunlardan birincisi nicel ikincisi ise nitel araştırma yöntemidir. Sosyal bilim araştırmacıları toplumda meydana gelen değişimleri, oluşumları, durum ve değerleri ortaya koyabilmek amacıyla bu iki yöntemi de 73 kullanabilirler. Nitel ve nicel araştırma birbirinden farklı fakat birbirini destekleyen iki ayrı yöntem olarak karşımıza çıkar. “Nitel ve nicel araştırma pek çok yönden birbirinden farklıdır, ama aynı zamanda birbirini tamamlar. Tüm toplumsal araştırmacılar toplumsal yaşamı anlamak ve açıklamak için sistematik olarak ampirik verileri toplar ve analiz eder ve örüntülerini dikkatlice inceler. İki tarz arasındaki farklardan biri, verilerin doğasından kaynaklanır. İzlenimler, kelimeler, cümleler, fotoğraflar, semboller vb. gibi yumuşak veriler, sayılar biçimindeki katı verilerden farklı araştırma stratejileri ve veri toplama teknikleri gerektirir. Diğer farklar, toplumsal yaşam hakkındaki farklı varsayımlar ve farklı amaçlardır” (Neuman, 2014: 223-224). Neuman’ın da belirttiği gibi bazı araştırma konuları izlenimler, kelimeler ve cümleler üzerine odaklanmaktadır. Sayısal verileri strateji edinmeyen bu yöntem nitel araştırma yöntemidir. “Nitel araştırmalarda kullanılan araştırma desenleri sosyal yaşamın tüm yönlerine ilişkin çeşitliliği ve değişimi incelemek için daha uygunken, nicel araştırmalar bu çeşitliliğin ve değişimin kapsamını ortaya çıkartmada daha uygundur. Eğer değerler, inançlar, görüşler vb. gibi kavramları incelemek ile ilgileniyorsanız nitel araştırma desenleri daha fazla esnekliğe sahip oldukları için daha uygun olacaktır. Öte yandan odak noktanız bu çeşitliliğin kapsamını ölçmek ise (kaç kişi belirli bir değere, inanca sahip vb. sahiptir?) o zaman nicel desenler daha uygundur” (Kumar, 2011: 111). W. Lawrence Neuman (2014: 233) nitel ve nicel araştırma yöntemleri arasındaki farklara açıklık getirirken, nitel araştırmada nicel araştrımadan farklı olarak araştırmacının verilere gömüldükten sonra anlamı yakalayıp keşfettiğini belirtir. Verilerin nitel araştırmada belgeler, gözlemler ve yazıya dökülmüş konuşmalardan kelimeler ve imgeler biçiminde olduğunu belirtmektedir. Bu çalışmanın ana gayesi 1971-1980 yılları arasındaki genel muhtevanın Töre dergisince nasıl işlendiğini ortaya koyabilmesi bu bağlamda derginin dönemin toplumsal ve siyasal hareketliliğine hangi bağlamda katkılar sunduğunun ortaya konulmasıdır. Dergi kurmuş olduğu cümlelerle okuyucu kitlesinin düşünsel verisini hangi bağlamda etkilemiştir? Ve okuyucu kitlesini hangi siyasi tercihlere yöneltmiş, hangi toplumsal olaylara dikkat çekerek gündem oluşturmuştur? Bu sorular araştırma yöntemi olarak nitel yöntemin çalışmanın amacına uygun olduğunun bir ifadesi 74 olmaktadır.“Nitel araştırmaların odak noktası bir grup bireyin durumlarını, duygularını, algılarını, tutumlarını, değerlerini, inançlarını ve deneyimlerini anlamak, açıklamak, incelemek, keşfetmek ve netleştirmektir” (Kumar, 2011: 110). Kumar’ın da belirttiği gibi nitel araştırma odak noktası grupların duygu, düşünce ve algılarının ortaya konulması açısından kullanılan bir yöntemdir. Birtakım grupların -derginin durmuş olduğu nokta itibariyle milliyetçi kesimin- olaylara karşı duygu, düşünüş ve algılayışlarını incelemek, kelimeler ve cümleler aracılığıyla olaylara karşı, duruşlarını nasıl inşa ettiklerini aydınlatmak açısından Töre dergisinin sayıları incelenmiş ve dergide yayımlanan yazılara odaklanılarak anlamın derinliğinin keşfedilmesi açısından bu çalışma için nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. “Kültürler, gelenekler, yaşantılar ve devlet politikaları yazılı araçlar yoluyla gelecek nesillere aktarılmış, bu kaynakları kullanan tarihçiler ve arkeologlar, geçmiş hakkında bugün bildiğimiz şeylerin pek çoğunu, bu yazılı kaynakların analizi yoluyla bize ulaştırmışlardır. Bu anlamda yazılı malzemeler ve resimler, geçmiş hakkında bize bilmediğimiz pek çok şeyi sunan çok değerli bilgi kaynaklarıdır” (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 187). Nitel araştırma yönteminde kullanılan doküman incelemesi araştırılan konu hakkındaki yazılı materyallerin incelenmesini kapsar. Töre dergisinin sayılarının incelenmesi yoluyla dergiye ilişkin ana temalar sunulacağı için doküman incelemesi bu çalışmada kullanılan bir yöntem olmuştur. “Doküman incelemesi, araştırılması hedeflenen olgu ve olgular hakkında bilgi içeren yazılı materyallerin analizini kapsar” (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 187). Doküman incelemesinin yanı sıra dergide yayımlanan yazılara odaklanılarak betimsel analiz yöntemi kullanılmıştır. Yıldırım ve Şimşek’in belirttiği gibi (2008: 224) betimsel analiz yönteminde elde edilen veriler daha önceden belirlenen temalara göre özetlenir ve yorumlanır. Bu çalışmada da derginin bakış açısını ortaya koymak adına belli temalar belirlenmiştir ve derginin sayıları bu temalar ekseninde yorumlanmıştır. “Betimsel analizde, görüşülen ya da gözlenen bireylerin görüşlerini çarpıcı bir şekilde yansıtmak amacıyla doğrudan alıntılara sık sık yer verilir. Bu amaçla elde edilen veriler, önce sistematik ve açık bir biçimde betimlenir. Daha sonra yapılan bu betimlemeler açıklanır ve yorumlanır, neden-sonuç ilişkileri irdelenir ve birtakım sonuçlara ulaşılır” (Yıldırım ve Şimşek, 2008: 224). 75 Bu çalışmada betimsel analiz yöntemi kullanılarak Töre dergisinin kavramsal çerçevesinde ve içeriğinde yer alan boyutlardan yola çıkılarak çalışmayı kapsamlı bir şekilde anlatacak beş tema belirlenmiştir. Bu beş temada Türk-İslam Vurgusu, Antikomünizm Vurgusu, Güncel Olaylara Milliyetçi Perspektif, Milli Kültür Vurgusu ve Töre Dergisinde Milliyetçi Hareket Partisi alt başlıklarına yer verilerek, derginin benimsemiş olduğu fikir dünyası açıklanmaya çalışılmıştır. Son olarak söz konusu temalara uygun olarak, elde edilen verilerin okunup düzenlenmesiyle veriler anlamlı ve mantıklı bir biçimde bir araya getirilmiştir. Ayrıca bu verilerin kapsamını ve geçerliliğini genişletmek amacıyla da doğrudan alıntılara sık sık yer verilmiştir. Bu aşamalarda alıntıların ve elde edilen verilerin yorumlanmasında gereksiz tekrarlardan ve yüzeyselliklerden kaçınılmaya çalışılmıştır. 76 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÖRE DERGİSİNİN MİSYONU VE TÖRE DERGİSİ İNCELEMESİ 4.1.Töre Dergisinin Misyonu 1971 yılında “Ayşe” dergisi yerine adı “Töre” olarak değiştirilen ve yayına hazırlanan bu dergi dönemin muhtevasını yansıtan en önemli yayınlardan olmuştur. “Töre’nin Fikir ve Sanat Hayatımızdaki Yeri” adlı yazısında Sadık Kemaloğlu (1976, Sayı: 61, 8-13) Töre dergisinin doğuşundan, gelişiminden ve fikir dünyasından kısaca bahsetmiştir. Kemaloğlu Töre dergisinin Halide Nusret Zorlutuna ile yayın hayatına girdiğinden ve kızı Emine Işınsu ile gelişim sağladığından bahseder. “Ayşe” adıyla yayın hayatına başlayan bu dergi daha çok ev hanımlarına hitap ederken Emine Işınsu ve Dündar Taşer gibi isimlerin katkısıyla milliyetçi bir ekol olmuş, ülkü mektebi hüviyeti kazanmıştır. Töre dergisinin tezi içinde bulunduğu dönemin olaylarına bakış açısını da belirlemiştir. Milliyetçi muhtevaya sahip olan dergi 1971’deki ilk yayınında “Sunuş” bölümünde kendi perspektifini sunarak neden var olacağına yönelik mesajları okuyucularına vermiştir. Bu sunuşta memlekette marksist düşünce ve eylemlere sahip grupların artmış olması, her etnik grup için bağımsızlık isteği gibi gelişmelerin var olması, dergi mensupları açısından toplumsal olarak bu konulara eğilmek zorunluluğunu getirmiş olduğundan bahsedilmiştir. Bu nedenden dolayı kadınlara yönelik çıkarılan “Ayşe” dergisi seslendiği kitleyi büyütme gereksinimi duymuştur. Millî kültürün önemini neredeyse bütün sayılarda pek çok yazar aracılığıyla vurgulayan Töre dergisi için antikomünizm ve milli bütünlük mefhumları her zaman vurgulanması gereken anahtar kavramlar olarak var olmuştur. Memleketin içinde bulunmuş olduğu karmaşık dönemden etkilenen ve bu gidişatı kendisine dert edinen kimselerin toplanmış olduğu Töre dergisi milliyetçi bir toplum yaratmak idealinde olmuştur. 1971’de yayın hayatına başlayan Töre dergisi milliyetçi muhafazakâr kimliğiyle yer edinmiş ve dönemin önemli süreli yayınlarından olmayı başarmıştır. 77 Töre, dönemin sol camiasına karşı pek çok yazı yayımlamakla birlikte her zaman antikomünist kimliğinin altını çizmiştir. Piyasada solcu kesimin yayınlarının giderek artmış olmasını dert edinen dergi mensupları “Ayşe”nin “Töre”ye dönüşmesinde bu durumun başlıca etkenlerinden biri olduğu açıkça belirtmiştir: “Artık ayılmak zorundayız. Yıkıcı neşriyatın birkaç senede eriştiği hedef ortadadır. Cinayetler, tahripler, baskınlar hep bu yazıların sonucudur. Yine de her şey geçmiş değildir. Tehlikeler savulmamıştır. Millet ve ülke birliğini aziz tutan insanların varlığımızı ve bütünlüğümüzü kurtarmak, korumak ve yüceltmek için ilim, fikir ve emeklerini gençliğe sunup onun asil ruhunu Milli ateşle tutuşturmak çabalarını birleştirecekleri güne kadar da tehlike devam edecektir” (Sunuş, 1971:40). 1971’deki 30/2 sayıda “Töre’ye Dair” başlığı altında derginin değişim ve dönüşümünün nedenleri belirtilmiş ayrıca derginin milliyetçi harekete hizmet edebilme temennisi bu sayfaya not düşülmüştür. “‘Ayşe’yi mütevazı havasından ve dar sınırlarından çıkarmağa, bizi, memleketin bugün içinde bulunduğu şartlar ve milliyetçi hareketin günlük politikasının üstünde bir fikir ve sanat dergisinden yoksun bulunuşu zorlamıştır” (Töre’ye Dair, 1971: 39). “Kurucumuzun gayeleri doğrultusunda, ‘Ayşe’ sınırlarını aşarken, şekil ve isim değiştirmeğe karar verdik”(Töre’ye Dair, 1971: 39). Töre dergisi ekonomi, sanat, dil, siyaset, eğitim, sosyoloji, kültür ve güncel olaylara kadar pek çok alanda yazılar yayımlayan dönemin zengin muhtevaya sahip dergilerinden biridir. Derginin yazar kadrosuna göz atıldığında (bkz. Ekler) pek çok alana ilişkin bilgilere ulaşılabileceği düşüncesi kendisini inşa eder. Töre dergisinde 1971-1980 yılları arasında yazılar yayımlamış bulunan yazar kadrosuna göz atıldığında burada pek çok akademisyen, yazar, siyasetçi çehrenin yer almış bulunduğu görülmektedir. Bu zenginlik yazar kadrosunun akademisyen, sanatkâr ve siyasetçi oluşuyla aydınlığa kavuşmaktadır. Bu çalışmanın sınırları içerisinde yer alan 1971 – 1980 yılları arasındaki döneme odaklanmamız bu bilgileri doğrulamaktan da geri kalmamaktadır. 78 Töre dergisinin tezinin açıkça belirtildiği 1974 yılının 37.sayısına bakıldığında (Sayfa:6-7) Töre’nin durduğu nokta daha iyi idrak edilebilir. Bu sayı derginin çıkışının birinci yılının ardından 1972 yılında Devlet gazetesinde yayımlanmış bulunan Dündar Taşer’in Töre dergisine bakışını ve katkılarını ortaya koymaktadır. Töre dergisinin tezini kaleme alan Dündar Taşer, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar ki süreçte Türklerin yükselişi ve başarılarının millî kültür ekseninde gerçekleştiğine dikkat çekmektedir. Taşer, Osmanlı’da başlayıp Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar süregelen modernleşme hareketinin Türk millî kültürüne zarar verdiği üzerinde durarak modernleşmenin bilinçsizce gerçekleştirilmemesi gerektiği üzerinde durur. Bu bağlamda öncelikle “Ne maksatla, hangi sahada, nasıl ve ne zaman?” sorularının sorulması gerekliliğini belirtir. Dündar Taşer’e göre (1974:7) acele ıslahat, Osmanlı İmparatorluğu’nu bitirmişti. Derhal reform da Türkiye Cumhuriyeti’ni eritebilir. Bu bakımdan ıslahatların “ ne maksatla, hangi sahada, nasıl ve ne zaman?” yapılabileceğini “Türk için, Türk’e göre, Türk tarafından” düsturunu esas alan, Milliyetçi Türk ilim adamları verebilir. Töre’de toplanan genç ilim adamlarının hedefi de budur. Töre dergisinin 1974 yılı 42. sayısında “Töre’den” başlığı altında (1974: 2-3) derginin hangi harekete hizmet ettiği açıkça belirtilmiştir. Ayrıca milliyetçi bakış açısına sahip derginin Ziya Gökalp ve Mümtaz Turhan gibi isimlerin katkılarına yer vermek isteği de beyan edilmiştir. “Bildiğiniz gibi TÖRE, gerek yazarları gerekse seçkin okuyucu kitlesiyle Milliyetçi Hareket’in ‘İlk Çember’ini teşkil etmektedir. Her ay, çeşitli konulardaki mütahassıslarımız Türkiye’nin meselelerini ve Türk milliyetçiliği fikir sisteminin esaslarını, dergimiz sayfalarında inceliyor, işliyorlar” (Töre’den, 1974: 2). Töre dergisi kendi fikri temelleri üzerinden yazılar yayımlamakla kalmayıp aynı zamanda düşüncelerinin doğruluğunu kanıtlayabilme cesareti gösterecek olan solcu cenaha da seslenerek Töre’de yazılarına yer verilebileceğini beyan etmiştir. “… İşte şimdi o tehditçilere sesleniyoruz: Eğer bir fikriniz varsa, buyurun! Başka türlü ulaşamayacağınız binlere, o 79 fikirlerinizi anlatma imkânını size sunuyoruz. Yazın, yayınlayalım… Eğer doğruluğuna güvendiğiniz fikriniz varsa…” (Töre’den,1974:3). Ey Türk! Üstte Gök Çökmedikçe Altta Yer Delinmedikçe Senin İlini ve Töreni Kim Bozabilir? Töre dergisinin pek çok sayısının son sayfalarında yukarıda belirtilen mısralara yer vermiş olması derginin milliyetçi muhtevasının anlaşılması açısından en somut örnek olarak verilebilir. Ayrıca derginin kapağında özellikle 1971 yılındaki sayılarda “Kur’an harflerinin ve eski Türk alfabesinin” yer almış olması derginin Türk-İslam kimliğinin görsel olarak vurgulamasını sağlamıştır. Derginin muhtevasının anlaşılması açısından 1971 yılında 30/2.sayısında Töre dergisinde “Türk Dünyası’ndan Haberler” başlığı altında Türk milletine mensup olup yurt dışında çeşitli eziyetlere maruz kalan Türklere de yer verilmiştir. Bu sayıda Bulgaristan, İran ve Yunanistan’daki Türklerin durumuna yer verilmiştir. Töre’nin bu hareketi derginin her nerede yaşarsa yaşasın Türk milletine mensup kimselerin haklarının koruyuculuğuna da yapacağını ortaya koymuştur. Bu yönüyle Töre dergisi bir yandan milletinden olan insanlara sahip çıktığını gösterirken diğer yandan Gökalp’in Turan ülküsüne giden millî bilince atıfta bulunmuş olmaktadır. Necmettin Hacıeminoğlu’na göre Türk milliyetçisi olmak yalnızca hudutlarımız içindeki Türk vatandaşlarının haklarını korumaktan ibaret değildir. Bu bakımdan aynı zamanda hudutları aşan bir Türk vatandaşlığı sevgisinin kişide oluşması gerekliliği üzerinde durmuştur. Töre kadrosunun benimsemiş olduğu Türk milliyetçiliği prensibi Hacıeminoğlu’nun şu ifadelerinden okunabilir: “Türk milliyetçisi, daha önce de belirtildiği üzere, Türklüğü şimdiki siyasi hudutlarımız içinde düşünmez. Türk milletini yalnız Türkiye’de yaşayan 36 milyondan ibaret saymaz. Bir anne, gurbetteki evladı ile yanındaki arasında nasıl bir fark gözetmezse, Türk milliyetçisi de, öyle, bugünkü hudutlarımız dışında kalan 80 ırkdaşlarımızla Türkiye Türkleri arasında bir fark görmez” (Hacıeminoğlu, 1972b: 26). 1972 yılının 12.sayısında Töre dergisinin bir yılı tamamlamış olması hasebiyle Emine Işınsu derginin amacını 12.sayının “Genel Durum” başlığı altında yinelemiştir. “TÖRE’nin çıkış gayesi; Türk Milletinin mazisinden gelen değerleri geleceğe yöneltmek arzusu ile milletimizin milli, harsî, kültürel temellerini inceleyerek, halin doğrultularını tespit etmek ve milliyetçi, güçlü Türkiye ülküsüne sağlam ve emin adımlarla ulaşmamıza yardımcı olmaktı” (Işınsu, 1972b: 4). Derginin 1973 yılında yayımlanan 20.sayısında “Yeni Kalemler ve Meselelerimiz” adlı yazıda Töre dergisinin amacına ilişkin şu sözlere de yer verilmiştir: “Türk’ün ahlâkı, aile ve cemiyet hayatı, hukuk, eğitim ve öğretim ile devlet konusundaki meselelerine olduğu gibi, sanat ve edebiyat meselelerine de sahip çıktığımızı, cümleye bildirmek isteriz” (Töre, 1973: 40).Bu söz derginin aynı zamanda Türk sanatına ve edebiyatına ilişkin eserlerinde hakkıyla anılıp tanıtılacağını ifade eder. Denilebilir ki Töre dergisi tek bir alanla sınırlı kalmayan sosyal hayatın pek çok müessesesine ilişkin Türk milletinin değerlerini öne çıkarma gayesi taşıyan önemli yayınlardan olmuştur. Töre dergisi ülkücü-milliyetçi yayınların ülke genelinde milliyetçi gençliğin yetişmesi ve toplumun milliyetçi bakış açısını kaybetmemesi açısından çoğalmasını ve desteklenmesini savunmaktadır ki zaten dergi kendi varlık amacını da bu doğrultuda okuyucularına sunmuştur. Bu nedenle derginin pek çok sayısında milliyetçi muhtevaya sahip gazete, dergi, roman ve kitapların önerildiği görülmektedir. 1973 yılının 21.sayısında (1973: 31) Bozkurt dergisi için “Ülkümüzün dergisi”, Devlet gazetesi için “Olayları, Milliyetçi açıdan değerlendiren, haftalık gazete” ve Ocak dergisi için “Üç aylık araştırma ve inceleme dergisi 5. sayısı çıktı” şeklinde duyuruları yapılmıştır. Kendi varlığı dışında haftalık gazete veya üç aylık dergiler gibi başka yayınlara da okuyucularını yönlendiren Töre dergisi içinde bulunduğu dönemde Türk milliyetçilerinin yetişmesi ve bu kesimin fikrî açıdan ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri noktasında pek çok yardımcı dokunuşlar yapmıştır. Derginin bu bakış açısı Türk milliyetçiliği fikrini benimseyen kimselerin fikrî 81 yapılarının her daim dinamik olması gerekliliğine de dikkat çekmiş, milliyetçi ruhu diri tutmuştur. 1973 yılının 25.sayısında “Ayşe Töre Oluyor” yazısında Dündar Taşer’in Töre dergisinin var olma gayesini bir kez daha şu şekilde dile getirdiği görülmektedir: “Türk toplumu buhranlar içinde kıvranmaktadır. İki yüz yıla yakın bir zamandır, taklitten taklide yuvalanan, her mukallidin bir öncekini yok ederek, kendi özentisini cemiyet nizamı yapmak için çırpındığı ve her çırpınıştan sonra daha derin bir uçuruma düşmekten kurtulamayan Türkiye’nin aydın kafalarına ışık tutmak, aynı yapıdaki kafaları yapıları irtibatlandırmak niyetindedir. Muaşeretten mutfağa, düşünceden sanata, ibadetten eğlenceye kadar bir kül olan Türk medeniyetini yosunlardan temizlemek, tozlardan arıtmak, paslardan kurtarmak, diri, güçlü, cesur atılışlarla ileriye götürmek gerekir” (Taşer, 1973: 3-4). Burada Taşer, Türkiye’nin içinde bulunmuş olduğu durumdan kısaca bahsetmiş ve problemleri saptamıştır. Aydınların kafasına ışık tutmak gerekliliğinden bahsederek Türk medeniyetini her alanda paslanmış düşüncelerden kurtarma düşüncesine dikkat çekmiştir. Töre dergisi Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminde birleşen kimselerce yayımlanan bir dergi olduğunu ve her türlü fikir sistemine açık olduğunu şu şekilde 1973 yılındaki 31.sayıda belirtir: “TÖRE, daha önce de açıkça söylendiğimiz gibi bir hareketin, bir fikrin dergisidir. TÖRE ailesini teşkil eden yazarlar da temel fikirde, asgari 3000 yıllık bir tatbikat ve asrı aşan bir nazariye geçmişine sahip Türk Milliyetçiliği fikir sisteminde birleşen kimselerdir” (Töre’den, 1973: 4). “TÖRE, Türk Milliyetçiliği’nin bugün ulaştığı çerçeve içinde kalmak kaydıyla her türlü fikir nüansına açıktır ve bu açıklık zaman zaman teferruatta birbirine zıt görünen yazıların dergimizde yer almasına sebep olabilir”(Töre’den, 1973: 5). 1975 yılının 44.sayısında Ziya Gökalp’in 50.yılı olması hasebiyle bu sayıda Gökalp’in düşünceleri üzerine pek çok yazı bulmak mümkündür. Gökalp’in fikir sistemi üzerinden Türk dilinin ön plan çıkarıldığı ve halk kültürü ile münevver kültürünün yabancılaşmaya neden olduğuna dair görüşlerin aydınlatıldığı görülür. 82 Töre dergisi Gökalp’in düşünceleri üzerinden millî kültürün önemine, millî eğitim ve Türk dilinin gelişim unsurlarına dikkat çekmiştir. 1975 yılının 48.sayısında Töre dergisinin bir cildi daha tamamlamış bulunması hasebiyle “Töre’den” adlı kısımda Töre’nin amaçları tekrar hatırlatılırken hangi kesme hitap ettiği bir kez daha açıkça duyurulmuştur. “…TÖRE’yi çıkartmak ne kadar bizim vazifemizse, onu yaşatmak ona yardım etmek de aynı derecede ülkücü okuyucularımızın görevidir. İçinde bulunduğumuz mücadelenin ağırlık noktası propagandadır. Yeni harbin, ateşli silahlardan çok ideolojik silahların kullanıldığı 20.asrın savaşının umumî karakteridir bu… TÖRE, bu mücadele de ülkücülerin en güçlü silahlarından biridir. Onun devamlılığı da hepimizin vazifesi” (Töre’den, 1975b: 2). Töre’nin 1975 yılının 53.sayısında “Töre’den” kısmında derginin dağıtım şirketinin kontratı yenilemeyeceğini bildirmesi üzerine bu kısımda yer vermiş olduğu yazıda durduğu çizgiyi ve hizmet gayesini bir kez daha vurguladığı görülmektedir. “…TÖRE herhangi bir dergi değil, kâr gayesiyle çıkan rastgele bir yayın değil, 20.asrın Türkçülüğünün yeniden doğuş hareketinin bir parçasıdır. Milliyetçi Hareket’in propaganda ve eğitim silahlarından biridir ve yaşama gücünü, bir şirketin onu dağıtıp dağıtmamasından çok daha sağlam temellerden almaktadır” (Töre’den, 1975c: 2). Töre dergisi 1977 yılının 77.sayısında içine düştüğü mali sıkıntılardan dolayı kapatılmanın eşiğinde olduğunu vurgularken okuyucularından aldığı dönüt ile aslında kapatılırsa dönemsel olarak içinde bulunulan sıkıntılara karşı hiçbir neşriyatın yerini dolduramayacağı bir boşluğa neden olabileceğini belirten ifadelerden sonra yayın hayatına devam etmesi gerekliliğini kabullenerek yoluna devam etme kararı almıştır. Özellikle yabancı ideolojiler karşısında Türk milletine özünü hatırlatma ve milliyetçi perspektiften olayların iç yüzünü aktarabilmesi açısından, bu yabancı ideolojilerin tahakkümüne ket vurulması hasebiyle yayın hayatına devam etmesi gerektiği ortaya çıkmıştır. “Aldığımız cevapları kısaca şöyle özetleyebiliriz: Bugünkü şartlar içinde Töre’ye daha çok görev düşmektedir, yayın hayatına devam etmek mecburiyetindedir. Eğer kapatılırsa, ardında asla doldurulamayacak bir boşluk bırakır” (Töre’den, 1977: 3). 83 “Şu kadar yıldan beri daima okuyucularının arzuları istikametinde yayınına devam eden dergimiz, bu sefer de onların kararlarına uymayı, en tabii vazife saydı. Töre kapatılmayacak, ideolojiler mücadelesindeki güçlü yerini muhafaza ederek, Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemine devam edecek” (Töre’den, 1977: 3). Töre dergisinin kendisi gibi Türk-İslamcı bakış açısına sahip dergilerin reklamını yaptığı görülmektedir. Zararlı ideolojiler karşısında Türk milletinin özünü muhafaza edebilmesi noktasında Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi üzerinde duran ve Türk- İslamcı bakış açısını neredeyse tüm yazılarında hissettiren Töre dergisi için yayın hayatında yeni olan “Nesil” dergisinin okunması ve desteklenmesi de önemli görülmüştür. Bu bağlamda Nesil’in okunduğu müddetçe Türk milletine hangi alanlara etki edeceğinin altı çizilmiştir. “Nesil dergisi mensupları, milletimizin maddi ve manevi kalkınmasına yardımcı olmak, dini-millî şuura canlılık vermek, din alimlerini ihya etmek maksadıyla hizmet nesli için bir ‘hizmet programı’ getirmeyi, bu programı hiçbir menfaat beklemeden ‘farz-ı kifaye’ anlayışı içinde ve Allah rızası için gerçekleştirmeyi hedef edinmiştir” (Karasüleymanoğlu, 1977: 29-30). 1978 yılının 85.sayısında Töre hangi kesime hitap ettiğini şu dizelerde belirtmiştir: “TÖRE, yüreği TÜRK olmanın gururu ile çarpan, TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ’nin ateşiyle yanan herkesin dergisidir. Üniversitelerimizdeki milliyetçi öğretim üyelerinden, Türkiye’miz içinde ve dışında en ücra köşelerdeki Türk Milliyetçilerine kadar ulaşan fikri mücadele dergisidir”(Töre’den, 1978a: 7). Bu dizeler aynı zamanda Töre’nin “Türk” milliyetçiliğine bakışını da yansıtmaktadır. Yüreği Türk olmanın gururu ile çarpan herkesin Türk milliyetçisi olduğunu belirtmesi Töre’nin Türk milliyetçiliğini etnik unsurlara bağlamadığını gösterir. Bu bağlamda Türk milliyetçisi olmayı ortak duygu ve kader birliğine bağlamaktadır. 1979 yılının Ocak ayında 92.sayısında “Töre’den” adlı bölümde Töre kendi varlığını ekonomik bunalımlarına rağmen devam ettirdiğini ve sol camia tarafından da dikkatle takip edildiğini yazmaktadır. Ayrıca bu başarının sahibinin kendisine 84 destek veren milliyetçi okurlar olduğunu belirten Töre kadrosu, bu yazıda bir kez daha var olma nedenini ilan etmiştir: “Muradımız, kalpleri Türklük’ün geleceği için heyecanla çarpan bütün milliyetçilere ÜLKÜ yolunda hizmettir. TANRI TÜRK’Ü KORUSUN VE YÜCELTSİN”(Töre’den, 1979a: 4). Töre’nin 105.sayısında “Töre’den” kısmında yer verilen yazı, Töre’nin milliyetçi ülkücü kesim için önemli bir yere sahip olduğunu vurgulamaktadır. Ayrıca burada sol camiaya karşı bir fikir dergisi olarak öne çıkan Töre’nin üniversite niteliği taşıdığı bu bakımdan her kesimden insanı içinde bulundurduğu belirtilmektedir. “TÖRE, Türkiye’deki tek milliyetçi dergi değildir. Fakat milliyetçi ve ülkücü dergiler arasında TÖRE tektir. TÖRE, gerçekten ‘üniversite’dir. Slogan dergisi değildir. ‘Kahrolsun!’larla, ‘Yaşasın!’larla dolmaz. TÖRE, Türkiye’de bir milliyetçi aydın kadro hareketidir. Düşman yıllar boyu milliyetçilerin entelektüel çevreye giremeyeceği, aydın tabakaya hitap edemeyeceği düşüncesine sahip olmuştur. Uzun süre de bu düşüncesinde haklıydı. Üniversite ve orta öğretim gençliği, öğretmen, asker kesimi solun aslî malı sayılıyor, milliyetçi çıkışların bu çevrelerin içine girmemesi için azami gayret gösteriyordu. Son 10 yılda yıkılan işte bu settir. Şimdi milliyetçi çiftçi kadar milliyetçi üniversite öğrencisi ve hocası, milliyetçi işçi kadar milliyetçi mühendis ve yazar vardır. Korktukları, çekindikleri işte bu hareket; düşünen, tartışan, fikir imal eden milliyetçilerin hareketidir. TÖRE, bu hareketin vazgeçilmez öncüsü, yürütücüsü, drijanı olmuştur” (Töre’den, 1980a: 3). Derginin 112.sayısında “Töre’den” başlığı altında Töre’nin önemli gayelerinden birinin de milliyetçi aydın yetiştirmek ve milliyetçiliğin aydın kesime girmesini sağlamak olduğu da belirtilmiştir. Derginin belirtmiş olduğu hedefler doğrultusunda okuyucuların neler yapabileceği sorgulanmış ve bu yolla derginin ana hedefleri milliyetçi okura mal edilmeye çalışılmıştır. “Fikirlerimizi paylaşmıyorsanız pasif okuyuculuğa devam ediniz. Eğer söylediklerimizde hakikat payı varsa ülkümüz yolunda sizi harekete geçmeye davet ediyoruz. Gelin milliyetçi aydın yetişmesinde, milliyetçiliğin aydın kesime girmesinde yükümüzü paylaşın. Birlikte mücadele edelim… Lütfen düşününüz, kendi 85 kendinize sorunuz ve cevabını bize yazınız: Siz ne yapabilirsiniz?”(Töre’den, 1980b: 2). Töre, milliyetçiliğin şahlanması adına yapabileceklerini okuyucu kitlesine mal etmeye çalışan, Türk milliyetçiliğine hizmet etme gayesinde olan bir dergi olarak 1970’lerde öne çıkmıştır. Var olma nedenini; Türk’ün değerlerinin sahiplenilmesi ve yüceltilmesi noktasında görülen ihtiyaca cevap vermek, zararlı ideolojilerin neşriyatındaki artışına rağmen Türk milliyetçileri için önemli bir boşluğu dolduracak dergilerin azlığı olarak beyan etmiştir. Devrin ideolojiler savaşı devri olduğu bu çağda neşriyatı sol kesimin eline bırakmanın sakıncalı olduğu mesajını vererek Türk milliyetçiliğinin geliştirilmesi ve Türk milliyetçilerinin yetiştirilmesini önemli bir faaliyet olarak öne çıkardığı görülmektedir. Töre, ülkücü gençliğin zararlı ideolojiler karşısında en güçlü silahıdır. Genç nesillerin yetişmesi noktasında vermiş olduğu çabalar doğrultusunda Töre’nin dergiden çok milliyetçi bir ekol olduğu da söylenebilir. Töre bünyesinde düzenlenen kitap okuma, şiir yazma, desen düzenleme yarışmalarının yapılması, Türk gençliğinin okuyabileceği kitap listelerini oluşturmuş olması Töre dergisinin Türk milliyetçilerinin yetişebilmesi noktasında bir ekol olduğunu kanıtlar niteliktedir. Töre’nin neden var olduğu sorusuna vermiş olduğucevaplara bakıldığında Töre dergisinin Türk milliyetçiliğini aydın kesime taşıma gayesinin olduğu da görülmektedir. Bu bağlamda Töre dergisinin yetişen yeni nesilleri Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi doğrultusunda yetiştirebilmek ve milliyetçi düşünceyi aydın kesime taşıyabilmek vizyonuna sahip bir dergi olduğu da anlaşılabilir. 4.2.Töre Dergisi İncelemesi 4.2.1. Türk - İslam Vurgusu Türk-İslam Sentezi, 1960’lı yıllardan sonra ülkede etkisini hissettirmeye başlayan komünizm tehlikesine karşı bir olma fikrinden nüvelerini almış 1970’li yılların öne çıkan politikalarından olmuştur. Aydınlar Ocağı, Ülkü Ocakları gibi oluşumların meydana gelmesi bu düşüncenin hayata geçirilmesi açısından önemli faaliyetler olarak karşımıza çıkar. Müslüman Türk dünyasının problemlerine eğilmek 86 adına bir güç elde eden Aydınlar Ocağının faaliyetleri ve Milliyetçi hareketin desteklediği Ülkü Ocaklarının faaliyetleri bir yandan dindar milliyetçi gençlerin yetişmesine vesile olurken diğer yandan Türk İslam dünyasının problemlerine eğilme imkanını da meydana getirmiştir. Töre dergisi kadrosunca benimsenen Türk-İslam Sentezi düşüncesi derginin pek çok yayınında öne çıkan tema olarak belirlenmiştir. Bu bölümde Türk-İslam Sentezi’ne inanmış Töre kadrosunun Türk-İslam vurgusuyla yayımlamış olduğu yazılara ve şiirlere yer verilecektir. Türklük gurur ve şuuru, İslam ahlak ve faziletinin öne çıkarıldığı yazılar burada aktarılmaya çalışılacaktır. Türk’ün tarihî başarılarının, Türk’ün töresinin vurgulanması, vatan sevgisinin dile gelmesi, bu durumun İslam dini ve rehber edinilen Kur’an’ın öne çıkarılmasıyla ifade edilmesi söz konusudur. Birol Emil, Töre’nin 1971’deki 30/2.sayısında “Tarihimizin Dersleri” adlı yazısında Türk tarihinden bahsederek bu tarihi vakıaları, Türk milletinin bugün olaylar karşısında izlemesi gereken yol olarak belirlemiş bir diğer deyişle Türk tarihindeki vakıaları geleceğe ilişkin referanslar olarak yorumlamıştır. “ Bir daha tekrar edelim: Kağana bağlılık, İline bağlılık, Töresine bağlılık…Bugünkü manasıyla: Devletine bağlılık, Vatanına bağlılık, Milliyetine bağlılık… Bugün de, bu bağları kopardığı taktirde, Türk milletinin yuvarlanacağı akıbetin ne olduğunu, ecdadımızın bin iki yüz elli yılın ötesinden gelen sesi hâlâ haber veriyor” (Emil, 1971, Sayı: 30/2: 26). 1971 Ağustos 31/3. sayıda Malazgirt Savaşı’nın yıl dönümü olması açısından genel olarak Malazgirt Zaferi ve Büyük Selçuklu hükümdarı Alparslan’ın bu savaştaki başarılarına atıfta bulunulmuştur. Bilindiği üzere 26 Ağustos 1071’de Malazgirt Savaşı Bizans İmparatorluğu ile yapılmış ve galibiyet sağlanmıştır. Bu savaşın kazanılması Türk tarihi açısından büyük önem atfetmektedir. Bu savaşın kazanılmasının en önemli neticeleri ise Türklere “Anadolu” coğrafyasının kapılarını açmış olması ve Bizans’ın İslam dünyası üzerindeki baskısının azalmasıdır. Malazgirt zaferi ile Anadolu’da ilk Türk beylikleri kurulmuş ve Osmanlı İmparatorluğu’nun bu topraklarda kurulmasına giden süreç başlamıştır. Görüldüğü üzere bu savaş tarihî açıdan Türklerin en önemli zaferlerinden olmuştur ve bu nedenle her Türk milliyetçisi açısından önemle anılmaktadır. Bu bağlamda milliyetçi 87 muhtevaya sahip Töre dergisinin böyle önemli bir tarihsel süreci ifade eden, Türk yurdu ve gelişimi açısından önem atfeden bu gelişmeyi es geçmesi de beklenemezdi. Töre dergisinde Malazgirt zaferine ilişkin başarıların anlatımının yanında dönemsel olarak Tarih Kurumunun da eleştiriye tabi tutulduğunu görmekteyiz.“Tarih Kurumu, bir yandan kuruluş gayesinin dışına çıkarak adeta bir ticaret şirketine benzemekte, diğer taraftan da yalnız Selçuklular çağına değil bütün bir Türk tarihine üvey evlat gözüyle bakmakta” (Töre’den, 1971, Sayı: 31/3.4).Burada Türk tarihi incelemesinin yeterli olmadığı üzerinde durulmuştur. Fakat bu sayıda üzerinde durulması gereken nokta Türk tarihindeki başarıların, Türklerin anlı şanlı geçmişinin yansıtılması durumudur. “Malazgirt zaferi Türk ve Dünya tarihinde önemli bir yer işgal eder. Zaferden sonra Alp Arslan’ın en büyük islâm gâzisi ve fatihleri payesine yükseltilmesi, onun hakkında kasideler, methiyeler yazılması ve bizzat halife tarafından tebrik ve teşekkür mektubu gönderilmesi bu zaferin ehemmiyetini ortaya koyar” (Yıldız, 1971a:14). Halide Nusret Zorlutuna’nın kaleme almış bulunduğu “İlk Müjde Ak Topraklar” adlı dizeler, Malazgirt Savaşı’nın önemi ve hükümdar Alparslan’ın başarısını yansıtması bu bağlamda Türklüğe ve İslam’a hizmet etmesini yansıtması açısından Türk-İslam Sentezi açısından önem kazanmaktadır. “… Hak uğruna Türklük uğruna cihat! Heyy!.. O ne kutsal bir ‘an’dı Kumandanların arslanı, Arslanların kumandanı Alp Arslan Giyindi de beyazları Eliyle bağladı kuyruğunu atının, Şehitliğe hazır. Düşman kalabalıkmış güçlüymüş… Kim düşünür gayri! Her bir ere yüz kefere düşse ne çıkar? İman dolu bağrı yiğitlerin, Yiğitlerin yüreğinde tek Allah var! 88 Ve damarlarında Türk kanı gürül gürül… …” (Zorlutuna, 1971:23). 1971 yılında Malazgirt Zaferi’nin 900. yıldönümü olması hasebiyle düzenlenen yarışmada “Malazgirt Marşı” ile Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu birincilik kazanmıştır. Gençosmanoğlu’nun bu şiiri yine Türk-İslam Sentezi’ni içeriğinde barındırmaktadır. “Aylardan Ağustos, günlerden Cuma, Gün doğmadan evvel İklim-i Rum’a, Bozkurtlar ordusu geçti hücuma Yeni bir şevk ile gürledi gökler Ya Allah… Bismillah… Allahuekber!.. …” (Gençosmanoğlu, 1971, Sayı: 4:14). Töre dergisi sayılarında Türk töresi ve tarihine ilişkin pek çok yazıya rastlanmaktadır. Bunlardan biri de 1972 yılının 8. sayısında Mehmet Eröz’ün kaleme almış olduğu yazılardan “Türk Ulusları, Urukları, Boy ve Oymakları Hakkında Kısa Bilgi” ve 9.sayıdaki “Türk Milli Birliğine Doğru” yazılarıdır. Bu çalışma ile Türk’ün anlı şanlı tarihini ve töresini anlatma gayretinde olan yazar okuyucuyu bilgilendirmeyi amaç edinmiştir. Ayrıca Türklerin İslamiyet’e, İslam’ın da Türklere sağlamış olduğu “koruyuculuk” vasfı üzerinde durmuştur. “Milli kültürümüzün (harsımızın) temel unsurlarından biri dindir. Din deyince elbette İslamiyet’i anlıyoruz. Türk soyunun asırlarca kılıç ve kalemiyle hizmet ettiği İslamiyet, sanki Allah tarafından bu kavme emanet edilmiştir. Türkler olmasaydı, korkunç dalgalar halinde gelen Haçlı sürüleri önünde, İranlılar ve bugün Kudüs’te maskara olan Araplar kaç gün dayanabilirdi? Biz yüce ve en ileri dine böyle hizmet ederken, İslamiyet de milletimizin koruyucusu oldu” (Eröz, 1972a: 17). 1972’nin 11.sayısında Ercilasun “Cihan” adlı şiiriyle derginin perspektifinin Türk-İslam Sentezi üzerine kurulduğunu açıkça göstermektedir. Bu dizeler bir yandan Türk-İslam Sentezine vurgu yaparken diğer yandan da Türklerin cihan hakimiyeti hayaline vurgu yapmaktadır. “Deniz deniz, ırmak ırmak yarıldı, Ardından dağ taş gövdelendi cihan. 89 Altta yerle, üstte gökle sarıldı, Sonradan Türkle müjdelendi cihan. Kılıç üste, kalkan üste kuruldu, Allah Allah’la bestelendi cihan. Topladılar, derlediler cihanı, Dilediler cihan cihan vatanı” (Ercilâsun, 1972:11:39). Nahit Dinçer “Millî Kültürde Dinin Yeri ve Milli Şahsiyet” adlı yazısında ( 1972, Sayı: 16: 18-24) millî kültürü var eden değerlerin din, dil ve sanat olduğunu belirterek, Türklerin millî benliklerini koruyabilmesini İslam dinine bağlamıştır. “Türkler, İslâmlıkla, Türklüklerini muhafaza etmiş oluyorlar. Hristiyan olan Türkler, ırklarını, milliyetlerini ve dillerini kaybetmişler, içinde bulundukları topluluğa karışıp erimişlerdir” (Dinçer, 1972: 18).Millî benliklerini kaybetmiş bulunan Türklerin dinî inançlarının İslam dinî olmamasının onları millî kimliklerinin dejenere olmasına neden olduğunu belirtmiştir. 1973 yılının 22.sayısında Mehmet Eröz’ün kaleme aldığı “Çeşitli İdeolojiler Karşısında Türk Milliyetçiliği ve İslamiyet II” adlı yazısı derginin Türk-İslam Sentezini açıkça ortaya koyan yazılardandır. Eröz derginin 21.sayısında aynı adlı ilk makalesinde dinin önemini ortaya koymuş ve komünistlerin din aleyhtarlığını eleştirmiştir. Bu yazısında ise Eröz, İslamiyet’in Türk millî kültürü açısından taşıdığı öneme vurgu yapmıştır. “…İslam dini, millî kültürümüzü yaşatmakta büyük hizmet görecektir. Müslüman olmayan Türk uyruklarının nasıl eridiği, Slavlaştığını, Cermenleştiğini (Peçenek, Kuman, Bulgar, Hun uruk ve ulusları gibi) tarih göstermiştir” (Eröz, 1973b: 5). “Türkçülüğümüz, milliyetçiliğimiz Türkiye’nin kalkınması için sosyalist ‘yöntemlere’ (usullere) el açmayacaktır. Kalkınma, sosyal adalet meselelerimizi, kendi dini ve milli kaynaklarımızda bulacak, onları hummalı bir ilmi faaliyetle nurlanan milliyetçi beyinlerin çalışmalarına havale ederek, dertlerimize devalar bulacağız. Milliyetimizi, dinimizden ayırmak isteyenlerin asıl niyetlerine dikkat etmek gerekir”(Eröz, 1973b: 6). Töre’nin 1975 yılı 45.sayısında Hikmet Tanyu’nun kaleme aldığı “Türkler Arasında Dinlerin Tarihçesi” adlı yazıda (1975a: 16-22) Türklerin İslamiyet’i kabul 90 etmesini kolaylaştıracak bir inanca sahip oldukları üzerinde durulmuştur. Gök Tanrı ve Allah inancının, cihat ve cihan anlayışının benzemesi ve İslam dininin askerliğe önem vermesi gibi etkenler öne çıkarılmıştır. Tanyu, İslamiyet ile birlikte Türklerin kültür ve medeniyet atılımlarının geliştiğini belirterek Türklerin ilerleme nüvelerini İslam dininde buldukları kastedilmiştir. “İslam dininin gaza ve cihadı farz tanıyışı, aile hayatına önem verişi, askerliğe değer verilişi, yurtseverlik ve bütün ahlâki ilkeleri Türklerin bu dinin hak ve mutlak din olduğuna dair inançlarını yüceltmişti. Bu dine girince kültür ve medeniyet atılımı geliştiği gibi, maneviyat, iktisat ve siyasi hayat ve düzen bakımından da büyük bir ilerleme kadetmişlerdi. Adeta Türklük ve İslamlık ülkede kaynaşmış birlik ve beraberliği temin etmiş, bir bütün haline gelinmesine yol açmıştı” (Tanyu,1975a: 22). Gökalp’in 50. yılı olması hasebiyle 1975 yılının sayılarında Ziya Gökalp ve düşüncelerine yer verildiği görülebilir. Bilindiği gibi Gökalp, Türk Milliyetçiliğinin gelişimine katkı sunan en önemli isimlerden birisidir ve Töre kadrosunun Gökalp üzerinde durması, onun fikirlerini benimseyerek öne çıkarılması beklenilen bir davranış olmalıdır. Töre’nin 46.sayısında “Ziya Gökalp’da Milliyetçilik ve Din Anlayışı” adlı yazısında (1975: 31-33) Faruk K.Timurtaş, Gökalp’in bazı kesimlerce yanlış anlaşıldığını bazıları içinse –sol camia gibi- yanlış anlaşılmak istendiğini yazmaktadır. Ayrıca bazı ümmetçi kesimin Gökalp’i Osmanlı’daki ümmetçilik fikrini etkisiz kılması açısından eleştirmesini de anlamsız bulur. Timurtaş Gökalp’in öne sürdüğü senteze ulaşan Türk Milliyetçiliği anlayışında çağdaş, Müslüman bir Türk olunması gerektiği fikrini öne çıkarmaktadır. “Ziya Gökalp dine karşı değildir. İslam ümmetinden kopmayı hiçbir zaman düşünmemiştir. İçtimai inancımızı ‘Türk Milletindenim, İslam ümmetindenim, Garp medeniyetindenim’ şeklinde formülleştiren ve çağdaş Müslüman- Türk olmamız gerektiğini ortaya koyan odur” (Timurtaş, 1975, Sayı: 46: 33). Töre dergisinin 1975 yılında yayımlanan 48.sayısında okuyuculardan gelen sorulara yanıt vermek amacıyla ayrılmış olan “Cevaplar” başlığı altında İskender Öksüz, İslam dini ile Türk milliyetçiliği fikir sisteminin birbirinden ayrılamayacağı üzerine vurgu yaptığı görülmektedir. 91 “İslamiyet, Türk Milleti’nin en önemli vasıflarındandır, harsımızın ayrılmaz bir parçası ve temellerinden biridir. Türk Milliyetçisi, Türk Milleti’nin, onu meydana getiren kıymetlerle birlikte ebediyete kadar bekasını sağlamak isteyen insan olduğuna göre İslamiyet’i müdafaa Türk Milliyetçisi’nin esas vazifelerindendir”(Öksüz, 1975, Sayı: 48: 5). “Milli kültürümüzün temellerinden birini teşkil eden, Türk milletini meydana getiren değerlerin en önemlilerinden biri olan İslamiyet’e uymayan bir fikir sisteminin, Türkler için teklif edilmesi düşünülemez”(Öksüz, 1975, Sayı: 48: 7). 1975 yılının 54.sayısında Korkut Akbaş’ın Kırım’ın içinde bulunduğu duruma ithafen kaleme aldığı “Oy Kırım Kırım” adlı dizeler bize Töre dergisinin Türk-İslam Sentezi’ni benimseyen bir perspektifte olaylara yaklaştığını kanıtlar niteliktedir: “… Koru Tanrım gönderdiğin ordunu Soysuzlara boğdurma bozkurdunu Hedefimiz Turan kılavuz Kur’an Elbet bir gün bize gülecek devran Davran tan atıyor yiğidim davran Nice yıldır kılıç kında paslanır Kim demiş ki deli kurtlar uslanır …” (Akbaş, 1975, Sayı: 54: 13). Töre dergisinin Ocak 1976 yılındaki 56. sayısında Türkiye’nin eğitim meselesine odaklanan yazar İsmail Öztürk’ün yazısında milliyetçilik ve İslam dininin Türk eğitim sistemi için önemli unsurlar olarak vurguladığını görmekteyiz: “İşte hem verimin en yükseğini elde etmek ve bilimin hızına ayak uydururken benliğimizden fire vermemek gençliğimizin ancak ve ancak MİLLİYETÇİ bir eğitimle yetişmesiyle mümkündür”(Öztürk,1976: 34). “Türklüğün İslamiyetle mânâlandığı şuuru herkese kazandırılmalı, gençlik dini eğitimini tam ve eksiksiz almalıdır. 92 Türklük gurur ve şuuru İslam ahlâk ve faziletiyle yoğurulmalıyız”(Öztürk,1976: 35). “Her Türk gencine Türk ve Müslüman yaratılmanın en büyük şeref ve mutluluk olduğu ancak böyle bir eğitim sistemi ile verilebilir”(Öztürk,1976: 35). Gökalp’ten Atsız’a yazısını kaleme alan Sadık Ahmet Tural, Atsız’ın dinin üzerinde durmayışına karşı Cevdet Paşa ve Ziya Gökalp’in düşüncelerini öne çıkarır ve İslam’ın Türk milliyetçiliğindeki önemine atıf yapmış bulunur. “Cemiyet hayatımızda islâmiyetin yerine bir sosyolog gözüyle ilk işaret Cevdet Paşa’dan gelir. Paşa’dan sonra şuurlu ve ilmî olan ikinci işaret Gökalp’ten gelir; Türkleşmenin İslamlaşmak ile ters düşmediğini izaha uğraşır. Ne yazık ki, Atsız cemiyet hayatında dinin yerin üzerinde durmamış, belki de durmak istememiştir” (Tural, 1976: 39). Burada Tural’ın milliyetçilik akımlarından “Türkçülük” fikrini öne çıkarıp İslamiyeti geri plana iten Atsız bakış açısına eleştiride bulunduğu görülmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere Töre mensupları için Türklük gurur ve şuuru kadar İslam ahlak ve fazileti de önem kazanmaktadır. Bu bağlamda Ziya Gökalp’in düşünceleri öne çıkarılmakta, Türklük İslamdan ayrı bir mecrada değerlendirilmemektedir. Zararlı ideolojilere karşı Türk milliyetçiliğinin ne olduğunu ortaya koyabilmek adına “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi”ni ortaya koyan Ayhan Tuğcugil’in Türk milliyetçisi olabilmek için kişinin önce kendi “ümmet”ini sevmesi gerektiğini vurguladığı görülmektedir.59. sayıda Tuğcugil Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nde Türk milletini belirleyen en önemli değerlerden birinin “ümmetini sevmek” olduğunu belirtir. “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin gayesi ‘Türk Milleti’nin bekası’ ve ‘beka’ da,’Türk milletini’, onu belirleyen değerlerle ebediyete kadar yaşatmak’ şeklinde verildiğinde; İslamiyet, Türk Milleti’ni belirleyen en önemli değerlerden biri olduğuna göre; ümmetini sevmek, Türk Milliyetçisi için kesin bir şart olmaktadır” (Tuğcugil, 1976c: 6-7). Necmettin Hacıeminoğlu, “Ümmetçilik” meselesini incelerken bu kavrama farklı atıfların yapıldığı üzerinde durarak, milliyetçilikle ümmetçilik arasında bir 93 tercih yapılması gerektiğini öne çıkaran düşünceyi eleştirmektedir. Hacıeminoğlu, günümüzde ümmetçilikle yönetilen bir ülkenin kalmadığını söyleyerek millî devletlerin varlığından bahseder ve milliyetçi düşünce için dinsel bağların önemi üzerinde durur. “Bir insan veya cemiyet milliyetçiliği dünya görüşü olarak benimsemişse dine, dindarlara ve din müessesesine lâyık olduğu değeri zaten vermiştir” (Hacıeminoğlu, 1976a: 11). Bu ifadelerinden anlaşıldığı gibiHacıeminoğlu, milliyetçiliği benimsemenin zaten dinî müesseselerin önemini de kabul etmek olduğuna vurgu yapmıştır. Bu anlamda milliyetçilik düşüncesi dine gereken önemi vermektedir. “…Türk milliyetçileri İslamiyeti Türkten, Türklükten ve milliyetçilikten asla ayrı düşünemezler. Bu bakımdan bizim milliyetçilik anlayışımızın ruhu Müslümanlıkla yoğrulduğu gibi, insanları ve milletleri değerlendirirken de, hemen Türkten sonraki sıraya Müslümanları yani ümmetdaşlarımızı koyarız” (Hacıeminoğlu, 1976a:11). Töre’nin 62. sayısında “İnsan ve İslâm” adlı yazısında M.Afşin Kağan, İslam’ın Türkler için önemli bir değer olduğunu vurgular ve İslamiyet’in Türklerce kabul edilmesini tarihin önemli olaylarından biri olarak yorumlar. Türkler için İslam’dan başka bir iman düşünmek yapılacak en büyük hatadır. “Dünya insanının değişmez özelliği dindar olmaksa, Türk’ün dönülmez inancı da Müslüman olmaktır. Tarihin en büyük olayı İslam’ın doğuşu, en mutlu anı da Türk milletinin bu yüce dini kabul edişi olmuştur” (Kağan, 1976:13). “Türk milletini İslam’ın dışında başka bir iman üzerinde düşünmek affedilemez bir hatadır. Tıpkı bunun gibi Türk milletinden olmayı İslamla bağdaştırmamak, başka bir ifade ile, İslam imanından bu unsuru söküp atmak gayretkeşliğinde bulunmak büyük bir gaflettir. Bu gibi gafil davranışlar, Millet bütünlüğünü Devletin bekasını temelinden dinamitler, aynı zamanda Devlet ve Millet düşmanlarını güçlendirir” (Kağan, 1976:13). Kağan (1976: 14) Kuran’da geçen ayetlerden yola çıkarak “Allah yolunda savaşan millet” olma şerefinin Türklere verildiği üzerine açıklama yapan İslam bilginlerinden bahseder. “Biz Millet olarak Türklük ve Müslümanlık ülküsü uğrunda dövüştük ve şerefle öldük. Bugün de yarın da aynı ülkü etrafında ve 94 aynı ölçüler içinde, dövüşecek ve öleceğiz. Türklük şuur ve gururu, yaşanan İslâm imanı ve İslâm ahlâkı ile kaynaşmış Türk töresi, Millet evlâtlarının aydınlık yolu olmalıdır” (Kağan, 1976, Sayı: 62, Sayfa:14). Kağan (1976: 15-16) dünya üzerindeki ideolojilerin gençlerimizin aklını yıkaması sonucunda gelecek nesillerin millî değerlere yabancı kalacağından bahsederek bu hususla ilgili çıkış yolunun millî ve manevi değerler olduğu üzerinde durur. Kağan dinsiz bir ideolojiye karşı İslam dinini öne sürerken, yabancı kültürün istilasına karşı ise millî kültürel değerlerimizin korunması gereklikliliği üzerinde durur. “Ruh dengesi bozuk bu aldatılmış Vatan çocuklarının birleştikleri tek hedef, esefle kaydedelim ki, Milli serveti yakmak ve Türk Devletini yıkmaktır. Bu çıkmazdan kurtulmanın çaresi ve çıkış yolu Milli ve manevi değerlere dönmek ve asrın dini İslâm’a sığınmaktır” (Kağan, 1976:16). Kağan’ın ifadelerinde 1970’li yıllarda Türk-İslam Sentezi’ne yönelmenin temel nedenlerini görmek mümkündür. Komünizm gibi millet gerçekliğini reddeden ve din kurumuna uyuşturucu bir görev yükleyen ideolojinin ülke genelinde gençlik üzerinde etki etme çabasına karşı Türklük gururu ve İslam faziletinin öne çıkarılması gerekliliği duyulmuştur. Bu bağlamda Türk-İslam Sentezi düşüncesi üniversitelerde yapılanan sol camiaya karşı milli kültüre bağlı, Allah yolunda ilerleyen bir gençliği çatısı altında toplama gayesinde olmuştur. Tuğcugil, “Türkiye ve Skolastik” adlı yazısında İslam dinine atıfta bulunarak İslam’ın skolastik düşünceyle hiçbir ilgisinin olamayacağından bahseder. Komünistlerin metodu olan bilimsel sosyalizm’in ‘apriori’ olduğunu belirtirken, Türk milliyetçiliği fikir sisteminin metodunun ‘ilim’ olduğunu yinelerken İslam’ın da Katolikler de olduğu gibi skolastik düşünceyle uyuşmasının imkansızlığından bahsetmiştir. “…İslâm dini, Katolik hristiyanlığın aksine, skolastiğe kapalıdır” (Tuğcugil, 1976d: 5-6). “…İslâmiyette ise, ‘İlim Çin’de bile olsa…’ gidip bulmak emredilmiştir” (Tuğcugil, 1976d: 6). 95 “Avrupa Orta Çağı yaşarken İslâm dünyası bu anlayışla maddî ve manevî bütün sahalarda parlayabilmiştir” (Tuğcugil, 1976d: 6). “Gerçekte skolastiğin dinle, hele İslâmiyetle doğrudan bir ilgisi yoktur” (Tuğcugil, 1976d: 6). Tuğcugil “Atatürkçü” skolastiğe karşı Atatürk’ün Batıcılıktan çok “muasır medeniyetler seviyesi”ni öne çıkardığından bahsederek, Atatürk’ün Gökalp’ten etkilediğini yazar. “Gökalp’i biraz okumuş bir yarı aydın bile onun medeniyetle harsı (kültürü) nasıl titizlikle birbirinden ayırdığını görür. Atatürk ise Gökalp’i herhalde çok iyi biliyordu” (Tuğcugil, 1976d: .Batılılaşmak yolunda Batı kültürünü her türlü millî değerden üstün gören bu zihniyete karşı Gökalp’in hars ve medeniyet ayrımına dikkat çekmek ister. Hacıeminoğlu (1976b: 17-23), Gökalp’de Turancılık ülküsünü beş merhalede açıklar. “Turan” ilk olarak Türklerin ana yurdu, ilk vatanı, Orta Asya anlamına gelir. İkinci merhalede Türk’ ün fethettiği yer, üçüncü merhalede Türklerin tutsaklıktan kurtulup istiklallerine kavuşması ülküsü, dördüncü merhalede Büyük Türk Birliği ve son olarak beşinci merhalede cihan hakimiyeti, kızıl elmadır. “Vatan ne Türkiye’dir Türklere ne de Türkistan Vatan büyük ve müebbet bir ülkedir: Turan” Gökalp “Türkçülüğün Esasları” adlı eserinde (2014: 42) Turan ülküsünün yüz milyon Türk’ün bir ulus olarak birleşmesi gibi gerçekleşmesi uzak bir ideal olduğunu belirtir. Buna karşın Gökalp, Turancılık ülküsü olmasaydı Türkçülük fikrinin de bu kadar kolay yayılamayacağını vurgulamıştır. Ayrıca gerçekleşmesi hayal olan ulusal devlet bugün Türkiye adıyla var olduysa kim bilir belki de Turan ülküsü de bir gün gerçek olurdu. Zeki Alan, “Hasret” adlı yazısında milletin varlığı ve anavatan uğruna ölmenin kutsallığından bahsederek; vatanı terk etmenin akıncı torunu olan bu millet için imkansız olduğundan bahsederek tüm anavatanlıları iş başına çağırır.“Yürüyüp gidivermek dikenli tele doğru, bağrımı açmak kanlı namlulara?..Ölüm zor değil, bu gerçek. Gerektiğinde bir kutsal görevdir, eğer vatan uğruna olursa” (Alan, 1976: 20). Vatanı savunmanın ve bu uğurda ölümün Türk milleti açısından kutsal bir görev 96 olacağına bu yazısıyla dikkat çekmiş bulunur. Bu durum “Vatan sevgisi imandandır.” sözünü hatırlatır. Vatanının varlığı ve devamı için kendi canından vazgeçebilme yetisi milliyetçiliğe vurgu yaparken inanılan İslam dininin “şehit”lik mertebesi bu yolu daha da kutsal eylemektedir. Nevzat Yalçın, “Güneşi Seyreden Adam” yazısında (1976, Sayı: 57, Sayfa: 17) Batı’ya olan hayranlığı eleştirmiş ve gençleri Doğu medeniyetine bir anlamda İslâm’a ve milli öz’e yönlendirmiştir. “Doğu’dandır kocaman güneşin her sabah yükselişi; Yâni çocuğum, Batı’ya her ışık Doğu’dan gelir… Konfüçyus bunu böyle gördü, sen de öyle bil” (Yalçın, 1976: 17). Burada Nevzat Yalçın, Batı’ya her ışığın Doğu’dan geldiğini belirterek, İslam medeniyetini Doğu medeniyeti ile tasfir etmiştir. İslam dininin ilerlemeye açık bir din olduğunu ve Batı’nın ilerlemesine vesile olan pek çok bilginin kaynak olarak İslam medeniyetinde zaten var olduğuna atıfta bulunmuştur. Bu bakımdan Batı, Doğu medeniyetinin sunmuş olduğu bilgiler sayesinde ilerleme kaydetmiştir, bu yüzden Batılılaşma adına Doğu medeniyetini küçümsemenin doğru olmayacağı mesajı buradan çıkarılabilir. Necmettin Hacıeminoğlu, “Ziya Gökalp’de Turancılık Ülküsü” adlı yazısında Gökalp’in Turan ülküsünden bahseder ve bu ülkünün gerçekçi bir yaklaşıma sahip olduğunu, bu yüzden bugünün milliyetçilerinin de Gökalp gibi düşündüğünden bahseder. Hacıeminoğlu’nun bu yazısı Töre dergisinin Gökalp çizgisinde milliyetçi perspektif izlediğini bir kere daha göstermiş bulunur. “…Gökalp, Turancılık konusunda tam mânâsı ile gerçekçi, akılcı ve ülkücüdür. Gerçekleri ve şartları hiçbir zaman göz önünden uzak tutmuyor. Fakat millî ülkü ve hayallerinden asla vazgeçmiyor. Ve vazgeçilmesini istemiyor. Bugünkü Türk milliyetçileri ve ülkücüleri de aynen onun gibi düşünmektedirler” (Hacıeminoğlu, 1976c:43). Necmettin Hacıeminoğlu (1974a: 18-26) milliyetçiliğin bugünkü şartların bir ürünü olmayıp tarihe dayanan bir fikir sistemi olduğunu vurgulamaktadır. Bu 97 bağlamda milliyetçilik komünizm gibi ideolojilere karşı oluşturulmuş bir sistem ya da Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’yla ortaya koyduğu bir fikir sistemi değildir. Milliyetçiliğin “Atatürk milliyetçiliği” olarak kabulü pek çok Türk devletinin ayakta kalmasına vesile olan milliyetçilik gibi önemli bir fikir sisteminin önemsizleştirilmesi anlamına gelmektedir. “Milliyetçilik, ona zıt veya düşman olan görüş, düşünüş ve anlayışlara göre tarif edilemez” (Hacıeminoğlu, 1974a: 21).Milliyetçiliğin ne olmadığını ortaya koyan Hacıeminoğlu, daha sonra milliyetçiliğin ne olduğuna dair açılımda bulunmuştur. “Milliyetçilik, bir vasıta değil, gayedir. Metod değil, öz ve muhtevadır” (Hacıeminoğlu, 1974a: 22). “Milliyetçilik, Türk Milletini, sahip olduğu bütün milli değerleri ile beraber, ebediyete kadar yaşatma ve yüceltme ülküsüdür. Kendini kayıtsız şartsız bu ülkeye adayanlara da milliyetçi denir”(Hacıeminoğlu, 1974a: 23). “Gaye Türklüğün sadece adını değil, bizzat milli varlığını yaşatıp yüceltmektir. Amerikanın seviyesine çıkmak uğruna ‘Amerikalılaşma’ milliyetçilik olmaz”(Hacıeminoğlu, 1974a: 25). 1974 yılı Türkiye açısından önemli olayların vuku bulduğu bir dönem olmuştur. Özellikle 1974 yılının 20 Temmuz gününde yapılan Kıbrıs Barış Harekatıdönem açısından önemli bir gelişme olarak karşımıza çıkmaktadır. Kıbrıs’ın Rum yönetimine bırakılması düşüncesi, her anlamda “millî bağımsızlık” düşüncesini kendisine prensip edinmiş Türk milliyetçileri için harekete geçme unsuru olmuştur. Bu dönemde dış politikanın karışık olması hasebiyle derginin 1974 32. sayısında (Sayfa:51) “Bayrak Şair”i olarak bilinen Arif Nihat Asya’nın “Dua” şiiri yayımlanmıştır. Bu şiirin dizeleri bir yandan dış politikada içinde bulunulan duruma ilişkin bir fotoğraf sunarken, diğer yandan mukaddesatçı milliyetçi anlayışı öne çıkarmaktadır. “Dolu gönderdin, sel gönderdin; buz, zelzele, kurak, kıtlık, ecel gönderdin… Düşman gönderme ya Rabbi! Şu memleketi beyaz gördüm, yeşil gördüm, sarı gördüm, hatta siyah gördüm. Kızıl gösterme ya Rabbi! 98 Bereketi gitti emniyeti gitti; yer yer fazileti gitti… İstiklâlini giderme ya Rabbi! Ona ceza verdin, kaza verdin, eza verdin, nizâ verdin… Zelal verme ya Rabbi!”(Asya, 1974a: 51). Türkiye Cumhuriyeti’nin temelini ‘Türk’ün kendisine dönmesi’ olarak tanımlayarak Türk milliyetçiliğini öne çıkarak Yuluğ Tekin Kurat (1974, Sayı: 33- 34: 11-17), tarihin bir millet için öneminden bahsederken, milliyetçiliğin bütün türden ideolojiler ve uluslar arası anlaşmalardan çok daha önemli bir yerde durduğundan bahseder. “Şuurlu bir tarih metoduna dayanan Türk Milliyetçiliği kavramının değer ölçüleri, zararlı ideolojileri etkisiz duruma getirecek güce fazlasıyla sahiptir” (Kurat, 1974: 11). Burada her türden zararlı ideolojinin panzehiri olarak milliyetçilik öne çıkarılmıştır. 1974 yılındaki 35. sayıda Necmettin Hacıeminoğlu “Tarih Boyunca Türk Milliyetçiliği” adlı yazısında milliyetçiliğin Batı’dan kaynağını alan bir fikir sistemi olmadığını, Türklerde tarihsel bir serüvene dayandığını yazar. “Türkler, bilinen ilk devirlerden beri milliyet şuurunu ve onun tabii sonucu olan istiklâl fikri ile cihan hakimiyeti ülküsüne sahiptirler” (Hacıeminoğlu, 1974b: 11). “Milliyetçilik fikrinin bize Batıdan geldiği iddiası tamamen yanlıştır. Türklerde millet şuuru ve milliyetçilik, Türk tarihiyle yaşıttır. Milliyetçilik Türkiye’de tek yerli fikir sistemidir”(Hacıeminoğlu, 1974b: 11). Burada Necmettin Hacıeminoğlu’nun milliyetçiliğin Batı’da Fransız İhtilali ile yayılması ve Türklere sadece bu vesile ile etkide bulunması durumuna karşı çıktığı görülmektedir. Milliyetçiliğin özsel olarak Türk toplumlarında tarih öncesi çağlardan beri var olduğunu ve Türklerin her zaman milliyetçi bir toplum olduklarını belirtir. 1974 yılının 35. sayısında Halide Nusret Zorlutuna’nın “Duyuşlar” dizelerine yer verilmiştir. Zorlutuna’nın kaleme aldığı dizeler Anadolu’nun Türk yurdu olma sürecini anlatmaktadır. Malazgirt Savaşı’ndan Miryakefelon Savaşı’na ve Miryakefelondan Milli Mücadele Dönemi’ne kadar pek çok gelişmenin izlerini Zorlutuna’nın dizelerinde bulabiliriz. 99 “Tövbe! Yanılmışım meğer: Üstünde izim, serteser. Çocuğum, sen postunu ser! Bu yer Türk’ün öz vatanı. Atalarım, kapısını Açmış, yapmış yapısını, Mühürlemiş tapusunu. Bu yer Türk’ün öz vatanı. Kanla çizilmiştir sınır Uzanan eli hemen kır! Hak, hakkın yardımcısıdır. Bu yer Türk’ün öz vatanı!” (Zorlutuna, 1974a: 19). Burada aynı zamanda “Hak, hakkın yardımcısıdır” dizesi bizlere mukaddesatçı bakış açısını vermektedir. Türk’ün ana vatanına uzanacak eller yine “Türk’ün milliyetçi şuuru ile kesilir” mesajının verildiği bu dizeler derginin milliyetçi muhtevasını barındırmaktadır. Dergide Türk milliyetçiliğine vurgu yapıldığı gibi Türk’ü, Türk’ün dilini, Türk’ün Töresini öne çıkaran aydınlara da yer verilmiştir. 1974’deki 35. sayıda (Sayfa: 28-35) Ahmet Ercılasun’un yazısında Ali Şir Nevâi’nin devlet fikrine yer vermesi buna örnek teşkil etmektedir. Bilindiği üzere Ali Şir Nevâi, “Muhâkemetü’l Lügateyn” adlı eserinde Türk dilinin Fars diline üstünlüğünü ortaya koymuştur. “O, sayısı otuzu geçen eserlerini, Türk dilini ve edebiyatını yüceltmek, daha da ötesi, Türkleri şuurlu bir millet haline getirmek için kaleme almıştı”(Ercılasun, 1974: 30).Türk dilinin üstünlüğünden ziyade” Türk töresine vermiş olduğu önem Töre’nin perspektifinde ayrıca anlam kazanmaktadır. 1974 yılındaki 35. Sayıda Nevzat Köseoğlu’nun “Tevekküle Dair” adlı yazısı Türk milletinin Allah’a inancı vesilesiyle yükseldiğine atıfta bulunmaktadır. Burada 100 Nevzat Köseoğlu, Türk’ün başarılarının imanından kaynaklandığına ilişkin bir düşünüşe sahip olduğunu söyleyebiliriz. “Biz Türkler, has Müslümanlar olduğumuz çağlarda tevekkülü derinliğine yaşamış bir milletiz. Malazgirt’de elli bin kişiyle Anadolu’nun kapılarını bu güçle açtık” (Köseoğlu, 1974: 56). Bu noktada, Malazgirt Zaferi ile Anadolu’nun kapılarını açtıran da 1453’te İstanbul’u fethettiren de Türk’ün bileğinin gücünden ziyade imanın gücüdür. Türkler İslam fazileti ile yükselmiş ve anlı şanlı bir tarih yazmışlardır. Bu duruma en güzel örnek peygamber efendimiz Hz. Muhammed’in İstanbul’u fethedecek olan komutana ve askerlere ilişkin hadis-i şerifidir. Gavseddin Koçak 1974 36. sayısında sevgiliye aşkını anlatırken vatanın bölünmez bir bütün olduğuna vurgu yapmıştır. Koçak, vatanın bölünmez bir bütün olduğunu dizelerinde yazarken, millî mücadele ruhuna ve millî sınırlara da atıfta bulunmuş olur. Vatan canımızdır bölemeyiz biz; Ne bensiz yaşarsın ne de ben sensiz. Yalvarsak yakarsak Tanrı’ya sessiz, Koçak denen yiğit kul sana düşsün (1974a: 29). 1974 yılının 42. sayısında Gavseddin Koçak, “Bayrak, Vatan, Türk” kavramlarını öne çıkardığı mısralarında Türklüğü “Türk Güzel” şiirinde övmektedir. “… Gövde tunçtan, bilek çelik, dimdik baş, Göktürk bıyık, hançer kirpik, çatma kaş. Başlayınca amansız bir savaş, Ay-yıldızlı bayrak tutan el güzel. Töresiyle yürüttüğü her devlet. Savunduğu Hak, adalet, fazilet. Kültürüyle, vatanıyla bu millet, Her şeyiyle Türk denilen kul güzel (Koçak, 1974b: 37). 101 Töre’nin 1977 yılının 69. sayısında İrfan Ünver Nasrattınoğlu’nun “Varım Dersin Ama İş İşten Geçer” adlı yazısında milliyetçiliğe ve İslam dininde vurgu yapan dizeleri olan şairlere yer verilmiştir. Alucralı Ozan Arif’in ve Karslı Aşık İlhami Demir’in dizelerine yer veren Nasrattınoğlu, bu dizlerle derginin Türk-İslamcı kimliğini bir kez daha öne çıkarmıştır. Alucralı Ozan Arif’in şu dizeleri: “… Beşikte gardaşım hep yetim kalsa Süt emdiğim anam saçını yolsa Türk-İslam’a düşman babam da olsa Vurana kurbandır bu canım benim …”( Töre, 1977: 47). Ve Karslı Aşık İlhami Demir’in şu dizeleri: “… Özü sözü doğru vicdana sahip Dini İslâm kendi imana sahip Hakikat yolunda Kur’ana sahip Kimdir kim olacak kim ise Türk’tür” (Töre, 1977: 47). Derginin durduğu perspektifi yansıtması açısından en çok öne çıkan dizelerdir. Reha Oğuz Türkkan derginin 70. sayısında yer verilen “Türk Yerine Anadolu Milleti Mi?” adlı yazısında (1977a: 8-10) Anadolu topraklarında Malazgirt Savaşı’ndan önce Anadolu’da bulunan halkların etkili olduğu ve bu etki nedeniyle Türklerin atalarının farklı milletlerden oluştuğu fikrinin yayılmaya çalışıldığı belirtilir. Türkkan’a göre bu düşünce asılsızdır ve Anadolu’nun fethinden sonra Türkleştirilen milletlerin bulunduğu bir gerçek olmakla birlikte Türklerin atalarının Anadolu milletleri olduğu söylemi bir yanılgıdır. Bu düşüncelerin henüz yaygın bir hal almadan önüne geçilmelidir. 102 “Anadolu, kanıyla, diliyle, diniyle, musikisiyle, edebiyatıyla, yapısıyla, gelenek ve görenekleriyle, giyinişiyle, köy, kasaba ve şehir isimlendirişiyle, hulasa adıyla sanıyla Türkleşmiştir, yani Türktür” (Türkkan, 1977a: 10). Reha Oğuz Türkkan, Töre’nin 79. sayısında yer verilen “Yeni Bir Türk Yaratmak: ‘Daha İyi’ Türk İnsanına Doğru” adlı yazısında atalarımızda görülen ve bugün de ileri ve başarılı toplumlarda görülmesi gereken kriterleri yedi başlık altında açıklamaktadır. Bu yedi başlıkta toplanan karakter Türkkan’ın nezdinde üstün karakter yapısına işaret eder. Bu karakter yapısında Milliyetçilik ve toplumculuk duygusu, Disiplin (yasalara uyma), başkasının hakkına saygı, çalışkanlık ve iş ahlâkı, cesaret ve enerji, akıl ve his dengesi, manevi değerler vardır. Burada milliyetçilik ve toplum duygusu esasında Türkkan kişinin kendi menfaatini gerektiğinde hiçe sayarak toplumun menfaatlerine göre hareket etmesi gerekliliğinden bahsetmiştir. Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin gereklerinden birisi olan bu kriter Türkkan’ın yazısında şu şekilde öne çıkmaktadır:“Milli değerlerini biliş, seviş; milletinin çıkarlarını düşünüş, koruyuş, kendi çıkarlarıyla çatıştığında milletininkini tercih ediş; milletinin büyüklüğüne ve yarınına heyecanla bağlanış; toplum içinde bir vatandaş olarak meselelere, çözümlere uyanık oluş ve sorumluluk duyuş; her şeyi hükümetten beklemeden, tek başına (veya başkalarını da organize ederek) katkıda bulunmak için harekete geçiş”(Türkkan, 1977b: 3).Diğer yandan Türkkan’ın belirtmiş olduğu kriterlerden “manevi değerler “, her şeyin üstünde bir güç olduğunu yansıtması bakımından bireyleri dine bağlayıcı bir işlev görmüştür. “Her şeyin insan denen yaratıkla ve vücudumuzdaki maddi yapısıyla bitmediğine ve bu kâinatın bir sebebi ve hâliki olduğuna inanmak; küçük aklımızın yapısının dışında başka bir gerçeğin de bulunduğundan şüphe etmemek” (Türkkan, 1977b: 3). Derginin 79. sayısında Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu’nun kaleme aldığı “Uyan Ey Türk Oğlu” adlı dizelerin Türk-İslam Sentezine kavuşmayı özüne dönmek olarak öne çıkardığı görülmektedir. “… Sen Oğuz Ata’nın has milleti, sen! Sen, son Peygamberin has ümmeti, sen! 103 O seni boğmadan, boğ zilleti sen! Uyan! Ey Türk oğlu! Uyumak nene? Kalk doğrul yerinden! Yürü geç öne! … Destanlar yazılır, şanına lâyık, Yine de erişmez ününe lâyık, Olursan soyuna, dinine lâyık… Geçer bu gafletin; sürmez çok sene, Uyan ey Türk oğlu! Uyumak nene? “(Gençosmanoğlu, 1977: 5). Necati Öner, Töre’nin 82. sayısında “Aşkın Değer Bunalımı” adlı yazısında insanın Allah’ın varlığına olan inancının olmadığı bir çağda yaşamasının insanı değer bunalımına sürüklediğini belirtir. Teknolojinin gelişmesiyle birlikte insanların gelişen teknolojiyi hangi değer alanı için kullanacağı da önem kazanmıştır. Bu bağlamda II. Dünya Savaşı’nda gelişmiş silahların kullanımının insan hayatına olumsuz etkiler bırakması teknolojinin olumsuz anlamda kullanımına örnek teşkil eder. İnsanı diğer varlıklardan ayıran değerler sistemine sahip olmasıdır. Bu noktada Öner, Allah inancına bağlı olmayan toplumların ahlaki olarak bunalımlar yaşayacağına dikkat çeker. Bu bakımdan yazının, dinsizliği öne süren komünizm gibi ideolojilerin karşısında ahlaki değerleri ön plana çıkardığı ve değerler ekseninde yaşamayı Türk insanına özendirme gayretinde olduğu söylenebilir. “İnsan zekasının maddeye hakimiyetinin sembolü olan teknolojinin göz kamaştırıcı gelişmesi ile elde edilen maddi imkanlara rağmen, insan mutluluğunun arttığı iddia edilemez. Maddi başarı yanında insanın manevi uçuruma sürüklendiği gerçeği gittikçe daha belirgin duruma gelmektedir” (Öner, 1978: 15). “Huzursuzluğun asıl sebebi insanlığın içinde bulunduğu değer buhranıdır. İnsan, aşkın ve mutlak olan değere bağlı olmamanın, Allahsız hürriyetin, başka ifade ile Allah’a ve onun kayıtlayıcılığına inanmayışının sıkıntısını çekmektedir. İnsan aşkın değere içtenlikle yönelirse, bilim ve tekniğin her nimeti onun huzuruna huzur katar; aksi durum, medeniyetin ve insanlığın yok olması sonucunu doğurabilir”( Öner, 1978: 17). 104 Töre’nin 82. sayısında İbrahim Berber’in “Nerde” adlı şiirinin dizeleri bir yandan Türk milletinin anlı şanlı tarihine vurgu yaparken diğer yandan “Kızıl Elma” ülküsünü Türk milletine hatırlatma gayesini taşıyor. Özüne dön çağrısının Töre’nin 82. sayısında İbrahim Berberce de yinelendiği görülen bu dizler, Türk’ün en kıymetli ülküsü olan “Kızıl Elma”dan vazgeçilemeyeceğine işaret etmektedir. “… Yürürken düşmana, atlıyla yayan, Titrerdi korkudan adını duyan, Uyan ey Türk oğlu, uykudan uyan, Muzaffer olduğun o çağlar nerde? Bak dimdik karşında, geçen vurduğun, Titre kendine dön, yeter durduğun, Nerde KIZIL ELMA’n, Kurt başlı tuğun, Serhat boylarıyla, otağlar nerde?” (Berber, 1978: 34). Bu dizelerde Türk milletinin tarihi referans alınmış ve bugün düşman addedilenlerin geçmişte başının ezildiğine değinilmiştir. Bu bağlamda Türk’e hayat veren ülkünün –kızıl elmanın- de tıpkı eski görkemiyle gücüne güç katıp uyanacak olan Türk milletine bağlı olduğuna işaret edilmiştir. Töre’nin 85. sayısında “Yeşil Direnç” adlı şiirin dizelerinde Bahattin Karakoç, bir yandan Türk-İslam Sentezi’ne vurgu yaparken diğer yandan Amerika’nın 1974 Kıbrıs Barış Harekatı’nda Türkiye’ye silah ambargosu uygulamasına istinaden yabancı devletlerin Türk milletinin gücünden rahatsızlık duyduğunu yazmaktadır. “… Hürriyeti vurgular bozkurtların imânı Büyük yürüyüş başladı, sürüklüyoruz dağları Bir ışık yaktıkça düşman karakollarının sıvaları dökülüyor İçimizdeki Rusya, Amerika, İsrail Her şeye ambargo koysa da rahat değil 105 Olabildiğine şaşkın görünüyor afyonlu şerbet satıcıları Bu çok renkli görüntüler korkudan geliyor Bizimse geleceğimizi ışıklar müjdeliyor Ve her vardiyada İslâmı selamlatacağız havalarda, denizlerde, karalarda Bileğimiz Tanrı dağı, yüreğimiz Hira dağı Tövbe eyle ey çelik kanatlı sürüngenler çağı: Bu rüzgar eser artık Bu kılıç keser artık Su verildi çeliğe İslâmı yeşertartık!” (Karakoç, 1978: 17). Bahattin Karakoç, Türk’ün bilek gücünü Tanrı dağından, yüreğinin yılmaz cesurluğunu ise -İslam dinine atıfla- Hira Dağı’ndan yani imanlı yüreğinden aldığını belirtmiştir. Çelik kanatlı sürüngenler çağı olarak tanımlanan bu çağ ise Batı’nın teknik gelişmelerle Türk milletine diz çöktürmek istemesine bir misillemedir. Bu noktada Karakoç’un vurgusu Türk-İslam Sentezi’ni benimsemiş olan Türk milletinin her türlü engeli aşacağı ve İslam dinini tüm dünya üzerinde zamanla yeniden yeşerteceğidir. Nizamettin Aksu, Töre’nin 85. sayısında “Kükresin!” adlı şiirinin dizelerinde Türk- İslam ülküsünü, Kızıl Elma ve Dokuz Işık Doktrinini öne çıkarmıştır: “… Sussun Mason, sussun Rus, Çin uşakları; Türk-İslam Ülküsü’ne kan verenler kükresin! … Kös vursun, kopuz çalsın; görkemli otağ içre KIZIL ELMA dileğe post serenler kükresin! Dikenli olsa yol Büyük Hedef’e doğru BOZKURT’ça atılarak, yay gerenler kükresin! Sıyrılarak ‘yokluk’tan; DOKUZ IŞIK misali Türk için, Türk’e göre ‘tez’ derenler kükresin! 106 ‘Ya Şehit ol, ya Gazi’ diyerek, ‘can bağı’nı, ÜLKÜCÜ HAREKET’e gönderenler kükresin!” (Aksu, 1978: 49). Töre’nin 86. sayısında Halûk Karamağralı, “Milli San’at Anlayışı ve Siyaset” adlı yazısında Mimar Sinan gibi önemli isimlerin sanat alanında yetişebilmesini kişiye Türklük sevgisi ve Büyük Türkiye ülküsünün aşılanabilmesiyle doğru orantılı görür.“… yeni nesillere her ciheti ile aslını öğretebilir, müşterek manevi değerlerimizi, Türklük sevgisini ve Büyük Türkiye ülküsünü aşılayabilir, onları bunun şuuru ve heyecanı ile yoğurabilirsek, köküne bağlı modern Türk san’atı doğabilir” (Karamağralı, 1978: 12).Yetişen yeni neslin Türklük bilincine sahip olması bu bağlamda Türk milliyetçiliğine bağlı olması durumunun Türk sanatında üstün başarılar elde etmenin esas kaynağı olarak yorumlandığı görülmektedir. Töre’nin 91. sayısında Yunus Özel’in kaleme aldığı “Şehitlerin Son Arzusu” adlı şiirin dizeleri bir yandan antikomünist bir söylem içerirken diğer yandan Türkİslam Sentezi’ne vurgu yapmaktadır. Ezanlar minarelerden eksilmesin, Allahsızlar vatandan çekilsin mısralarında bu yaklaşımlar açıkça görülmektedir: “… Türk’ün mâkûs talihine ağlar gözümüz. Bayrak inmesin burçlardan, kalelerden, Ezân eksilmesin minarelerden. Çekilsin hainler, uşaklar, satılmışlar!.. Çekilsin vatansız, dinsiz, Allahsızlar!.. Çekilsin yoldaşları, yandaşları içimizden. Canımız fedâ olsun, kanımız sebil, Yeter ki kurtulsun vatan.. Budur SON ARZUMUZ, SON SÖZÜMÜZ!..” (Özel, 1978: 13). Ömer Albayrak, Töre’nin 91. sayısında “Cihan Devleti” şiirinin dizelerinde bir yandan Osmanlı İmparatorluğu’nun ihtişamına vurgu yaparken diğer yandan içinde bulunulan durumu,sağ-sol çatışmalarını, eleştirmiştir. Osmanlı’da “sınıf 107 çatışması” kavramının ortalığı karıştırmadığı ve milletin İslam çatısı altında bir olduğu günlere özlemle bu şiir kaleme alınmıştır. “… Devletti, Milletti, kemdi başkası, Sözcüğünde yoktu sınıf kavgası. Sağı, solu yoktu: birdi Kıb-le-si, Böyle yücelmişti CİHAN DEVLETİ” (Albayrak, 1978: 40). “Böyle yücelmişti cihan devleti” derken Ömer Albayrak, İslam dinine mensup olmanın, bu bakımdan İslam çatısı altında olmanın birleştiriciliğinden bahsetmiştir. Ayrıca dizelerine son verirken bu cümleye yer vermesi o günün şartlarında sağ-sol kavgasının durması ve komünist ideolojiye ket vurulması bağlamında İslam dinine sarılmanın kötü günleri arkada bırakabilmenin bir yöntemi olabileceğine de vurgu yapmış bulunur. Töre’nin 92. sayısında Tahsin Bekdemir, “Müslümanların Kültür Tarihinde Hizmetlerine Kısa Bir Bakış” adlı yazısında, İslam dininin diğer hiçbir dinin önemsemediği kadar ilme önem verdiğini yazmaktadır. İslam medeniyetinin, Avrupa medeniyetinin gelişmesi için önemli bir kaynak olarak takip edildiğini belirten Bekdemir, Avrupalıların pek çok icadı İslam düşünürlerinden etkilenerek kendi icatlarıymış gibi sunduklarını belirtir. İslam dininin ilme önem verişini ise “Bilenlerle bilmeyenler hiç bir olur mu” ayetine atıfta bulunarak vurgular. “…İslam Medeniyeti böyle bir ortamda meydana gelmiş, bütün insanlığı karanlığa ve sefalete mahkum olmaktan kurtarmış, onları aydınlatmıştır. Eski medeniyetlerini yeni çağlara ulaştırmada İslam Medeniyeti bir köprü vazifesi görmüştür” (Bekdemir, 1979: 32). Erol Güngör, Töre’nin 95. sayısında “Avrupa ve İslam” adlı yazısında modernleşen çağda bile insanlığın dine ihtiyaç duyduğunu belirtmektedir. Avrupa’nın demokrasi ve laiklik kavramları üzerinden dinden uzak kalmasının yeri dolmayacak bir boşluğa karşılık geldiğini belirtir. Bu noktada A.Toynbee’nin düşüncelerini öne çıkaran Güngör, insanların rasyonelleşmesinin dinî alana duyulan 108 ihtiyacı ortadan kaldırmayacağını belirtmiştir. Modern zamanlarda dahi insanların dine ihtiyaç duymasına İran’da gerçekleşen dinî hareketliliği örnek vermektedir. Ayetullah Humeyni etrafında Şah’a karşı ayaklanmaların yaşanması ve İslami yönetim tarzının öne çıkarılma düşüncesinin çabası İran’daki hareketliliğin İslam uyanışı çerçevesinde ele alınmasına neden olduğunu da belirtmiştir. “Sömürge haline getirilen İslam ülkelerinde sömürgeci batı devletinin kanunları hakim olmuş, onların hayat tarzı, örf ve adetleri doğrudan ve dolaylı şekillerde empoze edilmiştir. Bağımsız devletlerde ise cemiyetin seçkin tabakası Batılı bir hayat tarzının ülkeyi kurtaracağına inanarak o hayatı ithal etmek üzere çeşitli yollar denemişlerdir. Şimdiye kadar ki tecrübeler gösteriyor ki, bütün bu teşebbüsler karşısında İslam gücünü kaybetmiş değildir. Son zamanlarda ise Batı medeniyetine ve onun yerli modellerine karşı tam bir alternatif olarak ortaya atılmaya başlanmıştır. Bunun en basit örneklerini Mısır’da, Libya’da, Pakistan’da, İran’da görüyoruz” (Güngör, 1979a: 4). Töre’nin 97. sayısında Ayhan Tuğcugil, “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi Uygulama” adlı yazısında Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin anlaşılması adına temel, teori, uygulama ve doktrin şeklinde bu sistemi basamaklandırmaktadır. Tuğcugil burada temelden kastın Türklük sevgisi olduğunu ve İslamiyet, Türk dili, Türk kültürü, Türk tarihi, Türk devleti gibi Türk milletine mensubiyet şuurunu aşılayan bütün müştereklerin bulunduğunu belirtmiştir.“Temel; İslamiyet, Türk Dili, Türk Kültürü, Türk Tarihi, Türk Vatanı, Türk Devleti; özetle fertlere, Türk Milletine mensubiyet şuurunu aşılayan bütün müştereklerdir. Bu Temel’e kısaca, ‘Türklük Sevgisi’ diyoruz” (Tuğcugil, 1979b: 3). Tuğcugil bu yazısında Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin dil, din, kültür, milli eğitim, iç politika, dış politika ve iktisat sahalarında nasıl uygulanacağını ele almıştır. Türklük mensubiyeti kazandırması noktasında temel olarak nitelendirdiği unsurları –dil, din ve kültür- uygulama kısmında ele almasını bu unsurlara nasıl hizmet edileceğinin planlanması gerekliliği ile açıklamıştır. Uygulamadan kastın ise Türk milliyetçilerinin bu müesseseler -dil, din, kültür, milli eğitim, iç politika, dış politika ve iktisat- için bugün ne yapmaları gerektiği ve iktidar mevkiine geldikleri zaman ne yapacakları olduğunu belirtmiştir. Murat Şenol Hakan, Töre’nin 97. sayısında “Uyan” adlı şiirinin dizelerinde dünya üzerinde zulme uğrayan Türklerin içinde bulunduğu duruma atıf yaparken 109 diğer yandan dinini Türk milletine yaşatmayan komünist idarelere dikkat çekmektedir. Hakan, içinde bulunulan durumdan Türk soydaşları kurtaracak olanlarınsa Türk milliyetçiliğe bağlı bozkurtların olacağını belirtir. “Moskof yurduma sızdı, zayıfı köle etti, Rus kuklası hainler bunu bile seyretti. Onlar ki Boğazlar’a hep sahip çıkmak istiyor, Yavaş yavaş da olsa muradına eriyor. … Türkistanlı kardeşim inim inim inliyor, Onların feryadını Rus zevk ile dinliyor! Çin’de de soydaşıma oruç namaz hep yasak, Ey Bozkurtum! Onları bir sensin kurtaracak. …”( Hakan, 1979: 42). Töre’nin 99. sayısında “Akınlara” adlı şiirde Metin Dürkaya’nın kaleme aldığı mısralar Türk’ün zulme karşı savaşan Allah’ın ordusu olduğu vurgulanmıştır. Türk’ün imanından kaynaklanan kudreti ile tüm akınlarda galip geleceği mesajı verilmiş ve şehitlerin unutulmaz olduğuna vurgu yapmıştır. “Haydin başlıyoruz, Allah Allah Ya Allah deyip, ya Bismillah Akınımız var; Küffar üstüne Akıyoruz ki zulüm üstüne … Millet; tarihin şanlı milleti ‘Allah’ın Ordusu’ Türk Milleti! İmanla cümlemiz şaha kalkınca Dünya toz pembe ‘AKIN’ olunca, İşte sana düşman; Moskof ve Yunan Onların yaktığıdır, şu yanan! Bu millet, şehidini unutmaz, Yalnız ‘aman’ diyene vurmaz!”(Dürkaya, 1979: 53). 110 Töre’nin 101. sayısında Rıfat Aras, “A Gardaş” adlı şiirinde Turan ülküsüne bağlı olarak Türklüğü ve Türk’ün rehberi olan Kur’anı bu bağlamda derginin İslamcı bakış açısını ön plana çıkarmıştır. “… Dedim gonah gelem gapılar bağlı. O’menim sevdiyim gara duvahlı. Gence’li, Tebriz’li Ey Garabağlı Yolumuz Turan’dı, Turan a gardaş. Rehberimiz Kur’an, Kur’an a gardaş” (Aras, 1979: 38). Töre’nin 102. sayısında Celal Hastan’ın “Vur Be Gardaş” şiirinin dizelerinde de Türk-İslam ülküsünü görmek mümkündür. “… Sen Türk oğlu Türk’sün Bu davanın ülkücü neferisin At ki naranı yer gök inlesin Vur ki kafire, imana gelsin Mefkuremiz nizam-ı âlem ülküsü Dillerdedir Bozkurt türküsü Allah tekbirleri ile geliyor ülkücü Ancak bizler kurtarırız esir Türk’ü” (Hastan, 1979: 43). Töre’nin 107. sayısında belirlenen bazı sorular üzerinden yapılan ankete yer verilmiştir. Bu sayıda “Töre’nin Anketi” başlığı altında Mehmet Doğan’ın bu sorulara hangi perspektiften yaklaştığına yer verilmiştir. Sorular genel olarak Tanzimat’tan günümüze kadar Türkiye’nin nasıl bir aşamadan geçtiği ve son olarak durması gereken noktanın ne olduğunu sorgular niteliktedir. Bu sorulara ilişkin cevabında Doğan, Tanzimat’ın Türk milleti üzerinde olumsuz etkilerde bulunduğundan bahsederek Türk milletinin yapması gerekenin “izm”leri ve “konforizm” bahşeden bu sömürü düzenine alet olma durumunu silkinerek üzerinden 111 atması gerekliliği olmuştur. Tüm bunlara karşı yapılması gerekenin Osmanlı’da Türk kimliğinin özü olarak işlevselleşmiş olan İslam dünyasına ait olma bilincinin hakim olduğu hakk’a yönelmek olduğunu belirtmiştir. “Kafamızda küfrün bütün kalıntılarını, çağdaş putçuluk olan ‘izm’leri, bizi mevcut sömürü düzenine adepte edip uyuşturan konforizmi -kafa rahatlığını- silkip atalım. Yeniden, bütün varlığımızla, Hakk’a yönelelim, onun devletini, düzenini, kanununu, adaletini dileyelim. Başka yol, başka kurtuluş… Her türlüsü bizi döndürüp dolaştırıp bugünkü çıkmaza getirir” (Doğan, 1980: 47). Töre’nin 109. sayısında Bahaddin Karakoç’un kaleme aldığı “Yuvaya Dönüş Türküsü” adlı şiirin dizelerinde Hz. Muhammed’in 571 yılında gerçekleşen doğumunun yeryüzünde sevinç uyandırdığından ve Mekke’den Mediye yapılan Hicret’in iman ışığıyla dünyayı aydınlattığından bahsedilmiştir. Burada Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethetme arzusunun Hz. Muhammed’in hadis’inden kaynaklı iman dolu bir yürekle başladığına atıf yapılmıştır. Türk’ün “Kızıl Elma” sı İslam dinine hizmet eden Türk milletinin bir ülküsü anlamında yüceltilmiştir. “… İşte yaklaşıyor kanat sesleri Merhaba ey bezmi elestte akort olan can 1400 yıl önceydi çölü ve yeryüzünü muştularla uyandıran Sesin ışığın, rahmetin gökyüzünden kainata taşması Hasret yüklü bir gönülün hasretiyle En taze güllerin en taze sabahlarla kucaklaşması Hicret kuşlarının ‘ALLAHU EKBER’ sesinde Yeni çağlar üstü bir iman senfonisinde Mekke’nin Medine’ye yaklaşması Maddenin intiharı ve mânanın bayraklaşması 1400 yıl önceydi sonsuzluğu vurgulayan gerçek bir devrimle Sevginin ışıklanması Bu ışıktı Fatih Sultan Mehmet Han’ın uykularını kaçıran Bu ışıktı Tarık’ı İspanya’ya uçuran Babur’u Fergana’dan Sind kıyılarına koşturan 112 Her yerde hep aynı KIZIL ELMA sembolüydü Yürekler hep kement atardı ay’a İstanbul, Gırnata, Kurtuba Birer ülkü gülüydü Ve bu kutsal maya Işıktı, hızdı, inançtı Hakk’a hicret yatağımda …” (Karakoç, 1980: 9-10). Töre’nin 109. sayısında “Töre’nin Anketi” başlığı altında genel soru temasının “Dün neydik, bugün nereye geldik, niçin?” sorusu üzerinde odaklandığı ankete Prof. Dr. Mehmet Kaplan’ın verdiği cevaba yer verilmiştir. Burada Mehmet Kaplan, Osmanlı’nın ihtişamlı tarihine hayranlığını ifade etmiş fakat mili devlet yönetiminin çağdaş topluma uygun olduğunu belirtmiştir. Ona göre Tanzimat’tan beri çağdaşlaşma temasıyla öne çıkarılan yenilikleri eleştirmek yerine bugün hangi perspektiften yaklaşmamız gerektiği daha önemlidir. Bu bağlamda Mehmet Kaplan eskiden beri Türk milletini beslemiş olan İslam dininin bugünde Türk milletinin manevi değerlerini besleyecek bir din olduğu üzerinde durularak eskileri taklit etmek yerine eskiler üzerinde yeniden düşünebilmenin manevi saadeti sağlayacağından bahseder. “…Türkiye’nin çok kuvvetli ve sağlam manevi değerlere de ihtiyacı vardır: İslamiyet çok yüksek, ebedi manevi değerlere sahip bir dindir. O, bizi dün olduğu gibi bugün de besleyebilir. İslamiyetin temelinde olan ‘vahdet’ fikri, insanın Allah’a doğru yönelmesi ve yücelmesi inancı ve Kur’andaki bütün diğer fikirler, bizi ve bütün insanlığı ebedi saadete ulaştıracak bir mahiyeti haizdirler. Eskileri taklit etmekle değil, onlar üzerinde yeniden düşünmekle, büyük bir aydınlık ve manevi saadete kavuşacağımıza inanıyorum” (Kaplan, 1980: 23). Türk-İslam Sentezi çizgisinde Töre’nin durmuş olduğu noktaya bakıldığında Töre dergisinin Türk-İslam Sentezi’nde daha çok “Türk”lüğe atıfta bulunduğu dikkat çekmektedir. Bu noktada İslam dini, Türklüğe sağlam temeller oluşturan manevi bir tarafın ifadesi olarak yüceltilmektedir. Töre’nin dine Türklüğe güç katan kültürel bir unsur olarak önem vermesi bu bağlamda “ümmet” anlayışından çok “Türk”lük gurur ve şuurunu öne çıkarması Milliyetçi Hareket Partisine yakınlığı açısından düşünüldüğünde ayrıca önem kazanmaktadır. 113 4. 2. 2.Antikomünizm Vurgusu Töre dergisinin yazılarında milliyetçi bakış açısından komünizm karşıtlığına pek çok tema karşımıza çıkmakla birlikte, bu dergide aynı zamanda güncel olaylara karşı bu temalarla birlikte yorum yapıldığı görülmektedir. Dergi sol karşıtı bir muhtevaya sahip olmakla birlikte dönemin hükümet üyelerini de sola karşı tutumlarına odaklı olarak iğnelemekten geri kalmamıştır. “Genel Durum” başlığında yıl içindeki önemli olaylar yorumlanmaktadır. Bu olaylar ekseninde derginin sol ve komünizm karşıtlığının hükümet üyelerinin eleştirilmesiyle ortaya konulduğu görülmektedir. “Silahlı kuvvetlerimizin idareden çekilmesi sonunda yine komünist ‘eylemler’ devam edecektir. Bunun için gerek asayişle ilgili çalışmalarda, gerekse, reform çalışmalarında görevlendirilecek kimseler çok ciddi bir şekilde incelenmeli, ve mutlaka Türk devletinin istiklâlini, Türk vatanının ve milletinin bütünlüğünü kendine ülkü edinmiş yetki sahibi kılınmalıdır” (Genel Durum, 1971:40). “CHP ve MSP’ne oy veren vatandaşların hayâl kırıklığı kısa zamanda öfkeye dönüşmüştü. İki kurnaz siyasetçi, Ecevit ve Erbakan, zam acısını unutturacak süslü cümlelerin peşine takılmışlardır” (Genel Durum, 1974b:7). “Şunu da ilâve edelim: Türk milliyetçilerinin ölçülerine göre, yönetimin kilit noktalarına solcuların yerleştirilmesi zamlardan çok daha büyük ve mutlaka önlenmesi gereken bir tehlikedir” (Genel Durum, 1974b:7). Erbakan’ın vaadlerini konu alan yazıda Erbakan’ın vaadleri hatırlatılarak kısa sürede fabrika ve atölye kurulacağı, bunun dost memleketlerde de ağır sanayi tesislerinin kurulacağı şekilde devam etmesi eleştiri konusu olmuştur. Erbakan’ın bu tür laflar etmesinin kaynağını Sovyetlerde bulan bir yaklaşımla Erbakan, Sovyetlerle birlikte hareket etme noktasında eleştirilmektedir. “ …‘Kısa süre içinde!’ ‘Çok yakında’yı da sonsuza kadar uzatabilirsiniz! Sayın Erbakan’ın kimden öğrendiğini bilemeyiz ama, bu tür yüksek siyasetin kaynağı bellidir: Sovyet yöneticileri, elli yıl boyunca, ‘Çok kısa bir zaman sonra’ Amerika’yı geçebileceklerini söylemişlerdir ve o ‘Çok kısa zaman’ hiç gelmemiştir” (Genel Durum, 1974b:8). 114 Töre’nin durmuş olduğu noktaya bakıldığında milliyetçi hareketi desteklemesi hasebiyle Millî Selamet Partisiyle aynı kesime hitap etmesine karşın, kendisini Millî Selamet Partisinin ve Erbakan’ın faaliyetlerinden ayıran bir tarafının olduğu görülmektedir. Bu bakımdan Erbakan siyasetini eleştirmesi de anlamlı bir zemine oturmaktadır. Necmettin Hacıeminoğlu 1971 5. sayıda kaleme almış olduğu “Ümanizm Değil Milliyetçilik” adlı yazısında komünistlerin “ümanizm” hareketinden faydalanarak kendilerini sevimli göstermeye çalıştıklarını bu bağlamda gerçek yüzlerini sakladıklarından bahsetmektedir.“Felsefesi aslında sevgi üzerine değil, insanları sınıflara bölerek, onlar arasında kin ve nefret tohumları saçmak olan komünizm, milliyet duygusunu öldürünceye kadar, ümanizm maskesini kullandı” (Hacıeminoğlu, 1971c: 24-25).Hacıeminoğlu’nun bu ifadeleri milliyetçilik aleyhine komünistlerin nasıl bir faaliyette bulunduğunu ifade ederken, diğer yandan milliyetçilerin neden komünist hareketin karşısında olduğunu açıklar niteliktedir.”Ümanizm” düşüncesi bütün insanları dil, din, ırk, cinsiyet, renk gibi pek çok etkeni aşan bir insan sevgisini ifade etmektedir. Dünya üzerinde bütün insanları sevmeyi öğretilerinde bulunduran bu akım, Hacıeminoğlu’nun perspektifinden dünya üzerindeki zulümlere bakıldığında işlevselliğinin olmadığı kanıtlanabilir bir yaklaşımdır. Bu noktada “Ümanizm” sadece milli birlik bütünlüğe zarar veren ve komünistlerin ekmeğine yağ süren bir akım olarak var olur. Bu bağlamda ümanist değil milliyetçi olmak esas olandır. Necmettin Hacıeminoğlu, “Milliyetçiliğe Düşman Akımlar” adlı yazısında (1971e: 14-21) milliyetçiliğe düşman akımlar arasında öncelikle Sosyalizmi saymaktadır. Bu akımı ümanizm ve ümmetçilik akımları takip etmektedir. Türk milliyetçiliğinin ne olduğunun açıkça ortaya konulması açısından ne olmayacağı ya da hangi akımları onaylamadığının bilinmesi meseleyi daha net anlamaya yardımcı olacaktır. Hacıeminoğlu öncelikle sosyalizmin anlam dünyasının barışı değil savaşı benimsediğini ve bütün bir millete faydasından ziyade “işçi sınıf”ının yararına odaklandığından bahseder. Manevi huzur ve siyasi istikrardan ziyade sadece iktisadi refahı sağlamaya odaklandığı üzerinde durur. Belirtilen bu yönleriyle komünizm 115 Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemine karşı olan bir hareket olmuştur. Din, ahlak ve aile gibi cemiyeti ayakta tuttuğuna inanılan temel müesseseleri önemsemez bu bağlamda milliyetçiler açısından karşıt bir siyasi düşünceyi şekillendirmektedir. “Artık bir fikir sistemi olmaktan ziyade saldırgan ve yıkıcı bir siyasi ideoloji haline gelen sosyalizmin Türkiye’deki tarihi yarım asrı geçmiştir. Fakat tehlikeli bir düşman olarak milliyetçilik fikrinin karşısına çıkışı otuz yıldan beridir. 1960’dan bu yana da, yalnız milliyetçiliği değil, rejimi, devletimizin bekasını ve vatan bütünlüğünü tehdit edecek dereceye gelmiştir” (Hacıeminoğlu, 1971e: 15). Necmettin Hacıeminoğlu derginin 11. sayısında “Fikir Boşluğu” (1972c: 10- 12) adlı yazısında “komünizm tehlikesi” nin ülkeye musallat olma nedeninin aydınlarda bulunan fikir boşluğundan kaynaklandığı üzerinde durur. Türkiye’de hür düşünce ortamının, iyi ve doğru düşünce alışkanlığını kazandıracak bir eğitim sisteminin bulunmamış olması Hacıeminoğlu’na göre gençlerin fikir yapısının gelişmemesine neden olmuştur. Fikri yapıyı geliştirecek hiçbir emeğin verilmemiş olması hasebiyle ve aydınların milli meselelere uzak kalması nedeniyle Türkiye’de fikir boşluğu yaşanmıştır. Komünizmin ülkede pek çok kesim tarafından destek görmesi bu fikir boşluğundan kaynaklanmıştır.“Boş bir kabı az bir kuvvetin sürükleyebilmesi gibi, ‘boş’ bir kafayı da her rüzgar, her tesir alıp götürebilir. İşte komünizm bundan fazlasıyla istifade etmiştir. Kapılar biraz aralanır aralanmaz hiçbir engelle karşılaşmadan, âni bir fırtına gibi, içeriyi kaplamıştır” (Hacıeminoğlu, 1972c: 11). Komünizm tehdidinin ülkeye sirayet etmesi karşısında en dirençli kesimin milliyetçi gençlik olduğu üzerinde duran Hacıeminoğlu, elinde pek çok imkan bulunan aydın kesimin bu tehdit karşısındaki işlevsel olmayışını da eleştirmektedir. “Elinde devlet imkanları, arkasında kanun otoritesi olduğu halde kırk yıllık siyaset adamları ile ilim, adâlet ve irade mensupları komünistler önünde eğilirken, üç beş yıl içinde teşkilâtlanan ülkücü gençlik, komünizm karşısında direnmiş ve onu durduran tek güç olmuştur. Çünkü ülkücü gençler komünizm karşısına sözle veya boş ilkelerle değil, ondan daha güçlü bir fikirle çıkmışlardır. Bu, Türk Milliyetçiliği fikri ve onu alevlendiren ülkücülük imanıdır” (Hacıeminoğlu, 1972c: 12). 116 Mehmet Eröz derginin 12. sayısında “1 Mayıs, 3 Mayıs, 6 Mayıs” adlı yazısında 1 Mayıs’ın komünist işçilerin bayramı olması hasebiyle komünist düşüncenin bir ürünü olduğunu belirterek Türkiye’de bu tarihte bahar eğlencelerinin yapılmasının doğru olmayacağı üzerinde durur. Türk tarihi açısından önemli bir yere sahip 3 Mayıs Türkçülük günü ve 6 Mayıs Hıdırellez Eğlencelerinin Türk kültürü açısından önemli tarihler olduğunu vurgu yapan Eröz, bu kutlamaların komünistlerin bayram gününde değil de 3-6 Mayıs arasında kutlanması gerektiğini söylemektedir.1 Mayıs işçi gününün aslında Türk işçileri açısından bir önem atfedemeyeceği mesajını Eröz şu sözleriyle vermektedir: “Türk milliyetçilerinin inancına ve savundukları fikre göre, Türk işçileri, diğer memleketlerin işçilerinin bir parçası değil, Türk milletinin bir parçasıdırlar ve sınıf şuuru yerine milli şuura sahiptirler ve sahip olmalıdırlar” (Eröz, 1972b: 27). Mehmet Eröz Töre Dergisinin 17. sayısında “Osmanlı Toprak Sistemi ve Yerli Marksistler” adlı yazısında Marksizm’in Asya toplumlarının üretim tarzı olarak öne sürdüğü “Asya Tipi Üretim Tarzı”nın Türkiye’de sol cenah tarafından benimsenmesini eleştirmiştir. Marx’ın Asya toplumları için ön görmüş olduğu bu üretim tarzının Osmanlı’da ve Selçuklu’da bulunmadığını kanıtlama gayretine niyet etmiştir. Eröz yazısında özel mülkiyetin Osmanlı toplum yapısında bulunmuş olduğunu ve ATÜT’de belirtilen özelliklerin Osmanlı toprak yapısıyla bir ilgisinin olamayacağından bahseder. Eröz, Türk tarihi ve törelerini öne çıkararak sol cenahın Osmanlı için öne sürdüğü “prekapitalist” söylemlerinin altının boş olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. “Orta Asya’da kışlaklar ve hayvanlar ferdî mülkiyet, meralar, yaylalar ve misafir çadırı müşterek mülkiyet konusudur. Bu müştereklik töreden gelme bir şekildir. Marksistlere ümit verici bir ortaklık değildir ve Marksist şemanın dar kalıplarına ve tarihi maddeciliğin determinist basamaklarına sokulamaz. O, içtimaî muhitinde, Türk kültürünün, töresinin, tarih boyunca şekillendirdiği bir müessesedir milli bir vakıadır” (Eröz,1972d: 15). 1973 yılındaki 21. sayıda Mehmet Eröz’ün kaleme aldığı “Çeşitli İdeolojiler Karşısında Türk Milliyetçiliği ve İslâmiyet” adlı yazıda (1973: 10-13) Eröz, dinin insanların hayatındaki öneminden bahsederek dine karşı farklı perspektiflerin 117 bulunduğunu belirtir. Comte, Durkheim ve Weber gibi isimlerin dine yaklaşımlarından da bahseden Eröz özellikle Marksist-Leninist kesimin dine bakışının tehlikeli olduğunu belirtir. Komünistlerin dinsiz bir yaşam idealinin ütopik olduğu üzerinde durur ve komünizmin dine karşı aktif bir mücadele içinde olduğunu belirtir. İslamiyet’in Doğu halklarını esaret altına almak için öne sürüldüğü tezini temele alan komünizm yandaşlarının düşünce yapısını Karl Marx’ın “Din kitlelerin afyonudur” sözünden referans aldığı da açıkça belirtmiştir. “Komünizm Beyannamesi’nde, dinin istismarı gizlemek üzere burjuvazi tarafından uydurulmuş bir hayal olduğu söylenir” (Eröz, 1973a: 12). Eröz kaleme aldığı yazısında komünistlerin boş beklenti içinde olduklarını belirtir. Marksistlerin bütün kurumları kendi perspektifleriyle açıklamalarını eleştirerek dini de burjuva sınıfının çıkarları ve ezilen kesimin bir “uyuşturcusu” olarak öne çıkarmalarına karşı yazısını şu sözleriyle bitirir: “Tarihin akışı ve diyalektik kanunların determinist seyri içinde nizamın değişip, yeni merhalelere geçileceğini kati şekilde söyleyen ve bu yeni düzende dinin ortadan kalkacağını müjdeleyen komünist ‘Ütopya’ rüyaların tahakkukuna engel gördüğü ‘din’le, determinizme uymayan ‘iradeci’ bir hamle ile mücadele etmektedir. Böylece, zamanla ortadan kalkacağını umdukları bir hayal olan din, aynı zamanda en korktukları gerçek de olmaktadır” (Eröz, 1973a: 13). Mustafa E. Erkal 1973 yılında 28. sayıda yayımlanan “Özgürlükçü Demokrasi Tutkusu ve Sulandırılmış Marksizm” yazısında (1973:8-13) fikir hürriyetinden dem vurarak Türkiye’nin iç işlerini karıştırma yolunda olan dışa bağlı jurnalciliği eleştirmiş, Türkiye’deki solcu kesimin ve marksistlerin emellerine ulaşamayacağını bu bağlamda Türk milliyetçiliğinin galip geleceğini belirtmiştir. “İster emperyalizmin ideolojisi olan Marksizm, ister onun günümüzdeki barışçı ve sulandırılmış şekli olan sosyal demokrasi olsun, bugün Türkiye’de Türk Milletinde temel bulan onun milliyetçi, ülkücü evlatlarının elinde bayraklaşan Türk Milliyetçiliği ülküsü ve milliyetçi hareket, millî demokrasiyi ve onun ayrılmaz parçası olan iktisadi demokrasiyi gerçekleştirecek, milletle ters düşen batıcı ve sınıfçı 118 Marksist ideologlarını silip geçecek ve milliyetçi düzeni gerçekleştirecektir” (Erkal, 1973b: 13). Töre’nin 31. sayısında “Din ve Sosyalizm” adlı yazısında (1973: 18-24) Mehmet Eröz, sosyalizmin gerçek hedefini saklayarak zaman zaman kuzu postuna büründüğünü belirtir. Orta Doğu’da “İslami Sosyalizm” için çabalayan Sovyetlerin hiçbir zaman dine bakışının olumlu olmadığını belirterek yazısına devam eder. Sosyal adaleti ve sosyal düzeni sağlayacak yolu Marx ve Engels sınıf mücadelesinin gelişmesine ve özel mülkiyetin yerine piyasa ekonomisini ortadan kaldıracak kolektif sisteme dayandıracak bir düzende görmekteydiler. Eröz, sosyalizmin sanki “sosyal adalet”in kendisiymiş gibi kitlelere hükmetmesinin insanlığa büyük felaketler getireceği kanısındadır ve bu yüzden “sosyal adalet” kavramının sosyalistlerden kurtarılması gerektiğini belirtir. “Arap sosyalistleri de, ‘İslâm Sosyalizmi” ütopyası içinde, sosyal adaleti el yordamı ile aramakta, karanlıkta bilinmeyen yönlere doğru ilerlemektedirler. Düşünmemektedirler ki, sosyalizmle din, sosyalizmle milliyetçilik, barışmaz düşmanlardır. Birinin olduğu yerde diğeri barınamaz: Mikropla ilâç gibi Yirminci asrın milli doktrinleri, sosyal adaleti sosyalizmde değil, kendi dini ve milli kaynaklarında aramak zorundadırlar” (Eröz, 1973d: 20). Eröz bu yazısında sosyalistlerin en başından beri dinî kitleleri uyuşturmak için bir araç olarak gördüklerini belirterek, sosyalistlerin din aleyhtarlığına dikkat çekmiş ve özellikle İslam dinine karşı sosyalizmin nasıl başarılı olacağı üzerinde pek çok kez düşündüklerini belirtmiştir. Bu bağlamda İslam dinini bozmak ve dini ortadan kaldırmakla yeminli olan bu ideolojinin gerçekte asla İslam dini ile bağdaşamayacağından bahseder. Mehmet Eröz yazısını bitirirken “millet” kavramının İslam dininde meşru bir kavram olduğunu vurgular ve sınıf mücadelesini esas alan sosyalizmin İslam dininde yeri olmadığını şu cümleleri ile belirtir: “Sosyalizm, sosyal adalet demek değildir. Mukaddes Kur’an, sınıf mücadelesini kabul etmez. Vatanı için ölmeyi, ‘şehit’likle müjdeler; milletini sevmenin her şeyden önce geldiğini söyler. 119 Böylece beynelmilelciliğe karşıdır. Millet realitesini, ayet ve hadislerin ışığında görmek mümkündür” (Eröz, 1973d: 24). Nuri Eröz’ün “Yurt Dışına İşçi İhracının Milli Kültürümüze Etkisi” adlı yazısında (1974a: 18-21) iki husus öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki millîdeğerlere yapılan vurgu ve millî kültürün devamlılığına ilişkin kaygı hali, ikincisi ise komünizm karşıtlığıdır. Eröz yazısında yurt dışına işçi olarak giden vatandaşların bir yandan millî kültürden uzaklaştığı düşüncesine yer verirken diğer yandan bu işçilerin maruz kaldıkları basın yayın hizmetlerindeki komünizm yandaşlığının tehlike oluşturduğuna vurgu yapar. “Kültürüne gereken değeri vermeyen onu gelecek nesillere aktarmayan milletlerin varlığını, bütünlüğünü sürdürmesi mümkün değildir” (1974a:19) “Dış ülkelere çalışmak için gidenler ne kadar çok olursa olsun, gittikleri memleketin örf, adet, ahlâk ve sosyal değer yargılarının etkisinde kalacaktır”(1974a:19) “Kültür değiştirmenin en etkin vasıtaları basın ve yayın organlarıdır. Bunlarda başta radyo, televizyon, gazete, dergi vs. gelir”(1974a:20) “…Çoğunluğu az tahsilli yahut tahsilsiz olan işçilerimiz türkü, şarkı vs. gibi istekler yoluyla komünist radyoların etkisine maruz kalıyorlar. Hasret gidermek, ana vatanın sesini, türküsünü duymak için -Türk radyo vericilerinin yetersizliğinden- işçilerimiz kendi milli kültür ve dünya görüşüne tamamen ters gelen propagandaları dinlemek zorunda kalıyorlar. Ayrıca iş dinlemekle de kalmayıp, istek isteyen Türk işçilerinin adresine komünizm propagandası ile dolu gazete, dergi, broşürler gönderilmektedir”(1974a:21). Töre’nin 37. sayısında İlhan Geçer’in kaleme aldığı “Hâlâ” isimli şiirin içeriğine göz atıldığında bu mısraların antikomünizme savaş açan kimselerce bir sesleniş olduğu görülmektedir. Bu mısralar bir yandan ülke gündeminde olan solcu görüşlerin Türk halkını etkileme çabalarını somutlaşırken diğer yandan bu solcu zihniyeti defetmeye hevesli milliyetçi cepheye bir çağrı yapmaktadır. “Bölücüler bıçaktan keskin Yalandan zehirli dilleriyle Yüreği sevgi dolu insanını bölmeye Hâlâ sinsi sinsi çalışıyorlar 120 Sol ellerinde hâlâ Orak-Çekiç taşıyorlar … Dudakları hâlâ gizlice Enternasyonel’i fısıldar durur Kalpleri bu vatan uğruna değil Mao’nun Lenin’in düzeni için vurur Bir söküp atabilsek içimizden Kanımızı kemirmek isteyen keneleri Daha da sıklaştırıp saflarımızı Kırsak sol amentüyü haykıran çeneleri” (Geçer, 1974:29). “Fikir Hürriyetine Dair Bazı Fikirler” adlı yazısında Mehmet Eröz, kapitalizm ve komünizmin tehlikeli kutuplar olduğuna vurgu yapar.“Kapitalizmin felâketini yok etmek üzere, gene onun tarafından verilmiş fikir hürriyetinden faydalanarak harekete geçen ve bir komünist düzen kurmağa çalışan komünistlere inanmamalı, dediklerine itibar etmemelidir. İki kutupta da felâket vardır” (1974b:62). Burada Mehmet Eröz, Türk milletinin geleceği açısından komünizm ve kapitalizm gibi ideolojilerin felakete neden olabilecek zararlı ideolojiler olduğu belirterek Türk milletini fikir hürriyeti çerçevesinde bu ideolojilerin etkisinde kalmamaları gerektiğine dikkat çektiği görülmektedir. “Komünistler dünyanın her yerinde, muhalefetteyken fikir hürriyetinin bir numaralı savunucuları, iktidara geldikleri zamansa baş düşmanı olmuşlardır”(1974b:59). Komünistlerin “fikir hürriyeti” söylemine pragmatist bir çerçeveden yaklaştıklarını vurgulamıştır. Komünistler için fikir hürriyeti muhalefetteyken meşru bir durumu ifade etmekteyken iktidarı ele geçirdiklerinde zararlı bir durum olarak önlenmeye çalışılmaktadır. Bu yolla komünizm ideolojisinin öne çıkardığı kavramların gerçekte içi boş kavramlar olduğu yani işlevselleştirilmesi noktasında kendi faydası ekseninde bir zemine oturtulduğuna dikkat çekilmek istenmiştir. 1975 yılının 47. sayısında Arthur P. Mendel’in kaleme almış bulunduğu “Bilimsel Sosyalizm’in Yükselişi ve Çöküşü” adlı yazının çevirisine yer verilmiştir. 121 Bu yazıda (1975: 30-41) Marx ve Engels’in öne sürdüğü “bilimsel sosyalizm”in neden rağbet gördüğü ve bugün gelinen noktada neden aşılmaya başlanan bir ideoloji halini aldığından bahsedilmektedir. Marksizm’in revaçta olmasına etki eden gelişmeleri pozitivizmin gelişmesi, eski radikal hareketlerin başarısızlığı ve iktisadi geriliğin mevcut olması gibi etkenlerle açıklayan Mendel, artık sosyalizm düşüncesinin Sovyet Rusya’da bile tutunmasının mümkün olmayacağı gerçeğini bilimde gerçekleşen ilerleme ve relativizm, subjektivizm gibi yaklaşımların gelişmesine bağlamaktadır.“Gerek bilimde, gerekse tarihte gerçeğe bağlı kalmayı kendi başına bir gaye kabul etmek, bilimsel sosyalizmin terk edilmesindeki en önemli sebeptir” (Mendel, 1975: 40).Töre’nin kendi perspektifinden “sosyalizm hülyası” olarak yorumlanan bilimsel sosyalistlerin bağlı olduğu marksist ideoloji Fırat Asya’nın çevirmiş olduğu bu yazı ile gerçeklikten uzak ve ilmî gelişmelere ters düşen bir ideoloji olduğu bir kez daha vurgulanmış bulunmaktadır. 1975 yılının 52. sayısında “Cevaplar” başlığı altında Galip Erdem, okuyucuların yönelttiği sorulara cevap verirken komünizmin faşist bir rejimden daha baskıcı olduğunun altını çizmektedir.“Komünizm, hiç şüphesiz, en az faşizm kadar bir baskı ve polis rejimidir. Hatta, faşizme ve komünizme karşı olmamıza rağmen, bir hakkı teslim etmek bakımından komünizmdeki baskı ve polis rejiminin faşizmden daha şiddetli olduğunu belirtmek bir vicdan borcudur” (Erdem, 1975: 5).Erdem’in bu ifadeleri bir yandan komünizm karşıtlığına işaret etmekteyken diğer yandan Rusya’nın baskısında olan dış Türklerin içinde bulunduğu baskıcı rejime de dikkat çekmiştir. Bu bağlamda Erdem’in Rusya yönetiminin baskısında olan halkların faşist ideolojilerin baskıcı yönetiminden çok daha ağır şartlarda yaşadığınında mesajını vermiş bulunduğu söylenebilir. 1975 yılında 55. sayıda Muhabay Engin tarafından kaleme alınan “Türkistan’ın Bakir Toprakları ve Sovyet Komünist Partisinin Buna Yönelik Politikası” adlı yazıda Sovyetlerin 1954 yılında Türkistan topraklarına nasıl el koyduğundan ve yabancı kimseleri yerleştirerek komünizmi bu topraklarda hakim kılma politikasından bahsedilmektedir. Rusya’nın bu politikalarla Türkistan topraklarının sömürüsünü gerçekleştirdiğini ve Türk- Müslüman kesim haricinde bu 122 politikadan kimsenin yarar görmediğini belirten Engin, komünizmin en gaddar ideoloji olduğunu vurgulayarak yazısına son vermiştir. “Netice itibariyle, bakir toprakları benimseme siyaseti, Brejnef’in şahsında başlayıp, Sovyetler Birliğindeki Türk olmayan unsurların hepsine büyük yarar sağlamıştır. Ezilen, kaybeden, köle şeklinde çalışmak zorunda kalan Türkistan’ın 40 milyon Müslüman Türk’ü olmuştur. Dünyada eğer sömürü varsa onun en korkuncu ve en gaddarı komünizmdir” (Engin, 1975: 46). “Türkiye’de Film Kontrolü ve Kamuoyu Aldatma Çabaları” adlı yazısını Töre dergisinin 62. sayısında yayınlayan Oğuzata Altaylı, filmlerin ve film senaryolarının kontrolüne dair nizamnameye yer verir. Milli rejime aykırı olan siyasi, iktisadi ve içtimaî ideoloji propagandası yapan yayınların gösterilmesine müsaade edilmeyeceği maddesi üzerinde duran Altaylı, “Komünizm” yandaşlığına karşı şu ifadelere yer vermiştir; “Kamufle edilmiş adıyla ‘Devrimci’ gerçek yanıyla ‘Marksist/Komünist’ sinema anlayışı, sinema sanatını propaganda açısından değerlendirmek, siyasi ve ideolojik alanda verilen mücadeleye destek olmak ve Türk seyircisini filmler yoluyla muhtemel komünist ihtilâle hazırlamak amacındadır” (Altaylı, 1976: 44). “Türkiye jeopolitiği değerini muhafaza ettikçe ve enternasyonalist ideolojilerin Türkiye üzerindeki emelleri değişmedikçe filim kontrol müessesesini hiçbir güç ortadan kaldıramayacaktır ve Marksist militanlar karşımıza hangi hüviyetle çıkarlarsa çıksınlar, bu konuda da mağlup olacaklardır” (Altaylı, 1976:44). Ayhan Tuğcugil Töre’nin 1976 63. sayısında “Skolastik ve Türkiye” adlı yazısıyla Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin başlığı altında düşüncelerini aktarmaya devam etmiştir. Tuğcugil skolastiğin deney ve gözlemden kaçış olduğunu belirterek Batı dünyasının bilimsel sosyalizminin bir nevi “Skolastik Şizofreni” yarattığından bahseder. “Vakıalara dayanmamak, deney ve gözlemden kaçış, skolastik kafada bir nevi şizofreni yaratır” (Tuğcugil, 1976d: 3). “Skolastik kafa, inandığı ototritenin tenkid edilmesine, ondan şüphe edilmesine tahammülsüzdür”(Tuğcugil, 1976d: 4). 123 Türk milliyetçiliği fikir sisteminin metodunun “ilim” olduğu üzerinde duran Tuğcugil’in skolastik kafa olarak tanımladığı ‘bilimsel sosyalizm’i metod edinen “komünist” kimselerdir.“Marksist markalı skolastik rejimlerde kilisenin yerini komünist partisi, enginizyonun yerini de devletin gizli –açık polis teşkilâtı ve önce karar verip sonra yargılayan mahkemeleri almıştır” (Tuğcugil, 1976d: 4). Tuğcugil 64. sayıda (1976e:4-12) “İlim ve Marksim” adlı yazısında marksizmin bir ilmî teori olamayacağı üzerinde durur ve Marksizm’i yeni harbin silâhı olarak görür. “Görüldüğü gibi, ilmin yapısı içinde Marksist teori defalarca reddedilir, çok kısa bir ömür bile süremezdi. ‘Kanun’ payesindense ilelebet mahrum kalırdı. Neticede, ilmen kanunlaşmayan bu teori bilimsel sosyalistlerin hakim oldukları ülkelerde hukuken kanunlaştırılmış ve sunî hayatını devam ettirmiştir: Bir ilmî teori olarak değil, yeni harbin, propaganda savaşının silahı olarak…” (Tuğcugil, 1976e: 12). Devrin propaganda ve ideolojiler savaşı devri olduğu bu çağda ilmî teoriden uzak “skolastik şizofreni” durumunu yansıtan Marksizm ideolojisinin milletlerin birlik ve bütünlüğüne karşı tehditkâr bir silah olduğu ifade edilmeye çalışılmıştır. Bu noktada Türk milliyetçiliğine sahip çıkmak da bu tehditlerin karşında durabilmek adına önemli bir unsur olarak öne çıkarılmaktadır. Töre dergisinin 67. sayısının sayfalarını süsleyen “Kuklalar” şiiri (1976:11) derginin komünizm karşıtı mücadele verdiğinin göstergesidir. “Ne Fatih ne Kanunî ne de Atatürk Marks’a Lenin’e Mao’ya hayrandırlar Dillere ters düşen türkü özgürlük Bağrımızda bir cadı kazanı kaynatırlar” (Geçer, 1976: 11). İlhan Geçer’in kaleme aldığı bu mısralar, Türk tarihinde hiçbir yöneticinin komünizm hülyasına kapılmadığına dem vurur ve “özgürlük” diye özendirilen durumun sadece ortalığı karıştırmak üzere ileri sürülen bir kavram olduğunu dolayısıyla bir gerçekliğe karşılık gelemediğini anlatmaktadır. 124 Emine Işınsu “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Devlet Güvenlik Komitesi” adlı yazısında iki sayıdır KGB’nin kuruluş amacı ve faaliyetleri üzerine odaklanmıştır. 67. sayıda Rusya’nın Türkiye’de yayın organı sahiplerine ve önemli yazarlarıyla pazarlık içinde olduğunu belirtmiştir. Işınsu, Komünist Rusya’nın Türkiye üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için hangi yollara başvurduğunu anlatırken üniversitelerdeki olaylar üzerine şunları söyler:“…Aklı başında bir Türk gibi bakan herkes; solcuların devlete; ülkücülerin de yalnız komünistlere karşı harekete geçtiğini görebilir” (1976b: 15).Işınsu yazının devamında KGB destekli bir hareket olarak “Kürt Irkçılığı”ndan bahseder. Türkiye İşçi Partisinin ayırıcı faaliyetleri üzerine alevlenen Kürk ırkçılığına finansal desteği KGB’nin sağlamış olduğunu belirtir.“KGB Türkiye üzerindeki bölücü plânlarını yürütebilmek için Kürtçüleri bir maşa olarak kullanmaktadır” (1976b: 16-17). Ayhan Tuğcugil 68. sayıda kaleme aldığı “Millet, Ümmet ve Sınıf” adlı yazısında komünizmin mantıksal olarak içine düşmüş olduğu çıkmaza atıfta bulunarak, komünist ideolojinin vakıalardan bağımsız bir bakış açısı geliştirip vakıaları kendi bakış açısına uyumlu olarak yorumladığı üzerinde durur.“Vakıayı inceleyip teoriyi kurmak (sonra da devamlı sınamak) yerine, önce mantık teorilerini kurmuşlar, sonra da vakıayı buna uydurmaya çalışmışlardır” (Tuğcugil, 1977a: 4).Burada Tuğcugil komünizmi savunanların bilimsel olarak bir yanılgı içinde olduklarına dikkat çekmek istemiştir. Bir olay ya da olguyu inceledikten sonra bir kuram oluşturmaları gerekirken komünistlerin önce kendi mantıklarına dayanan bir kuram oluşturup sonra bu kuramı yaşanan vakıalarda öne çıkarma gayretinde olduklarından bahsetmiştir. Bu bağlamda Tuğcugil’in ifadelerinde komünist ideolojinin bilimsel olmadığı ortaya konulmuştur. Tuğcugil “Millet, Ümmet ve Sınıf” adlı yazısının sonunda dünya üzerinde “millet” gerçeğinden daha üstün bir yapılanmamanın bulunmadığına dikkat çekerek komünizmin uygulandığı ülkelerde menfaat faktörünün yeterli olamadığını belirtir ve millî çıkarların her türlü menfaat ilişkisine karşı galip geldiğini belirterek milletler mücadelesinin yegane gerçeklik olduğuna vurgu yapar.“Komünizmin hakim olduğu ülkelerde dahi millî menfaatler ve milletler mücadelesi ön plandadır. Gerçek olan 125 milletlerdir” (Tuğcugil, 1977a: 13).Millet gerçekliğini reddeden ve “beynelminelciği” ön plana çıkaran komünizmin menfaat ilişkilerini öne çıkaran bakış açısının milletlere etki edemeyeceği vurgulanmıştır. Bu bağlamda gerçek olan menfaat ilişkileri değil milletin menfaati ve devamıdır. Töre’nin 68. sayısında Emine Işınsu’nun kaleme aldığı “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Devlet Güvenlik Komitesi KGB” adlı yazıda SSCB’nin gizli servisi olan KGB’nin ajanlarını nasıl yetiştirdiği ve bu servisin hedef ülkelerdeki meşru iktidarı yıkma girişiminde bulunduğundan bahsetmektedir. Burada Işınsu’nun dikkat çektiği nokta komünizm tehdidinin nüvelerini göstermek ve memleket içinde dönen oyunları gün yüzüne çıkarma noktasında milliyetçi bireyleri diri tutmaktır. Bu bağlamda sanat alanındaki yeniliklere kadar kültürün içine dahil olan pek çok alanda ve somut olarak sosyal yaşamda komünizm yandaşlarının memleket insanlarının bilinçlerine bu tehlikeli düşünceyi ekmesine engel olmaktır. “Memleketlerinin kaderi ile ilgilenen kişilerin, memleketlerinde sergilenen olayların, bazı parti ve kuruluşların, sanat hareketlerinin arkasında oynanan oyunlara dikkat etmesi; olaylar, parti ve çeşitli kuruluşlar sanat ürünlerinin memlekete hangi açıdan ve hangi gaye uğruna hizmet etmeye çalıştıklarını tespit etmesi gerekir. Kim, kime, niçin, neden, nasıl?” (Işınsu, 1977: 29). “…memleketlerde olay çıkarmak, azınlıkları tahrik etmek, sabotajlar, parti ve teşekküllerden yeni ajanlar temin edebilme konusunda, KGB hâlâ daha eski bildik usullerini geliştirerek, yürütmektedir” (Işınsu, 1977: 29). Cengiz Şen’in “Gurur Duyacaksın Oğlunla Anam” adlı dizelerine 1977 yılındaki 69. sayıda yer verilmiştir. Bu dizelerde Şen bir yandan Turan ülküsü için şehit olma şerefine vurgu yaparken diğer yandan Turan ülküsü için savaşmanın komünizm tehdidine son vereceğini de vurgular. “… Bir gün haber gelir de, oğlun öldü derlerse ANAM Arkamdan kederlenip yas tutma n’olur Çünkü o gün ben Azer’ime, Kırımhan’ıma, Türkistan’ıma gideceğim 126 Büyük ülkemi TURAN’IMI seyredeceğim. Belki oğlun o zaman şiir yazamayacak Haykırırcasına marşlar söyleyemeyecek ama, Hasret duyduklarına bir bir ulaşacak Siz de artık, komünist Türkiye zırıltıları duymayacaksınız …” (Şen, 1977: 41). Töre’nin 71.sayısında Winston Churchıll’ın “Büyük Çağdaşlar” adlı kitabından bir bölümün çevirisi yayımlanmıştır. Şevket Doğanay’ın çevirmiş olduğu “Komünizm Hakkında” adlı yazıda komünizmin demokrasi ve diğer bütün yapılanmaları kendi çıkarları uğruna kullandığı anlatılmaktadır. Olaylara kendi devrimini gerçekleştirmek düşüncesiyle yaklaşan komünizm ideolojisi her türlü yapıyı kendi teorisi uğruna feda edebilmektedir. Bu bakımdan komünizme karşı dünyada bütün ülkelerin uyanık olması gerektiği fikri bu yazıda öne çıkarılmıştır. “Komünist bir insan sadece belli fikirlerin sahibi olmakla yetinemez; o, bu fikirleri uygulayan sistemli bir düşüncenin yeminli bir uzmanı ve militanıdır” (Churchıll, Aktaran: Doğanay, 1977: 15). “Komünizm düzenden doğan sıkıntıları, hayat pahalılığını mutlaka istismar eder. Hükümet üyeleri arasında, işçi temsilcileri ve işverenler arasında fikir ayrılıkları, mümkünse beraberinde kan dökmeyi de getiren ihtilaflar düzenlenir” (Churchıll, Aktaran: Doğanay, 1977: 15). “Demokrasi komünizme göre önce kullanılması, daha sonra da yıkılması elzem olan bir araçtan başka bir şey değildir; hürriyet mantık kavramlarının değersizleştiği bir duygu ahmaklığıdır”(Churchıll, Aktaran: Doğanay, 1977: 16). “Komünizm silahına karşı bütün milletler önceden tedbir almak zorundadırlar”(Churchıll, Aktaran: Doğanay, 1977: 16). 1977 yılında yaşanan 1 Mayıs Olaylarına ilişkin değerlendirmelere yer verilen Töre’nin 74. sayısında 12 Mart’ın Şube Müdürü Ilgız Aykutlu’nun ifadelerinde komünizmin Türkiye’de işlevsel hâle getirilmeye çalışılması noktasındaki tedirginliği görmek mümkündür. Aykutlu komünizmin önüne geçilebilmesini devletin en kısa zamanda ciddiyetle bu meselelere eğilmesinde bulmaktadır. 127 “Bütün bu meselelerin çözümüne gelince; Bağımsız Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin en kısa zamanda ve ciddiyetle göreve eğilmesi; gerek Moskova yanlısı TKP’lilerin gerekse Pekin’ci Maocuların faaliyetlerini kontrol altına alması ve Türk meydanlarında, alanlarında ve diğer maddi, manevi sahalarda Kızıl gösteriler yapmalarına meydan vermemesidir” (Aykutlu, 1977a: 10, Konuşan: Emine Işınsu). 1977 yılının 75. sayısında “12 Mart’ın Siyasi Şube Müdürü Ilgız Aykutlu Açıklıyor II” başlığı altında Ilgız Aykutlu’nun Türkiye’de komünizmi etkin kılmak isteyen ellerin gerçekleştirdiği faaliyetlerden bahsettiği görülmektedir. Üniversiteleri taze kan depoları olarak gören komünizm ideolojisi yandaşları 1968 öğrenci hareketleriyle bir yandan Türk gençlerinin bilinçlerine komünizmi ekmeye çalışırken diğer yandan Kürt vatandaşlara karşı ayırıcı eylemler geliştirme derdinde olmuştur. Nurhak dağlarında yapılanan ve bir kır gerillası hayalinde olan komünizm yandaşlarının öğrenci hareketleri ve işçi sendika ilişkisine bakış açısının kendi teorik temelleri doğrultusunda pragmatist bir hareket olduğu aşikardır. Aykutlu bu noktada komünizm tehdidi karşısında bilinçli olunması gerektiğine vurgu yapmakta, vatandaşları bu konuda uyarmakta ve bu durumun içinden ancak Türk milliyetçiliği bakış açısının zenginleştirilmesiyle ülkücülerin eylemleri neticesinde çıkılabileceğine vurgu yapmaktadır. “Üniversitelerde komünizmin başlattığı harbin ‘kesin ve kati’ olduğunu ve harbin halk kesimlerine sıçratılmasının planlandığını; bir hüküm olarak kabul etmek zaruridir” (Aykutlu, 1977b: 14, Konuşan: Emine Işınsu). “Üniversitelerde boşaltılan, işçi kesimlerine ve kır bölgelerine sıçratılan, sonra dönüp dolaşıp, İstanbul’un Taksim meydanını ‘Pekin-Moskova savaş alanı’na döndüren komünizm tehlikesini, ancak Türk Milliyetçileri’nin kuracağı muktedir Türk Hükümeti durduracaktır”(Aykutlu, 1977b: 15, Konuşan: Emine Işınsu). Ilgız Aykutlu, Töre’nin 76. sayısında “12 Mart’ın Siyasi Şube Müdürü Ilgız Aykutlu Açıklıyor: III” adlı yazıda komünist ideolojiye sahip olanların insanları “yalan” ve “istismar”la kandırdığını belirtmiştir. “Komünist propagandanın temel malzemeleri yalan ve istismarlardır. Tuzağa düşürülmeye çalışılan kişi, topluluk ve milletlere hazırlanan propagandalarda; zaman zemine ve hitap 128 edilenlere göre bazı değişiklikler yapılırsa da genellikle ana kaide propaganda hakim kılınır. Şöyle ki; A- Devlet olduğundan çok zayıf ve kudretsiz, komünist teşkilatlarca adeta ele geçirilmiş; milletse isyan ve ızdırap halinde gösterilir. B- Lehine propaganda yapılan yabancı devletler (Rusya ve Çin) kudretli ve adil, insanlığın yegane kurtarıcısı; onların âmâline hizmet eden yerli örgütlerin de teşkilatlanmaları tamamlanmış, büyük vurucu güçlerin sahibi ve yaklaşan proleter ihtilâlin gerçek sahip ve uygulayıcısı olarak tanıtılır. C- İnsanların fedakârlık hislerini istismar etmek için; sınıf, topluluk ve milletlerin sadece sıkıntı ve dertleri abartılarak propaganda da devamlı bir konu olarak işlenir, bunların hal ve çarelerinin meşru zeminde bulunamayacağı hasseten genç beyinlere işlenerek, millet ve insanlar için, onlarda esasen mevcut olan ‘fedakârlık arzuları’nı şiddetle kamçılamak suretiyle yegane kurtarıcı olarak kendileri gösterilir ve kanunsuz eyleme, suç işlemeye teşvik edilir” (Aykutlu, 1977c: 7-8, Konuşan: Emine Işınsu). Ilgız Aykutlu’nun burada dikkat çekmek istediği nokta yalan ve istismara başvurarak Türk gençlerinin beyinlerini yıkamak ve komünizmin gücüne meşruiyet kazandırmak düşüncesiyle hareket edildiğidir. Ülkenin içinde bulunduğu durumun abartılması ve komünizmin kurtarıcı ideoloji olarak bireylere aksettirilmesi ve insanların duygusal edimlerinin öne çıkarılıp manevi anlamda iç huzurun sağlanması gibi yollarla komünizm adına işlenecek olan suçlar mübah gösterilmiştir. Bu noktada Aykutlu’nun vurguladığı gibi komünizm yandaşlığı “yalan ve istismar” dan beslenen, aciz bir halden var edilmeye çalışılan bir kurgudan ibarettir. Töre’nin 77. sayısında Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu’nun kaleme aldığı “Bozkurtların Diriliş Destanı’ndan” adlı dizeler, komünizmin halkı dinsizliğe itmek isteyen ve Türk devletini bölmeye yönelik zararlı bir ideoloji olduğunun altını çizer. “… İçimize kin soktular, Dinsizliği, din soktular, Kızıl Moskof, Çin soktular… Dediler: Olsun hurhadaş 129 Alevi, Sünni, Kızılbaş! Yüzümüzden öven bunlar Ardımızdan söven bunlar, Seni, beni döven bunlar… İsterler olsun hurhadaş …” (Gençosmanoğlu, 1977a: 10). Töre’nin 79. sayısında “Uyan Ey Türk Oğlu!” dizelerinde Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu, Türk milletinin özüne dönmesi gerekliliğini vurgulayıp Türk-İslam Sentezi’ne ilişkin düşüncelere vurgu yaparken diğer yandan da Türk milleti içinde komünist bir düzen kurmayı amaç edinenlerin bulunduğuna bu amacın Türk milletinin özünü sömüren bir kene gibi zararlı olduğuna vurgu yapar. Bu bağlamda Türk milletinin komünizm gibi zararları ideolojilerden sıyrılıp kendini bulması gerekliliğine işaret eder. “… Yıkıldın, yakıldın; ‘devrim’ dediler, Soysuzlaştırıldın ‘evrim’ dediler, Bozkurta it, ite ‘yavrum’ dediler… Kalk, doğrul yerinden! Yürü, geç öne! Uyan ey!.. Kendine dönmeyi dene. … Medet ummayagör kızıl surattan, Seni mahrum eder koyar aşktan, muraddan, Çağla Sakarya’dan, gürle Fırat’tan… Kara, kızıl, sarı…sür, topla ine; Bunlardır özünü sömüren kene! …”(Gençosmanoğlu, 1977b: 5). Töre’nin 83. sayısında Ayhan Tuğcugil’in kaleme aldığı “Emek-KapitalKapitalist-Sömürü” adlı yazıda bu kavramların hem marksistlerin bakış açısından nasıl algılandığı hem de komünizm karşıtlarınca nasıl anlaşıldığı aktarılmaya çalışılmıştır. Dönemi kavramların mermi işlevi gördüğü bir propaganda çağı olarak yorumlayan Tuğcugil, bu kavramların saf anlamlarıyla ne olduğunun bilinmesi gerekliliğini vurgulamıştır. Marx’ın “artan sefalet teorisi” üzerine kurduğu, işçinin 130 gittikçe fakirleşerek devrim gerçekleştirmek isteyeceği tezi gerçekleşmemiştir. Tuğcugil bu noktada insanların emek yaratma kabiliyetlerine dikkat çekerek Marx’ın teorisinin gerçekleşemeyeceğine vurgu yapar.“…Marks’ın temel hatalarından biri, insanların değer yaratma kabiliyetleri arasında pek büyük farklar olabileceğini görmemesidir” (Tuğcugil, 1978a: 12). Bu noktada Tuğcugil’in, toplumsal alanda değer yaratan kurumları dışarı itmesi ve değişimlerin kaynağını sadece ekonomi kurumunda araması noktasında Marksizmi eleştirdiği görülmektedir. Yalçın İzbul, 83. sayıda “Sosyalizm ve Demokrasi” adlı yazıda Sosyalizmin demokrasiye sahip çıktığını ancak demokrasiye uygun bir seçim gerçekleştiremediğini belirtmektedir. Her şeyin halkın özgür iradesine dayandığı özgürlükçü yönetim olarak özendirilen bu komünist sistemlerin reel olarak seçimle iş başına gelen iktidarlarının bulunmadığına dikkat çeken İzbul, Türk toplumunda özendirilen bu ideolojik yaklaşımın aslında içinin dolu olmadığını demokrasi kavramı üzerinden aktarmaya çalışmıştır. “Solcuların ‘demokrasi’ anlayışı pek gariptir. Halk için neyin iyi neyin kötü olduğunu, halk hesabına ve halk adına, kendilerinin halktan daha iyi bilebilecekleri iddiasındadırlar” (İzbul, 1978b: 17). “Halk demokrasisi olmaktan dem vuran bütün bu sosyalist idareler, neticede totaliter baskı rejimlerine dönüşmüştür” (İzbul, 1978b: 19). Sabri Çoksolmaz, Töre’nin 85. sayısında Türk dilinin öz halini koruması gerektiğine dikkat çeken “Dil Bozgunu” dizelerinde bir yandan öz dilin korunması gerektiğine vurgu yaparken diğer yandan komünistlerin –bu bağlamda solcularınTürk diline zarar vermek isteyen eylemlerini şu dizelerle eleştirmiştir: “… Anan, baban CEVAP derdi, Solcu züpbe YANIT dedi. On bin yıllık tarihimi Şu veletler unut dedi …” (Çoksolmaz, 1978: 43). 131 Ayhan Tuğcugil, Töre’nin 86. sayısında marksist propagandada sık sık kulanılan bazı kavramları Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi açısından incelemiştir. “Marks’ın Tarihi Maddeciliği” başlığı altında yer verilen yazısında (1978b:14-19) Tuğcugil, marksizmin skolastiğe dayandığını bu bağlamda ilimden uzak bir ideoloji olduğunu vurgulayarak Marx’ın yanılgıları üzerinde durur. Marx’ın tarihi ezen ve ezilen sınıflar üzerinden çatışmacı perspektifte yorumlamasını ve ilkel komünal dönemden sosyalist aşamaya doğru tek yönlü bir tarih akışı teorisi sunmasını da eleştirmektedir. Kavramları kendi teorik zeminine uygun olarak kullanan marksistlerin şizofrenik anlamda büyük bir yanılgıya düştüklerini belirtir. Marksizm’in skolastiğe bağlı olması açısından “iyi bir izahçı, fakat kötü bir tahminci” olduğunu yazar. Tuğcugil marksistlerin “bilimsel sosyalim”ini kastederek şu cümlelere yer vermiş ve marksizmin yanılgısını vurgulamıştır:“…’bilimsel’ etiketi bile taksa, ilimden çok uzaklara düştüğünden, doğru dürüst bir tahmin yapamaz. Halbuki ilmin asıl hedefi hadiseleri izah değil, önceden tahmin edebilmektir. Skolastik ise, iyi bir izahçı, fakat kötü bir tahmincidir” (Tuğcugil, 1978b: 19). 1978 yılının 90. sayısında Vedat Bayraktar’ın kaleme aldığı “Bir Düzenin Öncüleri” adlı yazıda Bayraktar, komünist ideolojinin peşinde, fikir hürriyeti adına sürüklenen ve bu bağlamda vatanını zor durumda bırakanların asrın yobazları olduğunu yazmaktadır. “Düşünce özgürlüğü diye yırtınan, bu örümcekli kafalar, düşünce istiklallerini Marks’ın, Lenin’in, Mao’nun ve daha bilmem hangi kendiliksizin yazılarına bırakmış, yabancı fikirler uğruna kendi vatanını ateşe atacak kadar insanlıktan uzaklaşmış, ASRIN YOBAZLARI’dırlar” (Bayraktar, 1978: 27). Töre’nin 91. sayısında “Şehitlerin Son Arzusu” adlı şiirinin dizelerinde Yunus Özel, mantığı katleden ve skolastik düşünceye sarılan komünist ideolojinin insanlığın en büyük düşmanı olduğunu vurguladığı görülmektedir. “… Çağ taş çağı, mağara devridir devir, Mantık katledilmiş, muhakeme esir, 132 Akıl mahkûm, ilim ‘kıyl ü kaal’.. Bağlanmış iskolastiğine Marks’ın Engels’in, Kalın zincirlerle esir kafalar. Değildir sanki Stalinler en büyük cellât, En büyük gardiyan Maolar.. …”(Özel, 1978: 13). Töre’nin 92. sayısında Abdürrahim Karakoç, “Bayramlar Bayram Ola” şiirinde milliyetçi kimselerin kötülenmesi buna karşın komünizm yandaşlarının millete söz geçirmesine izin verilmesi durumuna ithafen şu dizelere yer vermiştir: “… Kurşunlanır Koçyiğitler Ahkâm keser kızıl itler Çaresizim, sabrederim ……..Allah kerim.. Zulüm köklendi, dallandı İşkenceler ‘yasal’landı Küfür içer, zılgıt yerim ……..Allah kerim…”(Karakoç, 1979: 13). Faruk Nafiz Gürakar, Töre’nin 92. sayısında “Yoksul Bir Ülkedir Türkiye” adlı şiirinin dizelerinde Türkiye’nin içinde bulunduğu durumu anlatmaktadır. Gürakar’ın dizelerinde sağ-sol çatışması, Türklüğün şanlı tarihinin bir kenara itilmesi ve buna duruma karşın komünist kimselerin baş tacı edilmesi eleştirilmektedir. “… Bir başka ülkedir Türkiye: İnsanlarda korku, sokaklarda kan Fakat bu kan değil, Toprağı vatan, bayrağı bayrak yapan; Günden güne çöküyor Türkiyem Çoğaldıkça heykellere tapan!.. 133 Değişik bir ülkedir Türkiye: Fatih’ler-Yavuz’lar kenara itilmiş Mao’lar-Lenin’ler baş tacı, Keyfince yaşar mutlu azınlık, Fakir fukara alamazken on liralık ilacı; İşte Türkiye’nin manzarası: Anarşi, işkence, zulüm, yokluk ve acı…”(Gürakar, 1979: 42). Töre’nin 93. sayısında “Töre’den” kısmında Türkiye’de öne sürülmeye çalışılan kapitalizm ve sosyalizm gibi sistemlerin Türk toplumuna pratikte uygulanamayacağı belirtilmiştir. Burada dikkat çeken husus her ne olursa olsun millî esaslara göre hareket edilmesi gerekliliği ve bu noktada sosyalist düzene körü körüne bağlanmamak gerektiği olmuştur.“Bu memleketi ‘küçük Amerika’ yapma hayalleri kadar,’küçük Rusya’ yapma tasavvurları da iflas etmeye mahkumdur. Fakat bu yanlış hesaplar ve hatalı çıkışlar ile kaybedilen kıymetli zamanımıza yazık oluyor” (Töre’den, 1979b: 4). Erol Güngör, Töre’nin 94. sayısında “Cumhuriyet Devrinde Türkiye’nin Kültür Politikası” adlı yazısında Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne kültüre etki eden iki ana akımın modernleşme ve milliyetçilik olduğunu belirtir. Devletin kültür politikalarında Marksizm’i destekleyen unsurlara yer verilme gayretinde olunsa da bu durumun kültürümüzün yapısına karşı galip gelemeyeceğini belirtir. “Son bir yıl içinde devletin kültür politikasına verilmek istenen Marksist çeşninin ne derece yaygın ve başarılı olacağını şimdiden bilemiyoruz. Pek muhtemeldir ki milliyetçilik ve Batıcılık Marksizme de ağır basacaktır” (Güngör, 1979b: 11). Töre’nin 95. sayısında Atilla Özmen, “Türkiye’de Anarşinin Sebepleri I” adlı yazısında ülkedeki anarşinin nedenlerini sorgulamıştır ve terörizmi bir araç olarak kullananların komünistler olduğuna dikkat çekmiştir. “Terörizmi siyasi güç için bir araç olarak ilk kullananlar Rus Marksistler oldu. Rusya’da Bolşevik İhtilalinin başarıya ulaşmasında ve Komünist rejimin kurulmasında terör ve anarşi büyük rol oynadı. Komünist rejimde ise terör devlet otoritesinin sağlanmasında etkili bir araç haline getirildi”(Özmen, 1979, Sayı: 95: 25). 134 Komünist öğretmenlerin eğitimde görev alıp almamalarına ilişkin yapılan araştırmanın sonuçlarını içeren Töre’nin 95. sayısında H.Mansur, komünist partilerin kurulmasının ve işlevsel olarak ülkede eylemlerde bulunmasının iktidar tarafından normal karşılanmasını eleştirmektedir. Mansur, komünist ideolojinin pratik olarak illegal faaliyetleri dışında legal olarak da KP ve TKP üzerinden Türkiye’de faaliyette bulunmasının sakıncalarını göremeyen iktidarı şu sözleriyle eleştirmiştir: “Türkiye’de onbinlerce aşırı solcu ve komünistin devlet memuru ve öğretmen olarak istihdam edildiğini bile bile, KP’nin kurulmasında mahzur göremeyen Bülent Ecevit ve Necmettin Erbakan’ın da gaflet uykusundan bir an önce uyanmalarını temenni ederiz. İllegal TKP’ye mensup öğretmen ve memurların gençlerimiz ve toplumumuz üzerinde icra ettiği feci tahribat göz önünde dururken bunun legal yani anayasa teminatı altında bulunanının kurulmasının mahzurlarını hiçe sayanlar için söylenecek söz bulamıyoruz” (Mansur, 1979a: 37). Haluk Mansur, Töre’nin 100. sayısında “Rus Emperyalizmi İnhitatın Eşiğinde” adlı yazısında Çarlık Rusya’nın ardından 1917 Ekim Devrimi sonrasında kurulan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin Marksizm’i seferber eden rejim değişikliğinde başarı sağlayamadığını yazmıştır. Mansur’a göre SSCB’de esir halklar üzerinde uygulanan politikalar milletlere reel olarak tersi bir etkide bulunmuştur. Şöyle ki her ne olursa olsun esir milletler kendilerini Ruslardan daha üstün görmüş ve millî kültürlerini muhafaza etmişlerdir. Ayrıca dinî kitleleri uyuşturan bir afyon olarak tabir eden bu Marksist düzen, dinin modern çağlarda da önemli işlevleri yerine getirdiği gerçeğini kapatamamıştır. İslami yenileşme hareketleri pek çok ülkede kendini göstermiş ayrıca Rusya’da da Müslümanların nüfusu hızla artmıştır. Sovyetler her ne yaparlarsa yapsınlar kurmak istedikleri düzenin içerden çatlamasına engel olamamışlardır. Bu bakımdan Mansur’a göre Sovyet Rusya’nın inhitatı yakındır. “Esir milletlerin din, dil, tarih, kültür, töre ve gelenekler gibi manevi ve milli varlıklarını kurutarak birlik ve beraberlik duygularını ortadan kaldırmak için büyük ümitle seferber edilen Marksizm, yarım yüz yılı aşan bir icraate rağmen başarı kazanamamış, bilakis sözü geçen değerlerin daha da güçlenmesini intacetmiştir”(Mansur, 1979b: 31). 135 Bu tespit ayrıca devrin sınıf mücadelesi üzerine kurulmadığı gerçeğini ortaya çıkarırken millî benliklerini koruyan, milli fayda adına var olma gayreti taşıyan milliyetçi halkların da, her türlü baskı ve zorlamaya karşı varlıklarını her daim sürdüreceklerini de ortaya çıkarmış bulunmaktadır. Töre’nin 101. sayısında Erol Güngör, “Elli Yılın Çocukları” adlı yazısında, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e kadar pek çok dönemde eğitimin yeni nesillerin yetişmesi için önemli bir yer teşkil ettiğini belirtmektedir. Yeni bir düzenin meşru kılınabilmesi açısından çocuklara verilen eğitimin önemli olduğu üzerinde duran Güngör, ilkokul ve ortaokullarda devletin kendi ideolojisi ekseninde çocukların müfredatına karar verdiğini bu bağlamda özellikle ilkokul için vatandaşlarını teşvik ettiğini belirtiyor. Milli eğitimin yeni yetişen nesiller için büyük önem atfetmesi noktasında Güngör, devlete karşı marksizm gibi ideolojilere ve milli kültürü deforme edecek yayınlara yer veriyor olması açısından eleştirilerde bulunmuştur. “Çocuklar her şeyden önce ‘toplumdaki menfaat çatışmalarının şuuruna varma ve Marksist ihtilalin karşısında olan her şeye kin besleme’ esasına göre yetiştirilmektedirler. Günümüzde hükümet politikasının eğitimde milli kültürü kaldırma prensibi de bu gelişmeye yardımcı olmaktadır” (Güngör, 1979c: 5). Töre’nin 103 ve 104 sayılarında İbrahim Özdemir’in kaleme aldığı “Hicret’in Aydınlığında Bir Hesaplaşma” adlı yazıda Özdemir, komünizmin ahlak dışı olduğunu ve insanı da madde olarak gördüğünü belirtmektedir. “Komünistler ahlâk, fazilet hak ve adalet kavramlarını çiğnerler. Bunların izâfilik ile izah ederek, fert ve toplum hayatındaki yapıcı gücünü çürütmeye çalışırlar. Bu konuda daha da ileri giderek derler ki: ‘Namus ve ahlâk ne demektir? Bunlar modası geçmiş çağdışı kavramlardır. Hele din, insanı köle yapan onun yaşama hakkını hiçe sayan bir afyondur” (Özdemir, 1979- 1980: 3-4). Töre dergisinin antikomünist bakış açısını din kurumunu ve ahlaki değerleri öne çıkararak vurguladığı görülmektedir. Derginin komünizm karşıtlığını savunmaktan ziyade neden komünizme neden karşı olduğunu da aydınlattığı görülür. Bu bağlamda Ayhan Tuğcugil’in kaleme aldığı “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi”nde marksizm bir teori olarak incelenmiş ve ilmi gerçeklikten uzak bir 136 zeminde olduğu için saçma bir ideoloji olarak sunulmuştur. Marksizmin ilmî gerçeklikten uzak oluşu ve kendisini bilimsel olarak tanımlama gayreti karşısındaki durumu için “skolastik şizofreni” kavramı kullanılmıştır. Töre dergisinin gençliğin bu yıkıcı ideolojiye -komünizme- kapılıp gitmemesi adına aydınlatıcı yazılar sunmakta olduğu ve kaynak kitaplar önermekte olduğu görülür. Ayrıca Türk Milli Eğitim Sistemi’ne verdiği öneme bakıldığında Töre’nin milli eğitim aracılığıyla komünizm ideolojisinin zararlı olduğunun aydınlatılması gerekliliğini vurguladığı da görülmektedir. Derginin perspektifine bakıldığında eğitim sisteminin bu faaliyetleri yerine getirmesi gerekliliği Türk milliyetçiliğini benimseyen gençlerin yetiştirilmesi adına elzemdir. 4. 2. 3. Güncel Olaylara Milliyetçi Perspektif 12 Mart 1971 Muhtırası Türk demokrasi tarihinde önemli bir olay olarak zikredilmektedir. 1971 Muhtırası’na giden süreçte Türkiye’de yaşanan öğrenci hareketleri ve aydın kesimin sol camiada kümelenmesi Türk milliyetçilerini ve ülkücü gençleri tedirgin eden olaylar olmuştur. Derginin 1972 10. sayısında “Genel Durum” başlığı altında 12 Mart Muhtırasına ve 12 Mart sonundaki sürece ayrılmıştır. Burada komünist harekete karşı milliyetçi hareket savunulmuş ve ülkücü gençlik vatanın savunulması noktasında öne çıkarılmıştır. 12 Mart Muhtırası’nın ülkedeki anarşist havayı sonlandıramadığı üzerinde durularak suçluların cezalarını bulmadıkları ve komünizm tehlikesinin yurttan tamamen silinmediği üzerinde durulmuştur. “Komünizm tehlikesinin kapımız zorladığını duymayan sağır vicdanlar, milliyetçi hareketin asil direnişini de anlayamıyordu. Bu yüzden, kızıl eşkıya karşısında ısrarla direnen tek güç, milliyetçi aydınlarla ülkücü gençlik oldu” (“Genel Durum”, 1972a:5). “Görülüyor ki, tehlike bütün şiddetiyle devam etmektedir. O halde, ülkemizin kaderi gene milliyetçi ve ülkücü gençlik ile onlara inanan halkımızın uyanık bekçiliğine emanet edilmiştir. Devletimizin mes’uliyeti eninde sonunda gene inançlı ve cesur Türk milliyetçilerinin omuzlarına yüklenecektir. Vatanımızı biz koruyacağız. Türklüğü biz yaşatacağız. Hazırlıklı ve dikkatli olalım” (“Genel Durum”, 1972a:6). 137 Derginin 10. sayısında ülkenin içinde bulunmuş olduğu duruma nispeten “Vatan Mübarek” şiiri yayımlanan Rahim Balcıoğlu’nun dizeleri ülkenin tehdit içinde olduğu ve kurtaracak vatan evlatlarına muhtaç olduğu vurgulanmıştır. “Acı anacığım, bin yoğun acı Gayri sarmıyor balı, yağın böreğin.. Tehdit ülkemin dört bir yanı Kurban olam anam, doğur ilacı” (Balcıoğlu, 1972: 23). Töre’nin 15. sayısında “Genel Durum” başlığı altında memleketin kötü gidişatı değerlendirilmiş ve ülkeye refah ve huzurun gelmesi için Türk milliyetçiliğinin iktidara gelmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Ayrıca Töre dergisinin önemle vurguladığı sol karşıtlığı bu dönemde CHP ‘de yaşanan hareketlilik üzerinden tekrar endişeyle vurgulanmaktadır. CHP’nin kendi içinde Ecevit ile değişime gitmesi ve bu anlamda sol kesime bir adım daha yaklaşması dergi mensuplarınca endişeyle karşılanmıştır. “1970 CHP Kurultayında başlayan, aşırı sol mu, tarihi CHP çizgisi mi? Çekişmesi neticeye ulaşmış ve Atatürk zamanında CHP’yi ele geçirmek isteyen Marksist kadro, emelini Bülent Ecevit vasıtasıyla gerçekleştirmişti. Bu durumu kabul edemeyen CHP’nin tanınmış simaları partiden bir bir ayrılmaya başlamışlardır. Ayrılan yeni bir parti kurarak veya başka bir yolla CHP’deki aşırı solcu gelişmeyi zayıf bir duruma getirebilirse, tarihi vebalden belki bir miktar kurtulmuş olacaklardır” (1972c: 4). “Türkiye’nin kudretli ve müreffeh bir ülke haline getirilmesi için milliyetçilerin dışında bütün siyasi görüşler denenmiştir. Uygulama ülkeyi bugünkü ortama sürüklemiştir. Şartlar ve milli ihtiyaçlar Türk milliyetçiliğinin iktidar olmasını zaruri kılmaktadır. Türkiye’ye hakim kuvvetler bu ihtiyacı görünceye kadar buhranın devam edeceği muhakkaktır” (1972c: 4). Dergi açısından Türk milliyetçiliğini öne çıkaran durum ve olaylar dönem içinde milliyetçi perspektiften değerlendirilmiş ve gerekli yerlere gönderme yapılmıştır. Özellikle hükümetin tutumunu eleştiren yazılar dergi içeriğinde mevcuttur. 1974 yılının 35. sayısında “Genel Durum” başlığı altında Tuğcugil’in kalemiyle (Sayfa: 6-7) “bozkurt” sembolüne karşı CHP Milletvekillerinin tutumları eleştirilmiştir. 138 “…Ve bugün Büyük Millet Meclisi çatısı altında CHP milletvekilleri ‘it-kurt, it-kurt’ diye tempo tutabilmekte, CHP’li Ankara Belediye Reisi ilk icraat olarak yerli imalat otobüslerin üzerindeki bozkurt amblemlerini sökebilmekte (Bussing firmasının aslanına dokunulmamıştır!) bozkurt rozeti taktıkları için öğretmenler sürülmekte, öğrenciler dövülmekte, bıçaklanmakta, öldürülmektedir”(Genel Durum, 1974: 6-7). Derginin 16. sayısında “Genel Durum” başlığı altında yer alan yazıda (1972:3-7) dönemin CHP Genel Başkanı olan Bülent Ecevit’in düşünceleri eleştirilmiş ve Ecevit’in Türk milletine aidiyet hissetmediği belirtilmiştir. Özellikle bir milleti tanımlamanın “dil” kriterine bağlı olmasını anlamsız bulan Ecevit, Töre dergisi mensuplarınca ağır bir şekilde eleştirilir ayrıca milli savunmaya yeteri kadar önem vermediği de dikkat çekilir. Burada Ecevit’in milli bilince sahip olmadığı vurgulanarak derginin milliyetçi yapısının öne çıkarıldığı görülmektedir. “Dil farkı gözetmeksizin milliyetçilik (!) yapacağımıza göre , 10-20 sene sonra resmi dilimizin Rumca, Ermenice veya Rusça olmasında ne mahsur var? Esas olan refah değil mi? Ecevit bu refahı neden Türkiye’deki insanlar için istiyor da mesela Yunanistan, Kenya veya Grönland için bu çabayı göstermiyor? Dil, tarihi miras, kültür önemli olmayınca bu soruya da ancak tek cevap verilebilir: Çünkü Ecevit hasbelkader Türkiye’de doğmuştur ve Türkiye’deki bir siyasi partinin başkanlığını almıştır” (1972d:5-6). Bundan ziyade yazının devamında “CHP’nin Yeni Politikası ve Türkiye” başlığı altında Ecevit’in uygulamaya çalıştığı iktisadi politikanın maddi imkanları birey bazında geliştirmeye çalışması ve bu anlamda toplumsal refah yerine kişisel ihtiyaçların lüks bir şekilde karşılanmasına odaklanılmasının eleştirildiği görülmektedir. Türk milliyetçileri kişinin menfaatini değil Türk toplumunun menfaatini korumaya gayretli olduğundan Ecevit’in bu politikası da eleştirileri üzerine çekmiştir. “1973 seçimlerine gidilirken CHP mideye hitap edecek, tüketimin cazibesini kullanacak, AP, onunla aynı sahada yarışa kalkışacaktır. Türk Milliyetçileri ise cesaretle, ‘Bugünün topla refahı yerine yarınki güçlü ve müreffeh Türkiye’, ‘Ucuz sigara yerine çelik sanayii’, ‘Tüketim yerine tasarruf’ inançlarını savunacaklardır. Türk milletini tanıyanlar, onun günlük menfaati değil milli menfaati müdafaa edeni dinleyeceğini bilirler” (1972d: 7). 139 “Türkeş’in Ege Gezisi” başlığı altında verilen yazıda 1961 Anayasası’na “Milliyetçilik” esasının korunması gerekliliği üzerinde Türkeş’in konuşmalar yaptığı belirtilerek Türkeş’in görüşüne sahip çıkan Töre dergisi ”Milliyetçilik” esasını Türk milletinin temel felsefesi olarak yorumlar.“Türk Devleti’nin temel felsefesi, onun Anayasasında layık olduğu yere oturtulmalıdır” (1972d: 7). Necmettin Hacıeminoğlu “Milliyetçiliğin Kültür Temeli” adlı yazısında (1972e: 12-15) Türk milliyetçiliğinin bilgi, kültür ve duygu temeli üzerine kurulduğundan bahsetmektedir. Yeni yetişen nesillerin milliyetçi tutumunun gelişmesinde Türk eğitim sisteminin eksikliklerini öne çıkararak eğitim sisteminin gerekli işlevi yerine getirmediğini belirtir. Eğitim sisteminin gelecek nesiller için işlevsel bir Türk milliyetçiliği bilgi birikimi sunamamış olmasının da kişinin de kedisini hepten bilgisizliğe bırakmasını meşru kılmayacağını belirtir. Hacıeminoğlu’nun milli eğitimin Türk milletine bağlı milliyetçi nesiller yetiştirmekten uzak olduğu saptamasına karşı Türk gençlerine okuma önerilerini derginin daha önceki sayısında verdiğini de görmekteyiz. 13. sayıda “Milliyetçi Gençliğin Kitaplığı” yazısında (1972d: 12-16) gençlerin fikri yapısının oluşması açısından düzenli bir okuma listesine sahip olmaları gerektiği ve bu bağlamda hangi eserleri mutlaka okumadan geçmemeleri gerekliliği de vurgulanmıştır. “Bilgi temeli, önce Türk tarihini bir bütün halinde öğrenmekle atılır. Nereden geldiğimiz, hangi duraklara uğradığımız ve ne gibi merhaleler aştığımız teferruatı ile bilinmelidir…Bu bilgiler her yaşta ve çağda öğrenilebilir. Tabii ne kadar erken öğrenilirse o kadar iyidir…İnsan bu bilgilerin büyük bir kısmını okullarda alabilir.Geri kalanını da diğer devlet kuruluşları yardımı ile kazanmalıdır…Fakat ne hazindir ki devletimizin böyle bir meselesi ve niyeti yoktur. Her şey şahsi gayrete bırakılmıştır. Hatta, kendi tarih ve kültürümüz kasten ihmal edilmektedir” (Hacıeminoğlu, 1972e: 12-13). Nahit Dinçer de “Millî Kültürde Dinin Yeri ve Milli Şahsiyet” adlı yazısında (1972b: 19) okullarda millî kültüre dair eğitimin yeterince verilmediğine değinmekte ve bu durumdan yakınmaktadır. “Bugün okullarımızda, kendi kültürümüzü duyurmak, yaşatmak bir ödev haline gelmelidir. Ne yazık ki, okulumuz yığma ve yarım bilgiler veren, sınıfları kalabalık, gençler yığını olmaktan 140 kurtulamamıştır.Okulumuz dil, din, sanat dediğimiz, manevi kültürümüzün direkleri ve temelleri olan an’anelerimiz yaşatmış mıdır? Ve yaşatmakta mıdır? Bu sorulara müsbet cevap vermek zordur” (Dinçer, 1972b: 19). Necmettin Hacıeminoğlu, “Ülküsüzlük ve Ülküsüzler” adlı yazısında (1972f: 23-27) aydın kesimin bir ülküden yoksun oluşunu eleştirmektedir. Komünistlerden sayıları fazla olan bu aydın kesimin kafalarında ciddi bir fikir ve gönüllerinde milli bir ülkü olmadığı için komünistler kadar cesur olamadıklarını belirtir. Aydın kesime musallat olan duyguları nemelazımcılık, menfaatçilik ve korkaklık olarak belirleyen Hacıeminoğlu bu ülküsüzlüğün devletin geleceği adına endişe oluşturduğu üzerinde durmaktadır.“Görülüyor ki aydınlarını milli ülküden mahrum yetiştiren bir millet, tehlikeli ve karanlık günlerinde sahipsiz kalmaktadır. Oysa: Sahipsiz olan memleketin batması haktır. Biz sahip olursak bu vatan batmayacaktır” (Hacıeminoğlu, 1972f: 27).Hacıeminoğlu’nun burada “Biz” dediği kimseler, ülkücü milliyetçi kesimdir. Töre dergisinin 18. sayısında (1972b: 3-8) Alparslan Türkeş’in “Dış Politika Gelişmeleri” yazısına yer verilmiştir. Burada Türkeş, çağın milliyetçilikler çağı olduğunu belirterek dünya siyasetinde güncel olayların bir özetini sunmaktadır. Türkiye’nin içinde bulunmuş olduğu durumu yansıtabilmek açısından bir ön veri olarak sunulan dış politika olayları, komünist ya da kapitalist ülkelerin ideolojilerinden vazgeçerek kendi milli menfaatleri uğruna silahlanma yarışına girmiş olduklarından bahseder. Burada Türkeş, Türkiye’nin bir Orta Doğu ülkesi olması bakımından önemli jeopolitik konumuna dikkat çekmiştir. Bunu yanı sıra İkinci Dünya Savaşı’nın ardından yapılanan kapitalist ve komünist blokların Türkiye’yi kendi milli menfaatleri doğrultusunda kullanmak amacında olduklarını ve bu nedenle Türkiye iç siyasetinde istikrarsız yönetiminde etkisiyle bir huzursuzluk ortamı oluştuğuna dikkat çekmektedir. “Hiçbir ülkede proletarya sınıfının dışında kalan diğer sınıflar yok edilerek ortadan kaldırılamamış olduğu gibi, milliyetçilik görüşünden ayrı bir sistem de gelmemiştir. Komünist rejimlere sahip olmalarına rağmen, bir çok komünist memleketler milli menfaatler çatışması yüzünden birbirleri ile kanlı bıçaklı düşman haline gelmişlerdir” (Türkeş, 1972b: 3). 141 “Birbirleri ile mücadele eden büyük kuvvetler ‘A.B.D., Sovyetler Birliği, Batı Avrupa’ Türkiye’yi kendi kontrolleri altında bulundurmak istemektedirler. Bunun için de gizli açık bir çok tedbirlere başvurmaktadırlar. Nato üyesi bulunan ve batı ile birlikte saf tutmuş olan Türkiye’yi bu durumdan çıkararak, Sovyetler blokuna katmak için Sovyetler geniş faaliyetler düzenlemişlerdir” (Türkeş, 1972b: . Türkeş bu yazısında ülkelerin bloklanma yarışlarından ziyade milli menfaatleri üzerinde durduklarından bu bakımdan herhangi bir fikir sisteminin “Milliyetçilik” fikir sisteminin yerini almadığını göstermeye çalışmıştır. Bu bakımdan milliyetçiliği işlevsel bir fikir sistemi olarak ortaya koymuş ve dönemin milliyetçilikler çağı olduğu vurgusunu da yapmıştır. 1973 yılının Şubat sayısında (1973: 3-9) Orhan Türkdoğan’ın kaleme aldığı “Türk Jeopolitiğinin Hedefleri” adlı yazıda Türkdoğan Türkiye’nin stratejik olarak önemli bir coğrafyaya sahip olduğundan bahsederek, Türkiye üzerinde oynanan oyunlardan bahsetmektedir. Kıbrıs’da “Megalo-İdea” hayali, Arap dünyasında “Panİslamist” düşünceler, komünistler ile kapitalistlerin ortaklaşa tezgahı olan “Kürtçülük” hareketi ve Ermenilerin doğu illeri için kurmuş olduğu hayaller üzerine Türkiye’ye düşmanlık beslemesi meseleleri Türk dış politikasında önemli olaylar olarak yorumlanmaktadır. Bütün bu sıkıntıların dışında Türkdoğan ülkeyi yarım ay şeklinde saran bir komünizm tehlikesinin varlığına da dikkat çeker.“Hem Balkanlardan hem de Karadeniz ve Kafkaslardan ülkemizi yarım ay şeklinde saran bir diğer tehlike de komünizmdir” (Türkdoğan, 1973: 6).Türkdoğan bütün bu tehlikeler karşısında yapılması gerekenin milliyetçi ve disiplinli bir kadro ile ülke yönetimini sürdürecek bir iktidarın yönetimde olması gerekliliğidir. Çıkarcı gruplar yerine milletin yükselmesini sağlayacak ve ülkesi için kendisini feda edebilecek milliyetçi bir zihniyete sahip yönetime ihtiyaç vardır. “Görülüyor ki Türk jeo-politiğinin ilk yönelimi toprağımızı ve üzerinde yaşayan insanımızı dört bir taraftan saran ahtapotlara karşı güçlü ve sonuna kadar milliyetçi, disiplinli ve ülkücü bir kadro ile savunmak olmalıdır” (Türkdoğan, 1973: 6). “Demokrasinin bozulmaması, köklü devrimlerin yapılması ve disiplinli bir gençlik kitlesi yetiştirmek için eğitimin yoğunlaştırılması gerekmektedir. Bu da ancak çıkarcı gruplar yerine halkımızın yükselmesini sağlayan ve kendilerini ülkesi için 142 adayan bir idealist kadronun iş başına geçmesiyle mümkündür” (Türkdoğan, 1973: 7). “Milliyetçiliğimiz hem jeo-politiğimizin hem de kalkınmamızın gereğidir. Bu nedenle gerçekçidir. Yeter ki bu kaynağa Milli Mücadeleden sonra bir defa daha dönmesini bilelim” (Türkdoğan, 1973: 9). Oğuzata Altaylı derginin 24. sayısında kaleme aldığı “Türkiye’de Yeraltı Sineması” adlı yazısında (1973: 56-57) Türkiye’de kültürel otoritenin olmamasını eleştirerek, “yeraltı sinemaları”nın kurulmasının da zaten tehlike içinde olan kültürel otoriteyi olumsuz anlamda etkilediğinden bahseder. Altaylı Türk gençlerinin kültür emperyalizmi ile ahlak dışı bir alana itilmek istendiğini belirterek kültürel otoritenin olmadığı toplumların yarınlarının felaketlerle dolu olacağına dikkat çeker. “Devletin kültürel otoritesi ise, kaynakları itibariyle; din, dil, aile, hukuk, eğitim ve sanat gibi kültür müesseselerinin tarih boyunca yaptıkları işbirliğindeki tecrübelere dayanan ve vicdanlarda inanç halinde yaşayan bir otoritedir” (Altaylı, 1973: 56). “Kültürel otoriteye dayanmayan ve sadece fizik gücüyle ayakta durmak isteyen bir devletin uzun zaman varlığını devam ettirmesini düşünmek mümkün değildir Ancak bu durum böyle olduğu halde devletimiz, kasıtlı olarak, Batı kaynaklı, milli yapıda temellenmeyen, sağlıklı bir toplum yaratmak ve siyasi varlığımızı korumak gücünden yoksun, taklitçi ve sahte bir otoriteyle ayakta tutulmak istenmekte ve sadece bu sebepten, mevcut anarşinin önü alınamaktadır” (Altaylı, 1973: 56). 1973 yılının 26. sayısında “Dokuz Işık Açısından Sanat ve Edebiyat Üzerine Notlar” yazısında (1973: 59-63) Sadık Kemal Tural, Töre dergisinin sanat ve edebiyata da yöneldiği üzerinde durarak millî kültürü hiçe sayan pek çok film, tiyatro gibi kültürel unsurların Türk millî kültürü açısından tehlikeli bir durum arz etmesi nedeniyle Töre’nin bu konuyla da ilgileneceğini yazmıştır. “Yerli ve milli birlik, beraberlik ve milliyet şuuru ile tarih şuuru telkin eden eserler oynamayan bir tiyatro dünyamız var. Töre dergisi bu konuya da el atmıştır. Perde konusunda tezi olanların sahne meselesinde de söyleyecek sözleri olduğu böylece ortaya çıkmıştır” (Tural, 1973: 59). 143 “Töre’nin başlattığı bu hareket, Milliyetçilerin büyük silkinişlerinin ve meselelere sahip çıkışının yeni bir örneği idi. Türk sanat ve edebiyatına dair düşüncemizin ortaya konulması, milliyetçi cepheyi memnun etmiştir” (Tural, 1973: 60). “Bizim hareketimize göre, sanat ve edebiyat millet içindir. Dokuz Işıkçı sanat hareketi, milletin değerlerini billurlaştırmayı ve bu yol ile ebedileştirmeyi esas alır” (Tural, 1973: 63). “Dokuz Işıkçı Sanat ve Edebiyat Hareketi Türklüğün aynası ve mesajı olacak eserlerin yaratılmasında; Türk sanat geleneği ve Türk estetiğinin ortaya konmasında; millet zevk ve güzellik duygularının yüceltilmesinde öncü olacak ve bu arada, kültür bütünleşmesini gerçekleştirecektir”(Tural, 1973: 63). Ahmet Cebeci derginin 27. sayısında (1973: 34-48) “Bulgaristan Türkleri” adlı yazısında tarihi ve bugünüyle Bulgaristan Türklerinin durumuna yer vermiştir. Her nerede olursa olsun Türk milletine mensup olan toplulukların ihtiyaçlarına ve sıkıntılarına kulak veren Töre dergisi kadrosunun Turancı yaklaşımı, Bulgar Türklerinin uğradığı haksızlığın da sesi olmuştur. Cebeci Bulgaristan’da Rusya’nın Panslavizm politikası etrafında topladığı Bulgar Slavlarının Türkleri nasıl katlettiği üzerinde durmuştur. 93 Harbi sonrasındaki dönemde Türklere karşı aynı sindirme politikası devam etmiş ve komünist dönemdeki politikalar çok daha sert olmuştur. 1944 yılında Kızıl Ordu’nun Bulgaristan’a girmesiyle krallığa son verilip komünist hükümet kurulmuştur. Bu komünist hükümetler Türkleri kısa yoldan Bulgarlaştırmanın yollarını aramışlar ve bu yolda İslam dini aleyhine de propaganda yapmaya başlamışlardır. Türk çocuklarının Türkçeyi bırakıp Bulgarcayı daha iyi öğrenmeleri için bir takım baskılar yapılmıştır. Komünist hükümet Bulgaristan’da bulunan Türklere işkenceler yapmış ve Türkleri Türk sınırlarına sürmüştür. İzlenen göç politikaları Bulgaristan’daki Türklerin katledilmesinin önüne geçmemiştir. 1973 yılında İslam Ülkeleri Konferansı’nda bu katliama dikkat çekilmiş fakat bu katliamın durdurulmasına engel olunamamıştır. Cebeci Bulgaristan Türklerinin varlığının Türkiye’nin tutumuna ve Birleşmiş Milletlerin nezdinde hareket edip etmeyeceğine bağlı olduğunu belirterek yazısına son vermiştir. “Netice olarak Bulgaristan’da halen 3,5 milyonu bulan büyük bir Türk kütlesi yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. 144 Bulgar Komünistler Partisinin elimizde bulunan bütün gizli ve açık kararları, resmi Bulgar neşriyatı ve olaylarla ilgili belgeler, Bulgar hükümetinin bir tek Türk bırakmayıncaya kadar bu cinayetleri sürdüreceğini ispatlamaktadır. Bulgaristan Türklüğünün varlığı Türkiye’nin tutumuna ve Birleşmiş Milletler nezdinde harekete geçip geçmemesine bağlı olduğu ortada olan bir gerçektir” (Cebeci, 1973: 46). 1973 yılının 29-30. sayısında “Genel Durum” başlığı altında Türkiye’nin içinde bulunduğu sıkıntılara yer verilmiştir. Burada milli ekonominin sağlanması ve Türkiye’nin kalkınması açısından önemli olan faktörün milliyetçi ilme sahip bir iktidardan geçtiği vurgulanmıştır. “Gittikçe darlaşan boğazlardan kurtulmanın çaresi yurt için ihtiyaç duyulan yatırım malı ve üretim araçlarını yapabilme yeteneğini milli sanayimize kazandırmak, yani diğer bir deyimle, milli ekonomiye milli tasarrufları milli kaynaklara dayanarak yatırımlara dönüştürmek imkanını sağlamaktır. Bu, hiç şüphesiz sanayi alanında girişilecek çok geniş kapsamlı reformlarla elde edilebilecek bir sonuçtur… Bu reformlar da ancak milliyetçi ilmi görüşe sahip güçlü kadroların iktidarıyla olur” (Genel Durum, 1973a: 63). 1973 yılının 31. sayısında “Genel Durum” başlığı altında yer verilen yazıda Bülent Ecevit’in “Bayram gazetesi”nde yazdığı makalesinde kullanmış olduğu kavramın eleştirildiği görülmektedir. Ecevit’in “Ortanın Solu” politikası sol cenah tarafından memnuniyetle karşılanmasına vesile olmuşken Töre kadrosu açısından hoş karşılanmamıştı. Ecevit’in yayımlanan makalesindeki düşüncelerini Marksistlerin düşünce sistemine benzeten Töre kadrosu Ecevit’in Marksist olduğunu ve bu durumun da farkında olmadığını açıkça belirtmiştir. Ecevit’in kullanmış olduğu “Ekonomik Milliyetçilik” kavramını eleştiren Töre kadrosu bu kavramı Marks’ın öne sürdüğü “alt yapı üst yapıyı belirler” düşüncesinin bir ürünü olarak görmüş ve milli menfaatlerden önce “millet” mefhumunun geldiğini bu bağlamda “Ekonomik Milliyetçilik” kavramı yerine “Milliyetçi Ekonomi Tatbikatı” kavramını öne çıkarmıştır. “Evet, önce millet teşekkül eder; ancak ondan sonra bu cemiyet biriminin iktisatta, siyasette ve sairede reaksiyonları hücum ve savunmaları belirir. Yani ekonomik milliyetçilik değil, milliyetçi ekonomi tatbikatı olabilir” (Genel Durum, 1973b: 9). 145 “Özetlersek: ‘Ekonomik milliyetçilik’ lafı, sebeple netice, gayeyle vasıta arasındaki bağı yanlış koyması bakımından ‘kapı tokmağı’ yerine ‘tokmak kapısı’, ‘ev penceresi’ yerine ‘pencere evi’ demeye benzer” (Genel Durum,1973b: 9). 1973 yılının 31. sayısında Serçinlioğlu’nun kaleme aldığı “TRT’nin Künyesi” adlı yazıda (1973: 59-63) TRT’nin yapmış olduğu yayınlar üzerinden bazı tahlillere yer vermiştir. Burada Serçinlioğlu, TRT’yi Türk kültürüne yeterince sahip çıkmadığı, sol görüşlere fazlasıyla yer verdiği ve buna karşı milliyetçi kimselerin adının çok az yer aldığı bir yayıncılık faaliyeti sürdürmeleri konusunda eleştirmektedir. Ayrıca Türk dilini özensiz kullanıyor olmasından dolayı da TRT’nin dil kullanımını “tatlı su Frenkleri” ne benzetmektedir. Serçinlioğlu’nun yazısında TRT’nin yayınlarına karşı bazı eleştiriler şu şekilde öne çıkar: “Dünya sanatı içine Türk sanatını almak tenezzülünde bulunmadılar; lûtufedip, Türk sanatından iki kelime ile bahsetmediler” (Serçinlioğlu, 1973: 61). “Geçen ki yayında, cenaze namazının kılınışını atlayarak, ‘helallaşma’ bölümü; definde de, ‘Kur’an okunuşunu’ atlayarak, bazı bölümleri verdi. Gündüz bunları da vermemişti. Canlı yayının tesirinden korkuyor olmalıydı. Milli kültürümüzün canlı bir unsuru olan dinimizin tezahüründen korkuyor olmalıydı” (Serçinlioğlu, 1973: 61-62). “TRT’nin felaket derecesindeki uydurma dilini tenkit etmek için dilci olmak gerekmez. Her Türk aydını bunu rahatlıkla görebilir” (Serçinlioğlu, 1973: 62). 1975 yılının 45. sayısında “Töre’den” adlı bölümde TRT’nin özerkliği meselesi gündeme getirilmiş ve TRT’nin yayın faaliyetlerinin ülkenin içinde bulunduğu durumlar bakımında önem atfettiği belirtilmiştir. Günümüzde propaganda harbi olduğu ve bu harbin silahlarının da televizyon yayıncılığı ve dergiler gibi unsurların aracılığıyla var olabileceğine dikkat çekilmiştir.“Propaganda harbi dağlarda, ovalarda değil, üniversitelerde, sendikalarda, sokaklarda dövüşülür. Cephanesi mermi, bomba değil, yazı ve sözdür. Tüfek, top yerine gazete, dergi, radyo ve televizyon kullanılır” (Töre’den, 1975a: 2). 146 TRT’nin CHP ve sosyalistlerin propaganda aracına dönüşmesinin endişesini taşıyan Töre kadrosu yayıncılık faaliyetlerinin etkililiğini bir kez daha bu yazıyla öne çıkarmış ve kendi varlığını da dolaylı olarak Türk milliyetçiliğine uzanan ellerin kırılması noktasında meşru bir silah olarak öne çıkarmış bulunmuştur. 1975 yılının 46. sayısında “Töre’den” bölümünde yer verilen “Ecevit ve TRT” adlı yazıda Tuğcugil, TRT yayınlarının neden bu kadar önem atfettiği üzerinde durmuştur. Yine bu yazıda sol kesimin ve sosyalistlerin yanında duran özerk olmayan bir TRT’nin varlığı ifade edilmeye devam edilmiştir. “TRT Türkiye’nin tek radyo ve televizyonudur. Onun yanlışlarını, yalanlarını düzeltecek ikinci bir radyo veya televizyon mevcut değildir. Üstelik TRT, bilhassa Türkiye’nin köylü kesiminde –gazetelerin erişemediği bölgelerde- tek haber kaynağıdır. Ve bu TRT günde yirmi dört saat, komünist ülkelerin radyo programlarıyla, Nazi propagandasıyla rahatça rekabet edebilecek bir ustalıkta CHP ve sol propagandası yapmaktadır. Tek haber vasıtasının TRT olduğu kesimlerde ise bu propaganda ‘tutsak dinleyiciler’ üzerinde ‘beyin yıkama’ niteliğine bürünmektedir” (Tuğcugil, 1975: 2). 1975 yılında I.Milliyetçi Cephe Hükümeti’nin kurulması hasebiyle Güngör’ün 48. sayıda kaleme almış olduğu “Milliyetçiler Arasında Birlik Meselesi” adlı yazıda (1975: 21-27) milliyetçiliğin ideolojik boyuttan tedricen siyaset sahnesine yol almasından bahsedilmektedir. Güngör bu yazıda Türk milliyetçilerinin ayrıldıkları noktalardan da kısaca bahsederek milliyetçi cephenin varlığının uzun süre korunmasının mümkün olmadığını fakat ülkenin birlik ve bütünlüğünü sağlama noktasında faydalı bir işlevi yerine getirmiş bulunduğunu yazmaktadır. “Görülüyor ki milliyetçilik ‘birlik’ prensibine dayanmaktadır ve milliyetçiler de bir memlekette birliği kurmak veya ayakta tutmak için uğraşan insanlardır. Bir taraftan bu ortak gayeleri, bir taraftan da bölücülere karşı takındıkları ortak tavır bakımından milliyetçilerin birleşik hareket etmeleri kadar tabiî bir şey olamazdı ve nitekim bu hareket gerçekleşti” (Güngör, 1975: 27). 1974 yılında Kıbrıs Barış Harekâtı hasebiyle Töre dergisinin yayın yönetmeni Emine Işınsu, Milliyetçi Hareket Partisi lideri Alparslan Türkeş ile bir röportaj hazırlamıştır. Törenin 39 ve 40. sayılarının birlikte yayınlandığı bu dönemde güncel siyasi olaylara ilişkin görüşlerin milliyetçi cephe tarafından nasıl yorumlanacağının 147 derginin duruşu açısından kıymetli olduğu siyasi liderlerden Türkeş ile yapılan röportajdan da anlaşılabilmektedir. Kıbrıs Barış Harekâtına yönelik yapılan bu konuşmada (1974, Sayı: 39-40: 3- 4) “Neden Türkiye kazandı?” sorusunun yerine “20 Temmuz’a kadar neden hep Yunanistan kazandı?” sorusunun sorulması gerektiğini belirten Türkeş, Yunanlıların bugüne kadarki başarılarını “Megalo İdea”larının olmasına bağlamıştır. Bu bakımdan Türk milletinin milli ülküden uzak kalmış bulunmasını da eleştirmiştir. Alparslan Türkeş ile yapılan konuşmada (1974, Sayı: 39-40: 4-5) bir yandan politik olaylar konuşulurken diğer yandan milli silah üretimine ilişkin de yorumlar yapıldığı görülür. Amerika ile haşhaş üretiminden doğan kriz nedeniyle Amerika’nın Türkiye’ye sağladığı askerî yardımı kesme meselesi bu noktada milli savunmanın da önemini bir kez daha gündeme getirmiştir. Türkiye’nin kendi askeri araç gereçlerini kendisinin üretebilmesi noktasında yapılan tartışmalar Türkiye’nin hiçbir devletin yanında sürekli olarak yer almaması gerektiği tecrübesini dönemin siyasetçilerine kazandırmıştır. Bu bakımdan NATO’da yer almasından ziyade Türkiye’nin Amerika’nın kararlarına boyun eğmeyeceği de yapılacak olan çok yönlü siyasetle bu bağlamda Sovyet Rusya ile zaman zaman Ecevit hükümetinin yakınlaşmasıyla da somut bir hal almıştır. Bu duruma Töre dergisi yayınları açısından bakıldığında Kıbrıs harekat sırasında Sol cenaha yakınlaşan Ecevit’in Tuğcugil ve Yahnici tarafından 41. sayıda (1974:7) eleştirilmesine neden olmuştur. Kıbrıs Barış Harekâtına ilişkin pek çok detayın Töre dergisinde yer almış olduğu görülür buna Türk Mukavemet Teşkilâtı (TMT)’nın bu döneme kadar ki mücadeleleri ve kullanmış oldukları armalar da dahildir. (1974, Sayı: 39 - 40: 10-19). TMT’nin Kıbrıs’ta göstermiş olduğu başarılara yer verilmiş ve “Tanrı Türk’ü Korusun” sözüyle bu bölüme son verilmiştir. Milliyetçi cenah tarafından çok daha fazla önem atfeden Kıbrıs Türkleri ve Batı Trakya Türklerinin durumu Kıbrıs Barış Harekâtıyla gündeme oturmuştur. Bu bakımdan derginin 39-40. sayısında Yetik Ozan’ın “Dönüş” adlı şiirinde mısralarını süsleyen durumun Kıbrıs Harekâtının politik durumu olduğu görülmektedir. 148 “Kanadının aklığında Kanla beslenen bir güvercindir barış Tüneği kara namlular, Savaş boynumun borcu, zâfer geçilmez andım… Tanık olsun artmaz azalmaz sular” (Ozan, 1974: . Yetik Ozan bu dizelerinde Kıbrıs’ta barışın ancak kanla sağlanabileceği bir noktada olunduğuna dikkat çekmiştir. Savaş durumu artık kaçınılmaz olmuş ve zaferden başka hiçbir sonuçla dönülmeyeceğine and içilmiştir. Bu zafere ise adayı çevreleyen sular tanık olacaktır. Yetik Ozan’ın nezdinde Türk milleti için zafer vazgeçilmez ve kaçınılmaz sonuç olacaktır. “Kıbrıs’ta Türk İdaresi” adlı yazısında Nejat Göyünç (1974,Sayı: 39-40: 20- 25), Kıbrıs’ın tarihini konu alır ve Kıbrısdaki Türk yönetiminden tarih boyunca memnun kalındığından bahsederek Kıbrıs’ın Türk yurdu olduğunu senelerdir de Türk Mehmetçiğinin kanıyla yoğrularak var olduğunun altını çizer. Kıbrıs Harekâtı ve Kıbrıs’ın tarihine ilişkin yine 39-40. sayılarda bir yazı da Turgut Günay’dan gelmiştir. “Kıbrıs’sız Anadolu” adlı yazısında Turgut Günay, Kıbrıs Harekâtının başarılı olmasını Türk milletinin istiklâline düşkün olmasına ve milli birlik içinde hareket etmesine bağlamaktadır. “Tarih sahnesine çıktığı andan itibaren ordu-millet olarak yaşaya gelmiş olan Türk Milleti, istiklâli, hürriyeti ve milli hakları tehlike veya tehdit altına girdiğinde en kısa zamanda bütünleşebilen, tek yürek, tek kafa haline gelebilen bir yapıya sahipti. Nitekim öyle oldu ve bütün dünyanın gözü önünde Yunanistan yanlışını acı bir sille yemekle ödedi” (Günay, 1974a:28-29). Arif Nihat Asya ise Kıbrıs Barış Harekâtı’na “Onlar Bu Dilden Anlar” yazısıyla gönderme yapmıştır. Arif Nihat Asya sözlerini şu şekilde bitirir: “On altı günün acısını altı günde çıkardığımız doğrudur..On altı yılı tebrik etmem; altı günü tebrik ederim. Onlar, önsözden anlamaz..Son sözden anlar” (Asya, 1974b: Sayı:39-40:43). 149 Necmettin Hacıeminoğlu ise “Kıbrıs Harekâtının Manası” adlı yazısında Kıbrıs Harekâtının manasını Turan ülküsünün gerçekleştirilebilirliğine bağlamış ve Türk’ün Türk’ten başka dostu olmadığının bir göstergesi olarak yorumlamıştır. “Başkaları için sadece bir askerî üs değeri taşıyan Kıbrıs, bizim bakımımızdan milli bir şeref dâvasıdır” (Hacıeminoğlu, 1974f: 45). “Bu harekât, ümit edilir ki bizim batı dünyasına gözü kapalı hayran ve teslim olan budala aydınlarımızla saf siyaset adamlarımızın da gözlerini açıp kendilerine gelmelerini sağlamıştır. Herkes bir kere daha görmüş ve inanmıştır ki, Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur” (Hacıeminoğlu, 1974f:47). “Türkiye’de herkesin ‘tehlikeli fikir’ saydığı Turancılık ülküsü, demek ki, ne boş bir hayal, ne de büyük bir tehlike imiş. Devlet niyet ederse, yahut mecbur kalırsa, vaktiyle elimizden zorla koparılmış vatan parçalarını yeniden kazanabiliyormuş. Üstelik, böyle bir hareket bütün milletçe tam bir gönül birliği halinde tasvip ediliyormuş”(Hacıeminoğlu, 1974f:47). 1974 yılının 41. sayısında dönemin muhtevasını “Genel Durum” başlığı altında inceleyen Bülent Yahnici ve Ayhan Tuğcugil, Kıbrıs Barış Harekâtına ilişkin yaşanan olayların solcuların gözünde nasıl bir betimlemeye tabi tutulduğunu belirterek, bu tutumun altı boş iddialarla desteklendiğini aydınlatmaya çalışmaktadırlar. Tuğcugil ve Yahnici Kıbrıs Barış Harekâtı’na ilişkin solcuların öne sürmüş olduğu pek çok önermenin geçersizliğini olaylar üzerinden açıklarlar ve şu sonuca varırlar: “MİLLETLER MÜCADELESİ! İşte, bu iki kelimelik bu madde, bir sürü zırvaya ihtiyaç gösteren ‘sınıfsal’ garnitürlü dört maddenizi de çökertmeye muktedirdir. Kıbrıs’ta milletler vardı baylar! Türk ve Yunan milletleri. Bunlar mücadele etti. Kıbrıs’ın dışında fakat Kıbrıs’ta menfaatleri olan milletler vardı baylar; İngiliz, Fransız, Rus, Amerikan milletleri. Bunlardan her biri kendi çıkarı için ve yalnız kendi çıkarı için mücadele etti” (Tuğcugil ve Yahnici, 1974: 5). Burada Yahnici ve Tuğcugil’in üzerinde durmuş olduğu nokta Kıbrıs olaylarından sosyalizm düşüncesine pay çıkarmak isteyen sol cenahın temelsiz fikirlere sahip olduklarını göstermek olmuştur. Kıbrıs Barış Harekâtı’nı “Milletler 150 Mücadelesi” olarak yorumlamaları da Kıbrıs olayını Türk milleti açısından bir var olma mücadelesi olarak gördüklerinin göstergesi olmuştur. Hayati Bakî’nin 41. sayıda kaleme almış bulunduğu “Kız Kıbrıs Oğul Turan Şöleni” adlı şiiri Kıbrıs olayına milliyetçi perspektiften bakıldığının somut örneklerinden olmuştur. Türk Silahlı Kuvvetlerinin Kıbrıs Barış Harekâtı’nı başarıyla gerçekleştirmiş olması milliyetçileri “Turan Ülküsü” için heyecanlandırmıştır. “Bir kutsal Ötüken ağacının tanıklığında: Kızımız KIBRIS ile Oğlumuz TURAN’ın Ak düğünlerini, Ak şölenlerini, Ak savaşta Kur’an içre, Pusat içre, Bayrak içre, Ordu-millet biz yaptık, mutlu olduk!” (Bakî: 1974: 27). Halide Nusret Zorlutuna derginin 41. sayısında “Kahret” şiirinin dizelerini Kıbrıs Olayı’nda Türklere eziyet eden Yunanlılar için kaleme almıştır. Zorlutuna’nın kaleme almış olduğu bu mısralar derginin Türk- İslamcı kimliğine de vurgu yapmaktadır. “ … Askerlik şerefini düşünmeden bir an, Silâh, bayrak bırakıp, ardına bakmadan, ‘TÜRK GÜCÜ’nün önünden köpekler gibi kaçan Bu ordu insan değil, sadece kemik ve et. Suçsuz, silâhsız halka kuduzca saldırırlar, Bu et yığınlarında ne iman ne insaf var. 151 Yavruvatan bağrında tutuşturdu yangınlar. Rabb’im bu vahşetleri Kahhar isminle kahret!” (Zorlutuna, 1974b:49). Agah Oktay Güner, derginin 44. sayısında “Milli Model ve Kültür Yapımız” adlı yazısında dünya şartlarını değerlendirmekte ve Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik durumdan nasıl kurtulacağını anlatmaktadır. Güner, sosyalist ve kapitalist düzene karşı az gelişmiş ülkeler arasında yer alan Türkiye’nin ekonomide “milli model” oluşturması gerekliliği üzerinde durmuştur. “Türkiye’nin şartları ve tarihi tecrübesinin ışığında Milli Model ile kalkınacağına inanıyoruz” (Güner, 1975: 11). “…Türk kalkınma stratejisini: 1) Milliyetçilik, 2) Kuvvetli iktidar yapısı, 3) Sosyo-Ekonomik hedefleri gerçekleştirecek ruh ve fikir yapısına sahip münevverler yetiştirecek tedbir ve politikalar teşkil edecektir” (Güner, 1975: 11). “Bugün, milli kültür ve şuurdan mahrum olanlar Türkiye’yi Marksist-Leninist modelin içine itme gayreti içindedir. Tek bir teorinin varlığından başka hiçbir gerçeği kabul etmeyen biz zihniyet ‘Teori yüzünden körleşmiş’ bir ortaçağ doğması içindedir. Bunlara sorulacaktır: Neden Japon modeli değil de Komünist model? Neden milli model değil de enternasyonal model? Taklit modellere esaret neden?” (Güner, 1975: 13). “İktisadî potansiyeli milli kültürün itici gücüyle çok ilerilere götürmek mümkündür. Münevverlerimiz dinimize, dilimize, tarihimize, milli kıymet hükümlerimize saygılı ve ölçülü olmayı bilmek zorundadır” (Güner, 1975: 14). “ ‘Milli Model’ gücünü ve verimliliğini milletimizin engin tarih tecrübesinden alacaktır”(Güner, 1975: 14). Mehmet Çağatay Özdemir’in Töre’nin 51. sayısında kaleme aldığı “Türk Eğitim Sisteminin Felsefesi” adlı yazıda (1975: 8-18) Türk eğitim sistemi değerlendirilmiş ve eğitimin millî esaslara dayanması gerektiği vurgulanmıştır. Özdemir, Türk eğitim sisteminin, insanı aracı bir konuma sokan sosyalist ve kapitalist eğitim sistemlerinden farklı bir yapıda inşa edilmesi gerektiğini belirtmiştir. “İster Liberal-Kapitalist olsun, ister Marksist-Sosyalist olsun, bugün bu anlayışın hakim olduğu ülkelerdeki eğitim sistemleri iki şey için çırpınıyor: Üretimi arttırıp, tüketimi 152 çoğaltmak… Bu arada insan bir aracı, bir vasıtadır. Türk fertlerinin böylesine sapık anlayışların içinde yetişmesine müsaade edemeyiz” (Özdemir, 1975: 14). “İnsanı bir bütün olarak görmekten aciz bulunan, insanı vasıta olarak telakki eden çağdışı fikir sistemleri ve onların dünya görüşleri, Milli Eğitimimize yön veremezler. Çünkü her millet kendi dünya görüşünü, inandığı prensipleri fertlerine aktarmayı gaye sayar ve bunu gerçekleştirmek vazifesini de eğitim teşkilatlarına verir”(Özdemir, 1975: 17). “Milli vasfını taşıyan bir eğitim sisteminin vazifesi, öğrencileri ‘milli kültürle’,’milliyetçi-ülkücü’ olarak yetiştirmektir. Eğitim teşkilatlarının varlık sebebi, ‘milli kültür’ ile ‘milliyetçi fertler’ yetiştirmek esasına dayanır”(Özdemir, 1975: 18). “Eğitim sistemimizin her kademesi, Türk Milliyetçiliğinin ideoloji ve ideal yapısına göre yeni baştan düzenlenmelidir”(Özdemir, 1975: 18). Derginin Ocak 1976 yılındaki 56. sayısında Ayhan Tuğcugil “İdeolojiler ve Türkiye” başlıklı yazısında Soğuk Savaş Dönemi’ndeki harbin klasik savaşlardan farklı olduğuna dikkat çekerek bir fikir sistemi sunan Doğu (Komünizm) ve Batı (Kapitalizm) arasında Türkiye’nin millî bir fikir sistemi üretmesi gerektiğine dikkat çeker. Tuğcugil, Türk fikir sisteminin Türk milliyetçiliği olduğunu belirtir: “Yenilmek istemeyen bir Türkiye’nin tek kurtuluş yolu, her harpte olduğu gibi bunda da, bu harbin silâhını kullanmaktır. Fikir Sistemi taarruzuna fikir sistemi ile cevap vermektir. Türklerin tabiî fikir sistemi, Türkiye Cumhuriyeti’nin temelindeki sistem, Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’dir. Önce öğrenilecek, sonra da uygulanacak sistem budur”(Tuğcugil, 1976a:10). “Bugün, fikir sistemleri savaşı çağında, Türkiye’nin galibiyeti Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin iktidarı demektir. Bu iktidarın şartı ise, gençlik, aydınlar ve ilim adamları arasında hızla yayılan Türk Milliyetçiliği’nin fikir sistemi olarak kavranmasının da aynı hıza erişebilmesi ve sonunda bütün Türk Mileti’ni sarmasıdır”(Tuğcugil, 1976a:12). Fikir sistemleri üzerine yazısına 58.sayıda devam eden Tuğcugil (1976b:14), Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin uygulama esaslarını “Dokuz Işık Doktrini”ne bağlar. “Türk Millietçiliği Fikir Sistemi’nin uygulaması içinde Türk kültürünün güçlendirilmesi, tarım kentleri, ağır sanayi- makine yapan makineler…-,birinci sınıf ülkücü ilim ve teknik kadroların 153 kuruluşu; özetle, Milliyetçi Hareket’in teklif ve projeleri bulunur. Bu uygulama da, gayemiz, ‘Türk Milletinin bekası’na yönelmiş atılımlardır. Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin uygulama esasları, Dokuz Işık Doktrini’nde özetlenir” (Tuğcugil, 1976b:14- 15). Töre dergisi yayınlarında Türk Sanat Tarihine dikkat çekmek adına sanat alanındaki gelişmelere de zaman zaman yer verilmiştir. Dergide Garip Kafkaslı’nın resimlerine yer verildiği gibi, Türk tiyatrosunda “Ülkücü Tiyatro Hareketi”ne de dikkat çekilmiştir. Ülkücü tiyatro hareketi adına sahnelenen ilk eserin “Kürşad İhtilâli” olmuştur. Meriç Coşkun’un İsmet Hürmüzlü ile gerçekleştirdiği röportajda Hürmüzlü, Kürşad İhtilali’nin konu edilmesini şöyle açıklar; “Türk tarihinde “KÜRŞAD” olayı bir diriliştir, öze dönüştür. Tutsak olan Türk budununun kurtuluşudur. Ülkücü tiyatro bir çıkış, bir öze dönüş olduğuna göre, ilk olarak bu eseri oynamayı uygun gördük”(Coşkun,1976: 41). “Sanat yoluyla, bir çok düşünce var veya yok edilebilir. Bizim sanatımız Türkün ebediliği önünde eğilen ve yapıcılığı olan bir sanattır. Biz ülkücü-milliyetçi düşüncenin gönül erleriyiz” (Coşkun, 1976: 39). “Türk tiyatrosunun, Türk Milletinin milli menfaatlerinin hizmetkârı olması inancı ve milli-ülkücü düşüncenin hakim olduğu bir sanat haline getirmeyi hedef alan bu çalışmalar, bütün imkansızlıklara rağmen başarıldı”(Coşkun, 1976: 39). Töre dergisi 1976 64. sayının giriş bölümündeki yazıda ideolojik savaşın sürdüğü bu zaman diliminde kendisini bir silâh olarak ilan etmiştir. Tuğcugil’in 56. sayıdaki “İdeolojiler Savaşı ve Türkiye” adlı yazısına ithafen öne çıkarılan bu ideolojik harp içinde olma durumuna karşı Töre dergisi kendi yayınlarını iyi kullanabilenlerin bu ideolojik savaşa karşı hazırlıklı olacağına dikkat çeker. “Ülküdaşlarımız! Şu anda bir silâhı elinizde tutuyorsunuz. TÖRE bir silâhtır! Yeni savaşta, ideolojiler harbinde, propaganda boğuşmasında Milliyetçi Hareket’in ağır silâhlarından biri… Yıllardır TÖRE, birçok ülkücünün kazanılmasını sağlamış, verdiği teorik eğitimle ülkücülerin hergün sürdürdükleri münakaşa ve mücadelede vazgeçilmez bir silâh olmuştur” (Tuğcugil, 1976: 2). Töre dergisi her alanda milli-yerli tutumun yanında yer aldığını her sayısında ifade etmekle birlikte sanatta iktisadi kalkınmaya kadar milliliğin önemine vurgu 154 yapan yazıları bünyesinde toplamıştır. 64. sayısında William ve Paul Paldock’un “Hungry Nations” adlı kitabından 4.bölümün bir kısmını yayınlayarak günümüzde toplumların ananelerine bağlı yaşamalarına ilişkin William ve Paul Paldock’un yaptığı vurguları göz önüne sermiştir. “Kalkınmada Esaslar” başlığı altında verilen bu yazı da milletlerde gerekli olan özellikler verilmeye çalışılmıştır.“Gerekli olan, bir ülke halkının kendi kültürüyle iftihar etmesini sağlamak; onu meydana getiren temelleri kullanmalarını sağlayacak kadar iftihar etmelerini temin etmektir” (1976: 18). Mehmet Karahanlı, “Türk Eğitim Sistemi Üzerine” adlı yazısında Türk eğitim sistemindeki aksaklıklar üzerinde durmaktadır. Burada dikkat çeken husus, Karahanlı’nın nezdinde yeniden büyük olma sancısı çeken “Türkiye” nin her alanda gelişmesinin yolunu “Dokuz Işık” a bağlamasıdır. MHP Genel başkanı Alparslan Türkeş’in Ankara Aydınlar Ocağındaki konuşmasına atıfta bulunan Karahanlı, bir yandan MHP ve doktrinini bu yolda meşrulaştırırken diğer yandan da Türkeş’in üniversiteleri önemseyen görüşünü öne çıkarmış bulunmaktadır. “Türkiye’yi çıkmazdan kurtaracak olan “9 ışıkçı” düzende esas olan sanayileşmiş, ileri tarım yapan, güçlü ve müreffeh Türkiye’yi kurmakta en büyük rol, Türklük guru ve şuuru, İslâm ahlâk ve fazileti ile yetişmiş kabiliyetli ilmî teknik kadrolara düşecektir” (Karahanlı, 1976:24). Karahanlı’nın Türk eğitim sistemi üzerine yazdığı sayfalarda Töre dergisinin perspektifini yakalayabiliriz. Karahanlı Türklük gururu, İslâm ahlâkı ve ilim aşkını vurgulamış ve bu anlamda Tuğcugil’in de üzerinde durduğu Türk Milliyetçileri Fikir Sistemini hatırlatmıştır. Ayrıca bu yazıda İslâm ahlak ve faziletine atıf yapmasıyla Karahanlı, derginin kimliğini yansıtan milliyetçi-mukaddesatçı çizgide durmaktadır. “ Büyük Türkiye’yi kurmak için üzerlerine düşen vazifeleri idrak etmelerini sağlayacak Türklük gururu ve şuuru, İslâm ahlâk ve faziletiyle yoğrulmuş, gerçekten milli modern eğitim verilmeli; liselerde, üniversitelerde kemiyeti değil keyfiyeti arttırmaya yönelik programlar uygulanmalı, bu müesseselerde ilim aşkına sahip kişilerin mezun olması sağlanmalıdır” (Karahanlı, 1976:24). Dönemin karışık muhtevasını barındıran dizeleri 1976 64. sayıda Ahmet Metin Şahin’in mısralarında görmekteyiz. 155 “Sen yurdu yıkmaya özen be evlât, Ben de sana karşı koymuyayım he! Sen iste şeytanî düzen be evlât, Ben vatan sevgisi duymayayım he! Ne Allah’ı tanı, ne de say hatır; İyiye güzele salla dur satır; Sen okul bombala, gemiler batır; Ben de seni mesul saymayayım he!” (Şahin, 1976: 27). Bu dizeleri Ahmet Metin Şahin, komünizm rüzgarına kapılan ve yıkıcı eylemde bulunan gençlere ithafen kaleme almış olduğu dönemsel olaylar incelendiğinde ortaya çıkar. Şahin, Komünizm’i “Şeytani Düzen” olarak damgalar, Allah’ı tanımayan ve yıkıcı düzene hizmet eden her genci bu mısralarda eleştirmiş bulunur. Bu mısralar bir yandan dönemin ruhunu yansıtırken diğer yandan İslâmcı kimliğe ve vatan sevgisine vurgu yapar. Bu durumsa Töre dergisinin perspektifini yansıtması açısından önem kazanır. Töre dergisi’nin 1976 yılında yayımlanan 62, 63 ve 64. sayılarında Alparslan Türkeş’in “Dokuz Işık ve Türkiye” adlı eserinin reklamı yapılmaktadır ve Töre’nin görevi bu eserin yurt çapında dağıtımının sağlanması olduğunu yazmaktadır. “TÖRE’NİN GÖREVİ ESERİN YURT ÇAPINDA ÇABUCAK DAĞITIMININ SAĞLANMASI GAYESİYLE TÖRE, ‘9 IŞIK VE TÜRKİYE’NİN DAĞITIMINDA VAZİFE ALMIŞTIR” Emine Işınsu, “Macar Hürriyet Mücadelesinin 20.Yılını Anıyoruz” adlı yazısında 1956 Macar İhtilâlinden bahseder. Rusya’nın 4 Kasım 1956’da Budapeşte’ye girişleri ve Macar halkını kadın, çocuk yaşlı demeden katlettiğinden bahseder. Komünist Rusya’ya karşı bir bağımsızlığın, atalardan kalma hürriyet duygusunun diğer adı olmuştur 1956 yılı. Burada Emine Işınsu, Macar milletinin komünist Rusya yönetimine karşı şaha kalkışından bahseder. Bağımsızlık adına can veren Macar halkının acılarından bahsederek, bugün de kan akmaya devam ediyor der. Komünist dinsiz Rusya’ya karşı bir serzeniş, bir milliyetçi bağımsızlık ruhunun 156 yansımasıdır Macar İhtilâli.“İki yüz bin kadar Macar, Avusturya’ya sığındı…Macaristan’da kan akmaya devam ediyordu..” (Işınsu, 1976a: 22). 1974 yılında Töre dergisi 32. sayısında MSP (Milli Selamet Partisi) ve CHP’nin koalisyonuna ilişkin genel durumu yorumlamıştır. MSP ile İslamcı bir kimliğe sahip olunacağı bu bağlamda Arap kültürüne yaklaşılacağı, CHP ile ise Avrupa kültürüne yaklaşılıp Avrupa Birliğine girilebileceği üzerinde durulmuştur (1974a:7). 1977 yılının 74. sayısında 1 Mayıs 1977 yılında gerçekleşen Taksim katliamına ilişkin bir yazı yayımlanmıştır. “12 Mart’ın Siyasi Şube Müdürü Ilgız Aykutlu Açıklıyor I” başlığı altında yayımlanan yazıda olayların gerçek yüzü aydınlatılmaya çalışılmaktadır. Maocuların ve Marksist Leninist kesimin Türkiye üzerinde etki etme çabasının bir mücadelesi olarak gerçekleşen 1 Mayıs olaylarında DİSK (Devrimci İşçi Sendikalar Konfederasyonu)’in ele geçirilmesi mücadelesinde ortaya çıkan katliamın CHP tarafından milliyetçi kesime yüklenmeye çalışılmış olması eleştirilmiştir. “…CHP lideri, komünistlerin birbirlerini insafsızca öldürüşlerini ve kezâ Moskova Pekin sivil harbini Türk Milleti’nin gözünden ustalıkla gizleyebilmek için, insafsızca ve maksatlı olarak olayları Devlet’in çok şerefli bir kesimine yıkmaya çalışmıştır. Bu gayretin açık adı, ihanet değilse, nedir?” (Aykutlu, 1977a: 10,Konuşan: Işınsu). Garip Kafkaslı’nın 78. sayıda “Tebriz’den Hayırlı Haberler Var” adlı bölümde İran’daki hareketliliğin dergi mensuplarınca olumlu bir şekilde yorumlandığı görülmektedir. İran İslam Devrimi’ni hazırlayan süreçteki Şah’a karşı yapılan protestolar ve hak arama çabaları Töre mensuplarınca hakları ellerinden alınmış İran’da yaşamını sürdürmek zorunda olan Türk insanlarınca olumlu bir gelişme olarak yorumlanmıştır. “Komşumuz ve kardeş İran’dan aldığımız haberler bizi oldukça sevindirmektedir. Orada doğup, orada yaşayan on iki milyon talihsiz Türk insanı adına yapılan bu hareket bizleri orada yaşayan kardeşlerimizin geleceği yolunda ümitlendirmektedir” (Kafkaslı, 1977: 26). 157 Töre’nin 94. sayısında İskender Öksüz, “Milliyetçi Eğitim Felsefesine Doğru” adlı yazısında 1970’ler Türkiyesinin kötü gidişatını eğitim kurumunun sağlam bir felsefesi olmamasına bağlamaktadır. Eğitim felsefesinin bağımsız olamayacağını belirten Öksüz, Türk millî eğitiminin Türk millî menfaatlerinden bağımsız olamayacağını ortaya koymaktadır. “Türk Milli Eğitimi Türk Milletinden tarafa olmak mecburiyetindedir. Türk Devleti, Türk Milletinin hizmetkarı olduğuna göre Türk Milli Eğitimi de Türk Milletinden Türk milli menfaatlerinden muhtar olamaz.Türk menfaatlerinin emrinde olmak mecburiyetindedir”( Öksüz, 1979: 15). Töre’nin 95. sayısında “Daha Fazla Kıbrıs” adlı yazısında Hüseyin Mümtaz, Kıbrıs Barış Harekatı’nda adanın yarısının güvenliğe alınmış olmasının Türk dünyası için yetersiz bir başarı olduğunu belirtir. Kıbrıs’da Rum hareketliliğinden kaynaklı pek çok Türk’ün hedef alındığını ayrıca Kıbrıs’tan ziyade Rumların Anadolu’yu da işgal edebilmek gibi daha büyük hedeflerinin olduğu da belirtilmektedir. Mümtaz, Kıbrıs’ın tamamında Türk egemenliğinin sağlanmasının Türk dünyasının bekası için kaçınılmaz olduğunu ön plana çıkararak, Kıbrıs adasının tümünde hakimiyet sağlanamaması sonucunu bir ara hedef olarak yorumlamaktadır. “Çarkın dişlileri Türk’ü imha edecek şekilde dönmeye ayarlıdır. Mesele var olmak ya da olmamak meselesidir. İki etnik gruptan biri diğerine bütün ada sathında kesin üstünlük sağlamadan ulaşılacak her çözüm bir ara hedeftir” (Mümtaz, 1979b: 11). Bilge Erdem, Töre’nin 96. sayısında “İran Türklerinin Durumu” adlı yazısında (1979: 3-5) İran İslam Devriminden bahsetmektedir. Erdem, şah yönetimindeki Türklerin milli kültürlerini özgürce yaşatamadıklarından bahsederek bu baskıcı yönetime karşı zaman zaman silahlı eylemlerde bulunduklarından bahseder. İran’ın etnik nüfus bakımından pek çok Türk’ü barındırması ve buna karşın Şah yönetiminin Türklere uyguladığı “Farslılaştırma” politikasıyla; Türkçe konuşmayı, dernek kurmayı ve kültürel olarak kendi varlığını korumalarını yasaklaması durumunun, Türklerin kendi haklarını savunmak zorunda kalmalarına neden olduğunu belirtir. Erdem, İran’daki Türklerin mezhep ayrılıkları ve Marksist ideoloji ile ilgilenmeyip Türklerin birliği için çalışmaları gerektiğini vurgular. 158 “Türkmenlerin mücadelesi, hiç şüphesiz, diğer Türk zümrelerini yanına alamadığı ve mezhep ayrılıkları ile Marksist ideolojiye şartlanmışlık yüzünden İran Türklüğü’nün bütünleşmesi engellendiği müddetçe, talihsiz bir çıkış olmaktan ibaret kalmaya mahkumdur”(Erdem, 1979: 5). Ahmet Ali Arslan, Töre’nin 96. sayısında “Yüzümüzü İran’a Dönelim” adlı yazısında İran İslam Devrimi sonrası İran’daki Türkmenlere ithafen, Türklerin acılarını ve sevinçlerini birlikte yaşayacağı mesajını vermiştir. Dünya’nın her neresinde olursa olsun Türk’e yapılan eziyet duyurulacak, acılar paylaşılacak; Türklerin başarıları duyurulacak ve sevinci birlikte yaşatılacak düşüncesi eksenin de Arslan şu dizelere yer vermiştir: “Bir avuç da olsak, nerede bir Türk varsa onun derdini kendi derdimiz olarak kabul etmiş olan bizler, yüzümüzü İran’a dönelim. Onların sesine kulak verelim”(Arslan, 1979, Sayı: 96: 6). Töre’nin 103-104. sayısında Hüseyin Mümtaz, “1980’lere Girerken Türkiye” adlı yazısında Ecevit iktidarının ülkeyi önemli çıkmazlara getirdiğinin altını çizmiştir. Sol partinin iktidarda olduğu dönemde pek çok alanda sıkıntıların patlak verdiğine değinen Mümtaz, Maraş olayları ve ekonomide meydana gelen krizleri ön plana çıkarmıştır. Özellikle ekonomik alanda yaşanan sıkıntılar vurgulamakta ve 1980’li yıllarda insanları bir besin krizinin beklediğini yazmaktadır. Mümtaz, bütün bu durumlar karşısında yapılacak şeyin milliyetçilik düşüncesi esas alınarak yapılması gerektiği üzerinde durur ve Türkiye’nin dünya üzerinde üretici bir misyon –üretici misyondan kasıt temel ihtiyaçların karşılanması açısından besinsel üretimdirüstlenmesi gerektiğini vurgular. “1980’lere girerken Türkiye için umut artık milliyetçiliktir. Bir kere de o denensin diyenlerin bütün iyi niyetine rağmen sol, sosyal demokrasi, komünizm, bölücülük çökmüştür. 80’li yıllarda artık Türkiye için, içinde solun bulunacağı bir koalisyon düşünülemez bile.. (değil sol bir hükümet) Peki ne yapmalıdır milliyetçi düşünce Türkiye’de? 1. Sol anarşiyi 2. Bölücü cereyanları 3. Mezhep kışkırtıcılığını 4. Enflasyonu önlemelidir“ ( Mümtaz, 1979-1980: 43). 159 Hüseyin Mümtaz, Töre’nin 105. sayısında “1980’lere Girerken Türkiye II” adlı yazısında yabancı ülkelerdeki Türklerin haklarının Türk devleti tarafından korunması gerektiğine dikkat çekmiştir. Türkiye’de hangi hükümet iş başında olursa olsun devletin aynı kanı, aynı kültürü, aynı dili ve dini paylaştığı yabancı ülkelerdeki Türk azınlıklarına karşı hassasiyetle yaklaşması gerektiğini vurgulamaktadır. “Yayılma ve ayrı kalma sebebi ne olursa olsun, her Türk hükümeti aynı dili konuştuğu, aynı dinden olduğu, aynı tarihi geçmişi ve kanı paylaştığı bu insanlarla ilgilenmek zorundadır” (Mümtaz, 1980: 21-22). Töre’nin 106. sayısında Sovyet Rusya’nın 1979’da Afganistan’ı işgali üzerine Ayşe Oytun’un Doç. Dr. Mustafa Kafalı ile yaptığı mülakata yer verilmiştir. Afganistan’ın işgalinde çevre komşuları ve Türkiye’nin nasıl etkileneceğine dair sorulan bir soruya Kafalı şu şekilde cevap vermiştir: “Pakistan, İran ve tabii Türkiye de, Rusya’nın güneye inişi şartları düşünülecek olursa, ateş hattı üzerindeler demektir. Bu bakımdan kaderleri birbirine benzer. Bu devletler şu anda bile kendi saflarında hasara uğramış durumdadırlar. Ayrıca Türkiye’nin zararı daha çoktur çünkü, Afganistan nüfusunun % 25’i Türk’tür. (Özbek ve Türkmenler) Bu da önemli bir noktadır” (Kafalı, 1980: 10). Burada Mustafa Kafalı bütün nedenlerden ziyade Türkiye’nin diğer ülkelere göre daha çok etkilenecek olmasını Afganistan’da bulunan Türk nüfusunun fazlalığına bağlamıştır. Dünya üzerinde Türkiye’den ayrı kalma nedenleri ne olursa olsun tüm Türklerin korunması gerekliliği fikrinde mutabık olan Töre kadrosunca Afganistan gibi Türk nüfusu fazla olan bir devletin komünizm etkisi altına girmesinin tehlikeli olacağının altı çizilmiş olur. Töre’nin 106. sayısında Aşık Çağlar’ın kaleme aldığı “Vurun Afganlılar” adlı şiirin dizeleri Sovyetler’in Afganistan’ı işgali hasebiyle yazılmıştır. Burada Afganlıların komünistleri topraklarından sürmek amacıyla İslam dinine mensup milletlerle birlikte hareket etmesi gerekliliği vurgulanmıştır. Bu bakımdan gün cihat günü, birlik olma günüdür mesajı bu yolla verilmiştir. 160 “… Küçük hesapları, kaldırın raf’a, Bütün müslümanlar, katılsın saf’a… Afganistan mezar olsun moskofa, Bu İslamın, şerefidir, ünüdür, Vurun Afgan’lılar cihat günüdür!.. …” (Çağlar, 1980: 47). Reha Oğuz Türkkan, Töre’nin 112. sayısında “Temel Türk Milliyetçiliği” adlı yazısında içinde bulunulan çağda komünizm, faşizm, sosyalizm, hümanizm ve kapitalizm gibi pek çok “izm”lerin bulunduğundan bahseder. Bu “izm”lere karşı bilinmesi gereken şeyin her ne olursa olsun özelde “aile” ve genelde “millet” örgütlenmesinin asla son bulmayacağıdır. Aile bağlarının ve millet olma bilincinin daim olacağı fikir akımının milliyetçilik olduğunu belirten Türkkan’ın milliyetçiliği asla sonu gelmeyecek bir düşünce şekli olarak öne çıkardığı görülmektedir. Ona göre bir millet, millet olma şuurunu kaybettiği zaman felaketlere açık bir toplum haline gelecektir. Bu bakımda toplumların “millet şuur”unu muhafaza etmesi elzemdir. “İnsanlar, bazen millet’i de aşmak istemiş, ‘ümmet’ halinde, ‘imparatorluk’ halinde, ‘dünya emekçileri’ halinde veya tek bir insanlık halinde topluluklar yaratmış veya yaratmak istemişlerdir. Bu çatılar altında da aile devam ettiği gibi, milletler de aralarındaki bağı unutmamışlardır. Bu sun’î birlikler –bazen de bu millet unsurunun zorlanmasıyla- dağılır dağılmaz, gene millet olarak, siyasi birlikler halinde ortaya çıkmışlardır. Demek ki millet gerçeğine dayanan ‘milliyetçilik’, insanoğlu’nun temel psikolojik bir ihtiyacının cevabı olmaktadır. Milliyetçilik, millet ihtiyacının şuurla bilinmesi, duyulması, yaşanmasıdır. Bu şuur bulanır, yozlaşır veya horlanırsa, o millet er geç bir hastalığa tutulur ve felakete uğrar” (Türkkan, 1980: 19). Töre dergisinin sol camianın eylemlerine karşı 1971’de kendi varlığını inşa etmesi dönemsel olaylardan bağımsız ele alınamaz. Bilindiği üzere 1970’li yıllar Türkiye Cumhuriyeti için iç ve dış siyaset açısından karmaşık bir döneme işaret etmektedir. 1960 Darbesi ve 1971 Muhtırası’nın etkisiyle güçlü hükümetlerin kurulamaması kurulan hükümetlerin kısa süreli olmasına neden olmuştur. Bu durum yönetimde istikrarsızlık getirdiği gibi ülkede vuku bulan olayların da kontrol altına 161 alınmasına engel teşkil etmiştir. 1970’li yıllara damgasını vuran sağ-sol çatışmaları, ekonomik krizler ve hükümet bunalımları, dış politikada 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı’ndan kaynaklanan ABD ile silah ambargosu sorunu, SSCB’nin 1979’da Afganistan’ı işgali ve İran İslam Devriminin yaşanması gibi önemli süreçlerin yaşanması Töre’nin güncel olaylara yer vermesini kaçınılmaz kılmıştır. Dergide yayımlanan yazılara bakıldığında yaşanan süreçlere ilişkin yorumlarda derginin benimsemiş olduğu “milliyetçilik” bakış açısını görmek mümkündür. 1974’te gerçekleştirilen Kıbrıs Barış Harekâtı’nın başarılı olması durumunun Töre kadrosunca Turan ülküsünün gerçekleştirilebilir olması düşüncesini ön plana çıkarması bu bakış açısının yansımalarından bir tanesi olarak değerlendirilebilir. Bunun yanı sıra dergide 1980’lere uzanan süreçte Türkiye’nin geleceğinin daha iyi olabilmesi adına milliyetçi hükümetlerin kurulması gerektiği, sol hükümetlerin önünün kesilmesi gerektiği düşüncesinin de ön plana çıktığı görülmektedir. 4.2.4. Millî Kültür Vurgusu Necmettin Hacıeminoğlu 1971’de yayımlanan “Dil Meselesi” adlı yazısında Türk millî kültürünün korunması için Türk dilinin yabancı dillerden arındırılmasına ve Türkçenin bu yolla korunmasına vurgu yapmaktadır. Dil millî kültürün gelişimi ve yarınlara aktarılması açısından önemli bir araçtır.Hacıeminoğlu’nun vurgulamak istediği nokta da tam olarak burasıdır. Hacıeminoğlu bu yazısında (1971a: 17) Türk milliyetçilerinin materyalistler gibi sadece iktisadi gelişmelere önem vermediğini aynı zamanda millî kültür meseleleri ve bu bağlamda dile de ayrıca önem verdiğini vurgulamıştır. “… O halde, bu dokuz asırlık dili bırakırda, onun yerine bir takım kasıtlı kimselerin yalan-yanlış uydurduğu dili alırsak, her şeyden önce millî tarihimizle aramızdaki köprüyü yıkmış oluruz” (Hacıeminoğlu, 1971a:18). Millî dilin önemine ilişkin derginin 31/3. sayısında yayınlanmış olan “Sadeleşmede Ölçü” adlı yazısında Hacıeminoğlu millî dilin önemini tarih ve kültürle şöyle vurgulamaktadır. “Bir milletin bütün fertlerini ve her yeni nesli millî tarihin bilinen en eski kaynaklarına kadar götüren ve onlarla millî kültür 162 arasında, köprü kuran tek güvenilir vasıta millî dildir” (Hacıeminoğlu, 1971b:21). 1971 yılındaki 30/2. sayıda Erol Güngör, “Halk Kültürü ve Münevver Kültürü” adlı yazısında millî kültüre bakışın halk içinde ve münevver tabakada farklılık arz ettiği üzerinde durur. Devletin kurtuluşu gayesiyle istisnasız kabul edilen “Batılılaşma” teknikte ilerlemenin nüvelerini barındırdığı gibi milletimizin kültürünü yozlaştırıcı etkileri de içerisinde barındırmıştır. Bu sebeptendir ki Güngör, halkın ve münevver tabakanın birbirinden kopuk olduğunu yazmaktadır. Güngör’ün dikkat çekmeye çalıştığı husus modernleşme hareketinin ayakta kalmak zorunda olan bir Türk devleti idealiyle düşünmeden yürütülmüş olmasıdır. Bu durumsa Güngör’e göre münevver tabakanın memleketin kültürüne karşı onarılmaz bir çürüklük hissiyle yaklaşmasına neden olmuş, böylece aydın kesim arasında önüne geçilemeyecek bir “milli kültürü hor görme” yaklaşımı dallanıp budaklanmıştır. “Türkiye’deki batılılaşma hareketlerinin büyük bir kısmı, halk nazarında, savaşta bizi yenemeyen düşmanların kendi münevverlerimiz vasıtasıyla bize galip gelmesi manasını taşır” (Güngör, 1971:10). “Batı medeniyeti ve onu temsil edenler karşısındaki fecî mağlubiyetlerimizin Türk münevverlerinde meydana getirdiği manevi çöküntü, halkımızın hayat gücü ve nefsine itimad duygusu ile tezat teşkil etmektedir” (Güngör, 1971:10). Hakkı Dursun Yıldız 1971 4. sayıdaki “Eğitimde Millî Kültür” adlı yazısında Türk millî kültürünün modernleşme gayesiyle asimile olduğunu ve bugünün gençlerinin eğitimdeki kalitesizlik faktörüyle bilinçsiz yetiştiklerini ve bu yönleriyle adeta bir robota dönüştüklerini belirtmektedir. “Her millet yarınını teslim edeceği gençlerini milli kültürü ile techiz etmektedir. Milletler hayatlarını idame ettirmek için buna da mecburdurlar. Ne yazık ki, batı diye onların her şeyini, hatta örf ve adetlerini bile taklide özendiğimiz halde, onların milli kültürlerine verdikleri değeri taklit etmemişiz; işin kötüsü onlarınkini benimsemişiz” (Yıldız,1971b: 12). Hakkı Dursun Yıldız’ın da eleştiride bulunmuş olduğu nokta modernleşmek adına Batı kültürünü istisnasız almak ve yaşatmaya çalışmak olmuştur. Bu durumsa zaman içerisinde milleti millî kültürüne yabancı kılmıştır. Millî kültürün korunması 163 ve devamı için gerekli unsurlardan birisi de Yıldız’ın da dikkat çektiği gibi eğitim kurumunun işlevselliğidir. Yıldız’a göre millî kültüre bağlı bir nesil’in yetişmesi noktasında Millî Eğitim Kurumu üzerine düşen görevi yerine getirmelidir. Atalarımızın da belirttiği gibi “Ağaç yaş iken eğilir” Bu bağlamda her türlü millî his ve varlıklarımızın korunması bireye verilen millî bilinç perspektifinden kaynağını almaktadır. “Bugün cemiyetimizde görülen dalgalanmalar, sapıklıklar, anarşist hareketler ve ahlâk buhranını hazırlayan sebepler kanaatimizce hep bu millî kültür ihmalkarlığından ileri gelmektedir. Bir Türk’ün Türk gibi düşünmesi ve yaşaması için Türk milletini millet yapan manevi değerleri bilmesi lazımdır; bu da ancak okul sıralarında yapılabilir. Böylece senelerden beri özlemini çektiğimiz sistemimiz gerçekten Millî Eğitim olmuş olur” (Yıldız, 1971b: 13). Necmettin Hacıeminoğlu Batı’da gerçekleşen “ümanizm” hareketinin Batı ülkelerinin millî özlerine dönmelerini sağlarken, gelişmekte olan ülkelere bu hareketin aksettirilmesinin Batı’ya olan etkisinden çok farklı bir bağlamda olduğunu belirtmektedir. Derginin 1971 5. sayısında “Ümanizm Değil Milliyetçilik” yazısında yer vermiş olduğu düşünceleri (1971c: 20-25), millî kültüre dönüşün neden sağlanamadığına dair tezleri içermektedir. Özellikle 1941’den sonra İnönü hükümetinin Yunan ve Latin klasiklerini tercüme ettirmesi yeni nesillerin Batı kültürü ekseninde yetişmesine neden olmuştur. Batı’nın ilerleme dinamikleri olarak görülen bu eserlerin tercümesi yeni nesilleri kendi kültürlerine yabancı hale getirmiştir. Bu bağlamda Hacıeminoğlu Türk toplumunun gelişim dinamiklerini Batı’nın ilerlediği dejenere olmuş pragmatik bir anlam dünyası kazanmış olan bu yoldan değil de Türk milletinin özsel dinamiklerinden faydalanmada bulmuştur. Bu nedenden dolayı gerekli olan ümanizm değil, milliyetçi perspektif ve bu bağlamda millî tarihimizin araştırılıp günümüz şartlarınca geliştirilmesi durumudur. “Bir yandan millî kültür ve tarih küçümsenerek terk edilirken, öbür yandan da eski Latin-Grek kaynaklarına dönüş demek olan batı ümanizmi çok faydalı ve zaruri bir hareket gibi takdim edildi” (Hacıeminoğlu, 1971c: 22). “Netice itibariyle Avrupa ümanizmi bizde Türk kültür ve medeniyetini küçümsemek, inkar etmek, hatta çok tehlikeli görmek şeklinde yorumlandı” (Hacıeminoğlu, 1971c: 22). 164 “Avrupalıların beş asır önce giriştikleri ‘kendine dönüş’ hareketini, şimdi biz de Türk tarihine, Türk kültürüne ve bunun en eski kaynaklarına dönmek suretiyle gerçekleştirecektik. Bizim aydınlarımız da, Göktürk ve Uygur yazılarını öğrenerek, onlardan kalan kültür yadigarlarını aslında okuyabilmeliydiler… Bu sanıldığı gibi, bir geriye dönüş değildir. Sadece tarih ile hesaplaşmaktır. Milli benliği kaybetmeden çağın gereklerine uyabilmek için, kendi kaynaklarımızdan malzeme, ilham ve ders alma ihtiyacıdır” (Hacıeminoğlu, 1971c: 22-23). “Atatürk Sevgisi” Türk milletinin millî değerlerindendir. Bu bağlamda 1971 Kasım ayı 5. sayısı Atatürk’ü anlamaya ve anmaya ayrılmıştır. Millî kültürün araştırılıp geliştirilmesi noktasında pek çok katkıyı Türk bilim dünyasına sunan Mustafa Kemal Atatürk, TDK ve TTK gibi kurumların kurulmasına öncülük ederek, Türklerin öz tarihi ve kültürünün bilinmesi noktasında önemli adımlar atmıştır. Bu bakımdan Töre dergisi kadrosunun temel meselelerinden birinin millî kültüre sahip çıkılması olduğundan Atatürk’ü ve bıraktıklarını anlamak önem arz etmektedir. Necmettin Hacıeminoğlu 6. sayı’da “Milliyetçi Atatürk” adlı yazısında Atatürk’ün yeterince anlaşılamadığından bahsederek millî değerimiz olan Atatürk’ün ya pragmatist bir yaklaşımla değerlendirildiği ya da putlaştırılıp anlamdan yoksun hale getirildiğine dem vurur. Atatürk’ün tam bir Türk milliyetçisi olduğunu da şu sözleriyle ortaya koyar: “Türk tarihini Osmanlı çerçevesinden çıkararak, en eski Türk kaynaklarına kadar götürmüştür. Türk dilinin yabancı unsurlardan arınıp, millî zenginliğe kavuşturulması için büyük gayretler sarf etmiştir. Millî bir ekonomi politikası güderek, kapitülasyonu kaldırmış, yabancı sermayeyi tasfiye etmiş, millî bankacılığı kurdurmuş ve yerli sanayiye önem vermiştir. Dünya siyasetinde Türk Devletinin eski itibarını yeniden kazandırmış, Türk’ün sesini herkese duyurmuştur” (Hacıeminoğlu, 1971d: 9). Hacıeminoğlu’nun yazısına ek olarak Atatürk’e dair yazılar yayımlamış olan yazarlardan Murat Şereflü ve Hakkı Dursun Yıldız da Atatürk’ün Türk mefkuresine dayanan fikirler ortaya koyduğunu yazmışlardır. Ayrıca Atatürk’ün milliyetçi kimliği ve millî kültüre olan katkılarından ziyade sol kesimin Atatürk’ü pragmatist şekilde yorumladıklarını da yazmışlardır. Bu anlamda Atatürk’ün sosyalist değil millî kültüre sahip çıkan milliyetçi bir lider olduğu vurgulanmıştır. 165 “Neticede Atatürk, milletinin varlığını tarihi temeller üzerine oturtmak, yeni nesillere geçmişini öğretmek suretiyle millî ruh aşılamak, onları miskinlikten kurtarmak ve yabancı hayranlığı gibi küçültücü bir illetten korumak gayesiyle Türk tarihini sever, onun kendi görüşümüze göre araştırılmasını isterdi” (Yıldız, 1971c: 29). 1972 yılının 8. sayısında Hacıeminoğlu’nun kaleme aldığı “Aydın İle Halkın Mücadelesi” adlı yazıda Hacıeminoğlu, aydın ile halk arasında müşterek bir kültür birliğinin kalmadığından bahseder. “Modernleşmek, Asrileşmek ya da Batılılaşmak” düşüncesi aydın kesimi Türk halkının millî değerlerinden ve bu bağlamda töresinden uzaklaştırmıştır. Hacıeminoğlu halk ile aydın kesim arasındaki farkın görülebilmesi açısından halk ve aydın kesimi şu şekilde konuşturur: “ Aydın halka: ‘Milli kültürünü, töreni ve dini inancını terk edip, batılılaşacaksın!’ demektedir” “Halk da aydına: ‘Milli kültürümü, töremi ve dini inancımı terk etmeyeceğim, ama çağdaşlaşacağım!’ cevabını vermektedir” (Hacıeminoğlu, 1972a: 6-7). Derginin 8. sayısında Erol Güngör’ün kaleme aldığı “Batılılaşma ve Türk Kültürü” adlı makalede Batılılaşma fikrinin devletin hem gelişimi hem de Avrupalı devletlerin düşmanlığından kurtulması için hayata geçirilmesi gereken bir fikir akımı olarak öne çıktığından bahseder. Güngör devletten beklenen Batılılaşma hareketine devletin neden direnmiş bulunduğunu belirtirken meseleyi devletin kendisinin de millî kültürün bir müessesesi olmasına bağlamaktadır. “Modernleşmek için yapılan birçok teşebbüslerde devletin zayıflamasına ve böylece her türlü ileri hamle için en büyük dayanağın kaybolmasına yol açacak hareketlere bugün de rastlıyoruz. Türk milliyetçileri kendilerine eski sorumsuz münevverlerden intikal eden bu kötü geleneği tamamen ortadan kaldırmak için çalışmalı ve bağımsız bir Türk kültürünün sağlam bir siyasi organizasyon olmadan gelişemeyeceğini gözden uzak tutmamalıdır” (Güngör, 1972a: 24). Erol Güngör Töre’nin 1972 11. sayısında “Milliyetçilik ve Medeniyetçilik” adlı yazısında milliyetçiliğin dünya medeniyetinin gelişimine engel olduğu kanaatinde bulunanların aksine “milli kültür”ü vurgulayan milliyetçi düşüncenin aslında toplumların kültürlerinde meydana gelecek olan değişimlerin orijinalliğini koruyan, bu bakımdan dünya medeniyetlerinin gelişmesine olumlu yönde katkı 166 sağlayan bir gelişme olacağı kanaatindedir. Bu yönüyle milliyetçilik bir “medeniyet davası” olarak karşımıza çıkmaktadır. “Mânâsı ve fonksiyonunu büyük ölçüde kaybetmiş şeylerin medeniyet adına empoze edilmesi herhalde medeniyete karşı en büyük kötülüğü teşkil eder. Milliyetçilerin milli kültür dâvası işte bu soysuzlaşmayı önlemeyi hedef tutmaktadır. Milliyetçilik; milli kültürü bizzat bir medeniyet kaynağı haline getirmek ve cemiyeti soysuz değişmelerin açık pazar yeri halinden kurtarmak hareketidir. Binaenaleyh milliyetçilik aynı zamanda bir medeniyet dâvasıdır” (Güngör, 1972b: 7-8). “Milli kültürlerin varlığı ve zenginliği dünya medeniyetini soysuzlaşmaktan korumakla kalmaz, aynı zamanda onun gelişmesi için de en büyük dayanağı teşkil eder”(Güngör, 1972b: . Milli kültürün önemine dikkat çeken yazısında Nahit Dinçer (1972, Sayı: 15: 24-29) kendi kültür kaynaklarından koparılan bireyin bir başka kültür içinde yaşamakta zorluk çekeceğini belirtmektedir. Yabancı kültüre giren kimse taklit edip dejenere olacak bu bağlamda katıldığı kültüre de bir fayda sağlamayacaktır. “…her millet, kendi dehası ile, tarihi gelişimi ve an’aneleriyle kendi milli kültürünü yaratmaktadır. Böylece, her milletin kendine has, milli kültürü vardır. Bu, o milletlerin manevi ortamını teşkil eder. Ve millet fertleri bu ortamda, milli şahsiyetlerini bulurlar” (Dinçer, 1972a: 27-28). “…bir manevi kültür içinde bulunan bir millet ferdini, veya bir topluluğu, bir milleti, kendi kültür kaynaklarından koparıp, alıp, başka bir kültürün insanı haline getirmeye çalışıldığı veya yabancı kültür ortamına bırakıldığı takdirde, bu insan, bu yabancı kültürde, ya ruhen ölecek, ya da, o kültürü taklit edecek dejenere olacak, katıldığı yeni kültüre yeni bir şeyler katmayacak veya katıldığı yabancı kültüre karşı soğuk duracak, kabuğuna çekilecektir” (Dinçer, 1972a: 28). 1973 yılının 25. sayısında Mehmet Eröz, “Milliyet’in Himmeti İle Milliyetimize Yapılan Hücum” adlı yazısında ( 1973: 9-15) Töre dergisinin Türklerin yemek kültürüne kadar ayrıntılı incelemeler sunmasının gereksiz olduğu tepkisine karşı millî kültür unsurlarının bir ülkenin iktisadi kalkınmasından çok daha önemli olduğunu yazarak bu tepkinin yersiz olduğunu belirtmiştir. Ayrıca bu yazıda Eröz, İngiliz yazar David Hotham’ın Anadolu Türklerinin Sovyet ve Batı Çin’deki Türklerle apayrı bir milliyete sahip olduğu görüşü ile Marksistlerin de milliyetçiliğe 167 sahip çıktığı görüşüne karşı birtakım deliller sunarak cevap vermiştir. Eröz Türkiye’nin içinde bulunduğu “Kürt Sorunu” meselesini Hotham’ın kışkırtıcı görüşleriyle alevlendirme gayretinde olduğu üzerinde durmuştur. Derginin genel perspektifi Eröz’ün bu makalesinde bulunabileceği gibi “Milli Kültür” meselesine ilişkin çabalarında şu cümleler cevabı olmaktadır: “…milli kültürümüzün de öğrenilmesi genç nesillerde tarih şuurunu, milli şuuru kuvvetlendirecektir. Biricik meselemiz iktisadi kalkınma değildir. Milli bütünlük ve istiklalin tehlikede olduğu bir ülkede, iktisadi gelişme hiçbir şey ifade etmez” (Eröz, 1973c: 9). “Milli kültürün bilinmesi ve kaynaklarının bulunması, ideolojilere ve maksatlı tarih tezlerine karşı bizi uyanık ve sağlam bulundurur” (Eröz, 1973c: 9). Mustafa E. Erkal, kaleme aldığı “Değişen Dünya Şartları ve 50. Yılda Türkiye” adlı yazısında (1973: 15-19) Türkiye’nin gelişimi için iktisadi meselelerin bir amaç değil de vasıta olabileceği üzerinde durmuştur. Bu bağlamda NATO ve kalkınma meselelerine dikkat çektiği gibi her şeyden önce Türkiye’nin bir kültür politikasına sahip olması gerekliliği üzerinde durmuştur.“Unutulmamalıdır ki, milli kültürü ve milli şuuru zedelenen ülkeler için ekonomik ve sosyal kalkınma bir mayın tarlasından başka bir şey değildir” (Erkal, 1973a: 17). Erkal’ın ifadelerinden de anlaşılacağı üzere bir milletin kalkınması için sadece ekonomik anlamda güç elde etmesi yeterli değildir ve tehlikelidir. Bu bağlamda denilebilir ki bir millet maddi ve manevi unsurların sağlandığı şartlar altında kalkınmaya ve ilerlemeye açık olacaktır. 1974 yılı 36.Sayıda Hacıeminoğlu’nun kaleme aldığı “Kültür Mandacıları” yazısı millî kültüre yapılan vurgunun en somut örneklerinden birisi olur. Hacıeminoğlu Lozan anlaşması yerine Sevr’in imzalanmış olduğu varsayıldığında o gün ki Türkiye’den kültür, ideoloji ve fikir bakımından nasıl bir farklılık olabileceğine vurgu yaparak eleştirel bir yaklaşımda bulunmuştur.“İnsan bazen düşünüyor…Lozan yerine Sevr anlaşması yürürlükte kalsaydı o hava içinde yetişen nesiller kültür, ideoloji ve fikir bakımından, acaba bugünkünden pek mi farklı olurdu?”(Hacıeminoğlu, 1974c: 11). Hacıeminoğlu sözlerine devam ederken (1974c: 13-14) “kültür mandacıları”nın faaliyetlerinin Türk kültürü ve Türkiye’nin geleceği için tehlikeli bir 168 durum arz ettiği üzerinde durur ve cephede kazanılan zaferlerin cephe gerisinde bir mağlubiyete dönüşümünden bahseder. Hacıeminoğlu (1974c:17) Türk aydınlarının millete saygısının sömürgeci idarecilerden çok daha az olduğunu belirterek millî kültüre sahip çıkmayan aydın kesimi eleştirmektedir. Bu kesimde var olan “modernizm yandaşlığı” Türk milletinin millî değerlerinin hor görülmesine neden olmakta bu bakımdan millî kültürü olumsuz anlamda etkilemektedir. “Her şey batıdadır. Batının her şeyi güzel, her fikri doğru ve her yaptığı iyidir. Bizim hiçbir üstün değerimiz yoktur. Herşeyimiz ‘çağ dışı’dır. Hepsi artık devrini doldurmuştur. Onların, güzel sanatlarından cinsî ahlâkımıza, dini inanç’tan görgü kaidelerine kadar her konudaki tavır, davranış ve kanaatleri bu yoldadır” (Hacıeminoğlu, 1974c: 14-15). Hacıeminoğlu’nun bu tutumu Said Halim Paşa’nın “Buhranlarımız” adlı eserinde yer vermiş olduğu fikirlerin hatırlanmasına vesile olur. ”Ne yazık ki bizim mütefekkirlerimizden pek çoğu, bir milletin lâyık olduğu saadetin derecesini batıya olan benzerliği ile ölçüyorlar. Batılı milletleri ne kadar çok taklit edebilirsek o kadar mes’ut olacağımıza inanıyorlar. Halbuki bizim bu şekilde garp milletlerini taklit etmemiz kendi şahsiyetimizden, mâzimizden, âdet ve inançlarımızdan ve âdeta varlığımızdan sıyrılıp çıkmamızdan başka bir mânâ ifade etmez” (Said Halim Paşa,1973: 66). Necmettin Hacıeminoğlu Töre dergisinin 37. sayısında (1974d: 10-14) “Yabancı Kültür Meddahlığı” adlı yazısında millî kültürü geliştirmek yerine kötülemeyi alışkanlık haline getirmiş olan aydın kesimden bahsetmektedir. Bu kesimin Türk kültürünün gelişimini yanlış kıstaslar ele alarak eleştirdiklerinden bahseden Hacıeminoğlu’nun temelde vurgulamak istediği nokta bu kimselerin Türk kültürü ve millî değerlerini sürekli Batı’dan aşağı görerek geliştirmek yerine hor görmeleridir.“Çok beğendiğimiz ve hayran olduğumuz Avrupalıların kültürlerini değil de, kültürleri üzerinde gösterdikleri titizliği taklit etsek daha iyi olur sanıyoruz” (Hacıeminoğlu, 1974d:14). 37.Sayıda Mustafa E.Erkal’ın kaleme almış bulunduğu “Kültür Politikamız ve Ekonomik Kalkınma” adlı yazısı ekonomik olarak gelişmekte olan ülkelerin millî kültürlerine bağlı bu bakımdan içtimaî mirasını muhafaza eden yapılarını korumaları halinde iktisadi başarıyı da yakalayacaklarını vurgular.“İçtimaî miraslarına, millî 169 kültürlerine sahip çıkamayan milletler, iktisadi kalkınma yolunda da başarısızlığa mahkûmdurlar” (Erkal, 1974: 30). Oğuzata Altaylı’nın “Sinemamızın Fikrî Yapısı” adlı yazısında (1974, Sayı: 32: 57-58) devlet politikası haline gelen ‘kültür emperyalizmi’ ile kültür müesseselerinin madde ve mânâ olarak millî tabandan uzaklaştığını belirtir. “Bütün bir fikir hayatımıza tesir eden taklitçilik ve özden uzaklaşma sinemamızı en sert şekilde vurmuş, buna bir de kârdan başka ölçü tanımayan zihniyet eklenince sinemamız fikir yapısı yönünden tam bir yozlaşmanın içine düşmüştür” (Altaylı, 1974:57). “Türk Sineması da bir kültür, sanat, endüstri müessesesi olarak, fikrî yapısı, ekonomik düzeni, iş ahlâkı ve meslek anlayışı ile Türkiye’nin siyaset, iktisat, kültür düzenini döndüren çarkların bir dişlisi olmaktan kendisini kurtaramamıştır”(Altaylı, 1974:58). Töre’nin 37. sayısında Hacıeminoğlu “Başa Güreşmek İçin” adlı yazısında Türkiye’nin diğer ülkelerin yanında neden halen gelişemediği konusu üzerinde durmaktadır. Büyük devletlerden ziyade Hollanda, İsveç, Norveç gibi küçük devletçiklerin iktisadi, teknik ve kültür üstünlüklerini sorgular. Bu perspektifte Türkiye’nin yerinde saymasını millî kültür ve tarih şuurunun muhafaza edilmemiş olmasına bağlar. “Ya İsveç, Norveç, Hollanda, Yunanistan, İsrail, hatta Yugoslavya ve Bulgaristan gibi Türkiye’nin dörtte birinden küçük devletçiklerin iktisadî, siyasî, teknik ve kültür üstünlüğünü neyle izah edeceğiz? Gayet kolay. Kimseye özenmiyor, başkalarını taklit etmiyorlar. Milli kültürlerini, milli tarih şuurlarını ve şahsiyetlerini muhafaza ediyorlar”(Hacıeminoğlu, 1974e: 29). Hacıeminoğlu’nun bu devletlerin “kimseye özenmiyorlar, başkalarını taklit etmiyorlar” ifadeleri Türkiye’de gerçekleşen modernleşme hareketine yapılan bir eleştiri olarak karşımıza çıkar. Hacıeminoğlu’nun özenle vurgulamak istediği nokta modernleşme hareketinin gelişime değil geri kalmaya neden olması diğer yandan millet olarak en temel özelliğimiz olan millî his ve mefkurelerimizi kaybetmemize yol açmış olmasıdır. Bu bağlamda kendi kültürüne sahip çıkan milletler ilerlemeye açıkken, millî kültüründen uzaklaşan Türkiye Cumhuriyeti yerinde saymaya mahkum olacaktır. 170 “Bunlar ya bir de Türk milletinin sahip olduğu maddi ve manevî mirasa, tarihe, sanata, kültür ve töreye sahip bulunsaydı; imparatorluklar kurmuş bu teşkilâtçı milletin tecrübelerini yaşasaydılar; nüfusları da yüz yirmi milyonu aşsaydı, acaba neler yapmazlardı? Ama biz hiçbir şey yapmıyoruz. Çünkü kendimiz kaybetmişiz. Değerimize inanmıyoruz”( Hacıeminoğlu, 1974e: 30). 1974 yılının en önemli olaylarından olan Kıbrıs Barış Harekâtına İlişkin pek çok yazının Töre dergisi ekseninde yayına hazırlanmış olduğu ve milliyetçi perspektiften bir sunum gerçekleştirildiği daha evvel belirtilmiştir. Bütün bunlara ek olarak derginin “milli kültür” davasına ilişkin duruşunu Kıbrıs Türklerinin kültürü üzerinde de belirgin olarak işlendiği görülebilir. 1974 yılının 41. sayısında “Türkistan’dan Kıbrıs’a Tek Kültür” (1974c: 10-15) yazısıyla Mehmet Eröz’ün ve “Kıbrıs’ın Sesi” (1974b: 16-21) yazısında Turgut Günay’ın Türk millî kültürünün Kıbrıs Türkleri ile Türkiye vatandaşlarını birbirine bağladığından bahsederek “milli kültür”ün milleti birbirine mekansal olarak uzak olunsa da kültürel bir bağ ile bağlayıcı olduğuna dikkat çeken yazılar olmuştur. Töre’nin 41. sayısında yer alan “Millet Olmak İçin” adlı yazısında Necmettin Hacıeminoğlu, millet ve toplum arasındaki farkın, milletin kültür ve değerlere sahip olmasıyla ortaya çıktığını açıklar. Hacıeminoğlu bir milletin var olabilmesi için vatanından bayrağından çok daha önemli olan unsurun millî kültür, örf ve adetler bu bakımdan o milletin “Töre”si olduğunu belirtir. “ ‘Toplum’ ile ‘Millet’ arasındaki fark, hayvanla insan arasındaki fark kadar büyüktür: Millet bir şahsiyete - kültüre, değerlere- sahiptir; varlığını koruyabilmesi ancak bu şahsiyetini devam ettirmesiyle mümkündür. Yığın ise maddi menfaatlerini tatmin peşinde koşan ferdlerin aritmetik toplamından ibarettir. Yığın, en küçük darbede dağılmaya mahkûm, millet ölümsüzdür” (Hacıeminoğlu, 1974g: 22). “…Daha da önemlisi, milletin her ferdinde asırlar boyunca bir milli şuur, bir milli yapı teşekkül etmiştir. Dıştan gelen hiçbir güç onu silemez, unutturamaz. İşte bütün bunlar sayesinde de millet varlığını devam ettirir” (Hacıeminoğlu, 1974g: 26). “’İl gider töre gitmez’ yani devlet yıkılabilir fakat milleti millet yapan töre ve kültür kaybedilmez” (Hacıeminoğlu, 1974g: 26). 171 Necmettin Hacıeminoğlu 42.Sayıda “Değer Kargaşalığı” adlı yazısında günlük hayata ilişkin davranış şekillerinde insanların bir değer karmaşası içinde olduğunu vurgulayarak, millet olarak kalabilmek için millî değerlere sahip çıkmak gerekliliğini bir kez daha vurgulamıştır. “Görülüyor ki Türk milleti hem kendisini var eden, hem de ebediyete kadar ayakta tutacak olan bütün manevî ve millî kıymetlerinden mahrum kalmak üzeredir. Birlik ve beraberliğin bütün teminatları birer birer yıkılmaktadır. … Şimdi de günlük hayatımızın şahsî davranışlarına kadar sokulmuş bulunuyor. İçimize sızan bu düşmanı tesirsiz kılmak için, her konuda, hatta çok basit bir teferruatta dahi önümüze, kendimize dönmek mecburiyetindeyiz. Yüzde yüz millî, yüzde yüz yerli olmalıyız” (Hacıeminoğlu, 1974h: 25). M. Emin Ziya, Töre’nin 71. sayısında “Irkçılık ve Milliyetçilik” adlı yazısında milliyetçiliğin ırkçılıkla aynı şey olmadığını belirtirken millî kültürün millet hayatı için önemli olduğuna dikkat çekmiştir. “Millet hayatına bütünlük kazandıran şey milli kültürdür. Milli kültür kaynaklarından yeterince gıda alamayan nesiller, milli ülküleriyle birlikte yasama güçlerini de yitirirler” (Ziya, 1977: 5). “Eski devirlerde milletler arası münasebetler şimdiki kadar sıkı ve çok yönlü olmadığı için yabancı kültürlerin milli kültür üzerindeki yıkıcı ve yıpratıcı tesirleri de söz konusu değildi. Bugün yetişmekte olan nesilleri yabancı kültürlerin baskı ve tasallutundan korumak için ciddi tedbirler alamaya ihtiyaç vardır”(Ziya, 1977: 5). 1977 yılının 74. sayısında Dinç Yaylalıer’in kaleme aldığı “Sanayileşme Sürecinde Türkiye ve Sol” adlı yazıda Yaylalıer’in Tanzimat’tan çok partili hayata ve 1970’li yıllara uzanan süreçte Türkiye’nin sanayileşme çabasına paralel olarak millî kültür probleminin de öne çıktığını belirttiği görülmektedir. “Devletin bir milli kültür politikası olmaması sebebi ile, yabancı akımlar bu sosyal problemlere kendi ideolojik kılıflarını giydirmek istediler. Açık bir kültür pazarı haline gelen Türkiye’ye, gümrük ödemeden giren yabancı ideolojiler hedeflerinde kısmen başarılı oldular. Özellikle 1960-1970 döneminde illegal olarak çalışan, faaliyet gösteren, sineması, kitabı, tiyatrosu ile Marksist 172 propaganda yapan aşırı sol, 1971’de Türkiye’yi az daha uçuruma itebiliyordu”( Yaylalıer, 1977a: 32). Yaylalıer Türkiye’de sağlam bir millî kültür politikasının olmaması nedeniyle devletin her türlü zararlı ideolojik görüşe bir pazar oluşturduğunu vurgulamıştır. Yaylalıer’in bu ifadelerine ek olarak Alparslan Türkeş’in “Dokuz Işık” adlı eserinde de millî kültürünü muhafaza etmeyen milletlerin her türlü zararlı ideolojilerin etkisi altında eriyip gideceğine ilişkin görüşlerine yer verilebilir. Türkeş, içinde bulunulan çağın ideoloji ve kültür savaşları çağı olması hasebiyle milletlerin “milli kültür”lerini özenle muhafaza etmeleri gerektiğine dikkat çekmiştir: “Yaşadığımız çağ her şeyden önce bir ideoloji ve kültür savaşı çağıdır. Kendi milli kültürünü geliştirme yoluna gitmeyen milletler ve kendi milli ülküsünü tayin edip, insanlarını bu ülküyle yetiştirme yoluna gitmeyen toplumla, yabancı kültürlerin ve yabancı ideolojilerin esiri olurlar” (Türkeş, 2017: 115). Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu, Töre’nin 79. sayısında “Uyan Ey Türk Oğlu!” adlı şiirinin dizelerinde Türk’ün Batı’nın etkisinden kurtulup kendi millî özlerine dönmesi gerektiğine vurgu yapar. Özüne dönen Türk milletinin tarihteki gibi dünya medeniyetlerine yön veren en ihtişamlı güç olacağı mesajını da vermiş bulunur. “… Seni aldatmasın ‘Batı’ denilen, Onun mayasıdır ‘katı’ denilen, Onun iç yüzüdür ‘kötü’ denilen… Odur özsuyunu sömüren kene! Sen uyan; onu da uyandır gene! …”(Gençosmanoğlu, 1977b: 5). Töre’nin 79. sayısında Zeki Alan, “Kültür Değerlerimizin İmdat Çığlıkları” adlı yazısında kültür değerlerimizin yozlaşmasından kaynaklı olarak şaheserler verilmemesini eleştirmektedir. Alan, taklitten öte gitmeyen kültürel hayatın geliştirilmesi gerekliliği üzerinde durarak taklitçiliğin kültürel değerlerin gelişimine yarınlar için de en büyük engel teşkil ettiğini belirtir. 173 “Milli kültürümüzün gelişmekte olduğuna dair güvenli bir inanç sahibi olamıyoruz. Bu da, hatalı gidişimizi görebilen her vatandaşımızı huzursuz etmekte, yarınlardaki kültürümüzün diriliğinde, gelişmişliğinde güvensiz kılmaktadır. Oysa bugün, bu değerlerin diri tutulması savaşını vermek yerine bu değerlerden kaynaklanan büyük gelişmelerin sevincini yaşayan bir zirvede olmalıydık. Kültür değerlerimiz, sanatçılarımızın, ilim adamlarımızın elinde yeniden yuğrulmuş, daha bir yücelmiş olmalıydı. Hatta kültür değerlerimizden kaynaklanmış nice şaheserler vermiş olmalıydık” (Alan, 1977: 28- 29). Töre’nin 80. sayısında Yalçın İzbul, “Kültürde Devrim, Kültürde Tekâmül” adlı yazısında kültür değişmelerinden bahsetmektedir. Bu yazıda İzbul’un dikkat çektiği nokta gelişmişliği sadece iktisadi faktöre bağlayan düşüncenin yanlışlığıdır. Kültür emperyalizminin gelişmiş olduğu çağda milletlerin “milli kültür”lerini özenle korumaları gerektiği üzerinde duran İzbul, kalkınmanın millî kültürü koruyan bir eksende gerçekleşmediği taktirde o ülke için değer taşımayacağını vurgular. “Milli kültür meselelerini arka plana atarak, kalkınma meselelerini sadece iktisadi bir çerçevede mütalaa eden iktidarlar, bu yolları, bu köprüleri, bu fabrikaları uzun vâdede başkaları için yapıyorlar demektir” (İzbul, 1978a: 6). Zeki Alan Töre’nin 81. sayısında “Özün Yıkılış ve Diriliş Kavgası” adlı yazısında “değişim” ve “gelişim”in birbirinden farklı mefhumlar olduğunu belirtir. Türk toplumunu değişime tâbi kılmak isteyenlerin aslında Türk milletini özünden koparmak kaygısında olduğundan bahsederek, millî özden kopanların Türk milletinin gelişimine katkıda bulunamayacaklarını belirtmiştir. “Türk milletini değişime tâbi tutma zorlamaları yüz yılı aşkın bir zamandır sürüp gitmektedir. Bu arzuyu taşıyanları da iki gruba ayırabiliriz: Birincisi, Türk milletini özden koparmak isteyenler; ikincisi, özü kavrayamayan, gelişimle değişimi ayırt edemeyen ve milletimizi özden koparmak isteyenlerin kurmuş olduğu tuzağa yakalananlardır” (Alan, 1978: 41). Değişim ile gelişimi aynı merhalede ele alan aydınların farkında olmadan yabancı kimselerin Türk kültürüne ilişkin zararları düşüncelerine hizmet etmiş olduğunun mesajını veren Alan, Türk milletinin özüne uymayan değişmelerin bir ilerleme sayılamayacağına dikkat çekmiştir. 174 Töre’nin 91. sayısında “Töre’den” başlığı altında Türk kültürünün geriye gidişinin aydın kesimin millî kültürden uzaklaşması, bu bağlamda Batı’nın emperyalist gücünden medet umması ve mevki edinme hırsına yenik düşmesi nedeniyle gerçekleştiği belirtilmiştir. “…kendi törelerini, kendi dillerini unutacak kadar yabancı kültürlerin emperyalizmine boyun eğerek, Türk-İslam cemiyetine yabancılaşan aydınlar zümresi, haset, gösteriş merakı, ikbâl hırsını ve hepsinden mühimi cehalet sâikleriyle, kafadan ziyade midelere hükmeden materyalist temâyüllerin esiri olmuşlardır” (Töre’den, 1978b: 5). Hüseyin Mümtaz, Töre’nin 93. sayısında “Milli Hedefler ve Ulaşma Yolları” adlı yazısında, devrin sınıf mücadelesi üzerine değil milletler mücadelesi üzerine kurulu olduğunu vurgulayarak harbin artık askeri araçlarla cephede verilmediğinden soğuk savaş yoluyla –kültürel işgal, ekonomik güç, politik işgal gücü, askeri işgal gücü gibi- bir çok işgal aracı kullanılarak verilen bir savaş olduğundan bahseder. İkinci Dünya Savaşından sonra gündeme gelen soğuk savaş, Mümtaz’ın ifade ettiği gibi millî hedeflere ulaşmak amacıyla kültürel işgal gücünü de kullanmaktadır. Kültürel işgal, Batı medeniyetinin özendirdikleri doğrultusunda millî kültürde meydana gelen bozulma durumudur. Mümtaz, soğuk savaşların yaşandığı bu devirde “kültürel işgal”in derecesine dikkat çekmiş ve millî kültürün korunmasının önemine atıf yapmıştır. “Vatan kesif bir kültürel bombardıman altındadır. Yetişen nesil kendi kültürüne yabancılaşmış, dışarıdan aldığı kültürü de hazmedememiş, ne olduğu, hangi taraftan olduğu belli olmayan beyni uyuşmuş bir dinazor (beyni, cüssesine oranla çok küçük bir ilk çağ yaratığı) halindedir” (Mümtaz, 1979a: 15). Sevim Kantarcıoğlu, Töre’nin 96. sayısında kaleme aldığı “Klasik Hümanizm ve Milliyetçilik” adlı yazısında Gökalp’in kültür tanımına değinerek kültürü var eden ve kültür sayesinde yaşamını devam ettiren milletin, yenilikler karşısında önce millî kültürünü iyi bilmesi gerekliliğine dikkat çekmiştir. Bilindiği gibi Gökalp de kültür ve medeniyeti birbirinden ayırarak, kültürün bir milletin ana unsuru, ananeleri olduğunu vurgulamıştır. Bu bağlamda Kantarcıoğlu da modernleşme hareketlerine karşı yapılması gereken ilk şeyin milletlerin kültürlerini iyi tanıması ve bu 175 doğrultuda aklın süzgecinden geçirilmiş bir yeniliği onaylaması gerektiğini vurgulamıştır. “…önce kültürümüzün mazisini, kültür hazinemizi iyice hazmetmiş nesiller yetiştirmekle işe başlamalıyız. Muasır Batı medeniyet dairesine girdiğimize göre, kültürümüzün özünde büyük bir değişiklik yapmadan, yani muhafaza edilmesi gereken, milli şahsiyetimizi oluşturan karakteristik vasıflarımızı budamadan, tecrübe ve müsbet bilime dayanarak, şekli değişiklikleri şuurla yapmak mecburiyetinde olduğumuzu kabul etmeliyiz” (Kantarcıoğlu, 1979: 25). Töre’nin 100. sayısında Rıza Kardaş’ın kaleme aldığı “Gelenek ve Gelenekçilik Hakkında” adlı yazı geleneğin ne olduğuna ve nasıl bir yapısı olduğuna odaklanmıştır. Gelenek, Mustafa Aydın’ın da belirtmiş olduğu gibi (2013: 169-170) bazen bir değer bazen de bir yapı anlamında kullanılmaktadır. Batı dünyası kendi geleneklerini bir değer olarak sunarken, modernleşmeyen milletlerin eski tarz düşünüşlerini bir yapı olarak görmektedir. Fakat kabul görülür ki gelenek, toplumumuzdaki insanların nesiller boyunca birbirlerinden aktara geldikleri şeyler anlamında kullanılmaktadır. Rıza Kardaş da (1979: 28) geleneğin insanı, tarihi olan bir varlık yaptığını ve geleneğin eskiden gelen millî alışkanlıklarımız olduğunu yazmaktadır. Gelenekte meydana gelen değişimin ana problem olarak sorgulanması üzerine Kardaş, Gökalp’in gelenekçilik anlayışı üzerinden meseleye yaklaşmıştır. Bu bakımdan gelenek, yaratma ve ilerleme demektir. Hem var olmanın bir anahtarı hem de zaman içerisinde millî yapıya bağlı olarak değişimin besleyici unsuru olarak görülen gelenek ilerlemeyi de sağlar niteliktedir. Kardaş’a göre bir millet, millî geleneklerini kaybetmemişse millet olma özelliğini de yitirmemiş demektir.“Bir insan ki, görenekleri ne olursa olsun, eğer milli geleneklerini kaybetmiş değilse, millet yönünden kaybolmuş değildir” (Kardaş, 1979, Sayı: 100: 29). Türkiye Cumhuriyetinin açık bir kültür pazarı haline gelmemesi için millî kültürün muhafaza edilmesinin öneminin vurgulanmış olduğu görülmektedir. Kültürünü kaybeden bir milletin ayakta kalamayacağına ilişkin düşüncelerin dergi tarafından savunulduğunu görmek mümkündür. Kültürün muhafazası zararlı 176 ideolojiler karşısında millete “bilinçli olma” gücünü verirken, millî bilincin de gelişmesini sağlamaktadır. Derginin millî kültür vurgusunda Gökalp çizgisinin izlerini görmek mümkündür. “Türkçülüğün Esasları” adlı eserinde “Halka Doğru” tezinde Gökalp’in aydın kesimin halka gitmesi gerekliliği üzerinde durduğu görülmektedir. Gökalp’e göre seçkinlerin halka doğru gitmelerinin iki nedeni vardır. Birincisi halka uygarlığı götürmek, ikincisi ise halktan millî kültürü alabilmek. Fakat denilebilir ki Töre dergisi kadrosunca halkta millî kültürün özünü bulmak mümkünken, milli özleri koruyarak çağdaşlaşmayı sağlayacak nitelikli bir aydın kesimin olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu noktada aydınların millî özü umursamaz faaliyetlerine karşı sunmuş oldukları “Batılılaşma” tezine de “ne maksatla, hangi sahada, nasıl ve ne zaman?” soruları sorulmalıdır. Millî kültürün halk tarafından muhafaza edildiğini gösteren bu düşünceyi Töre kadrosu yazarlarının vurgusunda da görmek mümkündür. Ayrıca Töre kadrosunun Gökalp’in hars-medeniyet ayrımına dikkat çekerek, “Batılılaşma” değil de kültürel değerleri koruyarak “çağdaşlaşma” düşüncesini öne çıkardığı görülmektedir. 4.2.5. Töre Dergisinde Milliyetçi Hareket Partisi Milliyetçi Hareket Partisi ve “Başbuğ” sıfatıyla ülkücülerin saygıyla bağlı olduğu Alparslan Türkeş’in davası Töre dergisi için önem arz etmektedir. Töre’nin pek çok sayısında milliyetçi muhtevanın etkilerinin yanında bir de MHP siyasetini destekleyen, Türkeş’in “Dokuz Işık” doktrinini savunan yazıların da mevcut olduğu görülmektedir. Bu bölümde öncelikle Alparslan Türkeş’in Türkiye’yi içinde bulunduğu durumdan kurtaracağına inandığı doktrinine yer verilip daha sonra Töre dergisinde “Dokuz Işık” doktrininin ve “Alparslan Türkeş”in lider vasfının ne şekilde inşa edilmiş olduğuna değinilecektir. “Siyaset ve siyasallık, insanlar tarafından kurulan iletişim ve etkileşimler sonucunda üretilir. İnsanın içine doğduğu ve içinde yetiştiği kültür, siyaset kurumu ile ilişki halindedir ve insanın siyasallığını belirlemektedir” (Akın, 2013: 45) Sosyolojik olarak insanların iletişim ve etkileşimleri sonucu üretilen siyasal olma 177 durumu Töre dergisinin MHP ve Türkeş’e atıflar yapmasıyla üretilmiş ve milliyetçi hareket bu yolla meşru kılınmıştır. Derginin içeriğinde, MHP’nin temel prensipleri ve ülküsünün anlaşılması açısından açıklayıcı bir şekilde bu ülkünün temel gayelerine yer verilmiştir. Ayrıca “bağbuğ” sıfatıyla Alparslan Türkeş’in Türkleri bir araya getirecek kutlu bir lider olduğuna yönelik atıflarla lider inşası gerçekleştirilmektedir. Türkeş, Türkiye’yi içinde bulunduğu kötü durumdan kurtarabilmek adına “Dokuz Umde”yi öne sürmüştür. Peki nedir bu Dokuz Umde? Türkeş, “Milli Doktrin Dokuz Işık” adlı eserinde (2017: 21) Dokuz Işık’ın Esasları başlığı altında Dokuz Işığı şu şekilde tanımlamaktadır: “Milliyetçilik: Her şey Türk Milleti için, Türk Milleti ile beraber ve Türk Milletine göre sözleriyle özetlenebilecek, Türk Milletine bağlılık, sevgi ve Türkiye Devleti’ne sadakat ve hizmettir. Ülkücülük: Türk Milletini en ileri, en medeni, en kuvvetli bir varlık haline getirme ülküsüdür. Ahlâkçılık: Türk Milletinin ruhuna, örf ve adetlerine uygun yüksek varlığını korumayı ve geliştirmeyi ön gören esaslara dayanır. İlimcilik: Olayları ve varlığı ön yargılardan ve art düşüncelerden sıyırarak ilim mantalitesi ile incelemek ve girişilecek her çeşit faaliyette ilmi önder yapmak prensibidir. Toplumculuk: Her çeşit faaliyetin toplum yararına olacak şekilde yürütülmesi görüşüdür… Köycülük: Köyleri tarım kentleri halinde birleştirerek kalkındırmayı ön görür… Hürriyetçilik ve Şahsiyetçilik: Birleşmiş Milletler Anayasası’nda yazılı bütün hürriyetlerin sağlanmasını gaye edinmiştir. İnsanların şahsiyet olarak geliştirilmesini toplumun kalkınması için yararlı bir yol olarak kabul eder. Gelişmecilik ve Halkçılık: …Elde edilenle yetinmemek ve daima daha ilerisini istemek ve bunu elde etmek için gayret göstermek şuurudur. Ancak bu gayret ve çabalarda Türk Milletinin tarihinden, milli benliğinden ve kökünden kopmadan yükselmek ve ilerlemek gayedir… Endüstricilik ve Teknikçilik: Türk Milletinin kalkınması için acele sanayileşmesi lazımdır. Dokuz Işık görüşümüzün esasları gayet özet olarak bunlardır” (Türkeş, 2017: 21-23). 178 Dokuz Işık Doktrininin dünya üzerindeki komünizm, kapitalizm, nasyonal sosyalizm gibi ideolojilerden farkına da değinen Türkeş, dokuz ışık’ın insan sevgi ve saygısına dayanan demokratik bir görüş olduğunu belirtmiştir. “Dokuz Işık, nasıl kapitalizmi, Marksist Sosyalizmi reddediyorsa, Nasyonal-Sosyalizmi ve Faşizmi de reddeder. Nasyonal-Sosyalizm ve Faşizm, kapitalizmin dejenere bir sapması olup, insan hak ve hürriyetlerine inanmayan gerici diktatörlüklerdir. Dokuz Işık ise, insan sevgi ve saygısına dayanan, ferdî ve iktisadî hürriyetleri bir bütün olarak gerçekleştirmek isteyen demokratik bir görüştür” (Türkeş, 2017: 23). Türkeş dokuz ışık doktrinini kısaca açıkladıktan sonra cümlelerine şu şekilde devam etmiştir: “Biz, Türk’e âşık, Türk vatanına âşık Dokuz Işıkçılarız. Amacımız bu kutsal vatan üzerinde Büyük Türk Milletinin ebediyen bağımsız yaşamasını sağlayacak milli görüşü çizmek, bunu savunmaktır” (Türkeş, 2017: 23). Derginin 18. ve 19. sayısında Alparslan Türkeş’in kaleme aldığı “Dış Politika Gelişmeleri” (1972b) ve “Dış Politika Gelişmeleri II“ (1972c) yazılarının yayımlanması Töre dergisi kadrosunun MHP Genel Başkanı Türkeş’in doğrularını onaylayan bir yaklaşımda olduğunu göstermektedir. Bu yazılarında Türkeş bir yandan “Milliyetçilik” fikir sisteminin işlevselliğini yitirmediğini ortaya koyarken diğer yandan da Türkiye’nin içinde bulunduğu dış politika sorunlarına çözümler getirmiştir. Töre dergisinin 21. sayısında Şerafettin Toperi’nin kaleme almış olduğu dizeler Alparslan Türkeş’in “Dokuz Işık” doktrinine ithafen yazılmıştır. Dokuz Işık’ın sosyolojik gayesini bir fidana benzeterek kaleme alan Toperi, bu fidanın büyüyüp ağaç olacağını ve gölgesinde kurtların – ki bu benzetme Türk milliyetçiliğini yaşam felsefesi olarak edinmiş koyu milliyetçi kesimi simgelemektedir- ve kuşların bulunacağı; meyvesinin ise çocuklar olacağını belirtir. Toperi’nin şu dizeleri Türkeş ve MHP’nin politik yapısını “Dokuz Işık” üzerinden şöyle yansıtır: “BİR FİDAN DİKTİK BÜYÜYÜP AĞAÇ OLACAK YAPRAKLARI BÜYÜK PARLAK DALLARI SEMİZ 179 GÖLGESİNDE KURTLAR KUŞLAR MEYVESİ ÇOCUKLAR OLACAK BİR FİDAN DİKTİK BÜYÜYÜP AĞAÇ OLACAK BİR FİDAN DİKTİK BÜYÜSÜN… ÇİÇEKLERİ AÇSIN GENÇ GENÇ GÜNEŞE GÜLSÜN ALTINDA ÇOCUKLAR OYNAYACAK BİR FİDAN DİKTİK BÜYÜYÜP AĞAÇ OLACAK” (Toperi, 1973: 22). 1973 yılının 21. sayısında kaleme alınan mısralarda MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş’e ithafen Arif Nihat Asya’nın dizeleri görülmektedir. Bu dizelerde kendisine “Başbuğ” sıfatı yüklenen Türkeş, hayran olunan bir siyasetçi olarak öne çıkarılmıştır. “HAYRANIN, YER GÖK VE BÜTÜN İNSANLIK! YETMEZ SANA RÜTBE SALTANAT, HAKANLIK! LAKİN YAZACAK ŞAİRİ NERDEN BULALIM! HER DAVRANIŞIN, BİR KONUDAN DESTANLIK!” (Asya, 1973: 26). Yalnızca Türkeş’in kendisine değil aile üyelerine de saygı duyulmuş ve ülkücü gençlik için önem atfettiği bilinen Türkeş’in eşi Muzaffer Türkeş de dergide saygıyla anılmıştır. 1974 yılının Haziran ayında Muzaffer Türkeş’in vefatıyla yıkılan ülkücü camianın acılarını Töre dergisi kadrosu da aynı hissiyatla paylaşmış ve kendisine ithafen yazılar, şiirler yayımlanmıştır. Haziran 1974’deki 37. Sayının başlarında yer verilen yazıda Muzaffer Türkeş’in hayatı, kişiliği, güçlü karakterine yer verilmiş ve ülkücü hareket görüşüne emeğinden bahsedilmiştir. Ayrıca aynı sayının devamında Yetik Ozan mahlası ile bilinen Turgut Günay’ın da “Bozkurt Anaya Ağıt” Şiiri Muzaffer Türkeş’in acısına ithafen yazılmış ve yayımlanmıştır. 180 “Yasın yaşmak gibi sardı da yurdu Boyun büktü gök bayrağın bozkurdu, Senin için eller duaya durdu, Baş ucunda kutlu Kur’an açıldı. Adın aydınlattı geçtiği yeri, Nurunda birleşti ırakla beri, Sana dönük Türkmen, Tatar, Azeri; Ne mutlu ufkunda Turan açıldı” (Ozan, 1974:5). Töre dergisi’nin MHP ve Türkeş’e yakınlığını Türkeş’in “Dokuz Işık” düşüncesini yaymaya çabalamasında görülebilir. Derginin 1971 yılındaki ilk sayısında Alev Arık’ın ortaya koymuş olduğu düşünceler buna örnek olarak gösterilebilir. Arık, “Milliyetçi Toplumcu Açıdan Hali Hazır Zihni Muhtevanın Değiştirilmesi Problemi” yazısında sosyal bilimlerin gelişiminden faydalanılarak zihni yapıya yön verilmesi ve gençliğin bu yoldan yetiştirilmesi üzerine vurgulamış olduğu düşüncesinde “sosyal bilimlere dayanma”nın gerekliliğini, Türk insanın yetiştirilme prensibini “Dokuz Işık” tarafından belirtilen “İlimcilik” ilkesine bağlamıştır. “Milliyetçi Toplumcunun kendisine Dokuz Işık tarafından gösterilen İlimcilik İlkesine sıkı sıkıya bağlı olarak, ve gittikçe artan bir ilgi ve dikkatle bu bulguları öğrenmesi ve bunları Türk insanının yetiştirilmesi, Devletimizin sağlam temellere oturtulması yönünde harcadığı çabalarda kullanması gerekir” (Arık, 1971:15). “Gençliğimizin bir kısmında ve diğer dilimlerde, bugünkü yozlaşma, yabancılaşma ve kopma meydana gelmiştir. Milliyetçi Toplumcular, bu erozyonu, Dokuz İlkeye sıkı sıkıya bağlı olarak, zihni yapıyı yeniden şekillendirmeye girişerek durduracaklardır” (Arık, 1971:16). Türkeş de “Dokuz Işık” adlı eserinde (2017: 322-323) gelişmiş bir Türkiye için Millî Eğitimde yapılacak olan düzenlemelerin önemine dikkat çekmiştir ve bu yolda dört gaye belirtmiştir. Arık’ın da atıfta bulunduğu hususu bu yazısında Türkeş şu şekilde dile getirmektedir: 181 “Karşılaşılan her olayı, önümüze getirilen her meseleyi gördüğümüz her işi ön yargılardan ayrılarak, art düşüncelerden sıyrılarak gerçekçi bir gözle görmek ve ilim zihniyetiyle bunu muhakeme etmek, değerlendirmek başlıca usûl olmalıdır” (Türkeş, 2017: 323). Mehmet Eröz derginin 14. sayısında “Milliyetçiliğimizin ‘Toplumculuğu’ Ne İfade Eder?” adlı yazısında (1972: 20-26) Türk milliyetçilerinin benimsemiş bulunduğu “toplumculuk” anlayışının asla komünizm, faşizm ve nazizim gibi fikirlere benzetilemeyeceğini açıklamaktadır. Eröz, Alparslan Türkeş’in de Türk milletinin gelişimi açısından öne sürmüş bulunduğu “dokuz umde” de yer alan “toplumculuk” anlayışının aslında Türk-İslam kültüründen gelme, Gökalp’in “tesanütçülük” dediği “dayanışma kültürü”nün bir ifadesi olduğunu belirtmektedir. Eröz’e göre Türk-İslam kültüründen gelme bu dayanışmacı anlayışı zekat ve sadaka müesseselerinde görmek mümkündür. “Görülüyor ki, bizim sosyalizm ve komünizmden sosyal adalet ve insanlık dilenmeye ihtiyacımız yoktur. Binlerce yıl önce biz bunu biliyor ve yapıyorduk. Bizim ‘Toplumculuğumuz’ en yüksek dayanışmayı, en yüksek sosyal adaleti temin edebilecek bir anlayıştır” (Eröz, 1972c: 26). 1972 Haziran ayında Dündar Taşer’in hayatını kaybetmesi üzerine Töre Dergisi Taşer’i milliyetçi kesime katkılarından dolayı hayırla anmıştır. 1972 yılının 14. sayısında (3-5) yer verilen yazılar Taşer’in derginin anlam dünyası için önemli bir yerde durduğunu göstermektedir. Dündar Taşer’in vefatı nedeniyle MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş’in MHP Teşkilatına gönderdiği genelgeye de bu sayıda yer verilmiştir. Taşer, MHP Genel Başkan Yardımcısı sıfatıyla Türkeş ve MHP ideolojisine yakın olan bir şahsiyetti ve bu bakımdan Töre kadrosunca yeri doldurulamayacak olan bir aydın olarak öne çıkarılmaktadır. Töre dergisinin birinci yılını başarıyla tamamlamış bulunması nedeniyle derginin 14. sayısında “Töre’nin Toplantısı” başlığı altında verilen yazılar Töre’nin Türk Milliyetçiliğine katkılarından dolayı teşekkürlerini sunmakta olan önemli kimselere ayrılmıştır. Bu tebrik ve teşekkürler arasında MHP Genel Başkan Yardımcısı, MHP Kadınlar Kolu Genel Başkanı, MHP Gençlik Kolları Genel Başkanı’nın yazıları dikkat çekmektedir. Töre dergisi açısından kıymetli bir yere 182 sahip olan Milliyetçi Hareket Partisinin aynı şekilde Töre’nin gerçekleştirme hayalinde bulunduğu ideale kıymet verdiği görülmektedir. Töre millî davayı yansıtması açısından ve ülkücü gençliğe fikren bir doygunluk kazandırma gayesini taşımış bulunmasından dolayı Milliyetçi Hareket Partisi için onaylanan ve öne çıkan yayınlardan biri olmuştur. “Sayın DÜNDAR TAŞER, Milliyetçi Hareket Partisi Genel Başkan Yardımcısı: ‘TÖRE, büyük bir dergi oldu. Düşünce hayatımızın milli menbaalardan beslenen ileriye dönük bir atılışı, Türk kültürünün, Türk ilim adamları eli ile tahlil ve arzı bir yıllık hayatında ana çizgi olarak görülmektedir. Herbiri sahasında Türk Ülküsünü ilim ışığında aydınlatan yazarların emek ve gayretleri her türlü takdirin üstündedir. Emine Işınsu, fikir tarihimize büyük bir hizmette bulunmuş, bir ülkücü için imkansızlığın bahis konusu olmadığını ispat etmiştir’ ” (Töre’nin Toplantısı, 1972: 42). “Sayın İFET HALİM ORUZ, Milliyetçi Hareket Partisi Kadın Kolu Genel Başkanı: ‘TÖRE’nin milli davamızı yansıtma bakımından en büyük ödevi yaptığına inanıyorum. Özellikle kurucusu olan değerli arkadaşım şair Halide Nusret Zorlutuna başta olmak üzere TÖRE’ye çok değerli kalem sahiplerinin yazı yazması, onun başlıca niteliğini ve niceliğini kapsar. Süresiz başarılı olmasını, milli varlığımızı korumasını diliyorum’ “(Töre’nin Toplantısı, 1972: 43). “Sayın MEHMET PEHLİVANLI, MHP Gençlik Kolları Genel Başkanı: ‘TÖRE ülkücü gençlerin arzularını gerçekleştiren, onların ihtiyaçlarına cevap veren bir dergi olmuş, fikir hayatımızda gerçekten hissedilen bir boşluğu doldurmuştur. TÖRE ailesine, ülkücü gençler adına teşekkürlerimi bildirmeyi bir borç telakki ediyorum’ “(Töre’nin Toplantısı, 1972: 43). Töre’nin 17. sayısında güncel bir mesele olan “Fantom Uçakları” nın Türk Milli Savunmasında yer alıp almayacağı konusunda siyasetçiler arasında birtakım tartışmalara neden olmuş olan bu uçakların edinilmesi konusunda MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş’in fikirlerine yer veren bir yazı görülmektedir. Bu yazıda Türkeş, Milli Savunmasını yüksek teknik ilerlemeleri takip ederek temin etmeyen devletlerin milli bağımsızlıklarının tehlikeye düşmüş olduğunu belirtmektedir. Bu mesele bir yandan milli savunmanın ülkelerin milli bağımsızlıklarını korumak amacı doğrultusunda ne kadar önemli bir işleve sahip olduğuna dikkat çekerken diğer 183 yandan milli menfaatleri en yüksek seviyede koruyabilmek ve “teknikçilik” gibi “Dokuz Umde” de yer alan kriterin önemine vurgu yapmaktadır. “Bir millet ilim ve teknikte ve medeniyette ileri bulunduğu takdirde onun silahlı kuvvetleri de ileri ve güçlü olur. Medeniyette ve ilimde geri kalmış bir toplumun, ileri ve güçlü silahlı kuvvetlere sahip bulunması mümkün değildir. Çünkü içinde yaşanılan çağın gerektirdiği yüksek tekniğe dayanan silahları ve araçları kendisi yapamaz. Bunları üreten ileri memleketlerden ya para ile satın almaya veya siyasi anlaşmalarla, menfaat alışverişleriyle temin etmeye mecburdur. Bu da taşıma su ile değirmen döndürmeye benzer. Onun için özgür ve bağımsız yaşamak isteyen milletlerin ilimde, teknikte ve medeniyette hızla kalkınması lazımdır” (Türkeş, 1972a: 3-4). Töre dergisi 23. sayısında “Töre Büyüyor” başlığı altında Milliyetçi Hareket Partisine yakınlığını açıkça belirtmiştir. Dergi milliyetçi hareketin “Büyük ve Güçlü Türkiye” hedefine fikir ve sanat alanında hizmet ettiğini ve bu hizmeti asli bir görev olarak edindiğini belirtmiştir. “Milliyetçi Hareket ‘Büyük ve güçlü Türkiye’ hedefine sağlam adımlarla ilerlerken; bu yolun fikir ve sanat alanlarında en büyük hizmeti yapmayı, kendine asli görev edinmiş olan Töre büyüyor” (Töre Büyüyor, 1973: 21). 1973 yılının 23. sayısında Aşık Kemaloğlu “Dokuz” adlı şiirinde Türkeş’in “Dokuz Işık” doktrinine atıfta bulunmuş ve Türkeş’in liderliğini bu dizelerle bir kez daha inşa etmiş bulunmuştur. Ayrıca Kemaloğlu’nun dizelerinde Türklük ve Turan yurdu öne çıkarıldığı gibi, Türk-İslam vurgusunun da öne çıktığı görülmektedir. Bu bağlamda denilebilir ki Aşık Kemaloğlu’nun bu dizeleri MHP’nin siyasi çizgisinin bir aynası olmuştur. “… Dokuz ak ışıklı büyük Başbuğ’um, Belli değil değil gayri şölenim, yuğum, Yükselmez mi Bozkurt taşıyan tuğum? Bu yolda akacak çok kanımız var!.. Kimi Fars’a, Kimi Rus’a Tutsaktır, Bulgar, Yunan içre Türkçe yasaktır. 184 Türk’ün bahtı kara, alnıysa aktır. Bahtı ak olacak; imanımız var! Başbuğ dese: ‘Dünya hele kimindir? Yüzde yüz Türk olsan cihan senindir! İslamiyet bize en yüce dindir; Töre bizim, hem de Kur’an’ımız var! Batı ne ağırlar, ne de el verir: Ne Türk’e uyacak bir emel verir: Kendine dön ey Türk! Gayri elverir! Orkun’dan alınmış fermanımız var! Başbuğ derse: ‘Sabır beklerim sizden!’ Kaşı çatılmışsa, sesi genizden: ‘Türklük ses verecek dokuz denizden, Türkeli uyansın, zamanımız var!’ Fırtınadan sonra serin yel esti; Sabır hayat için elzem nefesti; Kemaloğlu bildi, sözünü kesti; Bugün Başbuğ, yarın Turan’ımız var!” (Kemaloğlu, 1973: 34). 1973 yılının 29-30. sayısında “Genel Durum” başlığı altında Türkiye’nin içinde bulunduğu sıkıntılara yer verilmiştir. Burada dikkat çeken unsur yazının seyrinin “Dokuz Işık” doktrinde sunulan Endüstricilik ve Teknikçilik ilkesini ön plana çıkarmasıdır. “Tek çıkar yol, Türkiye’de yatırım malları ve üretim aracı yapabilecek kabiliyete sahip güçlü ve entegre bir endüstri teşkilatı meydana getirmektir” (Genel Durum, 1973a: 63). “Gittikçe darlaşan boğazlardan kurtulmanın çaresi yurt için ihtiyaç duyulan yatırım malı ve üretim araçlarını yapabilme yeteneğini milli sanayimize kazandırmak, yani diğer bir deyimle, milli ekonomiye milli tasarrufları milli kaynaklara dayanarak 185 yatırımlara dönüştürmek imkanını sağlamaktır. Bu, hiç şüphesiz sanayi alanında girişilecek çok geniş kapsamlı reformlarla elde edilebilecek bir sonuçtur… Bu reformlar da ancak milliyetçi ilmi görüşe sahip güçlü kadroların iktidarıyla olur” (Genel Durum, 1973a: 63). 1974 yılında Kıbrıs Barış Harekâtı’na ilişkin olayların gündeme getirilmesi açısından Töre’nin neşriyat müdürü Emine Işınsu’nun siyasiler içinden Milliyetçi Hareket Partisi lideri Alparslan Türkeş ile bir röportaj hazırlamış olması (1974, Sayı: 39-40: 2-7) ve Kıbrıs Harekâtına ilişkin çıkarımlarda MHP’nin sözcüsü konumunda olması derginin MHP ile yakınlığının anlaşılması açısından önem atfeder. “Bakın, Sayın Türkeş, 1965’te, 1967’de, ‘Kıbrıs meselesi ancak kuvvetle halledilir’ dedi; öyle oldu” (Tuğcugil ve Yahnici, Genel Durum, 1974:5). 1975 yılının 52. sayısında okuyuculardan gelen soruları cevaplamak amacıyla ayrılmış bulunan “Cevaplar” bölümünde bir okuyucunun sorusuna cevap veren Galip Erdem, MHP’nin “Dokuz Işık” da yer vermiş olduğu “Tarım Kentleri” projesini desteklemektedir. CHP’nin öne sürdüğü “Köy Kentleri”nin yerine MHP’nin “Tarım Kentleri”nin ülkenin kalkınması noktasında daha gerçekçi ve faydalı olduğu savunulmaktadır. “…MHP, köyün maddi ve manevi ihtiyaçlarını eşit değerde görür. Sanayileşmeden doğan buhranlara karşı önceden gerekli tedbirlerin alınması çarelerini araştırır. Bir milletin maddi gücünün manevi gücü ile dengeli olması gerektiğine inanır. Milliyetçi Hareketin hedefi köyün ruh ve ahlak zenginliğini şehirliye, şehirlinin maddi üstünlüğünü ve hizmet imkanlarını da köylüye aktarmaktadır. Yarının büyük Türkiye’si ancak böylesine ahenkli bir birleşmenin sonunda doğacaktır. CHP’nin yalnız mideye hitap eden Köy Kentleri hem ilmen sakattır, hem de tek yönlüdür” (Erdem, 1975: 4). 1975 yılının 52. sayısında “Türkiye, ABD ve Ötesi” başlığı altında Meriç Coşkun’un MHP Genel Sekreter Yardımcısı Sadi Somuncuoğlu ile yaptığı röportaja yer verilmiştir. Bu röportajda Türkiye’nin içinde bulunduğu şartlara yer verilmiştir. Bu röportajda Sadi Somuncuoğlu tarafından ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı silah ambargosu, Sol kesimin uygulanan silah ambargosuna karşı tutumunun ne olduğu, Ecevit yönetiminin çelişkili politik söylemleri gibi konular değerlendirilmiştir. 186 Röportajın Milliyetçi Hareket Partisi mensubunca yapılmış olması olaylara hangi perspektiften bakıldığını da kanıtlar nitelikte olmuştur. 1975 yılının 53. sayısında “Milli Görüş Üzerine Alparslan Türkeş’le Bir Konuşma” başlığı altında MHP Genel Başkanı Türkeş ile yapılan bir röportaja yer verilmiştir. Bu röportajda milliyetçi hareketin durduğu çizgi ve benimsediği ilkeler öne çıkarılmıştır. Türkeş’in dilinden milliyetçi hareket’in ilkelerine şu şekilde dikkat çekilmiştir: “Türk milletinin hür ve bağımsız yaşamasını yükselmesini gaye edinen bir hareket olan Türk Milliyetçiliği, ilk defa, Milliyetçi Hareket Partisi tarafından siyasi bir hareket olarak Türk milletine mal edilmiştir. Milliyetçilik anlayışımız; manevi şuurlanmaya dayanır. Türklük şuuruna erişmiş, samimi olarak ‘Ben Türk’üm’ diyen herkes Türk’tür” (Türkeş, 1975: . “Milliyetçi Hareket, insan sevgisine dayanır. Demokrasiye inanır. İnsanlığa düşman, insanlığı bölücü her sistem ve ideolojiye karşıdır. Milliyetçiliğimizin amacı, milli sınırlarımız içinde yaşayan bütün vatandaşlarımızı, hiçbir ayrım yapmaksızın; din, mezhep ve ırk farkı gözetmeksizin kucaklamak, sevmek ve insanca yaşama şartlarına kavuşturmaktır Milliyetçilik anlayışımız; ülke ve millet bütünlüğümüzü bölücü, her türlü sınıfçı, mezhepçi ve ırkçı sistemlerin amansız düşmanıdır. Milliyetçilik anlayışımızda, kapitalizmin, sınıfçı sosyalizmin, komünizmin, faşizmin ve nasyonel sosyalizmin asla yeri yoktur. Başka milletlerin bir kültür ve tarih mahsülü olan bu ideolojilerin devlet felsefemizde hiçbir zaman yeri yoktur” (Türkeş, 1975: . Türkeş’in bu ifadelerinde milliyetçi hareketin prensiplerine ulaşılmaktadır. Ayrıca milliyetçi hareketin, milliyetçi görüşe sahip pek çok kesimden hangi noktalarda ayrıldığı bu cümlelerden tespit edilebilir. MHP’nin manevi şuurlanmaya dayalı bakış açısı ve ırk esası üzerinde fazla durmaması bu bağlamda ayırıcı değil, birleştirici bir perspektif benimsemiş olması hem milliyetçi hareketin siyaset sahnesinde yer almasını sağlamış hem de onu Atsız çizgisinden ayırmıştır. Töre mensuplarının “Türk”e dair görüşünün ne olduğunu ve bu görüşün Atsız çizgisinden farklı olduğunu 1975 yılında 54.Sayıda yayımlanan Hikmet Tanyu’nun 187 “Millet ve Irk” adlı yazısında da görmek mümkündür. Burada Tanyu, Türk vasfına sahip olmayı ırk faktörünü ön plana çıkararak açıklayanların yanılgılarına dikkat çekerek Mehmet Akif Ersoy’un da Türklük için mücadele etmiş bir aydın olarak asla Türk milliyetçileri tarafından ırk esasına bakılarak dışlanamayacağından bahseder. “…Zira Türk Milliyetçisi, Türkçü olan, Türk’e faydası dokunanı, ona içten hizmet edeni candan benimser ve tamamen kendisinden bilir” (Tanyu, 1975b: 37).Bu bağlamda ırk esası gerekli ama zorunlu bir faktör olmaktan da çıkar. Türkçülerin İslamiyet’i Türklük şuurunu kaybettiren etkenler arasında yorumlaması onları İslamiyet ile Türklüğün birbirinden ayrı olması gerekliliği düşüncesine götürmüşken, MHP’nin çizgisi İslamla Türklük şuurunu birbirinden ayrılmaz bir şekilde mayalamıştır. MHP’nin bu görüşünü doğrulacak cümle Türkeş’in ağzından şu şekilde ifade edilebilir: “Türklük şuur ve gururu ile İslâm ahlak ve fazileti milliyetçilik anlayışımızın geniş manadaki ifadesi olarak Türk milletine mal olmuştur” (Türkeş, 1975, Sayı: 53: . Kendisini propaganda savaşlarının yaşandığı bu çağda milliyetçi hareketin silahı olarak gören Töre dergisi kadrosunun görüşleri Türkeş’in belirttiği çizgiden ayrı düşünülemez. Bu bağlamda Töre dergisi milliyetçi hareket’in en önemli yayın organlarından biri olmuştur demek yanlış olmayacaktır. 1975 yılının 53. sayısında Yetik Ozan’ın 14 Eylül 1975 tarihinde kaleme aldığı mısralar Alparslan Türkeş’in bir lider olarak inşasını meşru kılan dizeleri içermektedir: “… Gene yolum eski dağlara doğru, Ülkü ülkü kokan bağlara doğru, Güneşi batmayan çağlara doğru Yürüyorum son Başbuğun ardında” (Ozan, 1975: 19). Töre’nin 1975 yılının 54. sayısında “Töre’den” başlığı altında, 1975 seçim sonuçları değerlendirilirken MHP’nin diğer partilere göre giderek büyüdüğünün ve bu büyümenin her geçen gün devam edip Türklüğü gölgesi altına alacağının altı çizilmiştir. 188 “Bugün dördüncü parti seviyesine yükselen MHP’nin giderek üçüncü parti olacağı ve nihayet CHP’ye karşı tek güç haline geleceği muhakkaktır. MHP diğer partiler MSP ve DP gibi AP’den kopma değil, tamamen ayrı, yepyeni bir seçmen kitlesine dayanan, çekirdekten filizlenen bir parti olduğu için, hiçbir zaman MSP ve DP’nin durumuna düşmeyeceği aşikardır. Bilakis bu ağaç gittikçe büyüyecek ve bütün Türklüğü gölgesi altına alacaktır” (Töre’den, 1975d: 4). 1975 yılının 54. sayısında Alper Aksoy’un kaleme aldığı “Bozkurtların Türküsü” adlı yazıda Türk milletinin içinde bulunduğu durum aktarılmış ve Türkmen Kızı ile Gök Tanrı sembolize edilerek Türk milletinin başına içinde bulunulan durumu aşacak, Türk milletini tek çatı altında birleştirecek bir başbuğ istenmiştir. Bu bağbuğ elinde dokuz ışıkla gelen Alparslan Türkeş’dir. Bu yazıda Aksoy’un Türk milletinin başına gelecek olan iktidarı inşa ettiği görülmektedir. “Türkmen Kızı başladı konuşmaya: …Türk dünyası paramparça. Oğuzların eski zindeliğini yitirdi. Kimi Vietnam’ın davasını güder, kimi Kamboçya’nın. Esir Türk illeri unutuldu gayrı. Türk’ün öz vatanında Türklük hor görülür oldu. Törelerin bozuldu Oğuz atam..! Yeni bir Ergenekon çıkışı için bir yol göster bize” (Aksoy, 1975: 42). “…Türklüğün başına bir başbuğ tayin et Göktanrım..! Türk milletini fakirlikten, eziklikten, uyuşukluktan kurtaracak bir başbuğ gönder. Gönder ki onu eski azametine kavuştursun; kavuştursun ki İslamın nurunu onun orduları yeniden yaymaya başlasın Haçlı içlerine” (Aksoy, 1975: 42). “…Gönlün Kutlu olsun Türkmen Kızı..! Türklüğün başına bileği güçlü, aklı kavi, özü volkan gibi bir başbuğ gönderiyoruz. Onun etrafında birlik olun; düzelsin dirliğiniz. Bu başbuğ ki Türk’ün bozulan düzenini kuracak, Türk milletinin başına tayin ettiği başrak asrın en güçlü milletleri arasına sokacaktır. Al işte sana. Al işte; Türk’ün kara bahtına doğan Güneş: Alparslan Türkeş..!” (Aksoy, 1975: 43). “…Gözün aydın Türk Milleti..! Açılsın artık kara bahtın; açılsın..! Özüne dal budak salan kozmopolit fikirler Dokuz Işığın önünde eriyor, eriyip yok oluyor. Töreli bir gençlik bir ulu bağbuğun önderliğinde senin yaralarını sarmaya geldi”(Aksoy, 1975: 45). 189 1975 yılının 55. sayısında “Çağımızda Sermayenin Değişen Anlamı” adlı yazısında (1975: 12-17) Dinç Yaylıer, komünist düzeni savunan Marx’ın ön göremediği noktaların bulunduğunu ve sosyalizmin sahaya inmiş hali olan Rusya’da sınıfsız bir toplum yaratılamadığını yazar. Bütün bunlara ek olarak Türkiye’nin az gelişmişlik durumuna karşı Türkiye’nin gelişimin kodlarını statik olarak muhafaza eden bir toplum olduğunu belirtir. Yaylalıer, Türkiye’nin Tanzimat’tan bu yana kaybettiği iç dinamiklerine ancak milliyetçi hareketin iktidarı ile ulaşabileceğini vurgular: “Tanzimat’tan bu yana süratle kabuk değiştiren, iç dinamiğini kaybettiği için de bünyesi yeni bir kabuk yapamayan Türk Milleti, Milliyetçi Hareketin iktidarında madde-mânâ bütünlüğü içerisinde sıçrama noktasına erişecektir” (Yaylalıer, 1975: 14). Ayhan Tuğcugil Töre’nin 70. sayısında “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi: Uygulama ve Doktrin” adlı yazıda Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin ilmi metoda bağlı olduğunu belirterek “Dokuz Işık” doktrininin Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin stratejik uygulama planının özeti olmayı aşıp Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin esaslarını içine aldığını belirtmektedir:“…Dokuz Işık uygulama planları özeti olmayı da aşar ve bir bakıma Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi’nin esaslarını içine alır” (Tuğcugil, 1977b: 7). Töre’nin 74. sayısında Mehmet Karahanlı’nın kaleme aldığı “Bir Seçimin Ardından” yazısı 1977 seçim sonuçlarının değerlendirildiği bir yazıdır. Bu yazıda Karahanlı’nın 5 Haziran 1977 seçimlerinden en kazançlı çıkan partinin MHP olduğunu ve elindeki imkanlar doğrultusunda iyi bir başarı elde eden milliyetçi hareketin gelecekte en büyük iktidar adaylarından biri olabileceği vurgulanmıştır. “Daha önceden de belirtildiği gibi 5 Haziran seçimlerinden en kazançlı çıkan parti MHP’dir. Kısıtlı olan maddi imkanlarına, etkili basın desteğinden yoksunluğuna, yıllardan beri sol basının, sözde hukukçuların, sol dikta heveslilerin boy hedefi olmasına, bir takım güçlü çevrelerin olmadık yalanlarına rağmen, Milliyetçi Hareket milletimizin büyük ilgisine mazhar olmuş, oylarını 4 senede üç misline çıkarabilmiştir. MHP’de imkanlarını akıllıca kullanmış, faaliyetlerini MHP diğer bazı partiler gibi seçime milyonlar dökerek girmemiştir. Genel başkan Sayın Alparslan Türkeş’in dolaşabildiği illerin hemen hepsinden MHP’nin 190 milletvekili çıkarabilmiş olması gösterir ki; ilerde daha iyi imkanlarla seçime girildiği ve daha çok çalışıldığı takdirde alınacak sonucun, bazı başyazarların hayal edemeyecekleri kadar büyük olacağı kehanet değildir. Şurası muhakkaktır ki Milliyetçi Hareket, ilerinin en büyük iktidar adayıdır” (Karahanlı, 1977: 40). Dinç Yaylalıer, Töre’nin 75. sayısında yer verilen “Sanayileşme Sürecinde Türkiye ve MHP” adlı yazısında gelişmekte olan Türkiye’nin sanayi sektörünün gelişmesi ve iktisadi anlamda refaha ulaşmasını milletlerin kendi iktisadi kültürünü inşa edebilmesine bağlamıştır. Bu bağlamda Yaylalıer, Türkiye’nin kalkınmış bir ülke seviyesine getirilmesini çığır aşan MHP yönetiminin fikirlerinin gerçekleştirilmesine bağlamıştır. “Gelişme sürecindeki ülkeler, lüks tüketimi körükleyen kültürün dışında, bir kültür meydana getirmek mecburiyetindedirler. Bu gerçeği kitlelere cesaretle söyleyen, nefislerinde lüks talep patlaması yaratılmış ‘homo economicus’lardan oluşan bir toplumda, yeni bir çığır açan tek siyasi hareket MHP’dir” (Yaylalıer, 1977b: 19). Ali Muratoğlu Töre’nin 90. sayısında “Neşter!” başlığı altında Milliyetçi Hareket Partisine Türklük şuurunun korunması ve Türklerin tek bilek olarak bir araya gelebilmesi noktasında çok fazla sorumluluk düştüğünü izah etmek isteyerek şu cümlelere yer vermiştir: “… Dilimiz, dinimizi, mert karakterimizi, bütün Türklük örf ve adetlerimizi, baş döndürücü bir hızla kaybetmekte olan biz Batı Türkleri ise, çok yakın bir zamanda, Türklük dünyası için ebediyen kaybolmuş olacağız. Herşey, Milliyetçi Hareket’in kaderine bağlı, Allah yardımcımız olsun” (Muratoğlu, 1978: 13). Ayhan Tuğcugil’in Töre’nin 96. sayısında kaleme aldığı “Toplumculuk ve Sosyalizm” adlı yazı, Alparslan Türkeş’in Dokuz Işık Doktrininde belirtilen “Toplumculuk” ilkesinin ne olduğunu anlatan bir yazıdır. Tuğcugil burada Toplumculuğun, Sosyalizm’e yakın görülmesinden duyduğu rahatsızlıkla bu iki mefhumun ne ifade ettiğini ortaya koymaya çalışmıştır. Dokuz Işık’ın Toplumculuk ilkesinin ferdiyetçiliğe zıt olduğunu belirten Tuğcugil, toplumculuğun milliyetçiliğin kaçınılmaz bir sonucu olarak var olduğunu yazmaktadır. 191 “…Türk Milliyetçiliği hiçbir zaman ferdiyetçi veya liberal kapitalist olmadığı gibi asla sosyalist de olmamıştır. Fakat her zaman toplumcudur” (Tuğcugil, 1979a: 13). “Sosyalizm, aslında bir toplumculuk, bir cemaatçilik değil, tıpkı aristokrasi gibi bir zümreciliktir; bir azınlıkçılıktır” (Tuğcugil, 1979a: 13). “9 Işık’çı toplumcu işverenden yana olmaz, işçiden yana da olamaz. O, bütün bir milleten yanadır”(Tuğcugil, 1979a: 14). “Toplumculuk, milliyetçiliğin kaçınılmaz bir gereğidir. Bir içtimaî birim olarak millet, fert, aile, sülale, kabile, aşiret, boy, sınıf v.s gibi cemiyet birimlerinden büyük ve onları içine alan, kavrayan bir topluluğun adıdır. Milliyetçilik ise millet’i diğer cemiyet birimlerine tercih eden, bağlılık sıralamasında millet’i başa koyan tutumun ismidir…Toplumculuk, milliyetçilikte mündemiçtir. Milliyetçiliğin içinde kendiliğinden vardır”(Tuğcugil, 1979a: 14). Türkeş de “Milli Doktrin Dokuz Işık” adlı eserinde (2017: 23-24) milliyetçiliğin toplumculuk ilkesinden daha geniş olup içinde toplumculuk ilkesini barındırdığını belirtmiştir:“Dokuz Işık ilkelerinin başında yer alan Milliyetçilik, diğer ilkelerin arasında bulunan Toplumculuk ilkesinin kavramından daha geniş bir kavramdır. Milliyetçilik kavramının içinde Toplumculuk da vardır” (Türkeş, 2017: 23-24). Türkeş, tarihin seyrinin sınıf mücadelesi üzerine kurulu olduğunu belirten komünist rejim mensuplarına karşı, milli menfaatlerin bir ülke açısından önemini kaybetmediğini savunmaktadır. Bu bakımdan milliyetçiliğin esasları bugün bile dünya devletlerinin eylemlerine yön verecek kadar mühimdir. Dokuz Işık da Türkeş SSCB ve Çin idaresi üzerinden milliyetçiliğin esası olan milli menfaatlerin politik eylemleri belirlediğini kanıtlamaktadır: “Bugün Sovyetler Birliği ile Komünist Çin sınırı boyunca her iki tarafın, sayısı milyonları aşan ordularını birbirlerine karşı yığdıkları herkes tarafından bilinmektedir. Her iki devlet birbirlerine karşı bir savaş hazırlığı yapmaktadırlar ve bu davranışları bir gün bir savaşa müncer olacak olur ise buna hiç kimse şaşırmayacaktır. O halde milliyetçiliği inkar eden ve Enternasyonalizmi ileri süren, Marksizm’i benimsemiş, aynı rejim altında yaşayan bu milletlerin, bu devletlerin birbirleriyle anlaşmazlığının sebebi nedir? 192 Bu sebep dünyanın kurulduğu günden beri değişmemiş olan faktördür. O faktör de milletlerin kendi milli menfaatlerini sağlama gerçeğidir” (Türkeş, 2017: 27). Türkeş, Dokuz Işık adlı eserinde benimsenmiş olunan Türk milliyetçiliğinin asla ırkçılığa dayanan şovenist bir yapıda olmadığını belirtmektedir:“Türkçülük, Milliyetçilik anlayışımız; manevi şuurlanmaya dayanır. Bu temel üzerinde Türkçülük şuuruna erişmiş, samimi olarak ‘Ben Türküm’ diyen herkes Türktür. Türkçülük ve Türk’ün tayininde, sapık ölçülere, özellikle mezhepçiliğe, coğrafyacılığa, laboratuar ırkçılığına inanmıyoruz” (Türkeş, 2017: 57). Alparslan Türkeş,”Milli Doktrin Dokuz Işık” adlı eserinde milliyetçi hareket’in var olma amacını şu şekilde dile getirmiştir: “Toprak bütünlüğümüzü, devletimizin ve milletimizin bölünmezliğini hedef almış olan haince faaliyetlere karşı Türk Milleti olarak ayağa kalkmalıyız. Türk gençliği için, milli vazifenin ilk şartı olarak Milliyetçilik ve Türkçülük gelmektedir. Gençliğimizi, yeni büyük bir savaş beklemektedir. Bozgunculuğa, tembelliğe, ahlâksızlığa, cehalete, yalancılığa karşı büyük bir savaş..Türklüğü inkar eden, Türk Milletinin birliğine ve bütünlüğüne karşı çıkan Komünizme, bölgeciliğe, mezhepçiliğe ve diğer her çeşit bölücülüğe karşı amansız bir savaş.. İşte bunun için Milliyetçi Hareketi başlattık” (Türkeş, 2017: 62-63). “Milli Doktrin Dokuz Işık” da Türkeş, komünist ideolojiyi savunanlara açıkça karşı olduğunu belirtmiş ve Türkiye’de komünist düzen kurma hayalinde olanlara karşı milliyetçi hareket’in hizmette olduğuna vurgu yapmıştır. Bu bağlamda Milliyetçi Hareket Partisinin temel hizmetinin ülkeyi yabancı ideolojilerden kurtarmak olduğuna işaret etmiştir: “Biz parti olarak Türkiye içinde Komünizmi ve diğer fesat hareketlerini er geç ezip yok edeceğiz. Fakat yalnız onları değil, bu yıkıcı faaliyete karşı vazifesini yapmayan iktidarı ve fesatçılara yardakçılık eden hainleri de en ağır cezalara çarptıracağız”(Türkeş, 2017: 62-69). Türkeş, Dokuz Işık’ın komünist ideolojiye karşı reaksiyon hareket olmadığını belirterek, dokuz ışık’ın milli bir doktrin ve milli bir aksiyon olduğu üzerinde durur. 193 Burada komünist ideoloji ile dokuz ışık arasındaki farkları da açıkça ortaya koymaya çalışır: “1. Biz Türk Milliyetçisiyiz. Türk Milletinin varlığını her şeyin temeli olarak alırız. Komünistler vatan, millet tanımazlar. … 2. Komünistler kin ve nefreti hareketlerinin mayası olarak ele alırlar. İşçi sınıfının dışındakilere karşı sonsuz bir kin duyarlar. Biz hiçbir sınıf farkı gözetmeksizin, insanlara karşı sonsuz saygı ve sevgiyi esas alırız. Bizde kin ve nefretin yeri yoktur. 3. Milliyete taraftarız. Fakat kapitalizmden de ayrı bir görüşümüz vardır. Milletin yararına kullanmak ve başkalarını sömürme vasıtası olarak kullanmamak şartıyla biz herkesin mülk sahibi olmasını esas almış bulunuyoruz. Komünizm ise mülkiyeti yok etmeyi, mülkiyet hakkı tanımamayı ve her şeyin devlet malı olmasını esas almıştır” (Türkeş, 2017: 99). Türkeş, Büyük Türkiye’nin kuruluşunu sağlayacak yolun Dokuz Işık olduğuna vurgu yaparak “Milli Doktrin Dokuz Işık” adlı eserine şu cümlelerle son vermiştir: “MİLLİ DOKTRİN DOKUZ IŞIK, MİLLİYETÇİ HAREKETİN ÖNDERLİĞİNDE BÜYÜK TÜRKİYE’NİN KURULUŞUNU SAĞLAYACAK TEK MİLLİ YOLDUR” (Türkeş, 2017: 549). Bozkurt sembolünün milli bir sembol olduğu üzerinde durduğu yazısında Türkeş (2017: 95) Türk-İslam bakış açısını yansıtan “Türk milliyetçileri Hira dağı kadar Müslümandırlar, Tanrı dağı kadar Türktürler” sözüne de yer vermiştir. Töre’nin 103-104. sayısında Adil Avni Aslan’ın “Namer’de” adlı şiirinin dizelerinde derginin Türk-İslam Sentezi içerisinde komünizme karşı olan kimliğini görmekle birlikte diğer yandan Türkeş’in liderliğini de inşa ettiğini görmek mümkündür. Şu dizeler bu bilgiyi doğrular niteliktedir: “… Kahpe Moskof kol geziyor yurdumda Tek bilek tek yüreğiz Başbuğ ardında İman benim kalem inanç bağrımda Köpek yürekliye tüküresim gelir 194 Bir ALLAH bir VATAN bir BAYRAK Az kaldı gardaş sökecek şafak Bu yurt bizim; bizim olacak İnançsız kafasın kırasım gelir … Döneklik emretmez kitabım Kur’an İster ki düşmana karşı pervasız duran Biz inananlar bir, hazırız her an Geri duran döneği vurasım gelir” (Aslan, 1979-1980: 58). Töre dergisinin 1971-1980 yılları arasındaki yazılarında milliyetçi hareketi desteklediği ve Alparslan Türkeş’in liderliğini inşa etmiş olduğunu görmek mümkündür. Töre kadrosundan Ayhan Tuğcugil’in kaleme aldığı “Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi” adlı yazılarda Türkeş’in “Dokuz Işık Doktrini”nin desteklendiği görülmektedir. Ayrıca dergide yer alan şiirlerde de “Dokuz Işık”ın Türk milletinin gelişimi için önemli bir yere sahip olduğu da vurgulanmaktadır. Töre dergisi ile Milliyetçi Hareket Partisi arasındaki ilişkiye bakıldığında; Töre’nin 1970’li yıllarda siyasal arenada kendine yer edinmeye çalışan Milliyetçi Hareket Partisi için fikri anlamda ve oy tabanını genişletebilmesi noktasında katkılar sunmuş olduğu söylenebilir. Milliyetçi Hareket Partisi ve lideri Alparslan Türkeş’in varlığı ise Töre dergisinin fikriyatının siyasallaşmasına katkıda bulunmuş olduğu söylenebilir. 195 5. SONUÇ Doğası gereği toplumsal bir varlık olan insanın kendini tanımlaması noktasında milliyetçilik akımı önemli bir işlevi yerine getirmiştir. Kim olduğunun bilgisine sahip olmak isteyen insanoğlu kendi kimliğini bulma arayışının ardından bir “biz” ve “ötekiler” inşasında bulunmuştur. Monarşiden Cumhuriyet’e uzanan süreçte toplumların yönetilmesi noktasında yaşanan değişimler, politik olarak insanları milliyetçilik ekseninde buluşturmuştur. Fransız İhtilali eşitlik, özgürlük, adalet gibi kavramları öne çıkarmasıyla bu buluşmayı sağlayan önemli dönüm noktalarından olmuştur. Monarşiden meşrutiyete, meşrutiyetten cumhuriyete uzanan süreçte Türk tarihinde milliyetçiliğin etkin bir ideoloji olarak var olduğu görülmektedir. Milliyetçilik fikir akımı bir yandan Osmanlı İmparatorluğu gibi imparatorlukların parçalanmasına ve yıkılmasına neden olurken, diğer yandan milli bilinç ile yapılan milli mücadelenin ardından cumhuriyetle yönetilen yeni bir Türk devletinin kurulmasına vesile olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti açısından milliyetçi düşüncenin gelişimi ve bağımsızlık ülküsü yeni bir devletin inşası olarak hayata geçerken diğer yandan “milliyetçilik” farklı bağlamlarda kendini inşa etmeye başlamıştır. Resmi milliyetçilik, laik ve seküler olması nedeniyle İslam’ı dışarıda bırakmaktaydı ve Anadolucular için İslam, milleti oluşturan temel faktördü. Resmi milliyetçilik anti-irredentalistti ve bu durum Turan ülküsüne sahip Türkçü milliyetçiler için sorun teşkil ediyordu. Bu faktörler Anadolucular ve Türkçülerin faaliyetlerine uygun bir zemin hazırlamaktan uzaktı. Türkçüleri Anadoluculardan ayrı kılan en büyük etkenlerin din, ırk ve tarih olduğu söylenebilir. Türk siyasi tarihinde milliyetçiliğin siyaset sahnesinde var olma çabasında bu kesimlerin etkilerini görmemiz mümkündür. Resmi milliyetçiliğin laik, seküler ve anti-irredentalist perspektifi ve milletin geleceğini tehdit ettiğine inanılan komünizmin ülkede etkin bir hal almaya başlamasından duyulan rahatsızlık Türkçüleri ve Anadolucuları “Türkiye Milliyetçiler Derneği”nde buluşturmuştur. Türkiye Milliyetçiler Derneği ile Türkçüler ve Anadolucuların siyasete uzanan “Tanrı dağı kadar Türk, Hira dağı kadar Müslümanız” söylemini geliştirdiği söylenebilir. Bu noktada 1970’li yıllarda Aydınlar Ocağının faaliyetleri de Türk- 196 İslam Sentezi’nin ortaya konulmasına, milliyetçiliğin İslam’la eklemlenip siyasal arenada var olmasına etkide bulunmuştur. 1944 Irkçılık-Turancılık yargılamalarında Türk milliyetçiliğinin dava edilmesi, ardından bir ideoloji olarak kabulü ve siyasette halk tabanında belli kesimlerin oylarını toplayabilmesi bu akımların etkisiyle gerçekleşen süreçler olarak yorumlanabilir. 1960’lı yıllardan sonra CKMP ve MHP gibi partilerin kendini inşa etme süreçlerinde milliyetçiliği temel alan yönelimleri görebiliriz. Özellikle 1969 yılında CKMP’nin MHP’ye dönüşmesi sembolünün “üç hilal”olarak belirlenmesi, milliyetçilik düşüncesinin İslam ile eklemlenip farklı bağlamlarda siyaset sahnesine taşındığının en somut ifadesi olarak karşımıza çıkmaktadır. 1970-1980 yılları arasındaki dönem toplumsal olarak pek çok olaya tanıklık ettiği ve Türk siyaset hayatında iktidarsızlık dönemini –koalisyonlar dönemi- içine aldığı için sancılı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Töre dergisi de milliyetçi muhtevaya sahip bir dergi olarak 1971 yılında yayın hayatına başlamış ve çağın ideolojiler çağı olduğunu vurgulayarak Türk toplumunun ancak “milliyetçilik” düşüncesiyle kurtulabileceğine ilişkin görüşleriyle öne çıkmıştır. Töre dergisi, Türkiye’de Türk milliyetçiliğinin gelişimi için önemli faaliyetlerde bulunmak amacıyla, Türk devletinin sanat, dil, ekonomi, eğitim, kültür, tarih gibi pek çok alanda gelişimini sağlayabilmeyi kendisine dert edinmiştir. Dönemsel olarak komünizmin Türk toplumunda bir tehdit olarak algılanması noktasında milliyetçi hareketin Türk-İslam Sentezi’ne atıflarda bulunmuştur. Türk’ün şanlı tarihini ve Türk tarihinin kahraman liderlerini ön plana çıkarırken, Türk’ün gücünü İslam dininden aldığı düşücesini de vurgulamıştır. Bu bağlamda Töre dergisi “Tanrıdağı kadar Türk, Hira Dağı kadar Müslümanız” bakış açısıyla dönemsel olayları yorumlamış ve kendi tezi ekseninde Türk toplumuna bir yol göstermek amacıyla varlığını devam ettirme gayretinde olmuştur. Gerek şekil itibariyle – burada şekilden kasıt dergide yayımlanan resimler, karikatürler ve dergi kapağı için uygun görülen figürler- gerekse içerik olarak yayımlanan yazılar ve şiirlerle Töre dergisinin milliyetçi muhafazakar bir perspektifte olduğunu görmek mümkündür. 197 Töre dergisi zengin yazar kadrosuyla toplumsal alanda pek çok konuya ilişkin yazılara yer vermiş, milliyetçi düşünceinin özellikle gençlerde gelişmesini amaçlamıştır. Ayşe dergisinden Töre dergisine dönüşmesi derginin vizyonunun büyüklüğüne de kanıt olmuştur. Dergi ilk etapta milliyetçi Türk kadınlarına hitap etmekteyken Töre ile birlikte okuyucu kitlesini genişletmiş ve Türk toplumunun gelişimi açısından önemli bir görevi üstlendiğini beyan etmiştir. Töre’yi var eden şartlar milliyetçi cenahın milliyetçi muhafazakar düşüncesinden ziyade dönemin karışık ve Türk toplumu açısından çalkantılı bir seyir izlemesi olmuştur. Bu bağlamda derginin incelenmesi başlığı altında görülen temalar –Türk-İslam Sentezi, Antikomünizm, Güncel Olaylara Milliyetçi Perspektif, Milli Kültür ve Töre Derginde Milliyetçi Hareket Partisi gibi başlıklar- dönemsel olayların Töre dergisince yorumlandığının ve olaylar karşısında derginin geleceğe ilişkin bir tezinin olduğunun da göstergesi olmuştur. Töre dergisi komünizm karşısında milliyetçiliği ön plana çıkarmaktadır. Temelini Marksist düşünceden alan bu komünist sistemin eksiklerini öne çıkarma noktasında, Türk Milliyetçiliği Fikir Sisteminin ne olduğuna dair açıklamalarda bulunarak, komünist sistemin ayakta kalamayacak bilimsel olmayan, sığ bir noktada durduğunu da yayımlanan yazılarında ifade etmektedir. Dergi, komünist sisteme karşı olduğunu; komünizmin “millet” gerçekliğini reddetmesinin yanı sıra toplumu ayakta tutan din, ahlak ve aile gibi önemli müesseselere gereken önemi vermemesi, bu müesseseleri hiçe saymasından dolayı da karşı olduğunu beyan etmiştir. Derginin sol karşıtlığını Ecevit hükümetine duyulan tepkilerle ifade ettiği görülmektedir. Ecevit’in “Ortanın Solu” politikasının ülkede komünizm yandaşlarını cesaretlendirdiği fikrini taşıması ve Ecevit’in faaliyetlerinde milliyetçilik duygusunu önemsemediğinin öne çıkarılmasıyla dergide sol karşıtlığının Ecevit hükümetine ve bu hükümetin faaliyetlerine yönelik tepkide somutlaştığı söylenebilir. Ayrıca SSCB’nin dış Türkler üzerindeki baskısı, gizli ajan yetiştirmesi, ülkelerde komünist parti kurma girişimleri ile eleştirilmesisol karşıtlığının ve anti-komümist bakış açısının yansımalarıdır. 198 Töre dergisinin Türk-İslam Sentezi’ni öne çıkaran görüşleri değerlendirildiğinde İslam dünyasının durumuna ve geleceğine yönelik kaygıların bulunmadığı görülmektedir. Bu bağlamda Filistin ve Cezayir’in durumu ya da İran İslam Devriminin İslam dünyasına etkisine ilişkin herhangibir yaklaşım sunulmadığı görülmektedir. Buna karşın derginin dış Türklerin durumu meselesinde çok hasas olduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Azerbaycan’ın, Bulgaristan’ın durumu; SSCB yönetimindeki ve İran yönetimindeki Türklerin durumuna yer verilmekte olduğu görülmektedir. 1975 yılında dergide “Türk Dünyası Dosyası” adı altında bir bölüm açılması derginin dünya üzerindeki Türklerin durumunu ve Türk dünyasının geleneklerini önemsediğinin de kanıtı olmaktadır. Milliyetçiliğin yeni çağda etkili olabilecek bir fikir akımı olmayacağını düşünen güçlü ideolojiler karşısında milliyetçiliğin her çağda etkin bir fikir olacağına yönelik yorumlar Töre kadrosunca ve Türkeş ile yapılan röportajlarda da öne çıkarılmıştır. Türkeş’in fikirlerini önemseyen Töre kadrosunun zararlı bütün ideolojiler karşısında milliyetçiliği öne çıkardığı ve Türklerin “kızıl elma” ülküsüne sahip çıktığı görülmektedir. Ayrıca Töre dergisinde milliyetçiliğin tarih öncesine dayandığı görüşü hakimdir. Bu yönüyle teorik olarak ilkçi yaklaşıma yakın bir çizgide durdukları söylenebilir. Töre kadrosu, milliyetçiliğin kurtuluş savaşının etkisiyle ya da komünizmin ülkede zararlı faaliyetleriyle öne çıkmasından sonra görülmediğini, milliyetçiliğin zaten çağlar öncesinde Türklerde var olduğunu vurgulamaktadır. 1970’li yıllarda milliyetçi bir hareket olarak kendini inşa eden ve koalisyonlar döneminde hükümette faaliyet gösteren Milli Görüş Hareketine ve lideri Erbakan’a karşı da Töre kadrosunun mesafeli bir duruşa sahip olduğu söylenebilir. Erbakan’ın söylem ve faaliyetlerinin Töre dergisi yazılarında eleştirildiği görülmektedir. Bu bakımdan Töre’nin kendisini Milli Görüş Hareketinden ayrı tuttuğunu söylemek yerinde olur. Dönemin siyasi buhranında milliyetçi bir hükümetin ülke yönetiminde olması gerekliliğine dikkat çeken Töre dergisi, Türkeş’in Türk siyasi hayatı için önemli bir lider olacağını vugulamaktadır. Bu haliyle bir yandan Türk toplumunda asırlardan 199 beri var olan “kahraman lider” sıfatına atıfta bulunurken diğer yandan içinde bulunulan kaos ortamında Türkiye’nin kalkınabilmesi noktasında lider vasfını ön plana çıkardığı Alparslan Türkeş’in liderliğini de inşa etmiş bulunmaktadır. Türkeş’in ileri görüşlülüğünün vurgulanması –örneğin Rumlarla yaşanan Kıbrıs Sorununun ancak savaşla çözülebileceği görüşü- ve Türk toplumunu kalkındıracağına inanılan –Dokuz Işık Doktrini- tezleri dergi bünyesinde her zaman öne çıkarılan konular olmuştur. Halide Nusret Zorlutuna’nın kızı Emine Işınsu ile Töre’yi var eden dönemin MHP Genel Başkan Yardımcısıve önemli kanaat önderi Dündar Taşer’in de katkılarının derginin sayılarında öne çıkarılmış olduğu görülmektedir. Denilebilir ki Töre dergisi, MHP ve siyasilerine olan yakınlığı ile gelişimi ve oy kitlesini genişletmesi açısından bu partiye katkı sağlamıştır. Koalisyonlar dönemini ve muhtıralı dönemi içinde barındıran, 12 Eylül darbesine uzanan 1971-1980 yılları arasında Töre dergisi Türk milliyetçiliğinin gelişimi ve Türkiye devletinin geleceğini kendine dert edinmiş, Türkiye için daha iyi zamanlara ancak milliyetçilik düşüncesiyle gelinebileceğini vurgulamıştır. İçinde bulunulan kötü şartların komünizm yandaşlarını arttırmasının en büyük nedeni ülkede var olan “fikir boşluğu” olarak belirlenmiştir. Dönemin ideolojiler savaşı olduğu bu çağda ülkeyi kötü bir duruma düşürecek her türden “tehlikeli ideolojiler” karşısında Türk Milliyetçiliği Fikir Sistemi ile hareket edilmesi gerekliliği vurgulanarak, milliyetçiliğin aydın kesim üzerinde inşa edilmesi bu bakımdan milliyetçilik düşüncesinin akademik camiada var olması gerekliliğini ifade etmiş, bu doğrultuda yayınlar yapılmıştır. Sovyetlerin 1980’li yıllara gelindiğinde ayakta kalmayı başaramayacağına yönelik vurguların yapıldığı Töre’nin sayılarına bakıldığında bugün bu tespitin doğru olduğu görülmektedir. Komünist sistem 1991 yılında Sovyet Rusya’nın çöküşüyle son bulmuştur. Ayrıca dönemin milliyetçilik çağı olmadığını söyleyen zararlı ideolojilere karşı, her milletin her şeyden önce kendi milli varlığını ve çıkarlarını korumaya devam edeceğini vurgulaması, bugün halen devam eden milliyetçi ruh düşünüldüğünde yine haklı bir tespit olarak ön plana çıkmaktadır. 200 6. KAYNAKÇA Ahmad, Feroz. (1999). İttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yayınları: 4.Basım: İstanbul. Akçura, Yusuf. (2015). Üç Tarz-ı Siyaset, (Çev. Erol Kılınç) Ötüken Yayınları: 2.Baskı: İstanbul. Akın,Mahmut H.(2011).Toplumsallaşma Sözlüğü, Çizgi Kitabevi:1.Baskı:Konya. Akın,Mahmut H. (2013).Siyasallığın Toplumsal İnşası: Siyasal Toplumsallaşma,Çizgi Kitabevi:1.Baskı:Konya. Alkan, Mehmet Ö.(2006).”Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme”,ModernTürkiye’d






Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e kadar Dr. H. Bayram SOY∗ Özet: Osmanlı Devleti’nde Tanzimatla birlikte modern okulların açılmasıyla ve Suriye, Cebel-i Lübnan ve Filistin’deki misyoner okullarının etkisiyle, özellikle Hristiyan Araplar arasında Batılı anlamda milliyetçilik fikirleri yaygınlaşmaya başlamıştır. Müslüman Araplar ise, İslâm dünyasının Batı karşısında önlenemez gerileyişine bir tepki olarak Arap kimlik ve kültür mirasına vurgu yapmak suretiyle, İslâm ve Batı medeniyetlerine Arapların yaptıkları katkılardan bahisle, Arapçılık şuurunu canlandırarak sözkonusu gerilemeye çözüm bulmaya çalışmışlardır. Hristiyan Araplar, Arap kültür ve dilini canlandıracak faaliyetler yapmanın yanında, Osmanlı Devleti’nden ayrılma fikrini de gündeme getirerek bağımsızlığı savunmuşlardır. Müslüman Araplar ise ayrılıkçı fikirlerden ziyade, imparatorluğun bütünlüğünün muhafaza edilmesine taraftar olmakla birlikte, yaşadıkları bölgelerde Arap dil ve kültürüne daha fazla önem verilmesini talep etmişlerdir. Ancak Suriye’ye kıyasla, İngiliz idaresinin de etkisiyle, daha farklı bir milliyetçilik anlayışı geliştiren Mısırlı Araplar, “vatan” kavramına vurgu yaparak Araplık’tan ziyade “Mısırlı” kimliklerini ön plana çıkarmaya çalışmışlardır. Müslüman ve Hristiyan Araplar arasındaki milliyetçi akımlara rağmen, Birinci Dünya Savaşı sırasında Hicaz’da Şerif Hüseyin’in başlattığı bağımsızlığı hedefleyen ayaklanma Araplar arasında ancak sınırlı destek bulabilmiştir. Gizli Sykes-Picot Anlaşması ve Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dünya savaşından sonra bağımsızlıklarını elde edemeyerek Birleşmiş Milletler denetiminde İngiliz ve Fransız mandasında yaşamak durumunda kalan Araplar, ancak sömürgelerin tasfiye sürecine gidildiği 1940’ların sonlarından itibaren bağımsızlıklarını elde edebilmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Arap Milliyetçiliği, Araplar, Milliyetçilik, Osmanlı İmparatorluğu, Ortadoğu ∗ Kırıkkale Üniversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE bayramsoy@ttnet.net.tr bilig, Yaz / 2004, sayı 30 174 Giriş Milliyetçilik bazı faktörlerin tesiriyle ortaya çıkmış, kimileri için bir problem, kimileri içinse kurtuluş reçetesi olmuş, modern zamanları belirleyen akımlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler adlı eserinde milliyetçilik akımını ortaya çıkaran faktörleri sıralarken matbaanın yaygınlaşmasını, Latince’nin okuyan kitleler arasında artık pek rağbet görmemesi sebebiyle, kapitalist bir yaklaşımla yayıncıların daha çok para kazanabilmek amacıyla yerel dillerde kitap basmalarını ileri sürmektedir. Böylelikle halk dilleri iktidar dilleri statüsüne yükselmiş, bunun millî kültürün inşasına katkı sağladığını ve böylece milliyetçi akımların önünün açılmıştır (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann Gottfried von Herder (1744-1803) “Denn jedes Volk; es hat seine National Bildung wie seine Sprache”1 diyerek, milliyetçilik kavramını dil ve kültür üzerinde inşa etmek suretiyle, özelde XIX. yüzyıl Avrupa’sını, genelde ise milliyetçilik hakkındaki teorileri önemli ölçüde etkilemiştir (Anderson 1995: 83-84). Arap milliyetçiliği de başlangıçta Arap diline ve kültürüne vurgu yapması bakımından, Amerika kıtasındaki milliyetçi hareketleri dışarıda tutacak olursak,2 XVIII. yüzyılda Avrupa’yı etkileyen milliyetçi akımlardan temelde farklı bir karakter arz etmemektedir. Ancak Gellner’in “Milletler de devletler gibi şartlara bağlı oluşur ve evrensel bir zorunluluktan doğmazlar” (Gellner 1992: 27) tespiti ışığında, şüphesiz Arap milliyetçiliğini de ortaya çıkaran şartlar vardır.3 Bu çalışmada Arap milliyetçiliğinin ortaya çıkmasına sebep olan şartlar ve 1918 yılına kadar süren seyri ele alınacaktır. Arap Milliyetçiliğini Ortaya Çıkaran Şartlar Osmanlı Devleti’nin XVIII. ve XIX. yüzyıllarda özellikle askerî alanda iyice zayıflamasıyla, Avrupalı büyük devletlerin Ortadoğu’da çıkarları olan bölgelerdeki ihtiraslarında canlanma olmuştur. XVIII. yüzyıl sonlarına doğru büyük devletler peş peşe elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem doğrudan doğruya Osmanlı Devleti’ne nüfuz etmek, hem de imkân dahilinde Ortadoğu’ya yerleşmek yolunda hızla mesafe almaya başlamışlardır. XVIII. yüzyılda Batı’da yaygınlaşan milliyetçilik fikri, Osmanlı Devleti’nde ilk önce Balkanlarda Hristiyan tebaa arasında kendini göstermiş, daha sonra Lübnan, Suriye ve Mısır’daki yabancı misyoner eğitim kurumları vasıtasıyla Ortadoğu’da yayılmıştır.4 Bu yeni akımın mensupları Osmanlı Devleti’nin sınırları dahilinde barınamadıklarından 1909’dan Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 175 itibaren İngiliz idaresi altındaki Kahire’ye yerleşmek veya Paris gibi dış merkezlere taşınmak zorunda kalmışlardır. Bunlar arasında Müslüman Araplar olduğu gibi Hristiyan Araplar da vardı ve bunlar genellikle Beyrut’taki Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji (kur. 1875) ve Kahire’deki el-Ezher’den yetişmiş kimselerdi5 (Tuğ 1969: 259; Anderson 1995: 91). XVIII. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nde Arap nüfusunun çoğunlukta olduğu topraklar, sadece ticarî açıdan Avrupalıların ilgi alanı olmuştur. Bu bölgelerde özellikle İngiliz, Fransız ve İtalyanların ticarî faaliyetleri oldukça yoğundu. Fakat 1798’de Napolyon’un Mısır’ı işgaliyle bu durumda büyük bir değişiklik yaşanmıştır. Çünkü Haçlı seferlerinden bu yana ilk defa bir Avrupalı güç Yakındoğu’ya sefer düzenlemiş ve toprak elde etmişti. Her ne kadar bu işgal dönemi çok kısa sürmüşse de, daha sonra büyük ekonomik ve sosyal çalkantılara sebep olacak, Arap dünyasına Batılı güçlerin doğrudan müdahalesini getirecek süreci de başlatmıştır (Lewis 1968: 166). XIX. yüzyıla gelindiğinde uluslararası politikada henüz bir “Arap” meselesi yoktur. Gerçekte Arap eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve bunlardan bahseden kitaplarda Arap kelimesi de kullanılmamaktaydı. Bunun yerine bölge insanlarından bahsedilirken Müslüman ya da gayrimüslim ifadeleri kullanılmaktaydı. Bölgesel aidiyeti vurgulayan ifadelerde de, meselâ Suriye için Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha ziyade yerleşik hayat yaşamayanlar ve çöllerdeki bedevîleri tasvir ediyordu6 (Zeine 1981: 36). Napolyon’un Mısır’ı işgalinden sonra Mısır valisi olan Kavalalı Mehmed Ali Paşa her ne kadar hukuken Osmanlı Devleti’ne bağlı olsa da zamanla âdeta Mısır’ın fiilen bağımsız hükümdarı olmuştur. Ancak karşısında zayıf bir Osmanlı Devleti yerine güçlü bir Mısır istemeyen Batılı güçler, Mehmed Ali Paşa’nın bağımsızlık ve genişleme çabalarını engellemişlerdir. Mehmed Ali Paşa’nın, güçlü devlet olma yolunda yaptığı reformlardan tarım reformları başarıya ulaşmışsa da, endüstrileşmede aynı başarı gösterilememiştir. Eğitim alanında yapılan reformlar arasında, yabancı hocaların ders verdiği okulların açılması, Batı menşeli kitapların tercümelerinin desteklenmesi ve Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi dikkati çekmektedir (Lewis 1968: 162). Avrupa’nın kültürel etkinliği Suriye’de kendisini başlıca dinî alanda, özellikle Hristiyan Araplar vasıtasıyla hissettirmiştir. Çünkü XIX. yüz- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 176 yılda büyük güçlerin kendi aralarında kutsal mekânlar ve Hristiyan azınlıklar üzerindeki etkinliklerini artırmak için giriştikleri dinî rekabet had safhaya çıkmıştır. Bu mücadelede öne çıkan ve en etkili olanlar Fransız Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar, özellikle Suriye’de7 kolej ve çeşitli okullar açarak Arap geçmişini ve Arap mirasını bilen, bunun yanında Avrupa kültüründen de haberdar olan ve bu kültürden etkilenmiş bir Arap nesli yetiştirmeyi hedeflemişlerdir8 (Lewis 1968: 172). Nitekim, bu okulların da etkisiyle Hristiyan Araplar, Arap milliyetçiliğinin oluşmasında önemli rol oynamışlardır. Başlangıçta laik nitelik taşıyan bu akım, daha sonra Müslüman Arapların da milliyetçiliğe ilgi duymasıyla, Arap millî kimliğini oluşturacak etnik, dil ve din unsurları arasındaki dengenin sağlanması konusunda problemli hale gelmiştir (Ochsenwald 2000: 392). Bu okullarda misyonerlerin gözetiminde eğitimini tamamlayan Suriyeli Hristiyan entelektüeller Mısır ve Suriye’de gazete ve dergi çıkarmak suretiyle bölge halkını etkilemeye başlamışlardır. Daha önce yayımlanan gazeteler İstanbul ve Kahire’de devlet tarafından yayımlanıyor ve genelde resmî haberlere yer veriliyordu. Ayrıca Fransızca, Rumca ve Ermenice gazeteler yayımlanmasına rağmen, hemen hemen hiç Arapça gazete yoktu. 1860’lardan itibaren bölgede matbaanın yaygınlaşması, Arap yazar ve okuyucuların artması ve nispî özgürlükler sayesinde gazete ve dergiler çıkmaya başlamıştır. Bu dönemi takip eden otuz yıl içinde de matbuat Lübnanlı Hristiyanların eline geçmiştir9 (Hourani 1984: 97). Tabiatıyla, bu şartlar altında gelişen Arap milliyetçiliği, özellikle Hristiyan Araplar arasında daha da yaygınlaşmıştır. Milliyetçilik hareketlerinin gelişimi, 1882’de İngiltere’nin Arap dünyasının merkezi olan Mısır’ı işgal etmesiyle, yani Mısır’ın doğrudan Avrupa’nın etkisi altına girmesiyle daha da hızlanmıştır (Harari 1962: 105; Lewis 1968: 173). Siyasî anlamda milliyetçilik fikri, Müslümanlar arasında ise, hiç şüphesiz, Batı dünyası ile yoğun temasa geçilmesi sonrasında yayılmaya başlamıştır. XIX. yüzyıl başlarında Avrupa’da bulunan bazı Türkler ve Mısırlı Araplar Fransız İhtilâli ile birlikte Avrupa’da yayılmış olan ‘anavatan’ ve ‘millet’ gibi fikirleri öğrenmişlerdir. Bu anlamda Araplar arasında milliyetçilik fikirlerinin yayılmasındaki önemli isimlerden biri Mısırlı Rifa‘ah Rafi el-Tahtavi’dir (1801-1873). Tahtavi 1826-1831 yılları arasında Fransa’da bulunmuş ve 1834 yılında yayımladığı kitabında orada edindiği tecrübelerini aktarmıştır. Bu kitap Türkler ve Araplar arasında çok popüler olmuş, 1840’da Türkçe’ye tercüme edilmiş Arapça nüshası 1848’de Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 177 tekrar yayınlanmıştır.10 Tahtavi’nin getirdiği en önemli fikrî yenilik Mısır vatanperverliği düşüncesi olmuş ve bunu İslâmî bir temele oturtmaya çalışmıştır (Hourani 1984: 68-69). Farklı bir mahiyette de olsa doğulan yere veya anavatan kabul edilen bölgeye duyulan sevgi Müslümanlar arasında zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyasî bir önem atfedilmiyordu. Milliyetçilik bölgesellikle de ilişkilendirilmemişti. Tahtavi ve çağdaşları işte bunu yapmışlardır. Tahtavi, millet ve ülkelerden bahsederken milletin belli bir ülkeyle sınırlandırılabileceğini vurgulamıştır 11 (Dawn 1973: 123-124). Tahtavi, yazdığı eserlerde sürekli vatan kavramına vurgu yapmış ve bahsettiği vatanda yaşayan cemiyeti de Arap değil Mısırlı olarak vasıflandırmıştır. Ayrıca Arapların İslam tarihinde oynadıkları role methiyeler düzmüş, fakat yine vatanseverlikten bahsederken Arapça konuşanları değil, Mısır’da yaşayanları kastetmiştir. Mısır’ı ve tarihini zihninde bir süreç olarak canlandırdığından, ona göre Modern Mısır, Antik Mısır’ın meşru varisiydi. Yani Mısır komple bir medeniyetti. Tahtavi’ye göre Mısır’ın fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi tamamen yabancı idarelerdi. Önce Memlûkler, sonra Osmanlılar, nihayet Çerkezlerin kötü idaresi altında Mısır gerilemişti. Aslında bütün bunları söylerken Tahtavi, Napolyon’un fikirlerini dile getirmiş ve kendisinden sonra gelecek Mısırlı düşünürler tarafından da kabul görecek bir düşünce tarzı oluşturmuştur12 (Hourani 1984: 79-80). Arap milliyetçiliği Arapların yaşadığı her bölgede aynı mahiyet ve tarzda gelişmemiştir. Suriye ve Mezopotamya’daki Araplar arasında yaygınlaşan Arap milliyetçilik akımları ile Arabistan’daki akımlar arasında oluşum açısından farklar gözlemlenmektedir. Meselâ, Suriye’de Şam, Beyrut, Kudüs ve Hayfa gibi şehirlerde bir Arap Rönesans’ı olarak adlandırılabilecek gelişmeler yaşanır ve XIX. yüzyılda Avrupa’da gelişen milliyetçilik akımlarının ortak özelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetçiliği oluşurken, Arabistan’da, Vahhabi ayaklanması örneğinde olduğu gibi, farklı dinî yaklaşımlarla veya merkez otoriteye isyan şeklinde kabîleci bir milliyetçilik anlayışı gelişmiştir (Kohn 1928: 212-213). Mısır’da ise, büyük ölçüde Avrupa’nın Müslümanlar aleyhine ilerleyişine bir tepki ve İngilizlerin Mısır’daki uygulamalarına reaksiyon şeklinde gelişerek, İslâm modernizmi ve Mısır milliyetçiliği olarak kendisini belli etmiştir (Lapidus 1989: 620). Arap milliyetçiliğinin gelişimi bölgeler arasında değişkenlik gösterdiği gibi, Hristiyan ve Müslüman Araplar arasında da farklı bir seyir göster- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 178 miştir. Müslüman Araplar, Osmanlı Devleti’nin Avrupa karşısında askerî anlamda tutunamaması neticesinde devleti toparlayabilmek amacıyla yapılan ve hayatın her alanını kapsayan, Batılı tarzdaki reformlara karşı tepki göstermişlerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupalı hamîlerinin de desteğiyle, Osmanlı Devleti’nin zayıflamasını da fırsat bilerek, bağımsız ve müstakil devlet olma gayesini gütmüşlerdir.14 Müslüman Araplar arasında çıkan ve Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın müdahale ederek bastırdığı Vahhabi ayaklanması, yukarıda da bahsedildiği gibi, Arabistan’da Osmanlı idaresine karşı başlatılan ve dinî mahiyet taşıyan Arap ayaklanmalarına iyi bir örnektir. Ayaklanmanın lideri Muhammed ibn-i Abdülvahhab’a göre Osmanlı idaresinde İslâm Allah’a karşı hürmetsizliğe dönüşmüştü, batıl inançlar ve bid’atler yayılmaya başlayarak putperestliğe benzer hale bürünmüştü. Abdülvahhab, İslâm toplumunun içinde bulunduğu gerilemenin Batılı tarzda reformlarla değil, ancak Kur’an ve sahih hadislerin ışığında İslâm’ın en saf ve temiz şekline dönülmesi suretiyle önlenebileceğini ileri sürüyordu (Tuğ 1969: 256). Abdülvahhab, savunduğu fikirler dolayısıyla Suud hanedanının da desteğini almıştı. ‘Fikir’ ve ‘güç’ün bir araya gelmesiyle 1747 yılında Vahhabi hareketi kuvveden fiile dönüşmüş ve bundan sonra yapılan saldırılarla Bağdat, Kerbela, Medine ve Mekke’yi kontrollerine almışlar, Şam hatta Haleb’i tehdit etmeye başlamışlardır. 1792’de Abdülvahhab’ın ölmesinden sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi üzerine, 1811 yılında Mehmed Ali Paşa ayaklanmayı bastırmakla görevlendirilmiştir. Yedi sene süren mücadeleden sonra Mehmed Ali Paşa’nın ayaklanmayı bastırmasıyla, isyan geçici olarak yatışmıştır (Antonius tarihsiz: 22). Bundan sonra Mehmed Ali Paşa da, Osmanlı Devleti’nin zaafından faydalanarak Osmanlı mirasını ele geçirme arzusuna kapılmış, Suriye topraklarını elde ettiği gibi, Anadolu’da da Kütahya’ya kadar ilerlemeye muvaffak olmuş ve onun bu üstünlüğü 1841 yılına kadar sürmüştür. Mehmed Ali Paşa ve oğlu İbrahim Paşa’nın ele geçirdikleri yerlerde bir hükümdarlık kurma ve hilafeti devralma arzuları vardı. Fakat müstakil bir Arap krallığı kurma gibi bir düşünceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet Ali Paşa, kuracağı devletin idaresinde, hakimiyeti Türkler ve Arnavutlarla sağlamayı planlıyor, Arapları da bu devlete tâbî bir topluluk olarak düşünüyordu (Antonius tarihsiz: 28). Bu dönemde İbrahim Paşa’nın idaresi altında olan Suriye’de oluşturduğu hoşgörülü ortam Batılı misyonerlere kapıların açılmasına sebep olmuştur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu fırsattan en iyi Fransız ve Amerikalı mis- Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 179 yonerler faydalanmıştır. Söz konusu misyonerlerin en aktifi Fransız Cizvitleri olmuştur. Fransız Cizvitleri’nin bu bölgedeki faaliyetleri 1625’de başlamış, 1713’de kesintiye uğramış, fakat 1831’de tekrar aktif hale gelmiştir. Amerikalılar ise bölgeye 1820 yılında girmişlerdir. Aslında Fransız Cizvitleri’nin tekrar buraya dönmelerinde Amerikan misyonerlerinin etkisi çok büyüktür. Çünkü gelen Amerikalı misyonerler Presbiteryen idi ve Katolik Hristiyanları Protestan yapmaya çalışıyorlardı. Amerikalı misyonerler o zaman nüfusu 9.000 olan Beyrut’a yerleşmişlerdi. Cizvit ve Lazaristler’in ise zaten 200 yıldan beri Şam, Halep ve Lübnan’da okulları bulunmaktaydı. Bunların temel amaçları buradaki Hristiyanları kendi dinlerine çekmek ve teolojik kültür üzerine yoğunlaşmaktı 16 (Antonius tarihsiz: 35-36). Arap milliyetçilik hareketlerinin, özellikle Suriye eyaletinin bugün Lübnan diye bildiğimiz bölgesinde yoğunlaşmasının bazı sebepleri vardı. Bunlar, bölgedeki misyoner okullarının Batılı tarzda verdiği eğitim, Fransız İhtilâli’nin siyasî fikirleri, Arap dili ve edebiyatını canlandırma teşebbüsleri, burada matbaaların kurulmasıyla Arap gazetelerinin yayınlanması ve Lübnanlı göçmenlerin Amerika’da bir müddet yaşadıktan sonra geri dönerek orada edindiği tecrübeleri bölgeye taşımak istemeleriydi. Bu bölgenin diğer Arap bölgelerinden farkı Batı ile daha çok ve sık irtibat halinde olmasının yanında, coğrafî yapısı dolayısıyla Avrupa ile olan ticarî faaliyetlerin de büyük ölçüde buradan yürütülmesiydi. Lübnan’da, Hristiyan Araplar arasında Türk aleyhtarı fikirlerin gelişmesinde bunların kendilerini Müslüman Türk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmelerinin de etkisi büyüktür. Hristiyan Arapların bu düşüncelerine karşılık Müslüman Arapların büyük çoğunluğu Osmanlı idaresinden ayrılmak niyetinde değillerdi (Zeine 1981: 39). Hristiyan Araplar arasında yaygınlaşan milliyetçiliğin ilk yıllarında hemen bağımsızlık hareketine soyunmamış, önce eski Arap kültürünün canlandırılması konusunda eğilimler oluşmuştur. Bu konudaki önderlerden biri olan Nasıf Yazıcı, özellikle Amerikan misyon okullarında okutulmak üzere Arapça dilbilgisi, mantık, hitabet ve vezin konularında kitaplar yazmış, fakat bu eserler daha geniş kesimler tarafından benimsenmiş ve ölümünden (1871) sonra da Arap dili öğretiminde temel eserler olmuştur. Yazıcı, Osmanlı idaresinden kurtuluşun ancak bu yolla olacağına inandığından, eski Arap edebiyatının canlandırılması gerektiğini savunmuş ve önemli bir kesimi de etkilemiştir. Yazıcı on iki çocuğunu da aynı heyecan ve ideal doğrultusunda yetiştirmiştir. Öyle ki, Arap millî bilig, Yaz / 2004, sayı 30 180 kurtuluşuna ilk çağrıyı çocuklarından biri olan İbrahim Yazıcı yapmıştır 17 (Antonius tarihsiz: 46-47). Arap milliyetçilik hareketlerinde bir diğer önemli Hristiyan Arap (Maruni) Butrus el-Bustani ise, çok iyi eğitim almış ve Arapça’dan başka diller de öğrenmiştir. Amerikalılarla sürekli irtibat halinde olmuş ve misyoner okullarında dersler vermiştir.18 Amerikan misyonu, Yazıcı ve Bustani ile işbirliği yaparak Ocak 1847’de Society of Arts and Sciences’ı (Sanat ve Bilim Topluluğu) kurmuştur. Topluluğun üyeleri ise, Eli Smith, Cornelius van Dyck ve birkaç Amerikalı idi. Bu topluluk iki yıl içinde 50 üye daha kaydetmiştir. Topluluğun üyeleri arasında Müslüman ve Dürzilerden kimse olmadığı gibi, Suriye ve Arap dünyasında da türünün ilk örneğiydi. Society of Arts and Sciences beş sene faaliyet göstermiş ve benzer başka cemiyetlerin kurulmasına da örnek teşkil etmiştir. Meselâ, bu cemiyetin kurulmasına ön ayak olan Amerikalıları ilk taklit edenler Cizvitler olmuş ve 1850’de Oriental Society (Doğu Topluluğu) kurulmuştur. Bu da diğeriyle ya aynı zamanda ya da kısa bir müddet sonra ortadan kalkmıştır (Antonius tarihsiz: 51-52). Arap milliyetçiliğini savunan bir diğer cemiyet ise 1857’de kurulan elCem’iyye el-İlmiyye el-Suriye (Suriye İlim Cemiyeti) idi. Cemiyetin üyeleri tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanların yanında Müslüman ve Dürzilerden oluşan 150 üyesi vardı. Cemiyetin başkanlığını Dürzi olan Amir Muhammed Arslan yapıyordu. Üyeler arasında etkili bir Müslüman aileden olan Hüseyin Bayhum ve Hristiyan Bustani’nin oğlu gibi farklı simalar mevcuttu. 1860’da Lübnan’da çıkan olaylar19 faaliyetlerine set vurmuşsa da, cemiyet kısa bir süre sonra tekrar faal hale gelmiş ve resmen tanınmıştır. Bundan sonra İstanbul ve Kahire’deki yandaşlarını da üyeliğe dahil etmişlerdir. Böylece, bu cemiyetin kurulması örneğinde de görüldüğü gibi, bölgede yüzyıllar boyu çatışmaya sebep olmuş farklı inançlar, aynı idealler çerçevesinde bir araya gelmiştir. Bu cemiyetin kurulması, ortak milli şuurun oluşması yolunda görünüşteki ilk belirti olmuş ve yeni bir hareketin beşikliğini yapmıştır (Antonius tarihsiz: 53). Nasıf Yazıcı’nın oğlu İbrahim Yazıcı da bu cemiyetin üyesi olmuştur. Yazıcı tüm Arapların bir araya gelerek Türk idaresinden kurtulmaları yönünde çağrı yapmıştır. Yazdığı şiirlerde Arap milletinin başarılarını, edebiyatının parıltılarını ve geçmişinden ilham alması durumunda gelecekte elde edebileceği başarıları vurgulamıştır. Bu şiirler Arap milliyetçiliğinin gelişim evresini beslemede önemli rol oynamıştır (Antonius tarihsiz: 54). Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 181 II. Abdülhamid Döneminde Arap Milliyetçiliği II. Abdülhamid’in en büyük endişelerinden biri alternatif bir Arap hilafetinin oluşturulması idi. Dolayısıyla, kendisi Arapları yüksek askerî ve idarî mevkilere getirerek ve nihayet Pan-İslamist politikasıyla Arapları kazanmaya çalışmıştır. II. Abdülhamid idaresinde, padişahın kontrolü sayesinde Araplar arasında milliyetçilik şuuru çok yavaş bir gelişme göstermiştir.20 Nitekim 1877-78 meclisinde Arap mebusları birleştiren ve onları diğerlerinden ayıran açık seçik bir ortak çıkar ya da belli bir “Arap görüşü” olmamıştır. Arap mebuslar kendilerini imparatorluğun temsilcileri olarak algılamış ve doğrudan doğruya seçildikleri bölgeyle ilgilenmişlerdir (Kayalı 1998: 31). Daha önce de belirtildiği gibi Müslüman Arap entelektüeller, ayrılıp bağımsız bir devlet kurmanın peşinde koşmaktan ziyade, Osmanlı Devletini hem dinî hem de siyasî yönden güçlendirecek reformların yapılmasını hedeflemişlerdir.21 Bunların önde gelenleri, Şeyh Muhammed Abduh, Muhammed Raşid Rıza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasına rağmen söz konusu tartışmaya ciddî katkıları olan Cemaleddin Afgani idi. Bunlardan Cemaleddin Afgani, ciddî bir şekilde eğitilerek ve İslâm’ı çağın gereklerine uygun hale getirerek, Müslümanların serbest ve gelişmeye müsait milletler haline getirilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Bu amaçla Müslüman ülkeleri, aynı İslâm’ın altın yıllarında olduğu gibi, yabancı hakimiyetinden kurtarmak ve Müslümanlar arasında evrensel olarak kabul görmüş bir halifenin idaresi altında birleştirmek istemiştir22 (Antonius tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus 1989: 620- 621). Arap entelektüelleri arasında bir yandan bu tür gelişmeler yaşanırken, diğer taraftan okuma yazma bilmeyenler, köylüler ve fakirlerin bir çoğu bu gelişmelerden habersiz veya etkilenmeden hayatlarını sürdürmüşlerdir (Zeine 1981: 58). Yani bu tür akımlar ve gelişmeler ancak belirli çevrelerde etkili olmuş ve tartışılmıştır. II. Abdülhamid’in idaresinde yönetimi eleştiren ve hilafet makamı için alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi olmuştur. İdare aleyhinde konuştuğu için tutuklanan el-Kevakibi 1898’de serbest kaldıktan sonra Mısır’a gitmiştir. El-Kevakibi, İslâm’a ve yayılmasına gösterdikleri hizmetten dolayı Arap ırkının üstün olduğunu savunmuş ve hilafetin Kureyş soyundan birine verilmesi gerektiğini ileri sürmüştür (Antonius tarihsiz: 98). Bir diğer önemli sima olan Şeyh Muhammed Abduh’a göre İslam’ın hastalığına tek çare Batı medeniyetinin reddi ve saf İslam’a dönülmesiydi. bilig, Yaz / 2004, sayı 30 182 Yapılması gereken şey, esas ile teferruatın ayırt edilmesi, sonra da esasın muhafaza edilerek yaşanan tarihî süreçte İslam’a eklenen harici unsurların çıkarılmasıydı. Bu anlamda Müslümanların yaşadıkları problemler siyasî değil, dinî idi (Lapidus 1989: 621). Ayrıca misyoner okullarına Müslümanların gitmesine kesinlikle karşı çıkmıştır. Ona göre misyonerler yabancı şeytanlardı ve söyledikleri de şeytanın ıslıklarıydı (Dawn 1973: 134). Abduh’un hedeflerinden biri de İslam’ın modern düşünce ile uzlaştırılması idi. Bu çabası doğrultusunda modern Avrupa düşüncesine ait bazı fikirleri geleneksel İslam terimleri ile izaha ve eşleştirmeye çalışmıştır. Meselâ, maslahatı menfaate (utility), şurayı parlamenter demokrasiye, icmayı kamuoyuna (public opinion), İslam’ın kendisini ise medeniyetle eşleştirerek Batı düşüncesiyle bir uzlaşma sağlamayı hedeflemiştir (Hourani 1984: 144). Milliyetçi Arap hareketlerinin organizeli olarak yayılmasının ilk teşebbüsü 1875’e kadar geri götürülebilir. Bu yılda, Suriye Protestan Koleji’nde eğitim görmüş beş genç Beyrut’ta gizli bir dernek kurmuşlardır. Dernek üyelerinin hepsi Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin başarıya ulaşabilmesi için Müslüman ve Dürzilerin de kendilerine katılmalarının gerekliliğinin farkındaydılar. Dolayısıyla aralarına Müslüman ve Dürzilerin de katılımını sağladıktan 3-4 yıl sonra yollara ilânlar asarak açıktan propaganda yapmaya başlamışlardır. Astıkları ilânlarda Türk idaresinin kötü yönleri vurgulanmış ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kurtulması yönünde telkinlerde bulunulmuştur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine 1989: 132). 1883’de Osmanlı idaresinin sıkı takibinden dolayı bu derneğin mensupları mevcut evrakı yakarak o sırada Mısır’a yerleşmiş bulunan İngiliz idarecilerinin himayesine sığınmışlardır (Tuğ 1969: 260). Burada şunu da belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasındaki bazı ılımlı yazar ve liderler, Osmanlı idarî sisteminin işleyişinden hoşlanmasalar hatta nefret etseler dahi, Osmanlı Devleti’nin yıkıldığını görmek istemiyorlardı. 24 Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetçiliğinin ateşli savunucularından Necip Azuri ise 1904 yılında Paris’te bir dernek kurmuştur: Ligue de la Patrie Arabe. Bu derneğin amacı Suriye ve Irak’ın Türk hakimiyetinden kurtarılması ve bu amaç doğrultusunda Arapları ayaklanmaya teşvik etmek idi. Azuri, bazı Fransız yazarların da desteğiyle Nisan 1907’de l’Independence Arabe adlı bir dergi çıkarmıştır. Fakat Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilân edilince yayını durmuştur. Bu dergi yabancı bir ülke ve yabancı bir dilde yayın yaptığı için milliyetçilik hareketinin merkezin- Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 183 de yer alamamıştır (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yayınlarında Türklerin, Arapların geri kalmasının tek sebebi olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre, eğer Türk idaresine girilmeseydi Araplar dünyanın medeni toplulukları arasındaki yerlerini alacaklardı. Ayrıca Araplar her alanda Türklerden daha iyi idi. Hatta asker olarak da Türklerden daha iyilerdi ve bundan dolayı Türkler zaferlerini Arap askerlere borçlu idi. Azuri’ye göre, Osmanlı Devleti’nde gerekli reformlar yapılsa ve Araplara daha iyi şartlar sağlansa onlar devlete sadık kalacaklardı, ancak Abdülhamid’in reform yapmaya hiç niyeti olmadığı gibi, Jön Türklerin de iktidara gelme şansları yoktu. Dolayısıyla ona göre Arap bağımsızlığı tek çıkış yolu olarak görünmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279). Bu dönemde Araplar arasında Türk aleyhtarı hareketlerin yavaş gelişmesi iki nedene bağlanabilir. Birincisi, Avrupa kökenli milliyetçilik fikirlerinin sözkonusu bölgelere ciddî anlamda işlememiş olması, ikincisi ise, II. Abdülhamid’in devletin elinde kalan bölümünü bir arada tutmak için uyguladığı başarılı ve kurnazca yöntemlerdir. Bu yöntemlerin başında Müslümanların dinî inançlarından yararlanmak ve ajanları vasıtasıyla bütün siyasî faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdülhamid imparatorluğun Müslüman nüfusunu bir arada tutabilmek amacıyla halifelik müessesesini, dolayısıyla İslâm Birliği fikrini de etkili olarak kullanmak istemiştir26 (Mansfield 1975: 30). II. Abdülhamid idaresinde Hristiyan Araplar, hükümranlık talep etmeyen her türlü siyasî etkinlik ve akım olarak adlandırılabilecek, Arapçılığı 27 teşvik etmekten çok Jön Türk hareketi olarak bilinen liberal hareketin canlandırılmasına katkıda bulunmuşlardır. Ayrıca Arap siyasî örgütleri XIX. yüzyılın sonuna kadar, temelde Suriye’nin Osmanlı İmparatorluğu içindeki birliğini tercih etmişlerdir (Kayalı 1998: 57). II. Meşrutiyet Sonrası Arap Milliyetçiliği II. Abdülhamid’in 1909’da tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyetçilik hareketleri çok hızlı ve etkili bir seyir takip etmeye başlamıştır. 1908- 1918 yılları arasında Araplar Osmanlı hükümetinden sürekli reform taleplerinde bulunmuşlardır. İstedikleri reformların temel hedefi Osmanlı sınırları dahilinde kendi eyaletlerine otonomi verilmesi olmuştur. İttihatçıların bu talebe olumlu cevap veremeyişi Arapların bağımsızlık için iştahlarını kabartmaktan başka bir işe yaramamıştır (Harari 1962: 106). İttihatçılar ve Araplar arasında henüz fikir çatışmasının olmadığı dönemde, 1908 yılında el-İkha el-Arabi el-Osmani (Osmanlı-Arap Kardeşliği) bilig, Yaz / 2004, sayı 30 184 adlı bir cemiyet kurulmuştur. Bu cemiyetin temel amacı mevcut anayasayı korumak, Osmanlı tebaası tüm milletlerin padişaha sadakatini sağlamak, Arap eyaletlerinin refah seviyesini diğerleriyle aynı seviyeye getirmek, Arap dilinde eğitimi yaygınlaştırmak ve Arap geleneklerinin yayılması ve muhafazasını sağlamaktı (Antonius tarihsiz: 102; Tibi 1997: 108). II. Meşrutiyet’ten sonraki dönemde Araplarla ilişkilerin iyileşmesine etki eden iki gelişme daha olmuştur: Hacıların Mekke’ye ulaşımına büyük kolaylık sağlayacak olan Hicaz demiryolu resmen hizmete açılmış 28 ve II. Abdülhamid’in İstanbul’a çağırarak burada ikamet etmesini istediği Şerif Hüseyin ibn Ali Mekke Şerifi olarak tayin edilmiştir.29 II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Araplar ve Türkler arasındaki ilk sarsıntı meşrutî meclisin oluşturulması için yapılan seçimlerde yaşanmıştır. Araplar seçim şartlarını Türklerin kendi lehlerine düzenlediklerini iddia etmişlerdir. Çünkü yapılan seçimler sonucunda Aralık 1908’de açılan meclisteki 288 sandalyenin 147’sini Türkler, 60’ını da Araplar almışlardı (Ahmad 1986: 255). Padişah tarafından atanan 40 kişilik mecliste (Heyeti Âyan veya Meclis-i Âyan) ise 3 Arap vardı 30 (Antonius tarihsiz: 104). Bunun yanında, Arapların meşrutî rejimin faydalarını umdukları gibi kısa sürede görememeleri, İttihatçılar ile Araplar arasında hasmane duyguların gelişmesine sebep olmuştur. Meselâ, İttihatçıların yaptıkları reformların vazgeçilmez şartı olan merkezi otoritenin mümkün olan en geniş alana ulaştırılması prensibi ve bunun tamamlayıcı unsuru olan devletin dili Türkçe’nin kamu hayatının her alanında kullanılması hedefi, Araplarla gittikçe siyasîleşen bir anlaşmazlığa sebep olmuştur. Ancak, Türkçe kullanma zorunluluğu İstanbul ile Araplar arasında önemli ve hassas bir konu olarak ortaya çıkmışsa da, Arap siyaseti temelde imparatorluktaki genel eğilimlere uymaya devam etmiştir31 (Kayalı 1998: 88-90). Balkanlardaki hareketlenmeler ve Araplar arasındaki huzursuzluklar sebebiyle İttihatçıların devleti kurtarmak amacıyla Pan-İslamizm’den PanTuranizm’e geçiş yapmaları 32 ve bunun yanında sıkı bir merkeziyetçi politika izlemeye başlaması sonucu Araplar arasında bir reaksiyon oluşmuştur33 (Lewis 1968: 174). Bu reaksiyonun temel sebebinin genelde “Türkleştirme” politikası olduğu ileri sürülmüştür.34 Araplar “Türkleştirme”ye gösterdiği tepkileri, neredeyse her sahada kültürlerinin bombardımanına maruz kaldıkları Fransızlara, diğer bir deyişle “Fransızlaşma”ya da göstermişlerdir. 1908 yılında Beyrut’ta yayınlanan La Question Sociale et Scolaire en Syrie adlı anonim bir broşürde, Arapların Fransızları sevdikleri, ancak bu sevginin kendilerini kaybettirecek Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 185 kadar ileri gidemeyeceği ifade edilmiştir. Ayrıca, Fransız kültürüne kendi ihtiyaçlarına cevap verdiği için itibar ettikleri, ancak bunun hiçbir zaman kendi kültürlerini unutmaya terk edecekleri anlamına gelmeyeceği vurgulanmıştır (Kohn 1928: 216). İttihatçıların merkezileştirmeci yaklaşımlarına reaksiyoner tavrın bir neticesi olarak Arap liderleri ve milliyetçilik adına yapılan faaliyetlerin bir kısmı yeraltına inmiş ve çalışmaları yürütebilmek amacıyla dört dernek kurulmuştur. Bunlardan ikisi faaliyetlerini açıktan yürütürken, diğer iki dernek çalışmalarını gizlilik içinde sürdürmüştür. Açıktan faaliyet gösteren derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebiyat Kulübü), 1909 yılında İstanbul’da kurulmuştur. Derneğin amacı, İstanbul’da oturan veya buraya gelen Araplar için bir buluşma merkezi oluşturulması idi. Hedef siyasî olmadığı müddetçe İttihatçılar bu derneğe müsamaha göstermişlerdir. Dernek Arap milliyetçilik hareketine yeni bir boyut kazandırmasından ziyade yayılmasını sağlamıştır. Suriye ve Irak’ta birçok şubesi açılmıştır 35 (Antonius tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134). Diğer açıktan faaliyet gösteren dernek ise, 1912’de Kahire’de kurulan Hizb el-Lamerkeziyye el-İdariyye el-Osmanî (Osmanlı Adem-i Merkeziyyet İdaresi) olmuştur. Bu derneğin iki amacı vardı: Birincisi, Osmanlı idarecilerine devletin adem-i merkezî bir idareye ihtiyacı olduğunu anlatmak, ikincisi ise, Arapların bu konudaki desteğini almak üzere harekete geçmekti. Dernek üyeleri bir yıl içinde iyi organize olmuşlar ve milliyetçi Arap duygularının en yetkin organı durumuna gelmişlerdir.36 Gizli örgütlerden ilki el-Kahtaniyye idi ve amacı Osmanlı Devleti’ni Avusturya-Macaristan örneğindeki gibi ikili bir monarşi haline getirmekti. Buna göre, Arap eyaletleri kendi idaresine ve meclisine sahip bir krallık olacaktı. Bütün müesseselerin dili Arapça olacaktı. Osmanlı padişahı ise Türk tahtının sahibi olduğu gibi, Arap tahtının da sahibi olacaktı. Bu cemiyetin ortaya çıkışı ve Arap milliyetçiliği adına ilk faaliyeti, Osmanlı ordusundaki Arap subaylarını davaları adına kazanmaya çalışmaya başlamalarıyla olmuştur. Cemiyet, her ne kadar üyelerini seçme konusunda titizlik göstermişse de, üyelerden birinin ihanet ederek faaliyetlerinin açığa çıkmasına sebep olmasıyla çalışmaları atıl hale gelmiş, fakat dağılmamıştır 37 (Antonius tarihsiz: 110-111). Diğer gizli dernek ise, 1911 yılında Paris’te kurulan Cemiyyet el-Arabiyye el-Fetat (Genç Arap Cemiyeti)’dir. Bu derneğin amacı Arap eyaletlerine bağımsızlıklarını kazandırarak Türklerin veya diğer yabancı güçlerin haki- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 186 miyetinden kurtarmaktı. Dernek Paris’teki Arap öğrenciler tarafından kurulduğundan merkezi ilk iki yıl Paris olmuş, bu öğrenciler mezun olunca 1913’de Beyrut’a, bir yıl sonra da Şam’a taşınmıştır. Cemiyetin gizliliği Osmanlı idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmiştir.38 1911 yılında İttihatçılar dış politikada umduklarından daha etkili olduğunu anladıkları Pan-İslamist siyaseti benimsemişlerdir. Fakat Müslüman Arap liderler iki sebepten dolayı İttihatçılara Pan-İslamist politikada güvenmemekteydiler. Birincisi, onlara göre İttihatçıların istisnasız hepsi farmasondular ve bu anlamda bir dinî birlik siyaseti masonlukla çelişmekteydi,39 ikincisi ise Selânik Yahudileri İttihat ve Terakki’nin ayrılmaz bir parçası idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile, İttihatçıların İslamcı politikalarının işe yaramadığı şu örnekten de belli olmaktadır: İngilizler, gerektiğinde Cezire’yi (Mezopotamya) işgal etmeleri durumunda yerel halkın bu işgale karşı tavrını öğrenmek amacıyla 1912’de bölgede yaptırdıkları araştırmaların neticesinde Yukarı Mezopotamya’daki kabile şeyhlerinin İngiliz işgalini desteklemeyi vadettiklerini öğrenmişlerdir.41 Her şeye rağmen İttihatçıların ülkeyi bir arada tutmaya çabaladıkları, ancak kimsenin beklemediği tarzda imparatorluğun can damarlarından olan Balkan topraklarını kaybettiği bir dönemde, 21 Haziran 1913’te Paris’te kabaca yarısı Müslüman, diğer yarısı da Hristiyan olan bir Arap Kongresi toplanmıştır.42 Bu kongrede de ayrılıkçı tavırdan ziyade yine birlikte yaşamanın formüllerini arayan uzlaşmacı bir tavır sergilenmiştir. Burada yapılan tartışmalara göre ılımlı Arap milliyetçileri kesinlikle tavırlarını “Batılılaşma”dan yana koymuşlardır. Bu toplantıda, modern medeniyete dahil olmak için imparatorluğu reforme etmek istediklerini ve bu konuda Avrupa’nın yardımını beklediklerini ilân etmişlerdir (Hourani 1984: 283). Ayrıca bu toplantıda aldıkları kararları ve Osmanlı Devleti’nde yapılmasını istedikleri reformları Paris’teki Osmanlı büyükelçisine de sunmuşlardır. Buna göre Osmanlı Devleti’nde köklü ve acil reformlar yapılmalı, Arapça Suriye ve Arap vilâyetlerinde resmî dil olarak tanınmalı ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilâyetlerinde zaruri durum olmadıkça “bölgesel” olmalıydı (Kürkçüoğlu 1982: 37-38). Ancak Osmanlı idaresini elinde bulunduranlar bu tür reformları yapmaktan ziyade kaybedilen toprakların nasıl geri alınacağının hesaplarını yapmaktaydılar. Nitekim Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na giriş şekli bunun en bariz delilini teşkil etmektedir. Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 187 I. Dünya Savaşı Sırasında Arap Milliyetçiliği ve Ayaklanma 1914’de Araplar arasında İslamcılık hâlâ hâkim bir görüştü ve birçok Müslüman Arap, Osmanlı Devleti’nin devamından yanaydı. Fakat savaş yıllarının baskısı ve özellikle İngilizlerin faaliyetleriyle ayrılıkçı Arap hareketlerinde de hızlı bir gelişme olmuştur. İngilizler, 1916 yılında bağımsızlık ve her türlü malzeme yardımı vaadiyle Hicaz’da bir ayaklanma organize etmişler ve Hicaz Araplarının savaş sırasında Suriye’nin işgal edilmesine yardım etmelerini sağlamışlardır (Lewis 1968: 174). Osmanlı hükümeti, Almanya yanında savaşa girince İngiltere, Osmanlı Devleti’nin Asya topraklarının, savaşın gidişatı ile ilgili çok önemli stratejik önemi olduğuna kanaat getirmiştir. İngiltere, savaşta Osmanlıların üstesinden gelebilmek için Osmanlı Devleti’nin gayrimemnun tebaası olarak görülen Araplara yönelmiştir. Osmanlı Devleti savaşa girince bazı Araplar Osmanlı Devleti’nin çökeceğini ve böylece kendilerine bağımsızlık için fırsat doğacağından sevinç gösterileri yapmıştır. Bu sırada Arapların büyük çoğunluğunun halife padişahı sadakatle desteklemelerine rağmen bazı Arap liderler, inkıraza sürüklenen Osmanlı Devleti’ni terk etmeyi ve gerekirse bağımsızlık yolunda yabancı yardımına başvurmayı zaruri bir durum olarak görmüşlerdir. Daha sonraki gelişmeler de Fransa ve İngiltere’nin zaten böyle bir anı kollamakta olduğunu göstermektedir. Çünkü Fransızlar ve İngilizler, özellikle Mekke Emiri Şerif Hüseyin gibi, bağımsızlık peşinde olan Arap liderlerinden ve bazı Arapların şikayetlerinden haberdardılar ve bu şikayetlerden faydalanmak için uygun bir fırsat bekliyorlardı 43 (Zeine 1981: 99-100). İngiltere açısından Arapları Osmanlı Devleti’ne karşı isyana itmek için şartlar çok müsait iken yine de ilk teşebbüse geçen İngiltere olmamıştır. I. Dünya Savaşı’nın arifesinde Osmanlı Meclisi’nde mebus olan Mekke Emiri Şerif Hüseyin, oğlu Abdullah’ı, 5 Şubat 1914’de Kahire’de İngiliz Yüksek Komiseri Lord Kitchener’e göndererek Osmanlı Devleti ile herhangi bir açık çatışmada kendilerine destek olunup olunmayacağı konusunda İngiltere’nin görüşünü sormuştur44 (Kürkçüoğlu 1982: 75; Yerasimos 1994: 134-136). İngilizler başlangıçta bu teşebbüse karşı herhangi bir taahhütte bulunmamışlardır. Hatta, İstanbul’daki İngiliz yetkilileri “Bab-ı Âli’nin Hicaz ve Suriye’de Arap entrikasından sürekli şüphe ettiği için bu tarz görüşmelerden huzursuzluk duyduğunu” Mısır’daki İngiliz makamlarına bildirmişlerdir (Storrs 1939: 129; Kürkçüoğlu 1982: 76). Bundan dolayı, Mısır’daki İngiliz yetkilileri “Dost bir devlete karşı kullanılmak üzere silah veremeyeceklerini, Hicaz Arapları’nın İngilte- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 188 re’den cesaret görmeyi beklememeleri gerektiğini ve İngiltere’nin Arabistan’daki tek çıkarının Hindistanlı hacıların emniyet ve rahatı olduğunu söyleyerek” Abdullah’a ret cevabı vermişlerdir (Storrs 1939: 129, 1. dipnot; Kürkçüoğlu 1982: 76). İngilizler, Şerif Hüseyin’in teklifini reddetmelerine rağmen Almanların Osmanlı Devleti’ni savaşa girmeye zorlaması ihtimaline karşı tedbir almaktan da geri durmuyorlardı. Bundan dolayı 24 Eylül 1914’de Lord Kitchener Şerif Abdullah’a bir temsilci gönderilerek Hicaz Araplarının, Osmanlı Devleti’nin Almanya’nın yanında savaşa girmesi durumunda kendilerinin yanında mı, karşısında mı olacaklarının sorulmasını istemiştir (Storrs 1939: 156). İngilizlerin bundaki amacı savaş sırasında kendileri için hayati öneme sahip Mısır’ın doğusunu güvence altına almak için Hicaz Araplarının deve kervanlarından faydalanmak idi. Çünkü çölle çevrili Mısır’da en etkili vasıtalar develerdi (Storrs 1939: 155). İngilizler umdukları Arap desteğini sağlamak için bir süre daha beklemek durumunda kalmışlardır. Ancak İngiltere’nin endişesi gerçekleşip Osmanlı Devleti İngiltere’ye karşı savaşa girince, İngilizler de daha önceki görüşmelerde gündeme gelmiş olan Arapların ayaklanmasını destekleme konusunu Şerif Hüseyin’le tekrar görüşmeye başlamışlardır.45 Birinci Dünya Savaşı sırasında Arap isyanı ve onu etkileyen faktörler konusunda Cemal Paşa’nın Suriye valiliği hep tartışılagelmiştir. Cemal Paşa Aralık 1914’de hem 4. Ordu komutanı hem de Suriye valisi olarak tayin edilmiştir. Cemal Paşa Suriye’ye ulaştıktan sonra bu savaşın İslâm’ın ve en büyük Müslüman devleti Osmanlı Devleti’nin savunması için bir cihat olduğunu vurgulamış ve yumuşak başlılık ve müsamaha ile Arapları kazanmaya çalışmıştır. Cemal Paşa’nın Şubat 1915’de Süveyş kanalına düzenlediği saldırı başarısız olunca, Suriye’ye döndükten sonra Arap liderlerini ülkelerini yabancılara satmakla suçlayarak bunlara karşı çok katı bir politika izlemeye başlamış, hatta bazı Arap liderlerini isyana engel olması ümidiyle idam ettirmiştir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi – Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107). Dünya Savaşı’nın devam ettiği sırada Şerif Hüseyin ve Sir MacMahon’un yazışmaları sonunda Araplar Mekke’de 10 Haziran 1916’da Şerif Hüseyin liderliğinde ve İngiltere’nin askerî ve malî desteğiyle ayaklanmışlardır.47 Şerif Hüseyin’in isyanı özellikle böyle bir şeye taraftar olmayan Mısırlı entelektüeller arasında huzursuzlukla karışık şaşkınlık oluşturmuştur. Bunun Türklerin itibarını sarsmak için İngilizler tarafından ortaya Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 189 atılmış bir aldatmaca olduğunu ileri sürmüşlerdir (Storrs 1939: 177). Ayrıca şunu da belirtmek gerekir ki, tüm Araplar ve Arap liderler bağımsızlık durumunda Şerif Hüseyin tarafından idare edilmek istemiyorlardı. Bundan dolayı isyan sırasında farklı fikirlere sahip üç grup ortaya çıkmıştı: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve temel hedefleri Fransızları Suriye’ye sokmamaktı. İkinci grup Şerif Hüseyin’in grubuydu ve bu grupla İngilizler, hem dünyevî hem de manevî otoriteyi bünyesinde bulunduracak bir Arap krallığı oluşturmanın görüşmelerini yapıyorlardı. Üçüncü grup ise, Irak grubu idi ve bağımsız bir hükümet oluşturarak İngilizlerden kurtulmak istiyorlardı (Zeine 1981: 105-106). Araplara verilen bağımsızlık sözlerine rağmen savaş sırasında 2 Kasım 1917’de Balfour Deklârasyonu’nun yayınlanması Araplar üzerinde soğuk duş etkisi yapmıştır (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun yanında 1917’deki devrimle Rusya’daki idareyi ele geçiren Bolşeviklerin, Balfour Deklarasyonu’ndan birkaç gün sonra, gizli Sykes-Picot Anlaşması’nı açıklamaları Şerif Hüseyin ve diğer Arap liderler arasında daha şiddetli bir şok etkisi oluşturmuştur. Çünkü onlar İngiltere ve onun müttefiki Fransa’ya aşırı derecede güveniyorlar ve bağımsızlıklarını elde edeceklerine inanıyorlardı. Bundan dolayı her iki gelişme de Araplar tarafından kendilerine ihanet olarak değerlendirilmiştir (Harari 1962: 108). Nitekim Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir “ulusal yurt” bağışlanacağının anlaşılmasıyla Filistin Meclisleri Yüksek Komitesi, Kudüs’teki ABD temsilcisine şunları yazmıştır: “Zayıf Arap milletinin parçalanması için çalışan en büyük düşman sanılan Türkiye, bizi bu yavaş ölüme mahkûm edecek kadar zalimleşmemişti. O halde, Yakındoğu’daki zaferlerine Arapların yapmış olduğu katkıyı kabul eden dostumuz Müttefikler, nasıl olur da böyle bir cezaya mahkûm edilmemize göz yumarlar? Eğer Türkiye’ye karşı baş kaldırdıysak, bu sadece haklarımızı öne sürmek içindi, ve ittifakımızın ülkemizi böleceğini ve ardından da sömürgeleştireceğini önceden görebilseydik, Türklere karşı husumetimizi ilan etmezdik.”48 Bundan sonraki aşama ise, savaşın İtilaf Devletleri tarafından kazanılmasıyla, gizli Sykes-Picot Anlaşması’nın Mayıs 1920’de San Remo Konferansı’nda onaylanarak dört bağımlı Arap devletinin oluşturulması olmuştur. Milletler Cemiyeti’nde de onaylanmasının ardından, oluşturulan uydu devletlerden Lübnan ve Suriye Fransa’nın, Irak ve Filistin’de İngilte- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 190 re’nin manda yönetimine bırakılmıştır. 1922’de ise, Filistin topraklarından bir beşinci devlet, Ürdün oluşturulmuştur (Lapidus 1989: 643). Değerlendirme Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyıldan itibaren Avrupalı güçler karşısında sürekli askerî mağlubiyetler alarak iyice gerilemesiyle, bu devletler kendi çıkarları açısından çok önem verdikleri Ortadoğu ve Yakındoğu’ya çeşitli yollarla sızmaya çalışmışlardır. Bu sızma faaliyetleri gerek ticarî, gerekse eğitim ve misyonerlik faaliyetleriyle gerçekleşmiştir. Misyonerlik faaliyetleri paralelinde açılan okullarda eğitilen Hristiyan Araplar, Avrupa’da Fransız İhtilâli ile yayılan özgürlükçü ve milliyetçi fikirlerin etkisiyle Türk idaresinden ayrılmak için çeşitli cemiyetler kurarak mücadeleye girişmişlerdir. Bu esnada Müslüman Araplar ise, Türk idaresinden kurtulmak yerine, idarî sistemin ve dinî düşüncenin ıslahı ve yeniden yapılandırılması yönünde faaliyetler göstermişlerdir. İttihatçıların devleti merkezîleştirerek kurtarma hedefi Araplar arasında “Türkçülük” politikası olarak algılanmış ve bu döneme kadar birlikte imparatorluğu kurtarmak için çözümler arayan Müslüman Arap aydın ve liderleri arasında, bundan sonra nisbî olarak ayrılıkçı hareket ve düşüncelerin arttığı görülmüştür. Bu arada başından beri yabancı ülkelerden bağımsızlık için destek arayan Mekke Emiri Şerif Hüseyin de aradığı fırsatı Birinci Dünya Savaşı sırasında bulmuştur. Savaş sırasında bağımsızlık için askerî ve maddî yardım karşılığında İngilizlerle bir olup Şerif Hüseyin liderliğinde ayaklanan Araplar, çok geçmeden Balfour Deklarasyonu ve gizli Sykes-Picot Anlaşması’nın açığa çıkmasıyla kandırıldıklarını anlamışlardır. Fakat geri dönüşü olmayan bu aşamadan sonra Araplar, savaştan galip çıkan Fransız ve İngilizlerin manda sisteminde bir süre yaşamak zorunda kalmışlardır. Sömürgeci güçlerin 1940’lardan itibaren sömürgelerini tasfiye sürecini başlatmalarıyla, Araplar da ancak bu dönemde mandacı ülkelerin işgal ettikleri yerlerdeki çıkarlarını sağlamlaştırmaları sonrasında, bağımsızlıklarını elde etmişlerdir. Kaynakça AHMAD, Feroz (1986), İttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yayınları, İstanbul. ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, Metis Yayınları, İstanbul. ANTONIUS, George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab National Movement, Khayats, Beirut. Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 191 BARBIR, Karl K. (2000), “Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dünyasında Osmanlı Mirası”, İmparatorluk Mirası. Balkanlar’da ve Ortadoğu’da Osmanlı Damgası, (Ed.) L. Carl Brown, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 144-163. Cemal (Paşa) (1959), Hatıralar. İttihat-Terakki ve Birinci Dünya Harbi, haz. Behçet Cemal, Selek Yayınları. DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press, Urbana. GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, çev. Büşra Ersanlı Behar – Günay Göksu Özdoğan, İnsan Yayınları, İstanbul. GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab Nationalism, Birth, Evolution and the Present Dilemma, Lancers Books, New Delhi. HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the Middle East, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs. HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age, 1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge. KARMIŞ, Orhan (1991), “A‘râb”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. III, İstanbul, s. 242. KAYALI, Hasan (1998), Jön Türkler ve Araplar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık (1908-1918), çev. Türkan Yöney, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient, Kurt Vowinckel Verlag, Berlin. KÜRKÇÜOĞLU, Ömer (1982), Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi, 1908-1918, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara. LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [İslâm Toplumları Tarihi, çev. Yasin Aktay, İstanbul: İletişim, 2002], Cambridge University Press, Cambridge. LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979], Hutchinson and Co. Ltd., London. MANSFIELD, Peter (1975), Osmanlı Sonrası Türkiye ve Arap Dünyası, çev. Nuran Ülken, Sander Yayınları, İstanbul. MEJCHER, Helmut (1991), “Der arabische Osten im zwanzigsten Jahrhundert, 1914-1985”, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, München, s. 432-501. OCHSENWALD, William (2000), “Modern Ortadoğu’da İslâm ve Osmanlı Mirası”, İmparatorluk Mirası. Balkanlar’da ve Ortadoğu’da Osmanlı Damgası, (Ed.) L. Carl Brown, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 384-411. ÖZYÜKSEL, Murat (1988), Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul. bilig, Yaz / 2004, sayı 30 192 SCHÖLCH, Alexander (1991), “Der arabische Osten im neunzehnten Jahrhundert, 1800-1914”, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, München, s. 364-431. STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London. TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the Nation-State [Arap Milliyetçiliği, çev. Taşkın Temiz, İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1998], St. Martin’s Press, Inc., New York. TUĞ, Salih (1969), İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve XX. Asırlar, İrfan Yayınları, İstanbul. YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, İletişim Yayınları, İstanbul. ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport. ZEINE, Zeine N. (1989), “Arap Milliyetçiliği”, çev. Kemal Kahraman, Cambridge İslam Tarihi, Hikmet Yayınları, İstanbul. Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 193 Açıklamalar 1 Nasıl her halkın bir halk olarak dili varsa, millî kültürü de vardır. 2 Amerika kıtasındaki milliyetçi hareketler daha ziyade sömürge idaresinden kurtulmak amacıyla zulme ve köleliğe karşı çıkan ayaklanmalardır. Bkz. Anderson (1995: 61-67). 3 Barbir (2000: 146), bu şartların anlaşılması için esas bilinmesi gereken dönemin kabaca 1600-1800’lü yıllara tekabül eden zaman dilimi olduğunu, ancak bu döneme ilişkin bilgilerin sınırlı olduğunu ifade etmektedir. 4 Arap milliyetçiliğinin ilk çıkış noktası Lübnan’dır. Bu aslında hiç de şaşırtıcı değildir, çünkü Lübnan’daki “modernizasyon” ve yeni siyasî uyanışın oluşması tamamen Avrupa’nın siyasî, ticarî ve eğitim alanındaki nüfuzundan etkilenmiştir (Lapidus 2002: 638). Lübnan’daki Avrupa etkisi hakkında ayrıca bkz. Tibi (1997: 95-96). 5 Beyrut’taki Amerikan kolejinin eğitim dili Arapça idi ve modern bilimler öğretiliyordu. Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi geleneği bölgeye aktarılmış, eğitim dilinin Arapça olmasıyla da modern bilimler ilk defa bu dilde okutulmuştur (Kohn 1928: 214). 6 Karmış (1991: 242), Arap kelimesinin izahını yaparken şunları söylemektedir: “Arab kelimesi bir ırkın ismi olmakla beraber bu ırkın köy ve şehirlerde yaşayanlarına arab, çölde (bâdiye) yaşayanlarına ise a‘râb (bedevî) denir.” 7 Bu dönemde Suriye idarî birimine günümüzde müstakil bağımsız ülkeler olan Lübnan, İsrail ve Ürdün dahildi. 8 İngiliz, Fransız ve Amerikalıların yanında Ruslar da bölgede misyoner okulları açmıştır. Fransız ve Rus misyoner okulları kendi ülkelerinin desteği ve ülkelerinin plan ve çıkarları doğrultusunda çalışırken, İngiliz ve Amerikan misyoner okulları siyasî amaçlarla faaliyet göstermemiştir (Bu konu hakkında bkz. Zeine (1981: 43). [Tibi (1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarının siyasî bir hedefi olmadığını, ancak Fransızların tamamen kolonyal hedeflerle hareket ettiklerini söylemektedir. Buna rağmen, ilk Arap milliyetçilerinin Fransız okullarından değil, Amerikan okullarından çıktığını, bunun sebebi olarak da Amerikan okullarında Arap kültürü ve Arap dilinin üzerinde durulmasını göstermektedir. Çünkü Amerikalılar Protestan’dı ve Protestanlık’ta ibadet ana dilde yapılmaktaydı. Bundan dolayı İncil Arapça’ya çevrilmiş ve Arap dil ve kültürüne önem verilmiştir.]). Ancak Rusların ve Fransızların Hristiyanlar üzerindeki etkilerine karşılık İngilizler de Dürzileri desteklemişlerdir. Dolayısıyla, bu okullar başlangıçta Arap milliyetçiliğini uyandırmak amacıyla açılmış olsalar da, netice itiba- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 194 riyle bölgedeki mezhep ve dinî farklılıkları körüklediği için temelde Arap milliyetçilik hareketiyle tenakuza düşmüştür (Antonius tarihsiz: 92-93). [George Antonius’un adı geçen eserine atıf yapıldığı bu yerde şu ihtiyat notunu düşmek gereklidir: Araplar, bağımsız olmayı hayal ettikleri Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra kendilerini manda yönetimi altında bulunca, bu durumu bir emperyalizmden (Osmanlı) kurtulup diğerinin (Avrupa) kucağına düşmek olarak yorumlamışlardır. Bu düşünce ise 1938’de yayınlanan Antonius’un adı geçen eserinde klasik ifadesini bulmuştur. Ancak Arap-Osmanlı ilişkileri hakkında daha sonra yapılan araştırmalar Antonius’un yorumundaki zaafları ortaya koymuştur. Yapılan düzeltmeler arasında şunlar sayılabilir: Meselâ, Osmanlı Devleti’nde Tanzimatla birlikte başlayan eğitimi modernleştirme çabalarının Batılılaşmayı hızlandırmaktaki etkisi Arapların yaşadığı bölgelerdeki misyoner okullarından daha fazla olmuştur. Ayrıca, iddia edilenin aksine II. Abdülhamid Arap karşıtı olmadığı gibi, pek çok Arap’ı yüksek makama getirmiş ve makul olarak karşılanabilecek İslâm Birliği siyaseti izlemiştir. Son olarak, Şerif Hüseyin’in savaş sırasında başlattığı ayaklanmayı çok az sayıda Arap desteklemiş, büyük çoğunluk ya sadakatini muhafaza etmiş ya da tarafsız kalmıştır. Bkz. Barbir (2000: 152-153).] 9 Araplara hitap eden matbuat alanında ilk öne çıkan isim Faris el-Şidyak olmuştur. Maruni bir aileden gelen el-Şidyak’ın Hristiyan mezhepleri ve dinler arasında gidip gelen bir hayatı olmuştur. Önce Protestanlığa geçmiş, daha sonra İslam’a girerek padişahın daveti üzerine İstanbul’a gitmiş ve ilk önemli Arapça gazete olan el-Cevaib’i 1860’tan 1883’e kadar çıkarmıştır. Yazılarının siyasî bir derinliği, gazetesinin de politik bir doktrini olmamıştır. Faaliyetlerindeki amacı Arap dilini geliştirmek olmuştur. Siyasî anlamda, daha ziyade padişah tarafından içerde ve dışarıdaki politikasını desteklemek amacıyla kullanılmıştır (Hourani 1984: 98-99). 10 J. Heywoeth Dunne, “Rifa’ah Badawi Rafi al Tahtawi: The Egyptian Revivalist”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies (London Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401’den nakleden Dawn (1973: 123). 11 Gellner (1992: 224-225), “anavatan” ve “millet” kavramlarının çimentosu olarak adlandırılabilecek “vatanperverlik”in milliyetçilikle ilişkisini izah ederken şunları söylemektedir: “İddia edilen nokta; ulusculuğun, vatanperverliğin çok belirli bir türü olduğu ve bunun aslında, yalnızca, modern dünyada varolan bazı toplumsal koşullarda yayıldığı ve hakim olduğudur. Ulusculuk birçok önemli özellikle belirginleşen bir vatanperverlik türüdür: (...); bireyler kümelenmiş alt gruplara üyelik nedeniyle değil, sahip oldukları kültürel üslup nedeniyle bu siyasal birimin doğrudan üyesi sayılırlar. Türdeşlik, okuryazarlık ve anonimlik temel özelliklerdir.” 12 Schölch (1991: 426) de, Arap milliyetçiliğinin, özellikle Müslüman Araplar arasında, yaygınlaşmaya başladığı ilk dönemde, Arapların İslâm tarihinin ve me- Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 195 deniyetinin oluşmasında oynadıkları role vurgu yapılarak gündeme getirilmeye çalışıldığını ifade etmektedir. 13 Bazı Müslümanların gözünde Avrupalılaşma yönünde yapılan bu reformlar, Osmanlıları Sünnî İslâm’ın temsilcisi olmaktan çıkarıyor ve inanılırlıklarını kaybettiriyordu. Bu görüşe sahip olanlar Sudan’daki Mehdiye tarikatı, Libya’daki Sunusî tarikatı ve Arabistan’daki Vahhabî-Suudî hareketleri idi. (Ochsenwald 2000: 395). 14 Müslüman veya Hristiyan, Araplar arasında belli bir dönemden sonra Osmanlı Devleti’ni her ne sebeple olursa olsun eleştirilmesinin pek çok sebebi vardır. Barbir’e (2000: 146) göre bunun en önemli nedeni, XIX. yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı “gerilemesi”nin Avrupa tarih yazıcılığının belli başlı konulardan biri haline gelmiş olmasıdır. Ranke’nin XVII. yüzyılda Osmanlı ve İspanya’yı anlattığı eserini [Leopold von Ranke, Die Osmanen und die Spanische Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert, Leipzig: Duncker und Humbert, 1877] yayınladığında, ana fikri Avrupa’da orta sınıflar yükselirken, Osmanlı ve İspanya’nın gerilemekte olduğuydu. Bu Avrupa, Türk ve Arap tarih yazıcılığında hiç eleştirilmeden bir “doğru” olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alâkalı değilse de, bu yaklaşıma eleştiriler gelmeye başladığı, bu dönemde Osmanlı Devleti’nde bir “duraklama” veya “gerileme”den bahsedilemeyeceği, olsa olsa “Avrupa ve dünyadaki değişim karşısında sarsılan dengeye direnme veya değişime ayak uydurma” çabalarının mevcudiyetinden bahsedilebileceği hakkında çok ciddi yorumlar yapılmaktadır. Bu konuda oldukça doyurucu malûmat hakkında bkz. Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken, 2002, s. 37-40.] Bu “doğru”nun benimsenmesinden sonra Araplar için yakın geçmiş bir hor görme ve alay nesnesine dönüşmüş ve uzak geçmiş, yani “şanlı” imparatorluk çağı (Emevî ve Abbasî dönemleri) Araplara ilham kaynağı oluşturabilecek bir standart olarak kabul edilmiştir. 15 XIX. yüzyılın sonlarına doğru misyonerlerin çalıştırdığı müesseseler üniversite şeklini almış ve gerek Müslüman gerekse gayrimüslimlerin eğitilmesinde en önemli unsur olmuştur. Böylece Avrupa ve Amerika kültürüyle birlikte milliyetçilik fikirleri de Ortadoğu’ya girme fırsatını bulmuştur (Tuğ 1969: 254). 16 1831’den sonra Cizvitler Beyrut, Şam, Halep, Gezir ve Zahle’de okullar açmışlardı. 1820’de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860 yılında 33’den fazla okula sahipti. Fakat bölgedeki en önemli iki eğitim kurumu 1866’da Beyrut’ta açılan Suriye Protestan Koleji ve 1875’te yine Beyrut’ta açılan St. Joseph Cizvit Üniversitesi idi (Zeine 1981: 42). 17 İbrahim Yazıcı’ya göre Araplar en kayda değer milletti, çünkü onlar diğer milletlerden daha kısa zamanda daha çok şeyler başarmışlardı. Araplar, Arap olmayanların hakimiyetine girince gerilemişler, bundan sonra dinî ilimlerde gerileme olduğu gibi dini de fanatikleştirmişlerdir. Avrupalılar da Araplardan aldıkları bilgilerle hızlı gelişme kaydetmişlerdir (Dawn 1973: 132). bilig, Yaz / 2004, sayı 30 196 18 Hatta El-Bustani 1863’de kendi okulu olan el-medrese el-vataniyye adlı bir okul açmış ve burada Arap dili ve modern bilimler öğretilmiştir. Hayatını Arap dilinin benimsenmesi ve sevilmesine adamıştır. El-Bustani, din farkı gözetmeksizin, eskiden Arapların parlak bir medeniyetin sahibi olduğunu ve bu dönemde Batı’nın kendilerini örnek aldığını, ancak kendilerinden kaynaklanmayan çeşitli sebeplerden bu öncülüğün kaybedildiğini ileri sürmüştür. Ancak artık ilmin Batı’da olduğunu ve aslında onu almanın kendilerine ait bir şeyi geri almaktan farksız olacağını ileri sürmüştür (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakkında ayrıca bkz. Tibi (1997: 102-103). 19 1839 Tanzimat Fermanı’ndan sonra Lübnan ikiye bölünmüştü; biri ağırlıklı olarak Hristiyan, diğeri Dürzi idi. Bu durum mevcut çatışmayı azaltmadığı gibi İngiliz ve Fransız rekabeti durumu daha da kötüleştirmiştir. Çünkü Fransızlar Hristiyan Marunileri, İngilizler de Müslüman Dürzileri desteklemişlerdir. Ayrıca İbrahim Paşa idaresi sırasında Hristiyanlara müsamaha gösterilmesi Müslümanları rahatsız etmiştir. Bunun yanında İngilizler de bu ayrılığın ve düşmanlığın artmasında önemli rol oynamışlardır. 1841 yılında tekrar Osmanlı idaresine dönüldüğünde ise bu iki grup karşı karşıya kalmışlar ve 1860 yılında bu gruplar arasında çatışmalar patlak vermiştir (Antonius tarihsiz: 55-56). 20 Osmanlı hükümeti bu fesadın arkasında özellikle Fransa ve İngiltere’nin olduğunu biliyordu. Dolayısıyla bunların desteklediği yayın organlarına ambargo uygulanmıştır. Ayrıca aleyhte faaliyetlerin etkisini azaltmak için basında bunlar hakkında aleyhte yazılar yazılması tavsiye edilmiştir. Mesela, Tercüman-ı Hakikat gazetesinin sahibi Ahmed Mithat Efendi’ye ‘İslâm’ı birlik içinde tutacak yazılar’ yazması konusunda istekte bulunulmuştur. Ayrıca hükümet Mısırlı gençlerin, Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdışındaki faaliyetlerini yakından izlemiştir (Kürkçüoğlu 1982: 22-32). 21 Dönemin Müslüman liderleri Arapları Türk idaresinden kurtulma yönünde değil de Batı’nın tecavüzlerinden korunmaları yönünde uyarıyorlardı. Önde gelen Müslümanlar ve Arap nüfusunun büyük çoğunluğu (Arap yakındoğusunun) Osmanlı idaresine sadıktılar. Onların ‘kalan son güçlü İslam imparatorluğunu’ zayıflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrıca bkz. Tuğ (1969: 255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85). 1890’da Paris’te Jön Türklerin yaptığı bir toplantıda Mizancı Murad’ın Arap katılımcılara bir Arap devleti kurma niyetlerinin olup olmadığını sorması üzerine Madra Mutran ve Halil Ganem bu iddiaları reddetmişler ve Halil Ganem şunları söylemiştir: “Biz Araplar biliyoruz ki, eğer Frenkler ülkemize girerlerse, birkaç yıl içinde topraklarımız onların eline geçecektir ve ülkeyi diledikleri gibi yöneteceklerdir. Türklere gelince, onlar bizim dinimize inanırlar ve âdetlerimizi bilirler. Dört yüz yıllık yönetimleri boyunca bir santimetre mülkümüzü dahi almamışlardır. Toprakları, mülkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka bırakmışlardır. Araplar, Türklerle ticaretten ve kesintisiz bağımızdan yararlanmışlardır. Şimdi bunu değiştirmek be Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 197 Türklerin yerine başkasını getirmek doğru olur mu?... Müslümanları bir Arap devleti kurmak istedikleri, Hristiyanları da yabancılarla gizli ittifak yaptıkları gerekçesiyle suçlayanlar, sadece hükümdara yaranmak isteyenlerdir... Arap aydınlarının ve ileri gelenlerinin ümmetlerinin Osmanlı çıkarları çerçevesinde yaşamasından başka bir isteği yoktur.” (Kayalı 1998: 49). 22 II. Abdülhamid, Afgani’nin başlattığı, Müslümanları bir halife idaresinde birleştirmeyi amaçlayan İslamcılık akımını başarılı bir şekilde kullanmak amacında olmuştur. Bundan dolayı Afgani’nin İran’dan sürülmesiyle onu İstanbul’a davet etmiş ve himayesine almıştır (Mansfield 1975: 31). 23 Bu cemiyet hakkındaki kayıtlar mevcut değildir. Fakat örgütün amacının Suriye ve Lübnan’ın birleştirilerek olarak bağımsızlığının elde edilmesi ve kurucularından birinin de Faris Nimr Paşa olduğu bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Cemiyetin kurucusu diğer dört kişi ise şunlardır: İbrahim el-Hourani, Yakub Sarruf, İbrahim el-Yazıcı ve Şahin Makarius (Zeine 1981: 57). 24 Bunların önde gelenleri ünlü günlük gazete el-Ahram’ın kurucusu Salim Takla, el-Mukattam’ın sahibi ve editörü Faris Nimr Paşa, el-Hilal dergisinin kurucusu Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyye’nin sahibi ve editörü Farah Antun ve şair Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60). 25 Azuri, 1909’dan itibaren Kahire’de toplanan Arap milliyetçilerini bir araya getirerek İtalyan Carbonari teşkilâtının benzeri bir mason locası kurmuştur. Bu locanın hedefi ise Arap milletini özgürleştirmekti. (Kohn 1928: 220). 26 Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda şunları söylemektedir: “II. Abdülhamid, milliyetçilik akımlarının gücünü kırmak için İslâm Birliği (İttihad-ı İslâm) fikrine sahip çıkmış, bu yolla hem Osmanlı İmparatorluğu’ndaki, hem de başka ülkelerdeki Müslümanların desteğini sağlayacağını ummuştur. İslâm Birliği, Müslümanların refahını ve gücünü arttırmayı, ortak kimliğini geliştirmeyi hedeflemesi açısından, karşıtlığa dayalı bir ideoloji değildi; ama aynı zamanda, Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine karşı koymayı hedefleyen bir akım olması sayesinde de destek elde etmişti. (...) II. Abdülhamid, halifelik unvanını da öne çıkarmıştı. Gerçi daha önceki Osmanlı padişahları kullandıkları pek çok unvan arasına halifeliği de katmışlardı, ama bu unvana bir İslâm Birliği siyaseti bağlamında ağırlık verilmesi yeni bir gelişmeydi.” 27 Arapçılığın tanımı hakkında bkz. Kayalı (1998: 11). Bu konuda daha geniş bilgi için Dawn’a (1973) bakılabilir. Arapçılık ve büyük güçlerin Arapçılığa etkisi hakkında bkz. Ş. Tufan Buzpınar, “Arap Milliyetçiliğinin Osmanlı Devleti’nde Gelişim Süreci”, (Ed.) Kemal Çiçek – Cem Oğuz, Osmanlı, c. II, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, s. 168-178. 28 Bu demiryolu projesini öneren II. Abdülhamid’in kâtiplerinden Suriyeli bir Arap olan İzzet Paşa’dır. 1901-1907 yılları arasında tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik maliyetin 1/3’ü dünyanın çeşitli yerlerindeki Müslümanlar tarafından karşılanmıştır. Bu proje ile hac kolaylaşacağı gibi her hangi bir isyan durumunda bölge- bilig, Yaz / 2004, sayı 30 198 ye hızlı asker sevkıyatı da mümkün olacaktı (Mansfield 1975: 32). Bu konuda ayrıca bkz. Özyüksel (1988: 170-172). 29 II. Abdülhamid tepki endişesiyle cezalandıramayacağı asi liderleri İstanbul’a davet eder ve göz hapsinde tutardı. Bunlardan Şerif Hüseyin ibn Ali’de bu amaçla İstanbul’a çağrılmış, fakat kendisi tahttan indirildikten sonra İttihatçılar tarafından serbest bırakılmıştır (Mansfield 1975: 33). 30 Bu döneme ait kesin nüfus verileri yoktur, fakat yaklaşık olarak nüfus Mısır hariç 22 milyon civarındadır. Bunların 7.5 milyonu Türk, 10.5 milyonu Arap, kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Kürt v.d. idi. Aynı yer, s. 104. Bu seçimlerde bilinçli olarak Türk hakimiyetinin kurulmaya çalışıldığı iddiaları ve o dönemdeki nüfus bilgileri hakkında bkz. Kayalı (1998: 94-107). 31 II. Meşrutiyet ile birlikte liberal ve meşrutî yönetimde Osmanlıcık ilkesi etrafında Türklerin ve Arapların birlikte yaşayabileceğine inanılmaya başlanmış, ancak İttihatçıların Suriye’deki idarî makamlara adamlarını yerleştirmeleri ve buradaki okullarda, mahkemelerde ve idarî birimlerde Türkçe kullanımını mecburi hale getirmeleri “Arapçılık”ı Suriye’de muhaliflerin bir enstrümanı haline getirmiştir (Schölch 1991: 426-427). 32 Balkan Savaşları’ndan sonra yaşandığı iddia edilen bu geçiş hakkında bkz. Ahmad (1986: 254-255). 33 Arap milliyetçilik hareketlerinin yanında Türk milliyetçiliğinin de İttihat ve Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Arapların dil, din ve ırk gururuyla çatışma zemini oluşmuştur. Dolayısıyla denilebilir ki, 1909’dan itibaren Arap ayrılıkçı hareketinin tohumları Türk milliyetçiliği toprağında filizlenmiştir (Zeine 1981: 77). Türk milliyetçiliği yolundaki gelişmeler, hem Arap milliyetçiliğine örnek oluşturmuş hem de Araplarda, Türklerin artık kendilerini “bir yana bıraktığı”, “gözden çıkardığı” hissini uyandırmıştır (Kürkçüoğlu 1982: 16). Ayrıca bkz. Gogoi ve Abdulghafour (1994: 94). Türkçülük adına Kur’an-ı Kerim’in Türkçe’ye tercümesinin istenmesi üzerine ulemânın buna karşı çıkması ve İslâm öncesi Türk tarihinin ön plana çıkarılması konularında ayrıca bkz. Zeine (1981: 77- 80). Barbir (2000: 151-152) de, Arapların İttihatçıların çoğulcu vizyona sahip reformlardan vazgeçmeleriyle ayrılıkçılığı ciddi bir şekilde düşünmeye başladıklarını söylemektedir. 34 Kayalı (1998: 93-94), son yapılan çalışmalar ışığında hazırladığı kitabında “Türkleştirme” ile ilgili şu yorumu yapmaktadır: “Osmanlının son on yılının incelendiği çalışmaların tümünde, açık bir sosyopolitik program olarak görülen ‘Türkleştirme’ye atıf yapılır. Hatta İkinci meşrutiyet döneminde Arap siyaseti, toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile Türkleştirme, doğru dürüst sorgulanmadan varsayılan bir fikir olmuştur. Bunun, 1908’de ortaya çıkan ve çoğunlukla milliyetçi bir programın vazgeçilmez bir parçası olarak sistematik biçimde uygulanan bilinçli bir politika olduğu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap milliyetçiliğini gözden geçiren tarihyazımında Osmanlı merkeziyetçiliğini Türk- Soy, Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar 199 leştirmenin bir gereği değil de, Türkleştirmeyi Osmanlı merkeziyetçiliğinin bir yan ürünü olarak görme eğilimi vardır; geleneksel bilgeliğin böyle gözden geçirilmesi yararlıdır, ancak bu yaklaşımda da Türkleştirme kavramının özü yine araştırılmadan kalmaktadır. Türkleştirmeyi, İstanbul politikasının bilinçli ya da bilinçsiz bir unsuru olmaktan ziyade, Osmanlı hükümetinin politikalarına karşı olanların ideolojik bir kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulması gereken şudur: Jön Türk rejiminin hangi politikaları, daha önceki uygulamadan farklı olarak Türkçe’ye ve Türklere özel bir ayrımcılık tanımıştı? Burada, mecliste ve diğer devlet görevlerindeki Arap unsurlara karşı ayrımcılık konusu üzerinde durulmalıdır; çünkü bu iddiayı sadece Arap milliyetçiliğinin köklerine işaret eden Arap milliyetçisi tarihçiler ve gelecekteki kuşaklar değil, o dönemin Arap liderleri de dile getirmişlerdi.” 35 Derneğin kurucuları arasında şunlar vardır; Abdülkerim el-Halil (Müslüman, Lübnan), Salih Haydar (Müslüman, Baalbek), Refik Sallum (Hristiyan, Humus), Cemil Hüseyni (Müslüman, Kudüs), Yusuf Muhayber (Müslüman, Baalbek), Seyfeddin el-Halip (Müslüman, Şam) (Antonius tarihsiz: 108). 36 Derneğin kurucuları arasında ön plana çıkan isimler şunlardı: Refik el-Azm (Müslüman, Şam), Raşid Rıza (Müslüman, Suriye), İskender Ammun (Hristiyan, Lübnan), Fuad el-Hatib (Müslüman, Lübnan), Salim Abdülhadi (Müslüman, Cenin), Hafız el-Said (Müslüman, Yafa), Naif Tellu (Müslüman, Şam), Ali Naşaşibi (Müslüman, Kudüs) (Antonius tarihsiz: 109). 37 Bu cemiyet Osmanlı ordusunda subay olan Aziz Ali el-Mısrî tarafından kurulmuştur. Diğer kurucu üyeleri ise şunlardır: Salim Cezairi (Müslüman, Şam), Emir Amin ve Adel Arslan (Dürzi, Lübnan), Halil Himade (Müslüman, Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva (Müslüman, Şam), Ali Naşaşibi (Müslüman, Kudüs), Şükri el-Asali (Müslüman, Şam) (Antonius tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subayları 1914’de el-Ahd adında yine gizlilik esaslarına bağlı bir başka cemiyet teşekkül ettirmişlerdir (Schölch 1991: 427). 38 Dernek kurucuları ve üyelerinin tamamı Müslüman’dı ve şunlardı: Avni Abdülhadi (Cenin), Cemil Merdan (Şam), Muhammed el-Mihmisani (Beyrut), Rüstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik el-Natur (Beyrut), Abdülgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz: 111-112). 39 Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval Intelligence Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including Palestine), no. 96 a & b, s. 67’den nakleden Zeine (1981: 77). 40 Handbooks, no. 96 c & d, s. 18’den nakleden Zeine (1981: 77). 41 PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433. Lowther’dan Beyrut, Şam, Kudüs, Halep konsoloslarına (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran 1912)’den nakleden Kayalı (1998: 138). bilig, Yaz / 2004, sayı 30 200 42 Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahipliği yapan Fransa’nın aynı zamanda Arap gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediğini ileri sürmektedir. 43 Kohn (1928: 223), Arapların Birinci Dünya Savaşı öncesindeki hedeflerini bütün Arapları bir federasyon altında birleştirmek, halifelik makamını ilk ortaya çıktığı günlerdeki mahiyetine döndürmek ve Şam ve Bağdat’a romantik bir arzunun neticesi olarak eski ihtişamlı günlerini yaşatmak şeklinde formüle ettiklerini ifade etmektedir. 44 Bu arada Arapların gizli cemiyeti el-Fetat Şerif Hüseyin’e sözlü olarak Suriye ve Mezopotamya’daki Arap liderlerin bir isyan için hazır olduğunu bildirmiştir. Şerif Hüseyin, daha sonra Irak kralı olacak oğlu Faysal aracılığıyla bu cemiyetle temasını sürdürmüştür (Mejcher 1991: 441). El-Fetat’ın Şerif Hüseyin tarafından desteklendiği hakkında ayrıca bkz. Lapidus (1989: 642). 45 Yapılan görüşmelerde Mayıs 1915’de Şam Protokolü olarak adlandırılan ve kurulacak bağımsız Arap devletinin sınırlarını tespit eden bir anlaşmaya varılmıştır. Buna göre 1839’dan beri İngiltere’nin elinde bulunan Aden ve 1882’den beri fiilen İngiliz idaresinde olan Mısır haricinde “Bereketli Hilâl”in ve Arap yarımadasının tamamı Arap devletinin sınırları içinde kalıyordu. Doğudaki İran sınırı kesin olarak belirlenmese de Anadolu’ya temas eden kuzey sınırları 37. paralelde Mersin, Adana, Birecik, Urfa, Midyat ve Cizre hattından İran sınırına kadar devam ediyordu (Mejcher 1991: 442). 46 Cemal Paşa, hatıralarında Fransız Konsolosluğu’ndan müsadere edilen belgelere göre Şam ve Beyrut’ta yaşayan bazı Müslüman liderlerinin itham edildiğini ve Arap ihtilalcilerin Fransızlarla işbirliği içinde olduğunun açıkça anlaşıldığını yazmaktadır. Ayrıca bu evraklarda adı geçen Arap liderlerinden de bahsetmektedir. Bkz. Cemal (1959: 218-219). İdamlar hakkında kendini savunurken de, bu kararları vermekteki amacının Arap isyancıları korkutmak olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Cemal (1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paşa ve Alman General Falkenhayn’ın amacının el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet mensuplarını yakalayarak Arap isyanını etkisiz kılmak olduğunu ifade etmektedir. Cemal Paşa hatıralarında (1959: 279-299) Arap liderlerin idamına gerekçe olarak gösterdiği vesikaları da vermektedir. 47 Şerif Hüseyin ayaklanma gerekçeleri arasında Jön Türk idaresinin İslâm’a uygun olmadığını ve Suriye’deki idamları göstermiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kürkçüoğlu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyanının İngiltere’ye maliyeti 11.000.000 sterlin olmuştur. 8 Ağustos 1916’da Şerif Hüseyin ayda 125.000 sterlin olmak üzere yaklaşık 1 milyon sterlin almıştır. Diğer 10 milyon sterlin ise askerî operasyonlar ve sağlanan desteklerin masraflarıdır (Storrs 1939: 160, 1. dipnot; Zeine 1981: 115, 37. dipnot). 48 US [Records of the U.S. Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin Meclisleri Yüksek Komisyonu’ndan “Birleşik Devletlerin Âli Hükümetine, Kudüs’teki saygıdeğer Amerikan Temsilcisi’nin Dikkatine” (Hayfa, 27 Kasım 1919)’dan nakleden Kayalı (1998:


.DOĞUŞ VE “ÖTEKİ” EKSENİNDE ARAP MİLLİYETÇİLİĞİ: VAHADA BİR SERAP AYHAN, Halis TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Milliyetçilikler çağında oluşan milliyetçiliklerden birisi de Arap Milliyetçiliğidir. Her millet gibi Araplar da 19. yüzyılın rüzgârından etkilenerek milliyetçilik aracıyla bağımsız olma yoluna başvurmuşlardır. Ancak ilk başlardaki Arap Milliyetçiliği daha çok kültürel bir niteliğe sahipken, sonraları özellikle 20. yüzyılın başından itibaren siyasi bir boyut kazanmaya başlamıştır. Arap Milliyetçiliği hem kültürel anlamda hem de siyasi anlamda ilk olarak Hristiyan Araplar arasında ortaya çıkmaya başlamıştır. Zira onların Osmanlı devletine sadakat bağıyla bağlı kalmasını gerektirecek duygusal bağ Müslüman Araplara oranla daha zayıftı. Hristiyan Arapların başlatmış olduğu Arap Milliyetçiliği Osmanlı’dan ayrılma, bağımsız olma yönünde gelişerek sonraları Müslümanların da desteklediği bir hareket hâlini almıştır. Arap Milliyetçiliği’ni doğuran “öteki” nedir? Genel kanıya göre bu soruya “Türkler/Osmanlı Devleti” ve “Batı/Avrupa” şeklinde iki cevap verilmektedir. Çalışmada Arap Milliyetçiliği’ni doğuran edebi, dinî ve siyasi ortamdan bahsedildikten sonra Arap Milliyetçiliği’nin Türk anlayışı değerlendirilmiştir ve Arap Milliyetçiliği’nin başlangıcında mutlak ötekinin Türkler olmadığı sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Az gelişmiş Ülke Milliyetçiliği, Arap Milliyetçiliği, Arap Milliyetçiliği’nin Doğuşu, Arapların “Öteki”si, 1916 Arap İsyanı. ABSTRACT Emergence of Arab Nationalism and the Arab Nationalist Perception of the Turks Arab nationalism is one of the nationalist movements of the age of nationalism. Like other nations of the 19th century, the Arabs tried to gain their independence by using nationalism as a tool. While Arab nationalism was mostly cultural nationalism at its early stages, it became political nationalism as from early 20th century. Arab nationalism, both its cultural and political forms, first appeared among Christian Arabs; they lacked emotional ties that tied Muslim Arabs to the 210 Ottoman state. Later Arab nationalism demanded secession and independence from Ottoman Empire. As such it was supported by the Muslim Arabs. What is the “other” which caused Arab nationalism to emerge? It is generally believed that the “other” for Arab nationalism is either the Turks/Ottoman Empire or the West/Europe. This paper having explained literary, religious and political causes of Arab nationalism, examines Arab nationalist perception of the Turks and concludes that the Turks did not become the only ‘other’ for the Arabs at the early stages of Arab nationalism. Key Words: Underdeveloped Country, Nationalism, Arab Nationalism, the Birth of Arab Nationalism, the “Other” of the Arabs, 1916 Arab Rebellion. GİRİŞ Arap Milliyetçiliği, Orta Doğu’nun şekillenmesinde temel bir öğe olarak görülebilir mi? Aslında Araplar, Orta Doğu’da özgünlüğü olmayan bir halk olmakla birlikte, başatlığı olan bir halktır. Arap nüfusunun ve Arap devletlerinin niceliksel çokluğu ve geniş bir alana yayılmışlığı gibi etmenler bu konunun önemini ve potansiyel olma özelliğini hep diri tutmaktadır. Buna bölgedeki enerji kaynaklarının varlığından kaynaklanan önemi; dinsel, dilsel ve ırksal farklılıkları da eklediğimizde Arap Milliyetçiliği’nin, ve aynı zamanda diğer milliyetçiliklerin tavan yaptığı bir coğrafya ile karşılaşılır. Çalışmada Girişten sonra ilk bölümde milliyetçilik, ikinci bölümde Arap Milliyetçiliği’ni besleyen edebi, dinsel ve siyasi ortam; Batı ve Türklerin etkisinin Arap Milliyetçiliği’ni fikre dönüştürmesi incelenecektir. Bu bölümde esas olarak “öteki”lik çerçevesinde Batı ve Türkler değerlendirildikten sonra çalışma Sonuç ile bitirilecektir. I. Milliyetçilik, Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği ve Arap Milliyetçiliği Milliyetçilik tanımı zor bir kavramdır. Bu itibarla milliyetçilik her şeyden önce bir zihniyettir. Bu zihniyetin de başlıca iki bilinç ögesi vardır: biz bilinci (olumlu öge) ve onlar bilinci (olumsuz öge). Milliyetçiliğe asıl rengini veren onlar ögesi olup, toplumların bunalımlı dönemlerinde daha da belirginleşir. (Oran, 1997: 34). Örnek/model tanımını Batı Avrupa’da bulan milliyetçilik; “toplumsal sadakatin odağı olarak millet birimini alan ve bunu ulusal devlet içinde örgütlemek isteyen bir tutunum ideolojisi ve toplumsal harekettir.” (Oran, 1997: 76). Kısaca ve anlaşıldığı hâliyle milliyetçilik; vatanını, milletini sevmeye, yüceltmeye ve onu üstün görmeye dayalı bir duyuş, düşünüş ve hareket biçimi ve de toplumsal-siyasi bir akımdır. Azgelişmiş ülke milliyetçiliği; birbirlerine tepki olarak, birbirinin içinden çıkan ve birbirinin ulaştığı başarıya ulaşma hareketidir. (Oran, 1997: 21). Azgelişmiş ülke milliyetçiliğinin özellikleri şunlardır: 1) Sömürge ülkelerindeki milliyetçiliğin felsefi kökenleri Batı’dadır. 2) Milliyetçiliğin taşıyıcıları, Batı 211 eğitimi görmüş yerel aydınlardır. (Tibi, 1998: 45). 3) Milliyetçilik hareketleri aydınlarca başlatılmış ve sürdürülmüştür. 4) Öykünmecidir. Yani “taklidi bir uyarlanma süreci”dir. (Tibi, 1998: 50). 5) Ezilmişlik, aşağılık ve geri kalmışlık ruhsalına sahiptir. 6) Tepkicidir. 7) Geçmişe özlem duygusu ağır basar. Milliyetçilikte yerli mitler ön plandadır. Atalet. Azgelişmiş ülke milliyetçiliğinin geçmişe özlem duygusu, geçmişe sığınma niteliğine bürünerek ataletsizliği ortaya çıkarmıştır. (Tibi, 1998: 59). Emperyalist coğrafyada özgürlük için bağımsız olmayı hedefleyen az gelişmiş ülke milliyetçiliği, milliyetçiliği bir reçete olarak algılamış ve Batı Avrupa devletlerinin düzeyine ulaşmak istemiştir. Fakat değil Batılı devletlerin düzeyine ulaşmak, halkları esaretten kurtaramamıştır bile. (Tibi, 1998: 34). Şekli olarak bağımsız olsalar da hâla Batılı ülkelerin etkisi altındadırlar, dahası onlara muhtaçtırlar. Arap Milliyetçiliği de tipik bir azgelişmiş ülke milliyetçiliğidir. Arap Milliyetçiliği’nin bir tanımını yapmadan önce, Arap Milliyetçiliğiyle ilgili kavramları belirtmekte yarar vardır: Kavim; aynı soydan gelen akraba topluluklar, asabiye; bir topluluğun ilkelerinin desteklenmesi, savunulması ve bu topluluğa şiddetli arzuyla bağlılık olarak tanımlanmaktadır. (Okutan, 2001: 160). Arap Milliyetçiliği’ni, özellikle modern yüzyıla kadar, bu kavramlar şekillendirmiştir. Örneğin Arap dünyasında, “Arap Milliyetçiliği” terim olarak el-kavmiye el-Arabiye (Davişa, 2004: 10) demektir. Bu doğrultuda, kuramsal milliyetçiliğin özünde bulunan dil, din, ortak tarih gibi ögeleri de dikkate alarak, Arap Milliyetçiliğiyle ilgili olarak şu tanım yapılabilir: “Arapça konuşan insanları birbirine bağlayan dilsel, dinsel, tarihsel ve duygusal bağları aşan ve sınırları belli olan bir kara parçası üzerinde güçlü bir siyasal birlik kurma arzusu veya dile getirilmiş talebidir.” (Davişa, 2004: 11). Yazında Arap Milliyetçiliği, Arapçılık ve Pan-Arapçılık’ın birbirleri yerine kullanıldığı görülmektedir. Esasen bunlar farklı kavramlardır. Arapçılık (elUruba): Arapça konuşan insanları birbirine bağlayan dilsel, dinsel, tarihsel ve duygusal bağları aşan kültürel bir aynılıktır. Bu kavram siyasi boyutu dışarıda tutarak kültüre vurgu yapar. Pan-Arapçılık (pan-Arabism) ise; Arap siyasal birliği hareketi veya en azından arzusu olup, tek Arap milleti hayalidir.1 Arap Milliyetçiliği her iki kavramı da içerir. Arap Milliyetçiliği’nin esas işlev sahası Arap dünyasıdır. Arap dünyası coğrafya olarak; Kuzey Afrika’da Atlas sınırından başlayıp, doğuya doğru Asya’da Basra Körfezi’ne kadar uzanan, güneyde İran sınırlarında, kuzeyde Türkiye’de biten bölgedir.2 Arap Milliyetçiliği’nin fikir babası Sati el-Husri’ye 1 (Davişa, 2004: 8 ve 11); Arapça konuşulan bütün İslam ülkelerini, büyük bir ortak düzen içinde birleştirmeyi amaç edinen siyasi harekettir. (Caşın, 2003: 49-68). 2 (Davişa, 2004: 13). Bu bölgelemede İsrail ve Mısır, Arap coğrafyası içinde sayılmamaktadır. Nitekim siyasi Arap Milliyetçiliği’nin doğuşu sırasında da Arap dünyası olarak Afrika 212 (1880-1968) göre ise Arap coğrafyası, Arapçanın konuşulduğu tüm ülkelerdir. (Husri, 1998: 148). Gerek etken olarak gerekse edilgen olarak Arap ulusu Orta Doğu tarihini yönlendirmiştir. İslam uygarlığının görkemli dönemlerinde, 19. ve 20. yüzyıllardaki sömürgecilik ve milliyetçilik dönemlerinde, başat konumda olmuştur. Günümüzde ise Arap Milliyetçiliği her ne kadar ayakta olsa da, üzerinde geçmişe nazaran bir ataletlik vardır. Örgütçülüğü, halklar arasındaki bağlar, Arap Birliği ülküsüne duyulan umutsuzluk gibi sıkıntılar vardır. Ancak niceliksel olarak Arap nüfusu göz ardı edilemeyecek orandadır. Arap Milliyetçiliği’nin belirgin vasıfları şunlardır: 1. Arap Milliyetçiliği fikri, ister Cemal Abdul Nasırcı açıdan isterse Baasçı açıdan bakılsın Arap siyasal birliğiyle ilintili olmuştur. Amaç, Arap siyasi birliğinin ve tek Arap devletinin oluşturulmasıdır. (Davişa, 2004: 3-7). 2. Kalkınma sürecinin zorunlu bir parçasıdır. 3. Arap Milliyetçiliği, Avrupa etkisi altında gelişmiştir. (Tibi, 1998: 90). 4. Demokratik doğası. Tüm gelecek nesilleri için kendini yönetme ve kaderine karar verme hakkını Arap milletine verir. 5. Sosyalist içeriklidir. 6. Tüm Arapların hayatlarının her safhasında iş birliği yapmalarını gerektirir. 7. İlericidir. 8. Ruhsal bir temele sahiptir. (Gogoi-Abdulghafour, 1994: 76-77). II. Arap Milliyetçiliği İdeolojisi ve Gelişimi A. Arap Milliyetçiliği’ni Doğuran Ortam Arap Milliyetçiliği’nin doğuşuna ilişkin olarak İslam öncesi ve sonrası edebi alanda, ilk dönem İslam Arap toplumunda ve 19. yüzyılda Arap dünyasında oluşan milliyetçilik hareketleri incelenecektir. 1. Arap Milliyetçiliği’ni İlk Besleyen Ortam: Edebî Alan Arap Milliyetçiliği’nin ne zaman doğduğuna ilişkin farklı görüşler vardır. Bir görüşe göre Arap Milliyetçiliği, Arap halkının ilk dönem tarihi kadar eskidir. (Tibi, 1998: 98). Buna karşıt görüş ise, Araplar arasında milliyetçilik oluşumlarının daha sonraki dönemlerde doğduğundan hareketle, bu savın savunulamaz olduğunu belirtir. (Tibi, 1998: 98). Biz de ikinci savı desteklemekteyiz. dışındaki Arap Orta Doğu’su kabul edilmiştir. Arap Milliyetçiliği, Atlas Okyanusu’ndan Arap Körfezi’ne kadar tek Arap ulusunun oluşmasına önem verir. (Gogoi-Abdulghafour, 1994: . 213 İslam öncesi dönemde bir Arap Milliyetçiliği hareketinin olduğundan bahsedilemez. Yalnızca bir kimlik bilincinin en hafif dereceleri söz konusudur. Bedevî aşiret üyeleri arasında bir kültürel kimlik duygusu vardır. Bu durum aşiret hayatı süren Arapların kendi aralarında örgütlü olmalarının3 hem sebebi hem de sonucudur. İslam öncesinde, Araplığa ilişkin en önemli eylem Arap dilinin kullanımıdır. Edebî, bilhassa şiir alanında ileri bir düzeyde olan Araplar, Arap hanedanlıklarının da desteğiyle Arap diline dayalı bir şiir geleneği oluşmuştur. Hatta o dönem şiirine Arapların divanı demek âdet olmuştur. (Hourani, 2005: 33-35). Böylece düzenli olarak yaptıkları şiir eğlenceleri ile Arap Milliyetçiliği’nin ön önemli araçlarından olan Arapçanın kullanımını ve gelişimini yaygınlaştırmışlardır. Zira Arapça, Arap Milliyetçiliği’nin bir unsuru ve belirleyicisi olarak Arap düşüncesinde birincil öneme sahiptir. Arapça, birliklerinin bir simgesi ve entelektüel ve teknik başarılarının bir ifadesidir. (Gogoi-Abdulghafour, 1994: 14-18). Ulusal bilincin şekillenmesinde doğal bir unsur olan Arapça, Arap Milliyetçiliği’ne de yardım etmiştir. (GogoiAbdulghafour, 1994: 85). Edebiyat daha sonraları Arapların hayatında ziyadesiyle yer almış, bazen siyasetle iç içe girerek Arap Milliyetçiliği’ne hizmet etmiştir. 19. yüzyılda Araplar arasında milliyetçilik duygularının belirmeye başlamasında edebiyatın desteği belirgin derecede olmuştur. Lübnanlı Hristiyan İbrahim Yazıcı’nın (1847-1906), ilk mısrasında ‘Arapları uyanıp ayağa kaldırmaya çağıran’ şiiri, “Arap milliyetçi hareketinin ilk çığlığı” olarak kabul edilmektedir. (Davişa, 2004: 28). Özellikle Nasıf Yazıcı (1800-71), Faris Şidyak (1805-87), Butros Bustani (1819-83) ve Abdurrahman el-Kavakibi (1849-1903) gibi isimlerin katkılarıyla oluşan edebi alandaki yeniden doğuş (rönesans) Araplık kavramına süreklilik ve istikrar kazandırmıştır. (Harbi, 1998: 84). 2. Dinsel Ortam: İslam ile Gelen Üstünlük İslamiyet’ten önce Araplar kabileler hâlinde ve ilkel bir hayat yaşamaktaydılar. Sürekli olarak birbirleriyle savaş hâlindeydiler. Neredeyse her kabile Arapçanın bir türünü konuşmaktaydı. Entelektüel bir kültürel yaşamları da yoktu. (Yahya, 1991: 53-54). Arapların uluslararası alanda etkinliği olmadığı gibi Orta Doğu coğrafyasında bile bir etkinliği yoktu. Fakat 7. yüzyılın başlarında, tüm Arap Yarımadası, Sasani ve Bizans topraklarının bir kısmını kapsayan bölgede yeni bir düzen kurulmuştur. Bu düzen ile sınırlar yeniden çizilmiştir. Bu yeni düzenin kurucuları ve efendileri Batı Arabistanlı ve büyük ölçüde Mekkeli Araplar idi. (Hourani, 2005: 36). Yeni düzen İslam, Arapları hâkim konuma getiren de İslam peygamberinin Araplardan çıkmış olmasıydı. Bu kişi Hz. Muhammed idi. 3 (Hourani, 2005: 33); Hourani’nin Arapların birbirleriyle örgütlü yaşadıklarını belirtmesine karşın Arsel, Arapların bu dönemde birbirlerinden kopuk yaşadıklarını belirtir. (Arsel, 1991: 19). 214 Bir görüşe göre, özellikle dinî duyarlılığı az olanlara göre, Arap Milliyetçiliği’nin ilk mimarı Hz. Muhammed’dir. O, Arapları Allah’ın seçkin milleti, Arapçayı Allah’ın dili olarak göstermiş, İslam dinini Arap kültürüyle yoğurmuş, Arap çıkarlarını ön planda tutmuştur. Ayrıca Arapları ortak korkuda birleştirerek Arap Milliyetçiliği’nin temellerini atmıştır. (Arsel, 1991: 19-20).4 Ancak bu görüşün kabul edilebilirliği yok denecek kadar zayıftır. Zira Hz. Muhammed’in milliyetçilik yapması kendi davasına (İslam dinine) inanmama gibi bir çelişkiyi doğururdu. İslamiyet ile birlikte Arapların hayatında tahayyül edilemez iyileşmeler oldu. Denilebilir ki, Araplar İslamiyet ile yeni bir kimlik kazanmışlardır. Yaşamlarında coğrafi genişleme, kültürel kimliklerinin oluşması, entelektüel güçlenme gibi pek çok olumluluklar görülmüştür. Arapça, İslamiyet’in kanatları altında Arap Yarımadası’nın ve Orta Doğu’nun da ötesine aşarak Afrika, Anadolu ve Avrupa (Endülüs) gibi uzak coğrafyalara kadar ulaştı. Arapça konuşanların sayısı çığ gibi arttı ve böylece dünyanın en zengin lisanlarından biri hâline geldi. Ayrıca Araplar nicelik olarak artmıştır, şöyle ki, Müslümanların önemli bir kısmı İslamiyet’i kabul etmelerinin bir sonucu olarak Araplaşmışlardır. (Yahya, 1991: 52-54). Araplar başta bugünkü Orta Doğu coğrafyasında ve Afrika’da egemenlik kurmaya başladılar. İlk dönemlerdeki İslam fetihleri aslında bir nevi Arap fetihleri demekti. Yeni din İslam’ın etki alanı genişledikçe aynı zamanda Araplığın da etki alanı genişlemekteydi. İlk dönem Müslümanlar her ne kadar fetihlerini, Arap ırkı için değil, İslam için yaptıkları duygusundan hareket etseler de, buna ilaveten kendi ulusal etki alanlarını da büyütmekteydiler. Ayrıca İslam, Arap kültürünü ciddi derecede şekillendirmiştir. (Okutan, 2001: 167). Buna mukabil ilk dönem İslam tarihinde bir Arap Milliyetçiliği duygusu, fikri ve eylemi yoktur. Bunun başlıca nedenleri, İslam’ın milliyetçiliğe karşı olması5 ve ilk dönem Arap Müslümanların samimi Müslüman olmalarından dolayı bu duyguları taşımamalarıdır. Peygamber ve halifeler döneminde bu duygulara müsamaha edilmemiştir. Çünkü amaç, sadece Arap toplumunu İslamlaştırmak değil, tüm dünyayı İslamlaştırmaktı. İslam, ulusal değil, evrenseldi. Ancak belirtmek gerekir ki, İslam’ın Arap toplumunda doğmuş olması, peygamberin Arap olması ve İslam’ın kutsal kitabı Kur’an-ı Kerim’in yazı 4 Eflak da Hz. Muhammed’in Arapların yaratılmasındaki öneminden bahseder. (Okutan, 2001: 167). 5 Hz. Muhammed, Veda Hutbesi’nde, “Arabın Aceme (Arap olmayana), Acemin de Araba üstünlüğü yoktur.” diyerek milliyetçiliği reddetmiştir. Genelde Türk milliyetçileri İslam’da milliyetçiliğin olduğunu kabul eder. Müspet (ırkı üstün görmez) ve menfi (ırk dinden önce gelir) milliyetçilik ayrımına gider. Türk milliyetçiliğinin müspet olduğunu belirtirler. “İslam ve Milliyetçilik”, (2007). 215 dilinin Arapça olması nadir sayıda Arabın üstünlük anlayışında olmalarına neden olmuştur. Keza Ş. Hüseyin’in oğlu Abdullah’ın da belirttiği gibi Araplar İslam ile birlikte uluslaşmaya başlamıştır. Araplar İslam nedeniyledir ki, farklı ve özel bir konumdadır. (Dawn, 1998: 80-84). 3. Arap Milliyetçiliği’nin Siyasi Zemini İlk dönem Arap-İslam medeniyetinin sonlarına doğru, Müslümanlar arasındaki ümmetçi ruh kaybolmaya başlamıştır. Müslümanlar arasında ayrışmalar ve mücadeleler başlamıştır. Ayrışmanın, mücadelenin ve Arap Milliyetçiliği’nin başlangıç noktası Emevilerdir. Emeviler döneminde uygulanan Arap Milliyetçiliği, hem genel manada Arap Milliyetçiliği’nin hem de siyasal Arap Milliyetçiliği’nin ilk somut tezahürüdür. Arap milletinin üstünlüğüne dayalı bir devlettir. İslami esaslardan ayrılıp, Arap milliyetine dayanan bir siyaset gütmüşler, Arap olmayan Müslümanları mevali (azat edilmiş köleler) saymışlar, onları hep kendinden aşağı görmüşlerdir. Emeviler döneminde “Araplık” üstün bir kimlik olmuştur. Fakat Emeviler Arap Milliyetçiliği konusunda şöyle bir açmazla karşılaşmışlardır. Birleştiricilikten çok ayırıcı özelliğe sahip olan milliyetçilik burada da kendini göstermiş, Emevi devleti Arap üstünlüğüne dayalı bir devlet olmakla birlikte Araplar arasında da ikiliğe neden olmuştur. Hz. Muhammed’in torunu Hüseyin’in 680’de Emevi Halifesi Muaviye’nin oğlu Yezid tarafından Kerbela’da öldürülmesi, hem Araplar hem de Müslümanlar arasında bugüne dek süren Sünni-Şii ayrımına neden olmuştur. Siyasi zeminde bir başka Arap Milliyetçiliği hareketinin Mısır’da Kavalalı Mehmet Ali Paşa ile varlık gösterdiği anlaşılmaktadır. Mehmet Ali Paşa, Arap Milliyetçiliği’ni siyasi doğrultuda kullanarak Mısır’ı Osmanlı Devleti’nden ayırmış, kendine yeterli ve bağımsız bir devlet yapmak istemiştir. Mehmet Ali Paşa’nın bölgede nüfuz sahibi olmaya başlaması, Osmanlılık yerine Mısırlılık fikrini işlemesi, bağımsızlığa yönelmesi Mısır’da ileriki zamanlarda bir “ulus” bilincine evrilen birlik duygusu oluşturmuştur. (Güler, 2004: 28). Ayrıca Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’da gerçekleştirdiği yenilikler başta Irak ve Suriye gibi diğer Arap ülkelerinde de kendini hissettirmiştir. Mehmet Ali Paşa’nın Mısır’ı, Arap Milliyetçiliği’nin doğuşunda önde gelmiştir. (Kürkçüoğlu, 1982: 11). Karşıt bir bakış açısıyla Mehmet Ali Paşa dönemindeki siyasi uygulamaları Arap Milliyetçiliği’nin parçası ya da sonucu olarak görmek yanlıştır. Sadece bu dönemdeki tutum ve durum Arap Milliyetçiliği’ne zemin hazırlamıştır. Ancak Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’nın eylemleri yadsınamaz. O, Arap millî bilincini canlandırma ve Arap ulusluğunu yeniden kurma gayretinde olmuştur. (Cleveland, 1997: 68). Batılı sömürgeci devletlerin de bulundukları ülkelerde Arap Milliyetçiliği’nin oluşumuna bazen isteyerek bazen de karşı çıkarak destekleri olmuştur. Napolyon’un işgaliyle devrim fikirleri Mısır’a girmiş, daha 216 sonrasındaki İngiliz işgali de milliyetçiliği perçinlemiştir. Bunlar, Orta Doğu’da baş gösteren milliyetçi hareketlerin ilk işaretleri olmuştur. Son olarak, 19. yüzyılın sonlarında çeşitli ülkelerde oluşan kuramsal ve eylemsel düzeydeki Arap milliyetçileri de Arap dünyasında milliyetçiliğin doğuşunu hızlandırmışlardır. Bu dönemde Avrupa’da eğitim almış kişiler, Avrupa’daki milliyetçi rüzgârları Arap coğrafyasına taşımıştır. Milliyetçiliğin ilk kuramcıları da bunlar olmuştur. Mısır’daki kuramcıların en önemlisi Rifa’a Rafi Tahtavi, çok erken bir tarihte Mısır’ın ulusal birliğini sağlamayı hedeflemiştir. (Güler, 2004: 37-39). Suriyeli ve eyaleti olan Lübnanlı Arap milliyetçileri de (Beyrut Amerikan Koleji merkezli) milliyetçiliği siyasi ele almışlardır.6 İ. Yazıcı, Arapların birleşerek egemen güce (Osmanlı Devleti) karşı ayaklanmaları çağrısı yapmıştır. Necip Azuri, “bağımsızlık” konusunu işlemiştir. (Davişa, 2004: 22-23). Mişel Eflak Arap birliği fikrinin temel savunucusu olan Baas’ın ideologu olmuştur. Burada bir hususu belirtmek gerekir. Yukarıda sayılan düşünce adamlarının hepsinin ortak özelliği Hristiyan olmalarıdır. Arap Milliyetçiliği’nin ilk tezahürleri Hristiyan Araplar arasında görülmüştür. Zira Türkler ile din bağı olmadığı için ayrılmak onlara vicdan azabı vermemiştir. (Davişa, 2004: 22). Arap Milliyetçiliği 1850’lerden itibaren Batı etkisinin çok güçlü bir şekilde hissedildiği Lübnan’daki Hristiyan Araplar öncülüğünde kültürel, sosyal ve tarihî araştırmalarla başlamış ve uzunca bir süre bu aydın kesimce yapılan çalışmalarla kuramsal altyapıya kavuşmuştur. (Bilgenoğlu, 2007: 18). Tüm çalışmalarda ve hareketlenmelerde, Arapların şanlı tarihine özlem ile siyasi bir uyanış doğmuştur. (Kürkçüoğlu, 1982: 14). B. Arap Milliyetçiliği’nde “Öteki” Ögesi 1. Geri Kalmışlığın Fikre Dönüşümü Milliyetçilik Avrupa’da çıkan bir ideoloji olmasına karşılık, asıl primini az gelişmiş coğrafyalarda yapmıştır: Güney Amerika, Asya, Afrika ve Orta Doğu. Orta Doğu coğrafyası, bilhassa petrolün keşfedilmesiyle birlikte, milliyetçiliğin hararetle uygulandığı bir yer olmuştur. a. Batı’nın Etkisi Milliyetçiliğin Arap halkları üzerinde, Batı tarafından kaynaklanan etkisi olumlu ve olumsuz olmak üzere iki yönlüdür. Her iki yön de birbirinin tezadı görünümündedir. Batı’nın ilk olumlu etkisi, Arap dünyasını ve milliyetçiliğini geliştirmesidir. Öncelikle tüm milliyetçilikler gibi Arap Milliyetçiliği de Batı Avrupa kökenli 6 Lübnan’da Türk karşıtlığında oluşan Arap Milliyetçiliği Batılı eğitim, Fransız Devrimi’nin siyasal ülküleri, Arap dili ve edebiyatının ihyası, matbaa, Arap gazetelerinin neşri, yurtdışı seyahatleri ve Lübnanlı göçmenlerin ABD’den geri dönmesi gibi etmenlerce beslenmiştir. Ayrılıkçı Arap Milliyetçiliği’nin Lübnan’da baskın olması da Batı ile sık temas kurulmuş olmasındandır. (Zeine, 2003: 44-45). 217 olup, onun içinden çıkmıştır. İkincisi, Arap Milliyetçiliği’nin tartışılmasına ve gelişmesine zemin hazırlamışlardır. Örneğin Mısır’ın İngiltere tarafından işgal edilmesinin ardından Arap ve Türk milliyetçileri fikirlerinin özgürce tartışılıp gelişmesine zemin hazırlayan Kahire ve İskenderiye’de toplanmışlardır. (Zeine, 2003: 57). Üçüncüsü mandacı devletler, örneğin Irak’ta, himayesindeki ülkelerde uygulanan Arap Milliyetçiliği’ne dayalı eğitim müfredatını desteklemişlerdir. (Simon, 1997: 95). Dördüncü olarak Arap Milliyetçiliği gibi fikirlerin olgunlaşmasına katkıda bulunmuşlardır. İlk Arap milliyetçileri Avrupa’da eğitim görmüş, Batı’daki özgürlükçü ortamı teneffüs etmiş kişilerdi. Bunlar ve sömürgeci devletler milliyetçilik fikrini bu bölgeye taşıyarak, entelektüel tartışmalar için ortam hazırlamışlardır. Son olarak Avrupalı devletler, Arap Orta Doğu’sunu sömürürken aynı zamanda bu bölgeleri ekonomik, kültürel, siyasi, toplumsal yönlerden geliştirmiştir. Örneğin I. Dünya Savaşı sonrasında kurulan manda sisteminde mandater devletin sömürge ülkesinin kendi ayakları üzerinde durabilmesini sağlamak gibi bir (sözde) görevi vardı. Orta Doğu’yu imarına katkıda bulunmuşlardır. Batı’nın Arap dünyasına ve milliyetçiliğine etkisi, tahmin edileceği gibi ve daha fazla oranda olumsuz olmuştur. Bu etkinin ilki, milliyetçiliğin oluşumuna yaptığı katkıdır. 19. yüzyıldan itibaren Batı ile çok çeşitli yollardan ilişkiye geçilmesiyle misyonerler ve Batılı okullar, Arap Milliyetçiliği’nin duygu ve hareketlerini şekillendirmiştir. Batı’nın ikinci etkisi isyanlar şeklinde olmuştur. İsyanları da iki şekilde değerlendirmek gerekir. a) Sömürge devletlerinin çıkarttığı isyanlar, b) Sömürge devletlerine karşı çıkan isyanlar. 1) 1798’de Mısır’ı işgal eden Fransa, Mısır’ı Osmanlı’ya karşı tahrik etmiştir. Sömürge devletlerinin çıkardığı isyanların en önemlisi Osmanlı Devleti’ne karşı çıkarılan 1916 Arap İsyanı’dır. 2) Sömürge devletlerine karşı çıkan isyanlarda Mısır önemli bir ülkedir. İngiltere, Mısır’ı işgal etmiş fakat buradaki ayaklanmalardan dolayı hiç de rahat edememiştir. Mehmet Ali Paşa dönemi sonrasında Mısır yönetimi üzerinde bariz bir üstünlük kurmuş olan İngiliz yönetimine karşı ülke içinde oluşan direniş, kendisini “İslam modernizmi” ve “Mısır Milliyetçiliği” şeklinde iki ideolojik tavırla ifade etmiştir. 7 1881’deki Arabî Paşa Ayaklanması bunların en önemlilerindendir. Olumsuz etkisinin sonuncusu da Orta Doğu’nun bağımsızlıklarını kaybetmesi ve çoğunun bir sömürge ülkesi hâline gelmesidir. Böylece, Arap coğrafyasının kaynakları, uzun süre Batı başkentlerine akmıştır. Sömürgeciliğin doğası gereği, hâkim (sömürgeci) devlet zenginleşirken, zayıf (sömürülen) devlet de fakirleşmiştir. Bu durum, Arapların petrol zengini olmalarına rağmen, 7 http://209.85.135.104/search?q=cache:1UIFmOghms4J:www.ihh.org.tr/misir/tarih/somurg e.html+İslam+modernizmi+ihh&hl=tr&ct=clnk&cd=1&gl=tr, (Erişim: 9.8.2007). 218 bugün bile zengin olamamalarının ardında yatan nedenlerden birisini göstermektedir. b. Türklerin Etkisi Arap Milliyetçiliği’ni doğuran ve gelişimini sağlayan dışsal etmenlerden birisi de Türkler ve Türk milliyetçiliğidir. Osmanlının 1517’de Mısır’ı fethedip halifeliği devralması ve egemenliğini Arap ülkelerine genişletmesiyle Türklerin Araplar üzerinde etkisi artmıştır. Bu durum aynı zamanda Arapların Türklere karşı bir olumsuz harekette bulunmalarını da engellemiştir. Ancak 19. yüzyılın ortalarından, bilhassa son çeyreğinden itibaren bölgenin bir cazibe merkezi olup paylaşım alanı hâline gelmesiyle Türkler hakkında olumsuz duygular depreşmeye başlamıştır. Napolyon’un Mısır’ı işgal etmesi Araplardaki Türk düşmanlığı duygularını uyandırmıştır. (Arsel, 1991: 185). Bunun yanında Avrupa’da eğitim görmüş olan ve bilhassa Hristiyan Arapların Arap Milliyetçiliği’ni şekillendirdiği görülmektedir. Bu doğrultuda Antonius’a göre, Arap millî kimliğinin uyanışında Türklerin etkisinin olmadığı açıktır. (Cleveland, 1997: 84). Arap Milliyetçiliği’nin oluşmasında Türk etmeniyle ilgili savların üç tür etki etrafında odaklandığı belirtilebilir. Bunlardan birincisi Türkçülük politikasıdır. İkincisi dinî etkendir. Sonuncusu da Türklerin Arapları geri bıraktırdığı ve sömürdüğüne ilişkin düşüncelerdir. Türkçülük etkeninin Arap Milliyetçiliği’ni doğurduğu ve büyüttüğü yönünde karşıt iki görüş belirtilebilir. İlkine göre; Osmanlı İmparatorluğu’nda 1913-1918 yılları arasında iktidarda olan (yönetimde 1908-1918 arasında etkili olmuştur) İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), iktidarında Türkçülük politikası takip etmiştir. Devleti kurtarmanın son aracı olarak görülen Türkçülük politikasına Türk olmayan milletlerden tepki gelmiştir. Arap Milliyetçiliği’nin oluşumunda bu etkinin payı vardır. Türkçülüğün yükselişi Arap milliyetçilerini bir kopuşa sürüklemiştir. (Harbi, 1998: 84). Bu kopuş ve tepki öncelikle Hristiyan Araplardan gelmiştir. Örneğin Lübnan’da, Hristiyan Araplar arasında Türk aleyhtarı fikir ve hareketlerin gelişmesinde bunların kendilerini Müslüman Türk idaresinde okyanusta bir ada gibi hissetmeleri etkili olmuştur. (Soy, 2004: 179). Arap şehirlerindeki müezzinler Cuma namazlarında, Türk sultanlar için dua etmişlerdir. (Davişa, 2004: 16) Hutbeler Türkçe okutulmuştur. Buna mukabil, ikinci görüşe göre; Türkçülük, Arap Milliyetçiliği’ni etkin şekilde besleyen bir etmen değildir. Bir kere İTC iktidara geldiğinde katı bir Türkçülük politikası uygulamamış, tersine bunu telaffuzdan mümkün mertebe kaçınmıştır. İktidarının ilk yıllarında Türkçülük değil, Osmanlıcılığa inanmışlardır. Bunun bir sonucu olarak Osmanlılarda ve İttihatçıların istikrarsız iktidarında bile Araplar için bir art niyet olmamıştır. Arapları darıltan birkaç uygulamadan sonraları vazgeçmişlerdir. Ancak Arnavut ve Arap tebanın milliyetçi girişimleri üzerine İTC Osmanlıcılığı terk etmiş (Emre, 2004: 62) ve 219 Türkçülüğe yönelmiştir. Kısacası Arapları milliyetçilik hareketlerine yönelten İTC ve Türkçülük olmayıp, tersine İTC’yi Türkçülüğe yönelten Müslüman Arnavut ve Arapların milliyetçi eylemleri olmuştur. (Emre, 2004: 62-63). Bu çerçevede belirtilebilecek bir başka husus da İTC’nin sadece Türkçülerden oluşan bir hareket olmadığına ilişkindir. İTC karma bir hareket olup kurucuları arasında Türk ve Türkçü olmayan kişiler de mevcuttu. Örneğin İTC’nin genel başkanlarından ve İTC iktidarının sadrazamlarından (başbakan) birisi de İslamcı kişiliğiyle bilinen Said Halim Paşa’dır. Bu karma yapı Arap ve diğer Müslüman tebaya karşı ayrımcı politikalar takip edilmediğinin bir göstergesidir. Din etmeni ise, İslamcı-Arap milliyetçisi fikir adamlarının Osmanlı Devleti/Türklere karşı savlarında kendini belli etmiştir. Örneğin Suriyeli Kavakibi Araplar ile Türkler arasındaki etnik farklılıkları işleyerek, Arapları Türklerden ayrıştırmıştır. Kavakibi Şehirlerin Anası kitabında, Türklerin, Ümmete İslam’ın çökmesine yol açan uygulamalar soktuğu ve Türkler İslamiyet’i kabul etmeselerdi İslam şimdikinden daha iyi konumda olacaktı, görüşünü savunur. Bu nedenle, Halifelik Türklerden alınıp Hicaz’a getirilerek, Kureyş soyundan seçilen Halife’ye verilmelidir. Böylece güçler dengesinde Türklerden Araplara bir kayma gerçekleşecektir. Halifelik ve Arapçılık hareketine yarı siyasal bir boyut kazandırır. Raşid Rıza (1865-1935) ise, halifeliğin İstanbul’daki Osmanlı hükümdarlarında olmasının gülünç birşey olduğunu belirtir. Hatta Rıza, İslam’ın “Osmanlı hükümdarlarından zarar gördüğünde” ısrar eder. Ona göre Türkler, halifeliği, İslam’ı yaymak için Allah’ın seçmiş olduğu millet olan Araplardan (Abbasilerden) zorla almışlardır. (Davişa, 2004: 19-21). Geri bırakma etmeninin de Arap dünyasında önemli bir inanırlığı vardır. Arap Milliyetçiliği’nin ilk fikir babalarından Suriyeli Hristiyan Necip Azuri (öl. 1916), Osmanlıyı parçalayıp bir Arap devleti kurmayı savunan ilk ayrılıkçıydı. Ona göre, “Türkler Araplara zarar vermişlerdir. Türkler müdahale etmeseydi Araplar, dünyadaki en medeni millet olacaktı.” İ. Yazıcı’ya göre de, “Arap medeniyetinin çökmeye başladığı an Türklerin, Araplar üzerinde egemenlik kurmaya geldiği andır. Arapların eski ihtişamlarına dönmeleri için Türkleri kendi içlerinden kovmaları gerekir.” (Davişa, 2004: 22-23). Arapların Osmanlı yönetiminde sosyo-ekonomik ve kültürel açıdan durağanlaşmaya başladığını vurgulayan başka kaynaklar da vardır. Bunlara göre Abbasi devrinin sanat, edebiyat, bilim gibi alanlardaki kültürel zenginliği Osmanlı yönetiminde bir durgunluk yaşamıştır. (Tibi, 1998: 95). Türklere karşı gerçekleştirilen bir eylem olmasından dolayı Arap İsyanı’ndan bahsetmek gerekir. 1916 Arap İsyanı (1916-18), Türklere karşı somut bir tepki olarak kabul edilebilir. 1878’den sonra Osmanlı Devleti’ni ayakta tutma politikasını bırakan İngiltere, çıkarlarını korumak için Osmanlı mirasına konmaya başlamıştır. Hindistan ticaret yolunun güvenliği, Akdeniz ve Orta Doğu’daki varlığını devam ettirme ve en önemlisi de petrol kaynaklarına sahip olma gibi sebeplerle Osmanlı Devleti’ni ortadan kaldırmak istemiştir. Bu 220 nedenle Osmanlı ile husumet hâlinde olan, Osmanlı padişahının otoritesini yıkma fikrini beslemiş olan Mekke Emiri Şerif Hüseyin8 ile anlaşarak, Osmanlı Devleti’ne saldırtmıştır. Aslında ilk fikir İngiltere’den değil, Ş. Hüseyin’den gelmiştir. (Kürkçüoğlu, 1982: 75-76). İlk başlarda İngiltere Arap Milliyetçiliği’ni desteklememişti ve bir Arap hareketinin başarıya ulaşacağı noktasında tereddütleri vardı. Ş. Hüseyin cihat çağrısına uymayacağını garanti etmiştir. Karşılıklı görüşmeler sonrasında İngiltere, Hicaz’daki bir ayaklanmanın kutsal yerlerden dolayı tüm Arapları tahrik ve teşvik edebileceği; Ş. Hüseyin’in itibarlı makamının nüfuzu; hac yolu üzerindeki mukaddes yerleri elinde tutarak dost olduğunu göstermek için Ş. Hüseyin ile anlaşmıştır. (Kürkçüoğlu, 1982: 76-77). 27 Haziran 1916’da Ş. Hüseyin, Osmanlı’nın halkı ezdiği, dine karşı uygulamalarda bulunduğu ve de Arabı Araba ezdirdiği gibi Arap Milliyetçiliği kokan suçlamalarla Osmanlı’ya isyan başlatmıştır. (Kürkçüoğlu, 1982: 116). Bu isyanın siyasi (milliyetçi) mi, dinî mi yoksa toplumsal bir isyan mı olduğu hususunda farklı görüşler vardır. Birincisine göre, isyan siyasi/milliyetçi bir isyandır. Bu savı savunanlar tarihçi George Antonius ve daha çok Türk yazarlardır.9 Bu savı güçlendiren nedenler olarak, i) Hicaz dışındaki Araplar da destek sözü vermişlerdir. (Kürkçüoğlu, 1982: 82). ii) Halife II. Abdülhamit’in Cihat çağrısına uymamışlardır. iii) İsyanın Faysal tarafından belirlenen üç aracı vardır: altın, nüfuz ve mesaj. Esas araç, Arap aydınlanmasının özü (Davişa, 2004: 32) olarak nitelenen siyasi mesaj idi; yani özgürlüğü her şeyin üstünde bir değer olarak görmeleri ve bunu gerçekleştirmek için Faysal’ın arkasında savaşmaya yemin etmeleridir. iv) Ş. Hüseyin’in milliyetçiliğe (Arabı Araba ezdirmek gibi) ilişkin sözleri, v) İsyanın yönetim kadrosunda milliyetçilerin yer alması. Örneğin Ş. Hüseyin’in oğlu Abdullah, gizli bir Arap siyasi örgütünün üyesi olan bir Arap milliyetçisiydi. (Dawn, 1998: 64). O’na göre Araplar istisnai bir ulustur. Ayrıca Ş. Hüseyin milliyetçi Araplarla ilişki içerisinde olmuştur. (Dawn, 1998: 79). Temmuz 1915’te İngiltere’nin Mısır Komutanı McMahon’a sunduğu mesajında talep ettiği Arap devletinin sınırları ile tüm Arap milliyetçilerinin talep ettiği Arap sınırları örtüşmektedir. (Dawn, 1998: 100). vi) Arapların kendileri bu isyanı “Arap İsyanı” olarak adlandırmakta olup, isyanı Arap uyanışının en son noktası olarak görmektedirler. (Dawn, 1998: 7). İsyan, Arap Milliyetçiliği’nin bir kilometre taşıdır. Ş. Hüseyin Arapçılığın siyasi tasarısını hazırlamış ve uygulamaya koymuştur. (Dawn, 1998: 61). Bu da göstermektedir ki, Arapların ırken farklı oldukları Türklerden ayrılmak istediklerini, böylece millî duygu ve hareketin dinî duyguların önüne geçmeye başladığı görülmüştür. (Kürkçüoğlu, 1982: 90-91). Antonius’a göre, başlangıçta milliyetçilikle fazla ilgisi olmamakla beraber, İsyan, milliyetçi bellek ve tarih 8 Ş. Hüseyin 1914’e kadar Osmanlı’ya sadık kalmış, Hicaz’da babadan oğula geçen bir krallık talebinin Osmanlılarca reddedilmesi üzerine başkaldırmaya başlamıştır. (Davişa, 2004: 31). 9 Bkz.: George Antonius, The Arab Awakening: The Story of Arab National Movements, Beirut: Khayat’s, 1938: Türk yazarlardan Bkz.: Kürkçüoğlu; Arsel. 221 literatüründe Arap Milliyetçiliği hareketini ateşleyecek, Arap bağımsızlığını gerçekleştirecek ve Arapların tek devlet içinde ve tek hükûmet altında siyasal birlik istemlerine yol açacak bir vatanseverlik kıvılcımı olarak saygın bir hareketti. (Davişa, 2004: 30). Buna karşılık isyanın milliyetçi bir hareket olmadığı görüşü vardır. Bunun göstergeleri olarak, i) Osmanlı’nın Arapça konuşan diğer topraklarındaki halklar isyana kayıtsız kalmışlar ve destek vermemişlerdir.10 ii) Söylemleri itibarıyla İslamcı bir harekettir. Ş. Hüseyin’in, İslam bayrağı altında birleşme ve Genç Türkleri İslam’ı tehlikeye sokan kafir yenilikçiler gibi düşünceleri vardır. Batılı11 ve Arap12 tarihçilerden kesinlikle İslami bir hareket olduğunu savunanlar vardır. Bunlara göre, isyan Arap’tır ama Arap milliyetçisi değildir. Araplar adına değil, Ş. Hüseyin öncülüğünde Mekkeli hilafet adına girişilen İslamcı bir harekettir. (Davişa, 2004: 31). İsyanın, ne milliyetçi ne de İslamcı bir hareket olduğuna ilişkin üçüncü bir görüş vardır. Buna göre isyan yalnızca para uğruna yapılmış bir savaşım idi. İngiliz altınları, Faysal’ın mesajından ve Emir’in nüfuzundan daha etkili olmuştur. T. Edward Lawrance, Faysal’ın kabileleri satın almasını İngiliz altınlarının mümkün kıldığını ifade eder. Kabile liderleri o kadar sıkı pazarlık etmişlerdir ki, çoğu paralarını aldıktan sonra Emir’in savaşından çekilmiştir. (Davişa, 2004: 33). İsyanın tasarlanan tarihten geç başlamasının bir nedeni de bu pazarlıklardır. 2. “Öteki” Sorunsalı Arap Milliyetçiliği’nin oluşum ve yerleşme (ilk ortaya çıkıştan Arap devletlerin bağımsızlıklarına kadarki) dönemlerinde “öteki” kimdir? Türkler midir yoksa Batı mıdır? Öteki sorunsalı esas olarak bu iki unsur bazında incelenmelidir. Türkler, 16. yüzyıldan itibaren Arap bölgelerinin çoğu kesimlerini hâkimiyet altına almışlardır. 20. yüzyılın başlarına kadar Arap halklarını yönetmiştir. Bu süre zarfında Müslüman olmaları nedeniyle İslam’a büyük hürmet göstermişlerdir. Kabe’nin örtüsü ve yıkamada kullanılan gülsuyu, yanında hediyelerle birlikte her yıl Osmanlı Devleti/Türkiye’den gitmiştir.13 Hicaz’dan 10 (Davişa, 2004: 33). Mısır’da yayınlanan, el-Ahram gazetesi isyanın kesinlikle milliyetçi bir hareket olmadığı sonucuna varmıştır. Mısır; yerelciliğin ve Osmanlıcılığın güçlü olmasından dolayı Suriye; Filistin; Şii özelliğinden ve “kafir İngilizlerle Müslüman Osmanlı’ya karşı” ittifaktan ve Seyid Talib’in Emir olması yerine Ş. Hüseyin’in hükümdar olma isteğinden dolayı Mezopotamya; ve hatta Emir’in kendi arka bahçesi olarak gördüğü Hicaz bile isyana tam destek vermemiştir. (Davişa, 2004: 31-35). 11 Örneğin William Cleveland, isyanın İslam’ı korumak adına başlatıldığını belirtir. (Davişa, 2004: 30-31). 12 Örneğin Aziz el-Azmeh, “isyan Arap Milliyetçiliği kayıtlarından çıkarılmalıdır” der. (Davişa, 2004: 32). 13 Hâlen de zaman zaman gönderilmektedir. 1990’a kadar gülsuyu Isparta’dan gönderilmekteydi. Dört asırdan fazla bir süreyle her hac mevsiminde Mekke ve Medine’ye gönderilen Sürre 222 vergi ve asker almamış, diğer Arap bölgelerinde de müsamahalı davranmıştır. Araplar, Hz. Muhammed’den dolayı “Kavm-i Necip” (asil halk) olarak kabul edilmiş, (Zeine, 2003: 25) büyük saygı görmüşlerdir. Hatta bundan dolayı Türkçü olarak bilinen İTC döneminde bile, Arapları gücendirecek uygulamalara gidilmemeye çalışılmıştır. Peygamber soyuna hürmeten Mekke ve Medine kalelerine bayrak bile çekmemiştir. Arapça konuşulan bölgelerdeki halka Osmanlı’nın diğer bölgelerindeki halka bahşedilmeyen bir yaklaşım sergilenmiştir. (Zeine, 2003: 25). Osmanlı Türkleri Arap alfabesini kullanmışlardır. Arapçayı kutsal dil kabul ederek ona saygı göstermiştir. Arapça üstün önemini korumaya devam etmiştir. (Davişa, 2004: 16). Bunun yanında Mekke ve Medine başta olmak üzere eğitim kurumlarının sayıları sürekli artırılmıştır. (Dawn, 1998: 10). Türklerin penceresinden bakıldığında tüm bunlar Türklerin Araplar için bir mutlak “öteki” olamayacağına delalet eder. Bir başka husus, Araplar 4 asır boyunca Osmanlı Türklerinin hâkimiyetinde kalmalarına rağmen asimile olmamışlar, millet olarak varlıklarını korumuşlardır.14 Son olarak Osmanlı hâkimiyetinde iken hiçbir Arap coğrafyasında büyük çaplı savaş, çatışma yaşanmamıştır. Osmanlı hâkimiyetindeki yıllar huzurlu bir dönem olmuştur. Yukarıda bahsedilen Türklerin Arapları geri bıraktırdığı hususunun da mutlak bir doğruluğu yoktur. Arapların geri kalmışlığı ve 400 yıl boyunca kültürel durgunluklarının ana sorumlusunun Türkler olduğunu ispatlayacak hiçbir tarihî kanıt yoktur. (Zeine, 2003: 25). Bu sav bir zan ve siyasi saldırıdan ibarettir. Tersine Arap bölgeleri Türklerin hâkimiyetinde kalmaktan kârlı çıkmışlardır. Örneğin Suriye ticari bir merkez hâline gelmiştir. (Zeine, 2003: 25). Arapların penceresinden bakıldığında ise, 19. yüzyılın sonlarına doğru oluşan Arap Milliyetçiliği daha çok Suriye ve Lübnanlı Hristiyan Araplarla başlamış, Osmanlıya ve Türklere düşmanlık bu kesimce beslenmiştir. Bunlar ayrılma yönünde çalışırken, Müslüman Araplar ise Osmanlı ile birlikten memnun idiler. Osmanlı’nın bölgeye gelişi bir lütuf olarak algılanmıştır.15 1916 Arap İsyanı’nda Osmanlı’ya başkaldıran bir kısım Arab’a karşılık çoğu Osmanlı’ya sadık kalmıştır. Ayrıca Arapların 4 asır boyunca herhangi bir isyana başvurmaması Osmanlı yönetiminden memnuniyetini gösterir. Zaten Arap Alayları ve yöre halkına takdim edilen sayısız hediye ve yardımlar, bu beldelere gösterilen saygının bir başka ifadesidir. Arabistan ahâlisi, Osmanlıların hâkimiyetinde kaldıkları 1517- 1918 yılları arasında bolluk içinde yaşayıp, ihtiyaçları bu şekilde ziyâdesiyle karşılanmıştır. Son Sürre Alayı 1918’de gönderilmiş olup, Osmanlı savaş zamanı paraya ihtiyaç duymasına rağmen bu beldelere 3.650.000 kuruş göndermiştir. (Pala, 2005: 16). 14 Bununla ilgili olarak bir olayı nakletmek çalışmaya ışık tutacaktır: Cezayirli bir genç Necip Fazıl Kısakürek’e Osmanlı’nın emperyalist olup olmadığını sormuştur. Kısakürek hazır cevaplılığıyla, “Osmanlı emperyalist olsaydı bu soruyu bana Fransızca değil, Türkçe sorardın.” demiştir. (Hancıoğlu, 2007: 18). 15 İbn Haldun, “Araplar çöküşe geçtiğinde, Türkler Allah’ın dinini, Hristiyan Haçlılardan ve putperest Moğollardan, kurtarmıştır.” der. (Caşın, 2003: 51). 223 Milliyetçiliği en son noktaya kadar ayrılıkçı olmamıştır. Arapların birçoğu Osmanlı’yı yabancı bir sömürgeci güç olarak değil, sadece Arap olmayan bir hanedan olarak görmüşler ve kendilerine saygılı davrandıkça, dindaş kaldıkça, kendilerini Batı işgaline karşı korudukça itaat etmişlerdir. Örneğin Iraklı bir bürokrat-siyasetçi olan Talib Müştak, Irak’ın Osmanlı yönetimindeyken asla sömürgeci yönetim altında olmadığını belirtir. (Davişa, 2004: 29). Günümüzde bile bazı Araplar arasında Osmanlı yönetimi özlemi vardır. Örneğin Cezayir Cumhurbaşkanı Abdulaziz Buteflika, Nisan 2005’te, Türkiye’ye Osmanlı’dan kopan ülkeler arasında bir Osmanlı Birliği kurulmasını önermiştir. Önerisi esnasında, “Biz (Cezayir) Osmanlı’ya daha sıcak ve benimseyerek bakarız. Osmanlı asırları bizim millî tarihimizin de gurur duyduğumuz bir bölümüdür” şeklinde konuşmuştur. (Akyol, 2005). Buna karşılık Osmanlı’yı “öteki” görme durumu da vardır. Arap Milliyetçiliği, en Batı karşıtı olduğu zamanlarda bile Osmanlı karşıtı olmuştur. Örneğin Mısır, Arap Dünyasının lideri olma konumundan dolayı Osmanlı’yı pek çok zaman “öteki” olarak görmüştür. Türkleri nefret derecesinde “öteki” olarak gören Araplar olduğu gibi köpeğinin ismine “Arap” diyecek kadar Araplardan nefret eden Türkler de vardır. Osmanlı tarafında İTC, Araplar tarafında ise 1916 Arap İsyanı ilişkilerin kırılma noktalarıdır. Türkler, Arap coğrafyasından çekildikten sonra Türkler ile Arapların ilişkileri hem yoğunluğunun azalması hem de eşit devletler arası ilişkilere dönüşmesi bakımından nitelik olarak değişime uğramıştır. Soğuk Savaş yıllarında ise Arap Orta Doğu’sunun ABD karşıtlığı ve Doğu Bloku’nun lideri Sovyetler Birliği’ne yakın olmaları Türkiye’nin ise ABD yanında yer alması nedeniyle soğukluklar yaşanmıştır. Genel olarak ve neticede Arap Milliyetçiliği ve bilincinin doğuşu ve Arapların bağımsız devlet kurmalarına kadarki aşamada Türklerin “öteki” konumunda olduğu belirtilebilir. Ancak yukarıda Türklerin “öteki” olduğuna ilişkin sava karşın gerçekte Araplar nezdinde Türklerin ötekiliğinin etkin ve mutlak bir ötekilik olmadığı ifade edilebilir. Zira şu etmen esaslı bir şekilde göz önünde bulundurulmalıdır: Arap Milliyetçiliği’nin doğuşu milliyetçilikler yüzyılı olarak kabul edilen 19. yüzyılın doğal bir sonucudur. Denilebilir ki, Arap Milliyetçiliği sadece bir Osmanlı/Türk karşıt ögesine karşı oluşmayıp, “onlar” unsurunun olmadığı (veya çok belirsiz olduğu) ve “biz” unsurunun baskınlığında doğan bir harekettir. Bir Türk karşıtlığı olmasaydı da yüzyılın gereği olarak bir Arap Milliyetçiliği doğacaktı. O hâlde Arap Milliyetçiliği başlarda “biz” (Arap) merkezli olup; sonraları buna “onlar” (Osmanlı/Türkler ve Batı/Avrupa) eklenmiştir. Batılıların “öteki” olduğu (veya olması gerektiği) savı daha gerçekçidir. Bunun bulguları olarak şunlar sıralanabilir: 1. Arap coğrafyasını sömürmüştür. Avrupalıların Orta Doğu’ya gelişi, 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yoğunluk kazanmıştır. Bu zamanlar, bilhassa 224 20. yüzyıl başı, petrolün Orta Doğu’da keşfedilme zamanlarıdır. Avrupalı Batılılar, petrol için Osmanlı Devleti’ni bölme amacıyla Araplara milliyetçilik duygularını aşılamıştır. Arap coğrafyasını işgal ederek neredeyse tüm Arapları sömürgeleştirmiştir. Arap coğrafyası başta İngiltere ve Fransa arasında pay edilmiştir. Fransa, Suriye, Cezayir’i; İngiltere Arap Yarımadası, Irak, Mısır’ı işgal etmiştir. Araplar, uzunca bir süre Batılılarca yönetilmiş, doğal kaynakları Batı başkentlerine aktarılmıştır. I. Dünya Savaşı sonrasında “Manda”, I. Dünya Savaşı sonrasında da “Vesayet” sistemiyle Arap coğrafyası Avrupalı devletlerin resmi sömürgesi olmuştur. Örneğin Suriye 1946’ya kadar Fransızlarca, Ürdün 1957’ye kadar İngilizlerce sömürülmüştür. Bu sömürü nitelik değiştirmiş hâliyle günümüzde bile devam etmektedir. Pek çok Arap ülkesinde ABD etkisi sürmekte hatta Irak 2003’te işgal edilerek Irak petrollerini Amerikan ve İngiliz firmalarına aktarmak için Irak Meclisi’nde kanunlar çıkartılmaktadır. Yani Arap coğrafyasının sömürüsü hâlâ sürmektedir. 2. Arap toplumunu bölmüştür. Sömürge devletleri, her yönettiği bölgenin kendi sınırlarını çizerek, onların bağımsız birimler olmalarını sağlamışlardır. Batı, Arap devletlerini sözde bağımsızlığa kavuşturmuştur. Ancak bu bağımsızlaştırmayı Arap ulusunu ayrı ayrı devletçiklere bölerek yapmıştır. Elbetteki bu tarz bağımsızlaştırma Arapların çıkarına ve istediği bir yol olmayıp tamamen Batının çıkarlarına uygun idi. Zira Batı bu yolla: a. Güçlü Osmanlı Devleti’ni ortadan kaldırarak mirasına (petrolün bulunduğu Arap Orta Doğu’suna) yerleşmeyi, b. Arapların tek vücut olmalarını engellemeyi, hedeflememiş ve başarmıştır. Arapları “böl-yönet” politikasına uygun olarak güçsüz, küçük ve birbiriyle husumetli devletçikler hâline getirmişlerdir. Araplar devletlerinin olduğuna sevinirken aslında bölünerek ve birbirlerinin düşmanı hâline gelerek kazandıklarından daha fazlasını kaybetmişlerdir. Arap Milliyetçiliği’nin ideologlarından Husri de bunu kabul eder. O, Arap devletlerinin sınırlarının ne bu ülkelerin ne de halkların çıkarlarına göre değil, buraları hâkimiyeti altında tutan ve paylaşan emperyalist devletlerin kendi çıkarlarını sağlama alma amacıyla kendi aralarında uzun pazarlıklar ve hileler sonucu oluşturulduğunu ifade eder.16 3. Manda ve vesayet sistemleri ile onurlarını kırmışlardır. I. Dünya Savaşı sonrasında, Milletler Cemiyeti zamanında sömürgeci Batılı devletler Orta Doğu devletlerini, “kendilerini yönetme yeteneğini kazanmalarını sağlama” amacıyla yönetmiştir. Bu sistem Birleşmiş Milletler (BM) zamanında da “Vesayet Rejimi ve Kendi Kendini Yönetmeyen Ülkeler Rejimi” adıyla devam ettirilmiştir. Yani Arap halkları kendi kendini yönetme yeteneği olmayan, geri halklar olarak dünyaya tanıtılmıştır. Bu bir halk için onur kırıcıdır. 4. Huzuru ortadan kaldırmışlardır. Osmanlı hâkimiyetindeyken Orta Doğu coğrafyası en huzurlu ve barışçıl dönemlerini yaşamıştır. Ne zamanki 16 (Husri, 1998: 149). Bölgesel devletlerin oluşturulması Arap Milliyetçiliği’ni Batı karşıtı yapmıştır. (Harbi, 1998: 85). 225 Osmanlı’nın bölgedeki egemenliği sona erdi/erdirildi, o zaman savaşlar, çatışmalar ve huzursuzluk bölgenin kaderi hâline gelmiştir. Bugün bile, Irak’taki iç savaş niteliğindeki çatışmalar, Filistin-İsrail sorunu bölgedeki huzursuzluğun dışavurumlarıdır. 5. İsrail etmeni. İsrail’i Orta Doğu’ya, Arap denizinin içinde bir ada olarak yerleştiren Batı’dır. 1917 Balfour Bildirisi ile İngiltere, Yahudilere Filistin bölgesinde yurt vaad etmiş, buraya göçlerine izin vermiştir. 1948’de devlet kurulduğunda da ilk tanıyanlar yine Batılı güçler olmuştur. İsrail’in kurulması, siyonizmin gelişmesi ve Yahudilerle Arapların (başta Filistinliler) bir arada yaşama sorunu hem Arap Milliyetçiliği’nin şiddetini hem de Araplardaki Batı’ya karşı “öteki” duygusunu artırmıştır. (Harbi, 1998: 85). Batı’nın “öteki” olmadığına ilişkin karşıt bir görüş vardır. Buna göre, Batı bedevi Arap toplumunu çağdaşlaştırmış, bu nedenle de Batı’nın Orta Doğu’ya sömürgecilik şeklinde de olsa gelmesi iyi olmuştur. Araplar, İngiltere ve Fransa’yı kendilerine örnek alarak laik, liberal ve anayasal bir sultanlık olacaktır. (Davişa, 2004: 23). Tarihçiler ve sosyal bilimciler, Fransa’nın Mısır’ı işgal ettiği yıl olan 1798’in çağdaş Orta Doğu tarihinin ve Mısır’ın çağdaşlaşmasının başlangıcı olduğunda hemfikirdirler. 17 Tarihsel olarak Arap Milliyetçiliği için “öteki”; doğuş dönemlerinde Türkler, 20. yüzyılın ilk yarısında sömürgeci Avrupalı Batılılar, ikinci yarısında ABD’nin başını çektiği Batılı devletler ve İsrail’dir. Günümüzde de İsrail ve ABD tek “öteki”dir. Bunun göstergeleri olarak Arap devletlerinin çoğunun hâlâ İsrail’i bir devlet olarak tanımamaları ve ABD’yi “büyük şeytan” olarak telakki etmeleri sayılabilir. SONUÇ Farklılıkların ayrışması benzerliklerin ayrışmasına göre daha kolay ve belirgindir. Gayrimüslim toplumların Osmanlı’dan ayrılması da Müslüman toplumların ayrılmasına nazaran daha erken dönemlerde ve keskin bir biçimde olmuştur. Ancak Arnavutlar, Araplar gibi Müslüman toplumların ayrılmaları ruhsal açıdan daha sancılı olduğu gibi net bir kopuş şeklinde de olmamıştır. Dinî ve kısmen de kültürel yakınlık nedeniyle Arap ve Türk halkı birbirlerini mutlak manada reddetmemişlerdir. Hz. Peygamber, Kur’an dili, Kabe’nin Arap topraklarında olması gibi nedenlerden dolayı Araplara sevgiyle bakan pek çok Türk olduğu gibi Osmanlı’dan dolayı Türklere sevgi besleyen pek çok Arap vardır. Ötekilik daha çok farklı birimlere karşı olur. Keskin derecede ayrışmış bir birime karşı olan ötekilik daha sert, kesin ve mutlak iken; benzerlikleri olan birimlere karşı olan ötekiliğin rengi daha açıktır ve dönemsel olup geçicidir. Bu 17 (Tibi, 1998: 97). 19. yüzyıl Doğu’nun (aynı zamanda Arap Orta Doğusu’nun) Batılılaştırılma sürecinin başladığı bir yüzyıl olmuştur. Bu süreçte Fransız işgali büyük rol oynamıştır. (Piterberg, 1997: 50). 226 durum “öteki” kavramının kimler için söz konusu olduğunun bir ispatı niteliğindedir. Araplardan Türklerle yaşamaya devam eden olduğu gibi pek Arap da Türkleri “öteki” görmez. Ayrıca Türklerin egemenliği altında geçirdiği yılları kendi tarihinin onurlu yılları sayanların (örneğin Cezayir) olduğu bir Arap toplumu için Türkler “öteki” olamaz. Dinî, kültürel, tarihî, coğrafi anlamlarda Araplardan çok farklı olan ve Arap dünyasını sömüren bir Batı/Avrupa varken; Türklerle dini, coğrafi ve tarihî anlamlarda türdeşliği olan Arapların Türklere karşı “öteki” olarak bakamayacağı aşikârdır. Şunu da göz ardı etmemek gerekir ki, Arap Milliyetçiliği’nin doğuşu ve bağımsızlıklarını elde ettikleri dönemlerde Türkler Araplar için “öteki” olmuşsa bile yukarıda da belirtildiği üzere, Türk-Arap ilişkisinin, Arap-Batı ilişkisine nazaran türdeşliğinin olması nedeniyle Arapların Türkleri “öteki” olarak görmesi de hem mutlak olmamıştır hem de büyük oranda bu dönemle sınırlı kalmıştır. Mutlak olmamıştır çünkü tüm Araplar bu düşüncede olmamıştır. Sadece bu dönemle sınırlı kalmıştır çünkü Araplar bağımsız olduktan sonra bu hâleti ruhiyeden kurtulmuşlar ve ilişkiler yöneten-yönetilen düzeyinden eşitlik düzeyinde gerçekleşmeye başlamıştır. KAYNAKÇA Akyol, Taha, (2005), “Millî Tarihin İnşa Edilmesi”, Milliyet, 12 Nisan. AlHusri, Sati, (1998), “Arap Milliyetçiliği Üzerine: Arap Milliyetçiliği Nedir?”, Jean LECA (haz.), Uluslar ve Milliyetçilikler, Çev.: Siren İdemen, İstanbul: Metis Yayınları, 148-149. Arsel, İlhan, (1991), Arap Milliyetçiliği ve Türkler, 4. Baskı, İstanbul: İnkılap Kitabevi. Caşın, M. Hakkı vd., (2003), “ABD’nin Irak Harekâtı Sonrasında Orta Doğu’da Değişen Uluslararası Konjonktür ve Arap Milliyetçiliği’nin Yeni Parametreleri”, Jeopolitik, 2(6), 49-68. Cleveland, William L., (1997), “The Arab Nationalism of George Antonius Reconsidered”, James Jankowski and Israel Gershoni (edi.), Rethinking Nationalism in the Arab Middle, New York: Columbia University Press, 65- 86. Davişa, Adid, (2004), Arap Milliyetçiliği, Zaferden Umutsuzluğa, Çeviren: Lütfi Yalçın, İstanbul: Literatür Yayınları. Dawn, C. Ernest, (1998), Osmanlıcılıktan Arapçılığa, İstanbul: Yöneliş Yayınları. Emre, İsmet, (2004), “Türk Duygusu Mecmuası Üzerine Bir İnceleme”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII(1), 61-74, http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/871.pdf, (Erişim: 7. 8. 2007). 227 Gogoi, Aparajita and Gazi Ibdewi Abdulghafour, (1994), Arab Nationalism: Birth, Evolution And The Present Dilemma, New Delhi: Lancers Boks. Güler, Zeynep, (2004), Süveyş’in Batısında Arap Milliyetçiliği: Mısır ve Nasırcılık, İstanbul: Yenihayat Kütüphanesi. Hancıoğlu, Selim, (2007), “Bir Akşam Şam’a Gitmeli”, Zaman, 17 Mart. Harbi, Mohammad, (1998), “Arap Ulusal Mitini Sorgularken”, Jean Leca (Haz.), Uluslar ve Milliyetçilikler, Çeviren: Siren İdemen, İstanbul: Metis Yayınları, 84-88. Hourani, Albert, (2005), Arap Halkları Tarihi, Çev.: Yavuz Alogan, 5. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. “İslam ve Milliyetçilik”, (2007), http://209. 85. 129. 104/search?q=cache: 1l1bJdw3EUYJ: www. doguturkistan. net/modules. php%3Fname%3 DNews%26file%3Darticle%26sid%3D5032+arab%27%C4%B1n+acem% 27e+%C3%BCst%C3%BCn&hl=tr&ct=clnk&cd=4&gl=tr. (Erişim: 26. 7. 2007). http://209.85.135.104/search?q=cache: 1UIFmOghms4J: www. ihh. org. tr/misir/tarih/somurge.html+İslam+modernizmi+ihh&hl=tr&ct=clnk&cd= 1&gl=tr, (Erişim: 9.8.2007). Kürkçüoğlu, Ömer, (1982), Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi (1908-1918), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yayınları. Okutan, Çağatay, (2001), “Arap Milliyetçiliği”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 56(2), 158-172. Oran, Baskın, (1997), Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği, Kara Afrika Modeli, 3. Basım, İstanbul: Bilgi Yayınları. Pala, İskender, (2005), “Hac Yollarında Meş’ale-i Yi Kârbân Gibi”, Diyanet Aylık Dergi, Sayı: 169, 16-19. Piterberg, Gabriel, (1997), “The Tropes of Stagnation and Awakening in Nationalist Historical Consciousness: The Egyptian Case”, James Jankowski and Israel Gershoni (edi.), Rethinking Nationalism in the Arab Middle, New York: Columbia University Press, 42-61. Simon, Reeva S., (1997), “The Imposition of Nationalism on a Non-Nation State: The Case of Iraq During the Interwar Period, 1921-1941”, James Jankowski and Israel Gershoni (edi.), Rethinking Nationalism in the Arab Middle, New York: Columbia University Press, 87-104. Soy, Bayram, (2004), “Arap Milliyetçiliği: Ortaya Çıkışından 1918’e Kadar”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:


..İSTANBUL GELİŞİM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUM SÜRECİ VE TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN İDEALLERİ BAĞLAMINDA CUMHURİYETİN İLANI SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Gökhan DURGUN Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Alihan LİMONCUOĞLU İSTANBUL – 2019 TEZ TANITIM FORMU YAZAR ADI SOYADI : Gökhan DURGUN TEZİN DİLİ : Türkçe TEZİN ADI : Türk Milliyetçiliğinin Oluşum süreci ve Türk Milliyetçiliğinin İdealleri Bağlamında Cumhuriyetin İlanı ENSTİTÜ : İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ANABİLİM DALI : Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı TEZİN TÜRÜ : Yüksek Lisans TEZİN TARİHİ : 2019 SAYFA SAYISI : 100 TEZ DANIŞMANLARI : Dr. Öğr. Üyesi Alihan LİMONCUOĞLU DİZİN TERİMLERİ : Millet, Milliyetçilik, Türk Milliyetçiliği, Türkiye, Siyaset Bilimi TÜRKÇE ÖZET : Türk aydınlarının Osmanlı Devletinin dağılması karşısında bir kurtuluş reçetesi olarak teorik çerçevesini oluşturup pratikte uygulamaya koydukları Türk Milliyetçiliği, Türk siyasal hayatında anayasal gelişmelerin önünü açmış ve Cumhuriyete giden yolun mihenk taşlarını döşemiştir. Bu tezin amacı Türk Milliyetçiliğinin teorik çerçevesi bağlamında bu süreçteki etkilerini ortaya koymaktır. DAĞITIM LİSTESİ : 1. İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsüne 2. YÖK Ulusal Tez Merkezine Gökhan DURGUN T.C. İSTANBUL GELİŞİM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUM SÜRECİ VE TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN İDEALLERİ BAĞLAMINDA CUMHURİYETİN İLANI SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Gökhan DURGUN Tez Danışmanı Dr. Öğr. Üyesi Alihan LİMONCUOĞLU İSTANBUL – 2019 BEYAN Bu tezin hazırlanmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğu, başkalarının ederlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğu, kullanılan verilerde herhangi tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez olarak sunulmadığını beyan ederim. Gökhan DURGUN …/…/2019 T.C. İSTANBUL GELİŞİM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Gökhan DURGUN’ un Türk Milliyetçiliğinin Oluşum Süreci ve Türk Milliyetçiliğinin İdealleri Bağlamında Cumhuriyetin İlanı adlı tez çalışması, jürimiz tarafından Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bilim Dalında YÜKSEK LİSANS tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan Dr. Öğr. Üyesi Alihan LİMONCUOĞLU (Danışman) Üye Dr. Öğr. Üyesi Fatih Fuat TUNCER Üye Dr. Öğr. Üyesi Ayşe Gül SONCU ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. ... / ... / 2019 Prof. Dr. İzzet GÜMÜŞ Enstitü Müdürü I ÖZET Milliyetçilik kavramı ulus devletle ilişkili olarak modern dönemlere ait bir olgu olarak tanımlanmakta ve Fransız Devrimi ile birlikte bir dalga halinde dünyaya yayıldığı kabul edilmektedir. Milliyetçilik, içerisinde ülkesini, vatanını sevme ve onu ileriye taşımak için sarf edilen tüm çabaları barındırmaktadır. Bu nedenle bir yerde milliyetçilikten bahsedebilmemiz için öncelikle millet ve devlet unsurlarını aramamız gerekmektedir. Türklerde millet kavramına baktığımızda Orta Asya’daki Türk topluluklarının bir araya gelerek oluşturdukları devletleri ile milletleşmelerini tamamladıkları dönem karşımıza çıkmaktadır. Askerliğe atfedilen önem, ordu-millet anlayışı, devlete sadakat, vatan kavramının önemi gibi kültürel özellikler Türklerin Orta Asya’dan itibaren korudukları ve günümüze getirdikleri geleneklerdendir. Bunlar milliyetçilik kavramının içerisinde yer alsalar da modern anlamda Türk Milliyetçiliğinin yükselişi için imparatorluklar sisteminin dünya genelinde sona ermesine ve ulus devletlerin yükselişine yol açan Fransız Devrimi sonrasına kadar beklemek gerekecektir. Osmanlı İmparatorluğundaki azınlık gruplarının milli devletlerini kurmak için başlattıkları isyanlar sonucunda zayıflayan Osmanlı Devletini kurtarmak amacıyla Osmanlı aydınlarının ortaya koydukları Türkçülük Fikriyatı ya da Türk Milliyetçiliği pratikte uygulamalarını İkinci Meşrutiyet ile birlikte İttihat ve Terakki iktidarında gösterecektir. Türk aydınlarının yayınladıkları dergi, gazete ve makaleler ile teorik yapısı oluşturulan Türk milliyetçiliği, o dönemin tiyatro oyunlarında işlenen konularda ve düzenlenen konferanslarda vücut bulmuştur. İlerici ve eğitimli bir kesimin önderlik ettiği Türk milliyetçileri meşruti ve anayasal çalışmalara da önderlik etmiş, gerek kadın hakları gerek eğitim ve bilim gibi konularda da Osmanlı Devleti içerisinde birçok alanda ilkleri gerçekleştirmiş, Kurtuluş Savaşı sonrasında Cumhuriyete ve inkılaplara giden yolda da Türk Milliyetçiliğinin etkileri gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Millet, Milliyetçilik, Türk Milliyetçiliği, Türkiye, Siyaset Bilimi II SUMMARY The concept of nationalism is defined as a phenomenon belonging to the modern state in relation to the nation state and it is accepted that it spread to the world as a wave with the French Revolution. Nationalism includes, to love the country and carry it forward. For this reason, in order to be able to talk about nationalism, we must first look for the elements of nation and state. When we look at the concept of nation in Turks, we see the period when Turkish communities in Central Asia came together and completed their nationalization with the states they formed. The importance attached to military service, loyalty to the state, the importance of the concept of homeland is one of the traditions that the Turks have preserved since Central Asia and brought to our present day. Although they are included in the concept of nationalism, in the modern sense, it will be necessary to wait for the rise of Turkish nationalism until the end of the French Revolution which led to the end of the system of empires and the rise of nation-states. In order to save the Ottoman Empire which was weakened as a result of the rebellions of the minority groups, the Turkish Nationalism, will be shown in practice in the power of the Union and Progress together with the Second Constitutional Monarchy. Turkish nationalism, whose theoretical structure was established with the magazines, newspapers and articles published by Turkish intellectuals, It was formed in the conferences and the conferences held at the theater plays of that period. Turkish nationalists, led by a progressive and educated group, have also led to constitutional work, in the fields of women's rights, education and science, after the War of Independence, the effects of Turkish nationalism were observed on the road to the Republic and the reforms. Keywords: Nation, Nationalism, Turkish Nationalism, Turkey, Political Science III İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZET........................................................................................................................ I SUMMARY.............................................................................................................. II İÇİNDEKİLER..........................................................................................................III ÖNSÖZ.................................................................................................................... V GİRİŞ....................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM: MİLLİYETÇİLİK VE TEORİK ARKA PLANI ............................... 3 1.1 MİLLET VE MİLLİYETÇİLİK ........................................................................... 3 1.2 MİLLİYETÇİLİK TİPOLOJİLERİ...................................................................... 6 1.2.1 Liberal Milliyetçilik .................................................................................... 6 1.2.2 Muhafazakar Milliyetçilik .......................................................................... 7 1.2.3 Yayılmacı Milliyetçilik ............................................................................... 8 1.2.4 Sömürgecilik Karşıtı Milliyetçilik ............................................................... 9 1.3 FAŞİZM VE MİLLİYETÇİLİK..........................................................................10 1.4 TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ .................................................................................14 İKİNCİ BÖLÜM: TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUMU VE YÜKSELİŞİNDE ETKİSİ OLAN FAKTÖRLER ..................................................................................21 2.1 ORTA ASYA’DAN OSMANLIYA TÜRKLER ..................................................21 2.2 TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİ OLUŞTURAN SİYASAL ORTAM..........................25 2.3 OSMANLI DEVLETİNDE OLUŞAN BAŞLICA FİKİR AKIMLARI ....................30 2.3.1 Osmanlıcılık ............................................................................................30 2.3.2 Batıcılık...................................................................................................34 2.3.3 İslamcılık.................................................................................................36 2.3.4 Türkçülük ................................................................................................38 2.4 TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUMUNDA ETKİSİ OLAN BAŞLICA DERGİ VE CEMİYETLER ...............................................................................................43 2.4.1 Türk Derneği...........................................................................................43 2.4.2 Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Yurdu Dergisi ............................................45 2.4.3 Genç Kalemler Dergisi ............................................................................46 IV 2.4.4 Türk Ocağı..............................................................................................48 ÜÇÜNCÜ BÖLÜ TÜRK MİLLİYETÇİLİK İDEALİNİN PRATİKTE GERÇEKLEŞTİRİLMESİ........................................................................................51 3.1 İTTİHAT VE TERAKKİ...................................................................................51 3.2 İKİNCİ MEŞRUTİYET VE TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN YÜKSELİŞİ ...............53 3.3 BALKAN SAVAŞLARININ TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ ÖZELİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ.......................................................................................59 3.4 İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNİN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ ÖZELİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ.......................................................................................62 3.5 MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ VE CUMHURİYETE GİDEN YOL.....................66 3.6 MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ VE CUMHURİYETİN İLANININ TÜRKÇÜLÜK İDEALİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................................76 SONUÇ...............................................................................................................80 KAYNAKÇA .......................................................................................................85 V ÖNSÖZ Bu çalışmada Türk Milliyetçiliğinin oluşum süreci ve Cumhuriyetin ilanına kadar olan dönemde Türk siyasal hayatı içerisindeki etkileri incelenmiştir. Bu amaçla öncelikle milliyetçilik ideolojisi teorik çerçevede ele alınmış olup, milliyetçilik tipolojileri ile birlikte ortaya konduktan sonra, Osmanlı döneminde Türk Milliyetçiliğinin ortaya çıkış koşulları ve bu koşulları hazırlayan süreç anlatılmıştır. Osmanlı Devletinin dağılmaya başlaması ve kaybedilen toprakların Osmanlı bürokrasisi üzerinde bıraktığı derin etkiler Türk Milliyetçiliğinin ön plana çıkmasında rol oynamıştır. Türk Milliyetçiliğine eğitimli ve entelektüel kimseler tarafından öncülük edilmiş ve başlarda Osmanlı Devletinde zaten az sayıda bulunan askeri ve sivil okullarda yayılma alanı bulmuştur. Şüphesiz ki buralarda yetişen gençler sonraki dönemleri şekillendirecek olan başta bürokrat ve asker olmak üzere devlet adamlarını oluşturmuşlardır. Aldıkları eğitimi milliyetçi fikirlerle yoğuran bu kadrolar Kurtuluş Savaşında ve Cumhuriyete giden yolda büyük roller üstlenmişlerdir. Araştırmada teorik çerçeve verildikten sonra tarihsel süreç içerisinde pratikteki uygulamalara da yer verilmiş ve mümkün olduğunca konunun dışına çıkılmamasına metin içinde özen gösterilmiştir. Bu amaçla ilgili Literatür taraması titizlikle gerçekleştirilmiş ve alanında önde gelen yazarların ve teorisyenlerin çalışmalardan yararlanılmıştır. Bu çalışmada bana destek olan ve fikirlerini benden esirgemeyen başta değerli danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Alihan LİMONCUOĞLU’na, ayrıca yüksek lisans yapmam hususunda beni teşvik eden, çalışmam esnasında bana manevi güç veren ve bu aşamada zorlukları beraber göğüslediğim, her zaman yanımda olan aileme sonsuz teşekkürlerimi bir borç bilirim. Gökhan DURGUN 1 GİRİŞ Tarihsel süreç içerisinde incelediğimizde Türk toplumunda gerçekleşen siyasal dönüşümlere teorik altyapıdan daha çok pratikte gerçekleşen olayların etki ettiğini görmekteyiz. Gerek Osmanlıda merkezden bahşedilen bir takım hakları içeren Sened-i İttifak’ın hazırlanması gerek Tanzimat Fermanının hazırlanması sürecinde bu geleneğin sürdürüldüğü görülmektedir. Merkezin tanımış olduğu bu haklar o dönemin yaşanmakta olan sorunlarına çözüm niteliği taşımaktaydı. Osmanlı’nın çözülmeye başladığı son yüzyılında da devleti kurtarmaya dönük geliştirilen fikir akımlarının benimsenmesinde yine aynı şekilde yaşanan siyasi gelişmelerin etkisi olmuştur. Bu dönemde ortaya çıkan Batıcılık, Osmanlıcılık, İslamcılık ve nihayet Türkçülük fikriyatı hasta adam olarak nitelendirilen Osmanlı Devleti için birer reçete niteliği taşımaktaydı. Bu fikir akımlarının yaşanılan siyasi olaylar, savaşlar ve kaybedilen topraklar ve iktidarda baskın olan grupların etkileriyle uygulama alanı buldukları ve devlet tarafından benimsendiği görülmektedir. Bu fikir akımları içerisinde devletin kurtuluşu açısından son çare olarak benimsenen, milli mücadele ve cumhuriyetin kuruluşunun da fikren arka planını oluşturan Türkçülük veya diğer adıyla Türk milliyetçiliğinin kapsamlı bir şekilde araştırılması büyük önem arz etmektedir. Bu amaçla bu çalışmada Türk milliyetçiliğinin oluşum süreci ve Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşuna giden yolda Türk milliyetçiliğinin etkileri incelenecektir. Türk milliyetçiliğinin bir fikir akımı olarak doğuşunu besleyen süreci ele almadan önce Milliyetçilik nedir sorusuna yanıt vermek gerekmektedir. Literatüre baktığımızda milliyetçilik kavramının tanımı konusunda net bir yanıt bulmakta zorlanmaktayız. Bunda milliyetçiliğin modern zamanlara mı yoksa modern öncesi zamanlara mı ait olduğu konusundaki anlaşmazlığın yanı sıra her ülkenin kendi milliyetçilik biçimine sahip olmasının da etkisi vardır. Öyle ki milliyetçiliğin bir ideoloji olarak ne zaman ortaya çıktığını tanımlamak zordur. Milletler çok eski tarihlerden itibaren varlıklarını sürdürmektedirler. Bir insan topluluğunu millet yapan unsurların neler olduğu, milliyet kavramının tanımı bu konuda öncelikle araştırılması gereken konuları oluşturmaktadır. Bu sebeple çalışmanın birinci bölümünde bu kavramların tanımlaması yapılmaya çalışılacaktır. Milliyetçilik kavramı tanımlanırken benzer ideolojiler ile aralarındaki farklılıklar üzerinde de durulacaktır. Kavramsal karmaşanın oluşmaması ve bir takım yanlış anlaşılmaların giderilmesi açısından bu tanımlamalar gerekli görülmektedir. Milliyet, millet ve milliyetçilik kavramları tarihsel süreç içerisindeki gelişimi ile birlikte anlatıldıktan sonra Türk milliyetçiliği genel çerçevesi ile incelenecek ve birinci bölüm bitirilecektir. 2 Uzun yıllar boyunca birlikte yaşamanın getirdiği tarihi ve kültürel miras ile bir milleti bir arada tutan unsurlar belirgin hale gelmektedir. Türk milleti için de aynı şartlar geçerli olmuştur. Ancak milliyetçiliğin yükselişi için bir takım siyasal olayların yaşanması gerekmektedir. Bu konuya açıklık getirmek amacıyla çalışmanın ikinci bölümünde Türklerin Orta Asya’da başlayan tarihinin Osmanlıya kadar olan kısmı tarih, millet, gelenek ve kültür bakımından incelenecek ve Osmanlıda Türkçülüğün yükselişinde etkili olan siyasal ortam anlatılacaktır. Burada dağılma dönemindeki Osmanlı Devletini kurtarmak açısından çare olarak görülen alternatif fikir akımları ve modern anlamda Türk milliyetçiliğinin teorik altyapısını hazırlayan dergi ve cemiyetler ayrıntısıyla incelenecektir. Milliyet, millet, milliyetçilik ve Türk milliyetçiliği kavramlarını açıklayıp, tarihsel gelişim süreçlerini ve teorik arka planlarını anlattıktan sonra çalışmanın üçüncü bölümünde siyasi tarihimizde Türk milliyetçiliğinin, cumhuriyet dönemine kadar olan siyasi olaylar içerisindeki konumu ayrıntılarıyla incelenecektir. Bu kapsamda sırasıyla İttihat ve Terakki cemiyetinin iktidara yükselişi ve cemiyetin programında Türkçülüğün konumu, milli mücadelede Türk milliyetçilerinin yeri ve önemi ve cumhuriyetin ilanında Türk milliyetçiliğinin etkileri açıklanacaktır. Bununla beraber Türk milliyetçiliğinin amaç ve hedefleri doğrultusunda bir değerlendirme yapılacaktır. 3 BİRİNCİ BÖLÜM MİLLİYETÇİLİK VE TEORİK ARKA PLANI 1.1. MİLLET VE MİLLİYETÇİLİK Millet kavramı, ortak geçmişe sahip, aynı dili konuşan, ortak değerleri bulunan, aynı inanışa sahip kültürel toplulukları ifade eder. Milletlerin siyasal amaçları vardır. Etnik gruptan farkı burada ortaya çıkar. Etnik grupların bağımsız bir devlet olma ya da bu devleti muhafaza etme gibi amaçları yoktur. 1 Etnisite, bir insan topluluğunu o toplumdaki diğer gruplardan ayıran özelliklere karşılık gelir. Bir etnik grubun üyeleri kendilerini diğer gruplardan din, dil, tarih ve hatta giyim kuşam bakımından farklı görürler.2 Etnisite kan bağı algısına dayanır. Bireylerin birbirleri ile aralarında kan bağı olduğu inancı etnisitenin belirleyici özelliği olarak karşımıza çıkar.3 Kan bağı anlayışı etnisiteyi sınıf ve ideoloji temelli kategorilerden ayırır.4 Devletler çok etnili, tek etnili ya da gayri etnik biçimleriyle karşımıza çıkabilir5 günümüzde devletlerin çoğu, çok etnili kategorisine girmektedir.6 Aynı etnisiteyi paylaşıp farklı dini inanç veya mezhebe mensup olmak kimi zaman bunların farklı etnik gruplarmış gibi algılanması sonucunu doğurabilmektedir.7 Almanya’daki ya da balkanlardaki Türkler, Amerika’da yaşayan İrlandalılar birer etnik grupturlar. Etnik grupları tanımlarken kültürel açıklamalar yapmak gerekir. Irki grupları ise fiziki ve biyolojik açıdan incelemek gerekmektedir.8 Kabile, kavim, klan ve aşiretlerde bireyler bir bütünün parçaları değillerdir. Burada bireyler için önemli olan akrabalık ilişkileri ve toplumsal statüleridir. Millet dediğimiz sistemde ise tüm sınıflar bir üst yapıda birleşirler.9 Bir milletin unsurları; topluluk bilinci, paylaşılan ortak kültür, ortak bir geçmişin bulunması ve geleceğe dair bir projesinin olmasıdır. Bir milletin mensuplarında başka topluluklara karşı bir dayanışma içgüdüsü bulunur.10 Devletin unsurları ise, belli bir toprak parçası üzerinde meşru otorite, toplumsal düzen, adalet ve o toprak parçası üzerinde siyasal örgütlenmedir. Ulus devlete giden 1 Andrew Heywood, Siyaset, Çev. Bican Şahin, Adres Yayınları, Ankara, 2013, s. 150-151 2 Antony Giddens, Sociology, Polity press, Cambridge, 2006, s. 487. 3 Şener Aktürk, “Etnik kategori ve milliyetçilik: Tek etnili, çok etnili ve gayri etnik rejimler”, Doğu-Batı, 2006, Cilt: 1, 23-56, s. 25. 4 Aktürk, a.g.e., s. 28. 5 Aktürk, a.g.e., s. 24. 6 Aktürk, a.g.e., s. 36. 7 Aktürk, a.g.e., s. 29. 8 Mustafa E. Erkal, “Etniklik ve etnik grup kavramları üzerine”, Türkiye ve Siyaset, 2001, 33-40, s. 33. 9 Halis Adnan Arslantaş ve Numan Durak Aksoy, “Ulus, ulusçuluk ve ulus devlet”, TÜBAR, 2010, Sayı:28, 31-39, s. 35. 10 İbrahim Uğur Erkış, “Ulus devletin tarihsel gelişimi üzerine”, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2013, 26, 54-77, s. 56-57. 4 süreçte imparatorluklar çağı, feodalite, zümreler düzeni, mutlakiyetçi devletler ve nihayet modern ulus devletler gibi aşamalardan geçilmiştir.11 İmparatorluklar için önemli olan merkezde yer alan kesimin mutluluğu olmuştur. Feodalizmde ise köleler ve efendileri arasındaki ilişki ön planda yer almıştır. Feodalizmde serfler, soylu sınıfın yasal ve askeri koruması altında yer almışlardır.12 Zümreler düzeninde, kentlerin yükselişi ile birlikte tek başına etkisiz kalan bireyler artık toplu halde hareket etmeye başlamış ve karar alıcılar için istişare dönemine geçilmiştir. Danışma kurulları ve meclisler ön plana çıkmıştır. Mutlakiyetçi döneme geçişle birlikte monarklar ve lordlar arasında otoritenin alanı konusunda mücadele artmıştır. Özellikle İngiltere, İspanya ve Fransa’da ulusal monarşiler güçlenmiştir. Devletin tüm alanında var olan bir vergilendirme sistemi ve merkezde bulunan ve süreçleri kayıt altına alan bir bürokrasi mekanizması ön plana çıkmıştır. Modern ulus devletler dönemi yukarıda sayılan dönemlerden yurttaşlık bağı bakımından farklılaşmıştır. Günümüzde yurttaşlar bir takım haklar ve yükümlülüklere sahiptirler. Bunun öncesinde ise yalnızca yükümlülükleri bulunmaktaydı. W. R. Breaubaker’a göre; siyasi haklar, ortak hak ve yükümlülükler, yurttaş ve yabancılar arasındaki ayrımın yasal dayanağı ve yurttaşlığın unsurlarını oluşturmaktadır.13 Kapitalist ekonomi sisteminin beraberinde getirmiş olduğu rekabet ortamı ulusların diğer devletlere karşı kendilerini bu rekabet içerisinde konumlandırmaları, özgür ve kutsal bir vatan anlayışını doğurmuştur.14 Anderson millet bilincinin oluşumunda matbaanın icadına ve yazılı basının rolüne dikkat çeker. Gazete, dergi ve romanların yaygınlık kazanmasının bu yönde toplumsal etkileri olmuştur. Bu sayede oluşan zihniyet yapısı milliyetçi düşüncelerin kaynağını oluşturmuştur.15 Kapitalizmin gelişimi, matbaa ile birlikte yayıncılığın başlaması bir coğrafyadaki farklı dillere hitap etmenin maliyeti göz önünde bulundurularak en başat dil üzerinde yaygınlaşmış ve bu sayede günlük gazete ve romanda ortak dil yani milleti oluşturan unsurlardan biri öne çıkmaya başlamıştır. Bununla beraber, birbirlerinden haberdar olmaya başlayan insanlar arasında gelişen kardeşlik bağı ve etnik aidiyet algısı, bir milli duyguya kaynaklık etmiştir. Millet bilincinin ortaya çıkısında burjuva ve matbaa önemli bir rol üstlenmiştir. 16 11 Erkış, a.g.e., s. 57. 12 Erkış, a.g.e., s. 58-59. 13 Erkış, a.g.e., s. 61. 14 Selim Karyelioğlu, “Ulus devlet ve milliyetçiliğin tarihsel dayanakları ve küreselleşmenin ulus devlet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri”, ETHOS: Felsefe ve toplumsal bilimlerde diyaloglar, 2012, 137-169, s. 140. 15 Karyelioğlu, a.g.e., s. 146. 16 Karyelioğlu, a.g.e., s. 47. 5 Edward Hallett Carr milliyetçiliği dört tarihsel dönemde incelemiştir. Ortaçağda ulusal kiliselerin kurulması ve imparatorluk düzeninin dağılışı ile birinci dönem başlar. Bu dönemde millet kavramı hükümdarın kendisi ile özdeşleştirilir. Devlet, hükümdar ve tebaa bir milletin çerçevesini çizen unsurları oluşturmaktadır. Bu dönemde hükümdar ve diğer yöneticilerin çıkarları ile milli çıkarlar aynı anlama gelmektedir. Devlet hazinesine sağladığı kazançtan ötürü merkantilizm bu dönemin ekonomi politikası olarak benimsenmiştir. 17 Napolyon savaşları ile birinci dünya savaşı arası dönem Carr’a göre ikinci tarihsel dönemi oluşturur. Bu dönem için millet ve halk kavramlarının yakınlaşmaya başladığı söylenebilir. Artık hükümdarın değil milletin çıkarları öne çıkmaya başlamıştır. Bundan ötürü ekonomik anlayışta da değişimler yaşanmış, Merkantilist politikaların yerini Laissez Faire (bırakınız yapsınlar) almaya başlamış, üretilen mallar ve işçilerin serbest dolaşımı söz konusu olmuş, bir nevi küresel ekonomi oluşmaya başlamıştır. 18 1914 sonrası üçüncü dönemi ifade eder. Bu dönemde endüstriyel gelişmeler, şehirlere göç, eğitim kurumlarının yaygınlaşması ve oy hakkının genişlemesi toplumsallaşmanın önünü açmıştır. Artık milli politikalar belirlenirken kitlelerin desteği aranıyor, kitleler ile milletin çıkarları özdeşleştiriliyordu. Bir önceki dönemin aksine dünya ekonomisi millet ölçeğine indirgeniyor, yüksek gümrük politikaları ile ülke ekonomisinde korumacılığa gidiliyor, işçi göçü ise engelleniyordu. 19 Zaten Ernest Gellner’a göre milliyetçilik modernleşmeye ve sanayileşmeye bağlı bir olgudur. Feodal yaşam şeklinden sanayi toplumuna geçişle birlikte ortaya çıkan toplumsal dinamik daha yoğun bir rekabet ortamı oluşturmuş ve milliyetçilik kültürel bütünlüğü sağlayan yegane kaynak olarak ortaya çıkmıştır.20 Birinci dünya savaşı ile savaşlar artık sadece orduları değil sivil, asker tüm milleti etkileyen olaylar haline gelmişti. İkinci dünya savaşı ile bu ayrım neredeyse kaybolmuş sivil asker ayrımı farklı cephelerde savaşan insan gücüne dönmüştü. 21 Carr’ın milliyetçiliğin zirvesi olarak nitelediği bu dönemde milli sınırların belirlenmesinde mübadele yöntemine gidilmiştir. Türkiye-Yunanistan gibi ülkeler arasındaki nüfus değişimleri ile Carr’a göre millet kavramı birey kavramının üzerinde nitelenmiştir. 22 17 Edward Hallett Carr, Milliyetçilik ve Sonrası, İletişim, İstanbul, 2015, s. 13-17. 18 Carr, a.g.e., s. 19-21. 19 Carr, a.g.e., s. 31-40. 20 Heywood, a.g.e., s. 152. 21 Carr, a.g.e., s. 41-42. 22 Carr, a.g.e., s. 48-49. 6 Carr, dördüncü dönem olarak ikinci dünya savaşı sonrasına dair bir öngörü yapar ve milliyetçiliğin önceki dönemlere göre gerileme sinyalleri verdiğinden bahseder. Savaşın galibi ABD ve Sovyetler Birliğinin çokuluslu yapılarıyla gurur duyduklarından, ABD için farklı milletleri bir potada eriten yapılarından söz eder. 23 Milliyetçiliğin tanımını sosyal bilimler açısından yapmak güçtür. Genellikle millet olma hissiyatını benimsemiş insanların milli menfaat ve ülkü çerçevesinde ülkesini ve toplumunu yüceltme hedefini gösterir.24 Milliyetçi ideolojiye göre, bireyler ancak bir millet içerisinde yaşayarak gerçek mutluluğa erişebilirler. Toplumsal homojenlik ve siyasal bütünlük ancak millet temelli bir yapılanma içerisinde sağlanabilir. Egemenliğin tek sahibi ve kaynağı millettir. Bir ülkede tek bir siyasi otorite ve milli kimlik olmalıdır.25 Milliyetçiliğin ekonomik boyutunda korumacı politikalar ön plana çıkar. Devlet, milli kaynaklara ve piyasaya yön verebilen güçlü devlettir. Milli ekonomi fikriyatı vardır, bununla beraber serbest piyasaya da tamamen karşı değildir.26 Milliyetçilik, bulunduğu döneme, coğrafyaya, ekonomik ve toplumsal yapılara, kültür ve geleneklere göre farklılaşabilen, farklı ülkelerde farklı biçimlerde ortaya çıkabilen bir ideolojidir.27 Milliyetçiliğin tarihsel gelişimi içerisinde liberal milliyetçilik, muhafazakar milliyetçilik, yayılmacı milliyetçilik ve sömürgecilik karşıtı milliyetçilik gibi farklı milliyetçilik tipolojileri ortaya çıkmıştır. 1.2. MİLLİYETÇİLİK TİPOLOJİLERİ 1.2.1. Liberal Milliyetçilik Liberal Milliyetçiliğin kökleri Fransız Devrimine kadar gider. O dönem Avrupası’nda milliyetçi olmak liberal olmakla eşdeğer bir anlam taşımaktaydı. Fransız Devriminin getirmiş olduğu milliyetçilik ve özgürlük dalgası bunu sağlayan temel etkenlerden biriydi.28 Michael Lind’e göre Liberal Milliyetçilik, ortak kültüre sahip insanların devlet ile sıkı bağlarının bulunduğu, aralarında dil ve kültür bağı olan halkın siyasal toplumun bir parçası kabul edildiği bir milliyetçilik türüdür.29 Liberal Milliyetçilikte, Milli devlet ve liberal ekonominin arasındaki ilişki dikkat çekmektedir. Zira liberal ekonominin 23 Carr, a.g.e., s. 51-53. 24 Alaattin Uca, “Türk toplumunda Milliyet ve Milliyetçilik fikrinin tarihsel gelişimi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1996, Sayı: 6, 125-144, s. 125. 25 Köksal Şahin, “Bir ideoloji olarak Milliyetçilik”, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 2007, Sayı 12, s. 5-6. 26 Şahin, a.g.e., s. 6. 27 Erol Turan, “Milliyetçilik teorisinin gelişimi ve Türk Milliyetçiliği”, Selçuk Üniversitesi Kadıhanı Faik İçil Meslek Yüksek Okulu Sosyal ve Teknik Araştırmalar Dergisi, 2011, Sayı: 1, 136-147, s. 137. 28 Heywood, a.g.e., s.156. 29 M. Akif Özer, Ufuk Ayhan, İbrahim İrden, “Liberal Milliyetçilik ve Türk Milliyetçiliği: Bir dikotomi mi yoksa uygulanabilir bir argüman mı?”, TESAM AKADEMİ DERGİSİ, 2018, Sayı: 5, 35-62, s. 41. 7 sorunsuz işleyebileceği güvenlik ortamını sağlayabilecek bir milli devlet zaruridir. Bu bağlamda milli devlet piyasanın işleyişini koruyacak ve sürekliliği sağlamakla görevli olacaktır.30 Liberal Milliyetçilik Heywood’un deyimiyle milli bağımsızlık ve birlik mücadelesini anayasal yönetim talebiyle birbirine eklemlemiştir. Bunun örneklerini İtalyan milli birliğinin sağlanması ya da Latin Amerika’daki bağımsızlık hareketlerinde görmekteyiz. Liberal Milliyetçiliğin bir kavram olarak esaslarını en net şekliyle Amerikan başkanı Woodrow Wilson’un On dört prensibinde bulabiliriz. Burada Avrupa’nın yeniden inşasının temelleri atıldığı gibi milli devletlerin sınırları da belirlenmiştir.31 Liberal Milliyetçiliğe göre insanlık milletler koleksiyonundan meydana gelmektedir ve bu anlayışa göre her bir milletin kendi kaderini tayin hakkı bulunmaktadır. Halk egemenliği vurgusu ön plandadır ve çok uluslu imparatorlukların bünyelerinde barındırdıkları milletler üzerindeki baskıcı anlayışa bir tepki niteliği taşımaktadır. Heywood İtalyan milli birliği sağlanırken Avusturya’nın otoriter ve baskıcı etkisinin de yıkılmak istenmesinin buna örnek olarak gösterir.32 Liberal Milliyetçilik anlayışına göre tüm milletler eşittir. Milletlerin birbirine karşı üstünlük iddiaları da yoktur. Milletlerin eşitliği ve kendi kaderini tayin etme hakları göz önünde bulundurulduğunda ortaya bir milli devletler dünyası oluşturma amacı çıkmaktadır. Liberal Milliyetçiliğin dünya düzeni bu temel üzerinde şekillenmektedir. Bu şekilde milliyetçilik özgürlükleri artırdığı gibi barışçıl bir dünya düzeninin tesis edilmesinin yegane yolu olarak görünmektedir.33 Liberal Milliyetçilik teorisinde imparatorluklar sürekli genişleme ve farklı milletleri bünyelerine katma amaçlarından dolayı sürekli savaşlara ve yıkıma sebebiyet verirler. Woodrow Wilson’a göre Birinci Dünya Savaşının çıkış sebebi de zaten burada yatmaktadır. Oysa ki, kendi siyasal ve kültürel birliklerini sağlayan ve hiçbir şekilde genişleme ve diğer milletler üzerinde hakimiyet kurma amacı taşımayan milli devletler kendiliğinden aralarında barışçıl bir sistem oluşturacaklardır.34 1.2.2. Muhafazakar Milliyetçilik Başlarda muhafazakar siyasetçilerin milliyetçiliği yıkıcı bir unsur olarak görmelerine karşın zamanla muhafazakar ideoloji ile milliyetçilik arasında güçlü bir bağ oluşmuştur. Bismarck’ın, Prusya’nın güçlenmesi idealini Alman milliyetçiliği 30 Özer, Ayhan ve İrden, a.g.e., s. 42. 31 Heywood, a.g.e., s. 157. 32 Heywood, a.g.e., s. 157. 33 Heywood, a.g.e., s. 157-158. 34 Heywood, a.g.e., s. 158. 8 üzerinden sağlamaya çalışması, Rus çarı III. Alexander’ın Panslav milliyetçiliğini kabullenmesi, muhafazakar ve milliyetçi ideolojilerin bir araya geldiği siyasal ideallere örnek gösterilebilir.35 Muhafazakar Milliyetçilik, Liberal Milliyetçiliğin sahiplendiği milletlerin evrensel kendi hakkını tayin hakkı yerine vatanseverlik ve kamu düzenini ön planda tutar. Muhafazakarlara göre millet, benzer görüşlere, benzer yaşam biçimine sahip kimselerin birbirlerine yakınlık hissetmelerinden doğan organik bir varlıktır. Buradan hareketle millet, ortak tarih ve değerlere sahip kimselerin bu değerlerin savunusu noktasında bir araya gelmeleri boyutuna indirgenmekte ve milliyetçilik bir anlamda gelenekselcilik biçimine dönüşmektedir. Amerika için bağımsızlık savaşı, Britanya için monarşi kurumu ve parlamentonun açılışı bu ortak tarih ve değerleri ifade etmektedir.36 Muhafazakar Milliyetçiliğin çıkış noktası milletlerin içeriden ve dışarıdan sürekli tehdit altında olduğu anlayışından hareket etmektedir. İç düşman genellikle toplumsal sınıflar ve daimi devrim tehlikesi olarak görülmekte, bu nedenle sosyalist fikirler millet için tehlikeli kabul edilmektedir. Vatana bağlılık sınıf birlikteliğinde daha önemlidir ancak bu şekilde işçi sınıfı ulusa entegre edilebilecektir. Aynı zamanda göç ve ulusüstücü fikirler, ortak tarih ve değer anlayışına aykırı durumlar doğurabileceğinden dış tehditler kapsamında değerlendirilmektedir.37 1.2.3. Yayılmacı Milliyetçilik Milletlerin kendi kaderini tayin etme ilkesini tümden reddeden Yayılmacı Milliyetçilik teorisi, saldırgan ve yayılmacı nitelikler taşımaktadır. Avrupa’nın 19. yüzyıldaki sömürgeci genişlemesi, bu genişlemenin kendi halklarında yaşattığı zafer coşkusu, Birinci ve İkinci Dünya Savaşları esnasındaki toprak kazanma idealleri bu anlayışın meydana getirmiş olduğu sonuçlardır. Birinci Dünya Savaşı başladığında Avrupa’nın büyük kentlerinde fetih ve zafer arzusuyla coşkulu kutlamalar yaşanmıştır. İkinci Dünya Savaşında da yine aynı anlayışla Almanya, Japonya ve İtalya genişleme arzusuna girişmişlerdir. 38 Yayılmacı Milliyetçilik en önemli kaynağını kitlelerin duygularına hitap ederek sağlamaktadır. Bu şekilde sağladığı coşkuyla toplumsal bütünlüğünü meydana getirmektedir. Bununla beraber millet kavramına atfedilen önem çok büyüktür. Öyle ki, bu anlayışta millet her şey birey hiçbir şeydir. Bireyin varlığı milletin devamlılığına bağlıdır. Heywood’a göre bu anlayış toplumdan tecrit edilmiş, öz saygısını 35 Heywood, a.g.e., s. 159. 36 Heywood, a.g.e., s. 160. 37 Heywood, a.g.e., s.160. 38 Heywood, a.g.e., s.161-162. 9 kazanabileceği bir araç arayan güçsüz kimseler için büyük ilgi uyandırabilecek potansiyele sahiptir.39 Yayılmacı Milliyetçilik, demokrasi kurumuyla milliyetçilik arasında negatif bir bağ kurar. Öyle ki milli birliği sağlamak için serbest tartışma ve seçimler gereksizdir. Hatta toplum için zararlıdır. Bunun için üstün ve mutlak otoriteye yani lidere itaat gereklidir. Bu açıdan demokrasi bir zayıflık ve yozlaşma kaynağı olarak tasvir edilmiştir.40 Bu milliyetçilik türü genellikle kendi halkının üstünlüğü ve hakimiyetine duyulan inanış anlamına gelen şovenizme dayandırılmaktadır. Şovenizmde tüm milletlerin eşit olduğu ilkesi reddedilmektedir çünkü bu anlayışa göre bazı milletler yönetmeye yatkın iken bazılarının ise yönetilmeye, sürekli kontrol altında tutulmaya ihtiyacı vardır. Buradan da anlaşılacağı gibi Yayılmacı Milliyetçilik etnik ve ırksal üstünlük iddiasını bünyesinde taşımaktadır. Örnek verecek olursak; Fichte ve John gibi Alman milliyetçilerine göre sadece Almanlar gerçek anlamda bir halk olabilmişti.41 İç ve dış düşman oluşturma anlayışı Yayılmacı Milliyetçilik için de geçerlidir. Burada düşman bir başka millet veya ırk olarak tanımlanmaktadır. Düşman sayesinde birliğini ve kenetlenmesini artıracak olan millet kendi kimliğinin öneminin farkına vararak biz ve onlar ayrımını tesis edecektir. Böylece halk kendi çektiği sıkıntıları oluşturulan günah keçisine yükleyecektir. Bunun örneğini de Nazi Almanya’sının Antisemitik uygulamalarında görmekteyiz.42 Milletin yeniden doğuşu fikri Yayılmacı Milliyetçiliğin bir diğer metotlarından birisidir. Burada milletin önceden yaşadığı parlak refah dönemleri, efsanelerine geri dönüş özlemi ve vaadi vardır. İtalya’da Mussolini’nin “Bizim Deniz Akdeniz” söylemi, Roma İmparatorluğunun zirvedeki dönemlerine bir özlem ve o güce yeniden ulaşma vaadini içermektedir. Yine aynı şekilde Nazi Almanya’sı, devleti Üçüncü Reich ismiyle niteleyerek Bismarck’ın Almanya’sı ve Şarlman’ın Kutsal Roma İmparatorluğuna atıfta bulunmaktadır.43 1.2.4. Sömürgecilik Karşıtı Milliyetçilik Sömürgecilik, Milliyetçiliğin küresel bir ideoloji haline gelmesinde büyük rol oynamıştır. Sömürge topraklarında yaşayan insanların millet şuurunu yakalamaları Fransa, Hollanda ve Portekiz gibi sömürge imparatorluklarının sonunu getirmiştir.44 39 Heywood, a.g.e., s.162. 40 Heywood, a.g.e., s.162. 41 Heywood, a.g.e., s.162. 42 Heywood, a.g.e., s.163. 43 Heywood, a.g.e., s.163. 44 Heywood, a.g.e., s.164. 10 Sömürgecilik karşıtlığı temelini her milletin kendi kaderini tayin etme hakkına dayandırmaktadır. Afrika ve Asyalı devletler için bu durum sadece siyasal bağımsızlık değil bunun yanında ekonomik bağımsızlığı da kazanmak demekti. Zira Avrupa ve Amerika’nın gelişmiş sanayilerinin ekonomik tahakkümü altında kalındığında siyasal bağımsızlık tek başına bir anlam ifade etmeyecektir. Bu sebeple sömürgecilik karşıtı hareketlerin milliyetçiliği çoğunlukla sosyalizme yönelmiştir. Her ne kadar milliyetçilik ve sosyalizmin birbirine zıt ideolojiler olduğu düşünülse de birbirleriyle benzerlikleri de göz önüne alınmalıdır. Sosyal dayanışma ve eylemlilik her iki ideolojinin de bünyelerinde barındırdığı unsurlardır. Bu sosyal boyut milliyetçilikte sadece milleti kapsarken sosyalizmde tüm insanlığı kapsamaktadır.45 Sömürgecilik Karşıtı Milliyetçilikte siyasal ve ekonomik bağımsızlık amacına ulaşmak için tıpkı Marksizm’de kapitalizmin devrimci bir metotla yıkılması yönteminde olduğu gibi silahlı mücadele ile bağımsızlığa ulaşma arzusu bulunmaktadır. Çin, Kuzey Kore ve Vietnam gibi ülkelerde sömürgecilik karşıtlığı Marksizm’le iç içe geçmiştir. İktidara gelmelerinin ardından ekonomik kaynaklarını millileştirmeye başlamışlardır. Afrika ve Orta Doğuda ise daha az ideolojik ancak karizmatik bir liderin etrafında Milliyetçi Sosyalizm modelleri oluşmuştur.46 1.3. FAŞİZM VE MİLLİYETÇİLİK 17. yüzyıl Avrupası’nın düşünürleri bazı milletlerin diğerlerine nazaran daha üstün olduklarını, her çağda üstün bir milletin bulunduğunu öne süren fikirler ortaya atmışlardır. 1808’de Fichte, 1837’de Hegel’in yürüttüğü üstün ırk fikirleri Alman milletinin üstünlük iddiasını içermekteydi. İtalya’da Giorberti kendi milletine kültürel bir üstünlük tanımaktaydı. 1853’de Gobino insan ırkları arasındaki eşitsizliği savunan tezini öne sürmüştü. Gobino Asyalıların daha üstün olduklarını savunmaktaydı. Avrupalılar bu çalışmalar ile birlikte beyaz, sarı, siyah ırk olmak üzere insanları renklerine göre sınıflandırdılar. Hatta daha da ileri götürerek kafatasına göre sınıflandırmalar da yapmaya buna göre üstünlük addetmeye başlamışlardı. 47 Kelime anlamına baktığımızda Faşizm, Latince Sopa anlamına gelen Fascio kelimesinden türemiştir. Cumhuriyet dönemi Roma’sında konsüllerin önlerinde taşınan ve onların otoritelerini gösteren bir baltaya bağlanmış sopalardan oluşan demete verilen isimdir. İsminin kökeninden de anlaşılacağı üzere özünde otoriteyi 45 Heywood, a.g.e., s.164-165. 46 Heywood, a.g.e., s.165. 47 Abdülhadi Toplu, Türk Milliyetçiliği ve Karşı İdeolojiler, Töre-Devlet Yayınevi, İstanbul, 1998, s.136. 11 barındırmaktadır.48 Siyasi açıdan baktığımızda ise Birinci Dünya Savaşının ardından dünya siyaset sahnesinde yeni oluşan yönetim şekillerinden birini ifade etmektedir.49 Faşizm pek çok farklı ideoloji ile ortak özellikler taşımaktadır. Popülizm ve elitizm gibi unsurlar çoğu otoriter rejimde bulunmaktadır. Marksist ve diğer devrimci ideolojilerle Faşizmin bir diğer ortak noktası da şiddet unsurudur.50 Nazi Almanya’sı, Franco İspanyası ya da Mussolini İtalya’sının her biri kendine has yönetim şekli ve uygulamalarını barındırmaktadır. Hatta bazı yönetimler kendilerine atfedilen faşistliği kabul etmemektedirler. Bu gibi nedenler faşizmin genel tanımını yapmamızı zorlaştırmaktadır.51 Mussolini kendi rejimini totaliterizm olarak adlandırıyordu ve kendi ülkesini diğer ülkelerde yükselen ideolojilerden ve yönetim biçimlerinden ayırarak kendi modelini geliştirme yoluna giriyordu. Faşizm kendisini diğer ideolojilerden özellikle de liberalizm ve sosyalizmden ayırmaktadır. Liberalizmdeki eşit fırsat ve sosyalizmdeki sınıfların eşit iktidarı üzerine kurulan dünya görüşünü tümden reddetmektedir. Faşizmde eşitlik, kitlelerin karar alması için değil, inanmak, boyun eğmek ve savaşmak için geçerlidir.52 Faşizmi diğer ideolojilerden ayıran en büyük fark tutarlılıktan çok inanç ve eyleme dayanmasıdır. Diğer ideolojilerde inanç, ideolojinin argümanlarındaki tutarlılığı ile sağlanmakta iken Faşizm bu inancı propaganda yoluyla duygulara hitap ederek sağlamaktadır. Ütopik hedefler ve düşünceler içeren ve kendi içinde çelişkiler barındıran faşizm bu açıdan rasyonel olmayan bir ideolojidir.53 Faşizmi meydana getiren sebeplerden birisi dönemin sağ ve sol siyasetinde var olan krizler ve büyük değişimlerdir. Sağ siyasette Bolşevik devriminin ertesinde giderek güçlenen ve yayılan sosyalizm ve işçi sınıfının giderek daha da örgütlenmesi ve eylemlerde bulunması kaygı yaratmaktaydı. Sağı endişeye sevk eden bir diğer husus ise modernite idi. Modern toplumda dinin giderek öneminin azalmasının toplumsal çözülme yaratacağı kaygısı sağ siyasette modernite düşmanlığına dönüşmekteydi. Ayrıca ciddi ekonomik sorunların varlığı toplumu endişeye sevk etmekteydi. Sol siyasette ise devrim beklentisinin sanayileşmiş, geniş işçi sınıfının bulunduğu Avrupa’da değil köylü toplumu olan Rusya’da gerçekleşmiş olması Marksizm’in yanılgıları üzerine solu yeniden düşünmeye sevk etti. Faşizm ideolojik açıdan hem sağdan hem soldan argümanlar içermektedir. İtalya’da daha çok sola 48 Abdül Samet Çelikçi ve Can Kakışım, “İtalyan Faşizmi ve Tarihsel Gelişimi”, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, Cilt: 1, Sayı: 2, 83-99, s. 84. 49 Çelikçi ve Kakışım, a.g.e., s. 85. 50 Birsen Örs, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009, s. 481. 51 Birsen Örs, a.g.e., s. 480-481. 52 Birsen Örs, a.g.e., s. 482. 53 Birsen Örs, a.g.e., s. 484. 12 yatkın iken Alman Nazizmi sağdan daha çok etkilenmiştir. Ernst Nolte faşizmi moderniteye karşı bir direniş olarak tanımlarken Sternhell ve Gregor gibi düşünürler ise radikal sosyalizm ile ulusçuluğun sentezi olarak görmüşler ve faşizmin yeniden doğuş fikrinin bir yansıması yani gelişmeci tür diktatörlük olarak görmüşlerdir ve faşizmi sol ideoloji olarak atfetmişlerdir. Buradan da anlaşılacağı üzere faşizm her kesimden insana ulaşabilmiş ve bunları aynı doğrultuda mobilize ederek iktidara erişebilmiştir.54 Millet kavramına atfedilen değere baktığımızda faşizmin bu konuda kendi belirleyici sınırlarını çizdiğini görürüz. Örneğin liberalizm ve demokrasi, millet için vatandaşlık bağı çerçevesinde rasyonel ve özgür bireylerden oluşan bir halk tanımı yapmaktadır. Ancak faşizmde bu bağ kültür ve kan temelli oluşturulmaktadır. Bu anlayış Almanya’da Volkisch hareketinin, İtalyan yayılmacılığının ve sonunda faşizmin köklerini ifade etmektedir.55 Bilindiği üzere İtalya coğrafyası Roma İmparatorluğundan sonra siyasal birliğini kurmakta başarısız olmuştur. Uzunca bir süre şehir devletleri ve dükalıklar biçiminde milli birlikten yoksun bir şekilde varlığını sürdürmüş, bu durum birçok zaman Fransa ve İspanya’nın işgallerine olanak sağlamıştır. Mazzini’nin birlik, bütünlük arzusu ve milli devletlerden oluşan bir dünya fikri 19. yüzyıl İtalya’sında ırkçı ve yayılmacı bir karaktere bürünmüştür. Aslında Birinci Dünya Savaşından sonra devletler demokrasiyi kurtarma arayışı içine girmişlerdi. Ancak bazı devletler otoriter görünümler sergilemeye başlamışlardır.56 Faşizm, liberalizm ve marksizmin dışında bir üçüncü yol olma vasfını gösteriyordu. Sanayileşme ve demokratikleşme ile birlikte meydana çıkan sınıf temelli ve ekonomik sorunlar için Marksizm ve liberalizm bir çözüm üretememekteydi. Bu iki ideoloji sonuçta materyalist dünya görüşünün ürünleriydi ve toplumsal çatışmaları doğal görmekteydiler. Toplumsal çatışmalar ile birlikte toplum giderek parçalanıyor ve birbirine düşman oluyordu. Zaten liberalizmin her biri kendi çıkarı peşinde koşan bireylerden oluşan toplum önerisi millet olmanın önünde bir engel ifade etmekteydi. Faşizm bu sosyal çatışmalara bireysel çıkar ile değil milli çıkarlara olan inanç ile çözüm getirebileceği fikri ile alternatif bir yol olma vasfını da kendisine kazandırmış oluyordu. Faşizm toplumsal çatışmaları doğal görmek yerine tamamen ortadan kaldırmayı amaç edinmiştir. Modernite tarafından zarar gören organik, biyolojik ve kültürel bir birlik olan toplumu yeniden kurmak gerektiği fikrini içermekteydi.57 Faşizmde toplumsal çatışmaları yok etmek için toplumsal yapıları ve ekonomik sistemi değiştirmeye gerek yoktur. Birlik ruhunu yaratmak bunun için yeterli olacaktır. 54 Birsen Örs, a.g.e., s. 483-486. 55 Birsen Örs, a.g.e., s. 488. 56 Birsen Örs, a.g.e., s. 489-490. 57 Birsen Örs, a.g.e., s. 491. 13 Örneğin sınıf çatışmaları için milletin çıkarı noktasında işçi ve işverenler birleşeceklerdir. İşverenler milletin çıkarı için üretim araçlarını ellerinde tutacaklar, işçiler de milletin çıkarı için üreteceklerdir. Böylece milletin çıkarına olan inanç ile kapitalist ekonomik sistemi muhafaza ederken, marksizmin öne sürdüğü sömürü düzenini de görünmez kılıyordu. Faşizmin bu özellikleri ekonomik sıkıntılarla boğuşan geleneksel değerlerini yitirmiş, tutunacak bir dal, takip edecek bir lider arayan sağ ve sol fark etmeksizin toplumun her kesiminden insanlara çekici gelmeye başlamıştı. Var olan acıların, yaşanan sıkıntıların sebebi olarak liberalizm ve Marksizm gösteriliyor ortak düşman yaratılıyordu. Düşmanlarla mücadele edebilmenin yolu ise lidere inanmaktan geçiyordu.58 Faşizm, aydınlanmaya ve bireyci toplum modeline karşı bir tepki olarak doğmasına rağmen gerici veya muhafazakar bir ideoloji de değildir. İdeolojinin temeli statükoya dayanmamaktadır aksine devrimci bir yanı bulunmaktadır. Geçmişi yeniden kurmaya dönük bir özlemi de yoktur. Geçmiş sadece yeniden kurulacak olan toplumun bir dayanak noktası olacaktır. Faşizmde din, toplumu bir arada tutmaya yarayan işlevsel araçlardan sadece birisidir. Buradan hareketle seküler bir özellik taşıdığını söyleyebiliriz.59 Faşizmde toplum, bireylerden meydana gelmektedir ancak bireylerin teker teker bir önemi yoktur. Esas olan toplumdur, bireyler bir makinenin tüm parçaları gibi ancak bir araya geldiklerinde anlam kazanmaktadırlar.60 Bu sistemde toplumun kontrolü ve partinin güvenliği için paramiliter örgütlenmelere ihtiyaç duyulmaktadır. Bunlar partinin dışında ancak parti ile ilişkileri olan örgütlenmelerdir ve kitlelerin mobilizasyonu için sloganlar, mitler ve ütopyalar üretirler. Buralarda üretilen ritüeller ile düzenlenen mitinglerde adeta ruhani bir hava yaratılır. Buralarda duygulara öylesine hitap edilir ki aklı yok ederek içgüdüler canlandırılır. Bunun için anti-entelektüel ve saldırganca söylemlere yer verilir. Söylemlere inanmak itaat etmek esastır. Bu söylemlerin doğru veya yanlış olması önemsizdir. Eğer lider bu doğrudur diyorsa sorgulamaksızın itaat etmek esastır.61 Faşizmde lider devletin temsilcisi ve hatta ta kendisidir. Bilinçsiz kitleleri yönlendirme ve harekete geçirme yeteneği liderin önemini belirler. Max Weber’in terminolojisindeki karizmatik özelliklerin faşizmde liderlik makamının niteliklerinde belirdiği aşikardır. Lider toplumun hassas noktalarına temas ederek onları adeta büyüler ve harekete geçirir. Buna örnek olarak Hitler’in Alman toplumundaki tüm 58 Birsen Örs, a.g.e., s. 492. 59 Birsen Örs, a.g.e., s. 494. 60 Birsen Örs, a.g.e., s. 494. 61 Birsen Örs, a.g.e., s. 495. 14 çöküntülerin sebebi olarak Yahudileri göstermesi ve Almanları buna karşı harekete geçirmesi gösterilebilir.62 Faşist devlette parti ve devlet bütünleşmiştir. Tek partili yapı muhalefeti bastırabilmenin ve devlet aygıtını tamamen kontrol edebilmenin yegane yolu olarak görülmektedir. Yasama, yürütme ve yargı erkleri partinin kontrolündedir. Sivil hayatın da her alanına uzanan parti toplumun ve devletin tamamına egemen olur ve eğitim, siyaset, sanat başta olmak üzere total bir yönetim uygulaması karşımıza çıkar.63 Bilimsel araştırmalardaki insan ırkları ve bunlar arasındaki farklar üzerine yapılan çalışmaların siyasi ve ideolojik doğrultuda kullanılması ırkçılığı siyasal anlamda doğurmuştur. Almanlarda, Alman ırkının üstünlüğü esası üzerinden hareketle diğer milletlerin Almanlara tabii olması anlayışı öne çıkmıştır. Dünya hakimiyeti hususunda İslam öncesi Türklerle karıştırılmaması gereken noktalar bulunmaktadır. İslam öncesi Türklerde yönetim, teşkilatçı yapı konusunda üstünlük iddiası doğrudur. Ancak burada, vatandaşlık hakları, günlük yaşam gibi konularda hakimiyet altına alınan ve tabiiyetindeki bütün milletlere eşit haklar verildiği ve bir ayrım yapılmadığı görülmektedir. Cihan hakimiyeti anlayışının bu açıdan Avrupa’dakinden farkı Türklerde insanlığın huzuru için ve insanlığa hizmet amacıyla cihan hakimiyeti öne çıkmaktayken, Avrupa’da bencil bir anlayışla ırk üstünlüğüne dayalı, esaret ve kölelik temelli bir cihan hakimiyeti anlayışı karşımıza çıkmaktadır.64 1.4. TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ Türk Milliyetçiliği konusuna girmeden önce Millet ve Milliyet kavramlarının anlamını iyice pekiştirmek gerekmektedir. Millet kavramı çoğunlukla belirli bir amaç doğrultusunda dayanışma içinde bulunan insan topluluğu şeklinde açıklanmaktadır. İşte bu amaç, Almanlarda ırk, Arap ve Slavlarda dil, İsveçlilerde vatan, Fransızlarda kültür olarak ön plana çıkmaktadır. Milliyetçilik kavramının en yaygın anlamı ise milletini sevmek, yüceltmek ve yükseltmek şeklinde kabul görmektedir. Bu nedenle Türk milliyetçiliğini açıklamaya milleti oluşturan ve millet olmanın ana unsuru olarak kabul edilen milliyet kavramından başlamak konuyu daha net anlamamızı sağlayacaktır.65 Milliyet unsurunun temelinde aile vardır. Aile kurumunun genişlemesi ile bir üst kurum olan kabile oluşur. Birbirleriyle aynı dili konuşan, benzer örf, adet ve gelenekleri olan, ekonomik ilişkileri benzer olan kabileler aşiretleri, aşiretler de kavimleri meydana 62 Birsen Örs, a.g.e., s. 496. 63 Birsen Örs, a.g.e., s. 497. 64 Toplu, a.g.e., s.136-137. 65 Toplu, a.g.e., s. 14-16. 15 getirir.66 Kavimleri meydana getiren toplulukların ortak kin ve sevgi bağları bulunmaktadır. Diğer kavimlere karşı düşmanlıkları ve onlara hakim olma istekleri kavimleri bir arada olmaya ve dayanışmaya mecbur kılmaktadır.67 Bu durumda milliyet kavramını aynı ırk, dil, din, kültür ve ekonomik bağlar ile meydana gelen topluluğa duyulan bağlılık hissi olarak tanımlamak doğru olacaktır.68 Millet, bir vatan üzerinde kendi kurduğu devletin uyruğunda müstakil olarak yaşayan, aynı milliyete mensup insan topluluğu diye tanımlanır. O halde milliyet tek başına millet olmak için yeterli değildir. Milliyet ile birlikte bir ülke üzerinde siyasi organizasyon yani devlet kurumunun bulunması gerekmektedir. Yani nerede bir toprağa bağlılık var ise orada milliyet vardır.69 Bu konuyu günümüz devletleri üzerinden incelersek örneğin, Suriye, Irak ve Mısır devletlerinin her biri ayrı ayrı birer millettirler. Bunun yanında hepsi din, dil, örf, adet ve ırk açısından bakıldığında Arap milliyetindendirler. Aynı şekilde İsrail devleti bir millettir. Yahudi milliyetine mensuptur. Ancak dünyanın birçok bölgesinde millet haline gelememiş Yahudi milliyetine mensup topluluklar yaşamaktadır.70 Türkiye ve Türk toplulukları açısından incelersek bugün Türkiye’de Türk milliyetine mensup bir Türk milleti vardır. Bunun dışında müstakil devletlerini oluşturamamış ancak Türk milliyetine mensup Uygur, Tatar, Yakut gibi Türk boyları da bulunmaktadır. Bu topluluklar Türk milliyetindendirler. Ancak siyasi organizasyonlarını oluşturamadıklarından ötürü millet olma özelliğini kaybetmişlerdir.71 Türk milliyetini incelemeye ilk Türk devleti olan Mete Han’ın kurduğu Büyük Hun Devletinden başlamamız gerekmektedir. Tanrı Dağları ile Altay Dağları arasında yaşayan beyaz ve brakisefal ırka mensup olan Türkler ilk zamanlar aşiretler halinde yaşamaktaydılar. M.Ö. 220 yılarında Türkler, Moğollar ve Tunguz aşiretleri ile kaynaşmış ve aynı dili konuşan, aynı dine inanan, aynı örf, adet ve gelenekleri bulunan Hun aşiretinin adı altında devletlerini teşkil etmişlerdir.72 Hun Devletinin dağılmasının ardından aynı milliyete mensup Türk aşiretleri Asya’nın değişik bölgelerine yayılmışlardır. Bir grup Türk aşireti Orta Asya’da yeniden toparlanma gayreti içerisine girmişler ve M.S. 552 yılında Göktürk Devleti adı altında siyasi organizasyonlarına yeniden kavuşmuşlardır.73 66 Toplu, a.g.e., s. 17. 67 Toplu, a.g.e., s. 18. 68 Toplu, a.g.e., s. 18. 69 Toplu, a.g.e., s. 18. 70 Toplu, a.g.e., s. 19. 71 Toplu, a.g.e., s. 19. 72 Toplu, a.g.e., s. 20. 73 Toplu, a.g.e., s. 21. 16 Göktürk Kağanı Bilge Kağan, adına dikilen anıtta Türk milletine öğütlerde bulunmuştur. Bu yazıtlarda, millet milliyet, töre, din ve Çin’e karşı kin ön plana çıkmaktadır. “…Ben Ötükende oturarak tek başıma yurdu idare ettim. Çinlilerin altınına, gümüşüne, tatlı sözüne kapılmadım. Bunlara kapılan ne kadar Türkün öldüğünü, Çin boyunduruğuna düştüğünü unutmadım. Tanrı yardım etti Türk Kağanı oldum. Dağılmış milletimi bir araya topladım. Fakir milletimi zengin ettim. Azalmış milletimi çoğalttım. Atalarım Bumin Kağan’a, İstemi Kağan’a layık bir evlat olmaya çalıştım. Atalarım Türk ülkesini öyle sıkı tuttular, öyle birlikte, öyle güzel idare ettiler ki, Türk milleti bahtiyar oldu. Onların ölümlerine candan ağladı. Atalarıma tabi olan bütün yabancı milletler, Çinliler, Tibetliler, Moğollar bile onların çağında yaşadığı hayatı unutmadılar. Atalarım o kadar ünlü kağanlardı. Sonradan bilgisiz kötü kağanlar Türk tahtına oturdular. Onların kötü idaresi ve Çinlilerin hilesi yüzünden Türk milleti zengin ülkelerini kaybetti. Türk kağanlarının cihanı tutan şevketi mazi oldu. Bu yüzden Çinlilere beylik eden Türk kişizadeler köle, Türk kızları cariye oldu. Türk beyleri şanlı isimlerini bıraktı, Çince isimler kullanmaya başladı. Türkler Çin kağanına tabi olup elli yıl onun acıklı ve utandırıcı idaresinde yaşadılar. Fakat Gök Tanrı Türkün bu haline acıdı. Türk milleti yok olmasın eskisi gibi cihanın en yüce milleti olsun diye babam İlteriş Kağan ile anam İl-Bilge Hatunu Türklere kağan kıldı. Tanrı güç verdi. Babamın Türk ordusu kurt, Türk düşmanları koyun oldu. Kurt önünden kaçan koyunlar gibi dağılıp gitti. Babam kağan doğudan batıya at koşturup Türk milletini topladı. Türk devletini ihya etti.”74 745 yılında Göktürk devleti dağıldıktan sonra teşkilatçı yapılarını sürdüren Türkler, Gazneliler, Karahanlılar, Selçuklular gibi büyük Türk devletleri kurmuşlardır. Bu dönemde de Türkler millet ve milliyet anlayışlarını devam ettirmişlerdir.75 Kırım, Azerbaycan ve Türkistan coğrafyasında milliyetçiliğe yöneliş Osmanlıdan daha önce başlamıştır. Eş zamanlı olarak Avrupa’da Türkiye’de üretilen halı, kilim ve marangozluk ürünlerine artan ilgi ve bunun da etkisiyle Türk tarih ve kültürü üzerine incelemeler Türkoloji çalışmalarının hareket noktası olmuştur. Türkoloji çağrısına en önce kulak veren Asya Türkleri İstanbul Türkçesini benimseme gayretine girişmişlerdir. Doğu Türklerinin buna öncülük etmesinin temelinde Türkiye Türklerinin Osmanlılık ve İslamlığın temsilcisi olmaları ve Türk hakanlık tahtında bulunmaları yatmaktadır.76 74 Toplu, a.g.e., s. 22. 75 Toplu, a.g.e., s. 24. 76 Toplu, a.g.e., s. 41. 17 1911’lerde Türk düşünürler Türk milletini bir arada tutan unsurun ne olduğu üzerine çalışmalar yapmışlardır. Bu çalışmalar sırasında dönemin siyasi atmosferinden de etkilenmişlerdir. Bu çalışmaları incelemenin daha iyi analiz yapabilmemiz adına bize yardımı dokunmaktadır. İlk olarak Türk milletini bir arada tutan dayanak noktasının ırk olup olmadığı üzerinde durmuşlardır. Tarih boyunca binyıllardan beri süregelen savaşlar, göçler ve evliliklerin neticesinde saf ırk diye tabir edilen ari ırk kavramının insanlar için mümkün olmadığı bunun ancak at, köpek gibi hayvanların sınıflandırılmasında kullanılabilecek bir yöntem olduğundan bahsedilmiştir. Yani söylenmek istenen milleti sadece ırk temel alınarak tanımlamanın mümkün olmadığıdır.77 Dayanak noktasını din temel alarak incelediklerinde ümmet kavramından yola çıkmışlardır. Bir dine mensup olanlara ümmet adı verilmektedir. Ümmet birbirinden farklı pek çok millete ayrılmıştır ve hepsi ayrı milletler olma yolunu seçmişlerdir. Bu sebeple din de dayanak noktası olamaz.78 Peki tabiiyet yani bir devlete olan bağlılık bir dayanak noktası olabilir mi? Düşünürler buna cevaben Osmanlının son 250 yıllık zaman dilimini ele almışlardır. Büyük ve güçlü bir devlet olmak ve bünyesinde pek çok farklı unsuru bulundurmanın bir millet olmak için yeterli olmadığını söylemişlerdir. Çünkü refah ve zenginlik dönemlerinde devlete bağlılığı kesin olan, güçlü dönemlerde kendini o millete ait gören unsurların devlet zayıfladığı zamanlarda nasıl hareket ettiklerini tarih bize göstermiştir.79 Ziya Gökalp’in Türk milleti için yaptığı tanım bir ortak nokta bulmamıza yardımcı olmaktadır. Ona göre Türk Milleti “Türk soyundan gelenlerle birlikte bu soyun yoğurduğu kültürü benimsemiş olanların heyeti umumiyesidir.” Bu durumda Türk Milletinin iki dayanak noktası ortaya çıkmaktadır. Bunlar soy ve kültürdür.80 Soy dendiğinde kastedilen doğumla birlikte gelen ırki mensubiyet olmakla birlikte aynı zamanda bu ırka aidiyet hissettiren tarihi şuuru ifade eder. Yani böylece bir şahsın Türk doğup doğmadığı değil Türk olup olmadığı önem kazanmaktadır. Kültür ise içerisinde dil, din, örf gibi durağan ve vatan, iktisat ve siyaset gibi değişken unsurları barındırır. İşte Türk milletinin dayanak noktasını tüm bu unsurlar birlikte oluşturmaktadır.81 Milliyeti ortaya çıkaran unsurlara bazı toplum bilimciler tarafından itirazlar da yapılmıştır. Din, dil ve vatan unsurlarının bir millet için zorunlu olmadığı kimi zaman 77 Toplu, a.g.e., s. 44-45. 78 Toplu, a.g.e., s. 45. 79 Toplu, a.g.e., s. 45. 80 Toplu, a.g.e., s. 46. 81 Toplu, a.g.e., s. 46. 18 öne sürülmüştür. Örneğin din konusunda Fransa bir kısmı Katolik bir kısmı Protestanlardan oluşmaktadır. Ya da İsviçre’de üç farklı dil konuşulmaktadır. Bunun yanında vatan konusunda Yahudiler bir vatanları olmadan uzunca bir süre varlıklarını korumuşlardır. Abdülhadi Toplu bu itirazları reddetmiştir. Ona göre Fransa millet olarak varlığını kurduktan sonra Protestanlık Fransa’ya girmiştir. Yine aynı şekilde Yahudiler vatan toprakları üzerinde milleti teşkil ettikten sonra dünyaya dağılmışlardır. Yani bunlar olmadan önce zaten milleti oluşturan unsurlar ortaya çıkmıştı. İsviçre açısından ise ortada üç farklı milletin devletlerarası hukuk açısından bir araya gelmesi durumu söz konusudur.82 Türk Milliyetçiliğinin asıl adı olarak nitelenen Türkçülük, Osmanlı Devletinin yıkılmasını engellemek için tanzimat döneminde ortaya atılan siyasi reçetelerden birisidir. Siyasi Osmanlıcılık ve Siyasi İslamcılık tarafından genellikle küçümsenen ve hoş karşılanmayan Türkçülük özelikle 2. Meşrutiyet yıllarında Türk olmayan Müslüman Osmanlı tebaası tarafından “İslam’da dava’yı kavmiyet olmaz” şeklinde argümanlarla eleştirilmiştir. Bununla beraber bu argümanları üretenlerin Siyasal İslamcılık fikirleri adı altında kavmiyetçilik ve etnik bölücülük yaptıklarından da bahsedilmektedir. Osmanlının son dönemleri söz konusu olduğunda Türkler dışındaki hemen her kavmin kendi adıyla dernekleştiği ve siyasal, kültürel çalışmalar yaptıkları bilinmektedir.83 Osmanlıda meydana çıkan fikir akımlarının farklı milletlerden oluşan bu devleti kurtarmak amacı taşıdıkları şüphesizdir ve her biri kendi çözüm yolunu uygulamak istemektedirler. Bu gayeye Osmanlıcılık, vatandaşlık, İslamcılık ise dindaşlık temelinde ulaşmaya çalışmaktaydı. Ancak milletler ve milliyetler çağında bu tip fikirlerin de etkisini yitirdiği bir gerçekti. Öyle ki Birinci Dünya Savaşında farklı milletleri bünyesinde barındıran Osmanlı Devleti bütünlüğünü koruyamamıştır. Türk olmayan tebaa imparatorluktan koparken geriye devletin kurucu unsuru olan Türkler kalmıştır. Birinci Dünya Savaşın sonunda varlığı ortadan kaldırılmaya çalışılan Türkler 1919- 1922 yıllarında Mustafa Kemal önderliğinde istiklal mücadelesini yürütmüş ve bu mücadelenin sonucunda Türk milletinin varlığına dayanan milli devlet olarak bilinen Türkiye Cumhuriyetini kurmuşlardır.84 Her fikir sisteminin esas aldığı bir insan topluluğu ve amacı olduğu gibi Türkçülük ve Türk milliyetçiliğinin de vardır. Fikir sistemlerinin birbirlerinden ayrıldıkları temel nokta da burasıdır. Öyle ki, ideolojileri incelediğimizde fert, sınıf, 82 Toplu, a.g.e., s. 47. 83 İsmail Acar, Cumhuriyetin Kurucu Fikri: Türk Milliyetçiliği, Ümit Ofset Matbaacılık, Ankara, 2008, s. 9 84 Acar, a.g.e., s. 10. 19 millet, ümmet gibi birimler üzerinden amaçlarını tespit ettiklerini ve kültürel, siyasi ve ekonomik uygulamalarını bu amaçlara ulaşmak için gerçekleştirdiklerini görürüz.85 Türk milliyetçiliği de, insanlık birimleri içerisinden Türk milletini esas alarak, onu yaşatmayı ve yükseltmeyi kendisine amaç edinmiştir.86 Benzer unsurların diğer fikir sistemleri için de geçerli olduğunu görmekteyiz. Örneğin Marksizim’de işçi-patron mücadelesi temelinde işçi sınıfı esas alınmaktadır ve işçi sınıfının hakimiyeti hedeflenmektedir. Liberalizmde birey esastır. Birey kendisi için en doğru olanı bilir ve bunu gerçekleştirebileceği ortamı ona sağlamak amaçlanır. İslamcılık, dünya tarihini dinler ve ümmetler mücadelesi olarak görür ve kavimleri, milletleri bir cemiyet olarak kabul etmez. Zaten Siyasal İslamcılıkta kavmiyetçilik gütmek yasak kabul edilmektedir.87 Milliyetçilik ise insanlık tarihini incelerken milletler ailesi esasından hareketle bu milletlerin birbirleriyle mücadelesine odaklanmaktadır. Türk milliyetçiliği de bu noktada Türk milletinin varlığı temelinden yola çıkmaktadır. Türk milliyetçiliğinin dine yaklaşımına baktığımızda şüphesiz ki büyük çoğunluğu dinin İslam olduğunu dile getirmektedir. Genel olarak milliyetçilik fikriyatının da zaten din ile bir sorunu olduğu söylenemez.88 İdeolojiler kendilerine bir insanlık birimini esas almanın yanı sıra bu insanlık birimini hedeflediği noktaya taşımak amacıyla kendilerine bir metot seçerler. Örneğin Marksizm açısından bu metot devrim fikridir. Türk milliyetçiliği için ise esas olan yöntem bilimdir. Mustafa Kemal Atatürk’ün “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir” sözü bu yöntemin ifadesidir. Türk milliyetçiliğinin hedefi ise özünde Türk milletini yaşatmak ve yükseltmektir. Bu nedenle öncelikle Türk milletinin varlığını ve haysiyetini korumak ve her daim bu haysiyet ve istikbalin ışığında var olmasını sağlamak gerekmektedir. Milli mücadele yıllarında yapılmış olan tam da budur. Bu sebepledir ki Türk milliyetçileri Türk milletine ait olan her türlü değere sahip çıkarlar. Bu değerleri korumak ve yaşatmak Türk milliyetçiliğinin temel hedefidir.89 Milliyetçilik kavramını milletini sevmek, yüceltmek ve yükseltmek olarak tanımlamıştık. Bir milleti sevmek demek o millete vücut veren onu oluşturan tüm unsurları sevmek demektir. Bu unsurlar içerisinde vatan, dil, din, tarih, gelenek ve görenekler yer almaktadır.90 Türk Milliyetçiliği açısından sevip saymak tek başına 85 Acar, a.g.e., s. 16. 86 Acar, a.g.e., s. 16. 87 Acar, a.g.e., s. 17. 88 Acar, a.g.e., s. 18. 89 Acar, a.g.e., s. 19-20. 90 Toplu, a.g.e., s. 49-50. 20 yeterli eylemler değildir. Milletini oluşturan unsurları sevmenin ardından milletini yükseltmek ve yüceltmek gelir. Bunun yolu da bilim kültür ve medeniyettir.91 91 Toplu, a.g.e., s. 51. 21 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUMU VE YÜKSELİŞİNDE ETKİSİ OLAN FAKTÖRLER 2.1. ORTA ASYA’DAN OSMANLIYA TÜRKLER Türk Milliyetçiliğinin tarihsel arka planını incelemek için öncelikle tarihte Türk adının ortaya çıkışına bakmak gerekir. M.S. 5. yüzyılda Orta Asya’daki kavimler kendi aralarında birlik kurma yoluna gitmişlerdi. Çin kaynaklarında bu kavimler arasında bir ayrılık görülmüyor ve bunlar “Yüksek Arabalılar” anlamında “Kaoçi” olarak adlandırılıyorlardı. Göktürklerle birlikte Kaoçilere Çin kaynaklarında Tiele denmeye başlanmıştır. Japon kaynaklarına göre bu söz Türk isminin karşılığıdır.92 Türk devletlerinin isimlendirilmesinde boyların ve zümrelerin etkisi büyüktür. Hangi zümre egemenliği eline almışsa, tıpkı Selçuklular ya da Osmanlılarda olduğu gibi devlet o isimle anılmaya başlanmıştır. Çinliler, Göktürklerden kendi kaynaklarında Tukyu veya Tu-chüeh şeklinde bahsetmişlerdir. Moğol kavimlerinin Türkleri Türküt şeklinde isimlendirdiğini ve bu ismin Çin kaynaklarına Tukyu şeklinde geçtiğine dair iddialar bulunmaktadır.93 Göktürkler bu açıdan önemlidir çünkü Göktürklerle birlikte Türk adı sadece bir kavmi isimlendirmek için kullanılmamış aynı zamanda bir devletin de adı olmuştur. Öyle ki Çin imparatoru tarafından Göktürk kağanı İşbara’ya 585 yılında yazılan bir mektupta kendisinden “Büyük Türk Kağanı” olarak bahsedilmekteydi. İşbara Kağan’ın verdiği cevapta “Türkün tanrı tarafından kuruluşundan bu yana 50 yıl geçti” denmekteydi. İşbara Kağanın cevabında Türk derken kastettiği devleti idi.94 Türklerin millet anlayışı ve bağımsızlığa olan düşkünlüğü Orta Asya’dan beri süren bir gelenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Göktürk Devletinin Çin egemenliğine girdiği yıllarda Türkler Çin ordusu için savaşmaya zorlanmışlardı. Bazı kaynaklar Çin için savaşmaya zorlanan Türklerin “Ben ülkesi olan bir milletim”, “Kimin için Toprak kazanıyorum” şeklinde serzenişte bulunduklarından bahseder. Göktürkler 50 yıl Çin esareti altında kalmışlardır. Esaret altındaki yıllarda dahi bağımsızlıkları için defalarca isyan etmişler ve sonunda İlteriş Han tarafından bağımsızlıklarına yeniden kavuşturulmuşlardır.95 Orhun Kitabelerinde Bilge Kağan’ın söyledikleri Orta Asya’daki Türklerin millet anlayışları ile ilgili bilgi edinmemizde bize yardımcı olur. Özellikle Çinliler ile yaptığı 92 Aydın Taneri, Türk Kavramının Gelişmesi, Ocak Yayınları, Ankara, 1993, s. 63. 93 Taneri, a.g.e., s. 65. 94 Taneri, a.g.e., s. 66. 95 Taneri, a.g.e., s. 71. 22 savaşlardan ve Çin’in siyasi oyunlarından bahseden Bilge Kağan Türk milletine öğüt verir: “….Çin milletinin sözü tatlı hediyesi çekicidir. Çinliler bu tatlı dil ve çekici hediyelerle uzaktaki milletleri kendilerine çekerler.” , “Ey Türk milleti, bu tatlı sözlere ve yumuşak hediyelere kanıp birçoklarınız öldünüz.” , “… O yere varırsan, Ey Türk milleti, öleceksin, Ötüken ormanında kalırsan, yurdunu ebediyen elinde tutacaksın.” 96 Millet bilinci Türk toplumunda tarihin en eski dönemlerinden beri bulunmaktaydı. Bunu gerek Orhun Abidelerinde gerekse eski Türk hakanlarının söylemlerinde görmekteyiz.97 Bu açıdan Türklerde milliyetçilik fikrinin Orta Asya’ya kadar uzandığını söyleyebiliriz. Milli duygulara dayanan devlet anlayışı, hürriyet ve istiklale verilen önem ve bunlara uyulmamasının ihanet sayılması anlayışı Türk milliyetçiliğinin kökleri hakkında fikir edinmemizi sağlamaktadır.98 Orhun kitabelerinde Türk hakanı Türkleri dünyanın tek hakim milleti olarak nitelemiş, milleti için sevgi ve saygıyı yüceltmiş ve ülkesinin yabancılar tarafından işgal edilemeyecek oluşunu belirtmiştir. Öyle ki Bilge Kağan kitabelerde “Üstte mavi gök çökmedikçe altta yağız yer yarılmadıkça senin ilini ve töreni kim bozabilir” diyerek millet bilincini ortaya koymuştur. Yine İslamiyet öncesi Türklerde Ergenekon, Manas, Şu, Yaratılış gibi destanlar Türk milliyetçiliğine temel oluşturmaktadır.99 Bunlar bize Türklerin devlete sadakat, vatan ve millet anlayışının Orta Asya’da belirdiğini göstermektedir. İslam öncesi Türk devletlerinde her boyun başında bir boy beyi bulunmaktaydı. Boy beyleri kahramanlıklarını ispatlamış yetenekli kimselerden seçilirdi. Liyakat ölçüsüne göre liderlik görevi babadan oğula geçmekteydi. Boyların birleşmesiyle kavmin başına üstünlüğünü diğer boylara kabul ettirmiş bulunan boyun beyi geçerdi. Bu durumda bey, Hakan ünvanını alırdı ve kavmin adı hakanın mensubu olduğu boy ile anılırdı.100 İslam öncesi Türklerde halk ile hakan arasında kölelik sahiplik ilişkisi olmamıştır. Bu açıdan her fert eşit haklara sahip özgür bireylerdi.101 Hakanın çocuklarına Tigin denirdi. Tiginler belli bir yaşa geldiklerinde devlet tecrübesi kazanmaları için eyaletlere vali olarak gönderilmekteydiler.102 Hakan devleti eşi Hatun ile birlikte yönetmekteydi. Hakanın ölümünden sonra yerine hanedanın en yetenekli üyesi geçerdi. Bu durum zaman zaman tiginler arası mücadeleler doğurmuş ve 96 Taneri, a.g.e., s. 73. 97 Turan, a.g.e., s. 140. 98 Uca, a.g.e., s. 127. 99 Uca, a.g.e., s. 128. 100 Toplu, a.g.e., s. 26. 101 Toplu, a.g.e., s.27. 102 Toplu, a.g.e., s.27. 23 devletin zayıflamasına sebep olmuştur.103 Devlet meseleleri tiginlerin, beylerin katılımıyla toplanan kurultayda görüşülür ve karara bağlanırdı. Kurultayda yapılan müzakerelerden sonra son söz Hakana aitti. Türkler için askerlik çok büyük önem arz etmekteydi. Askerlik çağına gelen her genç askere alınırdı. Ordu-Millet anlayışının Türk devlet geleneğinde büyük önem arz ettiği görülmektedir.104 Türk kültür ve geleneklerinin genel hatlarıyla şekillenmesi Büyük Hun Devleti döneminden başlayıp M.S. 9. yüzyıla kadar sürmüştür. İslam öncesi Türklerde Göktanrı inancı egemendi. Türkler diğer uygarlıklardaki gibi güneş, ay veya yıldızları tanrı olarak benimsememişler, tanrıyı gök ile sembolize etmişlerdir. Orta Asya kökenli olan ve temeli Göktanrı inancına dayanan pek çok gelenek Türk dünyasında halen daha yaşatılmaktadır. Öyle ki, düğünlerde havaya ateş açmanın önceden ok atmak şeklinde uygulandığı bilinmektedir. Yağmur duasında “Yada taşı” kullanmak, uğur getirmesi için ağaçlara bez bağlamak Orta Asya’dan beri süregelen geleneklerdir.105 Yine aynı şekilde düğünlerde para saçmak da bu geleneklerin devamı niteliğindedir. Eski düğünlerde darı saçılırdı ve zamanla bunun yerini para almıştır. “Darısı başımıza” deyimi de buradan gelmektedir. Bayramda kurban edilecek hayvanın süslenmesi geleneği de Orta Asya’ya kadar uzanmaktadır.106 Türkler İslamiyeti benimsemeleri ile birlikte geleneklerini sürdürmeye de devam etmişlerdir. Türk ve İslam medeniyetleri arasında bir takım kültür alışverişinde bulunulmuş ve bu iki medeniyet birbirini şekillendirmiştir. İslam medeniyeti Türk kültürünün içine başta cami ve medrese olmak üzere mimari materyaller eklemiştir. Türkler bunu Orta Asya’dan gelen anlayışla ince, uzun, silindirik minareler ekleyerek geliştirmişlerdir.107 Dil konusunda Türk devletlerinde saray ve halk dili Türkçe olmakla birlikte bilim dili Arapça, edebiyat dili Farsça olmuştur. Bunda Orta Doğuda Arapçanın batıdaki Latinceye eşdeğer konumda bilim alanında kendini kabul ettirmesinin önemi büyüktür.108 Türkler İslam dünyasını birçok açıdan etkilemişlerdir. Bunlardan en önemlisi de şüphesiz askeri alanda olmuştur. Türklerden oluşan askeri birlikler Abbasi halifesine pek çok zafer kazandırmışlardır. Arap topraklarına köle olarak geldikleri halde askeri becerileri sayesinde hükümdarlığa kadar uzanan Türk komutanlar olmuştur. Memlük devleti bu konuda bir örnektir.109 103 Toplu, a.g.e., s. 28. 104 Toplu, a.g.e., s. 28. 105 Taneri, a.g.e., s. 41. 106 Taneri, a.g.e., s. 42. 107 Taneri, a.g.e., s. 43. 108 Taneri, a.g.e., s. 44. 109 Taneri, a.g.e., s. 75-76. 24 İslamiyet ile birlikte Türkler milli kimliklerini kaybetmemişlerdir. Kaşgarlı Mahmut Divan-ı Lügat-it Türk adlı eserinde Türk dilinin üstünlüklerinden bahsetmiştir. Yusuf Has Hacip Kutadgu Bilig eseriyle Türkçülüğü sürdürmüştür.110 Dil ve edebiyat alanında yazdığı eserlerle Türk milliyetçiliğinin ilk büyük simalarından biri olan Kaşgarlı Mahmut Türk illerinin pek çoğunu dolaşmış ve oraların adetlerini, gelenek ve göreneklerini incelemiştir.111 Kaşgarlı Mahmut Türk milletinin yalnızca askeri alanda değil dil ve edebiyat, bilim, kültür ve medeniyet alanında da diğer milletlerden üstün olduğunu meydana çıkarmak amacıyla çalışmalar yapmıştır. Türk illerinde gezip görerek edindiği kanaatleriyle çalışmalarını oluşturmuştur.112 Kaşgarlı Mahmut Divan-ı Lügati-it Türk’ün önsözünde şöyle söylemektedir: “Tanrının devleti güneşini Türk burçlarından doğurmuş olduğunu ve Türklerin ülkeleri üzerinde göklerin bütün dairelerini döndürmüş bulunduğunu gördüm. Tanrı onlara Türk adını verdi. Yeryüzüne hakim kıldı. Cihan imparatorları Türk ırkından çıktı. Dünya milletlerinin yuları Türklerin eline verildi. Türkler tanrı tarafından bütün kavimlere üstün kılındı. Haktan ayrılmayan Türkler tanrı tarafından hak üzere kuvvetlendirildi. Türkler ile beraber olan milletler bile aziz oldu. Böyle kavimler Türkler tarafından her arzularına eriştirildi. Türkler himayelerine aldıkları kavimleri düşmanların şerrinden korudu. Cihan hakimi olan Türklere herkes muhtaçtır. Onlara derdini dinletebilmek için de Türkçe öğrenmek lazımdır.”113 Türk devlet anlayışı Selçuklularla birlikte İslami bir boyut kazanmıştır. Selçuklularda resmi dil Farsça, bilim dili Arapça, ordu ve hanedan dili Türkçe olmuştur. Selçukluların içinde birçok milleti barındıran geniş sınırlarının ve beynelmilel yapısının da bunda etkisi vardır. Böylece Selçuklularla birlikte Türklük ülküsünün yerini İslam ülküsü almıştır. Öyle ki Selçuklulardan Tanzimat dönemine kadar Türk milletinin maneviyatını İslam ülküsü doldurmuştur.114 Türkiye Selçuklularında, Büyük Selçukluların aksine merkezi bir yönetim anlayışı benimsenmişti. Bu anlayış Anadolu’nun ebediyen yurt kılınmak istendiğinin göstergesidir. Vilayetlerin başına eyalet beyleri yerine devlete bağlı subaşılar atanmıştır. Bu durum 1243 Kösedağ Savaşı ile Moğol işgaline kadar sürmüştür. Moğol işgali ile birlikte devlet yeniden eyaletlere bölünmüştür.115 Selçuklular ile birlikte devlet politikası artık milli değil İslami bir yapı kazanmıştı ancak Türklük fikriyatının yine de Türkler arasında kaybolduğu söylenemez. Anadolu’nun Moğol işgali altında 110 Uca, a.g.e., s.129. 111 Taneri, a.g.e., s. 80. 112 Taneri, a.g.e., s. 81-82. 113 Toplu, a.g.e., s. 24-25. 114 Toplu, a.g.e., s.31-32. 115 Toplu, a.g.e., s. 35. 25 bulunduğu yıllarda Karamanoğlu Mehmet Bey 1275 yılında ordusu ile Konya’yı kurtararak şehrin yönetimine Türkleri atamış, Arapça ve Farsçayı yasaklayarak Türk dilini milli devlet dili haline getirmişti.116 Osmanoğullarının öncülüğünde Anadolu’daki eyaletlerin de birleşmesiyle 600 yıl sürecek olan büyük Türk imparatorluğu 1299 yılında kurulmuştur. Osmanlı devleti beylikten imparatorluğa doğru geçiş süresince pek çok dönüşüm geçirmiştir. Osmanlılarda diğer Türk-İslam devletlerinde olduğu gibi saray ve ordu dili Türkçe, bilim dili Arapça, edebiyat dili Farsça idi. Millet kavramında Osmanlı için din büyük önem ifade etmekteydi.117 Osmanlı devletinde Divan, devlet işlerinin karara bağlandığı yerin adı idi. Burada şehzadeler, paşalar ve devlet görevlileri temsil olunurdu. Son söz hakkı padişahta idi. Şehzadelerin sancaklara gönderilmesi geleneği Osmanlıda da uygulanmaktaydı. Osmanlı devlet anlayışının bu açıdan Orta Asya geleneklerinin bir devamı niteliğinde olduğu görülmektedir.118 Osmanlıda geleneklerin ve Türk milletinin kökenini içeren Orta Asya Türk tarihi ve Türklerin kökenine dair çalışmalar da yapılmıştır. Farsçadan çevrilen Reşid el din tarihi ve kimi başka eserlerde İslam öncesi Türk tarihi incelenmiş ve hatta Osmanlı hanedanının kökeninin Oğuz Hana kadar dayandığından bahsedilmiştir.119 2.2. TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİ OLUŞTURAN SİYASAL ORTAM Osmanlı Devleti Yavuz Sultan Selimle birlikte hilafetin Osmanlıya geçişine kadar örf ve adetlerle birlikte dini kuralları da bünyesinde barındıran bir devletti. Yavuz dönemi ile birlikte devlet tıpkı Selçuklularda olduğu gibi Beynelmilel devlet vasfını kazanmıştır. Türk sözcüğünün bu dönemden itibaren geri planda kaldığı görülmektedir. Devlet 18. yüzyıl itibariyle toprak kaybetmeye başlayınca Osmanlı aydınları bir takım arayışlar içine girdiler ve yüzlerini batıya dönerek ıslahatlar yapmaya başladılar. Fransız İhtilalinin getirdiği milliyetçilik, hürriyet ve eşitlik fikirlerinin Osmanlıda yayılması ile birlikte imparatorluktan kopmalar başlamış ve bu kopmalara tepki olarak Türk Milliyetçiliği uyanmaya başlamıştır.120 1808 yılına gelindiğinde Alemdar Mustafa Paşa’nın ve merkez adına hareket eden üst düzey devlet adamlarının girişimiyle padişah ve ayanlar arasında tarihimizdeki ilk anayasal belge olarak kabul edilen Sened-i İttifak imzalanmıştır. Bu belge ile ayanların padişaha sadakati amaçlanmış ve ayanlara, padişaha karşı 116 Uca, a.g.e., s. 130. 117 Toplu, a.g.e., s. 36. 118 Toplu, a.g.e., s.37. 119 Turan, a.g.e., s. 140. 120 Uca, a.g.e., s. 127. 26 ayaklananları cezalandırma, vergilerin toplanmasında merkeze yardımcı olma, kendi bölgelerinde asayişi sağlama ve vergilerin halka ezici bir şekilde yansıtılmamasına dikkat etme sorumlulukları yüklenmiştir. Bu sözleşme ile padişah 2. Mahmut ayanların varlığını tanımış bulunuyor ve iki tarafa da sorumluluklar yükleniyordu.121 Aynı zamanda Tanzimat Fermanı olarak da bilinen Gülhane Hatt-ı Hümayunu 3 Kasım 1839’da halkın ve yabancı temsilcilerin önünde okunarak ilan edilmiştir. Padişahın tek taraflı iradesiyle ilan olunan bu ferman ile Osmanlı tabiiyetindeki milletlere bir takım hak ve özgürlükler tanınmıştır. Açık yargılama usulü getirilmiş, idarenin keyfi işlemler yapmayacağı garanti edilmiştir. Ayrıca suç ve cezanın şahsiliği ilkesi kabul edilmiş ve mülkiyet güvenliği, müsadere yasağı, can ve mal güvenliği, vergilerin herkesten maddi gücüne göre alınması, vergi ve askerlik gibi konularda yeniden düzenlemelere gidilmiştir. Bu haklardan din ve milliyet ayrımı olmaksızın Osmanlı uyruğundaki herkesin yararlanabileceği vurgulanmış ve Tanzimat Fermanının açıklanması için çıkarılan ek fermanda “Vezirden çobana kadar herkes eşittir” denilerek vatandaşlık kavramı ön plana çıkarılmıştır. Osmanlı Devletinin gerçek anlamda ilk anayasal belgesi olan Tanzimat Fermanı geleneksel İslam anlayışından kopuş, teokratik devlet görünümünden uzaklaşma ve laikleşme yolundaki gelişmelerin başlangıcıdır. Tanzimat ile birlikte yasalar artık sadece yönetilenleri değil, o yasaları çıkartanları da bağlayacak duruma gelmiştir.122 Tanzimat döneminde Osmanlıcılık fikriyatının ortaya çıkışı ile o döneme kadar hanedana ait olan bu tabir, devleti bir arada tutabilmenin yolu olarak görülmeye başlanmıştır. Bu dönemde Bab-ı Ali’de ağır sanatlı, Farsça ve Arapça karşımı bir dil kullanılmaya başlanmış ve Türkçe bu kesim tarafından küçümsenir olmuştur.123 1865 yılında Genç Osmanlılar Cemiyetinin kurulması ile bu cemiyetin mensupları devletin dış borçları, kapitülasyonları ve Tanzimat döneminin liberal uygulamalarını eleştirmeye başladılar. Bu grubun önde gelenlerinden Namık Kemal vatan kavramını ortak dil, ortak çıkar ve düşünceler bütünü olarak tanımladı. Namık Kemal’e göre vatanı sevmemizin nedeni onun bir parçası olmamızdır. Eğer vatan sevgisi biterse orası yabancı güçlerin işgaline uğrayabilirdi. Namık Kemal’in yazdığı “Vatan Yahut Silistre” adlı oyun o dönem insanlarının vatanseverlik duygularını şahlandırdı. Oyundaki bir karakterin “Vatanını sevmeyen, Allahını sevemez” sözü Namık Kemal’in vatan kavramına atfettiği önemi ifade etmektedir.124 121 Selin Esen ve Bülent Yücel, Türk Anayasa Hukuku, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2016, s. 3-4. 122 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 4. 123 Toplu, a.g.e., s. 37. 124 Çağla Gül Yesevi, “Türk Milliyetçiliğinin Evrimi”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2012, Cilt: 4, Sayı:2, 75-85, s. 77-79. 27 Kültürel Milliyetçilik kapsamında Mustafa Reşit Paşa’nın yazı dilinin sadeleştirilmesi çalışmaları, Batıdaki Türkoloji çalışmalarıyla birlikte diğer alanlardaki Türkçülük fikirlerini de etkiledi. İbrahim Şinasi’nin sade Türkçe ile mısralar yazması, Ziya Paşa’nın Türk şiirini halk edebiyatında aramak gerektiğini belirtmesi, Ahmet Vefik Paşa’nın Türkçe’nin zenginliklerini belirtmesi ve nihayet Ali Suavi’nin yayınlarında Türkçülüğü işlemesi, Namık Kemal’in işlediği vatanperverlik teması edebiyat ve basında Türkçülüğün yansımalarını göstermektedir.125 Sait Bey’in o dönemde yazdığı şu şiir bu açıdan bir yeniliktir: “Arapça isteyen Urban’a gitsin, Acemce isteyen İran’a gitsin, Frengiler Frengistan’a gitsin, Biz ki Türk’üz Bize Türk-i gerekir.”126 Hristiyan unsurların imparatorluktan kopmaya başlaması 2. Abdülhamit döneminde İslamcılığın resmi devlet politikası haline gelmesine yol açmıştır. Buna rağmen bu dönemde de edebiyat, tarih ve basında Türklük ve Türkçülük tartışılmaya devam etmiştir. 1876 Anayasasında devletin dilinin Türkçe olduğu kabul edilmiştir.127 İsmail Gaspıralı Kırım’ın Bahçesaray kentinde çıkardığı Tercüman gazetesi ile kültür Türkçülüğüne katkıda bulunurken “dilde, fikirde, işte birlik” sloganı ile Rusya Müslümanlarının ve Türklerin birleşmesi fikrini düşünüyordu. Ona göre İslami bağlar bu uğurda bir harç olabilirdi.128 Osmanlıda ırka dayalı milliyetçilik takip etmek imparatorluğun devamlılığı açısından riskli görüldüğünden İkinci Meşrutiyete kadar Türkçülük siyasi bir akım olarak karşımıza çıkmamıştır ancak İkinci Meşrutiyet öncesinde dil, tarih, edebiyat ve kültürde milliyet olgusunun temelleri atılmıştır. 129 Yusuf Akçura yayımladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” isimli makalesi ile Türkçülüğün siyasi programını ortaya koymuş ve Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük politikalarından hangilerinin faydalı olacağını tartışmıştır.130 Ziya Gökalp İslamcılık, Batıcılık ve Milliyetçilik fikirlerini sentezlemiştir. Onun milliyetçiliği daha çok kültüre dayanmaktadır. Gökalp’te millet, bireyden üstündür. Bununla birlikte kültürel birlik etnik birlikten daha önemlidir. Gökalp’e göre Millet aynı dili konuşan aynı kültürü ve dini paylaşan insan topluluğudur.131 125 Uca, a.g.e., s. 127. 126 Uca, a.g.e., s. 135. 127 Uca, a.g.e., s. 136. 128 Uca, a.g.e., s. 137. 129 Uca, a.g.e., s. 138. 130 Uca, a.g.e., s. 139. 131 Yesevi, a.g.e., s. 80. 28 Sultan Abdülmecid döneminde dış baskıların neticesinde Hariciye Nazırı Ali Paşa ile İngiltere, Fransa ve Avusturya elçileri arasında oluşturulan Islahat Fermanı ile din ve mezhep ayrımı yapılmadan herkesin can, mal, ırz ve namusu devlet güvencesine alınmıştır. İşkence ve eziyet yasaklanmış ve vergilendirmede bir takım değişikliklere gidilmiştir. Müslüman olmayan topluluklara kendilerini yönetmek için cemaat meclisleri oluşturma, ibadethane, hastane ve okul açabilme hakkı tanınmıştır. Gayrimüslimlere verilen haklar genişletilmiş eyalet meclislerine, memurluklara, askeri ve mülki okullara girebilmelerinin önü açılmıştır.132 Uzun yıllar Avrupa karşısında üstünlüğünü muhafaza eden Osmanlı İmparatorluğu 19. Yüzyıldan itibaren Avrupalı devletlerin gerisinde kaldığını kabullenmiş ve batı ile ilişkilerin artık Osmanlı Devleti aleyhine değiştiğinin farkına varmıştı. Osmanlı Devleti eski dönemlerindeki gibi fetihler yapamadığı gibi toprak kayıpları yaşıyor, isyanlar ve ekonomik sıkıntılarla uğraşıyordu. Başlarda devlet adamları bir takım ıslahatlar yapmayı yeterli görmüşlerse de bunlar daha çok Avrupalı devletleri memnun etmeye ve Osmanlının içişlerine karışılmasını engellemeye dönük adımlar olarak kalmıştır.133 Askeri mağlubiyetler ve ekonomik sıkıntılar 3. Selimin Nizam-ı Cedid ıslahatı, 2. Mahmud’un reformları, Tanzimat hareketi gibi ıslahatlar silsilesini getirmişti. Tüm bu adımlar, batılılaşma, çağdaşlaşma ve hukuk devletine giden sürecin adımları olarak siyasi tarihimizde yerini almıştır.134 Tüm bu yapılan ıslahatlara rağmen askeri, ekonomik ve toplumsal krizler derinleşerek devam ediyordu. 1839 askeri iflastan sonra Osmanlı Devleti bağımsız bir devletten ziyade yarı sömürge bir görünüm sergilemekteydi. Avrupalı devletler ise Osmanlının bu durumundan faydalanıp daha çok imtiyaz kazanma amacıyla hareket etmekteydiler.135 Tanzimat siyasetinin otoriter yapısını eleştirerek liberal fikirlerden hareketle Genç Osmanlılar hareketini oluşturacak olan İbrahim Şinasi, Ziya Paşa, Namık Kemal ve Ali Süavi gibi isimler topluma aidiyet duygusunu kazandırmak ve devlete sadakati bu yolla sağlamak amacıyla bir araya geldiler. Genç Osmanlılarla birlikte Müslüman Osmanlı toplumu ilk defa liberal değerler ve milliyetçilik ile tanışıyordu. Müslümanlar tarafından kolayca benimsenmesi için bu fikirler İslamla uzlaştırılmaya çalışılıyordu.136 132 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 4-5. 133 Orhan Örs, “Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2013, Sayı: 51, 679-716, s. 680. 134 Orhan Örs, a.g.e., s. 681. 135 Orhan Örs, a.g.e., s. 682. 136 Orhan Örs, a.g.e., s. 682. 29 Yeni Osmanlılar hareketi batılı anlamda Osmanlıdaki ilk özgürlük hareketidir. Sisteme karşı eleştirilerini ve fikirlerini Osmanlı için o dönemde yeni kabul edilen gazetecilik ile yaymayı ve kamuoyunu bu şekilde bilgilendirmeyi amaçlamışlardı.137 Genç Osmanlıların siyasi tarih açısından bakıldığında 1876 Meşrutiyetinin ilanına giden yolda büyük rol oynadıkları söylenebilir. Vatan kavramı ve milliyetçilik özelinde Namık Kemal’in eserlerinin etkisi büyük olmuştur. Vatan Yahut Silistre oyunu yeni neslin fikirsel altyapısını hazırlamıştır. Askeri okullarda, liseler ve üniversitelerde milliyetçi ve istibdat karşıtı fikirlerin ve hareketlerin yükselmesi bu hareketin eseridir. Sonraki nesillere zayıflayan imparatorluğun tasfiyesi yerine imparatorluğu yeniden canlandırmanın modernleşme vasıtasıyla olacağının batı karşısında yükselişin bu şekilde sağlanacağı aktarılmıştır. Abdülaziz döneminde Genç Türkler siyasi çalışmalarını gazete çıkarmak, posta şirketleri vasıtası ile yayınlarını okuyucularına ulaştırmak şeklinde yürütmüşlerdir.138 Ekonomik ve toplumsal başarısızlıklara Tanzimat ile bir çözüm bulunamaması, Mithat Paşa, Avni Paşa ve Süleyman Paşa öncülüğündeki grubu yeni arayışlara yönlendirmiştir. Osmanlı Devletinde iç karışıklıkların yanında dış müdahaleler ve 1871 sonrası iyice artan baskıcı rejim meşrutiyetçi düşünceleri cesaretlendirmiş ve Sultan Abdülaziz tahttan indirilmiştir.139 Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinin ertesinde 5. Murat tahtta çıkmış ancak rahatsızlığından ötürü bir süre sonra yerine meşrutiyeti ilan edeceğine söz veren 2. Abdülhamit çıkmıştır. Abdülhamit bir anayasa hazırlatıp bir parlamento oluşturacağını garanti etmişti. 7 Ekim 1876’da padişah bu amaçların gerçekleştirilmesi için bir komisyon kurulmasını istemiş, Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın da dahil olduğu bu komisyonun çalışmaları sonrasında 23 Aralık 1876’da Meşrutiyet ilan edilmiştir.140 Bu komisyon tarafından hazırlanan Kanun-u Esasi padişahın kendi isteğiyle kendi iktidarını sınırladığı bir ferman anayasadır. Osmanlı Devleti açısından en önemli özelliği bu anayasayla ilk defa bir parlamentonun kuruluyor oluşudur. Meclis-i Umumi isimli bu parlamento üyelerini padişahın atadığı Heyet-i ayan ve halk tarafından seçimle oluşturulan Heyet-i Mebusan olmak üzere iki kanada ayrılmaktadır.141 Kanun-u Esasi’nin bu ilk halinde padişahın yetkileri oldukça geniş tutulmuştur. Öncelikle yürütme organının başında padişah bulunmaktadır ve Meclis-i Vükela’yı (Bakanlar Kurulu), sadrazam, Şeyhülislam ve Nazırlar olmak üzere padişah göreve getirmektedir. Ayrıca Meclis-i Vükela’da alınan kararlar padişahın onayına tabii 137 Orhan Örs, a.g.e., s. 683. 138 Orhan Örs, a.g.e., s. 685. 139 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 5. 140 Orhan Örs, a.g.e., s. 685-686. 141 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 5. 30 tutulmuştur. Parlamenter sistemde bulunan hükümeti denetleme sistemi Meclis-i Vükela’ya verilmediği gibi vekiller parlamentoya değil, padişaha karşı sorumlu tutulmuştur. Tüm bunlar Birinci Meşrutiyeti görünürde meşrutiyet gibi gösterse de Osmanlı Devleti açısından anayasal monarşi yolunda önemli bir adım olmuştur.142 İki meclisli meşruti monarşi biçiminde teşkil edilen bu sistemde parlamento zamanla yürütme üzerinde de etkinlik kurmayı ve bu şekilde padişahın yetkilerini daha da kısıtlamayı öngörüyordu. Ancak bu dönemde Ruslarla girilen savaşın yarattığı olumsuz koşulları öne süren Abdülhamit parlamentoyu kapattığını ve anayasayı askıya aldığını ilan etti. Böylece Birinci Meşrutiyet 13 Şubat 1878’de sona erdi. Bu tarihten sonra İkinci Meşrutiyetin ilanına kadar otuz yıl boyunca sürecek olan istibdat dönemi başlamıştır.143 Anayasanın askıya alınmasına ilk örgütlü tepki Genç Osmanlılardan geldi. Genç Osmanlıların önemli isimlerinden biri olan Ali Suavi’nin önderliğinde bir grup 5. Murat’ı yeniden tahta geçirmek için harekete geçti ancak Çırağan Sarayında yaşanan baskın esnasında Ali Suavi hayatını kaybetti ve tarihe Çırağan Olayı olarak geçen bu hadise Genç Osmanlılar açısından başarısızlıkla sonuçlandı. Bu olaydan sonra örgütlü siyasal muhalefet bir süreliğine susturulmuş oldu. Ancak yeni nesillerin yetiştirildiği meslek okulları, tıbbiye, harbiye ve mülkiye gibi okullarda öğrenciler Genç Osmanlıların vatan, hürriyet ve anayasal yönetim ile ilgili fikirlerini okuyarak yetişiyorlardı. Çırağan olayından sonra örgütlü ilk muhalefet de bu okullarda doğmaya başlamıştır.144 2.3. OSMANLI DEVLETİNDE OLUŞAN BAŞLICA FİKİR AKIMLARI 2.3.1. Osmanlıcılık 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti batılı devletler karşısındaki askeri ve teknolojik üstünlüğünü kaybetmeye başlamıştı. Bu gerilemenin bilincinde olan yönetici kesim ve aydınlar gerilemeye son verebilmek için çare arayışlarına giriştiler.145 Fransız İhtilalinin oluşturduğu milliyetçilik dalgasının Osmanlıya Sırp ve Yunan isyanları şeklinde yansımaları Osmanlı devlet adamları arasında Osmanlılık üst kimliğinde birleşmek suretiyle bir millet anlayışı oluşturmak fikrini doğurmuştur. Osmanlı Devleti bünyesinde çeşitli etnik ve dini toplulukları barındırmaktaydı. Bu 142 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 6. 143 Orhan Örs, a.g.e., s. 686. 144 Orhan Örs, a.g.e., s. 687. 145 Fuat Uçar, “Türk Düşüncesinde Osmanlıcılık Fikrinin Ortaya Çıkışı ve Türk Siyasal Hayatına Etkileri”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 2018, Cilt: 10, Sayı: 18, 81-108, s. 83. 31 yönden baktığımızda Osmanlıcılık, imparatorluk içerisindeki farklı ulusları bir arada tutmak ve devletin devamlılığını sağlamak açısından gerekli görülüyordu.146 Osmanlıcılık din ve soy farkına bakmaksızın Osmanlıda yaşayan tüm unsurları birbirine karıştırmak, eşit haklar ve özgürlükler tanıyarak vatandaşlık temelinde bir milli benlik oluşturma gayretini taşımaktaydı. Bu yönüyle bakıldığında Amerikan milletine benzer bir yapılanma ve millet sistemi öngörülmüştür.147 Osmanlıcılık Politikası ile padişahın tebaası din, dil, ırk farkı gözetmeksizin, tüm idari, dini ve hukuki haklardan eşit faydalanacaktı. Türk, Arap, Ermeni, Yahudi fark etmeksizin Osmanlı kimliğinde birleşilecek ve böylece Ayrılıkçı Milliyetçi eğilimlerin etkisi sınırlandırılacaktı. Bunu sağlamak amacıyla da bir Osmanlı Milleti meydana getirmek amaçlanıyordu.148 Namık Kemal, Osmanlıyı oluşturan her grubun ayrı bir milleti olamayacağını bu yüzden hepsinin Osmanlıya bağlanması gerektiğini belirtmiştir. Bu yönüyle Osmanlı birliği temelinde bir milliyetçilik geliştirmeye çalıştığı anlaşılmaktadır.149 Yusuf Akçura Osmanlıcılık fikrinin devlet açısından yaralı olabileceği gibi aynı zamanda olumsuz etkileri olabileceğinden de bahsetmiştir. Nitekim Akçura, Osmanlı Devletinin kurucu unsuru olan Türklerin eriyip gideceği ve egemenliğin Arap çoğunluğa geçebileceği endişesini taşımaktaydı.150 Osmanlıcılığın kökleri bir takım ıslahatların yapıldığı III. Selim ve II. Mahmut dönemlerine kadar uzatılabilir. Bu yenilikler kapsamında merkeziyetçi yapının güçlendirilmesi Osmanlılık kimliğinde değişikliklere yol açmıştı. II. Mahmut’un bürokrasiyi merkezileştirmesi yöneten-yönetilen arasındaki ortak özelliğin Osmanlılık kavramı olduğu anlayışını ön plana çıkarmıştır. Merkeziyetçi yapıyı oluşturmak etnik ve dini temelleri bir kenara bırakarak siyasi yapıya bağlı modern bir devlet anlayışıyla mümkün olabilirdi.151 Yunanistan’ın 1829’da bağımsızlığını ilan etmesiyle devlet güç kullanarak isyanları durduramayacağını anlamış oldu. Bu sebeple II. Mahmut Osmanlı Milleti oluşturmanın gerekli olduğuna kanaat getirdi ve bu doğrultuda uygulamalar ortaya koydu.152 II. Mahmut döneminde Hristiyanların kilise yapmalarının önündeki engeller 146 Mehmet Kaan Çelen, “Bir Kimlik Siyaseti Olarak Osmanlıcılık”, Türk Yurdu Dergisi, 2013, Cilt: 33, Sayı: 308, 88-91, s. 88. 147 Uçar, a.g.e., s. 87. 148 Şerif Demir, “Tanzimat Döneminde Bir Devlet Politikası Olarak Osmanlıcılık”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2011, Sayı: 29, 331-348, s. 335. 149 Uçar, a.g.e., s. 89. 150 Uçar, a.g.e., s. 87. 151 Uçar, a.g.e., s. 89. 152 Demir, a.g.e., s. 336. 32 kaldırıldı ve yapılan kiliselere maddi yardımlar sağlandı. Böylece padişah gayrimüslim halkı Müslümanlardan ayırmadığını göstermiş oluyordu.153 II. Mahmut ile fikren oluşan Osmanlıcılık, Tanzimat Fermanı ve Gülhane Hattı Hümayunu ile birlikte Genç Osmanlılar tarafından tam anlamıyla karakterize edilmiştir. Ayrılıkçı Milliyetçilik hareketlerinin yaygın olduğu balkanlardaki Osmanlı tebaasının devletten kopmasını engellemek amacıyla gayrimüslimlere yönelik bir takım ıslahatlar yapılmıştır. Tanzimat fermanı ile hangi dinden ve milletten olursa olsun tüm Osmanlı yurttaşlarının onuru ve mülkü güvence altına alınmaktaydı. Böylece tüm Osmanlı yurttaşları padişahın gözünde eşit bir yerde konumlandırılmaktaydı.154 1839 Tanzimat Fermanıyla Müslüman ve gayrimüslim tebaaya eşit haklar ve yükümlülükler getirilmişti. Fermanın özünde Osmanlı vatanperverliği anlayışı dikkat çekmektedir.155 Osmanlıcılık ruhunu benimsemiş memurlar yetiştirmek amacıyla eğitim konusunda birçok yenilik yapılmıştır. Etnisite ve din ayrımı gözetmeksizin eğitim verecek kuruluşların temelleri atılmıştır. II. Mahmut döneminde ilk kez devletin yurtdışına gönderdiği öğrencilerde etnik ve dini farklılıklar yerine liyakat göz önüne alınmaya başlandı.156 1856 yılında Ali ve Fuad paşaların hazırlamış olduğu ve Sultan Abdülmecid tarafından yayınlanan Islahat Fermanı ile Osmanlıcılık resmiyet kazanmış bulunuyordu.157 Bu ferman ile gayrimüslimlere hakaret ve küçük düşürücü söylemlerin yasaklanması da söz konusu olmuştu. Müslüman ahali arasında gavura gavur denmemesi şeklinde algılanan bu ferman ile gayrimüslimler, Müslüman tebaa ile birlikte eşit vatandaş statüsü kazanmış oldular.158 Islahat Fermanı ile dini faaliyetler devlet güvencesi altına alındı, gayrimüslimlere yönelik sınırlamalar da kaldırıldı. Vergi ve askerlik konusunda eşitlik sağlamaya yönelik düzenlemelerle gayrimüslimlerin sosyal ve siyasal alanda haklarının genişletilmesi amacı gerçekleştirilmiş oldu.159 Abdülmecid döneminde fen ve sanat okullarının kurulması eğitim alanında çağdaşlaşma çalışmalarının ilk örneklerindendir. Böylece eğitim ulemadan alınarak laik eğitimin temelleri atılmıştır. Bu durum Müslüman ve gayrimüslim tebaa arasında eğitim birliğinin de gerçekleştirilmesi hedefini sağlamak amacını taşımaktadır. Tüm bunlar Osmanlıcılık fikriyatı doğrultusunda eğitim alanında atılan adımları oluşturmaktadır.160 153 Demir, a.g.e., s. 336-337. 154 Uçar, a.g.e., s. 90-91. 155 Demir, a.g.e., s. 336. 156 Demir, a.g.e., s. 338. 157 Demir, a.g.e., s. 339. 158 Uçar, a.g.e., s. 90-91. 159 Demir, a.g.e., s. 339-340. 160 Demir, a.g.e., s. 338. 33 Sultan Abdülaziz 1869 yılında Şura-i Devlet’in açılışında yayınladığı hattı hümayunla tüm Osmanlı tebaasının aynı vatanın çocukları olduğunu vurgulamış ve Şura-i Devletin üyeliklerinin bir kısmını gayrimüslimlerden atamıştır.161 Ortak vatan etrafında birleşme amacı doğrultusunda Sultan Abdülaziz’in 1869 da yayınladığı Tabiiyet-i Osmaniye kanunnamesi önemlidir. Bu kanun din ayrımı yapılmaksızın tüm tebaayı kapsamakta ve dini anlayışlı uyrukluk bağını reddederek batı hukukundaki kanunları baz alarak bir vatandaşlık anlayışı geliştirmiştir. Bu kanun aynı zamanda Osmanlıda ümmetten millete geçiş konusunda önemli bir adım olarak kabul edilmektedir.162 Kendilerini Yeni Osmanlılar olarak niteleyen aydınlar Fransız İhtilalinin etkisiyle ortaya çıkan Meşrutiyet ve Cumhuriyet gibi yönetim şekillerinin Osmanlıda da oluşturulması amacıyla İttihad-ı Osmani isimli bir cemiyet kurdular. 1889’da kurulan bu cemiyetin de esas gayesi Osmanlıdaki Ayrılıkçı Milliyetçi hareketlere bir son vererek devletin bütünlüğünü sağlamak idi.163 Yeni Osmanlıların İttihad-ı Osmani Cemiyeti vasıtasıyla gerçekleştirmeye çalıştığı siyasal reformlar Osmanlıda entelektüel bir ilgi uyandırmış ve hatta Osmanlı liberalleri arasında dahi taraftar bulmuştur. Bununla beraber Müslüman tebaa üzerinde bir takım olumsuz etkileri de olmuştur. Nitekim Millet-i Hakime sıfatındaki Müslümanların Millet-i Mahkume durumundaki gayrimüslimlerle eşit konumlandırılması tebaada ve Müslüman bürokrasi içerisinde bölünmelere yol açmıştır.164 Mithat Paşa’nın öncülük ettiği ve Sultan Abdülhamit’in yürürlüğe koyduğu Kanun-i Esasi, Osmanlıcılık fikrinin uygulandığı en somut belge niteliği taşımaktadır. Yeni Osmanlıların Meşrutiyet gayesi de Kanun-i Esasi ile gerçekleştirilmiş bulunmaktaydı.165 İttihatçılar ve Jön Türkler Meşrutiyetin sağlayacağı hürriyet ortamının Osmanlı Birliğinin gerçekleşmesinde büyük rol oynayacağını düşünmüşlerdir. Bu nedenle Osmanlıcı fikirleri savunmaktaydılar. Ancak İttihatçıların daha sonraları Osmanlıcılık fikrini bir kenara bırakıp Türkçülük politikasını esas alacaklarını da burada belirtmek gerekir.166 Osmanlıcılık fikriyatını doğuran en temel sebeplerden birisi Fransız ihtilalinin etkisiyle yayılan ve imparatorluklar üzerinde ayrılıkçı etkiler oluşturan milliyetçilik 161 Demir, a.g.e., s. 340. 162 Demir, a.g.e., s. 340-341. 163 Uçar, a.g.e., s. 91. 164 Uçar, a.g.e., s. 93. 165 Uçar, a.g.e., s. 94. 166 Uçar, a.g.e., s. 94. 34 hareketleri ve yabancı devletlerin gayrimüslim tebaayı bağımsızlık konusunda teşvik politikalarıdır.167 Osmanlı üst kimliği oluşturmayı hedefleyen Osmanlıcı aydın ve bürokrat kesimin farklı unsurları bir arada tutma çabalarının yetersiz kalması Osmanlıcılık fikrinin sonunu getirmiştir. Osmanlı kanaat önderlerinden Şerafettin Mağmumi’nin Avrupa’daki Şark ve Türk düşmanlığının karşısında adalet ve eşitlik gibi tüm milletleri kapsayan bir anlayışla durulamayacağını belirtmesi Yusuf Akçura’nın Milliyetlerin Birliği ve Osmanlıcılık idealinin bir aldatmaca olduğunu öne sürmesine de temel hazırlamıştır.168 2.3.2. Batıcılık Batıcılık Osmanlıda yenilik hareketleri ile başlamıştır. II. Meşrutiyet ile birlikte gelişen fikir akımları neticesinde Batıcılık fikri şekillenmiş ve bunun savunucularına Batıcılar denilmeye başlanmıştır.169 Batıcılara göre medeniyet seviyesine erişmek demek sadece bilim ve teknikte ilerlemek değildir. Bunun yanında bireysel değişimlere de yer vermek gerekmektedir. Aksi halde yapılmaya çalışılan yenilik hareketleri yamalı birer reform olmaktan ileri gidemeyecektir.170 Osmanlıda Batıcılık denildiği zaman genellikle İçtihat Dergisi çevresinde kümelenen yazarlar ve Prens Sabahattin öncülüğünde hareket eden Adem-i Merkeziyetçiler anlaşılmaktadır. Batıcılar, oluşturulacak bir elit zümresi ile halkı eğitmek metodu üzerinde ortak kanaate varmışlardır.171 Batıcılar İçtihat Dergisi’nde yaptıkları yayınlarda Osmanlı Devletini kurtarmanın yollarını aramışlar ve devletin içinde bulunduğu durumun sebebini Osmanlının, Müslümanların veya Türklerin batı uygarlığından uzak kalmalarına bağlamışlardır.172 Batı karşısında gerileyen Osmanlının yenileşme hareketleri Batıcılara göre birer taklitten ibarettir. Asıl yapılması gereken ise batının bilim, fikir, estetik ve kültürel olmak üzere tüm ahlaki değerlerini benimsemektir.173 Bu sebeple İçtihat Dergisi “Asyai Kafaların Garplılaştırılması” sloganıya yola koyulmuş ve devletin kurtarılması amacıyla eski düzene ait her türlü oluşumun yerine batılı mentaliteyi yerleştirmeyi düşünmüşlerdir. Bu hedefe ulaşmak için toplumun öncelikle geleneksel değerlerini bir kenara bırakması gerekmektedir. Batıcılara göre 167 Demir, a.g.e., s. 334. 168 Uçar, a.g.e., s. 97-98. 169 Taner Aslan, “Garpçılar ve Garpçılar arasındaki fikir ayrılıkları”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 2006, Cilt: 14, Sayı: 2, 629-636, s. 629. 170 Aslan, a.g.e., s. 630. 171 Necati Aksanyar, “Türk Toplumunda Batıcılık Akımı”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1999, Sayı: 2 229-244, s. 232. 172 Aslan, a.g.e., s. 630. 173 Aslan, a.g.e., s. 630. 35 toplumsal gelişmenin önünde bir engel olan din de ikincil konuma indirgenmelidir. Bunların yanında batıcıların önde gelen isimlerinden olan Prens Sabahattin’e göre geleneksel değerlerden dolayı gelişemeyen özel teşebbüsün de önü açılmalıydı.174 Her alanda batılılaşmayı devlet ve millet için bir zorunluluk olarak gören Batıcılar, kılık kıyafetten, yeme içme şekline, düşünce yapısından kişilerarası ilişkilere ve hukuk sistemine kadar Batılılaşmadıkça hiçbir reform hareketinin netice vermeyeceğini düşünmekteydiler. Öyle ki, padişahın ve şehzadelerinin yaşayış biçimlerinde dahi batılılaşma gereklidir. Buna göre şehzadeler eğitimlerini ordunun içinde almalı, padişahın tek bir hanımı olmalıdır. Bunun yanında halk yerli malı kullanmaya özendirilmeli ve kadınların giyim kuşam biçimlerine karışılmamalıdır. Görücü usulü evlilikler kaldırılmalı, kadınların kendi istedikleri kişilerle evlenmelerinin sağlanması gerekmektedir. Eğitim konusunda ise medreselerin kapatılması ve batı tipi eğitim kurumlarının açılması gerektiğini savunmuşlardır.175 Batıcılık fikirlerinin oluşumunda Abdullah Cevdet ve arkadaşlarının çalışmaları önemlidir. Genellikle Avrupa’daki eserleri çevirerek kültürel anlamda yayınlar yapmışlardır. Abdullah Cevdet dinin İslam toplumlarının geri kalmasında rolü olduğuna inanıyordu. Bununla beraber İslam’ın tüm İslam toplumlarını bir arada tutmaya yarayan bir araç olduğunu da reddetmiyordu. Abdullah Cevdet’in bu konudaki hedefi ise zamanla biyolojik materyalizmin dinin yerini almasıydı. Yaptığı çeviriler ve yazdığı makaleler ile birçok eser meydana getiren Abdullah Cevdet, batının büyük yazarlarını halka okutarak amaçladığı aydınlanmanın Osmanlıda gerçekleşeceğini düşünmekteydi. Bu sebeple halkın eğitilmesi ona göre büyük önem arz etmektedir. Abdullah Cevdet Avrupa’ya ilk gittiğinde yazdığı Fünün ve Felsefe isimli kitabının ilk kısmında Ludwig Büchen’ın Nature et Scence isimli eserinin tercümesini yayınlamıştır. Bu tercümesinde okurlarının dini hassasiyetini de gözeterek İslam alimlerinin sözlerinden materyalizme varmaya çalışmıştır.176 II. Meşrutiyet döneminde Batıcılar II. Abdülhamit’in yönetimine muhalefet içerisinde bulunmuşlardır. Bu dönemde yayın organları İçtihat dergisi ve Osmanlı Gazetesidir. Osmanlı Gazetesi 1897’den itibaren Jön Türklerin Cenevre grubu tarafından çıkarılmaya başlanmıştır. Daha sonraları mali sıkıntılarla karşılaşan Cenevre grubunun bir kısmı Trablusgarp ve Fizan’daki sürgünlerin serbest kalmaları şartıyla muhalefeti bırakıp devlet memurluğuna girmişlerdir. Osmanlı Gazetesi ise 1904 yılında yayın hayatına son vermiştir.177 174 Aslan, a.g.e., s. 630-631. 175 Aslan, a.g.e., s. 631. 176 Aksanyar, a.g.e., s. 234-235. 177 Aksanyar, a.g.e., s. 233-234. 36 2.3.3. İslamcılık İslamcılık II. Meşrutiyetin en yaygın fikri akımlarından birisidir. İslamcılık fikri gücünü esasen İslam’a bağlılıktan almaktadır. Şöyle ki; padişahın aynı zamanda halife oluşu, şeyhülislamın siyasi organlara yetki veren bir konumda bulunması İslamcılık fikriyatının kudretini arttırmıştır. Bununla beraber ilmiye sınıfının eğitim öğretim kurumlarındaki çalışmaları ve camilerde verilen vaazlar İslamcılığın kolayca genişleyebilmesinin önünü açmıştır.178 İkinci Meşrutiyet dönemi fikir akımlarından İslamcılık tıpkı diğer fikir akımlarında olduğu gibi bir kurtuluş reçetesi gibi kendini göstermiştir. Temelinde İslam’ı toplumsal hayata hakim kılmak, bu sayede batının sömürü düzeninden, esaretten ve hurafelerden İslam Dünyasını korumak, birleştirmek, kalkındırmak ve nihayetinde bu yolla medenileştirmek yatar.179 İslamcılık fikriyatı zannedildiği gibi batılılaşmaya karşı değildir. Batının bilimsel ve teknik üstünlüklerinden faydalanmanın gerekli olduğu ve bunları İslam kültür, medeniyeti ve ahlaki özellikleri ile birleştirmenin Müslümanların yararına olacağı ilkesini benimsemişlerdir. Bunu da hadisler ve peygamberin yaşantısından örneklerle desteklemeye çalışmışlardır. Bunlara ek olarak batının sahip olduğu üstün değerlere İslam dininin zaten sahip olduğunu ancak zamanla unutturulduğunu da ileri sürmüşlerdir.180 İslamcılık fikriyatının başlıca yayın organı Sebilürreşad Dergisi’dir. Bunun yanında Beyanülhak, Mahfel, Liva-i İslam, Metakip ve Medaris isimli dergiler de bu fikriyatın görüşleri doğrultusunda yayınlar yapmışlardır.181 İslamcılara göre; Osmanlı İmparatorluğunda yaşanmakta olan gerilemenin sebebi Müslümanlığa aykırı gidiş ve İslam’ın tam olarak anlaşılamamasına bağlanmaktadır. Prens Sait Halim’e göre İslamlaşmak “…İslam’ın itikat, ahlak, içtimaiyat ve siyaset sistemini daima zaman ve muhitin ihtiyacına en muvafık bir suretle tefsir ve bunlara uymaktır.”182 Sait Halim aynı zamanda; rejimini, sosyal hayatını, adaleti İslami prensiplere göre gerçekleştiren toplumlarda Batıcılık, İngiliz ya da Fransız hayranlığı gibi yanılgıların oluşamayacağını öne sürmüştür.183 İslamcıların üzerinde durdukları en önemli konulardan birisi İslam’ın ilerlemenin önünde engel teşkil edip etmediğidir. Zira İslamcılara karşı geliştirilen tezlerde İslam 178 Tarık Zafer Tunaya, Hürriyetin İlanı, Yenigün Haber Ajansı, İstanbul, 1998,s. 90-92. 179 Ahmet Çetintaş, “II. Meşrutiyet Devri ve İslamcılık Bağlamında Volkan Gazetesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2018, Cilt: 2, Sayı: 56, 311-324, s. 319. 180 Çetintaş, a.g.e., s. 319. 181 Tunaya, a.g.e., Hürriyetin İlanı, s. 92. 182 Tarık Zafer Tunaya, İslamcılık Cereyanı, Yenigün Haber Ajansı Yayınevi, İstanbul, 1998, Cilt: 1, s. 25. 183 Tunaya, a.g.e., İslamcılık Cereyanı, s. 26. 37 memleketlerinin batılı, laik devletlerden her alanda geri kaldığı, İslam’ın değişime karşı direncinin hareketsiz bir toplum yarattığı ileri sürülmüştür. İslamcıların bu iddialara yanıtları gayet net olmuştur. Öyle ki, İslam memleketlerinde bilhassa Osmanlıda İslam’ın doğru şekliyle uygulanmadığını belirtmişlerdir.184 İslamcılar İslam’ın iddia edildiği gibi hareketten yoksun bir toplum yarattığı görüşünü de reddetmişlerdir. İslam’ın ortaya koyduğu toplumsal kurallar, dünya ve devlet işlerinden ayrı düşünülemeyen yapısı ile her alanı düzenleyen yenilikçi bir din olduğunu ileri sürmüşlerdir. Öyle ki bizzat peygamber çalışkan ve faal bir insan örneği olmuştur. İslamcılara göre Avrupalı devletler İslam’ın asırlarca önce belirttiği devlet modeline ancak sahip olabilmişlerdir. Diğer dinler ile karşılaştırıldığında İslam, siyasi, idari ve ahlaki her alanda diğerlerinde üstün konumda bulunmaktadır. Müslümanlığın hürriyet, adalet gibi kavramlara atfettiği önem, halkın reyine müracaat edilmesi usulü gibi sosyal yöntemlere batılı devletlerden çok daha önce başvurulması, istibdat gibi yönetimlere karşı “huruç” prensibinin benimsenmesi, İslam geriliğin sebebidir argümanını boşa çıkarmaktadır. Bunların yanında İslam’ın sadece bireyler ya da zümreler arasında değil tüm devletlerarası sistemde beynelmilel bir barış ortamı sağlayabileceğini bu nedenle İslam’ın gerici değil ilerlemeci ve barışçıl bir din olduğunu belirtmişlerdir.185 İslamcılara göre ilim ve teknikte üstün, doğuyu sömürgeleştirmeye çalışan, bu amaçla misyonerlerini kullanan batı karşısında İslam Dünyası, İslam’dan uzaklaşmış bir durumdadır ve kurtuluş yolları aramaktadır. Adeta bir köleden farksız bir şekilde, dünyanın gidişatına hiçbir etkide bulunamamaktadır. Bu durumda Avrupalıların sistemlerindeki sıkıntıları bünyesinde barındırmayan ve ilerlemeciliğin de önünde engel oluşturmayan İslam kurtuluşun çaresi olarak öne çıkmaktadır.186 II. Abdülhamit döneminde Osmanlı-Rus savaşı ile geniş toprakların kaybedilmesi ve batılı devletlerin sömürgecilik faaliyetlerini hızlandırmaları karşısında Müslümanlar arasında bir dayanışma yaratmak gayesi ile İslamcılık, devlet politikası haline getirilmiştir. Abdülhamit’in bu politikası tüm dünya Müslümanlarını birleştirme hayalinden ziyade Osmanlı hilafetini ayakta tutma hedefi taşımaktaydı.187 Abdülhamit’in İslamcılık politikasını benimsemesinde özellikle imparatorluğun Hristiyan tebaasını kaybetmeye başlamasının rolü büyüktür. Abdülhamit bu yolla en azından Müslüman tebaayı devlete bağlı kılmayı amaçlamıştır. Abdülhamit’in tüm 184 Tunaya, a.g.e., İslamcılık Cereyanı,, s. 26-28. 185 Tunaya, a.g.e., İslamcılık Cereyanı,, s. 28-30. 186 Tunaya, a.g.e., İslamcılık Cereyanı,, s. 31-32. 187 Yusuf Sarınay, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken, İstanbul, 1994, s. 63. 38 İslam devletlerini birleştirmek amaçlı İslamcılık güttüğü tezini bundan tedirgin olan İngiliz, Fransız ve Ruslar ileri sürmüşlerdir.188 Abdülhamit döneminde basına uygulanan sansür ile siyasi konularda yazılması yasak edilmiştir. Bu dönemde gazetelerde tarih, dil, edebiyat ve kültür üzerine yazılıp çizilmiştir ki özellikle bu konuların gündeme gelmesinin Türkçülüğün doğuşunda büyük etkileri olmuştur.189 2.3.4. Türkçülük Türkçülük Osmanlı Devletinin dağılma sürecinde ayrılıkçı etnik milliyetçiliğe bir tür tepki olarak doğmuştur. Batıdaki Türkoloji çalışmaları ve kültürel Türkçülük hareketleri ise Türkçülüğün yükselişine zemin hazırlamıştır.190 Osmanlıda Türkçülük hareketlerinin yükselişi dil ve tarih gibi alanlardaki araştırmalar ile başlamıştır. Dil alanında başlatılan sadeleşme hareketi bunların ilk örneklerini teşkil eder. Encümen-i Daniş’e dilde sadeleşme ve Türkçe unsurları geliştirmek amaçlı hazırlattırılan Kavaid-i Osmani bu anlamda bir ilktir. İbrahim Şınasi Tasvir-i Efkar ve Tercüman-ı Ahval gazetelerindeki yazılarında sade bir dil kullanarak, Ziya Paşa ise Hürriyet Gazetesinde yayınladığı “Şiir ve İnşa” makalesinde açıkça Türkçecilik yapmışlardır. Ahmet Vefik Paşa’nın Çağatayca’dan çevirdiği Ebul Gazi Bahadır Han’ın Eşal-i Şecere-i Türk-i eseri ve kendi yayınladığı Lehçe-i Osmani ile Türk dilinin Orta Asya’ya uzanan köklerinden bahsederek bu hareketi bir adım ileri taşımıştır.191 Türkoloji çalışmaları kapsamında Orhun Yazıtlarını çözen Radloff ve Wilhellm Thompson batının kötü, barbar hunlar imajını silmek yönündeki gayretlerinden ötürü Türkçülerin övgüsünü kazanmışlardır. Batıdaki Hun ve Türk antipatisinin İran ve Çin kaynaklarına dayandığını düşünmekteydiler.192 Türkçülüğün uyanmaya başladığı bu ilk dönemlerde daha ziyade ilmi çalışmalar yapılmıştır. Başlangıçta Türkçenin sadeleştirilmesi çabaları milliyetçi bir anlam taşımıyor, dili daha etkin bir haberleşme vasıtası haline getirmeyi amaçlıyordu. Ancak tüm bu çabalar zamanla cahil, kaba ve göçebe anlamında horlayıcı üslupla kullanılan Türk kelimesinin geçmişte gurur duyulacak devletler kurmuş, şanlı bir tarihe sahip millet anlamını kazanmasında etkili olmuştur.193 188 Sarınay, a.g.e., s. 64-65. 189 Sarınay, a.g.e., s. 66. 190 Rıdvan Akın, Osmanlı İmparatorluğunun Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi, DER Yayınevi, İstanbul, 2002, s. 21. 191 Sarınay, a.g.e., s. 68-69. 192 Akın, a.g.e., s. 22. 193 Sarınay, a.g.e., s. 71-72. 39 Ali Suavi Türklerin İslam’a yaptıkları katkılardan bahsetmiştir. Ayrıca Ulüm Gazetesinde yayınladığı “Lisan-ı Hattı Türki” adlı yazısında dilde sadeleşme hareketlerini savunmuştur.194 Ali Suavi, Türkleri hem Osmanlı Devletinin kurucusu hem de Orta Asya halklarını kapsayan bir ırk olarak ele almıştır.195 Osmanlı ve İslam tarihinden esinlenerek yazdığı yazılarıyla Namık Kemal, toplumda vatan ve hürriyet bilincini uyandırmış ve yeni kuşaklara aktarmıştır. Osmanlıcılık fikriyatının bir savunucusu olmasına rağmen Namık Kemal’in eserlerinde vatan, millet ve Türkistan kavramları dikkat çekmektedir. Namık Kemal eserlerinde Türk kelimesini Müslüman ile eş anlamlı kullanmıştır. Buradan da anlaşılacağı üzere Namık Kemal’in millet anlayışı ümmet ile eşdeğerdir.196 Sultan Abdülaziz ve Sultan Abdülhamit dönemlerinde İstanbul’da Encümen-i Daniş ve bunun yanında bir Darülfünun ve askeri okullar kurulmuştur. Tüm bunlar çeşitli fikir akımlarının oluşması için gerekli ortamı meydana getirmişlerdir.197 II. Abdülhamit döneminde Osmanlıcılık ve İslamcılık fikirleri revaçta olmasına karşın Türkçü fikirler aydınlar arasında yayılmaya devam etmiştir. Öyle ki artık dil bir kimlik aracı olarak görülmeye ve Türk tarihinin kendi tarihleri olduğunun bilincine varmışlardır. Orta Asyalıları din ve milliyet bakımından kardeş olarak niteleyen Mehmet Atıf’ın Kaşgar Tarihi, Osmanlıların Türk soyundan geldiğini belirten Ahmet Mithat Efendinin Mufassal Tarih-i Kurun-u Cedide adlı eseri ve bunun yanında Mizancı Murat’ın 1886’da çıkardığı gazetede Türklük bilinci ve milli kültürün korunması ile ilgili yazıları bu geleneği devam ettirmiştir.198 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar Osmanlıda Türk kelimesi bir kimlik göstergesi değildi. Türk, Türkçe konuşan Müslümanları nitelemekteydi. Hatta Türk kelimesi Osmanlı yönetici sınıfı için bir takım olumsuz çağrışımlar yapmaktaydı.199 Osmanlıcılık ve İslamcılık fikirlerinin ön planda olduğu II. Abdülhamit döneminde Türk ırkı ve dili gurur duyulacak bir kavram olarak yeşermeye başlamıştır. Türkler geniş bir kültürel mirasa sahip olduklarını görmüşler ve aydınlar arasında başlayan bu fikirler kitlelere yayılmaya başlamıştır. Osmanlı dışındaki Türkler millettaş olarak görülmeye başlanmış ve tüm bunlar Türk Birliği fikirlerinin oluşmasını sağlamıştır. Ayrıca Anadolu için Türk vatanı kavramı kullanılmış ve böylece Türk kavramında ve Türk dilinde köklü bir değişikliğin, bir fikriyatın oluşması için gerekli ortam oluşmuştur.200 II. Abdülhamit kendisine sadık bir idare oluşturmak amacıyla yakın takibe aldığı harbiye, mülkiye ve 194 Sarınay, a.g.e., s. 70. 195 Akın, a.g.e., s. 24. 196 Sarınay, a.g.e., s. 70-71. 197 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1968, s. 6. 198 Sarınay, a.g.e., s. 72-73. 199 Akın, a.g.e., s. 20. 200 Sarınay, a.g.e., s. 75-76. 40 tıbbiye gibi okullar, kendisine muhalefetin ve Türkçülüğün yeşermeye başladığı yerler olmuştur.201 İslamiyet öncesi Türk tarihiyle ilgili çalışmalara baktığımızda Süleyman Hüsnü Paşa’nın “Tarih-i Alem” isimli eseri dikkat çekmektedir. 1876 yılında yayınlanan bu eser İslam öncesi Türk tarihçiliğinde İslamiyet öncesi Türklerle ilgili ilk çalışmadır. Bunun yanında Süleyman Hüsnü Paşa askeri okulların ders programına milli tarihi yerleştirerek bu konuda eğitim alanında öncülük etmiştir.202 Süleyman Paşa Türkçülüğü askeri okullara sokmaya çalışmıştır. Avrupa’da kaleme alınan tarih kitaplarının Türk milleti aleyhine iftiralarla dolu olduğunu ileri süren Süleyman Paşa bu alandaki boşluğu doldurmak amacıyla tarih üzerine çalışmalar yapmıştır. Hunların Türklerin ataları olduğunu, Oğuz Han’ın Mete Han olduğunu ileri süren ilk kişi Süleyman Paşa’dır. Süleyman Paşa Osmanlıca, Osmanlı edebiyatı ya da Osmanlı milleti kavramlarına da karşı çıkmıştır. Ona göre milletimiz Türk milleti dilimiz ise Türk dilidir. Osmanlı tarihi ise yalnızca Osmanlı Devletinin tarihidir.203 Süleyman Paşa Harbiye’de Osmanlıcılık fikriyatının hakimiyetini kırarak Türkçülüğü ön plana çıkarmıştır.204 Mustafa Celaleddin Paşa 1869’da kaleme aldığı “Les Tures Anciens et Modernes” adlı çalışmasında takip ettiği söylemi Süleyman Paşa 1876’da yayınladığı Tarih-i Alem’inde devam ettirmiştir. Süleyman Paşa Abdülhamit’in yasakladığı bu kitabında İslam öncesi Türklerin yaşantılarını övmüştür. Tüm bu yasaklamalara rağmen bu dönem Türkçülüğün şekillendiği ve genişlediği bir dönem olmuştur.205 Gelişmekte olan Türkçülüğe Yusuf Akçura’nın katkıları da büyüktür. Yusuf Akçura’ya göre dünya üzerindeki en güçlü fikir akımları din ve milliyet kaynaklı olanlardır. Milliyetçi fikir ve akımlar 19. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır.206 Akçura’ya göre Türkçülüğün başarılı olabilmesi için maddi bir temele oturtulması gerekmektedir zira maddi ihtiyaçlar insan hayatında büyük rol oynamaktadır. Akçura’ya göre milliyet bir arzudan değil kandan ve nesilden gelir. Türkçülük isimli eserinde Akçura “Ben Müslüman ve Türküm” diyerek Türkçülüğün maddi ve manevi temellerini ortaya koymuştur.207 Akçura dil konusunda tüm Arapça ve Farsça kelimelerin atılması ve yerlerine diğer Türk lehçelerinden kelimelerin yerleştirilmesi gerektiğini söylemiştir.208 201 Akın, a.g.e., s. 25. 202 Sarınay, a.g.e., s. 68-69. 203 Gökalp, a.g.e., s. 7-8. 204 Akın, a.g.e., s. 25. 205 Akın, a.g.e., s. 25. 206 Yusuf Akçura, Türkçülük, Türkçülüğün siyasi gelişimi, Özdemir Basımevi, İstanbul, 1978, s. 24. 207 Akçura, a.g.e., s. 24. 208 Akçura, a.g.e., s. 25. 41 1890 sonrası gazetelerde “Türk Millet-i Necibesi” sıfatlarının kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Kültürel Türkçülüğün gelişmesinde İkdam gazetesinin Türk dili ve tarihi üzerine yaptığı yayınların önemi büyüktür.209 İkdam Gazetesinde Türk dilini sadeleştirme çalışmaları Fuat Raif Bey’in öncülüğünde “Tasfiyecilik” akımını başlatmıştır. Tasfiyecilik, Arapça ve Farsça sözcüklerin yerine diğer Türk lehçelerinden kelimeleri yerleştirmek, yayınlarda ve günlük dilde bu kelimeleri kullanmak ve benimsemeyi öngörüyordu. Ancak Ziya Gökalp bu akımın canlı olan dili anlaşılmaz hale sokacağını söylemiş ve buna karşı çıkmıştır. Bu şekilde yazılan makalelerin anlaşılmakta zorlandığını ve okuyuculara Arapça ve Farsça kelimelerden daha yabancı geldiğini ileri sürmüştür. Ayrıca Ziya Gökalp Tasfiyeciliğin Türkçülük için olumsuz etkilerinin olduğunu ve toplumda fikren genişlemesine mani olduğunu söylemiştir.210 Türkçenin sadeleştirilmesi konusunda Mehmet Necip’in 1899’da yayınlanmaya başlanan Hizmet Gazetesindeki “Türkçe Dilimiz” başlıklı makaleleri dilde Türkçülük geleneğini sürdürmüştür.211 1897 Türk-Yunan savaşının ilmi ve kültürel Türkçülüğün üzerinde büyük etkileri olmuştur. Savaşın getirdiği heyecan, edebiyat alanında Mehmet Emin’in “Ben bir Türküm, dinim, cinsim uludur.” şeklinde başlayan “Cenge Giderken” isimli şiirinin bir milleti ifade eden din, dil ve ırk özelliklerini belirterek yazıya dökülmesinde bir ilk olmuştur.212 Ziya Gökalp’e göre Türkçülük fikriyatı Osmanlıda cereyan etmeden önce Avrupa’da iki şekilde varlık göstermeye başlamıştır. İlk olarak, Türkiye’de üretilen halı, yün dokuma ve Türklerin meydana getirdikleri sanat eserlerinin Avrupa’da ilgi çekmesiyle olmuştur. Avrupalılar bu ürünleri yüksek ücretler ödeyerek satın alır ve evlerinin bir kısmında Türk köşesi ya da Türk odası oluşturur ve sergilerlerdi. Bunun adına da Fransızcada “Turquerie” yani Türkperestlik denmekteydi. İkinci olarak Rusya, Almanya, Macaristan, Danimarka, İngiltere ve Fransa’da bilim adamları tarafından yürütülen Türkoloji çalışmalarını örnek olarak göstermiştir. Bu Türkoloji çalışmalarında Türklerin çok geniş bir alana yayılmış ve birçok medeniyet kurmuş olduklarından bahsedilmiştir. Bu çalışmaları takip eden pek çok Osmanlı düşünürü bunlardan etkilenmiştir.213 Ziya Gökalp’e göre Türkçülüğün ilk babaları Ahmet Vefik Paşa ve Süleyman Paşa’dır.214 209 Sarınay, a.g.e., s. 74. 210 Gökalp, a.g.e., s. 10. 211 Sarınay, a.g.e., s. 74. 212 Sarınay, a.g.e., s. 75. 213 Gökalp, a.g.e., s. 5-6. 214 Gökalp, a.g.e., s. 8. 42 Ahmet Vefik Paşa dil konusunda yaptığı çalışmalarla Türkçülüğe öncülük etmiştir. Ziya Gökalp, Ahmet Vefik Paşa’nın ilmi Türkçülüğün yanı sıra Türkçülüğü bir yaşam biçimi haline getirdiğinden bahsetmektedir. Öyle ki, giyim kuşamı ve evinin dizaynına kadar buna dikkat ettiğini aktarmaktadır.215 Ziya Gökalp’e göre Türkçülüğü anlayabilmek için öncelikle millet kavramını çok iyi tespit etmek gerekmektedir. Millet kavramı üzerine birçok farklı tanımlama yapılmıştır. Irki Türkçülere göre millet ırk demektir. Kavmi Türkçülere göre ise aynı ana-babadan türemiş içlerine yabancıların karışmadığı bir zümre anlayışıdır. Coğrafi Türkçüler için ise millet Belçika ya da Britanya milletleri gibi aynı ülkede yaşayan topluluk olarak tanımlanmaktadır. Ancak Gökalp’e göre Belçika, Flamanlar ve Valonlardan, Britanya ise İskoç, İrlandalı gibi milletlerden oluştuğundan coğrafi tanım yetersiz kalabilmektedir. Osmanlıcılarda millet, imparatorluk içerisinde yaşayan tebaayı ifade etmektedir. İslamcılar içinse tüm Müslümanların birliğidir. Bireyciler için millet bireyin kendisini ait hissettiği toplumdur. Peki hangi millet tanımı en doğrusudur? Gökalp’e göre insanın en çok sevdiği dil kendi anadilidir. İnsan çocukluğundan beri edindiği değerlere, yaşam biçimine bağlı kalır. Diğer toplumlarda refah içinde yaşayabileceği halde kendi toplumundan kopamamasını sağlayan bir bağ bulunmaktadır. Çocukluktan itibaren içine işleyen bu duyguyu insanın çıkarıp atması mümkün değildir. Bu sebeple millet siyasi, ırki, coğrafi ve de iradi bir zümre değildir. Gökalp’e göre millet “lisanca, dince, ahlakça ve bediiyatça müşterek olan yani aynı terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bulunan bir zümredir.” “… bu sebeple milliyette şecere aranmaz.”216 Bir insan hangi milletin terbiyesini almışsa ancak o ülkü doğrultusunda yaşayabilir ancak bu ülkü insanın mutluluğunu sağlayabilir. İnsan terbiyesini almadığı bir ülkü doğrultusunda yaşayamaz. Sadece doğup büyüdüğü ahlakını edindiği toplumun ülküsü doğrultusunda canını ortaya koyabilir. Kendisine yabancı bir ülkü için insan en küçük bir menfaatinden bile vazgeçmez. Arnavutluk, Arabistan ya da başka coğrafyadan gelip Türk kültürü ve ülküsünü benimsemiş, bu millet için pek çok fedakarlık yapmış nice insanlar vardır. Gökalp’e göre onlara siz Türk değilsiniz diyemeyiz. Bu sebeple Türküm diyebilen herkesi Türk kabul etmek gerekmektedir.217 Ziya Gökalp Türkçülüğün tanımını onun Turancılıkla arasındaki farkları ve Türkçülüğün yakın ve uzak hedeflerini belirtmek suretiyle yapmaktadır. Türk bir milletin adıdır, bu durumda tek bir dili ve kültürü olmak zorundadır. Gökalp bu sebeple bazı Türkçülerin Tatar, Özbek, Azeri dili ve kültürü şeklindeki tanımlamalarına karşı 215 Gökalp, a.g.e., s. 7. 216 Gökalp, a.g.e., s. 15-20. 217 Gökalp, a.g.e., s. 21. 43 çıkmaktadır. Çünkü bu şekildeki tanımlamalar Türk milletinin sınırlarını daraltmaktadır. Türkiye Türkleri, Azerbaycan ve İran Türkleri Oğuz uyruğundandırlar. Türkçülüğün ilk hedefi Oğuzların kültürel birlikteliğini sağlamak olmalıdır. Gökalp siyasi birlikteliği yakın zamanda mümkün görmemektedir.218 Türkçülüğün uzak hedefi ise Turancılıktır. Bu hedef Ural-Altay zümresini içermektedir. Turan, bütün Türk boylarını kapsamaktadır. Eğer Tatar, Özbek ve Kırgızlar ayrı birer kültür ve lisan meydana getirir ve bunu benimserse ayrı bir millet olma vasfı göstereceklerinden Turancılık için engel oluşturacaktır. Bu sebeple Türkçülüğün uzak hedefi olan Turancılık önce Oğuz, Tatar, Kırgız, Özbek ve Yakutları dil, edebiyat ve kültür özelinde birleştirmelidir.219 Gökalp Türkçülüğü sırasıyla üç hedefle tanımlamıştır. Bunlardan ilki Türkiyecilik, ikincisi Oğuzculuk, üçüncüsü ise Turancılıktır.220 Gökalp Turancılığın her ne kadar hayal gibi görünse de geçmişte büyük Türk devletlerinin ulaşmış oldukları geniş sınırların bu ideali toplumun zihninde canlı tuttuğunu ileri sürmüştür. Öyle ki Mete Han bütün Türkleri Hun adı altında topladığında Turan bir hakikat haline gelmişti. Avarlar, Göktürkler, Oğuzlar, Cengiz Han ve Timurlenk Turan hedefini defalarca kez gerçekleştirmişlerdir.221 2.4. TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN OLUŞUMUNDA ETKİSİ OLAN BAŞLICA DERGİ VE CEMİYETLER 2.4.1. Türk Derneği Yusuf Akçura, Necip Asım, Veled Çelebi gibi aydınların öncülüğünde 1908’de İstanbul’da kurulan Türk Derneği, Türk Tarihi ve Dili üzerine yaptığı çalışmalar ile ön plana çıkmıştır. Daha sonraları bu derneğe İsmail Gaspıralı, Mehmet Emin Yurdakul, Hüseyin Cahid Yalçın gibi ünlü kişiler de katılmıştır. Türk Derneği’nin amacı, Türk kavimlerinin tarihini, dilini, edebiyatını, etnografya ne etnologyasını, Türk yurtlarının eski ve yeni coğrafyalarını araştırmak, tartışmak ve ortaya çıkararak bütün dünyaya yayın yapmak olarak belirlenmiştir.222 Türk Derneği amaçlarını gerçekleştirebilmek için gazete, dergi ve kitaplar yayınlamış ve konferanslar düzenlemiştir. Derneğin ilk yayın organı “Sırat-ı Müstakim” dergisi olmuştur. Ancak daha sonra 1911 yılından itibaren “Türk Derneği Dergisi” adıyla dergi çıkarmaya başlamış ve bu dergiyi resmi yayın organı olarak 218 Gökalp, a.g.e., s. 22. 219 Gökalp, a.g.e., s. 24. 220 Gökalp, a.g.e., s. 25. 221 Gökalp, a.g.e., s. 25-26. 222 Sarınay, a.g.e., s. 94-95. 44 kullanmıştır.223 O dönem Osmanlı sınırları içerisinde Rusçuk, İzmir ve Kastamonu’da, yurt dışında ise Budapeşte’de şubeler açmışlardır.224 Türk Derneğinin üzerinde durduğu en önemi nokta Osmanlı toprakları üzerinde yaşayan herkesin Osmanlı olduğu ve tüm Osmanlı tebaasının bütünleştirici unsurunun Türk dili olduğudur.225 Kültürel Türkçülüğü benimsemiş olan Türk derneğinde gayrimüslimler ve hatta Osmanlı vatandaşı olmayan kimseler dahi bulunmaktaydı. Derneğin 1911’de yayınladığı beyannamede: “Bir milletin saadeti, Kaffe-i efradını, aynı tarik-i tekamüle sevk ile kendilerinde müşterek ve mukaddes bir vatanperverlik duygusu uyandırmak, aralarında dostluk hissini arttırmak ve kimsenin kimseye tahakkümüne imkan bırakmamak ile artacağı…” “... Lisanları ayrı fakat gönülleri ve duyguları beraber olan Osmanlı anasırını aynı maksad-ı mukaddes üzere yetiştirmek ve kaffesini aynı lisan-ı milli ile yani Türkçe ile müdavele-i efkara sevk etmek lazım geliyor.” denilerek Osmanlıcılığın içinde kalmak suretiyle kültür ve dil konusunda Türkçü bir yaklaşım güttüklerini beyan etmişlerdir.226 Agah Sırrı Levend derneğin amacını şu şekilde özetlemiştir; Bütün Osmanlılar arasında konuşulacak bir Osmanlı Türkçesi, tüm Osmanlıları aynı kutsal amaç etrafında toplayacaktır. Bunun için Türk dilinin dönemsel olarak geçirdiği değişimler incelenmeli Türk dilinin özellikleri ortaya konmalı böylece Türkçe öğreniminin önündeki güçlükler ortadan kaldırılmalıdır.227 Türk Derneği, Türkçe yayınların azlığından şikayet etmiş ve aydınların Türkçe eserler vermeleri gerektiğini belirtmiş ve Türkçe eserlerin önemi üzerinde durmuştur.228 Türk Derneği yayınlarında sade Türkçe kullanmış, halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin tespit edilmesi doğrultusunda çalışmalar yapmış, Osmanlı vilayetlerinde yaşayan Türklerin nüfusları, yaşam tarzları üzerine araştırmalarda bulunmuştur.229 Osmanlıyı oluşturan unsurları dil yoluyla bütünleştirmeye çalışmıştır. Osmanlıcılık anlayışının ön plana çıktığı dönemde kurulmuş olmasının bunda etkisi olduğu gayet açıktır.230 Üyeler arasında görüş birliği bulunmaması, Veled Çelebi, Yusuf Akçura gibi ileri gelenlerinin çeşitli sebeplerle İstanbul dışına çıkmaları ve üyelerinin farklı siyasi 223 Sarınay, a.g.e., s. 96. 224 Sarınay, a.g.e., s. 96. 225 Muhammed Emin Yıldızlı, “Türkolojiye Hizmet Eden Kurumlar”, Akademik Bakış Dergisi, 2015, Sayı: 52, 454-462, s. 455. 226 Sarınay, a.g.e., s. 97-98. 227 Yıldızlı, a.g.e., s. 455. 228 Yıldızlı, a.g.e., s. 455. 229 Sarınay, a.g.e., s. 99-100. 230 Sarınay, a.g.e., s. 99. 45 partilerde yer alması, derneğin etkinliğini sınırlandırmıştır. Derneğin faaliyetlerine ne zaman son verdiği bilinmemektedir.231 2.4.2. Türk Yurdu Cemiyeti ve Türk Yurdu Dergisi Türk Yurdu Cemiyeti 31 Ağustos 1911 tarihinde kurulmuştur.232 Kurucuları arasında Mehmet Emin Bey, Ağaoğlu Ahmet Bey, Hüseyinzade Ali Bey, Doktor Akil Muhtar Bey, Yusuf Akçura gibi Türk aydınları bulunmaktadır.233 Cemiyetin yayın programında, Türk ırkı tarafından okunup anlaşılacak sade bir Türkçe ile bir dergi çıkarmanın zorunluluk olduğu beyan edilmiştir. Bu dergide Türk milletinin yararına olan konular tartışılacak ve Türk aydınlarının fikirleri dikkate alınacaktır. Ayrıca tüm Türklerce kabul edilip benimsenecek milli bir ideal oluşturma amacı güdülmektedir. Türklerin birbirlerini tanımaları, ekonomik ve eğitim seviyelerini yükseltmeleri amacıyla çalışmalar yapılması cemiyetin programında yer almıştır. Siyaset ise cemiyet için ikinci planda gelmektedir.234 , Türk Yurdu Cemiyeti nizamnamesinde, Türk çocuklarının daha iyi eğitim alabilmelerini desteklemek amacıyla bir yurt açılmasını, eğitimlerini tamamlayanların iş ve gelir sahibi olmalarını desteklemek gerektiğini belirtmiş ve bunu amaçları arasına eklemiştir.235 Türkleri birbirleriyle tanıştırmak gayesi gereği tüm Türk dünyasında olup biten sevindirici ya da üzücü olaylar ve fikir akımları araştırılacak ve Türk ırkının fertlerine bildirmek amacıyla yayınlanacaktır.236 Cemiyetin siyasete bakış açısını yayın programında belirttiği iç politikada hiçbir siyasi partiye taraftarlık etmeden Türklüğün siyasi ve iktisadi menfaatlerini savunmak gerekliliği ile açıklamıştır. Devletlerarası siyasette ise Türk ırkının menfaatleri her daim savunulacaktır.237 Türk Yurdu Dergisi 30 Kasım 1911 tarihli ilk sayısında kuruluş amacını şöyle açıklamıştır. “Türklüğe hizmet etmek, Türklere faide dokundurmak istiyoruz. Maksadımız işte budur. Maksada erişmek için hangi yollardan yürüyeceğimizi mecmuamızın münderecatı göstereceğinden mesleğimizin teşrihini fazla buluyoruz. Tanrı yardımcımız olsun.”238 32 sayfalık bir format ile 15 günde bir yayın yapan Türk Yurdu Dergisinde Yusuf Akçura, Mehmed Emin, Köprülüzade Mehmed Fuad, Celal Sahir, Ispartalı Hakkı, Mehmed Emin Resulzade, İsmail Gaspıralı, Halide Edip, Ziya Gökalp, Ömer 231 Sarınay, a.g.e., s. 101-102. 232 Sarınay, a.g.e., s. 112. 233 Akçura, a.g.e., s. 212. 234 Akçura, a.g.e., s. 213. 235 Akçura, a.g.e., s. 212. 236 Akçura, a.g.e., s. 213. 237 Akçura, a.g.e., s. 214. 238 Sarınay, a.g.e., s. 113. 46 Seyfeddin, Hamdullah Suphi gibi dönemin tanınmış fikir adamları yazmaktaydı. Dergide tarih, eğitim, kadın hakları, spor, biyografi ve Türklerle ilgili güncel haberler yer almaktaydı. Türk Dünyasını bir bütün olarak inceleme imkanı bulan okuyucular Osmanlı Devleti perspektifinden Türk Dünyası perspektifine geçiş yaşıyorlardı.239 Çağdaşlaşmayı Türkler için hayati bir mesele olarak gören Türk Yurdu Dergisi, eğitimin modernleştirilmesi, kadın hakları, kültürel Türk birliği, eğitim, bilim, ekonomi ve daha birçok alanda milliliği ele alarak tüm Türkler tarafından kabul edilip benimsenecek bir milli ideal oluşturma gayesine ulaşmayı hedefliyordu. Türk yurdu dergisi özellikle Balkan Savaşlarının sıkıntılı günlerinde genç nesil tarafından büyük ilgiyle takip edilmiştir. Askeri tıbbiye öğrencileri dergiyi gizlice okullarına sokmayı başarmışlardı, dergi Rusya’daki Türkler arasında da büyük bir ilgiyle takip ediliyordu.240 Türk Yurdu Cemiyeti, Türk Ocaklarının kuruluş hazırlıklarının sürdüğü bir dönemde kurulduğu için cemiyet olarak pek fazla faaliyet gösteremese de, çıkardıkları Türk Yurdu dergisi Türk Milliyetçiliği fikrinin oluşturulması ve yayılmasında büyük bir rol oynamış ve bir süre sonra da Türk Ocaklarının yayın organı haline gelmiştir.241 2.4.3. Genç Kalemler Dergisi Genç Kalemler Hareketi Türk Milliyetçiliği ideolojisinin oluşumunda dilde Türkçülük kapsamında önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Hareketin temel amacı yazı dilini sadeleştirmek ve halk diline yaklaştırmaktı. Hareketin öncülüğünü Ali Canip Yöntem ve Ömer Seyfettin yapmıştır. Ziya Gökalp’in de katılımıyla Genç Kalemler Hareketi oluşmuştur. İttihat ve Terakki’nin desteğiyle 11 Nisan 1911’den itibaren yayınlanmaya başlanan dergide Kazım Nami Duru, Akil Koyuncu, Enes Avni, Ali Tevfik gibi yazarlar da katılmışlardır.242 Genç Kalemler dergisinde Türkçenin sadeleştirilmesi ile ilgili yazılar, edebiyat makalelerinin yanında milliyetçi argümanlar da dikkat çekmektedir. Genç Kalemler hareketinin İttihat ve Terakki’nin merkezi, kozmopolit yapısıyla milliyetçilik duygularını kabartan Selanik’te başlaması da şans eseri değildir. Dergide dil konusunun işlenmesi sadece edebiyat meselesi olamazdı. Kozmopolit bir şehirde Türkçülük yapmak bu yolla Türkçeyi, İstanbul Türkçesini ön plana çıkarmak Türkleri birbiriyle kenetleyen bir bağ oluşturmak anlamına gelmekteydi.243 239 Sarınay, a.g.e., s. 115. 240 Sarınay, a.g.e., s. 116-117. 241 Sarınay, a.g.e., s. 112. 242 Sarınay, a.g.e., s. 102-103. 243 Sarınay, a.g.e., s. 104. 47 Genç Kalemler mensupları açısından İstanbul Türkçesi çok önemli bir konumda bulunmaktaydı. Çünkü İstanbul Türkçesi Türk Milletini bir arada tutacak dil bağını sağlayacak sade Türkçenin temsilcisi idi. Onlara göre dilde sadeleşme demek Çağatay Türkçesine ya da Anadolu lehçesine yönelmek değildi, zira bahsedilen sade dil canlı bir şekilde hayatın içinde yaşamakta, örneği ise karşımızda durmaktadır. Bu açıdan yeni icat edilmiş yapmacık bir dil değildir.244 Genç Kalemler mensupları Tanzimat aydınlarının dil unsuruna yaptıkları atıflardan ve batıda gelişmekte olan fikir akımlarından etkilenmişler ve bu doğrultuda yayın politikası uygulamaya koymuşlardır. Dilde sadeleşme fikri doğrultusunda Arapça ve Farsça dilbilgisi kurallarını kullanmadan, sözcükleri ise Türkçe kullanımlarına göre değerlendirerek ve Türkçede söylendikleri gibi yazarak yayınlarına dahil etmişlerdir. İstanbul Türkçesini esas kabul ederek dilde sadeleşmeyi uygulamaya çalışmışlardır.245 Ali Canip Yönteme göre edebiyat dil sayesinde gelişebilir. Milli bir edebiyat içinse milli bir dil gerekmektedir. Bu sebeple Arapça ve Farsça kuralların dahil edildiği bir Türkçe hastalıklı bir hale geleceği gibi pek az kimse tarafından anlaşılacak ve halktan kopuk bir kullanım doğacaktır. Bu sebeple Ali Canip halk diliyle, sade bir Türkçe ile edebiyatın savunuculuğunu yapmış ve bunu milli bir mesele olarak görmüştür.246 Balkanlardaki milliyetçilik hareketleri esnasında subay olarak görevli bulunan Ömer Seyfettin’in yaşadığı deneyimler Türklük şuurunu uyandırma gereğini hissetmesine yol açmıştır, zira dergide yayınlamış olduğu “Pamuk İpliği”, “Bomba” ve “Primo Türk Çocuğu” gibi hikayelerinde azınlıkların milliyetçi hareketlerine karşılık Türklük bilincini yeniden uyandırmaya çalışmıştır.247 Genç Kalemler Dergisi bir dil ve edebiyat dergisi olmasının yanı sıra güncel siyasi olaylarla da ilgilenmiştir. Ancak buradaki olaylar genellikle Osmanlının iç işleri ve balkanlardaki gelişmelerle sınırlı tutulmuştur. Buradan hareketle Genç Kalemler Dergisinin Osmanlıcılık geleneğini taşıdığı, dilde sadelik yoluyla Osmanlı Devletinin bekasını sağlamaya gayret ettiklerini söyleyebiliriz.248 244 Ali Pulat, “Yeni Lisan Hareketinin Genç Kalemler dergisindeki görüşlerinin değerlendirilmesi” Tarih Okulu Dergisi, 2017, Sayı: 30, 285-295, s. 289-290. 245 Pulat, a.g.e., s. 287. 246 Pulat, a.g.e., s. 289. 247 Sarınay, a.g.e., s. 105. 248 Sarınay, a.g.e., s. 106. 48 2.4.4. Türk Ocağı 2. Meşrutiyet ilan edildikten sonra Osmanlı Devleti iç ve dış politikada Girit meselesi, Balkan Savaşları, Trablusgarp Savaşı gibi meselelerle karşı karşıya kalmıştı. Özellikle balkanların elden çıkması sonucu orada yaşayan Türklerin yurtlarını kaybetmesi ve göçe zorlanmaları Osmanlıcılık akımının önemini yitirmesi ile sonuçlanmıştır. Devletin yaşadığı sorunların yanında imparatorluk içinde Türkler o zamana kadar uygulanan devlet politikalarının da tesiriyle kendi millet bilincini uyandıramamış durumda idiler. Bu sebeple Türkçü aydınlar yayınladıkları dergi, gazete ve makaleler ile Osmanlı Türklerinin uzun süredir unuttukları Türklük bilincini kitlelere aşılama gayesi içerisine girmişlerdi. Ancak mevcut siyasi ortamın da etkisiyle amaçlarına ulaşmakta güçlük çekiyorlardı. Bu şartlar altında İttihat ve Terakkinin güttüğü Osmanlıcılık politikası karşısında hayal kırıklığına uğrayan Askeri Tıbbiyeliler arasında Türk Ocakları bir düşünce hareketi olarak doğmakta idi.249 Müspet eğitim alan Askeri Tıbbiye öğrencileri siyasal ve sosyal konular üzerinde rahatlıkla fikir üretebiliyor ve aldıkları askeri eğitim onların vatanseverlik duygularını pekiştiriyordu. Türk Ocağı hareketinin Askeri Tıbbiyeliler arasında doğmasının ardında bu gibi sebepler yatmaktadır.250 Türk Ocakları 12 Mart 1912’de kurulmuştur ancak Türk Ocaklarının kurulmasına dair girişimler çok daha öncelerden başlamıştır.251 Türk Ocakları kuruluş nizamnamesinde amacını şöyle açıklamaktadır: “İslam kavimlerinin başlıca mühimi olan Türklerin mili terbiye ve ilmi, sosyal ve iktisadi seviyelerinin ilerleme ve yükselmesiyle Türk ırk ve dilinin kemaline çalışmaktır.”252 Türk Ocakları, konferanslar düzenleyerek, kitap ve risaleler yayınlayarak, çeşitli meslek grupları ve sanat erbaplarıyla iletişim kurarak amacını gerçekleştirmeye çalışacağını bildirmiştir. Bu doğrultuda siyasi partilerle mesafesini koruyacağını da beyan etmiştir.253 Ocağın kurucuları; Mehmet Emin Bey, Ahmet Ferit Bey, Ahmet Ağaoğlu Bey, Doktor Fuat Sabit Bey’dir.254 Cemiyetin kuruluşu esnasında üzerinde en çok müzakere edilen husus cemiyet Türk Ocağı adı altında kulüpler mi açmalı yoksa dergi ve kitap yayınlarıyla mı 249 Sarınay, a.g.e., s. 118-120. 250 Sarınay, a.g.e., s. 122. 251 Akçura, a.g.e., s. 214. 252 Akçura, a.g.e., s. 214. 253 Akçura, a.g.e., s. 215. 254 Akçura, a.g.e., s. 218. 49 yetinmeliydi? Cemiyetin kuruluşunda önemli etkileri olan tıbbiyeliler eğer kulüpleşme yoluna girilirse eninde sonunda siyasete karışılacağından endişeli idiler.255 Türk Ocakları her ne kadar siyasi partilerle arasına mesafe koyacağını belirtmiş olsa da içinde bulunulan çalkantılı dönemin bir getirisi olarak tam anlamıyla siyasetten uzak kaldığı da söylenemez. Türk Ocakları İttihat ve Terakki’nin ideolojik rehberliğini üstlenmiş ve partinin desteği ile büyük şehirlerde şubeler açmıştır. Yine de Türk Ocakları içerisinde partilere yakın olunmaması siyasetten uzak durulması gerektiğini savunanlar her zaman olmuştur.256 Bununla beraber en başta İttihat ve Terakki Cemiyetinin mensupları yükselen Türkçülüğün bilincindeydiler. Bu sebeple Ziya Gökalp ve Hüseyinzade Ali vasıtasıyla Türk Ocaklarında partinin etkinliğini artırma yolları aranmaktaydı. Zaten Türk Ocaklarında önemli konumda bulunan Mehmet Emin Yurdakul, Ahmet Ağaoğlu, Ziya Gökalp gibi birçok isim aynı zamanda İttihat ve Terakki içerisinde yer almaktaydı. 1913 sonrası Türkçülük politikasının ön plana çıkmasıyla İttihat ve Terakkinin milliyetçi politikalarının altyapısı Türkçü aydınlar tarafından hazırlanmaya başlanmıştı. Bu yönden Türk Ocaklarının düşünsel anlamda İttihat ve Terakki üzerinde etkili olduğu söylenebilir. Burada Türk Ocaklarının İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişkilerini esnek tutarak özerkliğini koruduğunu da belirtmek gerekir.257 Türk Ocaklarının faaliyetleri arasında konferanslar ön plana çıkmaktadır. 1912- 1918 yılları arasında 500’ün üzerinde konferans düzenlenmiştir. Bu konferanslara dönemin aydınlarından Ziya Gökalp, Hamdullah Suphi, Yusuf Akçura, Mehmet Emin Yurdakul, Halide Edip, Ömer Seyfettin, Yahya Kemal, Mehmet Fuat Köprülü, Tevfik Rüştü Aras, Süleyman Nazif gibi isimler katılmışlardır. Düzenlenen konferanslarda başlıca konular tarih, iktisat, hukuk, dünyadaki genel siyasi konular ve dünya Türklerinin durumu olmuştur.258 Türk Ocakları Türk kadınını sosyal hayata çekme konusunda da topluma önayak olmuştur. Düzenledikleri konferanslarda kadın ve erkekleri aynı salonda toplamayı başarabilmeleri o dönem şartları içerisinde büyük bir başarı sayılmaktadır. Bunun yanında Halide Edip Adıvar, Müfide Ferit Tek, Fatma Aliye, Nakiye Hanım gibi entelektüel isimler Türk Ocaklarında konferanslar vermeyi sürdürmüşlerdir.259 Türk Ocaklarında verilen konferansların yanında Osmanlı Devletinin kuruluş günü gibi bazı önemli günlerde özel programlar düzenlenmekte, müsamereler, müzik ve film gösterimleri sahnelenmekteydi. Ayrıca Türkleri meslek sahibi yapmaya yönelik 255 Akçura, a.g.e., s. 219. 256 Sarınay, a.g.e., s. 140-141. 257 Sarınay, a.g.e., s. 142-143. 258 Sarınay, a.g.e., s. 146-147. 259 Sarınay, a.g.e., s. 148. 50 okuma, yazma, zanaat gibi eğitimlerin verildiği gece dersleri de düzenlenmekteydi. Tüm bu faaliyetler göz önünde bulundurulduğunda Türk Ocağının adeta bir halk üniversitesi gibi çalıştığını söyleyebiliriz.260 Yaptığı konferanslarla büyük başarı gösteren Türk Ocakları kitap yayıncılığında başlarda pek varlık gösteremese de dergi yayıncılığı konusunda oldukça etkin çalışmalar yürütmüştür. Türk Yurdu Cemiyeti tarafından çıkarılan Türk Yurdu Dergisi zamanla Türk Ocaklarının yayın organı haline gelmiştir. Türkçülük hareketi fikirlerinin yayınlandığı bu dergi teorik anlamda Türk Milliyetçiliğinin oluşturulmasında başat rol üstlenmiştir. Ocağın çıkardığı diğer bir dergi Halka Doğru Dergisidir. 11 Nisan 1913’de çıkarılmaya başlanan bu dergi taşra halkı ile aydınlar arasında ilişki kurmayı hedeflemiş, Türk Milliyetçiliğine halkçılığın da eklemlenmesini amaç edinmiştir. 12 Nisan 1914’de çıkarılmaya başlanan Türk Sözü Dergisi de aynı amaçla “Hak için çalışmak” parolası ile yayın hayatına başlamıştır. Türk Bilgi Derneğinin yayınladığı Bilgi Mecmuası isimli dergide de Türkçülük fikri akademik içerikle kaleme alınmıştır.261 Türk Ocağı bünyesinde kurulan Türk Gücü derneğinden de bahsetmekte yarar vardır. Türk Ocaklarına katılabilmek için 20 yaşını doldurmak gerektiğinden genç yaştakiler için Türk Gücü isimli bir dernek kurulmuştur. Bu dernek amacını “memlekete, güçlü, atik ve tetik gençler yetiştirmek” olarak duyurmuş ve bu yönde faaliyetlerde bulunmuştur. Edirne, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, Konya, Ankara, Samsun, Trabzon, Erzurum gibi şehirlerde 26 şube açmıştır. Dernek, Enver Paşa’nın harbiye nezaretine bağlı olarak kurduğu Gençlik Dernekleri ile aynı doğrultuda çalışmalar yapmıştır.262 260 Sarınay, a.g.e., s. 150-151. 261 Sarınay, a.g.e., s. 163-165. 262 Sarınay, a.g.e., s. 157-158. 51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRK MİLLİYETÇİLİK İDEALİNİN PRATİKTE GERÇEKLEŞTİRİLMESİ 3.1. İTTİHAT VE TERAKKİ Osmanlıda Lale Devri ile başlayan yenileşme hareketleri 19. yüzyıl boyunca sürmüştür. Tanzimat ve Islahat Fermanları ile tebaayı tıpkı Avrupalı devletlerde olduğu gibi yurttaşa dönüştürmek amaçlanmıştır. Sanayileşmeyi ıskalayan Osmanlı İmparatorluğunun ekonomisi tarımsal üretime dayanmaktaydı ve Avrupalı devletlerle rekabet edebilecek gücü bulunmamaktaydı. Askeri ve teknik anlamda da geri kalan Osmanlı Devleti yenileşme hareketleri ile toplumsal bütünlüğü sağlamayı amaçlıyordu.263 Osmanlı Devleti 3. Selimden itibaren yurtdışına temsilciler ve öğrenciler göndermeye başlamıştı. 19. Yüzyılda tıbbiye, harbiye, mülkiye gibi eğitim kurumları kurulmuştu. Bu okullarda yetişenler yenileşme hareketlerine öncülük edeceklerdi. Fransız Devriminin getirdiği özgürlük, eşitlik ve milliyetçilik fikirlerinden etkilenen bu idealist gençler oluşturdukları dernek ve kulüplerde devletin durumu ve nasıl kurtarılabileceği üzerine tartışmalar yapıyor, fikirler üretiyorlardı.264 1876’da Birinci Meşrutiyetin ilanıyla bu eğitimli, ilerici sınıf umutlansa da Abdülhamit’in meşrutiyeti ve meclisi feshetmesi sonucu yeni arayışlara girmişler ve İttihat ve Terakki Cemiyetinin oluşum sürecini başlatmışlardır.265 Tanzimat reformlarının çözüm getirmeye çalıştığı en önemli sorun çözülmeye başlayan millet sistemini yeniden sağlayacak çareler bulmaktı. Millet sistemindeki ayrışma tehlikesi karşısında devleti yönetenler Islahat Fermanına dayanan, ilk siyasal kimliği ne olursa olsun reddetmeden tüm tebaayı Osmanlı sayan Osmanlıcılık kavramını geliştirmişlerdir. Osmanlı birliğini sağlamak amacıyla atılan önemli adımlardan birisi 1872 yılında Mithat paşa ve Halil Şerif Paşa tarafından imparatorluğu tıpkı Alman İmparatorluğu gibi federal bir yönetime büründürmek fikriydi ve bu girişim özellikle bağımsızlığa doğru yol alan Romanya ve Sırbistan’ın imparatorluktan kopuşunu önlemeye dönük bir girişimdi. Nitekim Rusya’nın müdahalesi ile bu girişim gerçekleştirilememiştir. 1876 Anayasasının Osmanlı siyasi hayatına kazandırdığı meşrutiyet rejiminin de Abdülhamit tarafından sonlandırılması 263 Ozan Örmeci, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Tarih Okulu Dergisi, 2010, Sayı 8, 95-109, s. 96. 264 Örmeci, a.g.e., s. 97. 265 Örmeci, a.g.e., s. 98. 52 vatandaşlık bağı ile Osmanlılığı sağlama girişimlerini sekteye uğratmış, devleti yönetenleri yeni arayışlara sevk etmişti.266 Meşrutiyeti yeniden ilan ettirecek olan İttihat ve terakki cemiyetinin ilk kurucuları Askeri tıbbiyeden Arnavut İbrahim Ethem, Çerkez Mehmet Reşit Bey, Arapkirli Abdullah Cevdet ve Diyarbakırlı İshak Sükuti’dir. Cemiyetin gençleri Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi yazarların yasaklanan eserlerini ve Avrupa’dan posta yoluyla gizlice gelen yayınları okuyor ve başkalarının da okuması için paylaşıyorlardı.267 1889’da Meşrutiyeti yeniden ilan etmek ve Osmanlı birliğini sağlamak amacıyla Mekteb-i Tıbbiye öğrencileri tarafından İttihad-ı Osmani adıyla bir teşkilat kuruldu. Bu teşkilat aynı yıl Paris’te örgütlenmiş olan İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleşti. Ancak siyasi bir güç olarak bildiğimiz İttihat ve Terakki’nin ortaya çıkışı Selanik’te üçüncü ordudaki subaylarca kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin 1907’de Paris’teki örgütlenme ile birleşmesi sonucu olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti içerisinde Türk milliyetçilerinin yanı sıra Osmanlıcılık ve Batıcılık gibi fikriyatları savunanlar da bulunmaktaydı.268 İttihat ve Terakki bünyesinde pek çok etnik ve toplumsal çeşitliliği barındırmaktaydı. Fiziksel bütünlük ve tutarlılığı sağlamak amacıyla cemiyetin nizamnamesi hazırlandı.269 4 Şubat 1902’de Paris’te tüm Jön Türkleri kapsayan bir kongre düzenlendi. Kongreye Türkler, Bulgarlar, Araplar, Kürtler, Rumlar ve Ermenileri temsilen delegeler katıldı. Meşrutiyetin yeniden ilan edilmesinin yollarının tartışıldığı bu kongrede Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin’in başını çektiği iki grup belirginleşmeye başladı. Bu iki grubun zamanla birbirine karşı güvensizliklerinin artması üzerine Ahmet Rıza ve arkadaşları kendi gruplarının ismini Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti olarak değiştirip yayınlarına devam ettiler. Prens Sabahattin ve takipçileri ise Teşebbüsi Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurdular. Bu durum Türk milliyetçiliği ile Osmanlı liberalizminin ayrılış noktası olarak tarihe kayıt olunmuştur.270 1907 yılına kadar istibdat rejimine karşı tehdit oluşturan bir örgüt görünmese de Osmanlı Devletinin pek çok bölgesinde İttihat ve Terakki Cemiyetine fikren bağlı, Kulelide İhtilalci Askerler Cemiyeti, Selanik’te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti gibi cemiyetler bulunmaktaydı. Selanik’te kurulan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti istibdata ve yabancı devletlerin müdahalesine karşı mücadele etmeyi kendisine amaç edinmişti 266 Yaşar Semiz, “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2014, Sayı: 35, 217-244, s. 219-220. 267 Orhan Örs, a.g.e., s. 690. 268 Semiz, a.g.e., s. 220-221. 269 Orhan Örs, a.g.e., s. 690. 270 Orhan Örs, a.g.e., s. 693-694. 53 ve Mehmet Talat Bey’in örgütlenme becerisi sayesinde Makedonya’da da faaliyet göstermeye başlamıştı. O dönem binbaşısı Enver Bey’in de katkılarıyla cemiyete ikinci ve üçüncü ordu subayları da katılmıştır. Selanik’teki bu grup Avrupa’daki gruplarla da ilişkiler kurmuş Ahmet Rıza’nın daha milliyetçi olan grubu kendilerine daha yakın gelmiş ve onlarla birleşmişlerdir. Zamanla güç Selanik grubunun eline geçmiş ve hedeflerine ulaşmada askeri yöntemleri benimseyen, milliyetçi fikirlere sahip subayların oluşturduğu bu grup İttihat ve Terakki Cemiyetine yön vermeye başlamıştır.271 Abdülhamit döneminin istibdat yönetimine rağmen İttihat ve Terakki Cemiyeti hızla büyümüş ve özellikle yurtdışında örgütlenmesini tamamlamıştır. Devletin savaşlarda gösterdiği başarısızlıklar ve toprak kayıpları, orduda ve bürokraside cemiyetin destekçilerini artırıyordu.272 İttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanlı bütünlüğünü savunan herkese kapılarını açmıştı. Bununla beraber üyelerinin çoğunu Müslüman gençlerden ve bunların da çoğunu Türklerden oluşturmayı prensip edinmiştir. Fethi Okyar, İttihat ve Terakki’nin fikriyatını tanımlarken şu sözleri kullanmaktadır: “İttihat ve Terakki’de milli olan ve olmayan unsurlar elbette vardı. O şartlar içinde fikriyatçıları ve müesseseleri olmayan ve gizli çalışan bir cemiyetin başka kaynaklardan ilham alması çok tabii idi. Fakat muhakkak olan şuydu, İttihat ve Terakki o günün şartları içinde açıkça ifade edilmesi imkansız ve hatta başındakilerin de felsefe ve fikir yapısı olarak ifade edemeyecekleri kadar şekilde Türk Milliyetçisiydi.”273 Fikri yapısını devletin ana unsuru olarak gördüğü Türkler üzerine kuran İttihat ve Terakki bunu açıkça dillendirmekten uzak durmuş, genellikle vatan, birlik, bütünlük kavramları üzerinden söylemlerde bulunmuştur. Bunun sebebi 1908’e kadar olan süreçte ülke bütünlüğünü sağlamayı Türk, Müslüman ve gayrimüslimlerle birlikte meşrutiyet yönetiminde bir anayasaya tabii olarak toplumsal sorunların çözülmeye çalışılması ve bu yolla imparatorluğun devamlılığını ve bütünlüğünü sağlama amacıdır.274 3.2. İKİNCİ MEŞRUTİYET VE TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN YÜKSELİŞİ İttihatçıların öncelikli amacı meşruti fikirlere yaşam hakkı tanımayan Abdülhamit yönetimine karşı meşrutiyeti yeniden ilan etmek ve Osmanlının elde kalan toprakları üzerinde iyi bir yönetim uygulayarak bütünlüğü sağlamaktı. Bu yolda gayrimüslimlerin 271 Orhan Örs, a.g.e., s. 695-696. 272 Örmeci, a.g.e., s. 98. 273 Semiz, a.g.e., s. 221-222. 274 Semiz, a.g.e., s. 223. 54 desteği de gerektiğinden açıkça Türk milliyetçiliği yaparak onları ürkütmenin bir anlamı yoktu. Zaten Osmanlı Devletinin kurucu unsuru Türklerdi ve Osmanlıcılık tezini savunarak tüm etnik ve dini unsurlara eşit hak ve hürriyetler tanımak yoluyla devletin ve toplumun Osmanlılık üzerinden birliği daha makul bir yoldu.275 Ömer Seyfettin’e göre İttihat ve Terakki’nin bu politikaları Osmanlı Devletindeki Türklere milli bir şuur kazandırmak ve İslam’ın evrenselliği ile beraber Osmanlı saltanatını yeniden kuvvetlendirmektir. Ona göre Osmanlı Devleti bir Türk-İslam saltanatıdır. Ömer Seyfettin’in bu sözlerinden İttihat ve Terakki’nin İslamcılık ve Osmanlıcılığa dair fikirleri de içerisinde barındırdığı anlaşılmaktadır.276 Ancak azınlıkların Birinci Meşrutiyet dönemindeki faaliyetlerinin Osmanlıcılık fikriyatı açısından da hayal kırıklığı yarattığı ortadadır. Osmanlı siyasi kültüründe toplumda icraatı başkalarından beklemek gibi bir gelenek vardır. Meşrutiyetin ilanı ile bir anda tüm sorunların çözüleceği düşünülmekteydi. Ayrıca Fransız İhtilalinin etkisiyle ayrılıkçı heyecanlar peşinde koşan azınlıkların da bir anda vatansever hale geleceği öngörülmüştü. Toplumun farklı kesimlerinden gelen taleplere bir anda cevap verilemedi ve Osmanlıcılık için sarf edilen çabalar Müslüman ve Gayrimüslim azınlıkların tepkisiyle karşılaştı. Osmanlı yönetimi her ne kadar azınlıkları incitmemeye, İmparatorluk içerisinde tutmaya çalışsa da onlar ayrılıkçı milliyetçi akımların etkisine kapılmışlardı.277 1908 yılında İttihatçıları faaliyetleri konusunda cesaretlendirecek iç ve dış olaylar yaşanmaktaydı. Öncelikle meşrutiyetle yönetilen Japonya’nın, istibdatla yönetilen Rusya’yı savaşta mağlup etmesi, cemiyetin meşrutiyet istekleri için bir nevi manivela etkisi yaratmıştır. Ayrıca İngiliz ve Rusların Reval görüşmeleri, ittihatçılar için devleti kurtarmak adına meşrutiyete geçilmesi fikirlerini güçlendiriyordu. İçerde ise hükümet askerlerin maaşlarını ödeyememeye başlamıştı ve bu durum askerlerin ekonomik olarak zor duruma düşmesine sebep oluyordu.278 Bu noktadan sonra ittihatçılar meşrutiyeti yeniden sağlamak amacıyla harekete geçmeye karar verdiler. Reval görüşmelerini protesto etmek için yabancı elçiliklere deklarasyon gönderdiler. Niyazi Bey ve Enver Bey beraberindeki subaylarla birlikte dağa çıktılar. Sultan Abdülhamit’in gönderdiği birliklerin komutanları ise suikastlere kurban gitmekteydi. Tüm bunlar olurken Manastır, Serres, Üsküp ve Firzovik gibi şehirlerde halk sokağa dökülmüş mitingler gerçekleştirmeye başlamışlardı. İttihat ve Terakki sultanı ikna ederek meşrutiyeti ilan etmek amacıyla Abdülhamit’e mektup yolladı. Bu mektupta: 275 Semiz, a.g.e., s. 223. 276 Semiz, a.g.e., s. 224. 277 Semiz. a.g.e., s. 225. 278 Orhan Örs, a.g.e., s. 697. 55 “Biz Zat-ı Alinizin yüksek imparatorluğunu takdir etmekteyiz. İttihat ve Terakki Komitesi Zat-ı Alinizin yüksek saltanatına karşı hiçbir şekilde düşmanca duygular beslememektedir… 19 Mart 1877’de verdiğiniz taht nutkunda, bir kişinin ya da küçük bir zümrenin despot yönetimlerinin, kaçınılmaz olarak suiistimal sonucunu doğurduğuna değinerek bizim bu şikayetimiz bizzat siz hükümdarımız tarafından ifade edilmişti. Komitemizin ideali, vaktiyle siz hükümdarımızın da takdir ettiğiniz ve övdüğünüz anayasanın uygulamaya geçirilmesidir... İttihat ve Terakki Komitesi, Padişah ailesinin çıkarlarını, imparatorluğumuz uluslarının çıkarlarından ayrı tutmamaktadır. …Anayasanın yürürlüğe konmasının, sizin yüksek devlet yöneticiliği haklarınıza ne maddi ne manevi en küçük bir zararı dokunmayacaktır. Tersine imparatorluğumuza, tahtınıza bir destek olacaktır.”279 Yaşanan gelişmeler üzerine 2. Abdülhamit Kanun-i Esasi’yi yürürlüğe koydu ve 2. Meşrutiyeti ilan etti. Anayasanın yürürlüğe konmasıyla birlikte gazete ve dergiler üzerindeki sansür derhal kaldırıldı. Sansürün kaldırılmasıyla birlikte toplumun kendini ifade edebilmesi için gerekli özgürlüklerin de önü açılmış oldu. Başta balkan şehirleri olmak üzere Müslüman, Hristiyan, Türk, Rum, Bulgar ve tabi ki ittihatçılar gösteriler yapmaya ve meşrutiyeti kutlamaya başladılar. Sürgüne gönderilenler de meşrutiyetten yararlanarak memleketlerine geri döndüler.280 İkinci Meşrutiyetin ilanının ertesinde Kanuni Esasi’de 1909 yılında bir takım değişiklikler yapılmıştır. Padişah artık sadece Şeyhülislam ve Sadrazamı atayabilecektir. Meclis-i Vükela artık Heyet-i Mebusan’a karşı sorumlu kılınmıştır. Meclis-i Vükela padişahın izni olmadan bir konuyu görüşebilecektir. Bunların yanında padişahın mutlak veto yetkisi de kaldırılmış ve yerine güçleştirici veto yetkisi getirilmiştir. 1909 değişiklikleriyle birlikte Osmanlı Devleti gerçek anlamda bir sınırlı anayasal monarşi şekline bürünmüştür.281 Meşrutiyeti ilan ettiren İttihat ve Terakki iktidarı bir anda elinde bulmuş ancak cemiyetin devlet deneyiminin bulunmayışı ve çok genç oluşu gibi sebeplerden ötürü önemli makamları ellerine almayı başlangıçta düşünmemişlerdir. Bu nedenle meşrutiyetin ilanından sonra hükümeti kurmadılar. Cemiyet, iktidarı Sait Paşa hükümetine bırakmıştı. Gerekli gördükleri yerlerde siyasete müdahale ediyor, adeta meşrutiyetin bekçiliğini üstleniyorlardı. Bu durum zaman zaman Bab-ı Ali, Saray ve Cemiyet üçgeninde anlaşmazlıklara sebep olabiliyordu. Örneğin Bahriye ve Harbiye nazırlıklarına kimin atanacağı konusunda yaşanan tartışma sonucunda Sait Paşa istifa etmek zorunda kalmıştır. Sonrasında ise Kamil Paşa’ya hükümeti kurma görevi 279 Orhan Örs, a.g.e., s. 697-698. 280 Orhan Örs, a.g.e., s. 695-696. 281 Esen ve Yücel, a.g.e., s. 6-7. 56 verildi. İttihatçılar burada silahlı kuvvetlerin kontrolünün tamamen saraya geçmesini engellemeye dönük bir hamle yapmışlardı. Böylece ittihatçıların gerekli tecrübeyi edinene kadar gölge iktidar şeklinde emir ve talimatlarla hükümete yön vermeyi amaçladıklarını anlamaktayız.282 Kamil Paşa hükümeti balkanlarda yaşanan gelişmelere karşı ılımlı bir politika izlemekteydi. Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’i, Yunanistan Girit’i topraklarına katmış, Bulgaristan ise bağımsızlığını ilan etmişti. Bu gelişmeler yeni kurulan rejimden memnun olmayanların rejime saldırmak üzere ellerine koz vermekteydi. Özellikle İttihat ve Terakki muhalifi Serbesti Gazetesi yazarı Hasan Fehmi’nin öldürülmesi muhaliflerin tepkisini çekti ve cenazesi adeta miting havasına büründü. Akabinde gelen ilk tepki Kör Ali liderliğinde bir grubun Ayasofya’dan Saraya kadar yürümesi ile gerçekleşti. Abdülhamit ile görüşmek isteyen grup meşrutiyetin kaldırılması, şeriatın yeniden ilan edilmesi, meyhanelerin kapatılması gibi istekleri padişaha ilettiler. Bu arada Derviş Vahdeti önderliğinde kurulan İttihat-ı Muhammedi Cemiyeti ve bu cemiyetin yayın organı Volkan Gazetesi, İttihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine faaliyet gösteriyordu. Orduda yapılan tasfiyeler ve ittihatçıların padişaha karşı tavırları üzerinden eleştirilerde bulunuyorlardı.283 Derviş Vahdetinin önderliğinde 13 Nisan 1909’da başlayan olaylar sonucunda isyancılar on bir gün içinde İstanbul’da denetimi ellerine geçirdiler. Gazeteler ve karargahlar yağmalanırken mektepli subaylar öldürülmeye başlandı. İstanbul’daki ittihatçılar şehri terk etmek zorunda kaldılar. İstanbul’daki Arnavut askerlerin de katılımıyla isyan iyice askeri bir şekle büründü. İstanbul’daki durumun 3. Orduya haber edilmesiyle bu ordu İstanbul üzerine yürümek için hazırlıklara başladı.284 İstanbul’daki karşı devrim hareketini bastırmak üzere Mahmut Şevket Paşa komutasında hazırlanan Hareket Ordusu İstanbul üzerine yürümeye başladı. Mahmut Şevket Paşanın kurmay subaylığını Mustafa Kemal yapmaktaydı. 23 Nisan’da şehre ulaşan Hareket Ordusu yaşanan birkaç çarpışma sonucunda İstanbul’da yeniden kontrolü sağladı. İsyancıların elebaşları olay yerinde idam edildi. 2. Abdülhamit ise Selanik’e sürgüne gönderildi. Yerine şehzade Reşat parlamento tarafından Sultan olarak onaylandı.285 31 Mart olayı sonrasında ittihatçılar yönetimde daha etkin olma gereği hissetmişlerdir. Cemiyetin önde gelen isimleri Enver, Talat ve Cavit Beyler nazırlık alarak otoriter bir tutum sergilemeye başladırlar. İstanbul’da 1911’e kadar sıkıyönetim 282 Orhan Örs, a.g.e., s. 701-702. 283 Orhan Örs, a.g.e., s. 702-703. 284 Orhan Örs, a.g.e., s. 703-704. 285 Orhan Örs, a.g.e., s. 704. 57 ilan edilmiş ve yüksek mevkideki subaylar ve devlet adamları aracılığıyla ittihatçılar devlete hakim tek siyasal güç haline gelmişlerdir.286 İttihatçılar meşrutiyet rejimine büyük önem vermelerine karşın muhalefete söz hakkı tanınmaması ve çoğu yerde sindirmeye çalışması nedeniyle meşruti değerleri zedeliyorlardı. Bu durum muhalefeti birleşmeye zorladı ve 21 Kasım 1911’de tüm muhalefet grupları birleşerek Hürriyet ve İtilaf Fırkasını oluşturdular. 1912’de İtalya’nın bazı Osmanlı adalarını işgali ve Arnavutların bağımsız Arnavutluk için isyanı İttihatçılara yöneltilen eleştirileri artırdı. Tüm bu olaylar Meclis-i Mebusan’ın feshine ve seçime gidilmesine yol açtı. İttihatçıların yönetiminde gidilen ve tarihimize sopalı seçimler olarak geçen bu seçimde ittihatçılar büyük bir zafer elde ettiler. İttihatçıların bulundukları mevkileri kullanarak seçimlere müdahale etmeleri muhaliflerin tepkisini çekmiştir. Bunun sayesinde muhalifler ordu içerisindeki ittihatçılara karşı olan subaylar ile işbirliği yapma yoluna gitmişler ve Halaskaran-ı Zabitan grubunu oluşturmuşlardır. Bu grup İttihat ve Terakki Cemiyetini iktidardan uzaklaştırmak amacıyla hükümete gizliden tehdit ve baskı yapmış ve sonunda Said Paşa’yı sadrazamlıktan istifa ettirmişlerdir. İç ve dış politikada meydana gelen olaylar sebebiyle iyice yıpranan İttihat ve Terakki Cemiyeti iktidara yeniden talip olmayınca partiler üstü Büyük Kabine Hükümeti kurulmuştur. Bu hükümeti Sultan Reşad, Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın kurmasını istemiştir. Böylece ittihatçılar 1912’de hükümetten uzaklaştırıldılar. Ancak buna rağmen hala meclis içinde etkili bir konumdaydılar. Bunun bilincinde olan Halaskaran-ı Zabitan Grubu meclisin dağıtılması ve seçimlerin yapılması için baskı yapmaya başladılar. Bu gayesinde başarılı da olan Halaskaran-ı Zabitan grubunun faaliyetleri neticesinde ittihatçılar için yeniden sürgün ve gizli faaliyetler dönemi başlamış bulunmaktaydı.287 Bu arada dış politikada Osmanlı Devleti açısından hayati öneme sahip gelişmeler yaşanmaktaydı. 30 Eylül 1912’de balkan devletleri seferberlik ilan ettiler. Buna karşılık Osmanlı Devleti 13 Ekim’de seferberlik ilan ederek bu hamleye cevap verdi. Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ Osmanlı Devletinden bir takım taleplerde bulundular. Bunlar; vilayetlerin özerk olmaları, Hristiyanların askerliği kendi vilayetlerinde yapmaları, yerel yasama meclislerinin kurulması, ıslahatların gözetimine balkan devletlerinin de katılması ve Osmanlının seferberliği tek taraflı olarak iptal etmesi gibi taleplerdi. Tüm talepler Osmanlı kamuoyunda milliyetçilik rüzgarları estirmeye yetmiştir. Taleplerin reddedilmesinin ardından balkan devletleri 17 Ekim’de Osmanlıya savaş ilan ettiler. İki hafta içinde Osmanlı başkentinin savunma hattı olan Çatalca’ya kadar gelen Bulgar ordusu karşısında Osmanlı hükümetinin 286 Orhan Örs, a.g.e., s. 705. 287 Orhan Örs, a.g.e., s. 706-708. 58 barış istemesi üzerine Londra’da bir konferans toplandı ve Osmanlı Devleti MidyeEnez hattına çekilmek durumunda kaldı.288 Bu gelişmeler İttihat ve Terakki’nin yeniden iktidara yürümek için harekete geçmesine yetti. Edirne’nin Bulgarlara verilmesi teklifinin konuşulduğu sırada ittihatçılar Bab-ı Ali’ye yürümeye karar verdiler. Bab-ı Ali’yi basan ittihatçılar Kamil Paşa’nın istifasını sağlayarak yerine kendilerine yakın gördükleri Mahmut Şevket Paşa’yı getirdiler. 30 Ocak’ta balkan devletleri Londra Konferansına son verdiler. Büyük devletlerden gelen notaya karşı Bab-ı Ali Edirne’nin verilemeyeceğini bildirdi. Bu cevap üzerine Bulgarların yeniden taarruz başlatması karşısında Mahmut Şevket Paşa ve Ahmet İzzet Paşa Osmanlı ordusunun kayda değer bir karşılık veremeyeceğine inanıyorlardı. Birinci Balkan Savaşının sonunda Edirne tamamen elden çıktı. Mahmut Şevket Paşa’nın 11 Haziran 1913’de öldürülmesi üzerine ittihatçılar bundan muhalifleri sorumlu tuttu. Muhalefeti zor kullanarak bastırma yoluna gitti. Kurulan Divan-ı Harp’te Prens Sabahattin ve Kürt Şerif Paşa da dahil olmak üzere 12 kişi idama mahkum edildi. Sait Halim Paşa’nın hükümeti kurmakla görevlendirilmesi ile İttihat ve Terakki’nin bu zamana kadar sürdürdüğü meşrutiyeti denetleme görevi sona ermiş ve tam anlamıyla iktidarı eline geçirdiği yeni bir döneme girilmiştir.289 Bulgarların Birinci Balkan Savaşı sonrası kazandığı toprakları kendi açısından bir tehdit olarak gören Romanya bunun giderilmesi gerektiğini öne sürünce, Sırbistan ve Yunanistan’ın da katılımıyla Bulgaristan karşıtı bir ittifak meydana geldi. Dört taraftan çevrelenen Bulgaristan İkinci Balkan Savaşında ağır bir yenilgi aldı ve kazandığı bölgelerden çekilmek zorunda kaldı. Enver Paşa İkinci Balkan Savaşı esnasında Edirne’yi geri kazanmak amacıyla harekete geçmiş 17 Temmuz günü Çerkezköy’e gelerek kimsenin Türk ordularını Midye-Enez hattında tutmaya hakkı olmadığını, Türk hükümeti buna boyun eğse bile kendisinin askerlerine Edirne ve ötesine saldırma emrini vereceğini söylemiştir. Enver Paşa’nın bu gayretleri sonucunda Edirne geri alınmış ve 29 Eylül 1913’de Osmanlı-Bulgaristan Devletleri arasında imzalanan İstanbul Antlaşmasıyla Osmanlı Devletine bırakılmıştır.290 288 Orhan Örs, a.g.e., s. 708-709. 289 Orhan Örs, a.g.e., s. 710-711. 290 Orhan Örs, a.g.e., s. 711-712. 59 3.3. BALKAN SAVAŞLARININ TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ ÖZELİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Osmanlı Devletinin balkanlardan geri çekilmeye başlaması 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasına kadar uzanır. Osmanlının çekilmesiyle oluşan otorite boşluğunu Avusturya doldurmaya çalışmıştır. Rusların bölgede izlediği Panslavizm politikası Avusturya ile sık sık karşı karşıya gelmesine sebep olmuştur. Osmanlının Trablusgarp Savaşında gösterdiği başarısızlık, ayrılıkçı milliyetçilik dalgasının hızla yayıldığı balkanlarda yeni bir otorite kurulması adına gerekli ortamı yaratmıştı.291 Balkan Savaşlarına giden yolun açılmasında Rusya’nın Panslavizm politikası başat rol oynamaktadır. Rusya, balkanlarda genişleyen Avusturya karşısında nüfuzunu artırmak istiyordu. Bunun için de Slav kökenli milletler arasında ittifak oluşturması gerekmekteydi. Osmanlı Devletinin Hristiyan milletler arasındaki çekişmelere son veren kiliseler kanunu çıkarması bu birlikteliğin temelini atmıştır.292 Burada Halaskar Zabitan hareketinden de bahsetmekte fayda vardır. Bu hareket 1912’de Gazi Muhtar Paşa kabinesi kurulmasında etkili olmuştur. Bu kabinenin amaçları arasında ordu mensuplarını siyasetten uzak tutmak yer almaktaydı. Asıl amaç ise İttihatçıları yönetimden uzaklaştırmaktı. Orduyu siyasetten uzak tutma amacında başarılı olduğu söylenemez. Zira ordu-siyaset ilişkileri o günlerde iç içe geçmişti. Bu durum 1912’de İttihatçılarla dolu olan meclisin kapatılmasına kadar varmıştır. 1914’e kadar ülke Kanun-u Muvakkatler (Kanun hükmünde kararname) ile yönetilmiştir.293 Trablusgarp Savaşı devam ederken Osmanlı devleti aynı zamanda Balkanlarda ve Arap vilayetlerindeki istikrarsızlıklarla uğraşmaktaydı. Bunların yanında Osmanlı Devletinin karşısında Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ ve Yunanistan koalisyonu kurulmuştu. Trablusgarp Savaşının daha fazla sürdürülemeyeceği aşikardı ve bu nedenle İtalya ile 1912’de Uşi Antlaşması imzalanarak Trablusgarp ve 12 ada İtalya’ya terk edildi.294 Trablusgarp savaşı, Makedonya ve Arnavutluk olayları ve Halaskar Zabitan grubunun hareketleri balkanlarda Osmanlının otoritesini iyice zayıflatmıştı. Balkanlarda Osmanlıya karşı Bulgaristan önderliğinde kurulan ittifaka Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ da katıldı. İttifakın kurulmasının ardından 8 Ekim 1912’de Karadağ’ın Osmanlıya savaş açması ve bunu peşi sıra Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan’ın takip etmesiyle Birinci Balkan Savaşı başlamıştır.295 Birinci Balkan 291 Akın, a.g.e., s. 95-96. 292 Sarınay, a.g.e., s. 92. 293 Akın, a.g.e., s. 94. 294 Akın, a.g.e., s. 94. 295 Sarınay, a.g.e., s. 92. 60 Savaşı Uşi antlaşmasının imzalanmasından iki gün sonra patlak verdi. Bu savaşın sonunda Osmanlı Devleti, Manastır, Kosova, İşkodra, Yanya, Selanik ve Edirne’yi kaybetmiş ve balkanlardan tamamen çekilmiştir.296 Sadrazam Kamil Paşa’nın Doğu Trakya’yı Bulgaristan’a terk ederek barışa onay vermeye hazırlanması İttihatçıların tertiplediği Bab-ı Ali baskınıyla sonuçlanmıştır.297 1913 Londra Antlaşması ile Osmanlı balkanlardaki topraklarının tamamını kaybetmiştir.298 Osmanlının balkanlardan çekilmesinin bölgede yarattığı istikrarsızlık İkinci Balkan Savaşının fitilini ateşlemiştir. Bulgaristan’ın savaşın sonunda geniş sınırlara ulaşması diğer balkan devletlerini rahatsız etmiş ve ganimet kavgası başlamıştır. Osmanlı Devleti İkinci Balkan Savaşında Edirne’yi kurtarmayı başarmıştır.299 Balkan Savaşlarının sonunda Osmanlı Devletinin elinde Anadolu ve Arap vilayetleri kalmış, Osmanlı Devleti bir Asya devleti görünümüne bürünmüştür.300 Balkan Savaşları ile birlikte imparatorluk içinde Türk Milliyetçiliği hızla yükselmiş ve ittihatçılar bunun akabinde devleti kurtarmak için politikalarında Türk Milliyetçiliğine ağırlık vermeye başlamışlardır. Balkanların elden çıkması bir takım göç hareketlerini de tetiklemiştir. Trakya ve Makedonya’da on binlerce Türk katledilmiştir. Yüzbinlerce Türk ise topraklarını bırakarak Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmışlardır. Bunların sonucunda Osmanlı Devletinin toplumsal yapısında değişimler olmuş, devletin nüfus dengesinde Türklerin oranı artmıştır.301 Balkan Savaşlarında Osmanlı olup Türk olmayanların yabancılarla birlikte iş tutması sonucu balkanların tamamen elden çıkması Türkçülüğün uyanışı açısından büyük etki yaratmıştır. Ziya Gökalp’in Balkan Savaşları ile ilgili şu mısraları bu açıdan önemlidir: “Durma düşman gücünü arttır, Türklüğün başına hakaret yağdır, Uyuyan bir kavme bu felaket azdır, Vur eski kölesi utandır onu, Bırakma uyusun, uyandır onu.”302 Balkan Savaşları aynı zamanda Osmanlıcılık fikriyatının da sona ermesi anlamına gelmekteydi. Böylece Türkçülük fikriyatı önem kazanmış Türkler arasında 296 Akın, a.g.e., s. 94. 297 Akın, a.g.e., s. 96. 298 Sarınay, a.g.e., s. 92. 299 Sarınay, a.g.e., s. 92. 300 Sarınay, a.g.e., s. 93. 301 Sarınay, a.g.e., s. 93. 302 Uca, a.g.e., s. 141. 61 milliyetçilik duyguları yükselmeye başlamıştır.303 Ziya Gökalp Selanik’in elden çıkması üzerine İstanbul’a gelmiş ve İttihat ve Terakki Partisinde görev alarak politikalarının şekillenmesinde fiilen rol oynamıştır.304 Balkan Savaşları Türk varlığı üzerine düşünce üretimini hızlandırmıştır. Köprülüzade Mehmet Fuat Bey Osmanlı devlet adamlarının Türk varlığını korumadıklarını ve Türklerin kimi yerlerde asimile olduklarını belirtmiştir. Ethem Nejat ise Osmanlı ticaret hayatına gayrimüslimlerin hakim olduklarını, devletin asli unsuru olan Türklerin ekonomik açıdan içinde bulundukları kötü durumun Osmanlı Devletinin yaşadığı siyasi kayıpların sebebi olduğunu ileri sürmüştür.305 Savaşlarda yaşanan yenilgiler aydınları siyaseti sorgulamaya sevk etmiştir. Kazım Nami Duru devletin yaşadığı çöküntünün nedenlerini “İçtimai Mefkuresizlik”, “Tanzimatçılık” ve “Taklitçilik” gibi kavramlara bağlamıştır. Ona göre Tanzimat ve Batıcılık mantığını terk ederek alternatif bir fikre bağlanmak gerekmektedir.306 Balkan Savaşları sonucunda Osmanlı Devleti Avrupa’daki topraklarının %83, bu topraklardaki nüfusunun ise %69’unu kaybetmiştir.307 Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları sonunda imzaladığı antlaşmalarla bu topraklardaki nüfusunun kendi tabiiyetinden çıktığını kabul etmiştir. Ancak Osmanlı tabiiyetine geçmek isteyenler için belli bir süre öngörülmekteydi. Bu süre Yunanistan ve Sırbistan’da yaşayanlar için üç yıl, Bulgaristan’da yaşayanlar için dört yıl olmak üzere belirlenmişti.308 Osmanlı tabiiyetini tercih edenler kendilerine tanınan süre içerisinde göç etmek zorunda olacaklardı. Bu göç esnasında gümrük vergisinden muaf tutulacak ve geride bıraktıkları mülklerini ya satmak ya da başkası aracılığıyla idare etmek zorunda kalacaklardı. Bu anlaşmalar gereği Osmanlı-Bulgaristan sınır hattında 15 kilometre mesafede bulunan köylerde mübadele uygulanmıştır.309 Balkan savaşlarında topraklarından atılan Türk ve Müslüman halk bu süreçte milli kimlik bilinci kazanmıştır.310 Balkan Savaşları ile yaşanan kayıplar Türk aydınları ve Bürokratları üzerinde de travma etkisi yaratmıştır. Bu travma milli bir kültür oluşturulması üzerinde etkili olmuş ve her alanda Türk Milliyetçiliğine yönelişin önünü açmıştır. Bunu en açık şekliyle dönemin literatüründe kullanılan söylemlerde görmekteyiz.311 Balkan Savaşları öncesinde Anadolu Türk aydınının gündeminde pek yer almamaktaydı. 303 Sarınay, a.g.e., s. 93. 304 Sarınay, a.g.e., s. 93. 305 Akın, a.g.e., s. 50. 306 Akın, a.g.e., s. 51. 307 İbrahim Serbestoğlu, “Balkan Savaşları ve Tabiiyet Sorunu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2013, Sayı: 2, 471-486, s. 472. 308 Serbestoğlu, a.g.e.,, s. 473. 309 Serbestoğlu, a.g.e., s. 473. 310 Yesevi, a.g.e., s. 79. 311 Funda Selçuk Şirin, “Türk Aydınlarının Anadolu’ya Yönelişinde Balkan Savaşlarının Rolü”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2013, Sayı: 2, 523-548, s. 524. 62 Reşat Nuri Güntekin’e göre Anadolu için Osmanlı aydınlarında asker ve tahıl deposu algısı hakimdi. Falih Rıfkı Atay kendi kuşağı için milletin Rumeli Türklüğü olduğunu Anadolu’nun ise kaynaşmayı başaramamış insanların yaşadığı bilinmezlik diyarı anlamı taşıdığından bahsetmiştir.312 Balkan Savaşları aydın ve bürokrat kesimdeki Anadolu algısının değişmesine zemin hazırlamıştır. Savaş sonrasında yayınlanan pek çok edebi eserde gençlere Balkan Faciasından ders çıkarmaları yönünde öğütler veriliyordu. Anadolu’ya yöneliş ve gelişen Türk Milliyetçiliği bu açıdan birbirleriyle paralel ilerleyen gelişmeler olmuştur.313 3.4. İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMİNİN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ ÖZELİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ Mahmut Şevket Paşa’nın ölümünden sonra ülke Enver, Talat ve Cemal Paşaların üçlü yönetiminde idare edilmeye başlanmıştır. 1914 seçimlerinin de ittihatçılarının zaferiyle sonuçlanmasıyla birlikte kaybedilen toprakları geri kazanmak amacıyla Birinci Dünya Savaşına Almanların yanında girdiler. Tarihçiler tarafından hayalci bir politik hamle olarak tanımlanan bu hareketin neticesinde Osmanlı Devleti İtilaf Devletlerinin işgaline uğramış ve Milli Mücadele Dönemi başlamıştır.314 Bu dönemde azınlıkların faaliyetleri imparatorluktan kopuş yolunda hazırlık aşaması niteliği taşımaktaydı. Azınlıklar genel olarak Adem-i Merkeziyetçi bir yapıya geçilmesini, ayan meclisinin kaldırılmasını, mahkemeler, bakanlıklar ve tüm devlet dairelerinde azınlık dillerinin de kabul edilmesini istiyorlardı. Öyle ki İttihat ve Terakkinin bu dönemde eğitim kurumlarında Türkçe eğitimi yaygınlaştırma çalışmalarına karşı çıkmaktaydılar. Bulgarların meydana getirdiği Makedonya-Edirne Bulgar Komitesi, Makedonya ve Edirne’yi imparatorluktan koparıp bağımsızlık elde etme arayışı içine girmişlerdi. Dersaadet Bulgar Meşrutiyet Kulübü ise topluma savaşa ve ayrılığa hazır olmalarını telkin ediyordu. Cemiyet-i Yunaniye ise Yunanlıları silahlandırmaya ve birlikte hareket etmeye teşvik etmekteydi. Diğer yandan azınlıklar imparatorluk içerisinde yeni hak taleplerinde bulunuyor, yeni ayrıcalıklar istiyorlardı. Rum milletvekili Boşo Efendinin “Ben artık Osmanlı Bankası kadar Osmanlıyım” sözü Osmanlı Devleti bünyesinde bütünleşme hareketine karşı azınlıkların bakış açısını göstermekteydi. Bu dönemde İttihatçıların içerisinde hala Osmanlıcılık idealini savunanlar da vardı.315 312 Şirin, a.g.e., s. 524-525. 313 Şirin, a.g.e., s. 527. 314 Orhan Örs, a.g.e., s. 712-713. 315 Semiz, a.g.e., s. 225-227. 63 Azınlıkların ayrılıkçı hareketleri karşısında İttihat ve Terakki bir takım önlemler almaya başlamıştı. Balkanlarda, Arap vilayetlerinde ve Anadolu’da baş gösteren isyan hareketlerine karşı güç kullanarak isyanları bastırmaya çalışsa da tam anlamıyla başarılı olduğu söylenemez. Cemiyetler Kanunu ile etnik ve dini grupların ve derneklerin kurulması yasaklandı. Rum, Bulgar ve diğer azınlıkların ayrılıkçı örgütlenmelerine son verildi ve silahsızlandırılmaya çalışıldı. Ancak Trablusgarp savaşının patlak vermesi balkanlardaki isyancılar için uygun ortamı sağlamakta idi. Trablusgarp savaşının sonunda çıkan Balkan Savaşı ile de Edirne’ye kadar olan balkan toprakları elden çıkmıştı. Balkanlardaki Türklerin katliama uğramaları ve göçe zorlanmaları Müslüman halk ve devlet yöneticileri üzerinde ağır travmaya sebep olmuştu.316 İttihat ve Terakkinin Türkçülük politikasının en belirgin hale geldiği dönem Balkan Savaşları sonrasıdır. Bundan sonra Anadolu’da Türk Milliyetçiliği ile devleti kurtarmanın yolları aranmaya başlanacaktı. Ayrıca imparatorluk dışındaki Türklerle sıkı bağlar kurulması ve Asya’da yaşayan soydaşların desteğiyle kaybedilen toprakların geri kazanılması öngörülmekteydi. Bu tarihten sonra Müslüman ve Asya kökenli bir millet ifadesi öne çıkmaya başlamıştır.317 İttihat ve Terakki Ziya Gökalp’in öncülüğünde yeni nesillere Türkçülük ve milli bilinci aşılamak üzere başta balkanlar olmak üzere çeşitli vilayetlerde eğitim kurumları kurdurmuştur. Bu eğitim kurumlarına girmek için Türk olmak, yetiştirdiği gençlere iş bulmak, Türkçülük fikri ile yetişmek gibi şartlar aranıyordu. Bu şartlar temelde fikren, ilmen ve iktisaden Türklerin önünü açmaya dönük şartları içermekteydi. İttihat ve Terakkinin eğitimde Türkçülük politikaları bununla sınırlı kalmamıştır. Özel okullarda Osmanlıcılığa ve Türkçülüğe aykırı tüm unsular yasaklatılmış, Maarif Vekaleti gözetiminde eğitime Türkçülük içerikli unsurlar eklenmiştir. Gayrimüslim okullarda Türkçe öğrenimi zorunlu hale getirilmiş, dini okullar haricinde devlete ait lise ve üniversitelerde Türkçe eğitim zorunlu hale getirilmiştir.318 Hüseyin Cahit Yalçın’a göre balkan topraklarının Osmanlıdan koparılması ile Türk siyasilerinin işleri gerek Türkçülük konusunda gerek yapılmak istenen yenilikler konusunda kolaylaşmıştır. Bundan sonra Osmanlıya bağlı Müslüman Araplarla birlikte Anadolu ve Arap coğrafyası üzerinde yeni bir Türk vatanı oluşturulması fikrini savunmuştur. Milli Meşrutiyet fırkasının yayın aracı olan “İfham” gazetesinde yer alan bir yazıda, Arap vilayetlerinin Adem-i Merkeziyet ile yönetiminin sağlanması fikri yer almaktadır. Böylece Türk illeri merkezde konumlanmak sureti ile Adem-i Merkeziyet 316 Semiz, a.g.e., s. 230-231. 317 Semiz, a.g.e., s. 231-232. 318 Semiz, a.g.e., s. 232-233. 64 yoluyla ona eklenmiş Arap vilayetlerinden oluşan bir Türk devleti öngörülmekteydi. Ancak bu yaklaşıma Araplardan tepki geldi. Beyrut Eyalet Meclisi Arapçanın resmi dil olarak tanınması, askerlik görevinin yerelde yerine getirilmesi gibi isteklerde bulundular. Bunlar İttihat ve Terakki tarafından reddedildi. Ancak Arapların da imparatorluktan kopmaları istenmiyordu. Cemal Paşa Türkçülüğün Araplığa karşı olmadığından söz etmiştir. Bunun sonrasında Arap vilayetlerinde de değişikliklere gidildi. Tarih ve coğrafya derslerinin Arapça yapılması, mahkemelerde Arapça kullanılması, askerliğin mahalli yapılması Arap vilayetleri için kabul edildi.319 Bunun yanında Türkçülük politikası hızla uygulanmaya devam ediliyordu. Levantenlerin Türkçülük aleyhtarı kulüplerinin yönetimi onlardan devralındı. Kültürel alanda milli musiki, filmcilik, coğrafya, kütüphane gibi kurumların başına milli kelimesi getirildi. Ekonomi alanında sanayi, ticaret ve tarımı destekleyerek şirketleşmeyi sağlamak amaçlandı. Ticaret ve sanayi mektepleri açıldı. Ticaret ve çalışma alanında hukuki düzenlemelere gidildi. Çiftçilerin topraklandırılması ve vergilendirme konusunda düzenlemeler yapıldı. Böylece iktisadi alanda gayrimüslimlerin çok gerisinde kalan Türklerin ticarete atılmaları ve ekonomik alanda varlık göstermeleri hedeflenmiştir.320 Bab-ı Ali baskını ile birlikte yönetimde etkinliğini iyice artıran İttihat ve Terakki bu politikalarını rahat bir şekilde uygulama imkanı buldu. Türklerin iktisadi alanda geri kalmışlığını gidermek partinin önceliği olacaktı. Milli iktisat gayesini engelleyen yabancılara tanınan imtiyazların ve kapitülasyonların kaldırılması partinin iktisadi programında yer almıştır. İttihat ve Terakkide maliye nazırlığı yapmış olan Cavit Bey Osmanlının ancak ekonomik olarak kurtarılabileceğini düşünmekteydi. Yeni fabrikalar, tarım, ticaret için sermaye gerekiyordu ve o dönem sermayenin çoğu gayrimüslimlerin elinde toplanmıştı. Yabancılara tanınan imtiyazlardan yararlanan gayrimüslimler Osmanlıyı kendi memleketleri olarak görmüyorlardı. Aksine İttihat ve Terakkinin kapitülasyonların kaldırılmasına dönük politikalarının karşısında yer alıyorlardı. Bu nedenle İttihat ve Terakki açısından milli bir burjuvazi oluşturmak Türkçülük politikasının en vazgeçilmez unsuru olmuştur.321 Almanlarla yakınlaşmanın emareleri de bu noktada görülmeye başlanmıştır. Frederick List, John Rae gibi iktisatçıların görüşleri temelinde milliyetçi kalkınma modelini başarıyla uygulayan Almanya örnek alınmaya başlandı. Almanlarla zaten askeri ve teknik bilgi konusunda işbirliği yapılmaktaydı. Ziya Gökalp yeni mecmuadaki yazısında Alman modelini izleyerek Türk siyasal birliğine ulaşılabileceğini savunuyordu.322 319 Semiz, a.g.e., s.233-235. 320 Semiz, a.g.e., s. 235-236. 321 Semiz, a.g.e., s.236-237. 322 Semiz, a.g.e., s.238. 65 Milli ekonominin önünde büyük engel teşkil eden kapitülasyonları 1 Ekim 1914’de kaldırılacağı açıklandı. Sanayileşme konusunda gereken bilgi ve haberleri takip etmek amacıyla 30 Nisan 1914’den itibaren Sanayi dergisi yayınlanmaya başlandı. Milli sanayiyi ve iç üretimi korumak için gümrük vergileri artırıldı. Tüm bu adımlar Birinci Dünya Savaşından kısa bir süre önce atılmıştır. 1915’de elde edilen Çanakkale zaferi milli duyguları yükseltmişti. İktidar bu yükselişe olumlu bir tepki vererek millileşme hareketini daha da genişletti. Ticaret ve Ziraat Nezaretinin adı Milli İktisat Nezareti olarak değiştirildi. Fabrikalarda çalışacak işçilerin Türk kökenli olmaları sağlandı ve şirketlerin iç yazışmalarının Türkçe yapılması karara bağlandı. Yabancı şirketler Türkçe eğitimi için kurslar açmaya başladılar. Osmanlı Milli Bankasında ilk kez Türkçe pay senedi düzenlendi ve bankaların her türlü işlemlerinin Türkçe yapılması zorunlu hale getirildi.323 İttihat ve Terakki’nin 1913 yılında iktidara gelişinden itibaren Türk Milliyetçiliği devletin resmi ideolojisi olarak görülmeye başlanmıştı. İttihat ve Terakki ile birlikte tebaanın iskan politikasında artık etnik özellikler belirleyici olmaya başlamıştır. Öyle ki Talat Paşa köyleri de içine alacak şekilde etnografik haritalar hazırlatmıştır. Bu dönemde Milli Burjuvazi oluşturmak için çalışmalar yapılmış bu doğrultuda fabrikalar ve işletmeler kurulmuş ve büyük çiftliklerin oluşturulması için çalışmalar başlatılmıştır.324 İttihat ve Terakki döneminde eğitim alanında yapılan reformlar ve eğitime verilen önem İttihatçıların en önemli özelliklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Avrupa’nın karşısında başta ekonomi, sanayi ve askeri olmak üzere daha birçok alanda geri kalan Osmanlının bu dezavantajlı durumunu tersine çevirmek için eğitim, İttihatçılar açısından kurtuluş yolu olarak görülmekteydi. Bu dönemde eğitime büyük yatırımlar yapılmıştır. Öyle ki Balkan Savaşlarında Edirne’yi kurtarmak için bütçe arandığı sırada dahi eğitime ayrılan bütçeye dokunulmamış aksine istikrarlı bir şekilde artırılmasına özen gösterilmiştir. Yurtdışına öğrencilerin gönderilmesi yurtdışından uzmanların memlekete getirilmesi eğitim kalitesini artırmak için yapılan uygulamalar bunlardan bir kaçıdır. Birinci Dünya savaşı sırasında askerlik çağında bulunan öğretmenler askerlik hizmetinden muaf tutulmuştur. Halk eğitimine verilen önem çerçevesinde Milli Talim ve Terbiye, Halka Doğru, Türk Ocakları gibi dernekler desteklenmiştir. Vatandaşların eğitilmesi için konferanslar düzenlenmiştir. Köylünün ve kadınların bilinçlendirilmesi için çalışmalar yapılmış, Türk kültürüne uygun yabancı eserler Türkçeye çevrilmiştir.325 323 Semiz, a.g.e., s. 238-239. 324 Yesevi, a.g.e., s. 79. 325 Örmeci, a.g.e., s. 104. 66 Eğitimin yanı sıra sanat alanında da çalışmalara da önem verilmiştir. Resim sergileri açılmış, sanat dallarının yaygınlaşması için faaliyet gösterilmiş, İstanbul’da kadın ve erkekler için birer konservatuar kurulmuştur. İstanbul’daki tiyatrolara maddi yardımlar yapılmış. Aktör yetiştirme okulu kurulmuştur. Türk mimarisi, hattatlık ve tezhip gibi alanların yeniden canlandırılması amaçlanmıştır.326 Toplumu modernleştirmeyi amaç edinen İttihat ve Terakki laiklik konusunda ilk hukuki adımlardan birini de atmıştır. Şeriat ve modern kanunlar arasındaki ikiliği ortadan kaldırmak amacıyla 1916’da parti kongresinde bir kanun tasarısı hazırlanmış ve kabul edilmiştir. Bu tasarıyla Türk vatandaşları için din farkı gözetmeksizin evlenmenin önü açılmıştır. Kuran’ın Türkçeye çevrilmesi sağlanmış, camilerde Cuma hutbesinin Türkçe yapılması uygulaması başlatılmıştır.327 Bu dönem de kadın hakları konusunda da bir takım kazanımlardan bahsedilebilir. Liseler ve üniversitelere kadınların da girebilmesine imkan verilmiştir. Ayrıca Enver Paşa savaşta erkeklerin yerine kadınların çalışabilmeleri için dernek kurmuş, ordu atölyelerinde kadınların çalışabilmesi sağlanmıştır. İlk kadın iş taburu kurulmuş ve cephe gerisinde görev yapmıştır. Toplumu gerici uygulamalardan kurtarıp modern hayata hazırlamak için gerekli adımlar atılmıştır.328 Gregoryen takviminin kabul edilmesi, ağırlık ve uzunluk ölçülerinde birliğin sağlanması, dil reformu, izcilik kanunu gibi yenilik ve gelişmeler de İttihat ve Terakki döneminde yapılmış, Latin harflerine geçilmesi düşünülmüş ancak bunun yerine Arap harflerinin okunuşuyla ilgili bir takım değişiklikler yapılarak sınırlı bir harf inkılabına gidilmiştir.329 3.5. MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ VE CUMHURİYETE GİDEN YOL Üst üste gelen yenilgiler ve son olarak balkanların tamamen elden çıkması ile İttihat ve Terakki hükümeti bu zamana kadar izlenen savunma siyaseti yerine daha aktif bir politika izleme yoluna gitmiştir. Birinci Dünya Savaşına giden süreçte uluslararası siyasette ittifaklar belirginleşmiş ve Osmanlı yöneticileri arasında tartışmalar başlamıştı. Enver Paşa, Osmanlının hayati çıkarlarının Balkanlar ve Kafkaslarda kazanılacak topraklarla sağlanabileceğini düşünüyor bu sebeple Almanlarla ittifaka sıcak bakıyordu. Bahriye nazırı Cemal Paşa’nın grubu ise maddi destek sağlanabileceğini düşündüğü İngiltere, Fransa ittifakına yakın duruyor, bu ittifak sağlanamazsa tarafsız kalınması gerektiğini düşünüyorlardı.330 326 Örmeci, a.g.e., s. 103-105. 327 Örmeci, a.g.e., s. 105. 328 Örmeci, a.g.e., s. 105. 329 Örmeci, a.g.e., s. 105. 330 Nurgün Koç, “Milli Mücadelenin Başlarındaki Gelişmelerin, Hatıralar Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Internationl Journal of Social Science, 2013, Cilt: 6, 1231-1254, s. 1232-1234. 67 Birinci Dünya Savaşı başladığında Osmanlı Devleti savaşa hemen dahil olmasa da Almanya ve Avusturya-Macaristan ile bir ittifak anlaşması yapmıştır. Diğer yandan İtilaf Devletleri de Osmanlının tarafsız kalması için diplomatik girişimlerde bulunmaktaydılar. İtilaf Devletleri Osmanlı Devletinin tarafsızlığı karşısında toprak bütünlüğünün korunacağına dair söz vermekteydiler. Ancak bu sözlerinde samimi oldukları söylenemezdi zira savaş sonrasında Osmanlı Devletinin nasıl parçalanacağına dair planları çoktan yapmışlardı.331 Osmanlıya sığınan Goeben ve Breslau isimli gemilerin Rus limanlarını bombardıman etmesiyle Osmanlı Devleti savaşa girmiş oldu. Osmanlı Devletinin Birinci Dünya Savaşına girişinde Enver ve Talat Paşaların rolü ön plandadır. Daha geri planda kalan Mustafa Kemal ve Fethi Bey savaşa girişi Osmanlı Devletinin aleyhine görmelerine rağmen savaşta ön cephede görev almak istemişler ve üzerlerine düşeni yapmışlardır.332 Birinci Dünya Savaşı İttifak Devletlerinin mağlubiyeti ile sonuçlanmış ve Osmanlı Devleti ile Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır. Osmanlı ordusu ve halkı yılarca süren savaşlar sonucunda bitkin düşmüş ve silahtan arındırılmıştı. Yunanistan ve Ermenistan Türk toprakları üzerindeki talepleri ile ayrılıkçı Kürt hareketleri, İngiltere’nin Türkiye sorunu olarak nitelediği meseleyi kolayca çözebileceği hususunda cesaretlendirmekteydi.333 Anadolu’yu parçalamak amacıyla başlayan işgaller karşısında yurdun çeşitli bölgelerinde kurtuluşu hedefleyen dernekler kurulmuş ve kongreler toplanmıştır. Milli mücadelenin hazırlık aşamasını oluşturan bu kongrelerde yurdu düşmana karşı savunmayı örgütleme ve eylem biçimleri kararlaştırılmıştır. Bunların dışında bazı gruplar ise Amerikan veya İngiliz mandası ile çözüme ulaşmayı düşünmüşlerdir. Ateşkes antlaşmasının imzalanması ile birlikte İtilaf Devletleri Ermeni ve Rum azınlıkları kışkırtarak işgalleri genişletmek ve Kürtleri de bu şekilde kışkırtmak amacıyla harekete geçmişlerdir. İşgal altında bulunan İstanbul’daki yönetimin işgallere sessiz kalması Yunanistan’ın Küçük Asya hayalleri ile İzmir ve ege bölgesine saldırıların önünü açmıştır.334 Osmanlı fikir akımlarından İslamcılık, Arapların Türklere karşı ayaklanmasından, Osmanlıcılık ise Balkanların kaybedilmesinin ardından başarısız olmuştu. Enver Paşa’nın başını çektiği Turancılık fikri ise Birinci Dünya Savaşının 331 Koç, a.g.e., s. 1235. 332 Koç, a.g.e., s. 1235. 333 Koç, a.g.e., s. 1236. 334 Fahri Çoker, Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923, Ankara, 1994, Cilt: 1, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, s. 3-4. 68 kaybedilmesinin ardından bir sonuca ulaşamamıştı. Bu sebeple Türkçülüğün mutlaka başarılı olması gerekmekteydi.335 Avrupa diplomasisi Yunan genişlemesine olumlu bakıyordu ve Rumlar Yunanistan’a bağlanmak taleplerini her fırsatta dile getirmeye başlamışlardı. Ülkenin birçok bölgesi işgal altındaydı ve böylesi bir durumda Damat Ferit yönetimi işgalcilerin adaletine teslim olmuş bir şekilde Osmanlıcılık fikriyatını sürdürmeye çalışmaktaydı. Mustafa Kemal ise bu umutsuz durumdan çıkış yolunu Anadolu’nun güvenli bir bölgesinde oluşturulacak milliyetçi bir direniş hareketi ile sağlanabileceğini düşünmekteydi. Yunanlıların İzmir’i işgali ve diğer işgallere karşı İstanbul’dan direniş gösterilemeyeceğini düşünen milliyetçiler için Anadolu adeta bu direnişin gösterileceği bir kale konumunda algılanmaya başlanmıştı.336 Yunan işgali var olma hakkı için çalışan Türk milletini yok etme savaşıydı. Bu açıdan bir anlamda Ortodoks Haçlı seferi niteliği taşımaktaydı. İşgalin bu niteliği Türk milletinin milli mücadele için mobilizasyonunda etkili olmuştur.337 Atatürk’e göre Türk milleti işgallerle birlikte pek çok haksızlığa maruz kalmıştır. Bu haksızlıklar karşısında Osmanlı hükümetinin tepkisizliği milli örgütlenmelerin önünü açmıştır.338 Birinci Dünya Savaşının neticesinde imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşmasından dolayı milli varlığı tehlikede gören Türk Ocağı bünyesindeki milliyetçiler de işgalci güçlere ve Osmanlı hükümetine karşı tavır alarak aktif mücadeleye başlamışlardır. Bu doğrultuda Anadolu’daki milli mücadele taraftarlarının yanında yer almışlar ve aşıladıkları milliyetçi ruh müdafaa-i hukuk harekatının kaynağını oluşturmuştur.339 Mondros Mütarekesinden sonra kurulan Müdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk, Reddi İlhak gibi cemiyetler işgaller karşısında bulundukları bölgelerde hukuksal alanlarda haklarını korumaya çalışmaktaydılar. Ancak bu cemiyetlerin bölgesel nitelikli olması onların en zayıf yönünü oluşturmaktaydı.340 Bölgesel nitelikli kurulan cemiyetler ülkeden koparılma tehlikesi altında bulunan bölgelerin Türklüğünü kanıtlamaya çalışmışlardır. Örneğin Trakya Paşaeli Müdafaa-i Heyet-i Osmaniyesi, Trakya’nın tarih, kültür ve ırk yönünden Türk olduğunu kanıtlamak amacıyla yayınlar yapmıştır. Doğu Anadolu’da bir Ermeni yurdu kurmak isteyenlere karşı Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti bölgenin Türklüğünü 335 Gotthanrd Jaschke, “Türk Kurtuluş Savaşında Milliyetçilik ve Din”, Çev. Aytunç Ülker, Tarih Okulu, 2009, Sayı: 2, 83-95, s. 84. 336 Jaschke, a.g.e., s. 85-86. 337 Jaschke, a.g.e., s. 87-88. 338 Mustafa Oral, “Türk Kurtuluş Savaşının Tarihsel Konumu”, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, 2016, Sayı: 1, 3-16, s. 6. 339 Sarınay, a.g.e., s. 143. 340 Oral, a.g.e., s. 8. 69 kanıtlarıyla ortaya koyarak, Ermeni yurdu iddialarının temelsiz olduğunu raporlar ile belirtmiş ve bu yönde yayınlar yapmıştır.341 Mustafa Kemal 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktığında kurtuluş hareketini de başlatmış bulunmaktaydı. Kurtuluşun çaresini İngiliz veya Amerikan mandacılığında görenlerin aksine Mustafa Kemal, Milli hakimiyete dayanan kayıtsız şartsız ve bağımsız bir Türk devleti kurulması fikrini savunmaktaydı.342 Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye Büyük Millet Meclisinde 24 Nisan 1924’de yaptığı konuşmasında Kurtuluş Savaşının gelişimini Mondros Mütarekesinden Erzurum Kongresine, Erzurum Kongresinden İstanbul’un işgaline ve İstanbul’un işgalinden şimdiye (1924) kadar olmak üzere üç evreye ayırmıştır.343 Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşını kaybetmesinin ardından İtilaf Devletleriyle Mondros Ateşkes Antlaşmasını imzalamıştır. Antlaşmanın 7. Maddesi “Güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması durumunda herhangi bir stratejik noktayı işgal etme hakkına sahip olacaktır”344 ve 24. Maddesi “Vilayat-ı sitte’de kargaşalık çıkması halinde müttefikler bu vilayetlerin herhangi bir bölümünün işgali hakkını muhafaza ederler”345 ile Osmanlı Devleti İtilaf Devletlerinin işgaline açık hale getirilmiştir. Mustafa Kemal, henüz silah bırakmamış Osmanlı güçlerini silahsızlandırmak amacıyla saray tarafından 9. Ordu müfettişliğine atandı. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden dört gün sonra 19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktı. Ancak buradaki birlikleri silahsızlandırmak yerine bölgedeki subaylarla görüşmeler yaparak işgallere karşı bir direniş örgütlemeye çalıştı ve sonrasında Amasya’ya geçti ve burada Amasya Genelgesini yayınladı. Saray tarafından geri çağrılınca da görevinden istifa etti. İstifasının ardından müdafaa-i hukuk örgütlerinin de desteğiyle Erzurum’da bir kongre topladı.346 Erzurum kongresi Vilayat-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti’nin Erzurum şubesi ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti’nin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Bu açıdan kongre mahalli bir nitelik taşımaktadır ancak buna karşın tüm yurdu ilgilendiren kararlar alınmıştır.347 341 Oral, a.g.e., s. 8-9. 342 Oral, a.g.e., s. 9. 343 Oral, a.g.e., s. 9. 344 İhsan Şerif Kaymaz, “Mondros: Bir Ateşkesin Tahlili”, 21. Yüzyıl Dergisi, 2008, Sayı: 7, 239-268, s. 266. 345 Kaymaz, a.g.e., s. 268. 346 Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2010, s. 98. 347 Selim Özcan, “Amasya Genelgesinin Erzurum ve Sivas Kongreleri Üzerindeki Etkisi, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, Sayı: 1, 69-82, s. 78. 70 Mondros Mütarekesi hükümlerinde Erzurum’u da içine almak suretiyle Doğu Anadolu’da bir Ermeni Devleti, Doğu Karadeniz’de ise bir Rum Pontus devleti kurma hedefi için gerekli şartlar oluşturulmak istenmekteydi. Buna ilk karşı çıkış Erzurum Kongresinde alınan “Milli sınırlar içerisinde vatan birbirinden ayrılmaz bir bütündür.” kararı ile gerçekleşmiştir. Erzurum’da İstanbul hükümetinin görevini yerine getiremediğinden bahsedilmiş ve geçici bir hükümetin kurulması gündeme getirilmiştir.348 Erzurum Kongresinin sonrasında Sivas Kongresi toplanmış ve burada alınan kararlar milli mücadelenin seyri açısından etkili olmuştur. Sivas Kongresine tüm vilayetlerin her sancağından temsilcilerin katılması istenmiştir. Bu açıdan Sivas Kongresi milli mücadelenin milli bütünlük içerisinde sergileneceğini daha toplanmadan duyurmuş oluyordu. Sivas Kongresinde Anadolu ve Rumeli’deki Cemiyetler “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” adı altında birleştirilmiştir. Böylece milli mücadelenin tek elden yönetilmesi adına ilk adım atılmıştır. Sivas Kongresinde milli iradeye dayanan bir hükümetin kurulacağı duyurulmuş, manda ve himaye gibi Türk Milletini yarı sömürge biçimine sokacak fikirler reddedilmiştir.349 Mustafa Kemal, Sivas Kongresinin ardından Ankara’ya geçerek burayı ulusal direniş merkezi haline getirdi. 28 Ocak 1920’de Osmanlı Mebusan meclisi Misak-ı Milli’yi kabul etti ve 17 Şubat 1920’de yayınladı. Misak-ı Milli sınırları 1913 Balkan Savaşları sonrasında imzalanan antlaşmalar ile Ekim 1918 ateşkesi sınırlarına dayanak çizilmiştir. Bu esnada Osmanlı Mebusan meclisinde Türk ve millet kavramları da tartışılmış ve Türk kavramının farklı Müslüman unsurları da içine kattığı konusunda görüş birliğine varılmıştır.350 Misak-ı Milli ile alınan kararlar özetle şunlardır: - Mütareke sınırları içinde ve dışındaki yerler bir bütündür. Arap ülkelerinde, Kars, Ardahan, Batum bölgesinde ve batı Trakya’da halkoylamasına başvurulabilir. - İstanbul ve Marmara denizinin güvenliğini sağlamak şartıyla boğazlar dünya ticaretine açık olması için bütün ilgililerce kararlaştırılacak esaslar kabul edilebilir. - İtilafın müttefik devletlerdeki azınlıklar için kabul ettiği esaslar, aynısı komşu ülkelerdeki Müslüman halka uygulanmak şartıyla kabul edilebilir. - Ulusal ve iktisadi gelişmemiz için tam bağımsızlık gerekir. Onun için kapitülasyonlara karşıyız. Hissemize düşen Osmanlı borçlarının ödenmesi de bu esasa uygun olacaktır.351 348 Özcan, a.g.e., s. 78. 349 Özcan, a.g.e., s. 80. 350 Ahmad, a.g.e., s. 98-100. 351 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Yenigün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul, 1997, Cilt: 1, s. 166. 71 Misak-ı Milli Türk milliyetçilerinin işgallere karşı bir meydan okumasıydı ve İngilizler bu meydan okumaya karşılık İstanbul’u resmen işgal etmişlerdir.352 Mebusan Meclisinin kapatılması üzerine Mustafa Kemal meclisin yeniden, Ankara’da toplanabilmesi için harekete geçmiştir. Ankara’da toplanacak meclisi İstanbul’dan Anadolu’ya geçecek mebuslar oluşturacaktır. Gelemeyenlerin yerine yeni mebusların seçilmesi düşünülmüştür. İsmi Türkiye Büyük Millet Meclisi olarak kararlaştırılan Ankara’daki meclis 23 Nisan 1920’de açılmıştır. Mustafa Kemal ise meclis başkanı olarak seçilmiştir.353 Anadolu’da milli mücadeleyi yürüten kadroların içerisinde Türk Ocağı bünyesinde milliyetçi ve vatansever fikirlerle yetişen Türk aydınları da yer almışlardır. Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde başlanan milli mücadele hareketi zaten Türk milliyetçiliği ve vatanseverliği açısından başlıca bir çağrı niteliği taşımaktaydı. İzmir’in Yunanlılara verileceği haberleri üzerine buna tepki gösterilmiş ve Reddi İlhak cemiyetinin merkezi İzmir Türk Ocaklarına taşınarak çalışmalar buradan yürütülmüştür. Burada Reddi İlhak beyannamesi yayınlanmış, Anadolu’nun diğer illerine telgraflar çekilmiş ve insanlar mitinglere davet edilmiştir. Bu bildirgeler ve mitingler toplumda Kuva-i Milliye ruhunun oluşturulması, işgallere karşı milletin bir bütün halinde hareket etmesini sağlamak açısından önemlidir. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden sonra bölgede yapılan zulümleri incelemek üzere kurulan Tahkik-i Mezalim heyetine Türk Ocakları başkanı Hamdullah Suphi de katılmıştır. İzmir’i ardından ödemiş yönüne ilerleyen yunan ordusunu Uşak tarafında İbrahim Bey ve Müftü Hafız Ali Efendi öncülüğündeki Türk Ocağı bünyesindeki direniş hareketi karşılamıştır. Batı Anadolu’da Türk Ocağı mensuplarından Vasıf Bey, Kazım Özalp ile birlikte Ayvalık, Bandırma, Balıkesir bölgesinde Kuva-i Milliye’nin organizasyonu için faaliyetler yürütmüşlerdir.354 Türk Ocaklarının milli mücadelenin örgütlenmesi ve direniş hareketlerine sağladığı destek İngilizlerin de dikkatini çekmiştir. İngilizler 1920’de İstanbul’daki Türk Ocağı binasını işgal etmişlerdir. İzmir ve Bursa’daki şubeleri de Yunanlılarca kapatılmıştır. Bu işgaller yabancı elçilikler nezdinde protesto edilmiş ve mitingler gerçekleştirilmiştir. Türk Ocağı mensupları İstanbul’daki faaliyetlerinin sonlandırılması neticesinde gizli yollarla Anadolu’ya geçmeye başlamışlardır. Anadolu’ya geçen isimler arasında Hamdullah Suphi, Yusuf Akçura ve Mehmet Emin gibi isimler bulunmaktadır. Hamdullah Suphi Antalya milletvekili seçilerek Milli Eğitim Bakanlığı yapmıştır. Yusuf Akçura ise Sakarya Savaşında yüzbaşı olarak görev almıştır. Türk 352 Ahmad, a.g.e., s. 100. 353 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Yenigün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul, 1997, Cilt: 2 s. 6-7. 354 Sarınay, a.g.e., s. 223-226. 72 Ocakları tüm mensuplarıyla birlikte gerek fikriyatta gerek teşkilatlanma safhasında milli mücadeleye katılarak Mustafa Kemal’in yanında saf tutmuşlardır.355 Ankara’da oluşturulan meclisin ilk icraatlarından biri işgallere karşı koyabilecek düzenli bir ordu oluşturmak olmuştur. Oluşturulan düzenli ordu ilk başarısını doğu cephesinde Ermenistan’a karşı kazanmıştır. Yunan ilerleyişinden ve isyanlardan yararlanan Ermenistan 24 Eylül 1920’de ilerleyişe geçse de Kazım Karabekir komutasındaki kuvvetler tarafından durdurulmuştur. Kazım Karabekir’in Kuvvetleri kısa sürede Ermeni ordusunun işgalindeki bölgeleri geri alarak Ermenileri barışa zorladı ve 3 Aralık 1920’de Ermenistan ile Gümrü Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Oltu, Sarıkamış ve Kars Türkiye’ye bırakıldı ve Ermenistan Sevr’i tanımadığını ilan etti.356 Doğu Cephesinin kapanması üzerine milli mücadelede dikkatler batıya çevrilmiştir. Yunan ilerleyişi karşısında Kuva-i Milliye’nin başarısız olması ile düzenli ordu batıya kaydırıldı ve komutanlığına Ali Fuat Paşa getirildi. Ancak Kuva-i Milliye alışkanlıklarından kurtulamadığı için kısa süre sonra Moskova’ya elçi olarak atandı ve yerine İsmet Paşa getirildi. Bu esnada düzenli orduyu genişletmek için Kuva-i Milliye birliklerini de ordu içine dahil edilmesi düşünüldü. Ancak Çerkes Ethem ve Demirci Mehmet efeler buna karşı çıkarak isyan ettiler. Bunun üzerine bu isyanlar Refet Paşa komutasındaki kuvvetlerce bastırıldı.357 6-10 Ocak 1920 tarihleri arasında Türk ve Yunan orduları Eskişehir, İnönü mevkisinde karşılaştılar. Hücuma geçen Yunan kuvvetleri bir sonuç alamayınca geri çekilmek zorunda kalmışlardır. İnönü zaferi ile itilaf devletleri Sevr Antlaşması ile abartılı isteklerde bulunduklarının farkına vardılar. Londra’da toplanacak konferansa Osmanlı Delegasyonunun içine TBMM temsilcilerinin de katılmalarını istediler. 23 Şubatta başlayan konferansta Tevfik Paşa sözü TBMM delegasyonuna bırakmıştır. Bu konferans itilaf devletlerinin Misak-ı Milli ile bağdaşmayan taleplerinden ötürü bir sonuca ulaşamadan dağılmıştır. İnönü zaferinin uluslararası mecradaki bir diğer yansıması Sovyet Rusya ile ilişkilerde olmuştur. Yapılan görümeler sonucunda Sovyetler birliği Misak-ı Milliyi kabul etmiştir. 16 Mart 1921’de Moskova dostluk antlaşması imzalanmış, bu antlaşma ile Sovyet sınırları Batum Sovyetlerde kalmak üzere belirlenmiş ayrıca Sovyetler Türkiye’ye para ve askeri malzeme yardımı yapmayı kabul etmiştir.358 1. İnönü savaşında aldıkları yenilgiye rağmen Yunanlılar hala Eskişehir’i alıp Ankara üzerine yürüyerek milli mücadeleyi sona erdirmeyi düşünüyorlardı. Tekrar 355 Sarınay, a.g.e., s. 228-229. 356 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 15. 357 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 16. 358 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 17-19. 73 saldıran Yunanlılar için 2. İnönü muharebesi de yenilgiyle sonuçlanmıştır. Bu zaferin ardından İsmet paşa generalliğe yükseltilmiştir. Mustafa Kemal Paşa “ siz orada yalnız düşmanı değil milletin maküs talihini de yendiniz” diyerek ismet paşayı kutlamıştır. 2. İnönü zaferinin akabinde İtalyanlar Marmaris ve Antalya’dan Fransızlar ise Zonguldak’tan çekilmişlerdir.359 İkinci İnönü Muharebesinin ardından Yunanlılar yeni bir taarruz için hazırlıklara başladılar. 10 Temmuz 1921 tarihinde Türk ordusunu Kütahya Eskişehir muharebeleriyle geri çekilmeye zorladılar. Böylece Kütahya, Eskişehir ve Afyon Yunanlıların eline geçti. 25 Temmuzda Türk ordusu Sakarya nehrinin doğusunda konuşlandı. Mustafa Kemal stratejik bir hamle ile orduyu geri çekmişti ancak bu çekiliş TBMM’de panik havası estirmeye yetti ve hatta devlet dairelerinin Kayseri’ye taşınması düşünülmeye başlandı. Meclis, Mustafa Kemal’in ordunun başına geçmesini istiyordu. Mustafa Kemal meclisin yetkilerini 3 ay süre ile kullanmak şartıyla bunu kabul etti. Yetkiyi aldıktan sonra Mustafa Kemal 7-8 Ağustos tarihlerinde Tekalifi Milliye Emirlerini yayınladı. Bu emirler ordunun ihtiyaçlarının bedeli daha sonra ödenmek suretiyle halktan toplanmasını içeren bir takım yükümlülüklerden oluşmaktaydı.360 23 Ağustos 1921 tarihlerinde Türk ve Yunan orduları bir kez daha karşı karşıya geldiler. Sayıca ve askeri teçhizat bakımından daha üstün olan Yunan ordusu karşısında Mustafa Kemal askerlerine ölünceye kadar savaşmalarını emretmiştir. Mustafa Kemal’in birliklerine ilettiği emri aynen şöyledir: “Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. Vatanın her karış toprağı vatandaşın kanıyla sulanmadıkça terk olunamaz. Onun için küçük büyük her cüzütam (birlik) ilk durabildiği noktada tekrar düşmana karşı cephe teşkil edip muharebeye devam eder. Yanındaki cüzütamın çekilmeye mecbur olduğunu gören cüzütamlar ona tabi olmaz. Bulunduğu mevzide nihayete kadar sebat ve mukavemete mecburdur.”361 22 gün süren savaşın neticesinde 13 Eylül 1921 tarihinde Yunanlılar yenildi ve çekilmeye başladılar. Sakarya Savaşının kazanılmasının diplomatik bir takım yansımaları da olmuştur. Fransa’nın temsilcisi Franklin Boullion Ankara yönetimi ile iletişime geçmiş ve 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre Fransa Hatay hariç Türkiye’nin bugünkü Suriye sınırını tanımıştır. Hatay ise Türk hakları gözetilmek üzere özel bir statüye sokuluyordu. Fransa ile barış böylece yapılmış oldu ve Fransızlar işgal ettikleri yerleri boşaltmaya başladılar. İngilizler ise 23 Ekim 1921 Tarihinde tutsakların karşılıklı olarak serbest bırakılmasını 359 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 20. 360 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 21. 361 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 21-22. 74 kabul etmişler ve böylece Rauf ve Fethi Beyler gibi birçok tutuklu subay ve siyaset adamı yurda dönebilmiştir. Bu arada 13 Ekim 1921 Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile yapılan Kars Antlaşması ile belirlenen doğu sınırları bir kez daha düzenlenmiştir.362 Sakarya zaferi ile milli mücadele taraftarlarının elde ettikleri diplomatik kazanımlar daha sonraki görüşmelerde de ellerini güçlendirmiştir. Artık hedef Yunanlıları Anadolu ve Doğu Trakya’dan çıkarmak ve misak-ı milliye uygun bir barış antlaşması yapmaktı. Bu tarihten itibaren bir yıl boyunca diplomatik girişimlerde bulunulmuştur. TBMM dışişleri bakanı olan Yusuf Kemal Avrupa’ya görüşmeler için gitmeden önce İstanbul hükümetinin de desteğini alarak masaya oturmak istemiştir. Sadrazam Tevfik paşa ve hariciye nazırı izzet paşa bunu olumlu karşılasalar da Sultan Vahdettin İstanbul hükümetinin kendi görüşmelerini yapmalarını istediğinden bu girişim gerçekleşmemiştir.363 22 Mart 1922 tarihinde itilaf devletleri bir ateşkes antlaşması sundular. Buna göre Türk ve Yunan tarafı arasında bittiğinde yeniden uzatılmak üzere 3’er aylık bir ateşkes öngörülüyordu. Bu süre zarfında tarafların güçlerini artırmayacağı itilaf devletlerinin denetiminde garanti altına alınacaktı. Yunanlılar bu teklifi kabul ettiler ancak TBMM kuvvet artırmama ve denetlenme şartlarını reddetti ve Yunanlıların 4 ay içinde Anadolu’yu boşaltmaları durumunda ateşkesin yapılabileceği bildirildi. İtilaf devletleri 26 Martta bir barış planı daha ilettiler. Bu planda Ege ve Trakya Türkiye’ye bırakılıyordu ancak Ermeni Devleti kurulmasının görüşülmesi Milletler Cemiyetine bırakılmaktaydı. Ayrıca Türk ordusu 85.000 ile sınırlandırılıyor ve kapitülasyonlar yeniden düzenleniyordu. Sevr’in bir başka hali olan bu plan da TBMM tarafından reddedildi. TBMM bu süreçte Misak-ı Milli’den asla taviz vermiyordu. Temmuz ayında Fethi Okyar bir dizi görüşmeler yapmak üzere Paris’e gitti. Daha sonra Londra’ya geçen Okyar hiçbir bakan ile görüşememiştir. İngiltere tarafı özellikle görüşmeden kaçınıyordu. Sakarya savaşının sonrasında geçen bu süre içerisinde diplomaside bir sonuç alınamaması ve oluşan belirsizlik hali taraflar için yıpratıcı bir sinir harbine dönüşüyordu. Tüm bu zaman içerisinde Mustafa Kemal gizli bir taarruz hazırlığı içerisindeydi. Öyle ki yapılacak olan taarruzun gizliliğine büyük önem veriliyor ve intikaller dikkat çekmemek için geceleri yapılıyordu. 26 Ağustosta başlayan Türk genel taarruzu karşısında tutunamayan Yunan ordusuna 30 Ağustosta son darbe vuruldu. Dağılan Yunan ordusu karşısında Mustafa Kemal ordusuna İzmir’e kadar ilerleme emrini verdi. 9 Eylülde İzmir, 10 Eylülde Bursa kurtarıldı.364 362 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 23-24. 363 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 25-26. 364 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 26-30. 75 Türk birlikleri hızla Çanakkale’ye ve boğazlara doğru harekete geçtiler İngilizlerin de savaş hazırlıklarına başlamaları üzerine Fransızlar ve İtalyanlar Gelibolu’daki askerlerini geri çektiler. Lloyd George tarafsız bölgeye girilmesi durumunda Türklere ateş açılması talimatını verse de bölgedeki İngiliz generali bu emre uymadı. Bu esnada gerçekleştirilen diplomatik girişimlerle birlikte 3 Ekim’de Mudanya Konferansı toplandı. İngiliz, Fransız ve İtalyan temsilcilerin katıldığı konferansta Türkiye’yi İsmet Paşa temsil ediyordu. Mudanya Ateşkesine göre 14-15 Ekim gecesi ateşkes başlayacak, Yunanlılar Doğu Trakya’yı boşaltacaktı. Böylece 31 Ekim-26 Kasım 1922 Tarihlerinde Doğu Trakya’nın devralınması işlemi tamamlanmıştır.365 20 Kasım 1922’de İsviçre’nin Lausanne kentinde barış konferansı başladı. Bu konferansta Türkiye’yi İsmet Paşa temsil etmiştir. 3 ay süren konferans esnasında Türkiye savaşın yeniden başlama ihtimalini de göz önünde bulundurarak önlemlerini almıştır. Toplanan konferansta bir sonuca ulaşılamıyordu. 4 Şubat 1923’de İngilizler bir taslak sundular. Bir ültimatom şeklinde sunulan bu taslak kabul edilmeyince İngiliz tarafı konferansı terk etti.366 Daha sonra gerçekleştirilen diplomatik görüşmeler sonucunda Lozan Konferansı 12 Nisan 1923 günü yeniden toplandı. 3 ay kadar süren müzakerelerin ardından Lozan Antlaşması imzalandı. Lozan’da uzlaşılan hususlar şu şekilde özetlenebilir: - Türkiye’nin Batı Trakya ile ilgili iddiaları kabul edilmedi ancak Ege’de İmroz, Bozcaada ve Tavşan Adaları Türkiye’ye bırakıldı. Türkiye’nin Musul ile ilgili talepleri ise Milletler Cemiyetinde görüşülmek üzere ertelendi. - Kapitülasyonlar tamamen kaldırıldı. - Osmanlı borçlarının Osmanlıdan kopan devletlerle birlikte belirli taksitlerle ödenmesi kararlaştırıldı. - Boğazlar konusunda Türkiye savaşa girse bile tarafsız gemi ve uçakların geçişi garanti edildi. Ayrıca boğazlar bölgesi silahsızlandırılıyor ve bunun denetimiyle ilgili bir komisyon kuruluyordu. - Türkiye’deki Rum azınlığın Yunanistan’a, Yunanistan’daki Türk azınlığın da Türkiye’ye gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Bunun yanında Türkiye’nin Yunanistan’dan tazminat talebi kabul edilmemiştir.367 365 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 34-36. 366 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 40. 367 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 42-46. 76 24 Temmuz 1923’de genel hatlarıyla bu şekilde özetlenebilecek Lozan Antlaşması imzalanmıştır. Lozan ile birlikte Osmanlı Devleti’nin son bulduğu ve yeni bir Türkiye’nin kurulduğu da belgelenmiş oluyordu.368 Avrupalılarla barış yapıldıktan sonra Mustafa Kemal cumhuriyete giden yolda bir an evvel vakit kaybetmeden harekete geçilmesi gerektiğini düşünmekteydi. Ancak meclis içinde ikinci grup olarak da bilinen aşırı tutucu muhalefet Mustafa Kemal grubunu saf dışı bırakmak için fırsat kollamaktaydı. Hatta 2 Aralık 1922’de teklif ettikleri tasarıda milletvekili seçilme şartlarında değişikliğe giderek doğrudan Mustafa Kemal’i meclisin dışında bırakmayı düşünmüşlerdir. Bu siyasi ortam içerisinde meclis 1 Nisan 1923’te seçime gitme kararı aldı. Mustafa Kemal seçim bildirgesinde egemenliğin ulusa ait olduğunu belirtmiş ve aşar vergisinin kaldırılacağı, askerlik süresinin kısalacağı ve öğretimin birleştirileceği bir program ortaya koymuştur.369 Seçimler Ağustos ayında yapıldı ve o ay içerisinde Halk Fırkasının kurulması çalışmaları da başlatıldı. 13 Ekim tarihinde ise Ankara’yı başkent yapan yasa kabul edildi. Mustafa Kemal yeni kurulan bu devletin yönetim şeklini Cumhuriyet olarak belirlemek istediğini 24 Eylül tarihinde Viyana Gazetesi muhabirine açıklamıştır. 27 Ekim’de Fethi Okyar hükümetinin istifası cumhuriyetin ilanının habercisi oldu. Öyle ki hükümet oluşturulurken her bakanın meclis tarafından ayrı ayrı seçilmesi gerekmekteydi. Bu durum bakanlar arası uyum sorununu yaratabiliyordu. Cumhuriyetle birlikte başbakanlar kendi kabinelerini oluşturacaklarından bu tip sistemsel tıkanıklıkların önü açılmış olacaktı. 29 Ekim 1923’te 1921 anayasasında gerekli değişiklikler yapılarak cumhuriyet ilan edilmiş oldu. TBMM başkanı olan Mustafa Kemal ise oybirliği ile cumhurbaşkanı seçildi.370 3.6. MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİ VE CUMHURİYETİN İLANININ TÜRKÇÜLÜK İDEALİ BAĞLAMINDA DEĞERLENDİRİLMESİ Milli Mücadele ile Türk Milleti varoluş savaşı vermiştir ve bu mücadeleyi başarıyla tamamlamışlardır. Mustafa Kemal’in önderliğinde örgütlenen Türk milliyetçileri tabi ki bir anda 1919 yılında ortaya çıkmamışlardır. Vatan ve millet kavramlarının Türkçülük fikriyatıyla birlikte şekillendiği yıllar milli mücadeleyi sırtlayan kadroların yetiştiği ve düşünce yapılarının oluşturulduğu döneme denk gelmektedir. 368 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 46. 369 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 47-48. 370 Akşin, a.g.e., Cilt: 2, s. 48-49. 77 Şüphesiz ki Mustafa Kemal bir Türk milliyetçisidir ve öğrencilik yıllarından itibaren Türkçü-Milliyetçi fikirlerle ilgilenmeye başlamış ve vatan şairi Namık Kemal, Türk milliyetçisi Mehmet Emin Yurdakul gibi isimlerin eserlerini okuyarak yetişmiştir. Bu gelenek içerisinde yetişen Türk milliyetçileri milli mücadeleye atılmışlardır. Cumhuriyet dönemi, İkinci Meşrutiyet ile birlikte devlet hayatında şekillenmeye başlayan Türk milliyetçiliğinin devamı niteliğinde ve hatta Türkçülüğün devlette tam anlamıyla uygulamaya konduğu bir dönemdir. Cumhuriyet dönemi ile birlikte Türk milliyetçiliği devletin resmi ideolojisi olmuştur. Mustafa Kemal her fırsatta bir Türk milliyetçisi olduğunu dile getirmiştir. Mustafa Kemal’in şu sözleri bunun en açık delili durumundadır: “Biz doğrudan doğruya milliyetperveriz ve Türk milliyetçisiyiz. Cumhuriyetimizin dayanağı Türk topluluğudur. Bu topluluğun fertleri ne kadar Türk kültürü ile dolu olursa o topluluğa dayanan Cumhuriyet de o kadar kuvvetli olur.”371 Türkiye Cumhuriyeti Türk milliyetçilerinin idealindeki milli devlet olarak kurulmuştur. Milli devlet kurucusu ve sahibi tek millet olan devlet demektir. Bu millet Türk milletidir. Türk milliyetçiliği için millet kavramını dil, kültür ve ülkü birliğinden hareketle mensubiyet esasına dayanmaktadır. Bundan dolayı Türk milliyetçiliğinin bir takım ırkçı ve faşizan uygulamaları barındırması mümkün olamaz. Türküm diyebilen herkesi Türk kabul eder.372 Milli devlet aynı zamanda çağdaş devlettir. Hakimiyetin millete ait olduğu ilkesinden hareket eder. Ziya Gökalp, çağdaş devletin Türk milliyetçiliğinin vazgeçilmez unsuru olduğunu söyler ve çağdaş devleti gerek kanun yapmak gerekse devleti idare etme yetkilerinin millete ait olduğu bu yetkiyi sınırlayan hiçbir makamın bulunmadığı ve tüm vatandaşların birbirleriyle eşit haklara sahip olduğu devlet olarak tanımlamaktadır. Ayrıca çağdaş devletin teokrasi ve onun kalıntılarından da temizlenmesi gerekmektedir.373 Mustafa Kemal Türk kültürüyle yakından ilgilenmiş ve Türkiye Cumhuriyetini sağlamlaştırmak üzere Türk Tarih ve Türk Dil kurumlarını kurdurmuştur. Bu kurumların yayınları ile yakından ilgilenmiş ve hatta yayınlar üzerinde eklemeler ve çıkarmalar da yapmıştır. Türk Tarih Kurumunun çıkardığı ve bu dönemde okullarda tarih kitabı olarak okutulan Tarih IV, Türkiye Cumhuriyeti isimli kitapta Türk milliyetçiliği şu şekilde anlatılıyordu: “Türkçülük Osmanlı unsurlarının ayrı ayrı tuttukları milliyetçilik cereyanlarına karşı koymak gayretinden, bütün Türk kavimleri birleştirmeği istihdaf eden Turancılığa kadar gidiyor ve bazen de İttihad-ı İslam fikirleriyle karşılaştırılıyordu. Elhasıl fikirlerde 371 Acar, a.g.e., s. 20-22. 372 Acar, a.g.e., s. 24-25. 373 Acar, a.g.e., s. 32-33. 78 ve cereyanlarda vuzuh ve kat’iyet yoktu. Hele siyasi hayatta bu fikirlerin tesiri pek az hissolunuyordu. Türk milliyetçiliği ancak milli idareden sonra her sahada bütün vuzuh ve şumuliyle hakiki mana ve delaletini bulmuş, siyasi, iktisadi, harsi bir devlet sistemi halini almıştır. Halk Fırkası milliyetçiliği en ehemmiyetli umdelerinden biri edinmiştir. Meşrutiyet devrinde kurulmuş olan Türk Ocakları adlı gençlik cemiyeti cumhuriyet devrinde yüzlerce şubesi olan bir teşkilat halinde genişlemiş ve 1931 kurultayında verdiği kararla maksat ve gayede tamamen beraber olduğu Halk Fırkasına iltihak etmiştir.”374 Türk milliyetçiliği ideali doğrultusunda Türk ocaklarının çok büyük katkıları olmuştur. Atatürk’ün yakın çevresindeki fikir adamları çoğunlukla Türk Ocaklıdır. Gerek milli mücadele gerek cumhuriyetin kuruluşu ve sonrasında Türk Ocakları milli menfaatleri gerçekleştirmek ve Türk milletini var kılmak amacıyla hareket etmiştir. Öyle ki Mustafa Kemal’in ilk Milli Eğitim Bakanlarından Hamdullah Suphi Türk Ocakları başkanlığı da yapmıştır. Mustafa Kemal Türk Milliyetçiliği çalışmalarını her daim desteklemiştir. Bu amaçla Türk Ocaklarına maddi yardım yapmış ve Türk Ocakları bizzat Mustafa Kemalin isteğiyle kamu yararına çalışır dernek olarak kabul edilmiştir.375 Türkiye’de milliyetçiliğin yükselişinde fiili olaylar, teorik ve düşünsel argümanlardan daha etkili olmuştur. Birinci Dünya Savaşı ile birlikte Osmanlıcılık ve İslamcılık akımları sona ermiş ve savaşın sonunda ayakta kalabilen milliyetçilik, Mustafa Kemal önderliğinde verilen mücadeleden galip çıkmış ve yeni Türk devletinin kurulmasıyla idealine ulaşmıştır. Yeni kurulan cumhuriyetin temelini teşkil eden milliyetçilik devlete çağdaş ve gerçekçi bir nitelik kazandırmıştır.376 Milliyetçilik, 2. Meşrutiyetle birlikte yöneticilerin ve devletin benimsediği bir ideoloji olmuştur ancak devlet idaresinde gerekli dönüşümleri gerçekleştiremeden ve vatan kabul edilecek topraklar için bir tanımlama yapamadan Osmanlı Devleti yıkılmıştı. Milli mücadele ile birlikte anavatan kavramı Türk milliyetçiliği ile bütünleşme imkanını bulmuştur. Bu anavatan misak-ı milli ile belirtilen Türklerin yaşadığı topraklardır. Türk milliyetçiliğine kazandırılan bu içerik yeni Türk devletinin tamamen bu anavatana yönelmesi neticesini doğurmuştur. Bu sebeple Türk milliyetçiliği gerçekçi bir temele dayanmaktadır. Mustafa Kemal Türk milletinin hayati menfaatlerinin Pan-İslamizm veya Pan-Turanizm gibi uzak hayallere feda edilmemesini gerçekçi bir politika üretilmesi gerektiğini vurgulamıştır.377 Ancak bu 374 Acar, a.g.e., s. 35-37. 375 Acar, a.g.e., s. 40-41. 376 Sarınay, a.g.e., s. 230. 377 Sarınay, a.g.e., s. 232. 79 durum Mustafa Kemal’in Misak-ı Milli dışında kalan Türklerle ilgilenmediği anlamına da gelmez. Mustafa Kemal’in dış Türkler davası öncelikle bir kültür meselesidir. Şartların ve imkanların elverdiği ölçüde bu dava ile ilgilenilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Burada gerçekçi davranılması çok önemlidir zira Türklüğe bir fayda sağlamayacağı gibi büyük ve telafisi zor zararlar getirecek hareketlerden uzak durmak gerektiği üzerinde durmuştur. Öyle ki milli mücadelede zaferi elde ettikten sonra milli gücün elde edebileceğinden daha uzağa gitmeyi reddetmiş ve gerçekçi bir politika izlenmiştir.378 Cumhuriyet ile birlikte, 2. Meşrutiyetten beri Türk milliyetçilerinin gerçekleştirmeye çalıştıkları Türk milletine dayanan Türklerin ülkesi ideali gerçekleştirilmiştir. 1921 ve 1924 anayasalarında Türkiye, ülkenin adı olarak resmen kullanılmış ve çağdaş medeniyeti benimseyen bir milli devlet modeli oluşturulmuştur.379 Cumhuriyet, laiklik ve çağdaşlaşma konularında da 2. Meşrutiyet dönemi Türkçülüğünün çok daha ilerisine gitmiştir. Halifeliğin kaldırılması ve beraberinde gerçekleştirilen inkılaplarla laik bir sisteme oturtulan rejimde dinin birleştirici rolünü de milliyetçilik almıştır. Böylece ilerleme ve gelişme yolundaki engeller kaldırılarak, toplumun ortak hedefler çerçevesinde birleştirilmesi kolaylaştırılmıştır. Yeni devletin milliyetçilik anlayışı toplumun çağdaşlaşmasını amaçlayan, ileriye dönük bir milliyetçiliktir. Milli kültür bu sebeple önemli bir konumda bulunmaktadır. Milli kültürün bir medeniyet kaynağı haline gelmesiyle birlikte modern toplum oluşturma amacı sağlanmak istenmektedir. Türkiye Cumhuriyetinde çağdaşlaşma ve milliyetçilik birlikte gelişmiştir. Türk milletinin çağdaş medeniyetler seviyesine erişmesinin amaçlanması ile birlikte ileriye dönük milliyetçilik anlayışı karşımıza çıkmıştır.380 Milli mücadelenin sonunda Türk vatanı, Türk Milleti ve Türk devleti gerçeği ortaya çıkmıştır. Milliyet fikri Cumhuriyetin kuruluşunda büyük rol oynamıştır. Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşu, Türkçülük idealinin gerçekleştirilmesi anlamını taşımaktadır.381 378 Sarınay, a.g.e., s. 233-234. 379 Sarınay, a.g.e., s. 234. 380 Sarınay, a.g.e., s. 238-240. 381 Ahmad, a.g.e., s. 143-144. 80 SONUÇ Millet kavramı, ortak geçmişe sahip, ortak değerleri bulunan ve mensuplarının başka topluluklara karşı dayanışma içgüdüsüne sahip olduğu toplulukları ifade etmektedir. Bir milleti etnisite’den ayıran en önemli özellik ise milletin bağımsız bir devlette vücut buluyor oluşunda yatmaktadır. Yani milletten söz edebilmemiz için aynı zamanda bir devlet ve devletin unsurları olan toprak, otorite ve siyasal örgütlenmeden de bahsetmemiz gerekmektedir. Milliyetçilikten bahsedebilmek içinse o milleti oluşturan bireylerin birbirlerini tanımaları ve aralarında düzenli bir iletişimin gerçekleşiyor oluşu gerekmektedir. Bu nedenle milliyetçiliğin modern zamanlara ait bir olgu olduğunu öne sürenlerle birlikte daha eski zamanlara kadar uzandığını iddia edenler de vardır. Ancak şurası kesindir ki matbaanın icadı ile birlikte millet bilincinin dolayısıyla da milliyetçiliğin yükselişi birlikte gerçekleşmeye başlamıştır. Modern anlamda milliyetçiliğin ise Fransız Devrimi ile birlikte Avrupa’da doğduğu ve dalga dalga yayıldığı konusunda siyasi tarihçilerin birçoğu hemfikirdir. Milliyetçilik anlayışı her ülkede zamana ve o ülkenin şartlarına göre kendi formuna bürünmüştür. Bu nedenle bir ideoloji olarak milliyetçiliğin tanımının yapılması zor olsa da genel hatlarıyla milliyetçilik; milli menfaat ve hedefler doğrultusunda bir araya gelen insanların milletini yaşatma, koruma ve yükseltme hedeflerini içermektedir. Yani milliyetçilik dediğimizde özünde bir milletten ve o milletin hedeflerinden bahsetmiş oluyoruz. Her milletin kendine ait kültürü, tarihi, gelenekleri ve siyasetini dizayn eden kendi dinamikleri bulunmaktadır. Bu sebeplerdir ki milliyetçilik coğrafyadan coğrafyaya farklılık gösterebilmekte birden fazla milliyetçilik çeşidi oluşabilmektedir. Kimi yerlerde liberalizmin etkisiyle şekillenen milliyetçilik, sömürge toplumlarında ise milli uyanışla beraber sömürgeci güçlere karşı birleştirici bir unsur olarak belirginleşmiştir. Almanya ve İtalya gibi devletlerde ise çoğu zaman milliyetçilikle karıştırılan ama aslında bambaşka fikirleri içerisinde barındıran farklı bir ideoloji olan Nazizim veya Faşizm gibi uygulamalar ortaya çıkmıştır. Faşizmin fikri çerçevesi ve uygulama biçimleri ilgili bölümde açıklanmıştır. Bu ideoloji çoğu zaman yapılan yaygın bir hata ile milliyetçilikle karıştırılmaktadır. Oysa ki bu iki ideoloji arasında gerek millet gerekse devlet kavramları açısından büyük farklılıklar bulunmaktadır. Kültürel farklılıkların doğurduğu milliyetçilik biçimlerini ele aldığımızda Türk milliyetçiliğinin de kendi içerisinde kendi tarihi, kültürel geçmişi ve toplumsal dinamikleri ile birlikte değerlendirilmesi gerektiğini açıktır. Millet ve milliyet açısından baktığımızda Türklerin Orta Asya’dan itibaren sürdürdükleri devlet geleneği ve kültürünün Anadolu’ya kadar 81 taşındığını ve bu geleneğin Türk milletini bir arada tutan ve ortak hedefler doğrultusunda hareket etmelerini sağlayan unsurları oluşturduğunu söyleyebiliriz. Gerek Orta Asya’daki Türk devletleri gerek İran üzerinden Anadolu’ya giren Türk boylarının milli benlik içerisinde hareket ettikleri ortadadır ancak yine de burada modern anlamda bir milliyetçilikten söz edilemez. Türklerin İslamlaşması ile birlikte Türk ve İslam medeniyetleri arasında kültür alışverişinin gerçekleşmesi bu iki medeniyetin birbirini kültürel, bilimsel ve askeri alanlarda beslemesi sonucunu doğurmuştur. Bununla beraber Osmanlıların devletten imparatorluğa dönüşümü ve halifeliğin Osmanlılara geçişi ile beraber Türk milli kimliğinin daha geri planda kaldığı gözlemlenmiştir. Öyle ki zamanla Türk kelimesi Osmanlı bürokrasisinde dahi olumsuz çağrışımlar yapmaya başlamıştır. Buna rağmen Türkler, devletin kurucu unsuru oldukları gerçeğinin bilinci ile milli kimlik, kültür ve geleneklerini korumakla beraber devlete sadakatle bağlı kalmayı da sürdürmüşlerdir. Avrupalı devletler karşısındaki göreli üstünlüğünü 18. Yüzyıla kadar sürdüren Osmanlı İmparatorluğu batıda gerçekleşen ekonomik, bilimsel ve askeri gelişmeleri yakalayamamış, teknik ve siyasal anlamda Avrupa’nın gerisinde kalmaya başlamıştı. Şüphesiz ki bu durumun Osmanlı İmparatorluğu açısından birçok sonucu olmuştur. Modern anlamda Türk milliyetçiliğinin yükselişine giden yol da bu noktadan itibaren oluşmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti yaşanan sorunlar karşısında çoğunlukla kısa süreli çözümler üretmekle yetinmiştir. Devletin doğu sınırlarında meydana gelen karışıklıkları gidermek amacıyla bölgedeki feodal yapının önde gelenleriyle Osmanlı merkezi yönetimi bir senet imzalayarak ayanların desteğini almaya çalışmıştır. Merkezden verilen bu taviz, zamanla Avrupalı devletlerin Osmanlı içişlerine karışmalarında ve devletin Hristiyan unsurlarının haklarının koruyuculuğunu üstlenme noktasında etkin olmaya çalışmaları sonucunu doğurmuştur. Hristiyan unsurların hamisi gibi görünmeye başlayan Avrupalı devletlerin müdahaleleri ile Osmanlı bürokrasisi Tanzimat ve Islahat Fermanları gibi tavizler vermek durumunda kalmıştır. Anayasacılık tarihimiz açısından büyük önem taşıyan bu fermanların Meşrutiyet yolunda büyük birer basamak niteliğinde oldukları aşikardır. Bunun yanında bir takım olumsuz sonuçlarından da bahsetmek gerekir. Bu fermanlara dış baskıları azaltmak amacıyla eklenen bazı maddeler Hristiyan unsurların Türk ve Müslüman unsurlara nazaran daha geniş haklara sahip olması durumunu doğurmuş ve sosyoekonomik yapı bakımından gayrimüslim unsurların ön planda yer almalarını sağlamıştır. Askeri alanda da Avrupalı devletlerin gerisinde kalan Osmanlı İmparatorluğu için özellikle balkanlarda yaşanan hadiselerin sarsıcı etkileri olmuştur. Fransız ihtilalinin etkisiyle yükselen milliyetçilik ideali imparatorluk vasfını taşıyan devletler 82 açısından yıkıcı sonuçlara yol açmıştır. Balkanlarda kaybedilen savaşlar ile birlikte Osmanlı devleti 19. Yüzyılın ilk yarısından itibaren savunma durumunda kalmış, kaybedilen savaşların ve toprakların neticesinde balkanlarda sarsılan otoritesini korumaya çalışmıştır. Fransız Devriminden itibaren yayılmaya başlayan milliyetçilik hareketleri Osmanlı Devleti açısından balkanlarda Sırp, Yunan ve Bulgarlar arasında ayrılıkçı hareketlere dönüşmeye başlamıştır. Bununla beraber Osmanlı aydınları arasında, örneğin Namık Kemal gibi vatan kavramını ön plana çıkaran eserler yayınlanmaya başlanmış ve kaybedilen savaşlar ve elden çıkan topraklar karşısında moral bozukluğu yaşayan Türklere milli bilinç aşılanmaya çalışılmıştır. Osmanlı bürokrasisinde ise dış politikada yaşanan gelişmeler, savaşlarda kaybedilen topraklar ve Fransız İhtilalinin imparatorluğun devamlılığı açısından oluşturduğu olumsuz siyasi atmosfer karşısında çözüm arayışları başlamıştır. Bu arayışların neticesinde Osmanlıcılık, Batıcılık, İslamcılık ve Türkçülük fikirleri Osmanlı siyasetinde farklı zamanlarda dönemin siyaseti ve iktidarda baskın olan grupların öncelikleri doğrultusunda uygulanmışlardır. Türkçülük fikriyatı ise öncelikle Türk aydınlarının eserlerinde vücut bulmaya başlamıştır. Modernist ve çağdaş bir anlayışı içeren Türkçülüğün teorik çerçevesi, Türk Yurdu, Türk Ocağı ve Genç Kalemler gibi dernek ve dergilerde yayınlanan makaleler ve çoğunlukla bu derneklerin mensuplarınca yazılan kitaplarla oluşturulmuştur. Bu dergiler ve dernekler yayınladıkları makaleler, öyküler ile Türkçülük fikrini beslerken aynı zamanda düzenledikleri toplantılar, konferanslar ve mitingler yoluyla Türkçülüğün etkili bir siyasi akım halini almasını da sağlamışlardır. Kadın hakları, laiklik, eşitlik ve anayasacılık hareketlerinin de ilk temsilcileri Türkçüler olmuştur. Türk milliyetçiliğinin ilerici ve çağdaş bir fikriyata sahip olduğundan ilgili bölümde bahsedilmişti. Bu anlayışın gereği olarak yönetim biçimleri özelinde de Türk milliyetçileri topluma önderlik etmişlerdir. 2. Meşrutiyetin ilan edilmesi sürecinde Türk milliyetçileri doğrudan sorumluluk almışlar ve bu yönde İttihat ve Terakki’nin girişimleri de olmuştur. Meşruti yönetimlerin mutlak monarşiler karşısındaki üstünlüğü, meşrutiyetle yönetilen Japonya’nın, monarşiyle yönetilen Rusya karşısındaki zaferleri, İttihatçıların meşrutiyet için hareketlenmesini hızlandırmıştır. Osmanlı açısından Türk milliyetçiliğinin yönetime tamamen egemen olması da İkinci Meşrutiyet ile birlikte İttihat ve Terakkinin iktidarına denk gelmektedir. Meşrutiyetin yeniden ilan edilmesiyle birlikte Türkçülük idealini gerçekleştirme fırsatı da İttihatçıların eline geçmiş oluyordu. Türk milliyetçiliğini milletini yaşatmak ve yükseltmek olarak tanımlamış ve bunun yolunun da bilim ve kültür olduğunu aktarmıştık. İttihat ve Terakki mensupları her ne kadar Birinci Dünya Savaşı’na girişindeki hayalci politikalarından ötürü eleştirilseler de 1908-1914 yılları arasında 83 iktidarda bulundukları süre içerisinde Türkçülüğün gereğini yaptıklarından bahsedebilmekteyiz. Özellikle ekonomik alanda gayrimüslimlerin çok gerisinde yer alan Türklerin iktisadi durumunun iyileştirilmesi yönünde dernekler kurulması, yabancı şirketlerin ve bankaların Türkçe yazışmaya ve işletmelerde Türk çalıştırmalarının önünü açan yasal düzenlemelerin yapılması buna örnek olarak gösterilebilir. Sanayileşmeyi ıskalayan Osmanlı Devletinin bu açığı bir an önce kapatabilmesi için askeri ve sivil ağır sanayi hamlelerinin başlatılması ve bunlarla beraber tarım politikalarının da göz ardı edilmediği, çiftçilerin topraklandırılması, vergilendirmede düzenlemelere gidilmesi ve köylüye gerekli tarımsal bilginin verilmesi için okullar kurulması, ulaşım hamlelerinin başlatılması, milli sanayiyi ve üretimi korumak gayesiyle gümrük vergilerinin artırılması hatta Birinci Dünya Savaşı öncesi ittifakların oluştuğu dönemde uluslararası dengelerin de gözetilerek kapitülasyonların kaldırılması, bunun yanında milli burjuvazi oluşturulmaya çalışılması, ihracat temelli ekonomi anlayışının benimsenmesi bu dönemde ekonomiye dönük gerçekleştirilen milli iktisat politikalarını oluşturmaktadır. Bunlarla beraber eğitim politikalarına da ağırlık veren İttihatçılar çeşitli eğitim kurumlarına bütçe ayrılmış, yurtdışından uzmanlar getirilmiş ve bilimsel çalışmalar desteklenmiştir. Ayrıca devlet sanata ve kültürel çalışmalara da destek sağlamıştır. Birinci Dünya Savaşına girilmesiyle birlikte tüm bu adımların sekteye uğradığı söylenebilir. Zaten 1908’den 1914’e kadar olan kısa sürede bu kadar geniş çaplı politikanın gerçekleştirilmesi de mümkün değildi. Türkçülük ideali tam olarak iktidarda gelişimini gösteremeden, gerekli siyasi, ekonomik ve askeri dönüşümleri gerçekleştiremeden Dünya Savaşı gibi büyük çaplı bir mücadeleye girişilmesi Osmanlı Devletinin de sonunu getirmiştir. Burada her ne kadar İttihatçılar hayalci davranmakla itham edilseler de İtilaf Devletlerinin, tarafsız kalsa dahi savaşın sonunda Osmanlıyı parçalamaya dönük gizli görüşmelerinin İttihatçıları erken davranmaya ittiği açıktır. Birinci Dünya Savaşının sonunda Osmanlı Devleti yenik düşmüş, Mondros ile elde kalan tüm toprakları işgallere açık hale getirilmiş ve İtilaf Devletleri tarafından Osmanlıyı parçalamaya ve Türkleri Anadolu’nun ortasında küçük topraklara hapsetmeyi öngören Sevr dayatmasıyla karşı karşıya kalmıştır. Bu denli ağır şartların Türk milleti için yaşam hakkı dahi tanımadığı ortadayken Türk milliyetçileri buna karşı kayıtsız kalamazdı. Anadolu’daki Osmanlı kuvvetlerini silahsızlandırmak görevi ile 9. Ordu müfettişi olarak Samsun’a gönderilen Mustafa Kemal bu vesileyle işgal altındaki vatanı yeniden bağımsızlığına kavuşturmak için gerekli imkanı da bulmuş oldu. Anadolu’yu işgallere karşı verilecek olan mücadelenin merkezi haline getiren Mustafa Kemal düzenlediği Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu mücadelenin tek elden 84 yapılabilmesi için gerekli kararların alınmasını sağlamış ayrıca bu kongrelerde bağımsızlığı tehlikeye düşürecek olan manda ve himayecilik gibi önerler de kesin olarak reddedilmiştir. 23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılması ile de Milli Mücadelenin merkezi Ankara olmuş ve bu varoluş mücadelesine katılmak isteyen başta subay, siyasetçi, devlet adamı gibi tüm vatanseverler İstanbul’dan Ankara’ya gizlice geçmeye başlamışlardır. İşgallere karşı gerekli direnişi gösterebilmek amacıyla önce bir düzenli ordu oluşturulmuş ve bu düzenli ordu ilk başarısını doğuda Ermenilere karşı kazanmıştır. Ermeniler karşısında kazanılan zaferin sonucunda Doğu Cephesi kapatılmış böylece tüm kuvvetler batıya kaydırılarak ilerlemekte olan Yunan ordusunun karşısına etkili bir güç çıkarılmış oldu. Tüm güçleriyle Yunan ordusu üzerine yürüyen milli mücadele taraftarları 26 Ağustos 1922 de başlayan genel taarruz sonucunda 30 Ağustosta nihai zafere ulaşmış ve 9 Eylül 1922’de İzmir’i kurtarmıştır. Savaşın zaferle sonuçlanmasının ardından 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya Ateşkes antlaşması imzalanmış, sonrasında ise 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan Barış Antlaşması imzalanmıştır. Lozan Barışı artık Ankara’daki milliyetçilerin yönetiminde yeni bir devletin kurulduğunun göstergesi hatta cumhuriyetin habercisi niteliğindeydi. Nitekim 29 Ekim 1923’de anayasada gerekli değişiklikler yapılarak Cumhuriyet ilan edilmiştir. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte Türk milliyetçilerinin hedefledikleri ve uğruna mücadele ettikleri milli devlet ideali de gerçekleştirilmiştir. Ziya Gökalp devleti idare etme yetkisinin millete ait olduğu çağdaş devletin Türk milliyetçiliğinin vazgeçilmez unsuru olduğunu söylemiştir. Bu çağdaş devleti ise bir takım teokratik kalıntılardan ve dogmalardan uzak akla dayanan bir yapı biçiminde tanımlamıştır. Cumhuriyet ile bu hedef gerçekleştirilmiş oluyordu. Daha önce 2. Meşrutiyet dönemi ve Birinci Dünya Savaşı öncesi ve süresince yapılan hatalardan ders çıkarmak ve bu hataları tekrar etmemek adına akılcı bir dış politika gütmek yeni kurulan cumhuriyetin benimsediği en temel kural olacaktır. Milli devlet idealini gerçekleştiren Türk milliyetçileri çağdaşlaşma ve laiklik konularında 2. Meşrutiyet Türkçülerinden çok daha ileriye gitmişler ve milletini yaşatmak ve yükseltmek olarak tanımladığımız Türk milliyetçiliği bunun yöntemini bilim ve kültür olarak tanımlamış ve Türk milliyetçileri cumhuriyetle birlikte her alanda milleti ileriye taşımak için gerekli imkanı bulmuşlardır. 85 KAYNAKÇA Kitaplar ACAR İsmail, Cumhuriyetin Kurucu Fikri: Türk Milliyetçiliği, Ümit Ofset Matbaacılık, Ankara, 2008 AHMAD Feroz, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev. Sedat Cem Karadeli, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2010 AKÇURA Yusuf, Türkçülük, Türkçülüğün siyasi gelişimi, Özdemir Basımevi, İstanbul, 1978 AKIN Rıdvan, Osmanlı İmparatorluğunun Dağılma Devri ve Türkçülük Hareketi, DER Yayınevi, İstanbul, 2002 AKŞİN Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Yenigün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul, 1997, Cilt: 1 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Yenigün Haber Ajansı Yayınları, İstanbul, 1997, Cilt: 2 CARR Edward Hallett, Milliyetçilik ve Sonrası, İletişim, İstanbul, 2015 ÇOKER Fahri, Milli Mücadele ve T.B.M.M. I. Dönem 1919-1923, Ankara, 1994 ESEN Selin ve YÜCEL Bülent, Türk Anayasa Hukuku, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2016 GIDDENS Antony, Sociology, Polity press, Cambridge, 2006 HEYWOOD Andrew, Siyaset, çev. Bican Şahin, Adres Yayınları, Ankara, 2013 ÖRS Birsen, 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Modern Siyasal İdeolojiler, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009 SARINAY Yusuf, Türk Milliyetçiliğinin Tarihi Gelişimi ve Türk Ocakları 1912-1931, Ötüken, İstanbul, 1994 TANERİ Aydın, Türk Kavramının Gelişmesi, Ocak Yayınları, Ankara, 1993 TOPLU Abdülhadi, Türk Milliyetçiliği ve Karşı İdeolojiler, Töre-Devlet Yayınevi, İstanbul, 1998 TUNAYA Tarık Zafer, Hürriyetin İlanı, Yenigün Haber Ajansı, İstanbul, 1998 86 TUNAYA Tarık Zafer, İslamcılık Cereyanı, Yenigün Haber Ajansı Yayınevi, İstanbul, 1998, Cilt: 1 Makaleler AKSANYAR Necati, “Türk Toplumunda Batıcılık Akımı”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1999 AKTÜRK Şener, “Etnik kategori ve milliyetçilik: Tek etnili, çok etnili ve gayri etnik rejimler”, Doğu-Batı, 2006 ASLAN Taner, “Garpçılar ve Garpçılar arasındaki fikir ayrılıkları”, Kastamonu Eğitim Dergisi, 2006 ARSLANTAŞ Halis Adnan ve AKSOY Numan Durak, “Ulus, ulusçuluk ve ulus devlet”, TÜBAR, 2010 ÇELEN Mehmet Kaan, “Bir Kimlik Siyaseti Olarak Osmanlıcılık”, Türk Yurdu Dergisi, 2013 ÇELİKÇİ Abdül Samet, KAKIŞIM Can, “İtalyan Faşizmi ve Tarihsel Gelişimi”, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013 ÇETİNTAŞ Ahmet, “II. Meşrutiyet Devri ve İslamcılık Bağlamında Volkan Gazetesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2018 DEMİR Şerif, “Tanzimat Döneminde Bir Devlet Politikası Olarak Osmanlıcılık”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2011 ERKAL Mustafa E., “Etniklik ve etnik grup kavramları üzerine”, Türkiye ve Siyaset, 2001 ERKIŞ İbrahim Uğur, “Ulus devletin tarihsel gelişimi üzerine”, Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 2013 JASCHKE Gotthanrd, “Türk Kurtuluş Savaşında Milliyetçilik ve Din”, Çev. Aytunç Ülker, Tarih Okulu, 2009 KARAYELİOĞLU Selim, “Ulus devlet ve milliyetçiliğin tarihsel dayanakları ve küreselleşmenin ulus devlet ve milliyetçilik üzerindeki etkileri”, ETHOS: Felsefe ve toplumsal bilimlerde diyaloglar, 2012 KAYMAZ İhsan Şerif, “Mondros: Bir Ateşkesin Tahlili”, 21. Yüzyıl Dergisi, 2008 87 KOÇ Nurgün, “Milli Mücadelenin Başlarındaki Gelişmelerin, Hatıralar Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Internationl Journal of Social Science, 2013 ORAL Mustafa, “Türk Kurtuluş Savaşının Tarihsel Konumu”, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi, 2016 ÖRMECİ Ozan, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, Tarih Okulu Dergisi, 2010 ÖRS Orhan, “Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 2013 ÖZCAN Selim, “Amasya Genelgesinin Erzurum ve Sivas Kongreleri Üzerindeki Etkisi, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013 ÖZER M. Akif, AYHAN Ufuk, İRDEN İbrahim, “Liberal Milliyetçilik ve Türk Milliyetçiliği: Bir dikotomi mi yoksa uygulanabilir bir argüman mı?”, TESAM AKADEMİ DERGİSİ, 2018 PULAT Ali, “Yeni Lisan Hareketinin Genç Kalemler dergisindeki görüşlerinin değerlendirilmesi” Tarih Okulu Dergisi, 2017 SEMİZ Yaşar, “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2014 SERBESTOĞLU İbrahim, “Balkan Savaşları ve Tabiiyet Sorunu”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 2013 ŞAHİN Köksal, “Bir ideoloji olarak Milliyetçilik”, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 2007 ŞİRİN Funda Selçuk, “Türk Aydınlarının Anadolu’ya Yönelişinde Balkan Savaşlarının Rolü”, Tarih


.

.MLLET- HAKME KAVRAMI ÜZERNE SOSYO-POLTK BR DEERLENDRME A SOCIO-POLITICAL ESSAY ON THE CONCEPT OF THE DOMINANT NATION (M
LLET-
HAK
ME) Adem PALABIYIK* • Yunus KOÇ** Öz Bu makale Osmanlı Devleti’nin son dönemine hakim olan “Millet-i Hakime” kavramı üzerine sosyo-politik de
erlendirmeleri ve bu de
erlendirmelerin mekan ve zaman ba
lamında dönemin düünürleri tarafından nasıl de
erlendirildi
ini ele almaktadır. Buna ba
lı olarak Batı dünyasının Osmanlı’nın son dönemine yaklaımları ve bu yaklaımların Osmanlı Devleti’nin hakim milleti olan Müslümanlara nasıl yansıdı
ı; sonraki dönemde Müslümanlık anlayıından ulus-devlet etkisi ile Osmanlılık söylemine nasıl geçildi
i; böylece 1908 tarihli kinci Merutiyet’in ilanından sonra Osmanlılık anlayıından da vazgeçilip Türklü
e vurgu yapıldı
ı dönemin özellikleri ile birlikte analiz edilmektedir. Bu ba
lamda farklı yaklaımlarla birlikte önemli sosyolojik ve siyasi düünürlerden Ziya Gökalp, Ahmet Hamdi, Yusuf Akçura, Niyazi Berkes, Namık Kemal, Hüseyin Cahit Yalçın ve Fuad Köprülü’nün, Millet-i Hakime kavramına yaklaımları ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Modernleme, Kimlik, Millet-i Hakime, Müslümanlık-slamcılık, Osmanlılık, Türklük, Merutiyet, II. Abdülhamid, ttihat ve Terakki. Abstract This article discusses the socio-political assessments on the concept of "Millet-i Hakime ” that dominated the last period of the Ottoman Empire and how it is evaluated by the thinkers of the period of these reviews in the context of space and time. Accordingly, it is analyzed approaches the end of the Ottoman period in the Western world and how it is reflected of these approaches in the Muslim which ruled the nation of Ottoman Empire; in then extperiod, how the transition to Ottomanism discourse with the effect of the nation-state from the Muslim conception, so that after the declaration of these cond constitutional monarchy in 1908, following the abandonment of the understanding of Ottomanism, it is examined with the characteristics of term in which emphasis on Turkishness. In this context,it is considered approaches to the notion of "Millet-i Hakime ” of Ziya Gökalp, Ahmet Hamdi, Joseph Akçura, Niyazi Berkes, Namik Kemal, Hüseyin Cahit Yalçın and Fuad Koprulu, who are the important sociological and political thinkers ,with different touches. Keywords: Modernity, Identity, Dominant Nation, Islam-Islamism, Ottomanism, Turkishness, Legality, II. Abdulhamid, Party of Union and Progres. Giri
nsan topluluklarını sosyolojik ve siyasal kümeler olarak adlandırırken kimine ırk, kimine etnik kimine ise millet denildi
ini görürüz (Livanelio
lu, 1998: 41-42). O halde biz, millet tanımını yaparken sosyal kategorilere dikkat etmeliyiz, çünkü sosyal kategoriler, bize özel tanımlar yapabilme imkânları verebilir. Bu ba
lamda millet kavramının klasik anlamda din, mezhep ve buna ba
lı toplulu
u ifade ederken bunun yanında soy ve ırk gibi kavramları da sınırları içerisine dahil etti
ini ifade edebiliriz. Fakat ırk ve soy gibi kavramlara karın din ve mezhep mensubiyeti millet kavramı için daha koyu bir mensubiyet içerir (Akça, 2007: 57). Millet tanımının genel kanısı bu kavramlar (Yakıt, 2005: 59-60; Küçük, 2006: 375-377; Kurtaran, 2011: 59-60) üzerinde durmaktayken Gökalp, “millet nedir?” sorusuna cevap verirken bu kelimenin anlam alanına giren “ırk, kavim, ümmet, halk, devlet” gibi kavramların eletirisinden yola çıkar ve milletin ırkî bir birlik olmadı
ını, kültürel bir birli
e dayanan bir terbiye yani e
itim sonunda oluan bir birlik oldu
unu ispatlar (Gökalp, 1981: 151). te bizim üzerinde duraca
ımız böylesine bir millet tanımının sonucu olacaktır, çünkü Osmanlı’da millet kavramının aynı zamanda yönetimsel bir boyutu da söz konusu * • Yrd. Doç. Dr., Mu Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü. **Ar. Gör., Mu Alparslan Üniversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi.

olacaktır. E
itilmi bir milletin tabiiyet anlamında Osmanlı’dan uzak olması mümkün görülmedi
i için hakim olana hangisinin daha çok yakın olaca
ı ya da hakim olanın nasıl ve hangi artlarda ifade edilece
i aslında Gökalp’in bu tanımında yatmaktadır. Millet kavramı bu ba
lamda Osmanlı’da dini toplulukların yönetimsel yapılanmasını ifade etmek için kullanılmıtır (Eryılmaz, 1999: 256; entop, 2003: 234)). Bu yapılanma Osmanlı’da hakim olanın belli bir ifade biçiminde ortaya konulmasına böylece de millet-i hakimiye kavramıyla anılmasına sebep olmutur. Yönetimsel yapılanmanın bu sonucu millet-i hakimiye kavramının ekillenmesine, dönem dönem bu ekillenmenin siyasal konjonktüre göre de
imesine fakat en genel anlamda hakim olanın isminin netlemesine vesile olacaktır. Bu perspektiften bakıldı
ında millet-i hakimenin, Müslümanlar ve Osmanlılık/Osmanlıcılık arasında gidip geldi
ini son dönemlere do
ru ise Türklük kavramı ile birlikte anıldı
ımı görebiliriz. Belirtilen bu tanımlamalar, tabi ki dönemin siyasal yapılanmasının ve tercihlerinin sonucu olarak ortaya çıkacaktır. Fakat yöneten ve yönetilen arasındaki bu ilikinin boyutlarını de
itirecek önemli bir kavram da tartımamıza dahil olacaktır. Modernleme olarak adlandırılan ve kökenleri Batı sınırları içerisinde yeeren bu de
iim rüzgârı, millet-i hakimenin ekillenmesinde oldukça etkin roller oynamıtır. Çünkü Berkes’e göre modernleme, e
itimin, ailenin, ekonomik yaamın, hukukun, görgü kurallarının ve kıyafet biçimlerinin dinsel ve geleneksel kurallara göre de
il, zamanın ve yaamın gereklerine göre düzenlenmesidir (Berkes, 1997: 91). Böylelikle modernleme yer, zaman ve topluluk/millet/toplum’a göre de
iiklik göstermektedir. Din ve gelenek kurallarının toplumsal ilikileri denetleyen boyutlardan uzaklatırılarak, bireysel vicdan boyutuna teslim edilmesidir. Berkes’e göre modern toplumda dinsel inançlar, bireylerin kendilerini ilgilendiren özel sorunlar durumuna gelmiken; toplumsal ilikiler nesnel gerçeklik do
rultusunda ve akılcı olarak düzenlenmelidir (Berkes, 2014: 20). Batı’nın Etkisi: Millet’ten Ulus’a Modern anlamda millet; belirli bir memleketi uralarda/divanlarda, meclislerde temsil etmek veya bu maksatla temsilciler hakkı bulunan bireylerin meydana getirdi
i topluluk olarak tanımlanmıtır (Kedoure, 2012: 115). Bu perspektifle bakıldı
ında akılcılık sonucu ortaya çıkan modernleme ve kapitalizm ilikisi yönetimin, devletin, üretimin de rasyonel bir mantıkla ele alınmasına sebep olacaktır (Yüksel, 2002: 184). Buralarda oluması Batı’daki gibi epey zaman alacak gibi görünmektedir. Çünkü kapitalizmin oluması için özel mülkiyet olmazsa olmazlardandır. Sultanın, Allah adına yeryüzündeki hakimiyeti, mülkün Allah’ın olmasından dolayı sultandan sorulmaktadır ve sultan, Allah adına yaptı
ı ilerde bir meruluk aramaz (Dikme, 2012: 294-296). Ona göre günah olan/haram olan ya da helal olan/günah olamayan söz konusudur. Fakat batıya bakıldı
ı takdirde, Anderson’cu bir ifadeyle belirtirsek, cemaatlerin uluslatı
ı dönemde hayali söylemler her zaman var olmutur. Ulusun hayal edilmi bir cemaat oldu
unu ifade eden Benedict Anderson, özellikle Do
u toplumlarının ifade edili biçimlerini ortaya koymutur. Ulus öncelikle hayal edilmelidir. Fakat bu hayal edilme, batının modernleme çabalarının bir sonucudur. Anderson, ulus ile alakalı üç nitelendirme yapmıtır; ulus sınırlı, egemen ve cemaat olarak hayal edilmektedir (Anderson, 2014: 20-21). Anderson’a göre ulus belli sınırları olan bir topluluktur; kendi yaadı
ı yerde egemen bir halde bulunmaktadır ve cemaatvari bir yapı göstermektedir. Bu hayali cemaatlerin varlık sebepleri, bir millet oluturma çabasıdır. Böylece batılı devletler, istedikleri biçimde hayal edilmi cemaatleri ulus olarak kabul edecek, daha da önemlisi ulus ina edebileceklerdir. Anderson’a göre özellikle matbaanın icadı, kilisenin elindeki eserlerin ço
altılması, kapitalist gelime süreci ve Latincenin hakim dil olmaktan çıkması ulus devletin geliimindeki en önemli etkenlerdir. Böylece batı, modernleme ba
lamında yeniden bir toplumsal ina süreci balatabilir, bu sürecin sonu ise ulus-devlettir. Çünkü modernite, milletlerin oraya çıkmasını sa
layan gerekli artların hepsini içinde barındırmakta ve beslemektedir (Alakel, 2011: 4). Ulus ve milliyetçilik konusunda önemli bir yere sahip olan Gellner ise ulusu, iki biçimde tanımlamaktadır. lk tanımı kültüreldir; iki insan ancak aynı kültürü paylaırsa aynı ulustan olabilir. kinci olarak ise iradi bir tanımlama yapar; buna göre ise iki insan ancak birbirini tanıyorsa aynı ulusun bireyleri kabul edilebilir (Gelner, 2008: 71). O halde biz Gellner’in ulus ile alakalı ifadelerine baktı
ımızda, metodunun tümevarımcı oldu
unu söyleyebiliriz. Ulus, toplu bir yapılanmayı iaret etmektedir, bu anlamda ulusu oluturan bireylerdir. Bireylerin zihni yapılarının olumasında Foucault’cu anlamda bir üst söylem aracılı
ı ile ulus anlayıının etkili oldu
u söylenebilir. Fakat ulus tekil bireylerden olumaktadır. Ulusun bu anlamlarının dıında bir siyaset ve devlet ile birlikte anılmalarını sa
layacak bir tanımlaması da vardır. Ulus aynı zamanda devlet oluturma iste
ine sahip olan duygularla bütünleen bir topluluk olarak da anılmaktadır. Bu tanımlamalara bakıldı
ı takdir de ulus ile bir arada olma, bir arada yaam ve devlet oluturma fikri etrafında birleti
ini görmekteyiz.

Tabi bir de ulus ile millet arasındaki ilikiye de
inmek gerekecektir, çünkü millet olma ulus olmadan önce gelen bir ifade biçimidir. Millet kelimesinin tarihsel açıdan geçmii epey eskilere dayanmaktayken ulus kelimesi modern dönemin bir yansıması olarak karımıza çıkmaktadır. Hobsbawm’cı anlamda milletlerin oluumu milliyetçili
e ba
lıdır, yani Anderson’cu bir yaklaım benimsenir ama ulus böyle bir do
ru çizmez, Gellner’e yaklaarak önce ulus ina edilir sonrasında ise ulusçuluk fikirleri benimsenir (Hobsbawm, 1992: 24). Modernlemenin millet kavramına olan yansımalarının ulus biçiminde ortaya çıkıı aynı zamanda modernleme din ilikisini de farklılatırmıtır. Berkes, Modernleme sürecinde din ve gelene
in kural koyucu, dokunulmaz ve yön verici ayrıcalı
ına karı çıkarak, modernleme ve gelenek arasında uzlama arayan yaklaımları da eletirmitir. Berkes’e göre modernleme ikilik kabul etmez. Birbirinden oldukça farklı insan ve toplum anlayıları bulunan geleneksel ve modern kurumlar gerçekte büyük bir iç-çatıma potansiyeli taımaktadırlar. Herhangi bir toplum ya moderndir, ya da gelenekseldir. Gelene
i ve modern kurumsal yapılanmayı yan yana tutup uzlatırmaya çalımak, toplumun uygarlama sürecini durduracak, o toplumu oldu
undan da geriye götürecektir (Topses, 2011: 46). Fakat Osmanlı’da böylesine bir ey söz konusu olamayacaktır. Çünkü Osmanlı devletinin yapısı, sultanın en güçlü oldu
u dönemlerde ancak böyle izah edilebilir. Ancak Osmanlı klasik döneminde bir millet sisteminin varlı
ından söz edilemez. Osmanlı devleti özelinde düündü
ümüzde karımıza sultan ve tebaa diyalekti
inin çıktı
ını görebiliriz. Sultan, mutlak güçtür, yönettikleri sultanın kuludur, çünkü sultan, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi veya temsilcisidir. Ve ümmeti yönetmek sultanın görevidir (nalcık, 2003; 67). Dolayısıyla, hiç kimsenin sultan karısında konuma hakkı mevcut de
ildir. Hatta biraz abartarak söylemek gerekirse, sultana bakmak için abdestli olması gerekmektedir. Weberci manada ifade edersek, sultan karısında özel mülkiyetin herhangi bir biçimde olması söz konusu dahi de
ildir, çünkü her özel mülkiyet söylemi, sultanın otoritesini tehdit edecek bir niteli
e sahip olacaktır (Sunar, 2012: 77). Millet-i Hakime Dü
üncesi Sultan’ın ana rolü bu aamada millet-i hakime olan Müslümanlara öncülük yapmak ve Tanrı’nın gölgesi olma statüsünü devam ettirmektir. Çünkü bu dönemde millet-i hakime Müslümanlardır (Güner, 1997: 25) Hikmet Özdemir’in de, “Azınlıklar çin Bir Osmanlı Klasi
i” metninde de
indi
i gibi, devlet kontrolüyle ileyen bir millet sistemi, stanbul fethinden sonra kilise örgütlenmelerinde Ortodokslara, içilerinde ve dini konularda geni özerlik verilmesiyle ve bunun devlet tarafından yapılandırılmasıyla olmutur (Özdemir, 1999: 227). lber Ortaylı, Osmanlı içerisinde genel olarak kabul gören dört farklı millete vurgu yapar. Bunlar; Müslüman milleti, Rum Milleti, Ermeni Milleti ve Yahudi Milleti’dir. Burada Müslüman milleti, “Millet-i Hakime”dir (nalcık, 2002: 218). Ancak Osmanlı mparatorlu
unda milleti hakime Sünni Müslümanlardan oluurdu. Baka bir ifadede ise Osmanlı Devleti bünyesinde yaayan gayrimüslim azınlıkların; millet-i mahkûme (egemenlik altına alınan millet) veya zimmî (zimmet altında bulunan) olarak tanımlandı
ı belirtilir (Ercan, 2006: 7). Devlet sınırları içerisinde, Hanedan tarafından tanınmı dört milleti (Milel-i Erbaa) - Müslüman Milleti, Ermeni Milleti, Rum Milleti ve Yahudi Milletini - kapsayan bir yönetim sistemi mevcuttur (Firindio
lu, 2009: 52). Bu yapı içerisinde kukusuz Müslüman Milleti ‘Millet-i Hâkime’ olarak isimlendirilirken, resmi anlamda Rum milletinden sonra üçüncü sırada gelen Ermeni Milleti ise ‘Millet-i Sâdıka’ olarak nitelendirilmekte idi. Her ne kadar, gayrimüslimler Millet-i Hakime’nin altında ikinci sınıf vatanda olarak kabul görseler de, her türlü din, dil ve etnik kökenli haklar (dilini ö
renmek-kullanmak-ö
retmek, dinsel özgürlükler, vb.) belli istisnalar dıında devlet güvencesi altında idi ve serbestti (Alver, 2013: 229). Bundan da anlaıldı
ı üzere Osmanlı millet sistemi din ve mezhep üzerine ina edilmitir. Sonraki süreçte Batının etkisi ve de
iimleri, millet sistemini yeniden revize ederek dönütürecek bu da millet-i hakime’nin içeri
inin yeniden ekillenmesini gerektirecektir. Osmanlı devletindeki bu ekillenmenin batı kaynaklı olaca
ı kesin bir biçimde kabul görmütü, çünkü XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti eski ihtiamını kaybetmi, askerî gücünden uzaklamı, siyasi ve idarî birçok sorunla karı karıya kalmıtı. Osmanlı’nın son dönemlerinde, bata ordu olmak üzere devlet içindeki birçok kurum gücünü kaybetmi, çözülemeyen pek çok problem, Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’yigünden güne zayıflatmıtı fakat yine de Osmanlılar “millet-i kaviye” olarak anılmaya devam etmekteydi (Benlisoy, 2014: 42). Dolayısıyla, padiahın mutlak egemenli
i ve yabancı hakimiyetine karı ulusal egemenlik talepleri yükseltilmeye balanmı, bu, o güne kadar “zımni” sayılan gayrimüslim tebaa için kendi ulusal devletlerini kurma, “millet-i hakime” olan Müslüman-Türkler için ise merutiyet olarak formüle edilmitir (Ortaylı, 1981). II. Mahmut ile balayıp Tanzimat dönemi ile devam eden bu süreç, ça
dalama ve devletin temelini etkileyen de
iiklikler yönüyle daha önceki süreçlerden farklılık arz etmekteydi. Bu dönem, özellikle devlet birimleri arasında çatımanın ve aırı bocalamaların kendini hissettirdi
i önemli bir zaman dilimidir. Cemaatten ferde, ümmetten millet anlayıına geçiin en etkili

oldu
u, önemli bir de
iim ve dönüüm projesiydi. Bu dönemde, Devlet-i Aliye, siyasi ve askerî birçok sorununun yanında ilk kez sosyal sorunlarla da yüzlemek zorunda kalmı, devletin sınırları içinde yaayan gayrimüslim unsurlar sosyal alandaki ikâyetlerini siyasi taleplerle birletirerek devlete karı isyan etmeye balamılardır. Osmanlı’nın, batılı güçler karısında bata askerî olmak üzere ekonomik ve siyasî bakımdan gerileyip etki gücünü kaybetmesi, Avrupa devletlerinin Osmanlı sınırları içinde yaayan gayrimüslim unsurlara sıklıkla müdahale etmesine imkan tanımıtır. Egemenlik haklarına gölge düüren bu durum karısında Osmanlı devlet adamları, isminden de anlaılaca
ı gibi “Tanzimat” yani ‘düzenlemeler’, ile birlikte Hıristiyan azınlıkların hukuki statüsünde köklü de
iiklikler yapmak zorunda kalmılardır. Batılı devletler ve kendi tebaası huzurunda 1839'da ilan edilen bu ferman ile, Osmanlı yönetim felsefesine önemli de
iiklikler getirilmi, Müslim ve gayrimüslimlerin mal, namus ve can güvenceleri ile vatandalık hak ve ödevleri bakımından, pratikte belli bir ölçünün ötesinde hayata geçirilemese de eitlik ilkesi kabul edilerek, ikinci sınıf vatandalık uygulaması son bulmutur (Korkmaz, 2014: 15). Osmanlı Devlet ideolojisinde, XIX. yüzyıla kadar slam dünyasının liderli
ini, birlik ve beraberli
ini temsil eden bir zihniyet hâkimken, Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile birlikte, bu anlayı büyük oranda de
imitir (Ülken, 1994: 76).Demokratikletirici Tanzimat ile birlikte ulus oluumlarının ortaya çıkıı Osmanlı merkezi otoritesinin on yedinci yüzyıl ortalarından itibaren güç kaybetmesine kout olarak Avrupa müdahalesinin ve yerel otoritelerinin güçlenmelerini sa
lamıtır (Akça, 2007: 61). Bu olumsuzlu
a karın “Osmanlı Milleti” ya da “Osmanlıcılık” fikri, iç ve dı artların zorlaması neticesinde devletin ömrünü uzatacak bir proje olarak görülmeye balanmıtı (Türköne, 1989: 39). Bu ba
lamda, etnik unsurların uluslama sürecine engel olunması, bu ulusların Osmanlı kimli
i etrafında ortak bir gayede buluturulması ve bu ortaklı
ın, toplumun bütün katmanlarına yayılması hedefleniyordu. Yani mekan ve zaman ba
lamında Osmanlıcılık uygulanabilirli
i olan tek program olarak görülür. Osmanlıcılık ve slamcılık Arasında Millet-i Hakime Tanzimatçılar, ıslah edilmi devletleri için bir millet yaratmak amacıyla Osmanlıcılı
ı savunmulardır (Karpat, 2013: 506). Çünkü milliyetçilik ve ulus-devlet fikrinin zamanla etkili olmaya balaması ile millet-i hâkimeanlayıının yerine 19. yüzyılda Osmanlıcılık projesi gündeme gelmitir (Karaosmano
lu, 2008: 2-3). Millet sistemini oluturan cemaatler de yerini ekalliyetlere bırakır. Bu anlamda ‘ekalliyet’ tabiri cemaate dayalı pre-modern bir kimlik politikasının geçerli oldu
u bir dönemden ziyade, (o dönem için) ‘modern’ olana, ulus-devlete ve vatandalık haklarına gönderme yapar. Böylece, Tanzimat döneminin ideolojik anlamda yansıması olan “Osmanlılık” devletin üç rüknüne zarar gelmeyecek ekilde, Osmanlı gelene
i ve slam ideolojisinin bir bilekesi olarak yapılanmıtır. Osmanlılık, devletin yapısal dönüümünün, reformların ve de
ien dı koulların bir ürünüdür. mparatorluk tebaasının hukuk eitli
ine dayanan Osmanlı birli
i siyaseti, Tanzimat devrinin en önemli cephesini ortaya koymaktadır. Bu siyaset, Gülhane Hattı’ndan sonra 1856 Islahat Fermanı’nın a
ırlık noktasını tekil edecek ve nihayet 1876 Kanuni Esasi’sinde “Devlet-i Osmaniye tabiiyetinde bulunan efradın cümlesine hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar bila istisna Osmanlı tabir olunur.” maddesinde kesin ifadesini bulacaktır (nalcık, 1996: 358). Hatta Avrupa’nın baskıları baladı
ı zaman Osmanlılık yanlıları daha da güçlenmi (Berkes, 2014: 34), böylece Osmanlı vatandalı
ı kurmaya çalıılır (Giray, 2009: 65). Devletin varlı
ını ve bütünlü
ü topyekün korumayı hedefleyen bir kimlik olarak Osmanlılık muhafazakâr bir e
ilime sahiptir, ancak ilk siyasi kimlik olarak bütün tebaaya, din ba
lamında ekillenen millet sistemini bozan eit yasal haklar vermesi nedeniyle de oldukça yenilikçi oldu
u ileri sürülebilir. Nitekim, Fransız devrimi ile dünya gündemine dahil olan ulus ve ulusçuluk kavram ve akımları, milliyetçilik söylemleri, özel mülkiyet hakları ve özgürlük söylemleri modern batının dıında en çok imparatorlukları tehdit etmeye balamıtır. Yukarıda ifade etti
imiz düünürlerin görülerine bakıldı
ı takdirde, bir imparatorlu
un ayakta kalabilmesi ancak ve ancak millet olmakla, ulus olmamakla mümkün görünmektedir. Kapitalizmin geliimi ve ideolojik anlamda yaanan dönüümler, imparatorluk içinde yaayan çeitli milletler için oldukça cezp edici özelliklere sahiptir. Osmanlı devleti de böylesine çeitlili
e sahip olan bir imparatorluktur. Sultanların güçlü oldu
u dönemlerde, Osmanlı devleti içinde yaayan herkes padiahın kulu sayılırken, Osmanlının son dönemlerinde kul olan toplum, millet olarak ifade edilmeye balanmıtır. Fransız devriminin yıkıcı etkisini önleyebilmek adına tebaa yerine Osmanlı kimli
i ön plana çıkarılmıtır. Böylelikle yönetici olan padiah, Allah adına devam ettirdi
i yönetme biçimini Fransız devriminin etkisiyle Osmanlıcılı
a devretmitir. Fransız devriminin ortaya çıkardı
ı milliyetçilik akımı, Osmanlı devletine Osmanlıcılık olarak yansımıtır. Bu, dünyevi ve milli bir söylemin yansımasıdır. Çünkü Osmanlıcılık demek, belli bir ırktan gelmekle e tutulurken aynı zamanda batıdaki ırkı akımların, do
u topraklarına atıldı
ı ilk tohum olarak kabul edilebilir. Osmanlıcılık bir anlamda, milliyetçilik

düüncesine paralel, Batılıların milliyetçilik propagandalarını engellemeye yönelik bir çaba olarak da algılanabilir (Demir, 2011: 334). Her ne kadar Osmanlıcılık, bütün devleti bir arada tutan tutkal görevi görmekte ise de artık batının milliyetçi çabalarının, Osmanlıcılık içinde olaca
ı açıktır. Bu dönemde Osmanlı kimli
ini taıyanlar her zaman milleti yönetmeye kadir olanlardır, bu kiiler u an için hakim olan milletin bir parçası konumundadırlar. Osmanlıcılık adı altında yaayan milletler halkası, aynı zamanda Müslüman bir kimli
e de sahiptirler ve dolayısıyla gayrimüslimlerden her zaman daha üstün bir konumdadırlar. Fakat Tanzimat reformları Osmanlı milletleri arasında ve batıda farklı yankılar uyandırmıtır. Batı ülkelerinde ve Osmanlı Hıristiyan tebaası arasında Tanzimat’ın ilanı kutlamalara varan bir memnuniyet duygusu ile karılanmıtır (Akça, 2007: 63). Dolayısıyla devlet, yapısal temelini tehdit eden bu de
iimlere bütün Osmanlı devleti vatandalarını hak ve sorumluluklar ba
lamında eitleyen Osmanlıcılık düüncesi etrafında ekillenen reform çabalarıyla karılık vermitir (Mardin, 1997: 12-13). Bu durum için Tanzimatçıların Osmanlıcılı
ının, geleneksel millet sisteminin çözülme sürecinde do
an bolu
u doldurmak için ‘acil eylem planı’ niteli
inde oldu
u ileri sürülebilir. Özkan’a göre: “Tanzimat’ın resmi doktrini, Birinci Dünya Savaı’na kadar sürecek olan Osmanlıcılık, millet sisteminin dini tabakalatırılması yerine, “ehl-i islam ve millet-i saire” arasında eitlik temelinde “millet-i hakime” anlayıına en azından söylem düzeyinde son vermekteydi (Özkan, 2013: 72).” Tanzimatla birlikte tebaadan vatandalı
a geçi süreci balamı (Üstel, 2001: 166) ve Osmanlılık bir kimlik kollektivitesinin önemli bir yansıması olarak karımıza çıkmıtır: “Bu kıkırtmaların sonucu olarak ortaya çıkan milliyet isyanları ve belirginleen hürriyet isteklerine tepki olarak Osmanlıcılık fikri, mparatorlukta milliyetleri birletirmeyi hedef almıtır. Hedefe giderken de sistem olarak beraberinde yenilikçi fikirleri de getiren Merutiyet idaresini seçmilerdir. Genç Osmanlılar Cemiyetimin bu yoldaki çalımaları sonucu, II. Abdülhamid'in tahta çıkıı ile bilindi
i gibi Kanun-u Esasi ilân edilip parlamento kurulmu ve I. Merutiyet ilân edilmitir. Kurulan Merutiyet idaresi ile cemaatlerin kendi aralarındaki mezhep ileri dıında ırk, din, mezhep farkı olmayan Osmanlı Vatandaı kavramı yaratılmak istenmitir. Din ve mezhep ileri dıında denilmitir zira Müslümanlar için olan er'i Mahkemeler elbette ki Gayr-i Müslim Tebaaya hitap etmemitir. Zaten batan beri Gayr-i Müslim tebaa kendi aralarındaki hukukî meselelerini cemaatleri içinde çözmülerdir. Burada problem, Müslimler ve Gayr-i Müslimler arasındaki hukukî anlamazlıkların çözümlenmesidir. Bu sorun zaten daha sonra 1878 Berlin Anlamasının 62. maddesi ile, hem de devletlerarası olarak "ayin ve mezhep serbestli
inin mutlak ekilde devam edece
ini, din ve mezhep de
iikli
inin hiç kimse için di
er haklarda bir de
iiklik yaratmayaca
ını, herkesin din ve mezhebe bakılmadan mahkemelerde ahitlik edebilece
ini, Osmanlı ülkesindeki konsolosların, dinî kuruluları ve hayratı resmen korumak hakları olaca
ı eklinde açıklı
a kavuturmutur. Böylece ortaya Osmanlı Milleti kavramı çıkarılmıtır (Karaca, 1991: 540).” Bu ifadelere bakıldı
ı takdirde Osmanlıcılı
ın, 1856’dan sonra ortaya çıkan ve milleti hakimiye olan Müslümanlı
ın yeterli olmadı
ı durumda açı
ı kapatmaya çalıan bir ideolojik söylem oldu
u ileri sürülebilir. Müslümanlar ile gayri Müslimler arasında eitlik yaratmayı ve siyasi birli
i ortak Osmanlı yurttaına oturtmayı amaçlayan bu kavram milleti hakime döneminde üstün olan padiah, tebaasını devletin yurttaları haline getirdi ve dini inancı devletin bir zorunlulu
u olmaktan çıkararak, kiisel bir sorun olarak lanse etmenin önünü açtı. Teorik olarak Osmanlıcılık ile amaçlanan otoriteyi ahsiletirerek kurumlara ilevsellik kazandırmaktı, böylece de padiahın otoritesi tehlike altına giriyordu. Bu tanımlama, okumu ama nüfuz sa
layamamı gayrimüslimlerin önünü açmı ve onların siyasi nüfuzunu arttırmıtır. Aa
ı sınıflar arasında yükselen yeni elit tabaka modern okullarda e
itim gördükçe dinlerini Avrupa ile temel ba
ları olarak görmeye balamılardır. Böylece kendilerini efendileri karısında üstün konumda hissetme olana
ı bulmulardır: “Osmanlıdaki Hıristiyanların ço
unlu
u, Osmanlıcılı
ı, devletin Osmanlı niteli
ini korumayı ve Müslümanların davasını savunmayı amaçlayan bir ideoloji olarak görüyordu. Ve gerçekten de Osmanlıcılı
ın kaderi en büyük dini ve etnik grupla –yani Müslümanlarla- ve nihai olarak da Jön Türklerin son yıllarındaki Türklerle özdelemek oldu (Karpat, 2013: 14-15).” Dolayısıyla 19. yüzyılın Osmanlı devlet adamları, Osmanlıcılık biçiminde bir tür imparatorluk hayal etmeye balamılardır. Tanzimat’ın en canlı döneminde görünüte dinler üstü nitelikte olmakla birlikte Osmanlıcılık dönüüme u
rayacak ve II. Abdülhamid döneminde daha slami ve milli bir nitelik kazanacaktır (Deringil, 2002: 59). Berkes’e göre Tanzimat’ın önemli bir sonucu olan Osmanlılık ideolojisi ya da kimli
i, toprak, ulus birimi ve sınıf gelimesi gibi ulusal ekonomi kalkınmasında art olan direklerden yoksun bir egemenlik oldu
undan Avrupa devletlerinin deste
i olmadan ayakta duramayacak bir gölge egemenlik olmutur (Berkes, 2014: 247; 254). Avrupa’daki devrimler ve kapitalist sistemin hızla dünya pazarını ele geçirmeye

balaması sonuç olarak Osmanlı devleti içinde yaayan gayrimüslimleri daha da ayrıcalıklı konuma getirmitir. Dolayısıyla bu sınıflar ekonomik anlamda oldukça güçlü yapılanmalara sahip olmaya balamılardır. Gayri Müslimlerin ekonomik açıdan güçlenmeleri, Avrupa devletlerinin, Osmanlı devleti üzerindeki baskısını arttırmıtır. Aynı zamanda erif Mardin’in “Tanzimat Fermanı’nın Manası: Yeni Bir zah Denemesi” makalesi, bu dönemde Avrupa’daki gelimelerin gerek iktisadi gerek ideolojik gelimelerin Osmanlı aydınının fikirlerini de etkiledi
ine ve bu durumun Tanzimat fermanına yansıdı
ına dikkat çekecektir (Mardin 2014: 147-165). Nitekim Osmanlı devleti Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı gibi batılı söylemleri içinde barındıran daha özgürlükçü söylemler gelitirmilerdir. Fakat bu söylemler ya da fermanlar, gayrimüslimlere ciddi haklar tanımılardır. Öyle ki, 1839 Tanzimat fermanıyla hükümdarın mutlak olan yetkisi hükümet karısında kısıtlanmı, aynı zamanda Müslim ve gayrimüslimin can, mal ve namus güvenli
i ile de Müslim ve gayrimüslim ayrımı yapılmadan reaya üzerinde eri hukuk uygulamaları ile merkezi yönetim yasalarının uygulandı
ı bürokrasi arasında eitlik tesis edilmitir. Öte taraftan 1856 Islahat fermanıyla da halkın her alanda eitli
i tesis edilerek gayrimüslimlerin ilave vergi vermeleri, mahkemelerde ahitlik yapamamaları devlet görevlerine kabul edilmemeleri ortadan kaldırarak eitli
in sa
lanmı oldu
unu belirten Berkes bununla beraber, gayrimüslimlerin vilayet, belediye meclislerinde ve ruhanilerle beraber cemaat meclislerinde temsilci olarak katılmalarıyla gayrimüslim cemaatlerde uluslamanın ve laiklemenin birlikte balamı oldu
una de
inecektir. Devamında 1856 ıslahat fermanının Hıristiyanlar için yayınlanmı bir belge olmanın yanında Müslüman halka bir anayasa vermedi
i gibi Hıristiyan halkın anayasal gelimesinin balangıcı oldu
unu ve ulusal ba
ımsızlık isteklerinin bir manifestosu oldu
unu belirtecektir (Berkes, 2014: 216-218). Bu durum toplumsal tepkileri de beraberinde getirecektir. Nitekim, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler” metninde Halil nalcık, Osmanlının hiyerarik yapısında, hakim olan Müslüman tabakası ile ayrıcalıklara sahip olan zengin ve ulema sınıfı Hristiyanların, imtiyazlıklarına helal getirecek Tanzimat’ın eitlikçi söylemi, bu imtiyaz sahiplerinin tahrikleri ile 1841’de Ni isyanı ve 1850’de Vidin isyanına neden oldu
unu belirtmitir (nalcık, 1964: 171- 195). Berkes de, Tanzimat’a karı ilk siyasal tepkinin, bu reformların batı devletlerin baskısı ile yapılması, bu reformların Müslüman halka yarar sa
lamamasının yarattı
ı tepki oldu
unu ve buna ulusçuluk (Türkçülük) tepkisi demekten çok eriatçılık (Müslümanlık) tepkisi demek gerekti
ini vurgulamıtır (Berkes, 2014: 271). Yani Tanzimat’ın ilanıyla esasında “millet-i hakime” özelli
ini korumak güdüsüyle Müslüman ahalinin gayrimüslimlere verilen haklardan holanmamalarına neden olmutur. Osmanlıcılık, birletirici niyetiyle tam bir tezat halinde, bölgecilik, etnik bilinç ve grup çıkarı gibi çeitli merkezkaç etkileri harekete geçirmitir. Bu kimlik parçalanması Osmanlıcılı
ın içine sinmi bireyselci bir felsefeden oldu
u kadar etnik ve bölgesel bilincin uyanmasına yol açan kültürel, sosyal ve idari de
iikliklerden kaynaklanmıtır (Karpat, 2013: 810). Hatta II. Abdülhamid’in Osmanlıcılık-slamcılık ideolojisine uygun olarak Hıristiyanları, Osmanlı vatandalarıyla birlikte yüceltmesi tepkilere neden olmutur. Bunu Yahudilere göstermesi daha da fazla kızgınlı
ı ortaya çıkarmıtır. Türk milliyetçili
inin do
uu da böylesine bir devamlılıkta, evrensel Osmancılık ve slamcılıktan spesifik etnik Türklük ve Türkçülü
e kadar ilerleyen kimlik eklentilerinin çeitli safhalarında ba gösteren çok yüzlü bir süreçtir. Bu süreç ayrıca devletin önceden belirlenmemi, bir hedefe yönelik olarak kimlik oluum sürecini yönlendirmekteki çabalarının ürünü de sayılabilir (Karpat, 2013: 16). Milleti hakime olan Müslümanlıktan, Osmanlıcılı
a ve slamcılı
a geçi sürecinin sonunda, Osmanlı ve slami tarihsel kimlikler ve deneyimler bilinç alanına getirilmi ve Türklük etiketi altında içselletirilmitir (Karpat, 2013: 17). Bunu kendi tarzıyla ele alan Ahmet nsel ise Radikal’de yazmı oldu
u “Hakim Millet Refleksinden Irkçılı
a” yazısında durumu öyle vurgulamıtır: Tanzimatçılar, yeni bir Osmanlı milleti oluturmak için yüzyılların gelene
i teba ve reaya (Müslim ve gayrimüslim ahali) arasındaki farkları kaldırırken, sadece Hıristiyan Avrupa’nın gözüne girmeye çalımılardır. Görünüte çok demokratça olan bu hareket aslında Müslüman ahaliyi gayrimüslimlerin tasallutu altına düürmülerdir. Ahmet Cevdet Paa, Tanzimat fermanından sonra “babalarımızın ve dedelerimizin kanlarıyla kazanılmı olan mukaddes haklarımızı bugün kaybettik. slam milleti hakim iken, böyle bir mukaddes haktan mahrum kaldı (nsel, 2007a) demitir. Benzer ekilde M. ükrü Hanio
lu, Sabah gazetesinde yazdı
ı “Milet-i Hakime’siz Toplum Tasavvuru” yazısıyla Tanzimat ve Islahat fermanının oluturdu
u eitlik temeline dayalı ve hiyerarisiz bir toplum tasavvurunun iki temel soruna yol açaca
ını öyle dile getirmektedir: Asırlar süren hiyerarik iliki öylesine içselletirilmiti ki, yasal dönüümlere karın fiili varlı
ını sürdürüyor ve uygulama yazılı olmayan bir hakimiyet paradigması çerçevesinde gerçekleiyordu. Ancak daha büyük sorun daha eitlikçi olaca
ı varsayılan yeni nesillerin milliyetçilik ça
ının ürünü olan de
iik bir hiyerarik ve yeni bir “millet-i hakime” yaratmasıydı. Bu din temelli bir millet-i hakime’nin yerini etnik temelli bir Türk milleti hakimesinin

almasıyla neticelendi (Hanio
lu, 2012). Böylelikle bir dönem tutkal görevi gören Osmanlıcık kimli
i geri planda bırakılmı, azınlıklar kendi ulusal adları do
rultusunda anılmaya balanmıladır. Fakat modernlemenin getirdi
i yenilikler kendini azınlıkların ortaya güçlü bir ekilde çıkmasının ardından yeniden göstermitir. Çünkü Osmanlıcılık kimli
i, yerini Türklük kavramına bırakmıtır. Osmanlı vatandaı olmak ayrıcalıklı bir konum kazandırmasına kazandırmıtır ama Türk olmayan hiç kimse yönetme hakkına sahip de
ildir. Öte yandan her yönüyle bir hikmeti hükümet ii olan 1876 Kanun-i Esasi’nin ilanı yine ancak farklı bir bakıla Cemil Oktay’ın hakim millet okumasını “ “Hum” Zamirinin Serencamı” yazısında görmek mümkündür. Nitekim Kanun-i Esasi’nin ilanından sonra oluturulacak anayasanın taraflarının kim olaca
ı tartımasını yapan Cemil Oktay’a göre, Ali mran Suresinde geçen “Hum” kavramından yalnızca Müslümanları sınırlandırmak ya da “Hum”dan dinsel cemaati ne olursa olsun bütün ahaliyi anlamak zihniyet farklılıklarına göre belirlenen de
iik yorumlar söz konusudur. te Kanuni Esasi muhaliflerinin zihniyetlerini ekillendiren ey, medeniyet dairesi dendi
inde Hıristiyan alemi, Hıristiyan alemi de dendi
inde Balkan ayaklanmaları oldu
u için Müslüman olmayanlara imparatorluk merkezinde yönetime katılma yolunu açan siyasete muhaliftiler. Bu yüzden “Hum”a gayrimüslim ahali dahil edilmiyordu. Dolayısıyla Kanuni Esasi’ye muhalif olmak, hikmeti hükümeti belirleyen olaydır (Oktay, 1991: 39-54). Nitekim hakim olan Müslümanların yönetimine ba
lı hiyerarik cemaatsel alandır. Bu noktada Halil nalcık “Tanzimat Nedir” balıklı metininde konuyla alakalı unları vurgulayacaktır: Osmanlı tüm bu olaylardan sonra toprak bütünlü
ünü sa
lamak için özellikle bu süreçte Rusya’nın Tersane Konferansında Balkanlardaki ayrılı ve özerklik isteklerinin ortadan kaldırılması için II Abdülhamid “Kanuni Esasiye”yi ilan ederek Osmanlılık fikrini ön planda tutmutur. (Berkes Osmanlı devletine ça
da bir yasal birlik amacıyla balayan Kanuni Esasicilik akımını slam eriatına dayalı, batılılamaya karı, ulusal do
ua aykırı bir dönem olarak ele alır.) Fakat bu durum Rusya’nın Avrupa isteklerinin yani Bosna Hersek ve Bulgaristan’ın ba
ımsız olmasına engel olunamamıtır. II. Merutiyetle Osmanlıcılık fikrini yine devam ettirmilerdir. Ancak burada iki fikir ortaya çıkmıtır. Biri ttihat ve Terakki’nin öne sürdü
ü merkeziyetçi bir Osmanlıcılık fikri iken di
eri ahrarın, federal yapıda oluan Osmanlıcılık düüncesiydi. Fakat bu fikirler balkan harbinden sonra Osmanlılık fikri yerini Türkçülü
e bırakacaktır (nalcık, 2014: 237-267). Türkçülük, o dönemde yaayan çeitli milletlerin, kapitalist sistem ile birlikte uluslamaları karısında bir üst kimlik olarak kendisini merulatırmı, böylece önceki dönemlerde Müslümanlık ve benzeri kavramların total içeri
i, Türk kavramına dahil edilmitir. Sonraki dönemde sürekli bir batı hayranlı
ına kapılacak olan Osmanlı devleti, Mardin’ci anlamda merkeze entegre olma derdine girecektir. Çevre’nin (Batı’ya ait olmayanın), merkeze (Batı’ya) olan merakı, tüm yukarıda söylenenler açısından, artık Osmanlı devleti bir arada kalabilmek adına söylem biçimi olarak Türkçülü
ü bir kurtulu yolu olarak görecektir. Osmanlıcılık/slamcılık ve Türkçülük Arasında Millet-i Hakime Osmanlı Devleti'nde Merutiyet'in kurulması, yani imparatorlu
un meruti bir monariye dönümesi, 1839'dan sonra ortaya çıkan düüncelerin ve bu düünceler do
rultusunda verilen bir mücadelenin ürünü olarak ortaya çıkmıtır. Tanzimat, Osmanlı tarihi geliimi içinde, yeni bir politikanın balangıcıdır. Cins ve mezhep ayrılı
ı ortadan kaldırılarak, hukuksal eitlik yardımıyla, devletin içinde yaayan ve ayrılma e
ilimi içinde olan gayrimüslim toplulu
u devletin içinde tutabilmek için gelitirilen bir önlemdir. 1839 Gülhane Hatt-ı Hümayunu'ndan sonra gelen 1856 Islahat Fermanı ile balayan süreç, 1876 yılında anayasalı bir meruti rejim ile devam etmitir. Tanzimat döneminde devletin resmi ideolojisini oluturan Osmanlıcılık, bu dönem aydınlarının sahip çıktı
ı, gerileme ve da
ılma sorunsalına çözüm olabilecek bir ilkedir. Tanzimat ile beraber, Osmanlı Devleti'nin temel referansı olan dinsel hukuk (eriat)un yerini, -kiiler arası ve devletle kiiler arasındaki ilikileri düzenlemede- laik bir hukuk anlayıı almıtır (Cin, 1992: 11-32). Bu anlayı, idari anlamda da kendini göstermi ve kamusal alandaki düzenlemelerde Batı kaynaklı ilkeler öne çıkmı, din adamlarının (Ulema) yönetim üzerindeki etkisi azalmıtır. Dinsel bürokrasinin kamu yönetiminde etkinli
inin azalması, zaten yozlamı olan bürokratik kadroların yetki ve çıkar kaybına u
ramaları da, bu grupların Tanzimat karısında tavır almaları sonucunu do
urmutur. Di
er yandan ekonomik güçlükler altında ezilen halk kitlelerinin refahında ve gelir bölüümünde bir yenilik getirmeyen reformlar, geleneksel yaam tarzını sürdüren bu kitle ile Batılı, modern yaam tarzını temsil eden ve görece yüksek bir gelir düzeyine sahip elit sınıf arasındaki uçurumu da geniletmi, bu ayrılık cumhuriyet ve sonrasına kadar uzanan süreç içinde, geleneksel-modern ve merkez çevre gerilimi biçiminde canlılı
ını korumutur. Osmanlıcılık projesi, devletin devamını sa
lamak adına, Müslüman olamayanlarında içinde dâhil olaca
ı bir yönetim biçimiyle devletin devamını sa
lamak amacı taırken; Türkçülük bu amacın, devam

etmesini sa
layan ama yönetenler içinde hakim olan milletin Türk oldu
unu ortaya koyan bir ilevsel özellik görmütür. Türkçülü
ün bu ilevsel özelli
i yukarıdaki gerilimin de azalmasına vesile olmutur. Osmanlı devletinde birçok millet vardır ama hâkim millet, Türklerdir. Millet-i Hakime olan Türkler, belli bir süre sonra kırılmalar yaayacaktır. Çünkü II Abdülhamid, Türkçülük politikasıyla devam etmenin zor oldu
unu farkına varacak ve halifeli
in verdi
i gücü de kullanarak Pan-slamizm yaklaımını benimsemitir. Sultan Abdulhamid’in kısmen merak sebebi ve kısmen de Halife olarak tüm dünya Müslümanlarının durumu ile ilgilenmesi, sömürgelerinde binlerce Müslüman nüfus barındıran ngiltere, Fransa ve Rusya’yı padiah tarafından Pan-slamizm politikası güdüldü
ü iddiasında bulunmaya sevk etmitir. Nitekim Berkes bu dönemi ele alırken, II. Abdülhamid idaresini bir taraftan istibdat olarak nitelendirilirken di
er taraftan bu rejimin bazı artlarının zorunlu sonucu oldu
unu belirtmitir. Bu artlar ise unlardır; ilk olarak slam dünyasının büyük bir kısmının Avrupa devletlerinin egemenli
i altında bulunuyor olmasının sonucu olarak, birçok Müslüman ülkenin çareyi Osmanlı halifesinde ve slam birli
inde aramaya balaması durumudur. kinci olarak ise Avrupa ile Osmanlı ilikisinin de
imesi örne
in ngiliz devleti için Osmanlı’nın eski önemini yitirmesidir. Bu süreçte asıl güç sultan ve halife olarak padiahın etrafında toplandı (Berkes, 2014: 341-344). Öyle ki II Abdülhamid, slamcı söylemlerle bir Türk- slam sentezi oluturmaya çalımı, sadece Türkleri de
il bütün Müslümanları, Batı’ya karı birlemeye davet etmitir. Lakin slamcılık artık bir ideoloji haline gelmitir. Böylece Allah adına benimsenen slam anlayıı, insan aklı aracılı
ı ile bir sistem aygıtı haline getirilmi ve ideolojik anlamda bir kurtulu reçetesi olarak sunulmutur. II Abdülhamid’in temel amacı, Araplar da dâhil olmak üzere bütün Müslümanları, Osmanlı devleti altında tutabilmek ve devletin devamlılı
ını sa
lamaktadır. Nitekim Mardin, II. Abdülhamid öncesi gelien slamcılık hareketini, Avrupa’da ortaya çıkan Pan hareketlere bir tepki olarak de
erlendirmitir (Mardin, 2014: 93-94). Ancak Mardin’den farklı olan Berkes göre ise II. Abdülhamid’in Pan-slamcılı
ı, ne PanSlavizme karı bir politika ne bütün dünya Müslümanlarını birletirmek gibi bir hayaldir. Realist bir politikacı olan II. Abdülhamid’in Pan-slamcılı
ı, Arap eyhlerine, mehdilere, Mısır hidivlerine, Mısır, Suriye ve Yemen’deki Arap ayrılıkçı akımlarına karı bir Pan-slamcılıktır (Berkes, 2014: 364). Fakat II. Merutiyet ile birlikte bu çabanın önü kesilmi, böylece II. Abdülhamid, Türkletirme politikalarının, uluslama mevzusu yüzünden etkisizletirilerek, köesine çekilmitir. II. Abdülhamid’in köesine çekilmesi Türkçülük akımını savunanları daha da perçinlemitir. Hatta birçok aratırmacı Türklerin, devleti Osmanlıcılık ve slamcılık aracılı
ıyla ıslah etmeye çalııp da bunda baarılı olamayınca bu iki ideolojiyi de bir kenara atıp milliyetçili
i benimsediklerini ileri sürerler. Aslında tam tersine bu kavramların tümü bir etkileim halindedirler. Osmanlıcılık ve slamcılık, Türkçülü
ü beslemi ve onun tarafından emilmitir (Karpat, 2013: 526). Yine de gayrimüslimlerin, Müslümanlara karı güçlenmeleri bir güvensizlik ortamı yaratmı ve ayrılıkçı ulusal akımlar karısında Osmanlıcılık ve slamcılık akımlarının gerilemesi ve toprak kayıplarıyla çok milletli imparatorluk yapısının ortadan kalkaca
ına dair inanç Türklerin sosyo-kültürel de
erleri etrafında oluturulacak ulusal bütünleme ve düünce çabalarını güçlendirmitir (Tazegül, 2005: 94-95). II. Abdülhamid yönetimine muhalefetleri ile bilinen ttihat ve Terakki Cemiyeti “ttihadiAnasir” politikasıyla bütün unsurların birli
i öngörülmesine karın burada yeni bir “Milet-i hakime” anlayıını kendisiyle beraber ortaya çıkarmıtır. Buda Türklere hakim millet statüsü kazandırmaktır. Öyle ki erif Mardin Sabah gazetesinde yazmı oldu
u metinde bu konu öyle ele alacaktır: “ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin tarihi, bir anlamda bu yeni “millet-i hakime”nin ideolojisinin oluturulmasının tarihidir. Cemiyetin gelitirdi
i milliyetçilik, “unsur-i asli” olarak nitelendirdi
i Türklere “hâkim millet” statüsü bahederken imparatorlu
un di
er unsurlarıyla bu etnik grup arasında hiyerarik bir iliki öngörüyordu. Hüseyin Cahid Yalçın, Hürriyet ilanı sonrasında kaleme aldı
ı “Millet-i Hâkime” makalesiyle imparatorluk unsurlarının Türklerden korkmalarını gerektiren bir ey olmadı
ı, ancak Türkleri içten samimiyetlerine inandırmalarını gerekti
ini vurgulayarak “ne denilirse denilsin, memleket de millet-i hakime Türklerdir ve Türkler olacaktır” vurgusunu yapmıtır (Hanio
lu, 2012). Hüseyin Cahit otuzaltı yıl sonra Tanin gazetesinde bu makalesinin yazılı gerekçesine de
inirken ikinci merutiyetin ilanından sonra mecliste gayrimüslimlerin birlemeleri neticesinde Türk unsurundan mutlak ço
unlu
u elde edecekleri endiesi ittihadı anasırı amaçlayan Osmanlıcılı
ın çökmesine neden oldu
unu belirtecektir. Fakat II. Abdülhamid, Türkçülük adına da bo durmamı, özellikle e
itim faaliyetlerine önem vermitir. Galatasaray Sultanisi’nde Türkçe ders ve Türk ö
retmenlerin sayılarını arttırmıtır. Galatasaray Sultanisi müdürü Ali Suavi ise bir Türkçü’dür ve Kuran ile Ezan’ın Türkçeletirilmesini önermitir (Mee, 2006: 121). II. Abdülhamid döneminde devletin resmi dilinin Türkçe olarak benimsenmesi, yaygınlaan e
itim kurumları ve büyük

ölçüde devlet denetimindeki basın, slamcılıkla çelime pahasına Türkçe’nin sadelemesine ve yaygınlamasına hizmet etmitir (Sado
lu, 2002: 83). Ayrıca Deringil, Osmanlıların “dil ve milliyetçi mayalanma” arasındaki ba
ıntıyı çok iyi anlamı olduklarını ifade etmektedir. Nitekim ulusçuluk ça
ında çok uluslu imparatorlu
un çözülmesini önlemek amacıyla farklı unsurları bir araya getirmenin en birincil yolu olarak dil birli
ine (tevhid-i lisan) önem vermitir. Bu durumun dikkat çeken göstergelerinden biri de Türkçe ö
retimin 1894 yılında gayrimüslim okullarında zorunlu hale getirilmesidir. II. Abdülhamid döneminde Osmanlıcılık politikası hala imparatorlu
un ihyası çabasında bir kurtulu yolu olarak sürdürülürken Müslümanlık ve Türklük e anlamlı kullanılmaya balanmı ve iç içe geçmitir. Fakat özellikle II. Meruiyetten sonra milleti hakime’deki vurgu farklılamaya balamıtır. kinci Merutiyetin ilanıyla gelinen özgürlük ortamında gayrimüslimlerin benimseyece
i hareket tarzının imparatorlu
un gelece
i açısından büyük önem taıdı
ını belirten Hüseyin Cahit, bu dönemde dı politikada karılaılacak muhtemel sorunları bu konuya endeksli görmektedir. Gelinen yeni dönemde artlar ne olursa olsun “milleti hâkime”yi yalnızca Türklerin oluturması gerekti
ini vurgulayan yazar bu ortamda Türklerin bütün teb’alar için “hürriyet-i tâmme” bahetmelerini, kendi varlıklarını tehlikeye düürecek bir gelime olarak görmütür (Yetim, 2008: 79). Türk parlamentosunda Müslüman unsurun ço
unlu
unu istemek Türklerin en do
al hakları oldu
unu belirten yazar, yeni parlamentoda Müslüman üyelerin sayıca az çıkmaları durumunda bunun merutiyet idaresinin sonu demek olaca
ını belirtmitir. Hatta çıkabilecek bu tür bir sonuç, Türkler için ehven-i er kabul edilecek olan istibdat idaresine yeniden dönüü gündeme getirecektir. Hüseyin Cahit, toplulu
un da
ılmasından sonra dil konularına a
ırlık vermi, hep halkın anlayaca
ı bir dil kurma yolunda çaba sarf etmitir. Türkçenin kaderini Türk devletinin kaderiyle birlikte gören yazar, Türkçenin varlı
ını ortaya koymak için ba
ımsızlı
ını kazanması gerekti
ini düünüyordu: “Siyasal alandaki kapitülasyonlar dilimizde de vardı. Türk devleti siyasal ba
ımsızlı
ına sahip olmadı
ı gibi Türk dili de ulusal ba
ımsızlı
ından yoksun bulunuyordu. Çünkü Türkçenin içinde yabancı dillerin yasaları yürüyordu. Türkçemiz adını bile yitirmiti. Okullarda bize Kavaid-i Osmaniye (Osmanlıca Kurallar) okutuyorlardı. Ortada Türkçe yoktu, Osmanlıca vardı ve buna ‘Arapça, Farsça ve Türkçeden oluan’ bir dil deniyordu. te bu akıma karı içimde güçlü bir tepki uyanmıtı. Ba
ımsız bir Türkçenin varlı
ını ortaya koymak ve Türkçe ö
renmek yolunda ayrıca Arapça ve Farsçayı ö
renme zorunlulu
una son vermek gerekiyordu (Kerimo
lu, 2005: 106).” Gökalp’e göre ne ırki, ne kavmi, ne de co
rafi Türkçülük vardır (Tokluo
lu, 2013: 127). O, Türk kültürünü bir do
u medeniyeti olarak gördü
ü Osmanlı’dan ayırmaya çalımıtır. Fakat Türk kültürünün önemli bir ö
esi olarak gördü
ü dini ise Do
u medeniyeti olarak görmemitir. Akçura’da, 1904’te Kahire’deki “Türk” adlı gazetede yayınlanan “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı makalesinde, Osmanlıcılık, slamcılık ve Türkçülü
ü pratik ilevleri yani devlet ve toplum açısından taıdı
ı yararları ve zararları tartıtıktan sonra, Osmanlıcılı
ın zaten bitmi bir ideoloji oldu
unu belirterek, Müslümanlık ve Türklük siyasetlerinden hangisi Osmanlı Devleti için daha yararlı ve tatbiki uygundur diye sorarak tezine noktayı koymutur (Akçura, 1976: 36). Ona göre Osmanlıcılık siyasetini izlemek imkânsızdır (Duran, 2011: 99). Osmanlıcılı
ın sun’i bir devlet icadı oldu
unu ileri süren Akçura’ya göre (Karpat, 2013: 631) çözüm Türk kavramında yatmaktadır. Karpat’a göre Akçura, Osmanlı Türklerini, bütün dünyadaki Türkleri kucaklayan bir siyasi Türk milletinin parçası olarak görmütür; Türk milliyetçileri, düman de
il, dinin kendisidir. Bu ba
lamda Karpat’a göre Türk milletini önceki tarihinden koparmaya çalıan Gökalp ve Akçura (Karpat, 2013: 569), Milleti Hakimiye’yi Türklük ile tanımlamılardır. Hatta Akçura Osmanlıcılı
ı savunanları eletirerek bu akımın devlet içerisinde birli
i sa
layamayaca
ını dile getirmitir (Duran, 2011: 100). Özellikle 1912-13 Balkanların geri kalan kısımlarında kaybının etkisi Akçura’nın etnik milliyetçilik tezinin ra
bet görmesini sa
lamıtır (Karpat, 2013: 637). Bu noktada yine Karpat’a göre Gökalp, Osmanlı düzeninin, bir yandan köylerinde etnik ve kültürlerini bir biçimde muhafaza etmi Türkleri baskı altında tutu
unu ve kalkınmalarını engelledi
ini belirtir öte taraftan Osmanlıcılı
ı ve slamcılı
ı (slam’ı de
il) Türklerin kültürlerini yok etmek için kullanılan bir araç olarak belirtmitir. Devlet ve millete hizmet etmekten çıktı
ı için Osmanlıcılı
ı ve slamcılı
ı reddeden Yusuf Akçura ise millet ve milliyetçili
in 20. yüzyılın evrensel ideolojisi oldu
unu ve orta sınıflara kök saldı
ına inanmı ve bu sınıfın gerekirse devlet tarafından yaratılmasını ve milletin iyili
i için çalımasını istemitir. Köprülü ise Anadolu toplumunun ve kozmopolitli
ini suçlamakla beraber erken Osmanlı devletinin Türklü
ünü kabul etmitir. Ancak son yüzyılın politik rejimi dıında Osmanlı olan hemen her eyin Türk oldu
unu hatta Rumeli ve Anadolu’daki slam’ında Türk damgasını taıdı
ını iddia etmitir (Karpat, 2013: 672-673). Yine Karpat’a göre, Ahmet Hamdi ve Namık Kemal, bu dönem Türkçe’nin sadeletirilmesi için oldukça yo
un çaba harcamılardır. Örne
in, kalem kelimesinin Arapça yazılıı sadece “k,l,m” iken Türkçe de bu kelimeye ünlü harfler ilave

etmek gerekecektir. Namık Kemal, brahim inasi ve Ahmet Hamdi gibi isimler, konuma Türkçesi’ne uygun bir dil ve alfabe icat etme çabasında olmulardır (Karpat, 2013: 577-579). Öte taraftan, Berkes 1908 devriminin getirdi
i yeni koullar altında üç düünce ortaya çıktı
ını, bunların; ilk olarak, siyasi parti kurulması olayının ortaya çıkması ikinci olarak, Türk ulusu sezgisinin do
uu üçüncü olarak ise, genç subayların padiaha ubudiyet ve sadakat e
itimiyle yetitirilen eski tip komutanlardan farklı olarak padiah-halife otoritesine ba
lılık ile Türk halkına ba
lılık arasında bir seçme yapma durumuna gelmeleri oldu
unu belirtmitir (Berkes, 2014: 393). Benzer olarak, Ahmet nsel “Milleti Hâkimeden Milletin Egemenli
ine Gidi Türkiye’de Gerçekleiyor mu?” konulu Ankara Barosu Felsefe Kulübü 4. Felsefe Konferansı toplantısında unları ifade etmitir: Osmanlılar milleti hâkimenin karısında milleti mahkûme tabiri yerine sair milletler yani di
er milletler tabirini kullanıyorlardı. ttihat Terakki’nin 1908 devrimi öncesi ve sonrasında özellikle 1912’ye kadar müttefiki olan Tanak Partisi ile yakınlık devam etmitir. Fakat daha sonra devletin yeni yöneticilerinde devleti gayrimüslimler ele geçirecek ve milleti hakime devletsiz kalacak endiesiyle bazen etnik olan Türkler tabiri kullanılırken bazen etnik olmayan Sünni Müslümanlar kastedilerek hakim millet özelliklerini koruma yolunu seçmilerdir (nsel, 2007b). II. Merutiyet döneminden itibaren Gökalp’in kültürel temelli yaklaımıyla, Akçura’nın etnik temelli Türkçülük yaklaımları arasında gidip gelen “millet-i hâkime” düüncesindeki devlet inası ile ulus inası anlayıları arasındaki bulanıklık, Cumhuriyet’in kurulu sürecinde, Ö
ün’ün ifadesiyle Mustafa Kemal Atatürk tarafından, “GordiyonDü
ümü’ün (Yetim, 2008: 84) kesilmesi suretiyle aılmıtır. Bu süreç yaklaık 1923’te M. Kemal’in ortaya çıkarak, Türk ulusu üzerinden yaptı
ı batılı dönüüme kadar devam etmi, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla slamcı akımlar tamamen bitmitir. Sonuç Yerine Osmanlı Devleti’nde millet kavramı zaman içerisinde yeni anlamlar kazanmı olsa da Osmanlı devleti, 1908’in öncesinden balayarak 1918’e kadar huzur bulamamıtır. Batı tarafından dayatılanlar ve dünyaya entegre olmak için atılan adımlar, Osmanlı’yı oldukça zor durumda bırakmıtır. Özellikle aydın kesim artık Osmanlıcılık ve slamcılık ülküsünün bir öneminin kalmadı
ını, Anadolu’ya ve Anadolu Türklerine sahip olunmasını, bu sebeple ulusçulu
un aya
ı kaldırılması gerekti
ini düünmeye balamıtır. Tanzimat’tan beri ince ince ilenerek gelen Türklük ite bu dönemde edebiyatın, tarihin, filolojinin konusu olmaktan çıkıp, bir milletin ya da devletin siyasal kimli
i olma özelli
ine dönümütür. Fransız devrimi ile balayan sürecin, Osmanlı devletinde Müslümanlık ile birlikte anılan millet-i hakimiyeye etkisinin olumsuz oldu
u; Osmanlıcılık ve slamcılı
ın tesirini kaybetmesiyle (Ça
, 2011: 83) imparatorluk parçalanmasın diye Türkletirme/Türkçülük fikrinin benimsendi
ini; gayrimüslimlerin özellikle Tanzimat ile birlikte etkinliklerini sa
layarak dinlerini ve kimliklerini de
itirmeden yönetime dahil olabildiklerini; lakin gayrimüslimlerin azınlık olarak kaldıkları bu zaman diliminde yönetici sınıfın milleti hakime olarak Türkçülü
ü benimsedi
i ve Türklerin, devlet içindeki milletlerin hepsine hakim oldu
unu ifade edebiliriz. Osmanlıcılık, slamcılık ve Türkçülü
ün birer siyasal kimlik olarak içeriklerini ve argümanlarını tahlil etti
imizde, bunların bir sehpanın ayakları gibi ayrıksı bir durua sahip olmadıkları görebiliriz. Bu ayaklardan ilki, farklı dini etnik ve kültürel unsurları Osmanlı çatı kimli
inde buluturma amacında olan Osmanlıcılık akımıdır. kinci akım ise, asr-ı saadet nostaljisinde 1980’lere kadar kullanılacak olan slamcılıktır. 20. yüzyılın balarında buna Türkçülük de eklenecektir (nceo
lu, 2009: 11). Aralarındaki ortak noktalar öyle izah edilebilir ki aslında bu da onların genel karakteristikleri olarak gösterilebilir: Türkiye’de modernleme sürecinde ortaya çıkan ve modernlemeyi etkileyen düünce akımları, siyasal bir tez öne sürmeleri nedeniyle siyasal bir kimlik hüviyetine sahiptirler; siyasal kimliklerin oluumunda sabit bir teori ile ortaya çıkılmamı, onlar, ça
ın de
ien koulları do
rultusunda zaman ve mekan ba
lamında ekillenmilerdir. “Devlet nasıl kurtulur ya da Millet-i Hakime yeniden nasıl tanımlanabilir” sorularına verilen cevaplar do
rultusunda savunmacı bir tepkiyle ortaya çıkmılardır; Osmanlı modernlemesinin de genel karakteristi
ini belirleyen, Osmanlı devlet ve toplum yapısı, siyasal kimlikler ve hâkim olan milletin üzerinde olutukları bir zemin olarak belirleyicisi olmutur. Her kimli
in içerisinde hem muhafazakâr hem de yenilikçi denilebilecek unsurlar mevcuttur. Bu nedenle kimlikler arasında ikili ve üçlü sentezlere izin verebilecek geçiler söz konusu olabilir. Türkçü-slamcı, Türkçü-Batıcı, slamcı-Batıcı ve Türkçü-slamcıBatıcı sentezler en iyi örneklerdir. Bu sentezlerin Millet-i Hakime’ye yansıması ise aamalı yansımıtır. Metnin balangıcından itibaren görüldü
ü gibi Müslümanlık ile balayan millet-i hakime söylemi, Batı’daki gelimelerin Osmanlı’ya yansıması ve Tanzimat sonucu bir tepki olarak ortaya çıkan Osmanlıcılık ve slamcılık ile birlikte ilerlemi ve iki kavram arasında gidip gelmitir. Birinci Dünya Savaı ve Balkan Savaları sonrasında ise kurtarıcı bir sosyo-kültürel politika olarak düünülen Türkçü çizgiye do
ru kaydı
ını söylemek daha do
ru olacaktır.

KAYNAKÇA AKÇA, Gürsoy (2007). “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüümü”, Do
u Anadolu Bölgesel Aratırmaları Dergisi, Cilt: 6, S. 1, s. 57-68. AKÇURA, Yusuf (1976). Üç Tarz-ı Siyaset, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ALAKEL, Murat (2011). “lk Dönem Cumhuriyet Türkiye’si Ulus nası Sürecinde Milliyetçilik ve Sivil-Etnik kilemine Dair Teorik Tartımalar”, Akademik Bakı, S. 9, s. 1-30. ALVER, Ahmet (2013). “Ahmet Mithat’ın Mesâil-i Mu
l
ka Romanındaki Gayrimüslim Karakterlerin Analizi”, TurkishStudies, Volume 8/1, Winter, s, 722-733. ANDERSON, Benedict (2014). Hayali, Cemaatler, çev: skender Savaır, stanbul: Metis Yayınları. BENLSOY, Stefo (2014). “Müsavat-I Sahih ve Vatan-ı Umumî Arayıında Osmanlı Rumları ve ark Meselesi”, Toplumsal Tarih, S. 250, s. 38-45. BERKES, Niyazi (1997). Teokrasi ve Laiklik, stanbul: Adam Yayınları. BERKES, Niyazi (2014). Türkiye’de Ça
dalama, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. CN, Halil (1992). “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Yargılama Usulleri”, 150. Yılında Tanzimat, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, s.11-32. ÇA, Galip (2011). “II. Merutiyet Döneminde Türkçülük Yansımaları: Mehmet Tevfik (Bilge) Bey’in “Manastır Vilayetinin Tarihçesi” Adlı Eseri”, Tarih Okulu, S. 10, s. 73-85. DEMR, erif (2011). “Tanzimat Döneminde Bir Devlet Politikası Olarak Osmanlıcılık”,Selçuk Üniversitesi, Türkiyat Aratırmaları Dergisi, S.29, s. 331-348. DERNGL, Selim (2002). ktidarın Sembolleri ve deoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), stanbul: Do
an Kitap. DKME, Hüseyin (2012). “Osmanlı’da Halkla likiler: Sultan Abdülaziz Dönem Örne
i”, Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi, Cilt: 5, S.21, s. 293-305. DURAN, Murat (2011). “Türk Milliyetçili
inin Manifesto Yazarı: Yusuf Akçura”, 21. Yüzyıl, Aralık, S.36, s. 97-104. ERCAN, Yavuz (2006). “Türkiye’de Azınlık Sorununun Kökeni (Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gayrimüslimler)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Aratırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 20, s. 1-15. ERYLMAZ, Bilal (1999). “Osmanlı Devletinde Farklılıklara Ve Hogörüye Kavramsal Bir Yaklaım”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt.4, s.25-50. FRDNOLU, Nilgün (2009). “Geleneksel Halk Tiyatrosunda Gayrimüslimlerin Temsili”, Tiyatro Aratırmaları Dergisi, S.27/1, s. 51-60. GELLNER, Ernest (2008). Uluslar ve Ulusçuluk, çev: Büra Ersanlı, G. Göksu Özdo
an, stanbul: Hil Yayınları. GRAY, Emine, N. (2009). Türk Milletinin Aydınlanmasında Bir Entelektüel Olarak Mustafa Kemal Atatürk, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, stanbul: Yedi Tepe Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılâp Tarihi Enstitüsü. GÜNER, Abdünnasır (1997). “Merutiyetten Cumhuriyete slamcılık Düüncesi”, Köprü, S. 59-60, s. 17-30. GÖKALP, Ziya (1981). “Millet Nedir”, Makaleler VIII, Ankara: Kültür Bakanlı
ı Yayınları, s. 151-165. HANOLU, M. ükrü (2012). “Milet-i Hakime’siz Toplum Tasavvuru”, Sabah Gazetesi, 08/01/2012. HOBSBAWM, Eric, J. (1992). 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik, çev: O. Akınhay, stanbul: Ayrıntı Yayınları. NALCIK, Halil (1964). “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, C. XXVII, S.109-112, TTK Ankara, s. 623-690. NALCIK, Halil (1996). Osmanlı mparatorlu
u Toplum ve Ekonomi, stanbul: Eren Yayınları. NALCIK, Halil (2003). Osmanlı mparatorlu
u Klasik Ça
, çev: Ruen Sezer, 2. Baskı, stanbul: Yapı Kredi Yayınları. NALCIK, Halil (2014). “Tanzimat Nedir?”, web: http://afakkulubu.org/wp-content/uploads/2014/11/Halil-%C4%B0nalc%C4%B1k- %E2%80%9CTanzimat-Nedir% E2%80%9D-Dil-ve-Tarih-Co%C4%9Frafya-Fak% C 3%BCltesi-Dergisi-Ankara-1941-sy.-1-s.-237-263.pdf, Alıntı Tarihi: 20.01.2015. NCEOLU, Efecan (2009). Türkiye’de Siyasal slamcılı
ın Evrimi, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. NSEL, Ahmet (2007a). “Milleti Hâkimeden Milletin Egemenli
ine Gidi Türkiye’de Gerçekleiyor mu?”, Ankara Barosu Felsefe Kulübü 4. Felsefe Konferansı, 26 Mayıs 2007. NSEL, Ahmet (2007b). “Hakim Millet Refleksinden Irkçılı
a”, Radikal Gazetesi, 04/02/2007. KARAOSMANOLU, Kerem (2008). “Türkiye’de ‘Azınlıklar’ ve Komplo Zihniyeti”, Liberal Düünce,lkbahar, Yıl: 13, S. 50, s. 139-159. KARPAT, Kemal H. (2013). slam’ın Siyasallaması, stanbul: Tima Yayınları. KEDOURE, Elie (2012). “Milliyetçilik ve Self-Determinasyon”, Milletler ve Milliyetçilik, s. 109-128, der: Mümtaz’erTürköne, stanbul: Etkileim Yayınları. KERMOLU, Caner (2008). “Hüseyin Cahit Yalçın (1875-1957)’in Dil le lgili Görüleri”, ÇTTAD, VII/16-17, Bahar-Güz, s. 103-117. KORKMAZ, Ramazan (2004). “Yeni Türk Edebiyatına Giri”, Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, ed: Ramazan Korkmaz, stanbul: Grafiker Yayınları. KURTARAN, U
ur (2011). “Osmanlı mparatorlu
unda Millet Sistemi”, Kafkas Üniversitesi SBED, Sonbahar, S. 8, s. 59-60. KÜÇÜK, Cevdet (2006). “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi ve Tanzimat”, Tanzimat, Ed: Halil nalcık-Mehmet Seyitdanlıo
u, Ankara: Phoenix Yayınları, s. 375-377. LVANELOLU, Ömer, A. (1998). “Millet ve Milliyetçilik Kavramları Üzerine”, Ankara Barosu Dergisi, S. 3, s. 41-60. MEE, lknur (2006). Ulus Devlet Olma yolunda Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Siyasal Kimlikleri ve Modernleme, Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. OKTAY, Cemil (1991). Hum Zamirinin Serancamı, Kanun-u Esasi lanına Muhalefet Üzerine Bir Deneme, stanbul: Ba
lam Yayınları. ORTAYLI, lber (1981). kinci Abdülhamid Döneminde Osmanlı mparatorlu
unda Alman Nüfuzu, Ankara: A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. ORTAYLI, lber (2002). “Osmanlı mparatorlu
u’nda Millet Sistemi”, Türkler, C. X, s. 216-220, Ankara. ÖZDEMR, Hikmet (1999). “Azınlıklar çin Bir Osmanlı Klasi
i: 1453 stanbul Sözlemesi”, Osmanlı, C. IV, Ankara, , s. 220-230 SADOLU, Hüseyin (2002). Uluslama Sürecinde Türk Dil Politikaları, Yayınlanmı Doktora Tezi, stanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. SUNAR, Lütfi (2012). Marx ve Weber’de Do
u Toplumları, stanbul: Ayrıntı Yayınları. ENTOP, Mustafa (2003). “Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek”, Divan lmi Aratırmalar Dergisi, S. 2, s. 233-238.

ERF Mardin, (2014). “Tanzimat Fermanı’nın Manası: Yeni Bir zah Denemesi”, Tanzimat De
iim Sürecinde Osmanlı mparatorlu
u, Der: Halil nalcık-Mehmet Seyitdanlıo
lu, stanbul: Türkiye Bankası Yayınları, s,147-165. TAZEGÜL, Murat (2005). Modernleme Sürecinde Türkiye, stanbul: Babil Yayınları. TOKLUOLU, Ceylan (2013) “Ziya Gökalp ve Türkçülük”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 68, No. 3, s. 113-139. TOPSES, Mehmet Devrim (2011). Niyazi Berkes’in Sosyoloji Anlayıı, Ankara: Anı Yayıncılık. TÜRKÖNE, Mümtazer (1989). “Tanzimat’ta Millet Fikrinin Do
uu”, Türkiye Günlü
ü, S.8, s. 36-41. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1994). Türkiye’de Ça
da Düünce Tarihi, Bankası stanbul: Kültür Yayınları. YAKIT, smail (2005). “Millet Kavramı ve slamiyet”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Türk dünyası Aratırmaları Vakfı Yayınları, S.225, s. 59-60; YETM, Fatih (2008). “II. Merutiyet Döneminde Türkçülü
e Geçite Kapsayıcı Formül: “Millet-i Hâkime” Düüncesi ve Etkileri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık, Sayı: 18, s. 71-84. YÜKSEL, Mehmet (2002). “Modernleme ba
lamında Hukuk ve Etil likisine Sosyolojik Bir Bakı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 57, S. 1, s.178-195




.TRAKYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE’DE MİLLİYETÇİ SAĞIN KURUMSALLAŞMASI VE MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ’NİN EVRİMİ SEVİNÇ EREN TEZ DANIŞMANI DOÇ. DR. CEMİLE ARIKOĞLU ÜNDÜCÜ EDİRNE 2019 I Tezin Adı: Türkiye’de Milliyetçi Sağın Kurumsallaşması ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin Evrimi Hazırlayan: Sevinç EREN ÖZET Milliyetçilik akımı doğuşundan itibaren, dünyada ve Türk toprakları üzerinde birçok alanı etkisi altına almıştır. Osmanlı Devleti döneminde, milliyetçiliğin içselleştirilmesi hemen olmamıştır. Cumhuriyet döneminde ise, aksine devlet milliyetçi bir temel üzerine inşa edilmiştir. Tezde, milliyetçilik ve Türkiye’deki yansımaları detaylı bir şekilde incelenmiştir. Tezin merkezine milliyetçilikle beraber milliyetçi sağ alınmıştır. Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), milliyetçi sağın güçlü bir partisi olması dolayısıyla çalışma konusu olarak tercih edilmiştir. Milliyetçilik alanında yapılan çalışmalardan yararlanılarak ortaya çıkan tez, yazarın alana karşı duyduğu merakın ürünüdür. Milliyetçilik, siyasetin sağ yelpazesi ve MHP hakkındaki bilgi yetersizliği yazarı bu konu üzerinde araştırma yapmaya itmiştir. Çalışma boyunca milliyetçiliğin doğuşu, yayılması ve bugünlere gelene kadar geçirdiği süre içinde etkisini yitirmediği görülmüştür. Türkiye’de milliyetçiliğin çeşitli evrelerden geçtiği, değişime uğradığı olmuştur. Bu değişimde konjonktürün payı büyüktür. MHP milliyetçiliğinde başta Türkçülük hâkimdir. İlerleyen zamanda Türkçülükle beraber İslamcılık da parti söylemlerinde sıklıkla yer almaya başlamıştır. Günümüzde ikisi de partinin temel politikaları olarak kabul edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Milliyetçilik, MHP, Türkçülük, Siyaset, Parti. II Name of Thesis: Institutionalization of Nationalist Right-wing in Turkey and Evolution of the Nationalist Movement Party Prepared by: Sevinç EREN ABSTRACT Since its birth, nationalism has influenced many areas in the world and on Turkish lands. The internalization of nationalism in the period of the Ottoman Empire didn’t take place immediately. Unlike that, in the Republican period the state was built on a nationalist basis. In this thesis, nationalism and its impact on Turkey was examined in detail. The focus of this thesis was on nationalism and ‘right-wing’ nationalist sight. Milliyetçi Hareket Partisi (MHP), Nationalist Movement Party, was chosen as the subject of this study because it was a strong right-wing party. This thesis, which emerged from the studies carried out in the field of nationalism, is the result of curiosity of the author. The lack of sufficient information about the nationalism, right-wing politics and the MHP led the researcher to investigate this issue. Throughout the study, it was observed that nationalism did not lose its influence during its birth, its spread and its time until its present. Nationalism in Turkey has passed through various stages and has been undergoing changes through the years. The conjuncture has a large share in these changes. Turkish nationalism is dominant in MHP’s national sight. In later times Islamism has also began to take part in party discourses along with Turkism. Both, Islamism and Turkism are now regarded as the basic policies of the party. Key Words: Nationalism, MHP, Turkism, Politics, Political Party. III ÖN SÖZ Milliyetçilik, ortaya çıktığından beri gerek dünyada gerekse Türk siyasetinde önemli bir yere sahip olmuştur. Türkiye’de siyasetin sağ yelpazesinde milliyetçilik kavramı hâkimdir. Bu kavrama da siyaset sahnesine Türk milliyetçiliğinin özümsenmesi ve yüceltilmesi ülküsüyle çıkan Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) hâkimdir. Türk siyasetinde ve Türk sağında önem arz eden bir konu olan milliyetçilik bu çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Bu bağlamda milliyetçiliğin ortaya çıkışı, dünya üzerindeki ve özellikle Türk siyasetindeki etkisi ele alınmıştır. Türkiye’de milliyetçi sağ ve Türk milliyetçisi bir parti olarak MHP detaylı bir şekilde incelenmiştir. Amaç, milliyetçiliğin ve milliyetçi sağın Türkiye’deki gelişimini ortaya koymaktır. Çalışma, bütününde milliyetçiliği incelemesi ve detaylı bilgi vermesi açısından önemlidir. Özellikle MHP, her dönemde her yönüyle ele alınmıştır. Uzun bir süreci kapsayan konuya çalışmada yeterince yer verilmeye çalışılmıştır. Kaynakların analiz edilmesiyle ve yazarın kendi cümleleriyle meydana gelen tezde, bilimsel ve ahlaki kurallara uygun bir çalışma yürütülmüştür. Tezin yazımı aşamasında bazı sıkıntılarla da karşılaşılmıştır. En büyük sıkıntı, MHP’yi konu alarak detaylı bilgi veren kaynakların yetersizliği nedeniyle yaşanmıştır. Çalışma sırasında benden yardımını ve anlayışını esirgemeyen yüksek lisans tez danışmanım Doç. Dr. Cemile Arıkoğlu Ündücü’ye teşekkürü bir borç bilirim. Öte yandan tüm bu süreçte sabırla yanımda olan, maddi ve manevi destekte bulunan aileme ayrıca teşekkür ederim. IV İÇİNDEKİLER ÖZET…………………………………………………………………………………I ABSTRACT…………………………………………………………………………II ÖN SÖZ……………………………..……………………………………………...III İÇİNDEKİLER…………………….……………………………………………....IV KISALTMALAR…………………..………...…...…………………...………….VII GİRİŞ…………………….………………………………………………………......1 1. BÖLÜM: TEZİN YAPISI………………………………...…..……3 1.1. Analitik Yapı……………………...……….……………….………………..3 1.2. Yazın………………………………...……….………………………………8 1.3. Yöntem……………………………………………………………………....9 1.4. Kuramsal Çerçeve…………………………………………………………..10 2. BÖLÜM: MİLLİYETÇİLİK KAVRAMI VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ….….....12 2.1. Milliyetçilik Kavramı…………………..…...……………………………...12 2.1.1. Milliyetçiliğin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi……….………………….13 2.1.2. Ulus-Devlet Kavramı…..……………………………………………15 2.2. Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik..……..………………………………….16 2.2.1. Osmanlı Devletinde Milliyetçilik Anlayışı ve Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri…………………………………………………...………….17 2.2.1.1. İmparatorlukça Benimsenen Fikir Akımları…………………23 2.2.1.2. Türk Milliyetçiliğinin Somut Görünüşü: Jön Türkler……….25 2.2.1.2.1. Jön Türklerin Ortaya Çıkış Süreci ve Faaliyetleri…...26 2.2.1.3. İdeoloji Olarak Türk Milliyetçiliğinin Kurumsallaşması: İttihat ve Terakki Cemiyeti…………………………………...…………30 2.2.1.3.1. Örgütlenme Biçimi ve Faaliyetleri...………………...32 2.2.2. Cumhuriyet Öncesi Dönemde Milliyetçi Dernekler ve Yayın Organları……………………………………………………………….36 V 3. BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ MİLLİYETÇİLİK HAREKETLERİ………………………..…………………….…...38 3.1. Tek Parti Döneminde Milliyetçilik……….…………………….…………..38 3.1.1. Türk Milliyetçiliği ve Atatürk’ün Milliyetçilik Anlayışı…....………43 3.2. Çok Partili Hayata Geçiş Süreci ve 1944 Ülkücülük Davası………………46 3.2.1. Çok Partili Hayata Geçiş ve Milliyetçilik…………………………...50 3.2.2. Milliyetçi Hareketin Kurumsallaşması: Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi ve Ülkü Ocakları………………………………………….……53 4. BÖLÜM: MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ…...……...…….58 4.1. Partinin Doğuşu, Amacı ve İlkeleri……………………………….....……..58 4.2. 1970’li Yıllarda MHP ve Milliyetçilik……………………………………..60 4.2.1. 12 Mart Muhtırası……………………………………………………62 4.2.2. Milliyetçi Cephe Hükümetleri……………………………………….64 4.3. 1980 Darbesi ve Sonrasında Milliyetçi Hareket……...…………………….65 4.4. 1990’lı Yıllarda Milliyetçi Hareket………..……………….........................72 4.4.1. Ülkücü Harekette Ayrılma: Büyük Birlik Partisi……………………73 4.4.2. MÇP’den MHP’ye…………………………………………………..76 4.4.3. Kurucu Liderin Ölümü ve Bahçeli’li Yıllar…………………………78 4.5. 21. Yüzyıl Türkiye’sinde Milliyetçilik ve MHP……………………………81 SONUÇ………………………...…………………………………………………...89 KAYNAKÇA……………………………………………………………………….91 VI KISALTMALAR AB Avrupa Birliği AİHM Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AKP Adalet ve Kalkınma Partisi, AK Parti ANAP Anavatan Partisi AP Adalet Partisi ATP Aydınlık Türkiye Partisi AYM Anayasa Mahkemesi BBP Büyük Birlik Partisi CGP Cumhuriyetçi Güven Partisi CHF Cumhuriyet Halk Fırkası CHP Cumhuriyet Halk Partisi CKMP Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi DP Demokrat Parti DSP Demokratik Sol Parti DYP Doğru Yol Partisi FETÖ Fethullahçı Terör Örgütü FP Fazilet Partisi HDP Halkların Demokratik Partisi IDP Islahatçı Demokrasi Partisi VII MC Milliyetçi Cephe MÇP Milliyetçi Çalışma Partisi MHP Milliyetçi Hareket Partisi MKP Milli Kalkınma Partisi MP Muhafazakâr Parti MSP Milli Selamet Partisi MTTB Milli Türk Talebe Birliği RP Refah Partisi SHP Sosyal Demokrat Halkçı Parti SP Saadet Partisi SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TSK Türk Silahlı Kuvvetleri YÖK Yüksek Öğretim Kurulu YTP Yeni Türkiye Partisi 1 GİRİŞ Milliyetçilik, bir milleti kendine özgü değerleri ile diğer milletlerden ayıran akımdır. Osmanlı Devleti çok uluslu yapısından dolayı, 1789 Fransız İhtilalinden sonra Avrupa’da hızla yayılan akımdan etkilenmiştir. Osmanlı Devleti’nin kurucu unsuru olan Türklerin bu akımdan etkilenmesi ise, diğer milletlere nazaran daha geç olmuştur. Türk milliyetçiliği, Jön Türkler ile ciddi anlamda ilk kez toplumsal hayatta kendine yer bulmuştur. Bundan sonra milliyetçilik hareketleri artmıştır. Özellikle Rusya ve Balkanlardan göç eden Müslüman Türkler, milli bilincin oluşmasında etkili olmuşlardır. Milliyetçilik mücadelesi, çeşitli dernekler ve yayın organları ile desteklenmiş; başta toplum, siyaset ve ekonomi olmak üzere hayatın hemen her alanında kendini göstermiştir. Uzun süren uğraşlar sonucunda milliyetçilik, toplumda kendine yer edinmiş ve devam eden süreçte milli bilinç giderek gelişmiştir. Türk milliyetçiliğinin siyasi boyutu her zaman var olmuştur. Milliyetçilik kavramı halk tarafından benimsense bile, bir devlet politikası haline gelmesi ve açıkça bir milleti diğerlerine üstün kılması cumhuriyet döneminde hayata geçirilmiştir. Jön Türkler ile başlayan, İttihat ve Terakki ile siyaset sahnesinde yerini alan milliyetçilik, Milliyetçi Hareket Partisi’ne (MHP) kadar doruğa ulaşmıştır. MHP Türk milliyetçiliğinin temsilcisi ve dahi merkezi konumundadır. Partinin doğuşundaki amaçlar ve izlediği politikalar milliyetçilik üzerine temellendirilmiştir. Zaman içinde değişen ülke ve dünya şartlarına göre parti de değişime uğramıştır. Öyle ki fikir ayrılıkları, anlaşmazlıklar, ayrılmalar yaşanmış ve parti bu gelişmelerden etkilenmiştir. Yine de milliyetçi kesimin tercih ettiği bir parti olarak, Türk siyasal hayatındaki yerini korumaktadır. Bu tezin amacı, milliyetçiliğin ortaya çıkışından başlayarak Türkiye’yi etkilemesini ve sonrasını ele almaktır. Bu bağlamda milliyetçi bir parti olarak MHP’nin ideolojisi, faaliyetleri ve zaman içinde ne tür yeniliklerle değiştiği incelenmiştir. Birinci bölümde tezin genel yapısı hakkında bilgi verilmiş, ikinci bölümde kavram olarak milliyetçilik ve Osmanlı Devleti’ndeki durumu ele alınmış, 2 üçüncü bölümde cumhuriyet döneminde milliyetçilik incelenirken dördüncü ve son bölümde ise, MHP kuruluşundan günümüze kadar detaylı bir şekilde ele alınmıştır. 3 1. BÖLÜM: TEZİN YAPISI Milliyetçilik kaynakları, doğuşu, gelişimi ile başlı başına bir inceleme konusudur. Avrupa topraklarında doğup yayılması ve Osmanlı Devleti bünyesindeki halkları etkilemesi uzun bir süreci kapsamamaktadır. Milliyetçiliğin farklı etnik kesimler arasında etkisini göstermesinin ardından, devlet de gereken önlemleri almıştır. Dengelerin değiştiği Osmanlı topraklarında, hâkim millet ve diğerleri arasında ortaya çıkan kutuplaşma, zaman içinde giderek derinleşmiştir. Devletin yıkılışına kadar birçok milliyetçi hareketle etkin bir şekilde mücadele edilmiş olsa da, Türk milliyetçiliği gerçek anlamda bir devlet politikası olarak hayata geçirilememiştir. Cumhuriyet dönemine kadar etkisini yitirmeden devam eden milliyetçilik, özellikle kurtuluş mücadelesi verilirken son derece etkili olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının ardından, milli bir devlet olma yolunda adımlar atılmıştır. Bu dönemde ‘Türk’ ismi ön plana çıkmıştır. Daha sonra çok partili hayat döneminde kurumsal bir yapıya bürünen milliyetçilik, MHP’nin kurulması ile siyasete aktif bir şekilde dâhil olmuştur. Bu tezin konusu, Türkiye’de milliyetçiliğin siyasetin sağ yelpazesi ile nasıl özdeşleştirildiği ve MHP ile nasıl kurumsallaştığıdır. Bu yüzden milliyetçi sağ ve MHP mercek altına alınmıştır. Milliyetçilik ve özellikle sağ kesim hakkındaki merak, bu tezin ortaya çıkmasına neden olmuştur. 1.1. Analitik Yapı Bu tezin amacı, milliyetçiliğin Türkiye’de nasıl ortaya çıktığını, sağ kesimin akıma yaklaşımını ve MHP’nin nasıl milliyetçiliğin önderi konumuna geldiğini incelemektir. Milliyetçiliğin Türk topraklarına girmesinden, etkin bir Türk milliyetçiliğinin geniş bir faaliyet alanı bulmasına kadar geçen süreç ele alınmıştır. 4 Bu süreç içerisinde, milliyetçiliğin filizlenmesine ve güçlenmesine etki eden faktörler incelenmiştir. En nihayetinde MHP’nin günümüzde geldiği nokta ele alınmıştır. Tezin temel hipotezi, “Türk milliyetçiliği ve Türkiye’de milliyetçilik ne anlama gelmektedir?”, “Türkiye’de milliyetçilik olgusu sağ veya sol yelpazede konumlandırılabilecek midir? Milliyetçiliğin ve milliyetçilerin evrimi hangi faktörlerden etkilenmiştir ve etkilenmektedir? Bu durumun siyasal ve kurumsal alana yansıması ne biçimdedir?” sorularının cevabını aramaktır. Diğer bir ifadeyle “Türkiye’de milliyetçilik değişip dönüşmekte midir?” sorusuna cevap aranmaktadır. Bu hipoteze ulaşmak için kullanılabilecek temel araçlar, Türkiye’ye milliyetçilik akımının girişiyle başlayan tarihi süreç ve Türk milliyetçiliğinin siyasal anlamda ifadesini bulduğu MHP’dir. Milliyetçiliğin etkilendiği ve etkilediği alanlar açıklanarak, Türk siyasal hayatında ve MHP’de nasıl yer edindiği açıklanmıştır. MHP’nin milliyetçi bir parti olarak doğmasının sebep ve sonuçları incelenmiştir. Partinin Türkiye’de milliyetçiliği nasıl temsil ettiği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Temel hipotezimizi kuvvetlendirebilecek diğer sorular ise; “Türkiye’ye milliyetçilik akımı ne zaman ve kimler aracılığıyla girmiştir?”, “Türkiye’de milliyetçilik akımı kitleleri nasıl etkilemiştir?”, “Milliyetçilik akımı yeni kurulan devletin niteliklerinden biri olarak siyasal alanı nasıl etkilemiştir?”, “Türkiye’de ortaya çıkan milliyetçilik ile Avrupa’daki milliyetçilik anlayışı farklı mıdır?”, “Türkiye’de milliyetçilik sağ yelpazeye ne zaman dâhil olmuştur?”, “Milliyetçilik sağ düşüncenin hangi unsurları ile uyuşur?”, “Yeni kurulan devletin tek parti yönetimi Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) hangi milliyetçilik anlayışını benimsemiştir?”, “Türkiye’de farklı milliyetçilikler yapılmış mıdır?”, “Atatürk milliyetçiliği ile Türk milliyetçiliği arasındaki farklar nelerdir?”, “MHP’nin doğuşuna neden ihtiyaç duyulmuştur?”, “Türk milliyetçiliği anlayışını savunan bir parti neden doğmuştur?”, “MHP kuruluş ilkelerini her döneme taşıyabilmiş midir?”, “Parti içinde etkin ve belirleyici olan dinamikler nelerdir?”, “Partinin örgüt yapısı ve disiplin anlayışı hangi esaslar çerçevesinde belirlenir?”, “Parti ile seçmen tabanı 5 arasındaki ilişkiyi belirleyen unsurlar nelerdir?”, “Nasıl bir iletişim ve ilişki biçimi vardır?”, “MHP ve ülkücü tabanı konjonktürdeki değişme ve gelişmelerden ne derece etkilenmektedir?”, “MHP kitle ve eylem partisi olma ikilemini yaşamakta mıdır?”, “MHP’yi besleyen ve kökleşmesinde etkin unsurlar nelerdir?”, “Köklü bir gençlik yapılanması olan ve asıl işlevi partiye yönetici yetiştirmek olan Ülkü Ocakları’nın partide yeri ve önemi değişmiş midir?”, “MHP’nin 21. Yüzyılda geliştirmekte olduğu stratejileri nelerdir?”, “Partinin söylemleri ile politikası birbiriyle uyumlu mudur?”, “MHP, Türk milliyetçiliğini ne ölçüde temsil etmektedir?”. Yukarıdaki sorulara verilecek cevaplarla milliyetçilik olgusunun Türk topraklarında doğuşu ve gelişimi, Türk siyasal hayatına etkileri, milliyetçilik ve sağ kesim arasındaki ilişki, MHP’nin milliyetçilik akımının temsilcisi olmasını, partinin dünü, bugünü ve yarınıyla ilgili önemli noktalar ve benzeri konular ele alınmıştır. İzlenecek bir yol haritası oluşturularak, belirtilen amaçlar doğrultusunda çalışmaya şekil verilmiştir. Amacımız, milliyetçiliğin Türk siyasal hayatında ve toplumdaki yerini ortaya koymaktır. Bunun için de MHP’nin ele alınması gerekmektedir. Yukarıda sorulan sorular ışığında çalışmanın hipotezi belirlenmiştir. Hipotez 1: Osmanlı Devleti’ndeki tüm unsurlar içinde en son Türk milliyetçiliği gelişmiştir. 1821’de Rumlarda başlayan milliyetçilik akımı Sırp, Bulgar, Hırvat, Arnavut, Arap tüm unsurları yüzyılın sonuna kadar etkilemiş, Müslüman kurucu unsur olan Türkler 19. Yüzyıl sonunda Türk milliyetçiliğini benimsemiştir. Sadece Müslüman kimliğini tanıyan ve yıllarca Osmanlı halkı olarak yaşayan Türklerin, milli kimliklerinin bilincine varmaları zaman almıştır. Yönetici kesimle aynı sınıftan olmanın verdiği avantajla hayatlarına öteki olarak devam etmek zorunda değillerdir. Bütün bu sebeplerden dolayı milliyetçilik, Türkler arasında etkisini sonradan göstermiştir. Milliyetçiliğin Türkler tarafından benimsenmesinin ardından, birçok milliyetçi hareket ortaya çıkmıştır. Rejime baş kaldıran Jön Türkler, milliyetçilik 6 hareketinin öncüleri kabul edilmektedirler. Daha sonra İttihat ve Terakki iktidarı boyunca alınan kararlarla milli bir devletin temelleri atılmıştır. Tam anlamıyla milli bir devletin ortaya çıkması ise, Cumhuriyet yıllarında mümkün olmuştur. Hipotez 2: 1923 yılında kurulan yeni devlet, milliyetçilik akımının etkisiyle ulus anlayışı üzerine inşa edilmiştir. Türk ulusu üzerine yeni ulus-devlet kurulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti Devleti ile halkın Türk olan kesimi ön plana çıkmıştır. Devletin kurucu ilkeleri doğrultusunda yapılan reformlarla Türk milliyetçiliği resmi bir boyut kazanmıştır. Böylece yeni kurulan devletin prensipleri uygulanmaya başlanmış ve Türkler hâkim millet olarak kabul edilmiştir. Hipotez 3: Ulus-devlet milliyetçilik akımının etkisinde kurulmasına ve devletin bir niteliği olarak anayasa maddesi olmasına rağmen, çok partili hayata geçişten sonra milliyetçilik anlayışı değişmiştir. Türk-İslam sentezine dayalı bir milliyetçilik anlayışı gelişmiştir. Bu anlayış, ilk kez Jön Türkler döneminde kurulan Türk Ocakları’na yerleştirilmiştir. Cumhuriyetin ilanı ile toplumsal alanda yapılan yeniliklerin çoğu uzun yıllar geniş kitleler tarafından içselleştirilememiştir. Sadece Müslüman kimliği ile yaşayan bir toplumun, ayrı bir millet olarak varlık gösterme fikrine alışması zaman almıştır. Bu yüzden, Türk milliyetçiliğine dayanan bir anlayışın zamanla zayıflaması ve yanına din unsurunun eklenmesiyle yeni bir boyut kazanması üzerinde muhafazakâr çevrelerin etkisi büyüktür. Özellikle Demokrat Parti (DP) iktidarı ve sonrasında yükselen bu tutum milliyetçiliğin çehresini değiştirmiştir. Muhafazakâr yapısını koruyan bir toplumun milliyetçilik tanımı içine dini dâhil etmesi ise, beklenmedik bir sonuç değildir. Hipotez 4: Soğuk Savaş Dönemi Türkiye’sinde hem sağ hem sol eğilimin temel itici kuvveti milliyetçilik olmuştur. Ülkenin kurtuluşu ve geleceği solcular için milli demokratik devrimde, İslamcılar için Milli Görüşte, milliyetçiler için de güçlü bir milli devlette görülmüştür. Birçok konu üzerinde çatışan üç cephede tek bir ortak noktanın olması konjonktürün bir gereğidir. Dönemin ağır şartları her bir görüşün farklı yollardan çözüm arayışı içine girmesine neden olmuştur. Fakat yine de, milliyetçiliğin farklı görüşler üzerinde birleştirici etkisi olmamıştır. 7 Hipotez 5: Yeni sağın yükselişe geçtiği dönemde neo-liberalizmin etkisiyle ekonomik milliyetçilik etkisini kaybederken, siyasal anlamda hem dünyada özellikle çatışmalı bölgelerde hem de Türkiye’de etnik ve mikro milliyetçilikler güç kazanmaya başlamıştır. Karşıtlıklar bu milliyetçilikleri beslemiştir. Hipotez 6: Soğuk Savaş Döneminin sona erip, sosyalist sistemin çözülmesiyle milliyetçilik yeniden güç kazanmış, bu durum Türkiye’nin iç dinamiklerini de etkilemiştir. Örneğin bağımsızlığını kazanan Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Türkiye’de Türk dünyasının uyanışı olarak değerlendirilmiş, yükselişe geçen Türk milliyetçiliği MHP’nin iktidara ortak parti olmasını sağlamıştır. Hipotez 7: 21. Yüzyılda bir yandan etnik ve dini milliyetçilikler yükselişe geçerken, bir yandan ulus ve ulus-devlet sorgulamalarına başlanmıştır. Bu çelişkiden etkilenen Türkiye’de Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP, AK Parti) iktidar süreciyle dini kimlikler ön plana çıkmıştır. Böyle bir ortamda MHP parlamentoda kalabilmek için Türk milliyetçiliğinde aşırıya kaçmamak ve İslami rengini koyulaştırmamak gibi bir kıskacın içine sıkışmıştır. MHP kendini yeniden üretebilecek mekanizmaları geliştirmek veya var olanı kullanmak noktasında sıkıntı yaşamaktadır. MHP parti tabanının ve etkinliğinin zayıfladığının farkına varmıştır. İçinde bulunduğu bunalımdan kurtulmak için ya kuruluş ilkelerine sarılıp tabanını yeniden kazanmanın yollarını arayacak ya da mevcut söylemini değiştirmek zorunda kalacaktır. Bugün sergilediği tavırla, partinin seçmene ve dahi kendi varlığına zarar verdiği açıktır. Bu tez ile milliyetçiliğin Türk siyasetindeki yeri ve önemi açıklanmış, MHP’nin Türk milliyetçiliği konusunda üstlendiği görev ele alınmıştır. Yukarıdaki sorular, hipotezler ve tespitler ışığında Türkiye’de milliyetçi sağın kurumsallaşması ve MHP’nin kuruluşundan günümüze kadar geçirdiği evrim incelenmiştir. İkinci bölümde milliyetçiliğin doğuşu, gelişimi ve Osmanlı Devleti’ne olumlu ve olumsuz etkileri ile birlikte Osmanlı’daki milliyetçilik hareketleri incelenmiştir. Üçüncü bölümde cumhuriyet döneminde Türkiye’deki milliyetçilik 8 anlayışı ele alınmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise, milliyetçiliğin Türk siyasetindeki temsilcisi konumunda bulunan MHP’nin doğuşu ve günümüze kadar geçen süreçteki milliyetçilik faaliyetleri hakkında bilgi verilmiş, ayrıca günümüzdeki söylemleri ve faaliyetleri dikkate alınarak partinin geleceği ile ilgili değerlendirmelerde bulunulmuştur. 1.2. Yazın Türkiye’de MHP ve Türk milliyetçiliğine dair pek çok kitap, tez ve makale incelemesi bulunmaktadır. Kuruluşundan itibaren parti, birçok çalışmaya konu olmuştur. Partinin kuruluşu, ideolojisi, faaliyetleri, üyeleri, milliyetçilik alanındaki yeri ve önemi yıllardır araştırma konusu olmaktadır. MHP ve milliyetçilik konusunda temel kaynak niteliğinde olabilecek önemli birkaç eseri buradan belirtmek gerekmektedir. Örneğin, Yusuf Akçura’nın “Üç Tarzı Siyaset” adlı eseri konunun önemli kaynaklarının başında gelmektedir. Uriel Heyd’in “Türk Ulusçuluğunun Temelleri” adlı kitabı da Türk milliyetçiliği konusundaki bir başka temel kaynaktır. Tanıl Bora’nın ayrıntılı ve aydınlatıcı kitap ve makaleleri bulunmaktadır. Özellikle Kemal Can ile ortak eserleri olan “Devlet, Ocak, Dergâh 12 Eylül’den 1990’lara Ülkücü Hareket” ile “Devlet ve Kuzgun 1990’lardan 2000’lere MHP” adlı kitaplar MHP’nin tarihine ışık tutan ve derinlemesine analiz eden başarılı çalışmalardır. Her iki kitap da ele aldıkları zaman aralığında MHP’yi her yönüyle incelemiş, bu konudaki başucu kaynaklarındandır. Alişan Satılmış ve Metin Turhan’ın “Ülkücü Hareketin ABC’si” adlı üç ciltten oluşan eserleri konu hakkında başvurulması gereken eserlerdendir. Günay Göksu Özdoğan’ın “Turan’’dan “Bozkurt’’a Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931- 1946)” eserinde Türk milliyetçiliğinin tek parti döneminde içinden geçtiği süreç olayları ve önderleri ile ele alınmıştır. Jacob M. Landau’nun “Pantürkizm” adlı kitabı, Türk tarihi alanındaki ciddi çalışmalar arasında bulunmaktadır. 9 Literatürde Türk milliyetçiliği ve MHP ile ilgili pek çok kaynak bulunmaktadır. Alanda çok sayıda kıymetli eser bulunmaktadır. Fakat bunların sadece bir kısmı tezin şekillenmesine yardımcı olmuştur. Yukarıda verilen örnekler bu kaynaklar arasında, çalışmada yararlanılanlardan sadece birkaçıdır. 1.3. Yöntem Bu tez hazırlanırken birçok kaynaktan yararlanılmıştır. Tezin oluşmasında büyük ölçüde kitaplardan elde edilen bilgilerden yararlanılmıştır. Pek çok yazarın kaleme aldığı eserler ışığında çalışmaya yön verilmiştir. Diğer bir ifadeyle, bu tezin birincil kaynakları kitaplardır. Makaleler de kitaplar gibi bu teze şekil veren kaynaklardandır. Tezin ortaya çıkmasında yayımlanmamış bir teze de başvurulmuştur. Bu kaynaklar da tezin ikincil kaynaklarıdır. Tezde herhangi bir mülakat, anket, röportaj ya da alan araştırması bulunmamaktadır. Bu yüzden anket sonuçları, araştırmanın değerlendirilmesi, sayısal veriler gibi bilgiler de yer almamaktadır. Tezin konusu belirlenmiş, literatür taraması yapılarak konu ile ilgili kaynaklar araştırılmıştır. Daha sonra birçok kaynaktan yararlanılarak çalışmaya başlanmıştır. Tezin tamamında, konunun bir bütünlük içinde ele alınmasına dikkat edilmiştir. Tezde kullanılan kaynakların çoğu kütüphanelerden, kitap satış noktalarından veya yazarın kendi kütüphanesinden elde edilmiştir. Tezin yazımında yararlanılan tüm kaynaklar, kurallara uyularak ve eksiksiz bir şekilde, alıntı yapıldığı eserden kaynak gösterilerek teze alınmıştır. Kitaplar, makaleler, yayımlanmamış tezlerden alınan bilgilerin tamamı, basılı veya görsel her şekilde yazarın kendi araştırması, okuması ve kaleme alması ile teze aktarılmıştır. Objektif bir bakış açısıyla hazırlanmaya gayret gösterilen tezde, yazar bilimsel ve ahlaki kurallara titizlikle uymuştur. Verilen bilgilerin doğruluğu, defalarca kontrol edilip onaylandıktan sonra teze alınmıştır. 10 1.4. Kuramsal Çerçeve Milliyetçilik ve MHP hakkında birçok tez, proje ve çalışma bulunmaktadır. Bu tezde diğer çalışmalardan farklı olarak, MHP’yi doğrudan milliyetçiliğin temsilcisi olarak kabul edip bu yönde bir çalışma yapılmamış, temsil edebilme gücü sorgulanmıştır. Partiye neden ihtiyaç duyulduğu, kuruluş ilkeleri ile faaliyetlerinin ne ölçüde uyuştuğu, bugünkü MHP’nin milliyetçilik konusuna yaklaşımı ele alınmıştır. Bu tezin üzerinde durduğu kavramlar milliyetçilik, Türk milliyetçiliği ve MHP’dir. Yukarıda oluşturulan hipotezler ışığında tezin kuramsal çerçevesini net bir şekilde belirlemek gerekirse, tez bu kavramlar etrafında yapılmış bir çalışmadır. “Türkiye’de milliyetçi sağın kurumsallaşması ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin evrimi” başlıklı bu tezde millet inşası, devletin millet üzerinde temellenmesi ve devletle milletin bütünleşmesi konu alınmıştır. Türk milletinde milli kimliğin oluşması, tarihsel olarak çok eskilere dayanmamaktadır. Avrupa’ya yayılan milliyetçilik akımından çok uluslu yapısı dolayısıyla etkilenen Osmanlı Devleti’nde, zamanla Türk unsurlar da etkilenmiş ve milli bir kimliğin bilincine varmışlardır. Bu noktadan sonra çeşitli milliyetçilik hareketleri ile toplumun kimlik konusundaki ‘Osmanlı milleti olma’ fikrinin dışına çıkılmıştır. Cumhuriyet ile ülke yeniden inşa edilirken, milli bir devlet inşası üzerinde titizlikle durulmuş ve bu yönde adımlar atılmıştır. Adından anlaşılacağı üzere Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren milli bir devlet niteliği taşımaktadır. Cumhuriyet öncesinde milliyetçilik adına verilmiş mücadele, devletin kimliği belirlenerek zaferle sonuçlanmıştır. Yeni devletin oluşumunda ve öncesinde inşacı bir yaklaşım görülmektedir. Buna göre, ülkenin ve milletin içinde bulunduğu durumda radikal bir değişiklik yapma fikri bulunmaktadır. Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayışındaki Osmanlı milleti kavramı, yerini Türk milliyetçiliğine bırakmıştır. 11 Tezin ele aldığı millileşme konusu, toplumu bir bütün olarak değerlendirmek değil, “Türk”ün hâkim millet konumuna getirilerek devlet ile özdeşleşmesidir. Bu inşa sürecinde, başta ortak dil ve tarih olmak üzere çeşitli toplumsal araçlar kullanılmıştır. Yeni Türk devletinin kurulmasının ardından izlenen politika da bu amacı destekler niteliktedir. Türk milliyetçiliği post-modernist bir anlayışla, yani yerleşik genel kabullerin çoğuna ters düşerek doğmuştur. Kimlik arayışının beraberinde getirdiği etniklik ve farklılık kavramları, toplumun yeniden yapılanmasında etkili olmuştur. Türk kimliğinin kabulü ve yeni devletin bu kimlik üzerine inşası da işte bu baş kaldıran politikayla mümkün olmuştur. Tezin ele aldığı milliyetçilik, milli kimlik ve bunların oluşum ve gelişim süreci yenilikçi, inşacı yaklaşımla meydana gelmiştir. 12 2. BÖLÜM: MİLLİYETÇİLİK KAVRAMI VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİ Milliyetçilik, 1789 Fransız İhtilali ile yayılan, her bir milleti diğerlerinden ayıran bir akımdır. Bu akıma göre her milletin kendi tarihi, dili, kendine özgü değerleri vardır. Kısa sürede tüm Avrupa’da hızlı bir şekilde yayılmıştır. Bünyesinde çeşitli unsurları barındıran çok uluslu devletler için adeta bir yıkım anlamına gelmektedir. Osmanlı Devleti, bir imparatorluk olduğundan dolayı topraklarında birden fazla millet bulunmaktadır. Bu nedenle tek bir millete üstünlük atfetmenin sakıncaları mevcuttur. Kuruluşundan 1789’dan sonraki milliyetçilik hareketlerine kadar hiçbir milleti daha üstün ya da ayrıcalıklı kılmamıştır. Milletten ziyade dinin ön planda olduğu bir düzende milliyetçilik akımı kendiliğinden ortaya çıkmamıştır. Fakat Avrupa’da geniş bir coğrafyada etkisini göstermeye başlayan akım, Osmanlı İmparatorluğu içinde bazı unsurları harekete geçirmiştir. Elbette bu hareketlilik sadece gayrimüslim kesimde değil Müslümanlar arasında da kendini göstermiştir. Bir süre sonra dinin de bütünleştirici gücü yetmemeye başladığında her millet kendi değerlerine sarılmıştır. 2.1. Milliyetçilik Kavramı Milliyet kavramı dilde, dinde ve etnik kökende bir gruba dâhil olmaya işaret etmektedir. Milliyetçilik ise, bir ulusun taşıdığı özelliklerle diğer uluslardan ayrıldığını belirtmektedir. Buna göre, sahip olunan değerlerin yüceliliği ve üstünlüğü söz konusudur. (Leca, 1998: 12-15) Millet; geçmiş, yaşam tarzı, coğrafya gibi ortak değerlere sahip bir topluluktur. Bu topluluk zaman içinde duygu birliği de sağlayan bir yapılanma şeklini almaktadır. Milletler bir toprağa bağlı olmakla birlikte, kendi devletlerini kurma eğilimindedir. (Koçdemir, 2004: 48-50) 13 Millet dünü, bugünü ve yarınıyla ayrılmaz bir bütündür. Bundan dolayı değerler nesilden nesile taşınmaktadır. Her yeni nesil öncekilerin duygularını paylaşıp, gelecek nesillere aktarmaktadır. Yani, ortak değerler duygu birliğini; birlik, millet olma bilincini; bilinç ise, o milleti bir arada tutacak devleti meydana getirmektedir. Artık dil, din, geçmiş gibi kavramların yanı sıra devlet adı verilen bir kuruma da sahip olan millet, kendini tamamlamış ve tanımlamıştır. Kimlik ise; bireyin içinde bulunduğu çevre ve şartlar arasında bir bağ kurması ve aralarındaki ilişkiyi mantıksal bir zemine oturtmasıdır. Kimlik, kim olunduğuna dair sorulan sorudan alınacak cevaptır. (Koçdemir, 2004: 52) Farklılıklarla beraber öteki olma durumunu gözlemleyen toplumlar bunun bir zenginlik olduğunu keşfetmişlerdir. Bu zenginlik aynı zamanda bir arada olmanın veya bir bütün olmanın güzelliğini beraberinde getirmiştir. Bu durum, millet olma bilincinin en temelde birlik olma fikrine dayandığını kanıtlamaktadır. Belki de millet olma durumunu içselleştiren topluluklar, kimliği de beraberinde getirmiştir. Sonuçta ortaya çıkan kimlik, geniş bir arka plana sahiptir. Eldeki veriler toplandığında başka bir milliyetçilik tanımı ortaya çıkmaktadır. Milliyetçilik, ortak bir tarih, dil, din, coğrafyaya sahip insanların milli duygu birliği içinde hareket etmesi ve diğerlerinden farklı olduğunun ayırtına varmasıdır. 2.1.1. Milliyetçiliğin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi Milliyetçilik ve millet kavramlarının hangisinin daha önce oluştuğu ve diğerini oluşturduğu hakkında kesin bir bilgi yoktur. Konu hakkında çeşitli görüşler ileri sürüldüğü için, bunlar arasında karşılaştırma yaparak ve eldeki verileri analiz ederek milliyetçiliğin arka planı hakkında bilgi elde edilebilir. Hasting’in bu konu hakkındaki görüşüne göre, milliyetçilik 10. Yüzyılda İngilizlerin ortaya çıkışına kadar gidebilmektedir. İlerleyen zamanda milli duygular daha da gelişmiş ve yüzyıllarca devam etmiştir. Geary ise, Hasting’in görüşlerine 14 katılmamaktadır. Ona göre Avrupa milletlerinin kökeni 18. yüzyıla dayanmaktadır. Dunn, Goodman, Anderson gibi düşünürler de milliyetçiliğin çok eski bir tarihe sahip olmadığı konusunda Geary ile aynı fikirdedirler. Connor’a göre ise milliyetçilik, kitlenin milli bilinciyle alakalıdır. (Özkırımlı, 2010: 37-40) Milliyetçilik birleştirici bir kimlik meydana getirme ve bir davranış biçimidir. Milliyetçi söylem, devletin oluşumunu şekillendirmiştir. Milliyetçilik sadece bireyler değil, devletler üzerinde dahi etkilidir. (Calhoun, 2007: 14-16) Üzerinde çeşitli yorumların yapıldığı milliyetçilik kavramının tam anlamıyla açıklığa kavuşturulmasına çalışılsa, kavramın doğuşu meselesi kadar fikir beyan edilebilmektedir. Üzerinde durulması gereken aslında ne zaman, nerede, ne şekilde doğduğu değil farkına varılması olmalıdır. Doğuşu ve kökenleri ile ilgili ortak bir payda bulunamasa da, milliyetçiliğin Avrupa genelinde bir akım haline gelmesinin Fransız İhtilali ile gerçekleştiği üzerinde fikir birliği vardır. Milliyetçilik üç temel amaç üzerinde kurgulanmıştır: ulusal bir ekonomiye sahip olmak, ulusal ve özerk bir yapılanmaya sahip ulus olmak, ortak değerlere dayalı bir ulusal kimlik inşa etmektir. (Aydın, 2000: 61) Ulusu diğerlerinden ayıran özelliklerin ön plana çıkarılması, ortak kültürün getirdiği bağlılık duygusu gibi etkenlerin zamanla devlete ulusal bir kimlik kazandırma ihtimali yüksektir. Ayrıca amaçlanan ideolojik yapıya ulaşma yolunda da katkı sağlamaktadırlar. Modern anlamda ulus kavramı farklı dönemlerde karşımıza çıkmaktadır. Modern anlamda uluslar arası ilişkiler tarihi ise üç farklı dönemdir. İlk dönem, Orta Çağdan başlayarak ve Fransız İhtilaline kadar devam etmektedir. Hem kilise hem de devlet ulusal bir yapıya dönüşmeye başlamıştır. İkinci dönem olarak adlandırılan süreç, Napolyon Savaşlarından 1914’e kadar olan süredir. Milliyetçilikle enternasyonalizmin dengede olduğu bir dönemdir. Üçüncü dönem ise, Birinci Dünya Savaşı ve takip eden yıllardır. Bu dönemde milliyetçilik ivme kazanmıştır. (Carr, 1993: 11-31) Günümüzü de kapsayan bu süreç içinde savaşlar, göçler, katliamlar yaşanmıştır. Tüm bunlar milliyetçiliği tetikleyen etkenlerdir. Millet, devlet, vatan 15 kavramları bireyden üstün bir konuma getirilmiştir. Böylece milliyetçilik, tarih boyunca hiç olmadığı kadar güçlenmiştir. Günümüzde yaşanan olaylara bakıldığında ise, milliyetçiliğin hala önemini koruduğu söylenebilmektedir. 2.1.2. Ulus-Devlet Kavramı Ulus-devlet kavramı, milliyetçiliğin yükselmesinin ardından ülkelerin tek bir millet ile özdeşleşmesinden doğmuştur. Edinilen kötü tecrübelerin milletleri birbirine kenetlediği dönemlerde, milliyetçilik devletler için de önem kazanmaya başlamıştır. İşte bu noktadan sonra, devletin tek bir millet için var olduğu bir sistem ortaya çıkmıştır. Adından da anlaşılacağı üzere ulus-devlet, devleti bir milletle bütünleştirmek ve o milleti üstün kılmak amacıyla ortaya çıkan bir oluşumdur. Başka bir ifadeyle, milliyetçilik ulus-devlet ile kurumsal bir boyut kazanmıştır. Temelinde, devletin birliği anlayışı vardır. Ulusal türdeşlik kavramını esas alan ulus-devlet, toplumun içinde barındırdığı çeşitliliği de bir bakıma göz ardı etmiştir. Siyaset ise, devletin bütünlüğüne zarar vermeyecek, aynı zamanda koruyacaktır. Demokratik bir siyasette olduğu gibi toplumsal rıza değil, ulus-devletin varlığı ve devamı ön planda tutulmaktadır. (Köker, 1997: 43) Aslında günlük hayatın içinde yer alan basit uygulamalardan, ülkenin tabanından tavanına her alanını etkileyecek kararlara kadar her şeyin nihai amacı, ulus-devletin bütünlüğü olmalıdır. Bu devlet yapısına göre siyaset, kültür, sanat, ekonomi ve diğer tüm faaliyetler ulus-devletin sınırları çerçevesinde icra edilmelidir. Ulus-devlet kuralları belirleyen ve devamlılığı için çalışılandır. Ulus-devlet, Ortaçağ’da başlayarak Avrupa’da gelişmekte olan burjuvazi ile birlikte meydana gelmiştir. Özellikle 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’da kendini göstermiştir. (Aydın, 2000: 78) Avrupa’da sanayileşme hareketinden sonra ortaya çıkan ortak değerler ulus-devlete zemin hazırlamıştır. Bir burjuva hareketi olarak nitelendirilen Fransız İhtilali sonrasında ulus kavramı ve milliyetçi duygular yayılmıştır. 16 18.yüzyıldan itibaren denizaşırı hareketler ile küreselleşmenin ivme kazandığı görülmektedir. Küreselleşme modern bir devlet inşasını da beraberinde getirmiştir. 19. yüzyıl sonlarında ise, kapitalizm (burjuvazinin zenginliği, ticaretin artması…) ülkelere, ulus-devletlere sığamayınca uluslar arası pazarlara ihtiyaç duyulmuştur. Bu da beraberinde emperyalizmi, yani yayılmacılığı getirmiştir. Emperyalizmin doğal bir sonucu olarak sömürgecilik yayılmıştır. Günümüz dünyasının içinde bulunduğu küreselleşme süreci etkisini artırarak devam etmektedir. Ulus-devletlerin üzerinde olumlu olduğu kadar olumsuz etkileri de bulunmaktadır. Küreselleşmenin ulus-devlet üzerindeki en olumsuz etkisi ise, milliyetçilik kavramının sorgulanmasına neden olmasıdır. Küreselleşme başta siyaset, ekonomi, kültür olmak üzere hayatın çeşitli alanlarında ilişkilerin gelişmesine neden olmuştur. Farklı kültürlerden birçok insanın birbirleriyle çeşitli şekillerde bağlantı kurması, ülkeler arasındaki ilişkilerin gelişmesi, çeşitliliğin bir tür zenginlik olarak değerlendirilmesi toplumlar arasında bir bağ ortaya çıkarmıştır. Etkileşimin artmasıyla kültürlerin tam anlamıyla olmasa da iç içe geçmesi, ulus-devletleri tek bir ulusun kültürünü değil, ortak değerleri dikkate almak zorunda bırakacaktır. Bu noktada sorulması gereken, ‘ulus-devletin sonu mu geldi?’ sorusudur. Bu soruya da verilebilecek iki farklı cevap bulunmaktadır. Birinci cevap, evettir. Çünkü Avrupa Birliği (AB) gibi ulus üzeri kurumlar bulunmakta ve dünya vatandaşlığı, çok kültürlülük gibi tanımlamalar yapılmaktadır. İkinci cevap ise, hayırdır. Çünkü Avrupa’daki milliyetçilik hareketleri, münferit saldırılar, milliyetçi partilerin oy oranlarında görülen artış, göçmen algısı ve politikalar milliyetçiliğin etkisinin devam ettiğini kanıtlamaktadır. Bunun yanında, sermayenin hala ulusdevlet gibi bir örgütlenmeye ihtiyacı vardır. Örneğin, 2008 mali krizi korumacı, devletçi politika ile aşılmaya çalışılmıştır. (Arıkoğlu Ündücü, 2010:108-110). 2.2. Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik 17 Fransız İhtilalinin etkisiyle milletlerin farklı bir topluluk olarak diğerlerinden ayrılması tüm Avrupa’yı olduğu kadar Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir. Fakat bu topraklarda milliyetçilik bir ülkü olarak kendini göstermiştir. Türklerin yüce bir millet olarak tanımlanması, diğerlerine üstün kılınması gibi bir sonuç doğurmuştur. Türklük vurgusu, yeniden doğuş ve devletin kurtuluşu olarak görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde ‘Osmanlı milleti olma’ fikri mevcuttur. Bu fikir uygulamaya geçirilirken bütün milletler eşit sayılıp, müdahale etmeksizin yaşamalarına izin verilerek, bir bütünlük sağlamak amaçlanmıştır. Türk milliyetçiliği konusunda ise, Rusya ve Kafkasya’daki Türkler arasında bu fikrin olması mümkündür. (Akçura, 2011: 8-18) 2.2.1. Osmanlı Devletinde Milliyetçilik Anlayışı ve Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Türk milliyetçiliği; bir ülkü etrafında toplanan bireylerin milletini geliştirmesi, tarihine ve kültürüne sahip çıkması, Türkçülüğü bir yaşam tarzı olarak benimsemesidir. Osmanlı Devletinde de kendini gösterecek olan milliyetçilik, milletlerin milli kimliklerini tanımasına neden olacaktır. Türk milliyetçiliği de giderek ivme kazanacaktır. Toplumlar kendi tarihlerini araştırmakta ve anlamaktadır. Burada önemli olan geçmişe hâkim olmaktır. Medeniyet seviyesi yüksek toplumlarda bu eğilim sıkça görülmektedir. Türk tarihi açısından böyle bir durum maalesef söz konusu değildir. Çünkü Türk tarihinin başlangıcı hakkında net bir bilgi olmadığı gibi, eldeki veriler üzerinde de fikir birliği mevcut değildir. (Atsız, 2013: 17) Türk dünyasının araştırma konusu olmasında ve Batılı aydınların Türk kültürü üzerine çalışmalar yapmasında bir Türk hayranlığı söz konusudur. Bunun yanında Alman, Fransız, Rus, Macar ve başka milletlerden birçok bilim adamı Türk tarihini dikkatle incelemiştir. Yabancı eserlerin Türkçeye çevrilmesi, Türkçe isimleri 18 anlatan kitaplar yazılması, Türkçülüğü konu alan şiirler yazılması Türkçülüğe ve Türkleşmeye olan ilginin kanıtlarıdır. Etkisi sıkça görülen Türkçülük, artık sadece Batı’nın ilgi alanı olmaktan çıkmıştır. (Gökalp, 2014: 9-13) 19. yüzyılda Avrupalı Türkologlar, Türk tarihinin çok eski dönemlerine kadar birçok çalışma yapmışlardır. Süleyman Paşa ve Ahmet Vefik Paşa gibi isimler de Türk tarihini araştırmış ve Türk dilinin Osmanlı topraklarıyla sınırlı olmayıp, geniş bir coğrafyaya yayıldığını dile getirmişlerdir. Bu çalışmalar neticesinde, gerek yazarların gerekse diğer aydınların Türk tarihine olan ilgisi artmıştır. Bu da milliyetçi çalışmaları ve milliyetçilik duygusunu güçlendirmiştir. Türkçülük literatüre Batılı aydınlar tarafından kazandırılmıştır. Fakat onu bir akıma çeviren, geliştiren Rusya’daki Türk aydınlardır. (Heyd, 2002: 104-106) 1789 Fransız İhtilalinin getirdiği özgürlük düşüncesi ile Avrupa halkları kendi kaderlerini tayin etmeye başlamışlardır. Bu durum milliyetçiliği beslemiştir. Bazı uluslar millet olma fikriyle mücadele etmiş ve bağımsızlıklarını kazanmışlardır. 18. yüzyıl sonlarında Osmanlı Devleti’nin Batı ile arasındaki ticaret gelişmiştir. Fakat bu olumlu gelişme bir olumsuzluk doğurmuştur. Avrupalı devletler, Osmanlı Devleti’ndeki gayrimüslimlerin içinde bulundukları durumdan şikâyetçi oldukları gerekçesiyle haklarını savunmak istemişlerdir. Bu durum devlet üzerinde dış baskıların artmasına neden olmuştur. Devlette hâkim konumda olan millet Müslümanlardır. İlerleyen zaman içinde de Tanzimat Fermanı ilan edilmiştir. (Eryılmaz, 2006: 91-92) Tanzimat, devletin yüzünü Batı’ya çevirmesinin yanında, yerli bir aydın sınıfının doğmasına da neden olmuştur. Bir uyanış anlamına gelen aydın sınıfı, halkın siyaset yapmasının ve ülke sorunları üzerine söz söylemesinin önünü açmıştır. Uzun süren hürriyet çalışmaları neticesinde Kanunu Esasi ilan edilmiş ve Meclis-i Mebusan kurulmuştur. Fakat kısa bir süre sonra Abdülhamid tarafından meclis kapatılmış, Kanunu Esasi de askıya alınmıştır. Ülkenin somut bir demokratikleşme hareketi sonlandırılmıştır. (Aybars, 1997: 161) 19 Dönemin şartları göz önüne alındığında bu hareket son derece başarılıdır. Modernleşme, ülkede dayanacağı sağlam bir temelden yoksundur. Fakat ortaya çıkan aydın kesim ileride oluşacak milliyetçilik hareketlerine öncülük etmiş ve milli burjuvaziye katkı sağlamıştır. Tanzimat ve Islahat Fermanları devletin, idaresinde ve yapısında değişikliğe neden olmuştur. Din, siyasi kimliğin belirlenmesi konusunda temel unsur haline gelmiştir. Toplum Müslümanlar ve gayrimüslimler olarak ikiye ayrılmıştır. Devlet halkı bütünleştirme amacına ulaşamamıştır. Bir taraftan gayrimüslimlere haklar tanınırken, diğer taraftan Müslümanlar devlet içinde daha güçlü bir konuma gelmişlerdir. Halk geri dönüşü olmayan bir ayrışma içine girmiştir. (Karpat, 2015: 37-38) Devlet nüfusunun önemli bir kısmı Müslümanlardan oluşmakta fakat bünyesinde farklı dinlerden topluluklar da bulunmaktadır. Devletin, merkezin zayıflaması da bunda önemli bir etkendir. Devlet, bunu belki isteyerek yapmamıştır ama sonuçları halkın tamamını etkilemiştir. Böyle bir durumda gayrimüslim tebaanın milliyetçilik akımından etkilenmesi de kaçınılmazdır. Elbette ilk önce devletin Avrupa topraklarında bulunan ulusları etkilenmiştir. Osmanlı Devleti, ekonomiyi denetimi altında tutmaktadır. Bu tutum, devletin siyasi gücünün devamı için atılan bir adımdır. Devlet içinde başka bir büyük mali güce sıcak bakılmamaktadır. Ancak 19. yüzyıl konjonktürü, devleti bazı ekonomik önlemler almak zorunda bırakmıştır. (Karpat, 2015: 67) Ticaret, sanayi, para sermayesinin neredeyse tamamı gayrimüslimlere aittir. Mali gücü elinde bulunduranlar ortak bir burjuva sınıfında toplanmışlardır. Yeni oluşan bu sınıfın mensupları da gayrimüslimlerdir. Böyle bir sınıf o dönem Müslümanlar arasında henüz oluşmamıştır. (Keyder, 2015: 63) Devlette çoksesliliğin benimsenmediği dönemlerde, Batı’dan gelen baskılarla adeta gücün paylaşılmış olması, yüzlerce yıllık devlet geleneğinde köklü değişikliklere gidildiğinin göstergesidir. Halkın milliyetçilikten etkilenmesi de 20 devleti zora sokmuştur. Çünkü artık sadece siyasette değil, mali konularda da milliyetçilik kendini göstermektedir. Osmanlı Devleti’nde millileşme hareketleri 17. ve 18. yüzyıllarda kendini göstermiştir, fakat yeterli ilgiyi görememiştir. Bunun sonucu olarak da yıllarca içselleştirilemeyen bir teori olarak varlığını sürdürmüştür. 19. yüzyıla gelindiğinde artık sadece bir teori değil, içten ve dıştan devletin bütünlüğüne karşı sistemli bir tehdit haline dönüşmüştür. Fakat yine de devletin başlıca sorunu olarak ele alınmamıştır. (Timur, 2010: 14) Milliyetçilik 19. yüzyılda Ortadoğu ve Balkanları da etkisi altına almıştır. Bu durumun çeşitli nedenleri vardır. Batı’nın Doğu’yu ve Balkanları araştırma girişimi o coğrafyalardaki aydınların dikkatini çekmiştir. Milliyetçiliğin etkin olmasındaki en önemli sebeplerden birisi de modernleşmenin etkisiyle oluşan aydın sınıfıdır. (Aydın, 2000: 80) Oryantalizm ile Doğu, Slavizm ile Rus, Bulgar, Leh gibi halklar Batı tarafından araştırılmaya başlanmış ve üzerinde yoğun çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar neticesinde faklılıklar ortaya çıkmış, milliyetçilik halk üzerinde etkisini göstermeye başlamıştır. Osmanlı Devleti Balkanlarda geniş topraklara sahiptir. 20. yüzyıla kadar Bazı Balkan halkları kendilerini Osmanlı olarak kabul etmişlerdir. Türk ve Osmanlı kavramları ayrı ayrı değerlendirilmemiştir. (Somel, 1997: 71) Osmanlı Devleti’nde insanlar İslam kimliği altında yaşamaktadırlar. Türklük ayrı bir kimlik olarak kullanılmamaktadır. Bu durumda milliyetçilik fikri, Müslüman olmayan Osmanlı halkı arasında daha hızlı yayılmıştır. Müslüman kesimde ise, kimlik bilinci gayrimüslimlere nazaran daha geç oluşmuştur. (Timur, 2010: 164) Osmanlı Devletinin kimlik inşasında 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinin ve Balkanlardan ve Kafkaslardan Anadolu’ya göç eden toplulukların etkisi büyüktür. Kültürüne, devletin bütünlüğüne bağlı; kendilerine kapılarını açan devlete sadık olan toplulukların Anadolu’ya yerleşmesi devlete bağlı nüfusun artmasına neden 21 olmuştur. Yurtlarını terk etmek zorunda kalan insanlar Osmanlı Devleti’ne yakın olmuşlardır. (Somel, 1997: 77) 19. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan Pantürkizm akımı, Rusya’daki Türkler arasında doğmuş ve gelişmiştir. O yıllarda, Rus topraklarındaki Ruslaştırma ve Hıristiyanlaştırma politikası Türkler tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Bu tutum Türkler arasında milliyetçiliğin artmasına neden olmuştur. Aydın kesimden de destek alan milliyetçilik, özelikle İsmail Gaspıralı’nın girişimleriyle yayılmıştır. Alınan önlemlerle engellenmeye çalışılsa da, Türk milliyetçiliği Rus topraklarında kendine yer edinebilmiştir. (Landau, 1999: 17-25) Buradan yola çıkarak varılacak en kesin sonuç, Türk milliyetçiliğinin Osmanlı toprakları dışında ortaya çıktığıdır. Daha sonra gerek göçler gerekse yayın organları aracılığıyla, Osmanlı Devleti’ndeki Türkleri de etkisi altına almıştır. Anadolu’ya göç edenlerin bir kısmı kültür seviyesi yüksek insanlardır. Bu insanlar, kendi kimliğinin farkındadırlar ve Anadolu insanının da farkına varmasında büyük katkı sağlamışlardır. Osmanlı halkının içinde bulunduğu kimlik değişiminin ivme kazanmasına neden olmuşlardır. Bu değişim, toplumun milli bir kimliğe bürünmesini hızlandırmıştır. (Karpat, 2015: 39) Göçmenlerin çıktıkları zorlu yolculuk başlangıçta olumsuz olsa da, daha sonra Anadolu’nun millileşmesi ve özgürleşmesi üzerinde olumlu yansımaları olmuştur. Nitekim bilinçli bir kesimin göçüyle, Anadolu’nun milli çehresi değişmiştir. Milli burjuvazinin oluşmasını destekleyen Müslüman kesimin çoğu göçmendir. 19. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya gelen göçmenler arasında köylü de tüccar da vardır. Eğitim ve kültür seviyesi yüksek bu insanlar, devletin sağlam bir milliyetçilik temeli kazanmasına destek olmuşlardır. Fakat devlete rakip bir sınıf meydana gelmemiştir. (Keyder, 2015: 104-105) Aydınlar, kültürlü göçmenler ve onların iyi eğitim almış çocukları Anadolu’nun Müslüman burjuvazisini yükseltmişlerdir. Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan Osmanlı burjuvazisini büyük oranda gayrimüslimler oluşturmaktadır. Müslüman kesimin hızlı bir şekilde millileşmesi, ülkede öteden beri var olan 22 gayrimüslim burjuvaziye karşı güçlü bir milli orta sınıfın meydana gelmesine yardımcı olmuş, fakat devlete rakip bir konumda olmamıştır. Milliyetçiliğin üzerindeki Balkan etkisinde, asker de önemli bir rol oynamıştır. 20. yüzyılın başlarında Selanik güçleri ile Makedonya’daki Fransız, İtalyan, İngiliz ve Rus güçleri arasında gelişen diyaloglar askerlerin fikirlerinde değişmelere neden olmuştur. Milliyetçilik biraz daha gelişmiş ve yabancı unsurlara karşı olma durumunu ortaya çıkarmıştır. (Aydın, 2000: 159) Balkanlar milliyetçiliği ve özellikle Avrupa’da milliyetçilik öyle bir hal almıştır ki, Müslümanlar adeta yok sayılmaktadır. Savaşlar, anlaşmalar ve devletin toprak kaybetmesiyle birlikte göç etmek zorunda kalan Müslüman nüfus, yerleştiği Anadolu topraklarında yeni bir Osmanlı kimliği oluşturduğunun bilincinde değildir. Hem göçmenler hem de Batı’da yükselen milliyetçilik akımının devlete etkilerinin daha net görülmesiyle kenetlenme ihtiyacı duyan Anadolu halkı, ülkenin demografik yapısının yeniden inşa edilmesinde önemli rol oynamıştır. Devlet resmi olarak bir Türkçülük faaliyeti yürütmemiştir, fakat yaklaşan tehlike Türklük bilincini halk arasında harekete geçirmiştir. Yani bir politika olarak ortaya çıkmayan milliyetçilik, halk arasında kendine uygulama alanı bulmuştur. Devletin içinde bulunduğu durum karşısında aydınların da söyleyecekleri vardır. Aydınlar devletin 17. yüzyılda toprak kaybetmesinden başlayarak, 19. yüzyıla kadar gelinen süreçte yapılan hataların düzeltilmesi gerektiğine inanmaktadırlar. Bunun yolu da yenileşmeden geçmektedir. Bazı aydınlar da daha adil ve özgürlükçü bir düzenden yana tavır koymaktadır. (Aydın, 2000: 126) Aydınlar duruma çeşitli yollarla tepkilerini göstermişlerdir. Bu tepkiler başlangıçta yazın dünyasında, daha sonraları dernek ya da örgütlenmeler şeklinde ortaya çıkmıştır. Türkleşmek, İslamlaşmak ve muasırlaşmak (çağdaşlaşmak) fikirleri incelenmeli ve anlaşılmalıdır. Çağdaşlaşmak, Avrupa’nın biliminden yararlanmak açısından önemlidir, onlara benzemek anlamına gelmemektedir. Türkleşmek ve İslamlaşmak ise, birbirinin karşısında durmayacak kavramlardır. (Gökalp, 2013: 15- 16) Ziya Gökalp’in formülize ettiği fikirler hem birleştirici hem de gelenekseldir. 23 Milletine sahip çıkıp geliştirmek için Türkleşmek, Müslüman olarak İslamlaşmak ve bilim için muasırlaşmak olguları bir araya geldiğinde ilerleme kaydedilecektir. Türk ülküsü, Türk milletinin üstün millet olması ve gelişmesi için bireyin duyduğu manevi istektir. (Atsız, 2015: 16) Türkçülük, Türk milletinin ilerlemesi doğrultusunda hareket etmektir. (Gökalp, 2014: 17) Bu tanımlardan yola çıkarak, Türk milliyetçiliğinin oluşmaya başladığı sonucu çıkarılabilmektedir. Cumhuriyet dönemine kadar gelinen nokta, millet olma bilincine varılmasıdır. Sonuç olarak milliyetçilik akımı diğer çokuluslu devletleri olduğu gibi Osmanlı Devleti’ni de olumsuz etkilemiştir. Bağımsızlığını kazanan uluslar ve toprak kayıpları imparatorluğu zayıflatmıştır. Devlet, soruna bir çözüm bulmak zorundadır. Çeşitli fikir akımları ortaya atmış, yeni yönetim stratejileri denemiştir. Fakat milliyetçilik akımının önüne geçememiş ve parçalanmaya başlamıştır. 2.2.1.1. İmparatorlukça Benimsenen Fikir Akımları Milliyetçilik dalga dalga yayılırken, üstelik içimizde yaşarken Osmanlı İmparatorluğu için bununla baş etmenin zamanı gelmiştir. Gerek yabancı unsurlar gerekse Osmanlı halkı arasında kendini milletine ait nitelikleri ile diğerinden ayırma, kendini bulma merakı ortaya çıkmıştır. İmparatorluk için büyük bir tehlike arz eden bu durum karşısında harekete geçmek gerekmektedir. Osmanlı Devleti bir imparatorluk olarak parçalanmamak için milliyetçiliğe karşı çeşitli formüller üzerinden bu sorundan kurtulmanın yollarını aramıştır. Bu amaçla geliştirilen bazı fikir akımları hayata geçirilmiş veya denenmiştir. Fakat birçok kez başarısız olunmuştur. İmparatorluğu içinde bulunduğu durumdan kurtarmak için yapılan hamlelerden birisi Osmanlıcılıktır. Bu akım milliyetçilik akımının etkileri karşısında ortaya çıkmıştır. İmparatorluk içindeki farklı milletlerin Osmanlı milleti olmasına yönelik bir harekettir. (Atabay, 2015: 40) 24 Osmanlıcılık halkın eşit kabul edilmesi anlamını taşımaktadır. Fakat akım milliyetçiliğin azınlıkları etkilemesine engel olamamıştır. 1876 Kanun-i Esasi’de kabul edilip ve Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar teorik anlamda ayakta duran fikir, uygulamada milliyetçilik akımı karşısında ciddi bir varlık gösterememiştir. (Karpat, 2015: 98) Milliyetçilik akımı Hıristiyanlar, Müslümanlar, Ermeniler ve Rumlar gibi birçok farklı grup üzerinde etkili olmuştur. Osmanlı bu duruma karşı birleştirici bir formül olarak Osmanlıcılığı geliştirmiştir. Türk olmayan birçok grup imparatorluğa karşı ayaklanmışken bile Osmanlı Devleti Türkçülük siyaseti izlememektedir. Osmanlı halkı olabilme fikri etkili olmayınca, bir diğer birleştirici formül olan İslamcılık devreye girmiştir. (Bahadır, t.y: 69-71) İkinci Meşrutiyet yıllarında, Batı emperyalizmi dünya üzerinde hızla yayılmaktadır. İslamcılık fikri, bu duruma karşı çıkan bir tepki hareketidir. Akım soruna Müslümanların ortak hisleriyle ve kendi dinleriyle çözüm aramaktır. (Akşin, 2014: 83) Müslüman halklar arasında da milliyetçilik yayılmaktadır. Artık dinin bağlayıcılığı etkisini yitirmiştir. Halifelik makamını elinde bulunduran Osmanlı Devleti, bu gücü kullanarak Müslüman halkları birleştirmeye çalışması olumlu sonuç vermeyince, İslamcılık fikrinden de vazgeçmek zorunda kalmıştır. Farklı milletleri aynı çatı altında toplamaya çalışan Osmanlıcılık akımı ve Müslümanların birliğini öngören İslamcılık akımı başarılı olamamıştır. Milliyetçiliğin artık geri dönülmez bir yola girdiğinin farkına varanlar, çareyi millet olarak birleşmekte görmüşlerdir. Bu da ortaya Turancılık akımını çıkarmıştır. Turancılık diğer akımlardan farklı olarak, ülkenin sınırlarını aşmaktadır. Buna göre, başka topraklarda yaşayan Türklerin durumlarına dikkat çekilmiştir. Osmanlı Devleti’nin sınırları dışındaki Türklerin de düşünülmesi, topraklarımız dışında kalanların önemsendiğini göstermektedir. (Karpat, 2015: 342) Turan, Turlar yani Türkler anlamına gelmektedir. Kavram sadece Türk kökenli olanları içine almaktadır. (Gökalp, 2014: 25) Bundan dolayıdır ki, dünyanın 25 her yerindeki Türkleri bir bayrak altında toplama fikri ortaya çıkmış; aynı soydan gelen, aynı kanı taşıyan bir milletin bütünlüğü amaçlanmıştır. Fakat Turancılık da diğer fikir akımları gibi başarısız olmuştur. Türkçülük, kendisinden önceki fikirler beklenen sonucu vermeyince alternatif bir çözüm önerisi ve gerçekte son çare olarak ortaya çıkmıştır. Milliyetçilik, millet olma düşüncesi Türklerin de ayrı bir millet olarak varlığını açıkça ortaya koymasına neden olmuştur. Türkçülük, milliyetçiliğin etkisini göstermesinden çok sonra ortaya çıkmıştır. Türkçülük akımı, Türk milliyetçiliğinin en somut halidir. Sadakat ve aidiyetin kendini göstermesidir. Yani Türkçülük Türk’ü sevmek, korumak ve yüceltmeye çalışmaktır. (Atsız, 2015: 32) Türkçülük devletin son döneminde Jön Türk Hareketi ile ortaya çıkmıştır. İmparatorluğu parçalayan milliyetçilik akımının, millet kavramına dayalı olduğunun uzun süre farkına varmayan Osmanlı Devleti’nin dağılma dönemi kimlik arayışına sahne olmuştur. Sonunda, eskiden olduğu gibi Müslümanlığın bir kimlik olarak bütünleştiriciliği kalmadığından etnik bir ayrıma gitmenin yolları görünmüştür. İslami bir kimliğin etnik bir kimlik yapısına evrilmesi ise milliyetçiliği güçlendirmiştir. 2.2.1.2. Türk Milliyetçiliğinin Somut Görünüşü: Jön Türkler Milliyetçiliğin yükseliş gösterdiği yıllarda Osmanlı topraklarında parçalanma olmuştur. Buna gerek devlet görevlileri, gerekse aydınlar çeşitli yollarla müdahale etmeye çalışmışlardır. Özellikle gençler, tüm dünyada yayılan milliyetçiliğin Osmanlı topraklarındaki ilerleyişi karşısında sessiz kalmak istememişlerdir. Bu duruma karşılık olarak Türk milliyetçiliğinin şartları olgunlaşmıştır. II. Abdülhamid dönemi baskılara ve yasaklara sahne olmuş, aynı zamanda milliyetçilik de bu dönemde filizlenmiştir. Batıda milliyetçilik yükselirken, Osmanlı 26 Devleti gibi kozmopolit bir yapının milliyetçilik yapma lüksü yoktur. Bunun yerine, bütün etnik unsurları Osmanlı çatısı altında toplama fikri hâkimdir. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrası Rumeli’de toprak kaybı yaşandığında, Müslüman kesim ön plana çıkmıştır. Bir süre milliyetçilik etkili olmamıştır. Türk kelimesi bir millet için kullanılmamıştır. (Mardin, 2007: 94-95) Türk kelimesi genellikle Türkmenlere ve köylülere verilmektedir. Ayrıca bir kimlik olarak değil, daha çok pejoratif anlamda kullanılmaktadır. Millet de dini bir cemaat anlamında kullanılmaktadır. (Timur, 2010: 219-220) Halk arasında alaycı bir anlam ifade eden Türk kelimesinin bir milletin tamamı için kullanılması uzun zaman almıştır. Kendilerini Osmanlı halkının Müslümanları olarak kabul eden insanların, dini bir tabir yerine millete dayalı bir kavrama sahip çıkması kolay olmamıştır. Belki bu durum, Müslüman kimliğinin yerine başka bir kimliğin gelecek olması düşüncesiyle dindar halkı rahatsız etmiştir. Sırasıyla Osmanlıcılık, İslamcılık, Turancılık gibi birleştirici çözüm yolları denenmiş fakat hiçbirinde başarılı olunamamıştır. Jön Türkler, Osmanlı Devleti’nin özgürlükçüleridir. ‘Türk’ adını gerçek anlamda literatüre kazandıran Jön Türk hareketidir. Bu hareket hem II. Abdülhamid’in baskıcı rejimine bir tepki niteliğinde, hem de dünyayı saran milliyetçilik akımından etkilenerek Türk milletini yükseltmek niyetindedir. 2.2.1.2.1. Jön Türklerin Ortaya Çıkış Süreci ve Faaliyetleri 1876’da Birinci Meşrutiyet ilan edilmiş fakat II. Abdülhamid 1878’de meclisi tatil etmiştir. 1876’ya kadar ülkede mutlak monarşi hâkimdir, bu tarihten sonra yerini meşruti monarşiye bırakmıştır. Uzun ömürlü olamayan meşrutiyeti ise, istibdat dönemi takip etmiştir. 1880’lerde Osmanlı Devleti Batı’ya ve Batılılaşmaya sıcak bakmamaktadır. Bu görüş üzerinde Batı’nın yayılmacı politikasının etkisi vardır. Fakat Batıya devlet yönetimi kadar uzak olmayan gruplar da vardır. Arka planda kalan bir grup olarak da 27 nitelendirilebilecek olan Jön Türkler, bu dönemde ortaya çıkmıştır. (Keyder, 2015: 71) Muhalif duruşları, Batılı görüşleri, aydın kimlikleriyle yeni bir grup doğmuştur. Kendilerine Genç Osmanlılar Cemiyeti diyen grup, 1865 yılında kurulmuştur. Başta gizli bir grup olarak meydana gelmiş, sonraları geniş bir taraftar kitlesine sahip olmuştur. (Aksoy, 2013: 12) İlerleyen yıllarda Jön Türkler olarak adlandırılacak grup, Osmanlı topraklarında Türk milliyetçiliğini savunanlar ve gerçek anlamda hayata geçirenler olarak Türk tarihinde yerini alacaktır. 19. yüzyılın sonlarında Osmanlı edebi hayatında yeni bir döneme girilmektedir. Bu durum üzerinde Jön Türklerin etkisi görülmektedir. Gençler, Batıda olup biteni takip etmekte ve gazeteler bunların etkisi altında kalmaktadır. (Mardin, 2007: 96-97) Milliyetçilik yazın dünyasına bazı yayın organlarıyla girmiştir. Muhalif ve milliyetçi Jön Türk hareketi ile hayata geçirilmiştir. Namık Kemal, Mithat Paşa, Ali Suavi, Şinasi ve Ziya Paşa gibi isimler önemli muhalif temsilcilerdir. (Bahadır, t.y: 77) Dönemin muhalifleri düzeni, gidişatı ve faaliyetleri eleştirmekte ve çözüm önerileri sunmaktadır. Fakat yapılan eleştirilerin doğrudan padişaha karşı olmadığının, muhaliflerin padişaha değil düzene karşı olduklarının altını çizmek gerekmektedir. İlk kez sanatta, edebiyatta görülen özgürlük hareketi, Jön Türkler’in önünü açmıştır. Çeşitli yayınlarla halka sesini ulaştırmıştır. Gizlice kurulan bir cemiyetin fikirlerini açıkça dile getirmesinin yanında, bunu yazıya dökmesi ve yayması sesini daha da yükselttiği anlamına gelmektedir. Jön Türkler artık mücadeleye kalemlerini de dâhil etmişlerdir. Bu özgürlükçü gençlerin başında Namık Kemal gelmektedir. Yayımladığı Hürriyet gazetesinde fikirlerini dile getirmektedir. Eşitlik, adalet, özgürlük gibi kavramları dile getiren Namık Kemal, dönemin şartlarının iyileşmesi gerektiğini düşünmektedir. (Arai, 2011: 15) Başka bir ifadeyle, açıkça yönetim şekline karşıdır 28 ve bunu savunduğu özgürlük kavramı çerçevesinde dile getirmektedir. Jön Türkler, sanatsal olduğu kadar aynı zamanda siyasal bir harekettir. Jön Türklerin en temel amaçlarından birisi, devleti içinde bulunduğu bunalımdan kurtarmaktır. Milliyetçilik akımının etkisiyle sarsılan Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü korumak da amaçları arasındadır. Fakat padişah gibi İslami bir çerçevede hareket etmek yerine, meşrutiyete dayalı faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Sonuçta her iki taraf da bir çıkış yolu aramaktadır. (Tanör, 1998: 170) Hem devlet yönetimi hem de Jön Türkler kendi yöntemleriyle devletin sorunlarına çözüm aramıştır. Fakat II. Abdülhamid kendisine rakip kabul etmediği için elindeki gücü kullanmıştır. Jön Türk faaliyetleri tamamen olmasa da ciddi şekilde sekteye uğramıştır. Meşrutiyetin sona ermesiyle hürriyetler askıya alınmış; buna rağmen devletin karşısına güçlü bir muhalefet çıkmıştır. Jön Türk hareketi II. Abdülhamid dönemindeki kültürel yasaklardan etkilenmiştir. Başlarda fikirlerini dile getirdikleri yayınlarında profesyonel olmadıkları görülmektedir. Zaten uzun bir süre ortak bir fikir üzerinde uzlaşamamışlardır. (Mardin, 1992: 143) Ortak amaçlarla yola çıkan gençler, sorunların çözümü noktasında bazı görüş ayrılıkları yaşamışlardır. Bunlar ileride derinleşerek bazı yol ayrımlarına neden olmuştur. Yine de mevcut baskı düzeni içinde bir karşı sesin yükselmesi, dönemin şartları göz önüne alındığında çok cesur bir hareket olarak değerlendirilebilmektedir. Jön Türkler, Paris’te bir kongre toplamak için harekete geçmişlerdir. II. Abdülhamid toplanmamaları için çeşitli girişimlerde bulunmuştur. Fakat kongre 4-9 Şubat 1902 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Başkanlığını Prens Sabahattin’in yaptığı kongreye birçok isim katılmıştır. (Aksoy, 2013: 299) Her şeye rağmen toplanabilen Jön Türkler, kuşkusuz ortak amaç doğrultusunda yapılması gerekenleri gözden geçirmek istemişlerdir. Yurtdışında bulunmaları bunu kolaylaştırmaktadır. Çünkü II. Abdülhamid rejiminden uzakta 29 daha rahat faaliyet göstermektedirler. Zaten toplanma sebeplerinden birisi de rejimin katı uygulamalarına karşı olmalarıdır. Zira devlet için köklü bir değişim şarttır. Kongrede bazı fikirler gündeme getirilmiştir. Birisi ordudan destek alınması, diğeri ise dış yardımdır. Prens Sabahattin ve etrafında toplanan bir grup, yabancıların ve ordunun yardımının gerekli olduğu görüşünü ileri sürmüştür. Ahmet Rıza Bey ve diğerleri ise buna karşı çıkmıştır. Sonrasında Prens Sabahattin ve destekçileri cemiyetten ayrılmıştır. (Karpat, 2015: 100) Fikir ayrılığı iyice derinleşmiş ve ciddi bir cepheleşmeye neden olmuştur. Prens Sabahattin ‘Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’ni kurmuştur. Ahmet Rıza ve yanındakiler, cemiyetin adını Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti olarak değiştirmiştir. Bu bölünme ileride oluşacak siyasi partilerin karşıtlıklarına zemindir. İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf, CHP ile muhalifleri gibi örnekler verilebilmektedir. (Tanör, 1998: 172) CHP’nin muhalifleri meselesi Cumhuriyet tarihinde sahneye çıkacak diğer partileri de içine almaktadır. Uzun dönem, Türk siyasetinin içinde bulunduğu ayrılıkların temeli aslında bu kongrede atılmıştır denilebilir. Prens Sabahattin ve taraftarları adem-i merkeziyetçiliği savunmaktadırlar. Liberal bir kimliğe sahip olan Prens Sabahattin’in fikirleri, Ahmet Rıza Bey ve etrafında toplanan gruptan destek görmemiştir. Kongre her ne kadar ortak amaçlarla başladıysa da, tarafların birbirine kesin bir şekilde cephe almasıyla son bulmuştur. Bu durum mücadelenin seyrine etki etmiştir. Her şeyden önce cemiyet bölünmüştür. İlk aşamada görülen tablo, fikir ayrılığından dolayı parçalanmış bir muhalefettir. Gruplar 1907’ye kadar ayrı ayrı faaliyet göstermişlerdir. Tekrar görüşmeler yaparak, Paris’te 2. Jön Türk Kongresi’ni toplamaya karar vermişlerdir. 27 Aralık’ta başlayan kongre 29 Aralık’a kadar devam etmiştir. İlk kongrede yapılan tartışmaların yerine, istibdat döneminin sona ermesi ve Meşrutiyet gibi konular üzerinde durulmuştur. (Aksoy, 2013: 301-302) Kongreden sonra Abdülhamid’e karşı geniş bir muhalefet oluşmuştur. Özellikle Rumeli’de giderek büyümektedir. Hatta dağa bile çıkanlar olmuştur. En 30 sonunda 23 Temmuz 1908’de İttihat ve Terakki Manastır’da hürriyeti ilan edince, Abdülhamid de 2. Meşrutiyeti ilan etmiştir. (Tanör, 1998: 176) 2. Meşrutiyetle birlikte ilk kez bireysel hak ve özgürlükler kabul edilmiştir. Anayasa tekrar hayata geçirilmiş, meclis açılmış ve 33 yıllık Abdülhamid istibdadının ardından demokratik yönetime geçişin en önemli adımı atılmıştır. Böylece, siyasetin kapıları halka açılmış, gerçek anlamda parlamenter demokrasiye geçiş sağlanmıştır. Abdülhamid döneminin yasaklarının ortadan kalkmasıyla Türk siyasetinde yeni bir döneme girilmiştir. Yeni düzen hem aydınlar hem de halkın önemli bir kısmı için büyük bir fırsattır. Kapalı kapılar halka açılmış, çeşitli basın-yayın organları ortaya çıkmıştır. Jön Türkler, ülkeyi yeniden şekillendirmeye başlamıştır. Spordan sanata birçok faaliyet hayata geçirilmiştir. (Ahmad, 1995: 51-52) Bir dönem resmen kapanmıştır. Modern bir ülkenin inşası için çaba sarf edilmektedir. Birçok alanda gelişme kaydetmek adına ülkeye ve topluma dokunulmaktadır. 2. Meşrutiyetin mimarları genellikle orta sınıf mensubudurlar ve aydın kimlikleriyle tanınmaktadırlar. Başlangıçta anayasal düzenin yeniden tesisi için mücadele veren bu aydınlar, zaman içinde güçlenerek iktidarı ele alacak duruma gelmişlerdir. (Karpat, 2015: 102) Meşrutiyetin yeniden ilan edilmesi kelimenin tam anlamıyla bir ihtilaldir. Mutlak iktidarın son bulması, gücün paylaşılması, anayasal düzenin hayata geçmesi gibi gelişmeler büyük kazanımlardır. Jön Türk hareketi Türk milliyetçiliğine önderlik yapmıştır. Baskıcı bir dönemde yaptıkları muhalefetle, karşı duruşa örnek teşkil etmiştir. Özgürlük, adalet gibi amaçların yanında devlet bütünlüğünü de gözeten Jön Türkler, kendinden sonraki muhalefet hareketlerine de yol göstermiştir. 2.2.1.3. İdeoloji Olarak Türk Milliyetçiliğinin Kurumsallaşması: İttihat ve Terakki Cemiyeti 31 Jön Türkler, Osmanlı topraklarında milliyetçilik akımının baş göstermesine ve ivme kazanmasına neden olmuşlardır. Topluluğun açtığı yolda ilerleyen başka milliyetçi topluluklar da ortaya çıkmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti bu topluluklardan biridir. Cemiyet, milliyetçilik akımının siyaset alanındaki temsilcisidir denilebilir. Cemiyet, 1889’da ortaya çıkmıştır. O tarihte İttihad-ı Osmanî adıyla gizli faaliyet gösteren bir yapılanmadır. Abdülhamid’in istibdadına karşı çıkanlar tarafından oluşturulmuştur. Paris’teki İttihat ve Terakki Cemiyeti ile birleşmiştir. Abdülhamid bir süre sonra ülke içindeki ittihatçıları sürgün etmiştir. Böylece, cemiyet Paris’ten faaliyet göstermeye devam etmiştir. (Tunaya, 2000: 27) Cemiyet, birkaç tıbbiyeli öğrencinin ülkenin yenilenmesinin bir örgütlenmeyle mümkün olduğuna inanmasıyla ortaya çıkmıştır. Örgütün yapısı, yapılan gizli toplantılarla belirlenmiştir. Kurucular, İtalya’daki Carbonari (Kömürcüler) topluluğundan ilham almıştır. (Aksoy, 2013: 15) Kurucuları arasında İbrahim Temo, Kafkasyalı Mehmet Reşit, Diyarbakırlı İshak Sükuti Bey gibi isimler bulunmaktadır. Cemiyet vatan, millet, özgürlük söylemleriyle yola çıkmıştır. Başlangıçta gizli bir örgüttür, fakat kuruluşunun üzerinden çok geçmeden hem yurtiçinde hem de yurtdışında yayılma alanı bulmuş ve adını hızlı bir şekilde duyurmuştur. (Atabay, 2015: 31) 1889’da kurulan İttihad-ı Osmanî, 1895’ten sonra adını Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak değiştirmiştir. Halkın çeşitli kesimlerinden destek bulmuştur. Basın aracılığıyla propaganda yapmış, istibdat karşıtı tavır takınmıştır. (Tanör, 1998: 168) Milliyetçilik artık Osmanlı toplumunu içine almıştır. Milli bilinç tam anlamıyla oluşmasa da, bütün Osmanlı halkının bir arada olmasının artık mümkün olmadığının, her halkın kendi değerlerine tutunması gerekliliğinin farkına varılmıştır. Millet olma bilinci, milliyetçiliğin temsilcileri ya da öncüleri tarafından çeşitli yollarla halka aktarılmıştır. Asker, memur, öğrenci gibi birçok kesimden insanın desteğini alan milliyetçilik akımı, sağlam bir örgütlenmeyle faaliyet 32 göstermelidir. İttihat ve Terakki Cemiyeti ile bu eksik giderilmiş, milliyetçilik sistemli bir hale getirilmiştir. 2.2.1.3.1. Örgütlenme Biçimi ve Faaliyetleri İttihat ve Terakki 19. Yüzyıl sonlarında ortaya çıkmış bir Türkçülük hareketidir. Diğerlerinden farklı olarak harekete bir siyasal boyut katıp, sistematik hale getirmişlerdir. Bunda elbette cemiyetin genç ve dinamik bir yapıya sahip olması en büyük etkendir. Kuruluşunun ardından çok geçmeden farklı kesimlerden birçok insanı etkilemiştir. Gücünü artırarak ciddi bir muhalefet olarak iktidarın karşısına çıkmıştır. 1905’ten sonra cemiyetin faaliyetleri askerleri de etkisi altına almıştır. Askerlerin meslek hayatında uğradıkları haksızlıklar da bu oluşuma sıcak bakmalarına neden olmuştur. Mektepli askerler ise, eğitimli olmaları dolayısıyla yeni oluşumlara ve fikirlere açıktır. Yani artık asker de siyasete dâhil olmuştur denilebilmektedir. (Tanör, 1998: 173) Cemiyet, bir siyasal parti görünümünde ortaya çıkmamıştır. Ancak 1908’de seçimleri ciddi bir farkla kazanmıştır. Bu sonuçlar, cemiyetin bir örgüt mü yoksa bir fırka mı olduğu üzerine yapılan tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda bir cemiyet-fırka ikilemi söz konusudur. Bu durum cemiyete sıkıntı vermektedir. (Tunaya, 2000: 252) İttihat ve Terakki ülkenin kurtuluşu ve özgürlük için çaba sarf etmiştir. Jön Türk kongreleri, genişleyen muhalefet ve sonunda 1908 yılında 2. Meşrutiyetin ilan edilmesiyle yılların mücadelesi zaferle sonuçlanmıştır. Böylece muhalefet kısmen de olsa istediğini almıştır. 1908’de meşrutiyet yeniden ilan edilmiş, meclis açılmış, çalışmalar başlamıştır. Meşrutiyet gelene dek baskılardan yakınan cemiyet üyeleri, bu defa kendi elleriyle baskıcı bir rejim yaratmıştır. Eleştiriye tahammül edemeyen cemiyet, muhalefeti sindirmeye çalışmıştır. (Aksoy, 2013: 303) 33 1908’de artık gizlilik içinde faaliyet yürüten bir yapılanma olmadığını ilan etmiştir. 1909’a gelindiğinde, cemiyetle fırkanın ayrıldığı duyurulmuştur. 1910’da başka bir kongre toplanmış ve fırka ile cemiyet arasındaki bağı açıklamıştır. Buna göre, cemiyetin programı fırka tarafından hayata geçirilmektedir. (Tunaya, 2000: 253-254) Uzun süredir devam eden cemiyet-fırka bağı açıklığa kavuşturulmuştur. Başından beri, ikisinin birbirinden farklı olmadığı ve birbirinin tamamlayıcısı görevi gördüğü kabul edilmiştir. Böylece 2. Meşrutiyetten sonra ortaya çıkan ‘iktidar kim?’ sorusu cevabını bulmuştur. İhtilalin ardından çok geçmeden İttihat ve Terakki karşıtları 13 Nisan 1909’da ayaklanmıştır. Tarihe 31 Mart Vakası olarak geçen bu gerici ayaklanma, cemiyete daha sert bir yönetim için ortam hazırlamıştır. II. Abdülhamid tahttan indirilmiş, V. Mehmet Reşad dönemi başlamıştır. İktidar, varlığına karşı yapılmış bu sistemli hareketi cevapsız bırakmamıştır. Her türlü muhalefete karşı önlem alınmış, fakat bu tutum ortaya daha güçlü bir muhalefet çıkarmıştır. Böylece 21 Kasım 1911’de Hürriyet ve İtilaf Fırkası kurulmuştur. (Karpat, 2015: 103) 1911’de düzenlenen kongrede, fırkada bazı değişikliklere gidilmiştir. Buna göre, Merkez-i Umumi’nin üyelerinde ve Umumi Kongredeki mebus sayısında artış yapılmıştır. Fırka ve cemiyet arasındaki bağ sağlamlaştırılmak istenmiştir. Yani artık doğrudan bir birleştirme amaçlanmıştır. 1912’de cemiyetin muhalefette olduğu dönemde toplanan kongrede ise, fırkanın gizli bir yapılanma değil, siyasal bir parti olduğu açıklanmıştır. (Tunaya, 2000: 255) İkinci meşrutiyetin ilanından sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti siyasi bir parti kimliği olmadığından iktidara gelmese de, yönetimin kontrolünü elinde tutmaktadır. Yönetimdeki etkin rolü nedeniyle cemiyete iktidar gözüyle bakılmaktadır. Fakat sonra 1911 ara seçiminde Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın İstanbul zaferi, cemiyeti zora sokmuştur. Basını susturmayı çare olarak görmüştür. 18 Ocak 1912’de meclis kapatılmış ve yeniden yapılan seçimlerle 18 Nisan’a kadar açılmamıştır. Bu tutum halkta rahatsızlığa neden olmuştur. Ayrıca Trablusgarb Savaşı da iktidarın imajını sarsmıştır. Sonunda Halaskar Zabitan denilen bir grup 34 askerin baskısıyla, 16 Temmuz 1912’de görevden ayrılmak zorunda kalmıştır. (Tanör, 1998: 198-201) İktidarın ellerinden kaydığını fark eden İttihat ve Terakki çeşitli yöntemlerle iktidarda kalmanın yollarını aramıştır. Giderek artan baskılar ve yasaklar ülkeye istibdat dönemini yeniden yaşatmıştır. Totaliter bir rejim kuran cemiyet, ülkenin tek hâkimi olduğunu ve yönetimin başkasına devredilemeyeceğini düşünmektedir. İktidarı devretmek zorunda kalmış, fakat mücadele etmekten vazgeçmemiştir. Durumu kabullenmeyen İttihat ve Terakki, 23 Ocak 1913 tarihinde Babıâli Baskını ile yönetimi zorla ele geçirmiştir. Artık İttihatçılar için kesin iktidar dönemi başlamıştır. Çünkü artık siyasete doğrudan dâhil olmuşlardır ve 1913’te yapılan bir kongre ile parti halini almışlardır. (Aksoy, 2013: 31) Balkan Savaşlarının etkisiyle oluşan siyasal boşluktan yararlanıp iktidar olan İttihat ve Terakki, ülkeyi tek elden yönetmeye başlamıştır. Türkçü ve laik söylemlerini artırmış ve Arapların ilerleyen yıllarda baş kaldırmalarına sebebiyet vermiştir. (Tanör, 1998: 202) Savaşın ardından Ermeni ve Rumlarla yaşanılan anlaşmazlıklar, İttihatçıların ulusalcılığa daha fazla önem vermesine neden olmuştur. Yani savaş, milliyetçiliğin bir devlet politikası haline gelmesine yardımcı olmuştur. (Keyder, 2015: 81) İttihat ve Terakki, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar ülkeyi yönetmiştir. Savaşın kaybedilmesi üzerine yöneticiler ülkeyi terk etmişlerdir. Son kongre toplanmış ve cemiyeti farklı bir isimle yaşatmaya karar vermişlerdir. 5 Kasım 1918’de İttihat ve Terakki ismini kullanmaktan vazgeçmişlerdir. Kongreden sonra hâkim karşısına çıkmış ve ağır cezalara çarptırılmışlardır. (Aksoy, 2013: 32-33) 1913’ten 1918’e kadar baskı rejimini devam ettiren İttihat ve Terakki, iktidara darbeyle gelmesi ve baskılara ek olarak, savaşlarda alınan yenilgiler, toprak kayıpları gibi olumsuzluklarla kendi sonunu hazırlamıştır. Ayrıca ekonomide Duyunu Umumiye’nin varlığı da hükümetin elini zayıflatmıştır. Fakat cemiyetin sona ermesinin öncesinde ve sonrasında ülkeye yaptığı katkıları da göz ardı etmemek gerekmektedir. 35 İttihat ve Terakki, yabancıların üstünlüğü anlamına gelen kapitülasyonlara karşı çıkmış ve uygulamayı sonlandırmıştır. Müslümanların kazanç sağlamasını amaçlamıştır. 1915’te dil alanında yapılan yeniliklerle bazı resmi belgelerde Türkçe kullanma şartı getirmiştir. Yerli ve milli kuruluşları teşvik etmiştir. (Keyder, 2015: 82-84) İttihat ve Terakki siyaseti sokağa indirerek, demokrasi alanında önemli bir adım atmıştır. Daima milliyetçi bir duruş sergilemiştir. V. Mehmet Reşad Osmanlı Tarihi Tetkik Cemiyeti’ni kurmuştur. Ülke giderek daha milli bir kimliğe bürünmüştür. (Karpat, 2015: 45-47) Demokratikleşme, Türkleşme, millileşme konusunda ciddi adımlar atan İttihat ve Terakki, milli bir devletin kapılarını aralamıştır. Cemiyet, çıkış noktası olan kurtuluş amacına milliyetçiliğini de ekleyerek sistemli bir çalışma içine girmiştir. Türk milliyetçiliğinin en etkin mücadele sahası, cemiyetle ortaya çıkmıştır. Sivil mahkemelerin önem kazanması, tek eşliliğin bu dönemde yaygınlaşması gibi gelişmeler ülkedeki büyük değişime işarettir. Bazı fakültelerde kadınlara eğitim hakkı tanınması, kadın hak ve özgürlüklerini kaleme alan yayınların ortaya çıkması da göz önünde bulundurulursa, cemiyetin ülkede radikal değişiklikler yaptığı sonucuna rahatlıkla ulaşılabilmektedir. (Karpat, 2015: 116) Kurtuluş mücadelesi verilirken eski İttihatçıların önemli katkıları olmuştur. Gerek cephede gerekse cephe gerisinde ciddi çalışmalar yapmışlardır. Mustafa Kemal’in İttihat ve Terakki ile bağına gelince; 1907’de üye olmuş fakat kısa bir süre sonra, fikir ayrılığından dolayı 1909’da cemiyetle yollarını ayırmıştır. (Aksoy, 2013: 34) Osmanlı topraklarında milliyetçilik alanında Jön Türk hareketi ile ilk ciddi adımlar atılmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti ise, bu girişimi kurumsal bir boyuta taşımıştır. Türkçülük, bütün bu Türkçü adımlara rağmen bir devlet politikası haline gelememiştir. Bununla birlikte milliyetçiliğin de içselleştirilmesi geç olmuştur. Devletin farklı unsurlarını bir arada tutma fikri çeşitli girişimlere rağmen başarılı olamamış ve milliyetçilik akımı farklı etnik grupların devletten ayrılmasıyla devleti 36 parçalara ayırmıştır. En sonunda da, alınan tüm önlemler yetersiz kalmış ve devletin çöküşü engellenememiştir. 2.2.2. Cumhuriyet Öncesi Dönemde Milliyetçi Dernekler ve Yayın Organları Milliyetçilik hareketleri Osmanlı Devleti’nde kendini göstermeye başladığından beri, Osmanlı olma fikri yerini her bir milletin kendine has özelliklerine bırakmıştır. Çeşitli formülerle çıkış yolları aranmıştır. Fikirleri yaymanın bugün olduğu gibi dün de en etkili yolu, geniş bir kitleyle paylaşmaktır. Bu da milliyetçi kesimin çabaları doğrultusunda, çeşitli yayın organları ve dernekler aracılığıyla sağlanmaya çalışılmıştır. 1889’da İttihad-ı Osmanî adında bir cemiyet kurulmuştur. Tıbbiyelilerin kurduğu cemiyet gizli bir yapılanmadır. Cemiyet üyeleri özgürlük yanlısı isimlerin eserlerini okuyup tartışmaktadırlar. (Akşin, 2014: 47) Daha sonra İttihat ve Terakki adını alacak bu cemiyetin bir de gazetesi vardır. 1895’te Meşveret adıyla yayımlanan gazete, Osmanlı topraklarında yaşayanlara ulaşabilme gayesiyle çıkarılmıştır. (Aksoy, 2013: 18) Zaman içinde büyüyen cemiyet tek bir yayın organıyla değil çeşitli yayınlarla insanlara ulaşmaya başlamıştır. İntikam, Osmanlı ve Kanun-ı Esasi bunlara verilebilecek örnekler arasındadır. (Tanör, 1998: 168) Cemiyetin ve arkasındaki desteğin büyümesiyle faaliyetler hızlanmış ve ülke geneli yayılmak istenmiştir. Dönemin şartlarında daha geniş bir kitleye ulaşmak için en uygun yöntem, gazete ve dergilerdir. En bilinen örneklerden biri olan Türk Derneği, 1908’de Yusuf Akçura tarafından kurulmuştur. Kuruluş amacını Türklüğü araştırmak ve değerlendirmek; elde edilen çıktıları da Türk’ü anlatabilmek için paylaşmak olarak açıklamaktadırlar. (Arai, 2011: 23-25) 37 Bir başka yayın örneği de Genç Kalemlerdir. Türkçeleşmeye önem verildiği bir dönemde yayın hayatında olan dergide, Ömer Seyfettin ve diğer bazı isimler yazılarında Türkçeyi tercih etmişlerdir. (Karpat, 2015: 117) İttihat ve Terakki milliyetçiliği, Türkçenin kullanılmasını da öngörmektedir. Türkçülüğün en önemli temsilcilerinden olan cemiyet, her anlamda milli bir devlet olmayı amaçlamaktadır. Bir de fazla etki alanı olmayan oluşumlar mevcuttur. 1904’te Osmanlı İttihat ve İnkılâp Cemiyeti, 1906’da Selamet-i Umumiye Kulübü ve aynı yıl Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kurulmuştur. Fakat bu gibi oluşumlar, diğerleri kadar etkin bir rol oynamamıştır. (Atabay, 2015: 33) Görüldüğü üzere kurtuluş yolu sadece siyasi mekanizmaların girişimleriyle değil yayınlar, sivil toplum hareketleri, kurtuluş örgütleri gibi çeşitli oluşumlarla da aranmıştır. Bütün olumsuzluklara rağmen mücadele vermenin tek bir nedeni ve nihai amacı vardır, o da vatanı içinde bulunduğu bunalım halinden kurtarmak arzusudur. Mücadelenin amacı, yeni bir devlet inşası değildir. Bu yönüyle cumhuriyet modernleşmesinden ayrılmaktadır. 38 3. BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ MİLLİYETÇİLİK HAREKETLERİ Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlı toprakları, milliyetçilik alanında çeşitli girişimlere ve faaliyetlere sahne olmuştur. Devletin son yıllarında ortaya çıkan I. Dünya Savaşında ve arkasından milli mücadele yıllarında, vatanın müdafaası ve düşman işgalinden kurtulması amacıyla bir araya gelen millet, milliyetçiliği yükseltmiştir. Milliyetçilik, cumhuriyeti meydana getiren temel yapı taşlarından birisidir. Cumhuriyet, kendinden önceki dönemlerde olduğu gibi, dünya üzerindeki bütün Türkleri tek bir bayrak altında toplamak fikrinin ürünü değildir. Türk milliyetçiliği, ülkenin sosyo-kültürel yapısına ve konjonktüre paralel bir çizgide seyretmiştir. (Karpat, 2015: 329-332) Türkiye Cumhuriyeti’nin milliyetçilikten kastı, içte ve dışta barışçıl ve rasyonel davranışlar çerçevesinde hareket etmektir. Harcında milliyetçilik olan devlet ile milliyetçilik kavramı, atılan her adımla daha da iç içe geçmiştir. 3.1. Tek Parti Döneminde Milliyetçilik 1918’de Batılı devletler, aralarındaki anlaşma ile Türkiye’yi paylaşmaya başlamıştı. İşgalin üzerinden çok zaman geçmeden, Anadolu’da dağınık halde de olsa direnişler başlamıştı. Hem halk hem de askerler kurtuluş mücadelesi vermekteydiler. Üstelik planlı değil kendiliğinden gelişmiştir. Milliyetçilik, kurtuluş mücadelesi verildiği yıllarda Anadolu topraklarında artmış, hatta halk arasında benimsenin başlıca ideolojiler arasında yerini almıştır. (Timur, 1997: 15-24) Kurtuluş Savaşı yıllarında, hatta çok daha önce, devletin azalan gücü, teslimiyetçi politikası ve merkezin zayıflaması halkı milli mücadeleye itmiştir. Düşmanla mücadele etmek yerine devletin sonunun geldiğini kabullenmeyi tercih eden yöneticilerin varlığı, halkı alternatif çözümler üretmeye mecbur etmiştir. 39 Anadolu topyekûn bir savaşa girmiş, ülkenin geleceği yoksul halkın ellerinde şekillenmeye başlamıştır. Topraklarının işgalini kabul etmeyen halk, dağınık halde ve kendiliğinden bir ulusal kurtuluş mücadelesi başlatmıştır. Cemiyetler kurulmuş, kongreler düzenlenmiş ve vatan savunması için ne gerekiyorsa yapılmıştır. Anadolu aynı anda birçok farklı devletle savaş halindedir. 1922’de müttefiklerin çekilmesi ve 1923’te Lozan Antlaşması’nın imzalanması ile kurtuluş mücadelesi başarıyla sonuçlanmıştır. (Ahmad, 1995: 74-76) Bu onurlu kurtuluş mücadelesi, imkânlar dâhilinde değil, imkânsızlıklarla verilmiş ve vatan düşmandan arındırılmıştır. Devlet adamlarının teslimiyetçi politikasının aksine halk, emperyalizme karşı direnmiş ve galip gelmiştir. Osmanlı Devleti tekrar ayağa kalkamayacağı için yeni bir oluşum gerekmektedir. Mustafa Kemal, milletin iradesine dayanan bir sistemin gerekliliğini vurgulamıştır. Destekleyicisi olan bu fikrin hayata geçirilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. Bu yolda atılan en büyük adım, saltanatın kaldırılmasıdır. Bundan sonra milletin iradesini temsil eden sistemin çalışmaları yoğunlaşmış ve en nihayetinde 29 Ekim 1923’te cumhuriyet ilan edilmiştir. (Ateş, 1995: 71-77) Yeryüzünün en demokratik, en insan odaklı, özgürlük mücadelesi veren kahraman bir millete en uygun yönetim sistemi cumhuriyettir. Temelinde milletin iradesi, eşitlik, özgürlük, demokrasi gibi kavramlar bulunan bu sistem, uzun yılların yorgunluğu ardından Türk milletine verilebilecek en büyük armağandır. Cumhuriyet, milletin kendi elleriyle dirilttiği ülkesinin kaderinde söz sahibi olması anlamına gelmektedir. Eylül 1923’te kurulan Halk Fırkası, daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) adını almış, bu sistemin kurucu unsuru görevini üstlenmiştir. Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra 3 Mart 1924 tarihinde halifelik kaldırılmıştır. Bundan sonra ülkede laikleşme ivme kazanmış ve toplumsal hayatı etkileyecek birçok değişiklik yapılmıştır. Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması ile Medeni Kanun’un kabulü bunlara verilebilecek örnekler arasındadır. Bunun yanında gidişattan memnun olmayan kesimler, kendilerine verilen haklar doğrultusunda muhalefete başlamışlardı. Kısa sürede yapılan devrimleri fazla bulanlar, 17 Kasım 40 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası çatısı altında toplanmışlardır. Çok geçmeden Şeyh Sait ayaklanması baş göstermiş, kısa sürede bastırılmıştır. Devrimler 1925’teki Şapka Kanunu ve 1927’deki harf devrimi ile devam etmiştir. (Akşin, 2014: 186- 201) Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti milliyetçi, laik bir toplum düzeni fikri üzerine inşa edilmiştir. Devletin gerçekleştirmeye başladığı devrimlerden elbette milletin her kesimi hoşnut olmamaktadır. Bastırılan ayaklanmalar, bertaraf edilen muhalifler ve yeni devrimler ile ilerleyen cumhuriyet, yerleşik düzende köklü değişiklikler yapmıştır. Bunlar arasında milliyetçilik alanında atılan adımlar olarak değerlendirilen harf devrimi ile Türkçe ön plana çıkmış, dil ve tarih alanında yapılan çalışmalar ile Türklük bilincine katkı sağlanmıştır. Cumhuriyet ile birlikte ekonomi alanında da bir dizi yenilik yapılmıştır. 1923’te İzmir İktisat Kongresi toplanmış ve liberal ekonomi düzeni kabul edilmiştir. Bu tarihten sonra özel teşebbüs öne çıkmış, devletin ekonomi üzerindeki etkisi azalmıştır. 1929’da bütün dünyayı etkisi altına alan küresel krizin ardından alınan kararla, ekonomide devletçilik ilkesi kabul edilmiştir. Bu karar üzerinde liberal ekonomi denemesinin olumlu sonuç vermemesinin etkisi büyüktür. Artık önceki dönemin aksine devlet, ekonominin en büyük ve en önemli aktörü konumuna gelmiştir. (Tanilli, 2002: 91) Devletin, milliyetçi faaliyetlerine ekonomi de dâhildir. Kalkınma planları hazırlanmış, birçok işletme ve şirket kamulaştırılmış, böylece ülke ekonomisine milli bir kimlik kazandırılmıştır. Ulusal kalkınma için öngörülen ve uygulanan devletçilik politikasının Türkiye’nin ekonomisine ve tarihine en büyük katkısı, ekonomik anlamda bağımsız olarak eldeki imkânlarla yapılabileceklerin ispat edilmesidir. 1945 yılına kadar süren bu dönem, Türkiye’nin en bağımsız olduğu dönemler arasındadır. Türk milliyetçiliği konusunda çalışmalar yürüten oluşumlar arasında Türk Ocakları da yer almaktadır. Askeri Tıbbiye Mektebindeki bazı öğrencilerin fikri ile meydana gelen Türk Ocakları’nın kuruluş aşamasında Yusuf Akçura, Mehmet Emin Yurdakul gibi isimler yer almıştır. Türk Ocakları adı altında yeni bir oluşum fikri ile yapılan çalışmalar doğrultusunda, birkaç ay içerisinde sivil okullarda da taraftarlar 41 toplanmış; 2000’in üzerinde üyeye ulaşılmıştır. Türk Ocakları 1912’de resmen kurulmuştur. (Üstel, 2010: 51-55) Milliyetçilik adına cumhuriyet öncesinde mücadele veren, hatta Pantürkizm’i savunan Türk Ocağı, kurulduğu 1912 yılından 1920 yılına kadar Arap yarımadası ve Kafkasya dâhil olmak üzere geniş bir coğrafyada, Türk milliyetçiliği adına çalışmalar yapmıştır. 1920’lerin başlarında çalışmalarına bir süre ara veren örgüt, 1924 yılında tekrar açılmıştır. Bu tarihten itibaren kuruluş amaçları olan Pantürkizm fikrini savunmaya devam eden örgüt, aynı zamanda Kemalizm’e bağlıdır ve inkılâpların destekleyicisidir. Cumhuriyet döneminde Türk Ocakları adını alan örgüt, 1927’ye gelindiğinde Türkiye dışında milliyetçi hareketlerde bulunulmaması gerektiğine vurgu yapan değişiklikler yapmıştır. Örgütün kurucu ilkeleriyle bağdaşmayan bu durum, üyelerin bazıları tarafından kabul görmemiştir. En nihayetinde, 1931 yılında da kapatılmıştır. (Landau, 1999: 114-116) Cumhuriyetin ilk yıllarında milliyetçi toplum düzeni adına büyük adımlar atılmıştır. Mustafa Kemal’in üzerinde titizlikle durduğu Türk tarihi alanında çeşitli çalışmalar yapılmıştır. 1931 yılında Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti, bugünkü adı ile Türk Tarih Kurumu, kurulmuştur. Ayrıca 1932’de başlamak üzere Türk Tarih Kongreleri de düzenlenmiştir. Aynı yıl Türk Dili Tetkik Cemiyeti adı altında bir kurum kurularak, Türkçenin sadeleşmesi ve korunması amacıyla çalışmalar yapılmıştır. Bu kurum daha sonra Türk Dil Kurumu adını almıştır. (Akşin, 2014: 206-208) Bütün bu gelişmeler başta Mustafa Kemal olmak üzere, cumhuriyetin mimarlarının milliyetçi devlete ve Türk milliyetçiliğine verdiği önemin kanıtlarıdır. Temelinde milliyetçilik olan yeni devlet, bu amaçla birçok girişimde bulunmuştur. Dönemin milliyetçi gelişmeleri arasında başka çalışmalar da bulunmaktadır. 1932’de I. Tarih Kongresi düzenlenmiştir. Kongrede medeniyetin Orta Asya’da Türkler tarafından inşası anlamındaki Türk Tarih Tezi hakkında bilgiler verilmiştir. Bunun dışında, dünyadaki dillerin kökeninin Orta Asya’ya ve Türklere dayandığını, Türklerin bulduğu ilk dilin diğer dilleri oluşturduğunu belirten Güneş Dil Teorisi de çalışmalar arasındadır. (Bayram, 2013: 116-120) 42 Cumhuriyet döneminde, ülkede Batılı yöntemler uygulanmaya başlanmıştır. Harf devrimi gibi köklü değişikliklerin yanı sıra, çalışma yöntemlerinde gidilen değişiklikler de modernleşme amacıyla Batıdan alınanlar arasındadır. Ayrıca cumhuriyetin yenilikçi yapısı, dönemin sanat eserleri üzerinde de etkili olmuştur. (Karpat, 2015: 404-407) Bu değişim ve örnek alınan Batı, cumhuriyetin milliyetçi kimliğine zarar vermemiştir. Zira sistemin Batıdan aldıkları ilerleme yolunda ülkeye fayda sağlayacak etkenlerdir. Bu hiçbir zaman Türklükten, Müslümanlıktan veya yerleşik değerlerimizden vazgeçmek anlamına gelmemiştir. Tek parti döneminde Cumhuriyet Halk Fırkası ülkeye egemendi. Sisteme ikinci bir parti tam anlamıyla dâhil olamamıştır. 1924’te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, 1925’te kapatılmıştır. Mustafa Kemal’in isteği üzerine 1930 yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası, kısa bir süre sonra kendini feshetmiştir. 1935 yılından sonra ise, CHF devletle bütünleşmiş durumdadır. (Tanör, 1998: 314- 316) Tek parti döneminin milliyetçi devlet inşası dışında belki de en dikkat çeken tarafı budur. 1946’ya kadar devlet tek bir partinin idaresinde tek seslilikle yönetilmiştir. Tek partinin idaresi, hedeflenen devrimlerin gerçekleştirilmesinde etkili olmuştur. Cumhuriyet ile birlikte devletin yeniden şekillenmesine başlanılması, milli kimlik kavramı üzerinde de etkili olmuştur. Kimlik tanımında devletin bir bireyi, unsuru olmak ve kan bağına dayanmak vardır. Türk milliyetçiliği ise, bu tanımın çok ilerisindedir. (Bora, 1997: 53) Her devlet, hatta her hükümet kendi değerleri ve ilkeleri doğrultusunda bir kimlik tanımı yapmaktadır. Tanımlanan kimlik, konjonktürün uygun gördüğü şekilde belirlenmektedir. Cumhuriyet döneminde ortaya çıkan kimlik de, yeni devletin kurucu unsurlarına göre şekillenmiştir. İdeoloji, siyasal kültürü etkisi altına alabilen ve kendi sahasını genişletebilen bir kavramdır. Siyasal kültür de siyasal kurumları etkileyebilmektedir. Tek partili sistem gibi dönemler de bunun için uygun ortamlardır. (Parla, 2008: 11) Cumhuriyetin ilk yıllarında tam olarak olmasa da, ilerleyen yıllarda yerleşen ideoloji Türklük kavramını yüceltmiş, Türk olma bilincini artırmıştır. Bu ortamda hâkim millet kavramının oluşması ise kaçınılmazdır. 43 Milliyetçilik, cumhuriyetin temellerinde ve ilkeleri arasında yer almaktadır. Cumhuriyet dönemine kadar Türk milliyetçiliği, Osmanlı Devletinde kendini bulma ve tanımlama ile vatanın kurtuluşu için savaş yıllarında verilen toplu mücadelenin milli bilinci yükseltmesi şeklinde olmuştur. Cumhuriyet döneminde ise, devletin temel niteliklerinden biri haline gelmiş ve 1937’de anayasaya dâhil edilmiştir. (Keskin, 1999: 8-10) Cumhuriyetin ilk yıllarında milliyetçilik ile birlikte, modernleşme konusu halledilmek istenmiştir. Türkiye’de milli kimlik bilinci yaygın olmadığı için bunu yapabilecek bir ortam mevcut değildir. Bu eksiklik, cumhuriyet döneminde gerek yeniliklerle, gerekse dayatmalarla gerçekleştirilmiş. Halkın hoşnut olmadığı bu durumun akabinde muhalefet de geç kalmadan ortaya çıkmıştır. 1945’ten itibaren de daha sistemli ve örgütlü biçimde devam etmiştir. (Keyder, 2004: 136) Milletin mücadelesi ile kurulan milliyetçi devlet, kuruluş ilkelerine paralel olarak faaliyet göstermiş ve millete dayalı bir yapılanma meydana getirmiştir. Türklerin ve Türklüğün yüceltildiği sistemde, vatan toprakları içindeki bütün etnik gruplar Türk sayılmış; Türklük yalnız bir millete değil, devletin bütün unsurlarına atfedilmiştir. Birlik ve beraberliğin yanı sıra, bir bütün olarak ülkeyi Türk kabul etmek, yeni kurulan devletin hedeflerini gerçekleştirmesi açısından fayda sağlayacak, reformların önünü açacaktır. Fakat halkın milli kimlik tanımını henüz özümsememiş olması, milli devletin gerçek anlamda ortaya çıkmasını geciktirmiştir. 3.1.1. Türk Milliyetçiliği ve Atatürk’ün Milliyetçilik Anlayışı Türk milliyetçiliği, cumhuriyet öncesi dönemde kimlik tanımlaması ve kabullenme çerçevesinde bir mücadele vermiştir. Halkın önemli bir kısmının milli bir kimliğe sahip olma konusunda tecrübesiz olması, milliyetçiliğin yerleşmesini başlangıçta zora sokmuştur. Ancak Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşı ve en önemlisi Kurtuluş Savaşı yıllarında milliyetçilik artmış ve artık Anadolu topraklarına yerleşmiştir. 44 Osmanlı Devletinden ayrılan ülkelerden ve özellikle Rumeli’den Türklerin Anadolu’ya göç etmesiyle Türkiye Cumhuriyeti içindeki Türk nüfusu artmıştır. Bu da Türk milliyetçiliğinin yerleşebilmesi açısından olumlu bir etkendir. Cumhuriyetin ilanı ile kurulan yeni devlet adından da anlaşılacağı üzere, milli bir kimlik taşımaktadır. Milli kurumlar, kavramlar ve tam anlamıyla milli bir devlet oluşturmak, yeni devletin başlıca amaçları arasında yer almaktadır. Kurtuluş Savaşı yıllarında tek bir milleti işaret eden herhangi bir eylemden kaçınılmıştır. Milliyetçi söylem cumhuriyetin ilanından sonra ortaya çıkmış, ilerleyen yıllarda CHP’nin programlarında yer almıştır. Fakat bu söylem, katı bir ırkçılığa işaret etmemektedir. (Özbudun, 1997: 66-67) Atatürk yeni Türk devleti kurulurken, milliyetçiliğin büyük bir önem arz ettiğinin bilincindedir. Atatürk milliyetçiliği, vatan toprakları içindeki Türk milletini kapsamakta ve ortak değerlere dayanmaktadır. Bu yüzden onun milliyetçilik anlayışı, ayrıştırıcı değil birleştirici bir nitelik taşımaktadır. (Ülger, 2015: 96-100) Atatürk’ün yaptığı Türklük tanımında, halkın her kesimine yer verilmektedir. Yani Türk derken tek bir gruptan değil, devletin bünyesindeki bütün etnik unsurlardan bahsedilmektedir. (Kışlalı, 1998: 38) Buradan da anlaşılacağı üzere Atatürk, birlik ve beraberlik taraftarıdır. Türklük ise, toplumun her kesiminin bir çatı altında toplanmasıdır. Atatürk milliyetçiliği içinde bulunduğu dönemin şartlarından etkilenmiş ve bu şartlardan yararlanmıştır. Birinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan diğer milliyetçi hareketlerden en büyük farkı, yayılmacı bir politika izlememesidir. Aksine emperyalizme karşı bir mücadele söz konusudur. (Oran, 1999: 41-48) Değişen güç dengeleri, çıkar çatışmaları ve savaşlar Atatürk’ü yeni milli devletin kuruluş aşamasında dış güçlerin olumsuz etkisinden büyük ölçüde kurtarmıştır. Fikirlerini ve reformlarını sağlam bir zemine oturtmak için uygun bir ortam sağlamıştır. Bir toplumda hâkim bir ideoloji çeşitli nedenlerle oluşmakta ve varlığını sürdürmektedir. Cumhuriyetin, özellikle tek parti döneminin, hâkim ideolojisi ise Kemalizm’dir. İdeolojide 6 Ok olarak adlandırılan 6 ilke (Cumhuriyetçilik, 45 Milliyetçilik, Halkçılık, Laiklik, İnkılâpçılık, Devletçilik) yeni Türk devletinin belirleyici unsurları olmuşlardır. Türkiye’de siyasal hayatın yanı sıra, birçok toplumsal alan bu ideoloji ve gereklerine göre şekillenmiştir. 1935’te CHP programında kendine yer bulan ideolojinin varlığı kesin olarak kabul edilmiş ve ilerleyen yıllarda da gücünü korumuştur. (Parla, 2008: 12-17) Savaş yıllarında öncelik düşman işgalinin sona erdirilmesi ve bağımsızlığın sağlanmasıdır. Aynı zamanda konjonktürün gerekleri doğrultusunda yapılan çalışmalarla, modern bir devlet inşası fikri benimsenmiştir. Net bir biçimde bir ideoloji belirlenmemiştir. Bu yüzden çeşitli alanlarda bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Buradan hareketle denilebilir ki, Kemalizm’in en önemli yapı taşı bilimdir. (Çeçen, 1998: 21-23) Atatürk’ün bilime verdiği önem devletin kuruluşunda, ideolojisinde, kurumlarında ve daha birçok alanda kendini göstermiştir. Atılan her adımın bilime, akla dayanması devletin sağlam bir temel üzerine inşa edildiğinin kanıtıdır. Yani devlet ideolojisi olarak benimsenecek olgu, milliyetçi ve bilimsel bir yapıya sahiptir. Kemalizm, korunup özümsenmesinin yanında ciddi eleştirilere de maruz kalmıştır. Ayrıca çeşitli tanımlamalarla bazı kalıplara sokulmuştur. Kemalizm dinamik bir yapıya sahip olup, rasyonel bir şekilde gelişmeyi, ilerlemeyi öngören bir ideolojidir. Bu bağlamda Kemalizm’in herhangi bir kalıba sokulamayacağı açıktır. (Kışlalı, 2007: 20) Atatürk’ün milliyetçilik anlayışında, birlik ve beraberlik kavramlarının önemli bir yeri vardır. Atatürk dünya üzerindeki bütün Türklere karşı duyarlıdır, fakat yalnızca ülke sınırları içindeki Türklere yönelik bir milliyetçilik anlayışına sahiptir. Türkiye Cumhuriyeti içerisindeki insanların huzur ve güvenliğini kendisine amaç edinmiştir. Ayrıca milli egemenliğin de önemini vurgulamaktadır. (Keskin, 1999: 100-103) Milli egemenlik noktasında değinilmesi gereken konu, milliyetçi bir temel üzerine inşa edilen bir devletin millet merkezli kararlar almasının yerinde olduğudur. Türkiye Cumhuriyeti milliyetçi bir devlettir ve bunun gereği olarak millet esaslı politikalar izlemek durumundadır. 46 Tüm bunların yanı sıra Kemalizm de her devrim gibi, kısıtlamaları beraberinde getirmiştir. Mesela, Kemalist devrimin karşıtları kontrol altına alınmıştır. Yine de hem Türkiye’de hem de dünyada saygın bir kişilik olarak kabul görmüş, verdiği mücadele takdir edilmiştir. (Timur, 1997: 293) Radikal bir eylem, hele ki yeni bir devlet, ilk aşamada ve takip eden yıllarda sıkı bir denetim gerektirmektedir. Köklü değişikliklere gidilen her coğrafya direnişlere sahne olmakta, halk ya ikna yoluyla ya da tepeden inme yöntemlerle yeni sisteme entegre edilmeye çalışılmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti bir ulus-devlet şeklinde meydana gelmiş ve bu anlamda birçok yenilik yapılmıştır. Devletin hemen her adımı, devlete milli bir kimlik kazandırmak ve bu şekilde yaşatmak amacıyla atılmıştır. 3.2. Çok Partili Hayata Geçiş Süreci ve 1944 Ülkücülük Davası Tek partili dönemin baskıcı uygulamaları, demokrasiden yoksunluk ve halkın huzursuzluğu gibi nedenler Türkiye’de siyasal hayatta yapılması gereken köklü değişikliklerin mecburiyetini ortaya koymaktadır. Hem sol hem de sağ kesimden eleştiriler alan iktidarın, kendi içinde de ayrışmalar söz konusudur. Parti içi bütünlüğün giderek bozulması sonucunda, Türk siyaseti geri dönülmez bir yola girmiştir. 10 Kasım 1938’de Atatürk’ün vefatı üzerine, 1 gün sonra cumhurbaşkanlığı görevine İsmet İnönü gelmiştir. Göreve gelmesinin ardından çok geçmeden II. Dünya Savaşı çıkmış, fakat Türkiye savaşın dışında kalmıştır. İnönü döneminde bazı ekonomik ve toplumsal yenilikler yapılmıştır. 1940’da ekonomik bir önlem olarak Milli Korunma Kanunu getirilmiş, sonucunda gelir dağılımında uçurumlar meydana gelmiştir. 1942’de Varlık Vergisi Kanunu ile savaş nedeniyle elde edilen aşırı kazancın denetimi amaçlanmış, bazı olumsuz sonuçlar doğurmuştur. Bunların yanı sıra 1940’da kurulan Köy Enstitüleri ile ülkenin gelişmesi ve ilerlemesi hedeflenmiştir. (Akşin, 2014: 231-237) İnönü (1938’de ‘Milli Şef’ ilan edildi) görevde bulunduğu süre içinde Türkiye’yi maddi ve manevi kaldıramayacağı bir 47 yükün altına, bir büyük savaşa daha sokmamıştır. Uyguladığı baskıcı politikaların yanı sıra, vatanın menfaati için yaptıkları göz ardı edilmemelidir. Savaş sırasında devlet tarafsız bir politika izlemiştir, fakat savaşa hazır bir vaziyette beklemiştir. Savaşın etkilerini en fazla hissettirdiği alanlardan olan ekonomide devletin hâkimiyeti artmıştır. Milli Korunma Kanunu ve Varlık Vergisinin yanında Toprak Mahsulleri Vergisi ile haksız kazancı vergilemek amaçlanmıştır. 1945’te Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarılmış; topraksız çiftçiye toprak verilirken, toprak ağalarının elini zayıflatmıştır. (Timur, 1997: 175- 197) 1920’lerde Sovyet Rusya ile ikili ilişkiler ortak düşmanın varlığı nedeniyle gelişmeye başlamıştır. Yapılan anlaşmalar gereği iki ülke dostane ilişkiler kurmuş; Sovyetler, Türkiye’ye para ve silah yardımı yapmıştır. II. Dünya Savaşı öncesinde ve devam eden yıllarında ilişkiler kötüye gitmeye başlamış ve bir süre sonra bozulmuştur. İki ülke arasında ilişkilerin iyi olduğu dönemlerde Türkiye’de başlayan sosyalist fikirler, giderek gelişmeye başlamıştır. 1920’de Yeşil Ordu adında, sosyalist bir topluluk ortaya çıkmıştır. Daha sonra, benzer görüşlere sahip partiler kurulmuş, gazeteler çıkarılmış; fakat hükümet komünizme karşı önlem almak amacıyla bunları kapatmıştır. İlerleyen yıllarda da komünizm propagandası gerekçesiyle birçok yayın organı kapatılmış, birçok insan cezalandırılmıştır. (Karpat, 2015: 429-437) Türkiye’deki sosyalist hareketin doğuşu ve yükselişinde Sovyetlerle olan yakın ilişkilerin payı büyüktür. Rusya’daki düzenin aynısının, hatta benzerinin dahi Türkiye’de mümkün olmayacağı açıktır. Her dönem büyük tepkilerle karşılaşan sosyalizm, milliyetçi bir toplumda varlığını korumayı, hatta geliştirmeyi başarmıştır. Aynı dönemlerde Türk milliyetçiliği de yükselişe geçmiştir. Buna paralel olarak, iki görüşün liderleri ve taraftarları arasında çekişmeler başlamıştır. Dönemin Türkçülerinden Nihal Atsız, 1944’te yazdığı açık mektuplarla görüşlerini dile getirmiş; sol görüşten Sabahattin Ali, Pertev Naili Boratav, Behice Boran gibi isimleri komünizm propagandası yapanlar arasında göstermiştir. Sağ kesime göre, solun gazete ve dergilerinden Yurt ve Dünya, Adımlar ve Tan komünizmin araçlarıdır. Bu görüşe, bahsi geçen yayın organlarından derhal cevap 48 gelmiştir. Buna göre, Ergenekon ve Çınaraltı dergileri de faşist propaganda yapmaktadır. Mektuplar sol ve sağ kesim arasında var olan gerilimi tırmandırmıştır. Dönemin sağ görüşlüleri arasında Atsız’ın yanı sıra Reha Oğuz Türkkan, Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Ortaç gibi isimler varken; Bozkurt ve Gökbörü gibi yayın organları da mevcuttur. (Özdoğan, 2015: 94-98) Atsız, Orhun Dergisinin 1944 yılının Mart ve Nisan sayılarındaki yazılarında, ülkedeki komünist hareketlerden ve bundan duyduğu rahatsızlıktan bahsetmiştir. Açık mektup niteliğindeki bu yazıların etkisiyle, ülke genelinde komünizm karşıtı birçok gösteri düzenlenmiştir. Sabahattin Ali, Atsız’a hakaret davası açmış, duruşmalar 26 Nisan’da Ankara’da başlamıştır. İkinci duruşmanın görüleceği 3 Mayıs günü ve öncesi hareketli geçmiştir. Atsız’ı duruşma öncesi kalabalık bir grup ziyaret etmiş, duruşmayı da çok sayıda Türkçü izlemiştir. Duruşma salonundaki kalabalık Ankara sokaklarına taşmış, çok sayıda insan gözaltına alınmıştır. ‘Türkçülük-Turancılık Davası’ adı verilen davada Atsız, Alparslan Türkeş, Zeki Velidi Togan, Reha Oğuz Türkkan ve diğer sanıkların yargılanmasına 7 Eylül’de başlanmıştır. Dava uzun bir zaman diliminde görülmüş ve sanıkların tümüne çeşitli cezalar verilmiştir. Üç yılın ardından en nihayetinde herkes beraat etmiştir. Olayların başladığı 3 Mayıs günü, Türkçüler için artık büyük bir öneme sahiptir ve ‘Türkçüler Günü’ olarak belirlenmiştir. (Bahadır, t.y: 245-250) Başta Sabahattin Ali ve Atsız arasında başlayan gerilim, kısa bir süre sonra yargıya intikal etmiştir. İlk duruşmadan itibaren Atsız’ı destekleyen ve komünizm karşıtı gösterilerde bulunan Türkçülerin gözaltına alınmasıyla, ‘Ülkücülük Davasına’ dönüşmüştür. Toplumun birçok kesiminden hem destek almış, hem de farklı kesimlerden insanlar bu davada yargılanmıştır. Dava başladıktan sonra çeşitli yazılar yazılmış, gazetelerde haberler yapılmış ve dava üzerine görüşler bildirilmiştir. İsmet İnönü ve bazı siyasiler dava hakkında çeşitli platformlarda konuşmalar yapmıştır. Dava sürecinde tüm bunlar bir araya getirilerek, ‘Irkçılık-Turancılık’ adlı bir kitap yayımlanmıştır. (Demirel, 2014: 306) 49 Tek parti döneminde Türkiye’de, ekonomi politikaları nedeniyle artan gelir eşitsizliği, savaş yıllarında ortaya çıkan yolsuzluklar, yetkililerin baskısı ve zaten inkılâpları başından beri desteklemeyenlerin varlığı ülkede huzursuzluğu artırmıştır. Fakat bu dönemde iktidarın karşısında, bütün bu rahatsızlıkları dile getirecek, ihtiyaçlara cevap verebilecek bir muhalefet bulunmamaktadır. Bunun yanı sıra, Rusya ile ilişkilerin bozulması nedeniyle yüzünü Batıya dönen Türkiye, onların uyguladığı demokrasiye de yüzünü dönmüştür. (Tanör, 1998: 335-337) Gerek iç gerekse dış dinamiklerin etkisiyle ülkede radikal bir değişikliğe gidilmesinin yolu açılmıştır. Toplumda çeşitli nedenlerle ortaya çıkan huzursuzluğun giderilmesi ve Batı dünyasının gereklerine uygun bir model olarak demokrasiye geçişin temelleri atılmaya başlanmıştır. Atatürk’ün vefatının ardından CHF içinde öteden beri var olan muhalefet derinleşmeye başlamıştır. İsmet İnönü ve Celal Bayar taraftarları açıkça saf tutmuşlardır. Ülkenin durumu göz önüne alındığında, halkta da bir memnuniyetsizlik söz konusudur. Aynı dönemde dünyada yükselen demokrasi söylemleri, Türkiye’de yapılması gereken bazı değişikliklere işaret etmiştir. Bu gelişmelerin de etkisiyle Bayar ve taraftarlarının, artık ayrı bir parti çatısı altında birleşmesinin önü açılmıştır. (Goloğlu, 2013: 20) Tek partili sistemde muhalefet partisi kurabilmenin önünde bazı engeller bulunmaktadır. Zaman içinde engeller aşılmaya başlanmış, çok partili hayata geçiş sürecine girilmiştir. 1938’de çıkarılan Cemiyetler Kanunu ile parti kurulması izne tabi olduğundan, 1940’ların ortalarına kadar bu mümkün olmamıştır. İlerleyen yıllarda ise iktidar söylemini değiştirmiştir, birden fazla partinin var olabilmesi konusunda açıklamalarda bulunmuştur. 1945’e kadar ciddi bir muhalefet yaşanmamıştır. Fakat bu tarihte ‘Dörtlü Takrir’ adı verilen bir önergeyle CHP içindeki dört muhalif milletvekili (Adnan Menderes, Refik Koraltan, Celal Bayar, Fuat Köprülü) demokrasiyle bağdaşmayan maddelerin tüzükten ve yasalardan çıkarılması, parti içi demokrasi gibi talepler dile getirilmiş, fakat reddedilmiştir. Öte yandan, 1943’teki seçimlerde gerekli sayının üstünde aday gösteren, 1945 seçimlerinde hiç aday göstermeyen CHP, muhaliflere bir şans tanımıştır. En nihayetinde 18 Temmuz 50 1945’te Milli Kalkınma Partisi (MKP), 7 Ocak 1946’da ise Demokrat Parti (DP) resmen kurulmuştur. (Tanör, 1998: 339-340) Tek partili sistemin çok partili sisteme evrilmesine kadar geçen süreçte yaşananları özetlemek gerekirse; yasaklar, fikir çatışmaları ve parti içi muhalefetin mücadelesi söz konusudur. Bunun yanı sıra, iktidarın artık muhaliflere ve çok partili hayata izin vermesi de süreci hızlandırmıştır. Neticede çok partili hayata geçilmesiyle birlikte, Türkiye’de siyaset daha demokratik bir ortamda yapılabilme imkânı bulmuştur. 3.2.1. Çok Partili Hayata Geçiş ve Milliyetçilik Cumhuriyetin ilanından sonra ortaya çıkan rasyonel milliyetçilik anlayışı Türk milliyetçileri arasında, özellikle 1946’dan sonra eleştiri almıştır. Milliyetçiler, milliyetçiliğin tanımını yeniden yapmaya başlamıştır. CHP de 1947’de tarih ve kültür gibi ortak değerler üzerinden yeni bir milliyetçilik tanımı yapmıştır. Bu konuda resmi bir açıklama yapılmasıyla birlikte yıllardır var olan bazı milliyetçi uygulamalar ve yasaklar kaldırılmıştır. (Karpat, 2015: 332-337) 1940’lı yıllar solcular ve sağ milliyetçiler arasındaki çekişmelere sahne olmuştur. Mitingler düzenlemek, yayın organlarını tahrip etmek, bildiriler dağıtarak komünizm karşıtlığını anlatmak gibi faaliyetler gerçekleşmiştir. Bu dönemde bazı sol görüşlü öğretim üyeleri fikirlerinden dolayı görevden alınmıştır. (Goloğlu, 2013: 279-283) Bu dönemde hem soldan hem de sağdan, karşıt görüşlülere yönelik sözlü ve fiziksel saldırılar gerçekleşmiştir. Fikir ayrılığı tırmanarak sokaklara taşmıştır. Aynı şekilde bu yıllarda Türkiye’deki sosyalist partiler kapatılmış, ifade özgürlüğü dar bir alana sıkışmış, ayrıca laiklik karşıtı oluşumların meydana gelmesi yasaklanmıştır. Sendikaların milli bir kimlik taşıdığı, buna paralel olarak faaliyet göstermeleri gerektiği belirtilmiştir. Dönemin politikaları ve bunların uygulanması solun aleyhine sonuçlar doğurmuştur. (Tanör, 1998: 347-349) Gerek tek partili dönemde gerekse çok partili döneme geçişte düşünce, suç olarak kabul edilmiştir. II. 51 Dünya Savaşı nedeniyle ilan edilen sıkıyönetimin de etkisiyle ifade özgürlüğü neredeyse yok sayılmıştır. İnönü’nün iktidarı sırasında bazı hataları olmuştur. Tan Gazetesine yapılan saldırı, Varlık Vergisinin ırkçı niteliği, solun ülke siyasetinden giderek uzaklaştırılması ve dahi solcuların cezalandırılması en bariz hataları arasındadır. (Akşin, 2014: 248) Olayların bu raddeye gelmesinin baş sorumlusu kendisi olmasa da, iktidarında meydana gelmiş olması halkın nezdinde büyük hatalardır. Bu hataların bedeli ise, ciddi bir muhalif kesimin ortaya çıkması ve en nihayetinde iktidarını kaybetmesi olmuştur. Türkiye’de II. Dünya Savaşı yıllarında ve sonrasında Pantürkçü fikirler çeşitli kitap, makale ve yayın organlarıyla savunulmaya devam edilmiştir. Bu konuda özellikle Sovyetlerde ve başka yerlerde bulunan dış Türkler de ciddi çalışmalar yapmışlardır. Bir taraftan fikirlerini yaymaya çalışırken, diğer taraftan da komünizmi eleştirmeye devam etmektedirler. Savaş sonrasında, daha önceden komünizme karşı kullandıkları sert üslubu daha da sertleştirmişlerdir. İlerleyen yıllarda ne DP’den ne de daha sonraki hükümetlerden, CHP iktidarında olduğu kadar tepki görmemişlerdir. (Landau, 1999: 177-183) Uzun zamandır var olan Pantürkizm fikri, en başından itibaren kendine taraftar bulmuştur. Fakat Türkiye, savaşta Türkî grupların yaşadıkları toprakları kazanmak veya Pantürkizm’i gerçek anlamda hayata geçirebilmek arzusu ile savaşa katılmamış, bir idealin peşinden zorlu bir mücadeleye girişmemiştir. Cumhuriyet rejimi ile birlikte ne Atatürk ne de arkadaşları Pantürkizm’i savunmamış, Türk milliyetçiliğini ülke sınırları dâhilinde yapmışlardır. Bu nedenle, Pantürkizm’i savunanların, hükümetle de arasında husumet bulunmaktadır. 1930’lu ve 1940’lı yıllarda etkisi devam eden Türkçülük akımı, çok partili hayata geçiş ve kanunlarda yapılan değişikliklerle birlikte, daha etkin çalışma imkânı bulmuştur. Kızılelma, Çınaraltı, Yeni Bozkurt, Altınışık gibi yayın organları ve Türk Kültür Ocağı, Türk Gençlik Teşkilatı gibi Türkçü dernekler çoğalmıştır. Ayrıca Türk Ocakları 1949’da yeniden açılmıştır. (Özdoğan, 2015: 267-271) 52 Bu gelişmeler doğrultusunda, Türkçüler örgütlenmiş ve sistemli bir şekilde mücadele vermiştir. Tek partili döneme nazaran daha demokratik bir ortamda örgütlenme ve faaliyet yürütme avantajıyla, fikirlerin yayılması için büyük bir fırsat doğmuştur. Geniş bir kitlenin desteğini alan Türkçülük akımı, örgütlü bir mücadelenin neticesinde kendine Türkiye’de sağlam bir yer edinmiştir. DP döneminde, Türk siyasetinde ve toplumsal hayatta önemli değişiklikler hayata geçirilmiştir. 14 Mayıs 1950’de iktidara geldikten kısa bir süre sonra, ezanın Arapça okunması hakkında kanun çıkarılmıştır. Atatürk’ün heykellerine yönelik saldırılar düzenlenmiş, buna karşılık protestolar da başlamıştır. 1951’de halkevleri, 1954’te ise Köy Enstitüleri kapatılmıştır. Öz Türkçe sözcüklerle yazılan anayasa 1952’de kaldırılarak, 1924’teki haline geri getirilmiştir. DP döneminde, Kore Savaşı’na asker gönderilmiş ve onlarca şehit verilmiştir. (Atabay, 2015: 152-156) Ezan hakkındaki düzenleme muhafazakâr ve milliyetçi kesimden destek görmüştür. Fakat Kore’ye asker gönderilmesi, başta sol kesim olmak üzere geniş bir kitlenin tepkisini çekmiştir. 1955’te Atatürk’ün Selanik’teki evine yönelik bir saldırı düzenlendiği haberi üzerine, gayrimüslimlere yönelik saldırılar başlamıştır. DP iktidarındaki yıllar, milliyetçilik kavramının milletten ziyade dine evrildiği bir dönemin başlangıcıdır. Din konusundaki yenilikler arasında din derslerinin ortaokullara ve liselere konulması, Yüksek İslam Enstitüsünün hayata geçmesi gibi uygulamalar yer almaktadır. CHP’nin son dönemlerinde, türbelerin bazılarının açılmasına izin verilmiştir. DP de iktidara gelince ilk önce Eyüp Sultan Türbesi’ni açmıştır. (Bayram, 2013: 250-251) Bunların hepsi ülkenin çehresinin ciddi anlamda değişeceğine işaret eden gelişmelerdir. Özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra boyut değiştiren milliyetçilik, bu gelişmelerle birlikte dini bir nitelik kazanmaya başlamıştır. DP’nin on yıllık iktidarında Amerika’ya yakınlığı, solculara yönelik tepkisi ve yaptırımları, muhalefete karşı tahammülsüzlüğü, baskıcı tutumu söz konusudur. Dernek kurulmasının neredeyse imkânsız olduğu bu dönemde, sadece Milli Türk Talebe Birliği (MTTB) ve Türkiye Talebe Federasyonuna dokunulmamıştır. Bunlara 53 ek olarak ekonomi kötüye gitmiş, işsizlik artmıştır. Ayrıca ülke birçok açıdan dışa bağımlı bir konuma gelmiştir. (Çavdar, 2008: 80-83) DP dönemi sağ milliyetçilerin solculara nazaran daha rahat hareket edebildiği, fakat muhalefette bulundukları süre içinde engellendiği bir dönemdir. DP iktidarı Türkiye’de demokratik anlamda gerilemeye neden olmuş, en nihayetinde meydana gelen askeri müdahaleyle demokrasiye büyük bir darbe vurulmuştur. Aynı zamanda solcu ve sağcı gruplar arasındaki anlaşmazlık devam etmiş, milliyetçilik tırmanmıştır. 3.2.2. Milliyetçi Hareketin Kurumsallaşması: Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi ve Ülkü Ocakları Milliyetçilik Türk topraklarında ortaya çıktığı günden itibaren çeşitli şekillere bürünmüştür. Milli bilinç, komünizm korkusu, Pantürkizm fikri veya muhafazakârlığın geliştirdiği milliyetçilik, Türk siyasal hayatında önemli bir yere sahiptir. Çok partili hayata geçiş ve sonrasında yaşanan gelişmelerle birlikte örgütlenme imkânı bulan milliyetçi hareket, sistemli bir şekilde ilerlemiş, büyüyerek günümüze kadar gelmiş ve kendisine daima var olacak bir yer edinmiştir. Nitekim milliyetçi kurumlar, dernekler ve partiler kurulmaya başlanmıştır. 1950’de birkaç milliyetçi dernek tarafından oluşturulan Milliyetçiler Federasyonu, 1951’de bünyesindeki derneklerin birleşmesine karar vermiştir. Federasyonu kuran Türk Kültür Derneği, Türk Gençlik Teşkilatı, Türk Kültür Ocağı, Türk Kültür Çalışmaları Derneği ve Genç Türkler Derneği birleşerek, tek bir kurum olarak varlık göstermişlerdir. (Satılmış-Turhan, 2002: 726) Böylece derneklerin her biri için ayrı birer kurum olma niteliği sona ermiştir. Bu durum milliyetçi kurumlar arasında karar alma ve harekete geçme noktasında pratik bir niteliğe sahiptir. Fakat beş farklı yapının bir yapıya kadar düşmesi hem milliyetçi kurumların sayısını azaltmış, hem de olası bir kapatılma durumunda hepsinin varlığını tamamen ortadan kaldırmayı kolaylaştırmıştır. 54 Dernekler, 1 Nisan 1951 tarihinde kurulan Türk Milliyetçiler Derneği adında bir kuruluşun çatısı altında toplanmışlardır. Kısa sürede şubelerinin sayısı yetmiş altıya ulaşmıştır. Fakat derneğin varlığından rahatsız olanların girişimleriyle, dernek aleyhinde faaliyetlerde bulunulmuş ve 4 Nisan 1953’te kapatılmıştır. (Sefercioğlu, 2012: 65) Milliyetçi dernekleri bir araya getirmek amacıyla kurulan Türk Milliyetçiler Derneği, birleşerek mücadeleyi büyütmek isteyen milliyetçilerle meydana gelmiştir. Türk milliyetçiliğini geliştirmek, geleneklere bağlılık, komünizmle mücadele gibi amaçlar taşıyan derneğin feshedilmesiyle birlikte, daha önce bağımsız olan birçok derneğin de varlığı son bulmuştur. Bu durum milliyetçi kesim tarafından büyük bir tepkiyle karşılanmış, varlıklarına yönelik bir saldırı olarak değerlendirilmiştir. Bu arada milliyetçiler çalışmalarını sonlandırmamıştır. Aksine, daha güçlü örgütlerle iktidarın ve komünizmin karşısına çıkmaya hazırlanmışlardır. 1948’de DP’den ayrılanlar Millet Partisi’ni kurmuşlardır. Kısa bir süre sonra laiklik karşıtı oldukları gerekçesiyle eleştiriler de almış, daha sonra kapatılmıştır. 1954’te Osman Bölükbaşı ve taraftarları, Cumhuriyetçi Millet Partisi adıyla partiyi yeniden kurmuştur. 1958’de ise Köylü Partisi ile birleşince, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ortaya çıkmıştır. (Karpat, 2015: 507- 510) CKMP’nin kuruluşu ile Türk siyasal hayatının en sistemli milliyetçi oluşumlarından birisi faaliyete geçmiştir. Parti, Türk siyasal hayatında ve Türk milliyetçiliği alanında önemli bir yere sahiptir. 1961 seçimlerinde TBMM’de elli dört üye kazanan CKMP, cumhuriyet senatosunda da tam on altı üyeye sahiptir. Bundan sonra parti, insan haklarının temini ve mahkemelerin güvenliği gibi konuları kendisine amaç edinmiştir. (Satılmış- Turhan, 2002: 182) Güçlenen bir CKMP, güçlenen milliyetçi kesim anlamına gelmektedir. Zira Türk milliyetçiliği ve Türklüğün korunması adına atılacak her adımın legal temsilcisi görevi görmektedir. 1950’li yılların sonunda kötüye giden ekonomi, muhalefete karşı uygulanan baskılar artmıştır. Bu gelişmeler, muhalif kesimin genişlemesine neden olmuştur. 27 Mayıs 1960’da, DP’nin on yıllık iktidarı askeri bir darbeyle son bulmuştur. (Tanilli, 55 2002: 97) DP dönemi yalnız sol kesim için değil, sağ kesim için de ciddi sıkıntıların yaşandığı bir dönemdir. İktidarın baskıcı tutumu her türlü muhalif eylemi bastırmıştır. Fakat yine de hem sol hem de sağ kesimin örgütlendiği, giderek güçlendiği dönemlerin başlangıcı da bu yıllara rastlamaktadır. 1960’da gerçekleşen askeri darbeyle, Türkçü yapılanmalar da dâhil olmak üzere, partiler ve dernekler kapatılmıştır. Türkçü Alparslan Türkeş’in de aralarında bulunduğu on dört kişilik bir grup, yurtdışı görevleri verilerek uzaklaştırılmıştır. İlerleyen yıllarda yeniden kurulmaya başlanan dernekler ve yayın hayatına başlayan dergiler ile birlikte, Türkçü faaliyetler canlanmıştır. Türkiye Milliyetçiler Birliği, Aydınlar Ocağı, Atsız’ın dergisi Ötüken dönemin Türkçü oluşumlarından bazılarıdır. (Özdoğan, 2015: 277-279) CKMP liderliğine, Bölükbaşı istifa edince, 1964’teki kongrede Ahmet Oğuz, 1965’teki kongrede ise Türkeş seçilmiştir. Aynı yıl yapılan seçimde milletvekili olmuştur. Türkeş, kendisiyle beraber tasfiye edilen on dört kişiden dokuzunu da partiye katılma konusunda ikna etmiştir. Birlikte yürüttükleri çalışmalar, hem partililerle tanışmalarını hem de Türkeş’in başkan olmasını sağlamıştır. (Tekin, 2011: 207-208) Bölükbaşı 1954’te kapatılan Millet Partisi’ni tekrar kurarak başına geçmiştir. Bu gelişme, partinin geleceği ve Türkeş’in parti içindeki etkinliği üzerinde büyük bir rol oynamaktadır. Bundan sonra milliyetçi hareket Türkeş önderliğinde yürütülecektir. 1960’lı yıllar, Türkçü örgütlerin ve bunların faaliyetleri doğrultusunda Türk milliyetçiliğinin yükseldiği dönemdir. Türkçülük faaliyetleri, diğer dönemlerde olduğu gibi, DP iktidarında fazla hareket alanı bulamamış ve etkinliği azalmıştır. Darbeyi takip eden yıllarda meydana gelen milliyetçi oluşumlarla, Türk milliyetçiliği alanında daha sağlam adımlar atılmıştır. Ayrıca bu oluşumlar, daha geniş bir kitleyi etkisi altına almıştır. 1965’teki kongrede partiden kopmalar yaşanmıştır. 1968’e gelindiğinde fikir ayrılıkları yeniden baş göstermiştir. Numan Esin, partinin katı milliyetçi politikalara sahip olduğunu ve Atatürkçü yoldan saptığını belirtmiştir. Esin, partiden 56 istifa etmiş ve ardından birkaç Atatürkçü de istifalarını vermiştir. Bu gelişmeler, partide bazı değişikliklere gidilmeyi gerektirmiştir. (Akpınar, 2016: 65-67) Tırmanan milliyetçiliğin yanı sıra, milliyetçiliğin temsilcisi konumundaki partide iç çatışmalar yaşanmaktadır. Bu durum, partide fikir birliği olmadığının ve kararların bazı üyeleri memnun etmediğinin belirtisidir. Nitekim eleştiriler ve istifalar memnuniyetsizliğin son raddeye eriştiğini göstermiştir. 1960’larda ve 1970’lerde Türkiye’de milliyetçiliğin etkisi artarak devam etmiştir. Aynı zamanda milliyetçi kesim Pantürkizm’i savunmaya devam etmektedir. Özellikle 1970’li yıllarda, Pantürkizm taraftarları çeşitli kurumlarda örgütlenmişlerdir. Adında ‘ülkü’ kelimesi geçen birçok dernek kurulmuştur. Ülkü Ocakları Derneği, Türk Ülkücüler Teşkilatı, Genç Ülkücüler Teşkilatı bunlardan bazılarıdır. (Landau, 1999: 222) Pantürkizm, yirminci yüzyılın ortalarında dahi kendine taraftar bulabilmiştir. Üstelik sayıları azımsanmayacak bu grup, milliyetçiliği en yüksek seviyede tutmuşlardır. Cumhuriyetin, ülke sınırları dâhilinde savunduğu ve hayata geçirdiği milliyetçilik anlayışı, bu grup için yeterli değil, dış Türklerin adeta yok sayılması anlamındadır. Farklı örgütler ve yapılanmalarla milliyetçi faaliyetlere devam edilmiş, bu faaliyetlerde en önemli rolü ise, gençler oynamıştır. Ülkücü adıyla ilk yapılanma 29 Şubat 1968’de kurulan Genç Ülkücüler Teşkilatı’dır. Bunun yanında Ankara Üniversitesindeki milliyetçi öğrenciler, Ülkü Ocağı adında bir fikir kulübü meydana getirmiş ve 1966 yılında halka ilan etmiştir. 1968 ve takip eden yıllarda diğer üniversitelerde şubeler açılmış, böylece etkinlik alanı genişlemiştir. Mayıs 1969’da ise ocaklar, Ülkü Ocakları Birliği halini almıştır. 12 Mart 1971’de kapatılan Ülkü Ocakları Birliği, 15 Eylül 1973’te açılmıştır. 23 Aralık 1973’te ise Ülkü Ocakları Derneği olmuştur. (Bahadır, t.y: 268-270) Ülkücü hareketin en önemli örgütü olan Ülkü Ocakları, kuruluşundan itibaren milliyetçi çevrelerin içinde yer aldığı en büyük teşkilattır. Özellikle ülkücü gençler, örgütlenme ve sokak eylemlerinde teşkilatın en önemli unsurlarıdır. Ocağın 57 kuruluşu, ülkücü hareketin daha sağlam bir zemine kavuştuğunu ve milliyetçi sağın örgütlü bir mücadele konusundaki tavrını göstermektedir. Ülkü Ocakları halkın çeşitli kesimlerinden destek almakla birlikte, sayıları gün geçtikçe artmaktadır. Kuruluşundan kısa bir süre sonra geniş bir alana yayılmıştır. Bu gelişmelerle birlikte ülkücü hareket de çeşitli alanlarda yürütülme imkânı bulmuştur. (Hacıeminoğlu, 1993: 125) 1968’den itibaren öğrenci hareketleri artmaya başlamıştır. Eylemler, karşılıklı gerginlikler, sokak çatışmaları meydana gelmektedir. Artık karşıt görüşlüler arasında diyalog daha da zorlaşmıştır. 1960’lı yılların sonlarında, sol ve sağ kesim arasında çatışmalar şiddetlenmiştir. Sağ kesimde, komünizme karşı mücadele etmek amacı taşıyan dernekler harekete geçmiştir. Ayrıca MHP, mücadele konusunda ülkücü gençleri eğitmiştir. Milliyetçi sağdan gençler, artık sokaklarda önceki dönemlerden daha aktiftir. (Çavdar, 2008: 187) Her iki kesimin de taraftarı çoktur ve çatışmalar adeta bir savaşa dönüşmüştür. Öyle ki çatışmalara artık taş ve sopanın yanı sıra silah da dâhil olmuş, ölümler yaşanmaya başlamıştır. Bu yıllarda ülkücüler, kamplarda bir komando gibi eğitim almışlardır. DP iktidarı ile yükselen muhafazakârlık ve çok partili hayata geçişle ivme kazanan milliyetçi hareket, milliyetçi sağın yeni bir boyuta girmesine neden olmuştur. DP iktidarı ve sonrasındaki dönem, din ve milliyetçiliğin iç içe geçtiği dönemdir. İlerleyen yıllarda Türk-İslam sentezi olarak nitelendirilecek milliyetçilik anlayışının temelleri bu dönemde atılmıştır. 58 4. BÖLÜM: MİLLİYETÇİ HAREKET PARTİSİ Milliyetçilik, Türkiye’de 1960’lı yıllarda doruğa ulaşmıştır. Özellikle gençler arasında hızla yayılan milliyetçilik, CKMP çatısı altında örgütlü bir şekilde artarak devam etmektedir. Bu dönemde komünizme karşı mücadele fikri de milliyetçiler üzerinde birleştirici bir rol oynamıştır. CKMP, 1969 yılında isim değiştirerek Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) olarak varlığını devam ettirmiştir. 4.1. Partinin Doğuşu, Amacı ve İlkeleri MHP, 1960’lı yıllarda Türkiye’de milliyetçiliğin örgütlü temsilcisi CKMP’nin devamıdır. Komünizme karşı mücadele, Türk milliyetçiliğinin yükselmesi ve Müslümanlığa yapılan vurgu ile birlikte CKMP siyaset arenasında etkin bir konuma gelmiştir. 1960 darbesi sonrası ‘14’ler olarak adlandırılan on dört kişilik bir grup yurtdışında görevlendirilmiştir. Aralarında Türkeş’in de olduğu bu gruptan bazıları Türkiye’ye dönmüştür. Ülkeye dönenler siyasete girmiş ve CKMP içinde yer almıştır. (Satılmış-Turhan, 2002: 438) CKMP Genel Başkanı Osman Bölükbaşı 1962’de partiden istifa etmiştir. Türkeş ise, 1964’te partiye katılmıştır. Partinin genel müfettişi olan Türkeş, 1965’teki kongrede başkan adayı olmuş ve seçimi kazanmıştır. (Akpınar, 2016: 40) Türkeş’in başkan seçilmesiyle birlikte Türkiye’de ülkücüler siyasal alanda daha aktif bir konuma gelmişlerdir. İlerleyen yıllarda ülkücülerin sokaklarda da etkin hale gelmesiyle, Türk milliyetçiliği ivme kazanmıştır. Dönemin ülkücü isimlerinden Alparslan Türkeş, CKMP’nin 1967’deki kongresinde ‘başbuğ’ olarak kabul edilmiştir. Ayrıca Türkeş’in ‘Dokuz Işık’ olarak adlandırdığı dokuz temel ilke de yine bu kongrede kabul edilmiştir. (Bora-Can, 2015: 43) Bu iki önemli karar Türkeş’i milliyetçi kesimin önderi ve en büyük söz sahibi 59 haline getirmiştir. Attığı adımlar, aldığı kararlar her bir milliyetçi fert için emir niteliği taşımaktadır. Türkeş Marksizm’den ve kapitalizmden azade yeni bir ‘üçüncü yol’dan bahsetmektedir. Buna göre, Türk milletinin yüceltilmesi, ilerlemesi en temel amaçlardan olmalıdır. Türkiye’nin ilerlemesi için öngörülen Dokuz Işık isimli dokuz prensip ise milliyetçilik, ülkücülük, ilimcilik, ahlakçılık, köycülük, toplumculuk, hürriyetçilik ve şahsiyetçilik, gelişmecilik, teknikçilik olarak belirlenmiştir. (Kuzu, 2015: 309-310) Ülkenin kalkınması amacıyla ortaya konulmuş olan bu prensipler, yalnızca partinin kabul ettiği maddeler olarak kalmamış, aynı zamanda milliyetçi kesimin yaşam tarzına da yön vermiştir. Günümüzde dahi MHP siyaseti, bu temel prensiplere paralel bir çizgide seyretmektedir. Komünizmle mücadelede, sol gruplara karşı yapılan eylemlerde ve buna benzer faaliyetlerde artık devletten sonra en güçlü kesim milliyetçi gençlerdir. Ülkü Ocaklarının ve CKMP’nin üyeleri, adeta devletin yardımcı kuruluşları gibi faaliyet göstermektedir. Aralarında organik bir bağ olmamasına rağmen ocak ve parti, her alanda, özellikle komünizme karşı yapılacak herhangi bir eylemde, koordineli bir şekilde hareket etmektedir. Zamanla CKMP saflarında bölünmeler ve istifalar yaşanmaya başlamıştır. Partide İslami vurguyu savunan Türkeş ve taraftarları ile Türklüğün ön plana çıkarılmasını savunan Atsız ve taraftarları arasında büyük bir anlaşmazlık söz konusudur. Tartışmalar neticesinde partinin 8-9 Şubat 1969 tarihli kurultayında, ismi Milliyetçi Hareket Partisi ve amblemi ise üç hilal olarak kabul edilmiştir. Bu durumda Türkeş ve taraftarlarının önerdiği amblem partiye, Atsız ve taraftarlarının önerdiği bozkurt amblemi ise Ülkü Ocaklarına verilmiştir. (Bahadır, t.y: 256-258) Parti içinde yaşanan bu anlaşmazlık, amblem üzerinde uzlaşmaya varamamak gibi görünse de, tabanda daha büyük bir çatlağa işaret etmektedir. Parti içi gerilim ilerleyen dönemde tırmanarak kutuplaşmalara neden olmuştur. Bu durumda kutuplardan birinin etkinliği artarken, diğeri parti içinde zayıflamaya başlamıştır. Kurultaydaki sonuçlardan anlaşılacağı üzere, partide Türkeş’in ağırlığı 60 hissedilmektedir. Nitekim günümüze kadar gelen MHP geleneği de Türkeş’in desteklediği Türk-İslam sentezi üzerine yeniden inşa edilmiştir. MHP, 1969’dan günümüze kadar Türk milliyetçiliğinin en önemli temsilcisi olarak varlığını sürdürmektedir. Aynı dönemlerde kurulan Ülkü Ocakları ile aynı amaçlar ve ilkeler doğrultusunda hareket eden MHP, ülkücü hareketin örgütlü yapılanmalarından birisidir. Partinin ve Ülkü Ocaklarının en büyük ortak amaçları ise, Türklüğün ve Türk devletinin korunması ve yüceltilmesidir. Hatta ortak amaçları, bu iki yapılanmanın meydana gelmelerindeki temel saiklerdir. Türkiye’de milliyetçilik ve din konusu geniş bir kitle tarafından kabul görmektedir. Bu iki önemli konunun bir arada işlenmesi fikri, MHP taraftarlarının sayısına büyük bir katkıda bulunmuştur. Partinin ilkeleri arasında yer alan bu Türkİslam sentezi girişimi başarılı olmuş, partinin vazgeçilmez fikirleri arasında yerini almıştır. Türk milliyetçiliğiyle birlikte Müslümanlığa yapılan vurgu aynı zamanda, partinin yalnızca Türk milliyetçisi görünümünü de değiştirmiştir. MHP ve Ülkü Ocakları arasında resmi bir bağ olmamakla birlikte, birbirlerinden bağımsız hareket etmemektedirler. Aynı amaçlara hizmet ediyor olmaları, aralarında kuvvetli bir bağ oluşturmuştur. Her ikisi de günümüz Türkiye’sinde hala Türk milliyetçiliği konusunda etkin kurumlardır. 4.2. 1970’li Yıllarda MHP ve Milliyetçilik Türkiye 1970’li yıllara girerken sokak çatışmalarının arttığı, özellikle karşıt görüşlü öğrenciler arasında daha da şiddetlendiği bir döneme de girmiştir. Partiler, örgütler ve çeşitli yapılanmalar arasında giderek derinleşen bir karşıtlık baş göstermiştir. Hem sol görüşten hem de sağ görüşten birçok insan yaralanmış, maddi kayıplar vermiş ve sokaklar güvenliğini yitirmiştir. Milliyetçi kesimde öteden beri var olan komünizm karşıtlığı artarak devam etmektedir. Kutuplaşmalar artmış, sol ve sağ gruplar arasında çatışmalar 61 yaşanmaktadır. Aynı dönemde MHP’nin gücü ve etkinliği artmıştır. (Özdoğan, 2015: 284) 1968’den itibaren Türkiye’de gençlik hareketleri ivme kazanmıştır. Özellikle sol kesimde geniş bir yer bulmuştur. Onların karşısında da ülkücü gençler yer almaktadır. Bu dönemde, solun etkisiz hale getirilmesi amaçlanmaktadır. (Akşin, 2014: 267-269) Toplumun geniş bir kesiminde baş gösteren komünizm karşıtlığı, milliyetçi kesimin lehinedir. Çünkü amaçların halka açıklanması noktasında sıkıntılar yaşanmamaktadır. Ortak duygular ve ortak amaçlar çerçevesinde hareket eden milliyetçi kesim, komünizme karşı geniş bir cephe meydana getirmiştir. 1968’de, gençleri eğitmek için kamplar kurulmuştur. Komünizm karşıtı bu gençler, milliyetçi kesimin sokak gücü görevi görmektedir. 1968 ve sonrasında sokaklarda hem sağ hem de sol kesimden birçok gencin silahlı çatışmalarda öldüğü veya yaralandığı göz önüne alınırsa, şiddetin boyutlarının giderek arttığı görülmektedir. Komünizm karşıtlığı, katı milliyetçi görüş, devleti sağ kesimle özdeşleştirme veya sola bırakmak istememek gibi düşüncelerin neticesinde 1970’li yıllar sokaklarda milliyetçi gençlerin en aktif olduğu dönem olmuştur. MHP 1974’e kadar seçimlerde başarılı bir grafiğe sahip değildir. Kıbrıs harekâtının etkisiyle Türk milliyetçiliği yeniden ivme kazanmış, MHP için hareket alanı açmıştır. İzledikleri politika ise, sokak hareketlerine yoğunlaştıklarını göstermektedir. (Bora-Can, 2015: 47) MHP, 1970’li yılların karmaşık Türkiye’sinde yükselen milliyetçiliğin ve bunun saflarını genişletmek için bir fırsat olduğunun bilincindedir. Burada kullanılan en etkili veri ise, komünizm karşıtlığıdır. 1970’li yıllar MHP’de bazı değişimlere de sahne olmuş; İslam, MHP ideolojisi içinde kendine bir yer bulmuştur. Bu bağlamda parti, tamamıyla olmasa da, değişime uğramıştır. Duruma tepki gösteren bazı partililerin ise, parti ile bağları koparılmıştır. (Arıkan, 2008: 49) 62 Bu gelişmelerden çıkarılacak sonuçlardan birisi, partideki Alparslan Türkeş hâkimiyetidir. MHP, 1970’lerden itibaren Türk-İslam sentezi adı verilen bir yapıya sahiptir denilebilir. Partideki bu değişim, hem Türkçü hem de İslamcı kesimleri kapsayacak şekilde geniş bir kitleye hitap etme fırsatını da beraberinde getirmiştir. Türk-İslam ülkücüsü olmak, devlete ve millete sadakatle bağlılığı, onların korunması ve geliştirilmesi için çalışmayı gerektirmektedir. Aynı zamanda İslam’ın güzelliklerinin bilincinde olmak ve onları içselleştirebilmektir. Bir Türk-İslam ülkücüsü, hem dininin ve hem de milletinin yüksek değerlerine sahiptir. (Arvasi, 1982: 237) Türk-İslam ülküsü kavramında İslam’ın ve Türklüğün yüceliğini bilmek, onlar için çalışmak esastır. Her ikisini de karakterinde taşımak, özümsemek gerekmektedir. Bu ülkü, bireyde ve toplumda din ve millet sentezinin yerleşmesine neden olmaktadır. Türkçülüğün yaşatılması ve komünizm karşıtlığı MHP gibi bir milliyetçi parti için varlık amacı niteliği taşımaktadır. Bu amaçlar doğrultusunda, katı bir milliyetçi görüş ve sert bir üslup ortaya çıkmıştır. Özellikle 1970’li yılların sonlarında tırmanan siyasal gerginlikte bu tutumun da payı vardır. 4.2.1. 12 Mart Muhtırası 1970’li yılların başlarında sokaklarda gerilim artmıştır. Bu durum bazı kesimler tarafından cumhuriyet rejiminin tehlikede olduğu şeklinde yorumlanmıştır. Dönemin askeri unsurları da olaylar karşısında tepkilerini göstermiş ve hükümeti etkin bir politika yapmaya davet etmiştir. Soygunlar, sokak çatışmaları, sağ ve sol gruplar arasında bir gerilim mevcuttur. Süleyman Demirel önderliğindeki AP, ülke genelindeki olayların önüne geçememektedir. Bu durum karşısında ordu, 12 Mart 1971’de bir muhtıra, 26 Nisan’da da Nihat Erim hükümeti tam on bir ilde sıkıyönetim ilan etmiştir. (Üskül, 1997: 191-192) 63 Sıkıyönetime rağmen olaylar son bulmamıştır. 1970’lerde yaşanan çatışmalarda, örgütlenen ve hızla büyüyen Ülkü Ocakları dikkat çekmektedir. Sokaklardaki çatışmalarda sol grupların karşısında bulunan sağ gruplar büyük oranda Ülkü Ocaklarındandır. Ocak üyeleri, milliyetçi kesimin sokak gücü görevi görmektedir. Sosyalizm, Türkiye’de 1960’larda ortaya çıkmış ve 1970’li yıllarda gelişmeye devam etmiştir. Bu dönemde, 12 Mart öncesinde, soldan gelecek Kemalist bir darbeden bahsedilmektedir. Fakat muhtıradan sonra bunun doğru bir tahmin olmadığını anlaşılmıştır. (Laçiner, 2013: 335-336) Muhtıra, MHP’yi birçok açıdan etkilemiştir. MHP, hem muhtıraya hem de sol görüşlülerin ordudan tasfiye edilmesine karşı olumlu tavır almıştır. Bunun yanı sıra ideolojik anlamda partide bir karmaşa baş göstermiştir. 8 Mayıs 1971’deki kongrede Türkeş, milliyetçi-toplumcu bir görüşün benimsendiğini belirtmiş fakat çok geçmeden görüş terk edilmiştir. Hitler’in nasyonal sosyalizmi ile benzerlik gösterdiği gerekçesiyle de eleştirilmiştir. Ayrıca bu dönemde birçok dernek gibi Ülkü Ocakları da kapatılmıştır. (Bahadır, t.y: 264-265) MHP devletin ve hükümetin yanında olduğunu beyan etmiştir. Türk milliyetçiliğinin temsilcisi MHP, devlet ile karşı karşıya gelmemiştir. Muhtıradan sonraki 1973 seçimlerinde MHP’nin oyları ve milletvekili sayısı artış göstermiştir. Fakat mecliste bir grup oluşturulamamıştır. CHP ve Milli Selamet Partisi (MSP) arasında bir koalisyon kurulmuştur. MHP bu duruma tepki göstermiş ve ülkeyi solun idare ettiğini belirtmiştir. Bu tepkiler sonucunda MHP’ye katılımlar gerçekleşmiştir. (Kuzu, 2015: 94-95) 12 Mart sonrasında bazı dernekler kapatılmıştır. Bunlar arasında sağ kesimden dernekler de mevcuttur. Fakat bunlar doğrudan ülkücülere yönelik bir baskı hareketi değildir. Muhtıra genellikle sol kesime baskı uygulamış, ülkücülere ise solculara nazaran dokunmamıştır. (Akpınar, 2016: 85) Bu dönem MHP’liler için fazla sıkıntılı geçmemiştir. Aynı zamanda dönemin şartları da MHP’ye aradığı imkânları sunmamıştır. Yine de MHP’den 64 destek gelmiştir. Muhtıradan sonra ise, ülke siyasetinde milliyetçilik yükselişe geçmiştir. (Tuşalp, 2001: 230-231) MHP’ye istediği ortamı sunmayan 12 Mart muhtırası, hem siyasal arenada hem de sokaklarda milliyetçiliği tırmandırmıştır. Bu durum daha aktif bir milliyetçi hareket için büyük bir fırsattır. Nitekim MHP, bu dönemden sonra ülke siyasetinde giderek artan bir öneme sahip olmuştur. Muhtıra, ülkedeki karmaşayı sonlandırmayı ve devlet otoritesini amaçlamış, fakat başarılı olamamıştır. Ne siyasi partilerde, ne de halkta bir durulma olmamıştır. Aksine, bu dönemden sonra koalisyonlar, fraksiyonlar ortaya çıkmış, sokak çatışmaları artarak devam etmiştir. Dernekler kapatılmış, anayasada yapılan değişikliklerle insanların temel hak ve özgürlükleri kısıtlanmış, gözaltılar ve tutuklamalar artmıştır. Ayrıca 12 Mart rejimi, bu baskıyı daha çok sol kesime yöneltmiştir. Sonunda toplumda kutuplaşmalar ivme kazanmıştır. 4.2.2. Milliyetçi Cephe Hükümetleri 12 Mart muhtırasından sonra, ülke siyasetinde bir istikrar sorunu yaşanmıştır. Bu tarihten sonra 1970’li yıllar boyunca kısa süreli hükümetler, azınlık hükümetleri veya koalisyon hükümetleri kurulmuştur. Kimi zaman birbirinden çok farklı siyasal partilerin bir araya geldiği görülmüştür. 1973 yılında yapılan seçimlerde CHP-MSP koalisyonu kurulmuş, 9 ay sonra da son bulmuştur. Bu hükümetten sonra görev Sadi Irmak’a verilmiştir. Güvenoyu alamayan Irmak, görevine devam etmiştir. (Tekin, 2011: 256) Ortada Irmak hükümeti karşısına çıkabilecek başka bir hükümet olmadığı için güvenoyu alamadığı halde görevde kalmıştır. Seçimlerde tek başına iktidar olabilmek için yeterli sayıya ulaşamayan partiler, koalisyonlar oluşturmak durumunda kalmışlardır. Bu dönemin koalisyon hükümetleri arasında yer alan milliyetçi cephe hükümetleri de Türk siyasal hayatında önemli bir yere sahiptir. 65 31 Mart 1975’te 1. Milliyetçi Cephe (MC) hükümeti kurulmuştur. AP, MHP, Milli Selamet Partisi (MSP) ve Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) ile oluşan hükümet, Haziran 1977’ye kadar görevde kalmıştır. Bu dönemde Türkeş Başbakan Yardımcılığı görevindedir, MHP’nin de üç milletvekili bulunmaktadır. Bu MHP’nin ilk iktidar tecrübesidir. 22 Temmuz 1977’de AP, MHP ve MSP’den oluşan 2. MC hükümeti kurulmuştur. Yine Demirel Başbakan, Türkeş ise yine devlet bakanı ve başbakan yardımcısıdır. MHP’nin bu sefer 16 milletvekili bulunurken, 5 bakanlık elde etmiştir. (Akpınar, 2016: 123-132) Süreç içinde MHP’nin oyları artmış ve sokaktaki etkin pozisyonu meclise de taşınmıştır. Sokak hareketlerine ise hala önem vermektedir. Artan oylar ve sokaktaki gücü giderek daha geniş bir kitleye sahip olduğunu göstermektedir. 1979’un Ekim ayında bir ara seçim yapılmış ve hükümeti Demirel kurmuştur. Kurulan bu yeni azınlık hükümeti, AP dışındaki sağ partilerden de destek görmüştür. Diğer sağ partilerin hükümetin içinde yer almamalarına rağmen desteklemiş olmaları dolayısıyla bu oluşuma Örtülü veya 3. MC de denilmektedir. (Akşin, 2014: 272) Kuruluşundan itibaren MHP’nin değişmeyen komünizm karşıtlığı, 1970’li yılların gergin ortamında daha da büyümüştür. MHP, daha fazla destek için gerekli stratejileri uygulamış ve başarılı olmuştur. Devletin yanında bulunan, onları destekleyen, fikirlerini benimseyen bir anlayışa sahiptir. Gerek mecliste, gerekse sokaklarda milliyetçiliğin temsilcisi görevi görmektedir. Milliyetçi cephe hükümetleri ülke genelindeki gerilimi azaltamamış, huzursuzlukları sonlandıramamıştır. 1970’li yıllarda kurulan diğer hükümetler gibi onlar da istedikleri sonucu elde edememiştir. Fakat Türk siyasi tarihindeki koalisyon hükümetleri arasında farklı bir yer edinmiştir. 4.3. 1980 Darbesi ve Sonrasında Milliyetçi Hareket 66 12 Eylül’e yaklaşırken sokaklarda tansiyon artmıştır. Hem soldan hem de sağdan birçok insan faili meçhul cinayetlere kurban gitmiştir. Üniversiteler savaş alanına dönmüş, karşıt görüşlülerin yan yana dahi gelemediği adeta kuşatılmış bölgeler meydana gelmiştir. Bunların yanı sıra hayat pahalılığı, bazı temel gıdalara ve malzemelere ulaşılamaması gibi olumsuz faktörler de zaten gergin olan ülkeyi daha da zor duruma sokmaktadır. Ülkenin durumu karşısında 26 Aralık 1978’de bir sıkıyönetim ilan edilmiş ve 12 Eylül 1980’e kadar devam etmiştir. Sıkıyönetim bu defa on üç ili kapsamaktadır. Bu tarihlerde Ecevit ve Demirel hükümetleri kurulmuş ve her iki lider de sıkıyönetimi beş defa uzatmıştır. (Üskül, 1997: 276-299) Sıkıyönetimin en temel motivasyonu terördür. Ülke genelinde hâkim olan şiddet olayları nedeniyle ilan edilmiştir. Fakat ne sıkıyönetim ne de diğer önlemler tırmanan şiddete çözüm getirememiştir. Her geçen gün artan gerilim ve ekonomik sıkıntılar halkın huzursuzluğunu da artırmaktadır. 12 Eylül 1980’de Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) bir askeri darbe yaparak yönetime el koymuştur. Kenan Evren liderliğindeki TSK, tüm yurtta sıkıyönetim ilan etmiştir. Tüm siyasi partiler kapatılmış, yeni yasalar çıkarılmıştır. (Akşin, 2014: 275) Anayasanın, meclisin ve partilerin feshedildiği bir döneme girilmiş, ülke ordu tarafından yönetilmeye başlanmıştır. 1970’li yıllar boyunca, özellikle sonlarında, şiddet arttıkça MHP saflarından sıkıyönetim veya var olan sıkıyönetimin genişletilmesi talebi gelmektedir. 1980’deki darbe ile ülke genelinde sıkıyönetim ilan edilmiş fakat bundan herkes gibi MHP’liler de etkilenmiştir. 12 Mart’ın aksine 12 Eylül ağırlıklı olarak sola değil sağa da baskı yapmıştır. Her iki kesimden birçok insan gözaltına alınmış, tutuklanmış, cezaevlerinde nahoş muamelelere maruz kalmış ve idam edilmiştir. 29 Nisan 1981 tarihine gelindiğinde MHP ile ilgili bir iddianame hazırlanarak dava açılmıştır. Davada ülkücü kuruluşlardan bazı isimler yargılanmıştır. Bu isimlere bakıldığında liderler veya ülkücü kuruluşlar içinde ön safta yer alanlar oldukları görülmektedir. (Akpınar, 2016: 153) 67 Davada yargılanan isimlerden Alparslan Türkeş’in idamı istenmektedir. Fakat idamı istenen yalnızca Türkeş değildir. Muhsin Yazıcıoğlu, Sadi Somuncuoğlu, Namık Kemal Zeybek, Taha Akyol ve Celal Adan da bunlardan bazılarıdır. (Kuzu, 2015: 131) Ülkücü kuruluşlar halkı silahlandırarak çatışmalara neden olmak ve benzeri eylemler nedeniyle yargılanmıştır. Ülkücüler attıkları adımların devlet için yerine getirilen görevler olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle devlet nezdinde suçlu bulunmak, kabul edemedikleri bir durumdur. Tarihe MHP ve Ülkücü Kuruluşlar davası olarak geçen dava, 7 Nisan 1987’ye kadar devam etmiştir. Davada yargılanan 5 sanığa idam cezası verilmiş, onlarca sanığa hapis cezası ve 9 sanığa ömür boyu hapis cezası verilmiş, bazı sanıklar beraat etmiştir. Hapis cezası alanlar arasındaki Türkeş ise, 11 yıl 1 ay 10 güne mahkûm edilmiştir. (Bahadır, t.y: 266) Altı yıla yakın bir süre devam eden davada verilen cezalar milliyetçi kesimde büyük bir şaşkınlığa neden olmuştur. Davanın açılması ve ülkücülerin yargılanması dahi kabul edilmezken, bu kadar ağır kayıplar verilmesi ülkücüler tarafından üzüntü ve öfkeyle karşılanmıştır. Sonuçta 12 Eylül ve ülkücülere açılan bu dava onlar için sancılı bir dönemi işaret etmektedir. Toplam 391 sanığın yargılandığı davada Türkeş, hapis cezası alan tek MHP’li yöneticidir. Partinin genel idare kurulu üyeleri beraat etmiştir. Türkeş 11 yıldan fazla bu sürenin tamamında cezaevinde bulunmamış, 4 yıl 5 ay 28 gün sonra 9 Nisan 1985’te tahliye edilmiştir. (Satılmış-Turhan, 2002: 423) Dava ülkücü kesimde büyük bir hayal kırıklığına neden olmuştur. Devletin yanında bulunmayı kendilerine şiar edinen ülkücüleri, solcularla aynı muameleye maruz kalmaları üzmüştür. Bazı ülkücülerin idam edilmesiyle de yaşadıkları sarsıntı büyümüştür. Bunun yanı sıra askerler içerisinde MHP ile solcuların aynı olmadığını, farkın gözetilmesi gerektiğini düşünenler de mevcuttur. (Bora-Can, 2015: 82) 12 Eylül’ün milliyetçi kesim üzerindeki etkisi derin ve sarsıcı olmuştur. Devlet için mücadele verdiğini, devletin yanında olduğunu belirten ülkücüler, 68 darbeden en az sol kesim kadar yara almıştır. Fakat daha önemlisi devlet için var olduğunu söyleyen bu insanların devletten gördükleri muamele karşısında kendi içlerinde bir sorgulama başlamıştır. Bu durum MHP için kapatılmak, cezaevine girmek ya da diğer kısıtlamalardan çok daha büyük bir kayıptır. Nitekim devlet içindeki yerini sorgulayan ülkücülerden bazıları, ilerleyen yıllarda aynı kimlikle mücadele etmeyecektir. Bu arada askeri yönetim yeni bir anayasa tasarısı hazırlamıştır. 1961 Anayasası’ndan çok farklı olan bu yeni anayasa, birçok değişikliği de beraberinde getirmiştir. 1982 Anayasası geniş kapsamlı bir metin olarak karşımıza çıkmaktadır. Yeni kurumlar oluşturan anayasa, öncekinin aksine daha sert ve kısıtlayıcıdır. 1982 Anayasası ile birlikte Cumhurbaşkanına yeni yetkiler verilecek ve yürütme daha kuvvetli bir hale gelecektir. Dinin, eğitim alanında kendine bir yer edinmesi sağlanacaktır. Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) kurularak, kamu üniversiteleri üzerinde bir yönetim mekanizması meydana getirilecektir. 7 Kasım‘da oylama yapılmış ve halktan % 91 oy alan bu anayasa tasarısı kabul edilmiştir. Ayrıca bu tasarı aleyhinde eylemde bulunmak oylama öncesinde yasaklanmıştır. (Akşin, 2014: 276-278). 1982’de yeni bir anayasa yapılmış ve ülkede birçok şey değişmeye başlamıştır. Temel hak ve özgürlükleri kısıtlayan, kolluk güçlerinin yetkisini artıran bu anayasa ile daha katı bir yönetim süreci başlamıştır. Cumhurbaşkanlığını Kenan Evren’in üstlendiği süreç, beraberinde getirdiği kısıtlamalar ve yasaklarla birlikte zorlu bir dönem olmuştur. Bu yasaklara vatanın bütünlüğü, halkın huzurunun tesis edilmesi ve korunması, asayişin sağlanması gibi amaçlar gerekçe gösterilmektedir. 24 Nisan 1983 tarihinde 12 Eylül ile gelen yasaklardan olan siyasal etkinlik yasağı kaldırılmıştır. Buna göre yeniden parti kurulmasına izin verilmiştir. Fakat bu tarihten sonra kurulan bazı partiler de kapatılmıştır. Yeni bir uygulama ile bir partinin mecliste yer alabilmesi için seçimlere % 10 barajı getirilmiştir. (Akşin, 2014: 280) 69 Bir taraftan yasaklar kaldırılırken diğer taraftan yeni yasaklar getirilmektedir. Partilerin kurulabilmesine izin verilmiş, bir kısmı çeşitli nedenlerle kapatılmıştır. Kurulan partiler seçimlere girebilecek fakat oyların %10 ve üzerinde bir kısmını alamayanlar meclise giremeyecektir. Parti kurulmasının önündeki engel kalkınca 7 Temmuz 1983 tarihinde Muhafazakâr Parti (MP) kurulmuştur. Ülkücülerin yeni partisi MP’nin başında Mehmet Pamak yer almaktadır. Fakat Pamak dâhil 25 kurucusu veto edilince partinin başına Ahmet Özsoy geçmiştir. Yeni isimler gönderilmiş, 19 üye veto edilmiştir. Ayrıca 34 ilde teşkilatlanması gereken MP, bu şartı yerine getirememiştir. Sonuçta bu sebeplerden dolayı 6 Kasım 1983 tarihinde yapılan seçimlere girememiştir. (Tekin, 2011: 291) MP, MHP’nin devamı niteliğinde bir parti olarak kurulmuştur. Konjonktürün gerekleri dolayısıyla açıkça ifade edilemese de kabul görmüştür. Fakat birçok MHP’li başka partilerde yer almış ya da MP ile bağ kurmamıştır. Bu durum üzerinde ideolojik belirsizlik, sorgulamalar ve parti içinde yaşanan tartışmalar gibi nedenler etkili olmuştur. (Bora-Can, 2015: 177) 12 Eylül ile birlikte MHP kan kaybetmeye başlamıştır. Eski ülkücülerin dahi MHP çizgisindeki bir partiye dâhil olmamaları bu durumu kanıtlar niteliktedir. Askeri cuntanın solcularla MHP’lileri aynı kefeye koyması, MP’nin kendisine sağlam bir ideolojik temel oluşturamamış olması ve özeleştiriler neticesinde yaşanan kimlik bunalımları ülkücü kesimin MP saflarında yer almasına engel teşkil etmektedir. 29-30 Kasım 1985’te MP kongresi düzenlenmiştir. Kongrede Ali Koç genel başkan olarak seçilmiştir. MP’nin MHP tabanına hitap edebilmesi, ülkücü kesimle daha yakın ilişkiler kurabilmesi için partinin isminde değişikliğe gidilmesi hususunda bir önerge verilmiştir. Bu doğrultuda MHP’ye yakın bir isim olarak Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP) partinin yeni ismi olarak kabul edilmiştir. (Akpınar, 2016: 176) 70 Bununla birlikte partinin amblemi de değiştirilmiştir. MP’nin amblemi Türkiye üzerinde yükselen bir çınardır. MÇP adını alan partinin yeni amblemi ise, 9 yıldız ve 1 hilalden oluşmaktadır. (Kuzu, 2015: 195) Kongre ile ülkücüler siyaset sahnesine gerçek anlamda yeniden dönmüştür. Partinin adının MHP’ye benzemesi, amblemdeki 9 yıldızın 9 ışığa vurgu yapması gibi gelişmeler MHP’nin yeniden meydana gelebilmesi adına atılmış adımlardır. Fakat yine de diğer partilerde yer alan, cezaevinde bulunan ve MHP tabanından kopan insanlar azımsanmayacak kadar fazladır. Bu da eskisi kadar güçlü olabilme ihtimalini azaltmaktadır. 1986’da on ilde bir ara seçim yapılmıştır. MÇP bu seçimde oyların yalnızca % 2.2’sini alabilmiştir. MHP çizgisindeki MÇP için önemli bir eşik olan bu seçim başarılı bir şekilde geçilememiştir. Dahası, düşük oy oranı partide öteden beri var olan sorunları büyütmüştür. (Bora-Can, 2015: 186) Partinin MHP’lileri bünyesinde toplamak için kongrede bulunduğu girişimlerden olumlu sonuç alınamamıştır. İlk etapta seçimlerde alınan sonuçlar bunu göstermektedir. Bundan sonra MÇP, halkın nezdinde MHP’nin devamı olarak kabul görebilmek için çalışmalarını yoğunlaştırmak durumundadır. 1987’ye gelindiğinde MÇP’de iki olağanüstü kongre gerçekleşmiştir. Parti Genel Başkanı Ali Koç istifa edince, 19 Nisan 1987’de bir olağanüstü kongre düzenlenmiştir. Kongrede Abdülkerim Doğru Genel Başkan, Devlet Bahçeli Genel Sekreter, Tuğrul Türkeş’in de aralarında bulunduğu birkaç isim ise Genel Başkan yardımcısı seçilmişlerdir. (Bahadır, t.y: 274) 6 Eylül 1987 tarihinde bir referandum yapılmış ve siyasilere getirilen siyaset yapma yasağı oylanmıştır. Referandumdan % 51 gibi kritik bir oranla yasağın kalkması yönünde sonuç alınmıştır. Türkeş’in yasağı da kalktığı için 20 Eylül 1987 tarihinde MÇP’ye üye, 4 Ekim 1987 tarihinde gerçekleşen bir olağanüstü kongre ile de genel başkan olmuştur. Partinin 29 Kasım 1987’deki genel seçimlerde oy oranı % 2.91’de kalmıştır. 29 Mart 1989’daki yerel seçimlerde ise, parti il genel meclisi % 4.2’lik bir oya sahiptir. (Tekin, 2011: 295-296) 71 Bir yandan oylar artış gösterirken bir yandan da MÇP’ye katılımlar devam etmektedir. Bunda Türkeş’in partinin başına geçmesi de etkili olmuştur denilebilir. Bunun yanı sıra Türkeş’in tekrar lider olmasına sıcak bakmayan, sayıları azımsanmayacak bir grup da mevcuttur. Ayrıca darbe sonrası birçok MHP’li Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi (ANAP) ve Doğru Yol Partisi (DYP) saflarında yer almıştır. Bu arada yükselen İslamlaşma hareketinden MÇP de payını almış, parti içinde milliyetçilerin yanı sıra İslamcı bir grup ortaya çıkmıştır. İslamlaşma, 1980’li yıllarda ülkücü kesimin söyleminde ve ideolojisinde meydana gelen değişimin nedenleri arasında yer almaktadır. 1980’lere kadar ülkücü camiada söylem olarak yer alan İslamlaşma, 12 Eylül’den kısa bir süre önce etkisini artırmaya başlamıştır. Ayrıca, 1980’lerde İslam dünyasında yaşanan hareketlilik Türkiye’yi de etkilemiştir. (Bora-Can, 2015: 197) İslamlaşma, başından beri ülkücüler arasında kabul görmüş bir olgudur. Ancak partinin bir söylemi haline getirmek veya partiye yön verecek kadar ön planda tutmak anlamına gelmemektedir. 1970’li yılların sonlarına doğru İslamcı sesler yükselmeye başlamış ve partide de etkisini göstermiştir. 1980’lere gelindiğinde ise, daha belirgin bir şekilde İslamcı bir söylem benimsenmiştir. Bunda darbenin ve onun İslamcı politikasının da etkisi yadsınamayacak ölçüdedir. Zira 12 Eylül ile birlikte İslam, adeta bir devlet politikası haline gelmiştir demek yanlış olmayacaktır. 1988’de partiye yeni bir program hazırlanmış ve yayımlanmıştır. Programın, MHP programı ile aralarında büyük farklar mevcuttur. MÇP’nin yeni programı daha ılımlı bir dille meydana getirilmiştir. İnsan hakları, meşruiyet ve hukukun üstünlüğü gibi kavramların üzerinde durulmuştur. Bahçeli, ülkücüler üzerindeki sert ve uzlaşmaz görüntünün değişmesi ve kentli, eğitimli kesime de yakın olabilmesi adına parti içinde bazı değişiklikler yapılmasını gerekli görmektedir. Bunun yanı sıra, dokuz ışık doktrinine de parti programında yer verilmiştir. Bu durum parti içindeki ümmetçi kesimin karşısında milliyetçi kesim lehine bir gelişmedir. (Arıkan, 2008: 21-23) 1980’ler boyunca yaşananlar ülkücü kesimin yeni partisinin söylemi üzerinde etkili olmuştur. İslamcılığın yükselişe geçtiği bu yıllarda, MÇP içinde de 72 İslamcı bir grup meydana gelmiştir. Parti içindeki milliyetçi unsurlarla aralarında bir rekabet, dahası bir çekişme mevcuttur. İlerleyen yıllarda daha da derinleşecek olan rekabet, ayrışmalara hatta kopmalara neden olacaktır. 4.4. 1990’lı Yıllarda Milliyetçi Hareket 1980’lerin hareketli ortamından 1990’lara girerken önceki on yıla nazaran sakin bir ortam mevcuttur. Fakat partilerin kendi içlerindeki sorunlar, demokrasi alanında yaşanan sıkıntılar halkın yaşamında önemli bir yer işgal etmektedir. Zira tepede atılan her adım halkın geleceğini tayin etmektedir. Ayrıca ülke yönetimindeki isimlerde değişiklikler meydana gelmiştir. 1989’da Cumhurbaşkanlığına Turgut Özal, Başbakanlığa ise Yıldırım Akbulut getirilmiştir. 20 Ekim 1991 tarihinde bir seçim yapılmıştır. Demirel liderliğindeki DYP oyların % 27’sini, ANAP % 24’ünü, Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) % 21’ini almıştır. Seçimden çıkan hükümet ise DYP ve SHP’nin koalisyon hükümetidir. Bu sonuç sol ve sağ kesimin bir arada bulunması dolayısıyla ülkede bir barışma olarak karşılanmıştır. (Akşin, 2014: 291) Koalisyondaki partilerin yapıları ve ideolojileri göz önüne alındığında birlik kurma ihtimalleri düşüktür. Fakat bu düşük ihtimalin gerçekleşmesi halk tarafından olumlu karşılanmıştır. Karşıt görüşlü iki partinin yan yana durması, çalkantılı geçen yılların ardından durgun bir döneme girmek olarak değerlendirilmiştir. Çünkü insanlar 1970’li yıllarda şiddet olaylarıyla, 1980’li yıllarda da darbenin yasak ve baskılarıyla yaşamak zorunda kalmıştır. MÇP seçime Refah Partisi (RP) ve Islahatçı Demokrasi Partisi (IDP) ile birlikte katılmış ve meclise girmeye hak kazanmıştır. Seçimden sonra kurulan koalisyon hükümeti Türkeş tarafından desteklenmiştir. Türkeş’in bu tavrı, milliyetçi kesimde ve medyada da ses getirmiştir. (Arıkan, 2008: 25) Seçimde MÇP-RP-IDP’den oluşan ittifak % 16.9 oy almış ve MÇP, ittifak içinde, 19 milletvekilliği kazanmıştır. Daha sonra ittifaktan ayrılan bu 19 kişilik grup 73 artık bağımsızdır. Demokratik Hareket Partisi (DHP) adında yeni bir parti kurmuşlar ve 29 Aralık 1991’deki MÇP kongresinde onlarla birleşerek yeniden partilerine dönmüşlerdir. Türkeş ise, genel başkanlığa getirilmiştir. (Tekin, 2011: 297) İttifakı oluşturan partiler, milliyetçi ve muhafazakâr bir blok görüntüsü içindedir. Milliyetçilik ve 12 Eylül sonrasında daha da yükselen İslamlaşma sürecinde bu ittifak birçok kesime hitap etmektedir. Hal böyleyken, yine de üç partinin toplamda % 16.9 oranında oy alması ise, sekiz yıldır iktidarda olan ANAP ve Demirel liderliğindeki DYP gibi güçlü partilerin de bu çizgiye yakın olmasından kaynaklanmaktadır. 1991’de il kongreleri sırasında partideki ayrışma net bir şekilde görülmüştür. Kongrelerde kimi zaman fiziksel şiddete dönüşen tepkiler ortaya çıkmıştır. Ayrışmanın bir kanadında Türkeş ve taraftarları, diğerinde Türk-İslam ülkücüleri yer almaktadır. Türk-İslam ülkücüleri arasında ise Muhsin Yazıcıoğlu, Muharrem Şemsek, Esat Bütün ve Ökkeş Şendiller gibi isimler bulunmaktadır. (Bora-Can, 2011: 29-31) Türkeş’in DYP-SHP koalisyonuna verdiği desteği olumlu bulanların yanı sıra, karşı çıkanlar da bulunmaktadır. Bu durum hem milliyetçi kesimde hem de partide sorun teşkil etmektedir. Bir grup partinin geleceği açısından olumlu tavır takınmanın yerinde olduğu düşüncesini savunurken, diğerleri bu tutumun partinin ilkeleriyle bağdaşmadığını düşünmektedir. Bu tartışma ile birlikte parti içinde var olan gerilim tırmanmış, bunalım derinleşmiş, ciddi kutuplaşmalar meydana gelmiştir. 4.4.1. Ülkücü Harekette Ayrılma: Büyük Birlik Partisi Ülkücüler arasında ve MÇP’de bazı sorunlar yaşanmaktadır. Fikir ayrılıklarının baş gösterdiği camiada, Türkeş’in DYP-SHP koalisyonuna verdiği destek gerilimi tırmandırmıştır. SHP’nin içinde yer aldığı bir hükümeti desteklemek stratejik bir harekettir. Fakat bazı ülkücüler bu durumu kabullenmemiştir. Giderek derinleşen ayrışma, parti içinde büyük bir bölünmeye neden olmuştur. 74 Türkeş, eski sert üsluptan uzaklaşarak siyaset yapma taraftarıdır. Yazıcıoğlu ise, MHP çizgisinin devam etmesi yönünde fikir beyan etmektedir. Yazıcıoğlu bazı yayın organları tarafından Türkeş’in halefi olarak değerlendirilmiştir. Fakat partide belirgin bir ayrılık söz konusudur. (Akpınar, 2016: 180) Bizim Dergâh adında bir dergi yayımlanmaktadır ve İslamcı bir söyleme sahiptir. Dergi temsilcilikler de açmaya başlamıştır. MÇP, partiden yükselen muhalif seslere karşı harekete geçmiş ve Bizim Dergâh da bundan etkilenmiştir. Parti merkezinin taraftarları ile Türk-İslam ülkücüleri taraftarları bazen karşı karşıya gelmektedir. 2 Temmuz 1992’de bazı ülkücülerin dergiyi basması ise, ayrılığın geldiği noktayı göstermektedir. Birkaç gün sonra, 7 Temmuz’da, Muhsin Yazıcıoğlu, bazı milletvekilleri ve bazı yöneticiler partiden istifa etmiştir. Böylece ülkücü harekette ilk defa ideolojik bir kopma yaşanmıştır. (Bora-Can, 2011: 41-44) Ülkücü camiadaki kopmanın çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Türkeş’in koalisyona verdiği destek, ilkelerden ödün vermiş olmak, menfaat uğruna saf tutulduğu kanısı bir yana aslında bu bir tür hesaplaşmadır. Parti içindeki tek ve değişmez lidere karşı bir direniştir. Ülkücü hareketin başından bu yana parti içi çekişmeler, camiada anlaşmazlıklar bulunmaktadır. 1990’lı yılların başında da anlaşmazlıklar yaşanmış fakat tarafların birbirlerine karşı sert tavrı ve son olarak Bizim Dergâh dergisinin basılması ile geri dönüşü olmayan bir yola girilmiştir. Parti içi anlaşmazlıklar hiçbir zaman Yazıcıoğlu ve arkadaşları örneğinde olduğu gibi ciddi ve kesin bir şekilde sonuçlanmamıştır. Bu bakımdan istifa edenler, otoriteye karşı gelerek ülkücü hareket tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. Yazıcıoğlu ve arkadaşları, yeni bir parti çatısı altında toplanma yönünde karar almışlardır. Bu doğrultuda 6 Aralık 1992 tarihinde Siyasi Karar Kurultayı düzenlenmiştir. Kurulacak partinin ismi Büyük Birlik Partisi (BBP), amblemi ise hilal içinde gül olarak belirlenmiştir. Yazıcıoğlu Birliğe Doğru adlı toplantılar yapmış ve partinin ismi belirlenirken bu isimden yararlanılmıştır. (Akpınar, 2016: 195) BBP 99 kurucu üyeyle 29 Ocak 1993 tarihinde kurulmuştur. Yazıcıoğlu, 13 Temmuz 1993 tarihinde gerçekleştirilen kongre ile parti genel başkanlığına 75 getirilmiştir. BBP 1994’te yapılan yerel seçimlere katılmaya hak kazanmış ve toplam 14 belediye başkanlığı almıştır. 1995’teki genel seçimlere ANAP ile birlikte katılan BBP, 7 milletvekilliği kazanmış ve seçimden sonra ANAP’tan ayrılmıştır. (Arıkan, 2008: 55) Ülkücü hareket içinden çıkan BBP, savunduğu değerlere dayalı bir parti olarak meydana gelmiştir. İslam’ın partide hâkim unsur olduğu görülmektedir. Öyle ki, parti ambleminde dahi İslam’da önemli bir yere sahip olan gül figürü kullanılmıştır. Kuruluşunun akabinde hızlı bir şekilde teşkilatlanmaya giderek seçimlere katılan partinin, bazı kazanımları da olmuştur. 1 Ekim 1992 tarihinde Nizam-ı Âlem Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı (Alperen Ocakları) kurulmuştur. BBP ile yakınlığı bulunan Ocak, bir gençlik kuruluşudur. Bir yıl içerisinde yurt genelinde birçok temsilcilik açan ocağın, Alperen Dergisi adında bir yayın organı da bulunmaktadır. Dergi kimi zaman davalar ve cezalar nedeniyle yayın hayatına ara vermiştir. Yurt içindeki terör olaylarına ve yurt dışındaki Müslümanların sıkıntılarına eğilen Ocak, İslami ve milli bir duruş sergilemektedir. (Bahadır, t.y: 290-292) Ülkücülük, BBP’liler tarafından benimsenen bir özelliktir. Fakat Nizam-ı Âlem Ocakları’nın ülkücülük tanımında İslam ön planda yer almakta ve MHP geleneğindeki tanımla aynı anlamı taşımamaktadır. BBP İslam’ı temel almış ve milliyetçilikten ziyade İslamcı bir nitelik kazanmıştır. (Arıkan, 2008: 67-69) BBP, milliyetçiler ve İslamcılar arasında bir orta yol görünümündedir. Hem milliyetçi hem İslamcı söylemiyle ortaya çıkan parti, 12 Eylül sonrasında yükselen İslamlaşma sürecinde önemli bir yere sahiptir. Bu bakımdan partinin İslamcı yönünün daha baskın olduğu bilinmektedir. MHP geleneğindeki milliyetçilik ve Türk-İslam tanımından farklı bir konumda yer almaktadır. BBP’den kısa bir süre sonra Nizam-ı Âlem Ocakları kurulmuş ve partinin destekçisi olmuştur. BBP ile Ocak, ayrı yapılanmalar olsalar da MHP ve Ülkü Ocakları gibi yollarına birlikte devam etmektedirler. BBP’nin kuruluşuyla milliyetçi kesim bölünmüştür. Fakat farklı bir milliyetçi parti olarak değil, ağırlıklı olarak İslamcı bir parti nitelinde Türk siyasal hayatında yerini almıştır. 76 4.4.2. MÇP’den MHP’ye 1990’lı yıllar ülkücü kesim açısından oldukça hareketli geçmiştir. 12 Eylül rejiminin devam eden etkileri, parti içi çekişmeler, kopmalar, ideolojik dalgalanmalar gibi sebeplerden dolayı sıkıntılar yaşanmıştır. Artık, BBP’nin de kurulmasıyla, kesin itaat devri kapanmış, yüksek sesle sorgulayan bir döneme girilmiştir. 1980’deki askeri müdahaleden sonra partiler kapatılmıştır. 19 Haziran 1992’de bir yasayla bu partilerin açılmasının önündeki engel kalkmıştır. 27 Aralık 1992’de MHP’nin yeniden açılması için bir kongre düzenlenmiş, fakat kendini feshetmiştir. Ayrıca kongre öncesinde tartışma konusu olan malvarlığı da MÇP’ye aktarılmıştır. (Bora-Can, 2011: 74-78) 24 Ocak 1993 tarihinde gerçekleştirilen MÇP olağanüstü kongresinde, partinin adının MHP olarak değiştirilmesi yönünde karar alınmıştır. Türkeş’in genel başkanlığa getirildiği kongrede, partinin amblemi de üç hilal olarak belirlenmiştir. 1994 yılındaki yerel seçimlerde aldığı % 7.96’lık oy oranı, MHP’ye toplam 118 belediye başkanlığı kazandırmıştır. (Tekin, 2011: 306-307) 1992’de yasağın kalkmasıyla birlikte ülkücü kesimde MHP’nin yeniden kurulması yönünde çalışmalar başlamıştır. Bu durum MÇP’lilerin tepkisini toplamış, partinin oluşum aşamasında çeşitli nedenlerden tartışmalar yaşanmıştır. Ülkücüler bir kez daha kendi içlerinde karşı karşıya gelmişlerdir. MHP’nin kendini feshetmesiyle ülkücüler arasında bir bütünleşme söz konusu olmuştur. Bu uzun vadede bir beraberlik anlamına gelmemektedir. Partiye MHP adı verilirken, 12 Eylül sonrası kaybedilenleri geri kazanmak gibi bir amaçları da vardır. Fakat parti kendi içinde İslamcı kesim, milliyetçi kesim, Türkeş’e eskisi kadar bağlı olmayan kesim gibi farklılıklarla parçalara ayrılmış bir görünüm içerisindedir. 24 Aralık 1995‘te yapılan genel seçimlerde, partinin oylarında beklenen artış gerçekleşmemiştir. Oyların % 8.2’sini alan MHP için bu sonuç bir hayal kırıklığıdır. Bunun üzerinde DYP ve ANAP gibi partilerde de ülkücü veya MHP ile 77 ideolojisi yakın isimlerin bulunmasının etkisi vardır. Aynı zamanda parti içinde yaşanan sorunların seçim çalışmalarına da olumsuz anlamda yansıdığı görülmektedir. (Bora-Can, 2011: 353-355) 1994’teki yerel seçimlerde yükseliş gösteren oy oranları 1995’teki genel seçimler için umut olmuştur. Fakat MHP barajın altında kalmış ve meclise girememiştir. MHP’nin rakiplerine bakıldığında ANAP ve DYP’nin yanı sıra, yükselen İslamlaşma ile güçlenen RP de bulunmaktadır. Bu partilerin İslamcı ve milliyetçi özelliklere sahip olmaları göz önünde bulundurulduğunda, MHP oylarının önemli bir kısmının nerelere dağıldığı anlaşılmaktadır. MHP’nin 12 Eylül öncesi siyaset sahnesinde sahip olduğu yer aynen korunamamıştır. Zaman içinde değişen konjonktürle beraber kitlelerin siyasete yaklaşımı da değişmiştir. 28 Şubat 1997 tarihinde ordu müdahale etmiştir. Köktendinciliğin yayılmasının önüne geçmek istenmiştir. Zorunlu eğitimin beş yıldan sekiz yıla çıkması, imam-hatip okullarının sayısının azaltılması, tarikatların işlettiği kurumların kaldırılması gibi talepleri vardır. 18 Haziran 1997 tarihinde Erbakan istifa etmiş, 16 Ocak 1998 tarihinde ise, RP Anayasa Mahkemesi (AYM) tarafından kapatılmıştır. (Akşin, 2014: 301-303) Ordunun RP hükümetine yaptığı müdahale bazı çevrelerce laikliğin korunması gerekliliği nedeniyle olumlu karşılanırken, bazı çevrelerce eleştirilmiştir. 28 Şubat müdahalesi 1960, 1971 ve 1980’deki müdahalelerin aksine hükümete son vermemiş, hükümet şartlar karşısında istifa ile sona ermiştir. RP, 1980’lerden itibaren yükselişe geçen İslamlaşma hareketinin doruk noktası olarak değerlendirilebilir. Kapatılmasından sonra Türk siyasetinde ‘milli görüş’ ekolü son bulmamış, önce Fazilet Partisi (FP) ve ardından da Saadet Partisi (SP) adıyla devam etmiştir. Türkeş 1990’larda önceki yıllara nazaran daha sakin bir tutum içindedir. Ayrıca artık komünizme değil, ülkenin birliğini ve dirliğini tehlikeye sokan unsurlara karşı tavır almaktadır. 1980’lerin ortalarında başlayarak devam eden Güneydoğu Anadolu’daki etnik hareketliliğe karşı ise, sert bir üslup kullanmaktadır. (Akpınar, 2016: 198) 78 Türkeş ve önderliğindeki MHP’nin 1990’larda tepkisinin yönü değişmiştir. Önceden salt komünizm karşıtı tavırlar sergilenirken sonradan, Güneydoğu’daki hareketliliğin de etkisiyle, karşıt tanımı değişmiştir. Bu tutumda partinin elde ettiği konumu koruma ve katı MHP imajı yıkılarak, daha geniş kitlelere hitap etme düşüncesinin payı büyüktür. MHP bir yandan eski üslubunu tamamen olmasa da değiştirmiş, ideolojik anlamda karmaşa yaşamış, parti içinde uzlaşmazlıklar ve kopmalar yaşamış, taraftarlarının çeşitli partilere dağılmasıyla kan kaybetmiş fakat bir yandan da toparlanmaya başlamıştır. Oy oranları, parti söylemi, üyeleri ve daha birçok şey zaman içinde değişmiştir. Partinin milliyetçi kimliği ise, devam etmektedir. 4.4.3. Kurucu Liderin Ölümü ve Bahçeli’li Yıllar 1990’ların sonuna kadar ülkücü hareket içerisinde birçok sorun yaşanmıştır. Parti içindeki sorunlar ve askeri müdahalelerle sekteye uğrayan siyasal hayatları, ülkücü kesimi zora sokmuştur. Hareket 1990’ların sonuna gelindiğinde ise, 1970’lerdeki net ve sert tavırdan ve 1980’lerdeki karmaşık yapıdan daha farklı fakat tamamen de bağımsız olmayan bir görünüm arz etmektedir. Türkeş’in ölümünden sonra bir kez daha parti içi anlaşmazlıklar bütün açıklığıyla ortaya çıkacaktır. MHP lideri Türkeş, 4 Nisan 1997 tarihinde bir kalp krizi neticesinde hayatını kaybetmiştir. 8 Nisan’da Ankara’da düzenlenen cenaze törenine yurtiçinden ve yurtdışından çok sayıda insan katılmıştır. Törende MHP’lilerin yanı sıra birçok milletvekili, bakan, sivil toplum örgütlerinin yöneticileri de yer almıştır. (Bahadır, t.y: 295-301) 18 Mayıs’ta bir kongre düzenlenerek MHP’nin yeni lideri seçilmek istenmiştir. Toplam altı adayın yarıştığı birinci turda en fazla oy alan Tuğrul Türkeş olmuştur. İlk turdan sonra ara verilmiş ve dört aday yarıştan çekilme kararı almıştır. Bu durum karşısında Türkeş ve bazı partililer tepki göstermiştir. Salonda kavga çıkmış, eşyalara zarar verilmiş hatta silah sesleri duyulmuştur. Böyle bir ortamda kongre devam edememiş ve 7 Temmuz’da gerçekleşmiştir. Bu kongrede Bahçeli en 79 çok oyu alarak, yarışın galibi olmuştur. 23 Kasım’daki olağan kongrede ise, en fazla oyu yine Bahçeli almıştır. (Bora-Can, 2011: 391-401) MHP’nin yeni lideri Bahçeli, 1960’ların sonlarından itibaren ülkücü hareket içinde yer almaktadır. Liderin ölümünden sonra ise, genel başkanlık koltuğuna oturmuştur. MHP’nin daha önceki kongrelerinde, seçim dönemlerinde, parti içi meselelerinde de anlaşmazlıklar, ayrılıklar yaşanmaktadır. Fakat bu kez onlarca yıllık ülkücü hareketin başına yeni bir lider seçmek gerekmektedir ve bu hiç de kolay değildir. Birçok isim aday olmuş, birçok farklı görüş ortaya atılmış, tartışmalar yaşanmış, sonunda Türkeş’in koltuğu oğlu Türkeş’e değil Bahçeli’ye verilmiştir. Partililerin Bahçeli’yi tercih etmeleri üzerinde önceki dönemlerde var olan muhalefetin etkisi görülmektedir. Alparslan Türkeş’in liderliğine artık sıcak bakmayan kesim, liderin ölümünden sonra oğlu Türkeş’i tercih etmemiştir. Bunun yanı sıra Türkeş’in aldığı oylar da azımsanmayacak ölçüdedir. Tuğrul Türkeş genel başkan seçilememiş, 18 Kasım 1998’de istifa etmiştir. 27 Kasım 1998’de Aydınlık Türkiye Partisi (ATP) adında yeni bir parti kurmuştur. ATP’den istifa ederek, 18 Nisan 1999’da yapılan seçimlere DYP saflarında katılmıştır. Sonuçta DYP meclise girememiş, Türkeş ATP liderliğine geri gelmemiştir. (Akpınar, 2016: 226-227) Alparslan Türkeş’in ölümünden sonra, var olan sorunlara bir de liderlik sorunu eklenmiş ve parti içindeki gerilim tırmanmıştır. Gerek lider seçimi gerekse ideolojik anlamda uzlaşmazlıklar bulunmaktadır. En nihayetinde, ATP’nin kurulması ile birlikte MHP bir kez daha ciddi bir bölünme yaşamıştır. Abdullah Öcalan 16 Şubat 1999’da Kenya’da yakalanmış ve Türkiye’ye getirilmiştir. 31 Mayıs’ta yargılanmaya başlanan Öcalan hakkında 28 Haziran’da ölüm kararı verilmiştir. Bu arada 18 Nisan 1999’da bir genel seçim yapılmış ve DSP oyların % 22’sini alarak ilk sıraya yerleşmiştir. (Akşin, 2014: 305) Seçimde oyların % 18’ini alan MHP, sandıktan ikinci parti olarak çıkmıştır. Bu oy oranıyla meclise girmeye hak kazanmış, ayrıca 129 milletvekilliğinin sahibi olmuştur. Seçimden sonra DSP-MHP-ANAP arasında kurulacak bir koalisyon 80 hükümeti fikri ortaya çıkmıştır. Buna Rahşan Ecevit’ten bir itiraz gelmiş, fakat koalisyon 28 Mayıs 1999’da kurulmuştur. Bahçeli Başbakan Yardımcısı, MHP toplam 12 bakanlık sahibi olmuştur. (Akpınar, 2016: 238-241) Öcalan’ın yakalanması kamuoyunda memnuniyetle karşılanmış ve DSP oylarına yansımıştır. Bahçeli’nin liderliği ve yükselen milliyetçilik de seçmenin sandıktaki tercihini etkilemiştir. Ecevit’i yeniden iktidara taşıyan seçimlerden koalisyon çıkmış, Rahşan Ecevit’in MHP ile ortaklığa karşı çıkan beyanı MHP’de tepkilere neden olmuştur. Fakat sonunda ortak bir hükümet kurulabilmiştir. Bahçeli, lider olmasından kısa bir süre sonra MHP’yi koalisyonla da olsa iktidara taşımıştır. Ayrıca önceki dönemlerde RP’ye kaptırılan oylar geri alınmıştır. Bu durum hem MHP’nin, hem de milliyetçi kesim arasında Bahçeli’nin imajını sağlamlaştırmıştır. Bahçeli’nin MHP liderliğine gelmesiyle birlikte partide bazı değişikliklere imza atılmıştır. Merkez ile çevre arasındaki kopukluk giderilmiş, partinin birliği sağlanmıştır. Partinin hem taşraya hem de kentlere hitap edebilmesi için çalışmalar yürütülmüştür. AR-GE ve Parti Siyaset Okulu kurulmuştur. Önceki dönemlerde kavgacı yapısı nedeniyle parti imajına zarar veren Ülkü Ocakları’nın denetimine önem verilmiştir. Parti programında da değişiklikler yapılmış ve Dokuz Işık Doktrini göz ardı edilmemiştir. (Arıkan, 2008: 30-34) 12 Ocak 2000 tarihinde Ecevit, Bahçeli ve Yılmaz arasında Öcalan’ın idamıyla ilgili bir toplantı yapılmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) idamın ertelenmesini istemektedir. Liderlerin toplantısından erteleme kararı çıkmış ve bu durum MHP’lilerin tepkisine neden olmuştur. 5 Kasım 2000’de gerçekleşen olağan kurultaya kadar da tepkiler devam etmiştir. Parti tüzüğünün değiştirildiği, kılık kıyafete özen gösterildiği bir kurultay olmuştur. Ayrıca partide Bahçeli karşıtları ortaya çıkmıştır. (Akpınar, 2016: 242-245) Bahçeli partinin hem iç hem dış görünüşünde önemli dokunuşlar yapmıştır. Başkanlığının başından itibaren partiyi iyileştirmek için çalışmalar yapmış ve 1999 seçimlerinde olumlu anlamda karşılığını almıştır. Partiyi iktidara taşıyan Bahçeli, Öcalan konusunda alınan kararla partililerin yoğun tepkisiyle karşılaşmış ve karara karşı olduğunu beyan etmiştir. Yine de böyle bir karar alınması imajını yeterince 81 sarsmıştır. Karar alınırken, AB ile ilişkiler göz önünde bulundurulmuştur. İlerleyen zamanda MHP, parti içi muhalefet, içte ve dışta düşman kabul edilenlere karşı verilen mücadele, seçim çalışmaları gibi birçok konuyla meşgul olmuştur. MHP 1970’li yıllarda komünizme karşı mücadele etmiş ve onları düşman olarak tanımlamıştır. 1980’li yıllarda PKK düşmanlığı ön plana çıkan partinin, 1990’lı yıllara gelindiğinde siyasal İslam’ın karşısında olduğu görülmektedir. Bunlardan sonra karşı çıkacağı unsur ise, AB ve beraberinde getirecekleridir. (Arıkan, 2008: 37) MHP’nin her dönem karşıtı olarak tanımladığı bir unsur bulunmaktadır. Bunlar MHP tarafından kabul edilmeyen ya da değerleriyle örtüşmeyen unsurlardır. Bu karşıt tanımı üzerinde konjonktürün de etkisi bulunmaktadır. 1990’lı yıllar ülkedeki terör, yolsuzluklar, cinayetler ve daha birçok sebepten zor bir dönem olmuştur. Bunların yanı sıra 1991’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB)’nin çözülmesiyle Türkî Cumhuriyetler bağımsızlığını kazanmış ve milliyetçilik bir kez daha ivme kazanmıştır. 1990’ların Türkiye’sinde milliyetçiliğin geldiği noktada bu olayın da katkısı bulunmaktadır. MHP bu dönemde ideolojik belirsizlikler, tartışmalar hatta kavgalar, ülkücü kesimden ayrılmalar, BBP ve ATP ile birlikte bölünmeler yaşamıştır. Fakat yükselen milliyetçilik MHP oylarına yansımış, daha fazla taraftar toplamasına yardımcı olmuştur. Kurucu liderin ölümüyle birlikte lideri değişen MHP’nin kendisi de, tam anlamıyla olmasa da, değişmiş ve 2000’li yıllara öncekinden farklı bir yapıyla girmiştir. 4.5. 21. Yüzyıl Türkiye’sinde Milliyetçilik ve MHP 2000’li yıllar hem Türkiye hem de MHP için hareketli başlamıştır. 1990’lardan kalan sorunlar, özellikle Öcalan meselesi, MHP tabanında başlı başına bir kriz olarak varlığını sürdürmektedir. Buna ek olarak ekonomik bunalım, 17 Ağustos 1999’da meydana gelen büyük Marmara depremi, siyaset arenasındaki uzlaşmazlıklar ve diğer sorunlar ülke gündemini meşgul etmektedir. 82 Mayıs 2000’de Ahmet Necdet Sezer, Demirel’den sonra cumhurbaşkanlığına gelmiştir. Ekonomik bunalım devam etmekte olup, Ecevit sorunun çözümü için Kemal Derviş’ten yardım istemiştir. Haziran 2001’de FP hakkında kapatma kararı çıkmış, Temmuz 2001’de SP kurulmuştur. 14 Ağustos 2001’e gelindiğinde ise, Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) kurulmuştur. Ecevit rahatsızlanarak hastaneye kaldırılmış, DSP’den birçok milletvekili istifa etmiş (Kemal Derviş ve İsmail Cem gibi), istifa edenler Yeni Türkiye Partisi (YTP) adında yeni bir parti çatısı altında toplanmış, erken seçim sesleri yükselmeye başlamıştır. 3 Kasım 2002’de erken seçim yapılmış ve AKP oyların % 34’ünü alarak seçimden birinci parti olarak çıkmıştır. MHP ise, % 8’lik oy oranıyla barajın altında kalmıştır. (Akşin, 2014: 309-313) Ekonominin Kemal Derviş’e emanet edilmesi de sorunu halletmemiş, hatta zaman içinde giderek derinleşmiştir. Halkın iktidara tepkisi de krizle birlikte büyümektedir. İktidar işte böyle bir ortamda erken seçime gitme kararı almış, sonucunda yönetim el değiştirmiş ve AKP (AK Parti) tek başına iktidara gelmiştir. Erken seçim teklifi yapanlardan birisi de Bahçeli’dir ve barajın altında kalan MHP, bir önceki dönemde iktidarda iken şimdi meclise bile girememiştir. Bu durum milliyetçi kesimde şaşkınlık ve hayal kırıklığına neden olmuştur. Aynı zamanda büyük bir tepkiyle karşılanmış ve muhalif sesler daha yüksek çıkmaya başlamıştır. Bu süreçte, 11 Eylül 2001’de, ABD’de bir saldırı gerçekleşmiş ve ABD Irak’a karşı cephe almıştır. Bu durum Türkiye’yi hem coğrafi olarak Irak’a yakınlığı, hem de bölgenin siyaseti açısından etkilemiştir. 2000’li yıllar Türkiye için AB uyum süreci açısından da zorlu bir dönemi işaret etmektedir. AB’ye uyum konusuna milliyetçi kesimin tepkisi olumlu yönde olmamıştır. Fakat ilerleyen zamanda MHP yönetimi, teslimiyetçi olmaksızın sıcak bakmıştır. Kıbrıs meselesine gelindiğinde, Kıbrıs’ta ortak bir devleti öngören öneriye milliyetçi kesimin itirazları olmuştur. Irak konusunda ise, 11 askere ABD’liler tarafından yapılan nahoş muamele karşısında milliyetçiler tepki göstermiştir. (Bora-Can, 2011: 521-530) 83 2002 seçimlerinde alınan sonuç, Öcalan’ın idamı meselesi ve diğer sebeplerden dolayı parti içinde Bahçeli karşıtları ortaya çıkmıştır. 2003 Ekiminde gerçekleşen olağan kurultayda Bahçeli ve birkaç isim yarışmış, Bahçeli en fazla oyu alarak yeniden lider seçilmiştir. Seçimin ardından kürsüye çıkan Bahçeli, AKP’yi ve AB’yi eleştirmiştir. (Akpınar, 2016: 259) AB’ye uyum sürecindeki bazı taleplerin milliyetçi değerlerle örtüşmediği yönündeki itiraz, Kıbrıs’taki birleşme fikrinin Türk kesimi için olumlu bir adım olmadığı kanısı ve üzerine Irak’ta askerlere yapılanlar da eklenince milliyetçi kesim hareketli günler yaşamıştır. MHP’nin tavrı Türklüğün ve Türklere ait olanın korunması ve yaşatılmasından yana olmuştur. MHP hükümeti eleştirirken de Türklüğe ve değerlerine vurgu yapmaktadır. Öte yandan MHP saflarında parti içi muhalefet baş göstermiş ve rekabet başlamıştır. Tüm bu yaşananlar milliyetçiler için önem arz etmekte ve 2000’lerin ilk yıllarında milliyetçiliği yakından ilgilendiren adımlar atılmaktadır. 2003 yılına ait olduğu iddia edilen birtakım belgelerle ordu içinde bir darbe hazırlığı olduğunu anlatan Balyoz adında bir plan ortaya çıkmıştır. Ardından onlarca asker gözaltına alınmış, onlarcası hakkında davalar açılmıştır. 2007 yılında Ümraniye’de bir evde bulunan el bombaları dolayısıyla yine bir gözaltı dalgası başlamıştır. Birçok asker, siyasetçi, gazeteci ve başka kesimlerden birçok insan gözaltına alınmış, tutuklanmıştır. Bunun adına da Ergenekon örgütü denilmiştir. Bunlar yıllarca süren davalara neden olmuş ancak yıllar sonra kumpas oldukları anlaşılmıştır. MHP’nin Balyoz ve Ergenekon davalarındaki usulsüzlükler ve haksızlıklar üzerine itirazları olmuştur. Özellikle bu davalarda Türk askerinin suçlanması, yargılanması, tutuklanması MHP cephesinden çok sert bir dille eleştiri almıştır. Bunu şerefli Türk subayları nezdinde Türkiye’ye yapılmış bir hakaret olarak kabul etmiştir. Davalar milliyetçi kesimde itirazlara neden olsa da geniş çaplı bir tepki hareketi doğurmamıştır. 2004 yılında bir yerel seçim yapılmış ve MHP’nin oy oranı % 10,45 olmuş, dört büyükşehir belediyesi başkanlığı alınmıştır. 2006 yılındaki büyük kongrede başkanlık yarışında yer alacağını beyan eden Ümit Özdağ, ihraç edilmiştir. Bunların 84 yanı sıra 2007 seçimlerine giden süreçte MHP cumhurbaşkanlığı seçimi, Kıbrıs’taki durum, AB’ye uyum süreci, türban gibi bazı konuların üzerinde durmuştur. 2007 seçimleri öncesinde MHP bir beyanname ile seçim çalışmalarını yoğunlaştırmıştır. Beyanname içeriğinde konjonktürle, bilimle, teknolojiyle ve diğer bazı alanlarla ilgili görüş bildirilmiştir. MHP aynı zamanda seçim çalışmalarını, iktidarı yoğun bir şekilde eleştirerek de yürütmektedir. Çalışmalar seçimde MHP oylarına olumlu olarak yansımıştır. Fakat önceki dönemlerin aksine oyların geneli İç Anadolu’dan değil, kıyı kesimlerden gelmiştir. Bu durum, iç göç ve neden olduğu kimlik bunalımı ile de ilgilidir. (Arıkan, 2008: 91-99) 2004 seçimlerine ‘sessiz çoğunluğun sesi’ sloganıyla hazırlanan MHP, 3 Kasım 2002’deki seçim yenilgisini kısmen telafi etmiştir. Ancak seçmenin MHP’ye yönelik bakış açısını değiştirmek tam anlamıyla mümkün olmamıştır. Nitekim alınan sonuçlar da bunun göstergesidir. 22 Temmuz 2007 genel seçimlerinde % 14,27 oranında oy alan MHP, 71 milletvekili ile meclis içinde yerini almıştır. 29 Mart 2009’da bir yerel seçim yapılmış ve oyların % 15,97’sini alarak, 2007 seçimlerinde yakaladığı ivmeyi devam ettirmiştir. 8 Kasım 2009’a gelindiğinde, partinin olağan kurultaylarından birisi daha gerçekleşmiştir. Başka bir adayın olmadığı kurultayda, yine Bahçeli seçilmiştir. Tüzük değiştirilmiş, genel başkanın seçilebilmesi konusundaki süre sınırı kalkmıştır. (Akpınar, 2016: 287-288) 2007 seçimlerinde konjonktürün neden olduğu yükselen milliyetçilik MHP’ye oy olarak dönmüştür. Önceki seçimlerde AKP’ye giden oyların veya seçmenlerin bir kısmı geri dönmüştür. Bunda yalnız konjonktürün değil, MHP’nin seçim propagandası ve seçmen tercihinin de etkisi olmuştur. 2009 seçimlerinde sandıktan daha fazla oyla çıkan MHP’de bu olumlu gelişmelerin yanı sıra parti içi çekişmeler, rekabet, tartışmalar devam etmektedir. Son olarak tüzük değişikliğine gidilmiş ve genel başkan seçimleriyle ilgili katı maddeler konulmuştur. Bu durum, parti içindeki huzursuzluğa bir yenisini daha eklemiştir. 2010 yılında bir anayasa referandumu yapılmış ve MHP hayır oyu kullanmıştır. Fakat MHP’nin en çok destek bulduğu iller tercihini evetten yana 85 kullanmıştır. Böylece partinin seçmenle arasındaki bağın zayıfladığı ortaya çıkmıştır. 12 Haziran 2011 yılında yapılan genel seçimde MHP 53 milletvekili çıkarmıştır. 2012 yılındaki olağan kurultayda ise, Bahçeli’nin karşısına Koray Aydın çıkmıştır. Kurultayda yeniden seçilen Bahçeli 725, Aydın 441 oy almıştır. Daha sonra Aydın’a destek veren il teşkilatları kapatılmıştır. (Bahadır, t.y: 307-308) MHP 2007 ve 2009 seçimlerindeki kazanımlarının bir kısmını kaybetmiştir. Arka arkaya yapılan referandum ve seçimde görüldüğü üzere MHP’nin kaleleri düşmekte, parti kan kaybetmektedir. Parti söylemi tabana inememiş, aslında kabul görmemiştir. MHP bu referandum döneminde CHP bloğuyla hareket etmiş ve oy kaybının bir kısmını da bu sebeple yaşamıştır. 2011 genel seçimleri öncesinde MHP ve AKP arasında gerilim tırmanmıştır. Medyanın da hedefi haline gelen MHP hakkında, meclise girecek oranda oy alamayacağı yönünde haberler yapılmıştır. Nisan ve mayıs ayına gelindiğinde bazı MHP’lilere ait olduğu iddia edilen özel görüntülerin yayımlanması (kaset komplosu), şaşkınlık yaratmıştır. Bunlar genel başkan yardımcıları, genel sekreter, il başkanı gibi üst düzey yöneticilerdir. Burada ismi geçenler, seçim öncesinde istifa etmek zorunda kalmıştır. Oyların %13,01’ini alan MHP ise, meclise girebilmiştir. (Akpınar, 2016: 289-291) Partinin kurmaylarını hedef alan bu girişim, MHP’nin elini zayıflatmıştır. 2011 seçimleri MHP için çok zor bir sınav olmuştur. Medyanın iddialarının aksine barajın altında kalmamış fakat 71’den 53’e düşen milletvekili sayısı nedeniyle meclisteki temsil gücü zayıflamıştır. Referandum sonrasındaki 12 Eylül davaları ve birçok ülkücünün yargılanması, parti içinde ve dışında yaşanan tartışmalar MHP açısından zor bir dönemi işaret etmektedir. Bu dönem özellikle Fethullah Gülenciler (fetö, fethullahçı terör örgütü) tarafından medyada hedef alınan MHP için uzun ve yıpratıcı bir süreç olmuştur. 10 Ağustos 2014 tarihinde cumhurbaşkanlığı seçimi yapılmış ve MHP ile CHP ortak bir aday çıkarmıştır. Çatı aday olarak belirledikleri Ekmeleddin İhsanoğlu ile seçime girmiş ve oyların % 38,44‘ünü almıştır. Kazanan ise, oyların % 51,79’unu alan Recep Tayyip Erdoğan olmuştur. 7 Haziran 2015’e gelindiğinde genel seçim 86 yapılmış ve MHP oyların % 16,29’unu alarak 80 milletvekili ile meclise girmiştir. AKP % 40 oranında oy aldığından, hükümeti tek başına kuramayacak ve koalisyon gerekecektir. Bu da olmamış ve 1 Kasım 2015’te tekrar seçime gidilmiştir. AKP % 49,5 oranında oy alarak, hükümeti tek başına kurabilecek duruma gelmiştir. MHP ise, oyların % 11,9’unu alarak meclise girmiş fakat milletvekili 40’a düşmüştür. Bu durum, MHP içinde tepkilere neden olmuştur. Parti içindeki muhalifler, kurultay yapılması yönündeki isteklerini bildirmişlerdir. Sinan Oğan, Meral Akşener ve Koray Aydın başkan adaylıklarını beyan etmişlerdir. Parti olağan kurultayı ise, 21 Mart 2015’te seçimlerden önce toplanmıştır. Genel Merkez ve muhalifler arasında kurultay konusunda büyük bir hukuk mücadelesi yaşanmış ve Genel Merkez lehine sonuçlanmıştır. Partiye dönen Ümit Özdağ da muhaliflerin safında yer almıştır. (Akpınar, 2016: 295-304) Birkaç ay arayla yapılan iki seçim arasında Türkiye onlarca şehit vermiştir. Güneydoğu’da terör tırmanırken, ülkenin çeşitli yerlerinde bombalar patlamış ve her yerden acı haberler gelmeye başlamıştır. Gerilimin arttığı ortamda vatandaşların hassasiyeti ve teröre tepkileri de artmıştır. Bu dönemde MHP yönetimi ve tabanı da terör karşıtı söylemlerini sertleştirmiştir. 1 Kasım’da tekrar seçime gidildiğinde ise, MHP seçmeninin bir kısmının AKP’yi tercih ettiği kaybettiği oylardan görülmüştür. Ayrıca bu dönemde koalisyon hükümetinin kurulamamasının sebeplerinden biri de MHP’nin Halkların Demokratik Partisi (HDP) ile aynı koalisyon içinde yer almak istememesidir. Partiden bu konuda çok kesin ve sert açıklamalar yapılmıştır. Sonuçta buna ek olarak başka sebepler nedeniyle hükümet kurulamamış ve yeniden seçime gidilmiştir. MHP önemli ölçüde seçmen kaybetmiştir. Seçim hezimeti partide adeta deprem etkisi yaratmıştır. Öteden beri var olan muhalefet, kurultay hamlesiyle parti yönetimine ciddi bir tepki göstermiştir. Kurultay çekişmesinden sonra art arda ihraçlar yaşanmış, parti içindeki karşıt seslere nota verilmiştir. MHP’de bunlar yaşanırken ülke gündemi de çok önemli bir sorunla meşguldür. 15 Temmuz 2016 günü Fetö tarafından bir askeri darbe girişiminde bulunulmuştur. Demokrasiye darbe vurmak isteyen ve başarısızlıkla sonuçlanan bu kalkışma, Türk tarihine kara bir leke olarak geçmiştir. Darbe girişimine tüm 87 Türkiye’den tepkiler gelmiş, ülkede olağanüstü hal ilan edilmiştir. MHP de darbe girişimini sert bir şekilde eleştirmiş, hükümetin yanında yer almıştır. Öte yandan başkanlık sistemi tartışılmaya başlanmış ve 16 Nisan 2017’de yapılan bir referandumla halka sorulmuştur. Referanduma Bahçeli’den destek gelmiş, MHP evet oyu kullanmış ve bu konuda da parti içindeki muhaliflerle anlaşmazlığa düşülmüştür. Bu arada muhalifler partiden ihraç edilmeye başlanmıştır. Muhalefet eden il ve ilçe teşkilatları kapatılmış, yönetimler feshedilmiştir. Buna karşılık MHP’de istifalar hatta toplu istifalar yaşanmaktadır. İhraçlar, kapatmalar, istifalarla birlikte MHP’de bir yaprak dökümü başlamıştır. 2017 Ekiminde muhalif isimler İyi Parti adında yeni bir oluşumla, Akşener başkanlığında toplanmışlardır. MHP cephesinde ise, bu gelişme hoş karşılanmayıp sert bir dille eleştirilmiştir. Bu tarihten sonra 24 Haziran 2018 tarihli Cumhurbaşkanlığı ve genel seçimlerde MHP, Erdoğan’ı desteklemiş ve AKP ile ittifak (Cumhur ittifakı) kurmuştur. 31 Mart 2019’daki yerel seçimlere ise, bazı illerde Cumhur ittifakı adaylarıyla katılmıştır. 2016 ve sonrasında MHP, iktidar ile ittifak halindedir. Öncekinden farklı bir rota çizilmiştir. İttifaklar bu tezin kapsamında yer almadığı, başka bir çalışma konusu olduğu için detaylı olarak ele alınmayacaktır. MHP 21. yüzyılda Türk milliyetçiliğinin ve AKP ile birlikte yükselen dinin arasında kalmıştır. Her ikisinde de aşırıya kaçmamak için çabalamıştır. Ayrıca Türk milliyetçiliği ve din MHP içinde öteden beri var olduğu için bunların dengeli bir şekilde partinin eylem ve söylemine yerleştirilmesine özen gösterilmiştir. MHP bu ikilik ve denge mücadelesini verirken, seçmen tercihlerini dikkate alarak kendi siyasi geleceğini kurgulamaya çalışmaktadır. Lidere ve partiye bağlılığın olduğu MHP’de, liderle veya partiyle sorunlar yaşansa da parti terk edilmemektedir. Milliyetçi gelenek ve MHP anlayışı da bunu gerektirmektedir. Muhalif kabul etmeyen, sorgulatmayan bir yapıda itaat esastır. MHP eylem partisi ve kitle partisi ikilemine düşmemiştir. Çünkü yapısı gereği bir eylem partisidir. 88 Türkiye’de milliyetçilik siyasetin sağ yelpazesinde daha geniş bir alanda konumlanmıştır. Sağ kesim adeta milliyetçiliğin tek savunucusu görünümündedir. MHP, BBP ve diğer sağ partiler ve sağ görüşlü oluşumlar milliyetçiliği içselleştirmiştir. MHP milliyetçiliğin, Türklüğün temsilcisi olarak siyasal hayata katılmış ve bu çerçevede hareket etmeye çalışmıştır. Fakat partinin son dönemlerinde AKP ile olan ittifakı, parti içi muhalefet ve daha birçok sebepten dolayı seçmeni tarafından eleştirildiği görülmektedir. Partinin kuruluşundan itibaren sahip olduğu milliyetçiliğin temsilcisi konumu sorgulanmaktadır. Bu durum bazı seçimlerde sandığa, bazen parti içindeki tartışmalara, bazen de parti dışından yapılan eleştirilere yansımaktadır. Sonuçta MHP, Türk milliyetçiliği alanında eskisi kadar tek ve değişmez temsilci olarak görülmemektedir. MHP kuruluşundan günümüze kadar geçen süre zarfında Türk siyasetinde milliyetçiliğin temsilcisi ve milliyetçilerin adresi olarak varlık göstermiştir. Ülkücülük, Türk milliyetçiliğinin korunması ve geliştirilmesi gibi amaçlarla yola çıkmışlardır. Hemen her dönem olduğu gibi son dönemlerde de parti içinde çekişmeler, anlaşmazlıklar, muhalifler mevcuttur. Bu sorunlar zaman zaman parti içinde kopmalara dahi neden olmuştur. Fikir ve şekil açısından da değişikliğe uğrayan parti iniş çıkışlarıyla, kopmalarıyla ve daha birçok olumlu veya olumsuz gelişmeyle günümüze kadar varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Sorunlar, parti içindeki uyum, atılacak adımlar ve en nihayetinde partinin geleceği konjonktürle yakından ilgilidir. Hem konjonktür hem de partililer ve partili olmayan seçmenlerin vereceği kararla, MHP’nin geleceği de şekillenecektir. 89 SONUÇ Milliyetçilik kavramı ortaya çıkmasından itibaren dünya üzerinde birçok kesimi etkisi altına almıştır. Türkiye de bundan etkilenmiş, milliyetçi faaliyetlere ve yapılanmalara sahne olmuştur. Osmanlı Devleti döneminde etkisi görülmeye başlanan milliyetçilik, cumhuriyet döneminde ivme kazanmıştır. Savaşlar, kurtuluş mücadelesi, ülkenin içinde bulunduğu maddi ve manevi zorlukların bu durum üzerinde etkisi büyüktür. İlerleyen yıllarda çeşitli kuruluşlarla milliyetçilik yayılmaya başlamıştır. MHP’nin kuruluşu ile milliyetçilik farklı bir boyut kazanmış, Türkiye’de milliyetçi kesim ve milliyetçi oylar temsil edilmiştir. Tezde milliyetçilik, doğuşundan MHP’nin bugünlerine kadar geniş bir yelpazede ele alınmıştır. MHP bütünüyle bu çalışmanın temeli niteliğindedir. Her yönüyle ele alınan partinin milliyetçilik anlayışı ve milliyetçilik üzerindeki etkisi görülmüştür. Çeşitli kaynaklarla meydana gelen tezin çerçevesini milliyetçilik kavramı, Türk milliyetçiliği, milli kimlik, MHP ve milliyetçilik üzerindeki etkisi oluşturmuştur. Bu çerçevede ele alınan Türkiye’de milliyetçiliğin sağ kesimle özdeşleştirildiği, milliyetçi sağın kurumsal bir yapıya dönüştüğü ve ivme kazandığı görülmüştür. Milliyetçiliğin Türkiye’de etkisini göstermeye başladığı dönemlerden beri geri planda kalmadığı, gücünü kaybetmediği ve her daim savunulan bir olgu olduğu görülmüştür. Osmanlı döneminden günümüze kadar birçok oluşumla desteklenmiş ve yaşatılmaya çalışılmıştır. Hem çeşitli milliyetçi kurum ve kuruluşlar hem de MHP, Türk milliyetçiliğini çalışmalarının temeline koymuştur. Milliyetçiliğin Türkiye’deki en büyük temsilcisi konumundaki MHP, kendi içinde bölünmelerle zamanla kan kaybetse de toparlanmayı başarmıştır. Partinin katı itaat geleneği, bu bölünmelerin tamamında partiden ayrılanlara yönelik çok sert tepkilerin doğmasına neden olmuştur. Partide iki başlılık veya ayrılarak başka bir oluşum içinde yer almak, partiye yapılan bir ihanet olarak kabul edilmektedir. Partinin kuruluşunda benimsediği Türk milliyetçiliği ve onun kurumsal temsilcisi rolü zamanla yanına eklenen din kavramıyla partiyi, hem milliyetçi hem 90 dini bir parti konumuna getirmiştir. Her iki olguyu birden dengede tutmaya çalışan partide bu durum milliyetçilerden tepki almış, anlaşmazlıklar yaşanmıştır. Sonrasında dine ağırlık verilmesi gerektiğini düşünenler ortaya çıktığında, parti ilk ideolojik bölünmesini BBP ile yaşamıştır. Daha sonra yine milliyetçilik ve din dengesini esas alan bir politika sürdürülmüştür. 21. Yüzyıl konjonktüründe değişen dünya düzenine göre, bir taraftan mikro milliyetçilikler yükselirken diğer taraftan da insan haklarına dikkat çekilmekte ve dünya vatandaşlığı kavramı öne çıkmaktadır. AKP’nin dine yaptığı vurgunun etkisiyle de Türkiye’de din yükselişe geçmiştir. MHP, bu durumda denge politikasını daha dikkatli uygulamaya başlamıştır. Buna göre, hem dini yönü ağır basmayacak hem de kuruluş amacı olan Türk milliyetçiliğinde aşırıya kaçılmayacak. Ayrıca her iki kavramdan da uzak duran bir izlenim yaratmamak zorundadır. Çünkü parti tabanı bu dengenin bozulması durumunda kayabilir ve MHP yeniden güç kaybedebilir. MHP kuruluşundan itibaren zaman zaman oy kaybetmiş veya umduğundan fazlasını almıştır. Bazen koalisyonla da olsa iktidara gelmiş, bazen meclise dahi girememiştir. Başlardaki saldırgan görünümü zaman içinde kısmen giderilmiş ve partinin imajının yenilenmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Son dönemlerde yapılan ittifaklar ise, milliyetçi kesimin bir kısmından tepki almıştır. Çünkü bu durumun partinin özgün milliyetçi yapısında değişikliğe neden olduğu düşünülmektedir. Bu durum ayrıca MHP’nin Türk milliyetçiliği ve milliyetçi kesimin temsilcisi rolünün sorgulanmasına da yol açmıştır. Bazı çevrelere göre, MHP kuruluş amacından farklı bir yöne doğru ilerlemektedir. MHP tabanında da bu görüşe katılanlar olmuştur. MHP’nin seçmen kitlesi arasında dinin yanı sıra Türk milliyetçiliği hala ön plandadır. Sonuç olarak, Türk milliyetçiliği bu topraklarda gücünü kaybetmediği gibi ivme kazanmıştır. Türk milliyetçiliği ve milliyetçi sağ Türk siyasal hayatında yasal ve kurumsal olarak temsil edilmektedir. MHP ise, bu temsilin en önemli aktörlerindendir. MHP inişli çıkışlı performansıyla, siyaset sahnesinde sürekli yer almıştır ve almaya devam etmektedir. 91 KAYNAKÇA Ahmad, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, Türkçesi: Yavuz Alogan, Sarmal Yayınevi, İstanbul, 1995. Akçura, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Kilit Yayınları, Ankara, 2011. Akpınar, Hakan, Kurtların Kardeşliği CKMP’den MHP’ye Ülkücü Hareketin Kısa Tarihi, Kamer Yayınları, İstanbul, 2016. Aksoy, A. Şerif, İttihat ve Terakki Cemiyeti Tarihi, Nokta Kitap, 8. Baskı, İstanbul, 2013. Akşin, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 18. Basım, İstanbul, 2014. Arai, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, Çeviren: Tansel Demirel, İletişim Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 2011. Arıkan, E. Burak, Türk Sağının Türk Sorunu: Milliyetçi Hareket Partisi, Agora Kitaplığı, İstanbul, 2008. Arıkoğlu Ündücü, Cemile, Uluslar arası Sistemin Aldığı Yeni Biçimin Türk Dış Politikasına Etkileri Kıbrıs Örneği, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010. Arvasi, S. Ahmet, Türk-İslam Ülküsü, Ocak Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1982. Atabay, Mithat, Partiler, Seçimler, İktidarlar ve Müdahalelerle Türk Demokrasi Tarihi, Paradigma Akademi Yayınları, 2. Baskı, Edirne, 2015. Ateş, Toktamış, Cumhuriyet ve Laiklik, Sarmal Yayınevi, 3. Baskı, İstanbul, 1995. Atsız, Türk Tarihinde Meseleler, Ötüken Neşriyat A.Ş, 8. Basım, İstanbul, 2013. 92 Atsız, Türk Ülküsü, Ötüken Neşriyat A.Ş., 13. Basım, İstanbul, 2015. Aybars, Ergün, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ulusal Kimlik Oluşumu ve Batının Etkisi”, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, Yayına Hazırlayan: Nuri Bilgin, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1997. Aydın, Suavi, Modernleşme ve Milliyetçilik, Gündoğan Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2000. Bahadır, Alperen, Ülkücülüğün Tarihi, Kriminal Kitaplar, İstanbul. Bayram, Cezmi, Türk Milliyetçiliği Tarihi Seyri, Yeni Hedefleri, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul, 2013. Bora, Tanıl, “


.MİLLİYETÇİ MUHAFAZAKÂR TARİHÇİLİK VE OSMAN TURAN Nationalist Conservative Historiography and Osman Turan Ekin Kadir SELÇUK Dr. Öğretim Üyesi, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Gazetecilik Anabilim Dalı ekinkadirselcuk@gmail.com ORCID ID: 0000-0003-4978-3635 Çalışmanın Türü: Araştırma Öz Bu çalışmada milliyetçi muhafazakâr tarihçi Osman Turan’ın görüşleri birincil kaynaklar üzerinden incelenmiştir. Çalışmanın amacı, İslam’la Türklük arasında organik birlikteliğe tarihsel bir temel verme çabasındaki ilk ve en iddialı metinleri yazmış isimlerden biri olan Osman Turan’ın tarihi ve sosyolojik argümanlarını betimsel bir analize tabi tutmaktır. Aynı anda dava adamı, bilim insanı ve siyasetçi kimliklerine sahip Osman Turan’ın pozisyonunu anlamada Yüksel Taşkın’ın Baumann’dan aktardığı yasayapıcı entelektüel kavramından faydalanılmıştır. Bunun sonucunda Turan’ın kendisine milliyetçi muhafazakar gençlere yeni kavramlar ve yeni bir algı dünyası yaratmak gibi bir misyon biçtiği ortaya konulmuştur. Anahtar Kelimeler: Osman Turan, yasayapıcı entelektüel, milliyetçi muhafazakârlık Abstract: In this study, the views of nationalist conservative historian Osman Turan are examined through primary sources. The aim of this study is to make a descriptive analysis of the historical and sociological arguments of Osman Turan, one of the first and most assertive writers in the effort to give a historical basis to the organic union between Islam and Turkishness. To understand the position of Osman Turan, it was benefited from the concept of legislative intellectual which was used by Yüksel Taşkın who took it from Baumann. As a result of this, Turan was determined to have a mission to create new concepts and a new world of perception for nationalist conservative youth, Keywords: Osman Turan, legislative intellectual, nationalist conservative, 1. GİRİŞ Muhafazakârlık, Fransız Devrimiyle sembolleşen politik, toplumsal ve ekonomik değişime ve altüst oluşa bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Kendisini bir ideoloji ya da bir “izm” üzerinden tanımlamak yerine zihinsel bir duyuş, düşünüş olarak ifade etmeye çalışır. Ana temaları gelenek, beşeri eksiklik, organik toplum, hiyerarşi ve otorite, mülkiyettir. Muhafazakârlığı Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 480 diğer ideolojilere göre öne çıkaran en önemli kavramlardan biri gelenek ve tarihtir. Gelenek zaman içinde sürüp giden değerler, kurumlar, alışkanlıklardır. Gelenek bir tarihsel devamlılığı vurgulaması noktasında önemlidir. Muhafazakârlığın kurucu ismi Edmund Burke, toplumu yaşayanlar, ölüler ve doğacaklar arasında yapılan bir ortaklık olarak tanımlar. Geleneklerin önemli yanı insanlara ve toplumlara bir aidiyet hissi vermesinde ortaya çıkar. Köksüzlük, belirsizlik gibi unsurlar devre dışı kalır, toplum bir arada ahenk içinde yaşama imkânına kavuşur (Heywood, 2013, s. 83-87). Siyasal muhafazakârlık, tarihi, içinde geleneklerin bir devamlılık silsilesi halinde aktığı bir süreç olarak düşünür. Zürcher’in muhafazakârlık tanımı içinde “geçmişle kurulan bağlar” önemli bir başlığı oluşturur. Russell Kirk’in muhafazakârlık tanımında “süreklilik arz eden bir ahlaki düzenin varlığı”, “geleneklere, teamüllere, devamlılığa olan inanç” vardır. Nisbet “tarih ve geleneğe bağlılığı” siyasal muhafazakârlığın ilk unsuru olarak değerlendirir (Aktaran Şeyhanlıoğlu, 2011, s. 86-87). Muhafazakâr düşüncede tarih bir yanıyla geleneklerin şekillendiği, tecrübenin soyut aklın önüne geçtiği, geçmişle gelecek arasında köprü olan bir süreçtir. Öte yandan tarih muhafazakârlık için organik toplum idealini yansıtması açısından da önemlidir. Liberallere göre toplum şahsi çıkarlarının peşinde koşan bireylerin eylemlerinden oluşur. Muhafazakârlar bunu reddeder, bu bireyciliğin toplumu atomlara ayıran bir yapı oluşturduğunu ifade eder. Onlara göre insanlar güvenlik ve aidiyet peşinde koşan yaratıklardır. Ailenin, çevrenin, ulusun bireylere aradığı huzuru ve güvenliği sağlayan unsurlar olduğunu düşünürler. Toplum bu bağlılık ilişkileri içinde her unsurun bir organizmanın parçasını oluşturduğu, ödevler ve yükümlüklerle dolu bir yapıdır. Toplum içinde her unsurun, her bireyin, her toplumsal grubun bir işlevi vardır. Bütün, bu parçalardan daha önemlidir (Heywood, 2013, s. 90-91). Organizmacı görüş toplumun yaşayan bir organizma gibi bir geçmişi ve bir geleceği olduğunu düşünür. Tarih bu açıdan da muhafazakâr düşüncede önemli bir yer tutar. Tüm bu yönleriyle baktığımızda muhafazakârlığın doğuşu itibarıyla tarihi, tarihi değerleri kendi kavramsallaştırması içinde son derece önemli gördüğü dikkati çeker. Öte yandan bu tarih anlayışı içinde hamasetten ziyade dinginlik, tecrübe gibi unsurlar öne çıkar. Tarihin bir hamaset hazinesi olarak ortaya çıkması muhafazakârlığın milliyetçilikle evliliğinden sonra gerçekleşmiştir. Batı’da milliyetçilikle muhafazakârlığın birleşmesi 19. Yüzyılda Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 481 vuku bulmuştur. Bunda milliyetçilik anlayışındaki önemli bir değişimin rolü olmuştur. Eşit hak ve özgürlüklere sahip vatandaşların ortak siyasal katılımına dayalı evrenselci bir milliyetçilik anlayışı tarifi yerine belirli bir cemaate kökensel bir aidiyet duygusuyla açıklanan aşkın bir kader ortaklığı ideolojisinin öne çıkmaya başlaması bu değişimi tetiklemiştir. Muhafazakârların millet kimliğini cemaat kimliğinin yerine ikame edilecek bir toplumsal olgu olduğuna ikna olmalarıyla bu süreç kesinleşmiştir (Bora, 1998, s. 62-63). Bu süreçte muhafazakârlık Fransız Devrimine olan tepki dozunu düşürmüş, Devrim’in ardından doğan yeni milliyetçi yönetici sınıfla uzlaşma içine girmiştir. Burada rakip artık Devrim’in derinleştirilmesini savunan sosyalist, muhalif kitlelerdir (Taşkın, 2007, s. 21-24). Türkiye’de de milliyetçi muhafazakâr ittifak “komünizm tehlikesine” bir set koyma amacıyla gerçekleşmiştir. Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde kendini Batı kampına atmasıyla birlikte antikomünizm bir devlet ideolojisi haline gelmiştir. “Komünist tehlikeye” karşı devletin başlattığı seferberlik akımına milliyetçi muhafazakâr sosyologlar, tarihçiler, şair-yazarlar, düşün insanları yazdıkları eserlerle katkıda bulunmuşlardır. Türkiye’de milliyetçi muhafazakârlığın bir ideoloji olarak şekillenmesinde tarihçilerin önemli bir payı vardır. Cumhuriyet’in kurucu kuşaklarının teşvikiyle oluşturulan Türk Tarih Tezi’ne İslami unsurlar ekleyerek Türkİslam tarihçiliğine ve buradan Türk-İslam düşüncesine uzanan yolu tarihçiler açmıştır. Bu anlayışta tarih çoğu zaman geçmişin ululandığı, bugüne dair mesajlarla dolu bir anlatımdır (Bora, 2017, s. 362). Yazdığı eserlerle gençleri en çok etkileyen tarih metinlerinin arasında Osman Turan’ın kaleme aldığı Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi (1999) başta gelir. Kitap Türklükle İslam arasındaki ontolojik bağı ilk kuran, daha doğrusu buna tarih disiplini içerisinde bir boyut katan ilk metinlerden biridir. Dönemin milliyetçi muhafazakâr gençleri Osman Turan’ın eserleri üzerinden Nizam-ı Âlem (dünyaya nizam vermek) ve Devlet-i Ebed-Müddet (sonsuza kadar yaşayacak devlet) gibi iki popüler kavramı türetmişlerdir (Bora, 2017, s. 308). Diğer taraftan Osman Turan sadece bir tarihçi olarak çıkmaz karşımıza. Bir “dava adamı” olarak sosyolojik tahliller de yapar. Bu sosyolojik tahlilleri tarih disiplininden yardım alarak beslemeye çalışır. Dolayısıyla karşımıza bir milliyetçi muhafazakâr aydın olarak çıkar. Bu çalışma milliyetçi muhafazakâr ideolojinin temel argümanlarına tarihsel ve sosyolojik bir dayanak verme çabası içinde olan Osman Turan’ın görüşlerini ele almaktadır. Çalışmanın amacı Osman Turan’ın Türklükle İslam’ın “sarsılmaz” birliği gibi fikirlerine, bu doğrultuda yaptığı tarihi- Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 482 sosyolojik tahlillere ve bunların milliyetçi muhafazakâr düşünce üzerindeki etkilerine ilişkin birincil metinler üzerinden betimsel bir analiz gerçekleştirmektir. Bunun için Turan’ın kaleme aldığı Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi (1999a, 1999b), Türkiye’de Siyasi Buhranın Kaynakları (2012),Türkiye’de Manevi Buhran Din ve Laiklik (2011), Türkiye’de Komünizmin Kaynakları (1980) adlı eserler birincil kaynak olarak değerlendirilecektir. Neticede Turan’ın hangi fikirlerinin milliyetçi muhafazakâr camiayı etkilediği ortaya konacak ve milliyetçi muhafazakârlığın temel dayanaklarından biri açığa çıkarılmış olacaktır. Çalışmaya öncelikle Osman Turan’ın kısa bir tanıtımıyla başlayacak, ardından onun bir milliyetçi muhafazakâr aydın olarak rolünü anlamada kullanacağımız “yasayapıcı entelektüel” kavramını açıklamaya çalışacağız. Daha sonra yazarın tarih disiplini içerisinde İslam’la Türklük arasında kurduğu bağı, buradan türeyen, Nizam-ı Âlem, Devlet-i Ebed-Müddet gibi kavramları, kutsal devlet anlayışını tartışacağız. Peşinden yazarın tarih disiplininden beslenerek yürüttüğü sosyolojik tahlilleri Batılılaşma meselesi, aydın sorunu, antikomünizm, demokrasi gibi başlıklar altında inceleyeceğiz. 2. HANGİ OSMAN TURAN? Osman Turan üzerine yapılan betimsel bir analiz öncelikle onun tarihçi, siyasetçi, dava adamı kimliklerinin bir arada sunulmasıyla başlamalıdır. Öncelikle Osman Turan, Türkiye’nin en önemli tarihçilerinden biridir. 1935 yılında kurulan Dil-Tarih Coğrafya Fakültesi’ne (DTCF) ilk kabul edilen öğrencilerdendir. Birinci’nin (2003, s. 34) aktarımına göre Türkiye üniversitelerinde tarih doktorasını alan ilk kişi aynı zamanda odur. Hocası, meşhur Fuat Köprülü’dür. Onunla aynı yıl DTCF’ye giren Halil İnalcık, Turan’ın Selçuklu tarihçiliğinde dünyanın en iyisi olduğunu söylüyor (Aktaran Birinci, 2003, s. 16). Osman Turan aynı zamanda bir politikacıdır. 1954 yılında siyasete, hocası Fuat Köprülü gibi Demokrat Parti’den (DP) girmiştir. Milletvekilliği yapmış, Yassıada’da yargılanıp beraat etmiştir. Daha sonra üniversiteye geri dönmek ister, fakat bu mümkün olmayınca 1965’te Adalet Partisi (AP) milletvekili olarak meclis koridorlarına döner. AP’de Genel Başkan Yardımcılığı görevini üstlenir. 1969’da siyasetten ayrılınca bağımsız olarak araştırmalarına devam eder (Kozan, 2010). Zaten bir tarihçi olarak en ‘verimli’ olduğu dönem de 1960’ların ortalarında başlar. “İlk büyük eseri” kabul edilen Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti 1965’te yayınlanır. Meşhur, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi ise 1969’da. 1971’de yazdığı Selçuklular Zamanında Türkiye eseriyle birlikte Selçuklular Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 483 tarihçiliğinin en önemli isimlerinden biri kabul edilir. Öte yandan o kitaplarını yalnızca ‘bilimsel’ kaygılarla yazmaz. Bunu bizzat kendisi ifade ediyor. Örneğin Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi’nin giriş kısmında şunları söylüyor: “Zira biz Türk kültürüne hizmet ederken ciddi neşriyatla sarsılan milli ahlak ve mefkureyi korumaya yardım edeceğimizi de düşünüyoruz. Maarif ve üniversitenin kifayetsizliği ve bozuk neşriyatın sel halini almasiyle gittikçe derinleşen manevi buhranın tedavisinde yüksek hislerin ilim ve şuura dayanması şarttı.” (Turan, 1999a, s. 16) Yine aynı eserin arka kapağında şunları yazar: “Eserin manevi ve ideolojik buhranlar içerisinde sarsılan Türk aydınlarının tarih şuuruna ve uyanışlarına hizmet etmesi de başlıca emelimiz ve mükâfatımız olacaktır” (Turan, 1999a, Arka kapak). Taha Akyol, 1978 yılında hayatını kaybeden Turan’ın ölümünün ardından şunları kaleme alıyor: “Siyasi meşguliyete veda ettikten sonra yayınladığı eserler Türkiye’de yeni bir milliyetçi neslin yetişmesinde çok büyük bir görev ifa etmiştir. 2 Ciltlik Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi ile Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti eserleri Türk milliyetçilerinin ilk sıralardaki kaynak kitapları arasındadır. Bu eserleri okumayanlar tabii ki milliyetçi olabilirler ama istenen vasfa ulaşmaları mümkün değildir.” (Aktaran Birinci, 2003, s. 112). Kendisinden bir yıl sonra DTCF’ye kabul edilen Mehmet Ali Köymen’e göre Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi: “Bütün aydınlar ve bilhassa gençler için istifade ile okuyacakları, okuduktan sonra istikbale emniyetle bakabilecekleri bir el kitabıdır, bir manevi rehberdir, bir yol göstericidir” (Aktaran Birinci, 2003, s. 86). Beşir Ayvazoğlu ise ‘Mefkure’yi okuyan ülkücü bir gencin “misyonunun birden dünya çapında genişlediğini gördüğünü” vurguluyor (Aktaran Birinci, 2003, s. 39). Bütün bu yazılanlar Turan’ın sadece ‘bilimsel’ kaygı gütmediği, aynı zamanda topluma, gençlere, aydınlara bir bilinç ve ‘dava’ aşılama amacında Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 484 olduğunu göstermektedir. Osman Turan bir ‘dava adamıdır’ da aynı zamanda… Milliyetçi muhafazakar bir entelektüel olarak üniversite hocalığının daha ilk yıllarından itibaren ülkedeki sağ/sol kutuplaşmasında kendine bir misyon biçiyor, yalnızca tarih alanında değil, döneminin bütün siyasal, sosyal meseleleri hakkında gazete ve dergilerde makaleler kaleme alıyor. “Dava adamı” kimliğinden ötürü başı ilk kez 1944 senesinde, Turancılık davası için Ankara’ya gelen Nihal Atsız’ı üniversitedeki odasında misafir etmesi nedeniyle derde giriyor ve 8 ay açığa alınıyor. 1948 yılında Paris’ten döner dönmez “Gafletten Uyanalım!.. Üniversitedeki Aşırı Solcular Meselesi” adlı risaleyi yazıyor ve söz konusu eserde Behice Boran’a hakaret ettiği gerekçesiyle 2 ay hapis cezasına mahkum ediliyor (Ceza uygulanmıyor) (Kozan, 2010, s. 19). “Komünistlerle” çatışması hiçbir zaman bitmiyor Osman Turan’ın. 1964’te Peyami Safa ve M.Ş. Eygi ile birlikte “Kızıl Tehlike” adlı risaleyi yazıyorlar. Gazete makalelerinden derlenen Türkiye’de Komünizmin Kaynakları (1980) adlı kitabı aynı yıl yayımlanıyor. Bilhassa tarih alanında yaptığı çalışmalarla ‘Türk İslam Sentezi’ ideolojisinin altını doldurmaya çalışıyor, ona tarihsel-felsefi bir boyut katmayı amaçlıyor. Siyasete atılmak için ayrıldığı DTCF’ye, yaptığı başvurulara rağmen, ideolojik ve kişisel husumetler dolayısıyla hiçbir zaman geri dönemiyor ve bu hayatındaki en büyük “felaketlerden” biri oluyor (Birinci, 2003, s. 43). Osman Turan’ın dava adamı, akademisyen, siyasetçi kimliklerini bir arada en iyi açıklayan kavramın Yüksel Taşkın’ın Zygmunt Baumann’dan aktardığı “yasayapıcı entelektüel” kavramı olduğu söylenebilir. Taşkın’a göre Türkiye’de milliyetçi muhafazakâr entelektüeller, Kemalist entelektüellerin iyimser iradeciliğinden fazlasıyla etkilenmiştir. Yani Kemalist entelektüellerin toplumsal mühendislik projeleri geliştirme anlayışını milliyetçi muhafazakâr entelektüeller devralmıştır. Bu bağlamda bu entelektüeller önemli bir güç elde ederek yasayapıcı entelektüellere dönüşmüş, kültür ve eğitim politikalarıyla toplumun yukarıdan aşağıya dizayn edilmesinde kendilerine önemli bir rol düştüğünü düşünmüşlerdir. Bunun için de kültürel sermayelerini siyasal güce döndürmeye çalışmışlardır (Taşkın, 2007, s.10-11). Milliyetçi muhafazakârlığı klasik muhafazakârlıktan ayıran temel noktalardan biri de budur. Entelektüellere toplumun yeniden dizayn edilmesinde önemli rol düştüğünü savunan bu iradeciliktir. Bu iradecilik içinde tarihçi ya da tarihçi siyasetçi özgül bir yasayapıcı entelektüeldir (Taşkın 2007, s. 43-44). Osman Turan tarih üzerine yazdıklarıyla bir yasayapıcı entelektüel olarak hizmet etmeye çalışmıştır. Osman Turan’ın tarihçiliğinde Türklük ve İslam’ın organik birlikteliği, Türklerde kutsal devlet anlayışı, Nizam-Âlem ve Devlet-i-Ebed-Müddet gibi Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 485 kavram ve görüşler baş sıradadır. 3. OSMAN TURAN VE MİLLİYETÇİ MUHAFAZAKAR DÜŞÜNCE 3.1. Türklük ve İslam’ın Organik Birlikteliği Osman Turan’ın anlatmak istediği tarih anlayışında Türklükle İslam’ın mükemmel bir uyum içinde olduğu, Türklerin daha İslam’a girmeden İslam’a yakın bir inanç içinde bulunduğu iddiası vardır. Türk Tarih Tezi’ne Türk-İslamcı tezin en önemli eklemesidir bu. 1930’ların seküleretnisist tarih anlayışında İslam’a biçilmeyen misyon şimdinin milliyetçi muhafazakar anlayışında kendine yer bulmaktadır. Turan’a göre “Türkler tarih sahnesine çıkışlarından beri Şamani ve İslam çağlarında tek bir Allah’a bağlı bulunmuş’tur (Turan, 1999a, s. 10). Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi’nde,“Gerçekten Türkler, başka milletlerden farklı olarak, daha peygambere sahip olmadan kendi anlayışları ile tek bir Tanrı inancına yükselmişler, milli ve insani duygularla birlikte tarih sahnesine çıkmışlardır,” (Turan, 1999a, s. 3) diye yazar. Ona göre sadece tek Tanrı inancı da değil “Türkler aynı zamanda ruhun ebediliğine ve bunun zaruri bir neticesi olarak da Ahiret hayatına, iyilik ve kötülüklere dair bir hesabın verileceğine de inanıyorlardı.” (Turan, 1999a, s. 50) Bu doğrultuda Türklerin İslam’ı kabul etmeleri isteyerek, bir gönüllülük çerçevesi içinde olmuştur. “İslam’ın bu zaferi başka milletlerde ve memleketlerde olduğu gibi bir istila altında olmamış, Türkler kendi irade ve arzuları ile yeni dini benimsemişlerdi.” (Turan, 1999a, s.150) Türklerin İslam’dan önce İslam’a benzer bir inanca sahip oldukları iddiası Türklükle İslam arasındaki ontolojik bağı vurgulamak içindir. Turan’a göre: “Türkler, İslamiyet’i kabul edince bu yeni dinde kendi ruh ve mefkurelerini bularak daha yüksek bir mevkie sahip” (Turan, 1999a, s. 3) olmuşlar ve “Bu sebeple son bin yıl zarfında İslamiyet ve Türklük, zat ve sıfat olarak öyle kaynaşmıştır ki artık İslamiyet Türklerin milli dini mahiyetini kazanmış ve bu iki unsurun birbirinden ayrılması mümkün olmamıştır.” (Turan, 1999a, s.3) Bu ontolojik bağ içinde farklı dini inanışlara yer yoktur. İslam dışında başka bir dine yönelen Türkler ona göre hayatiyetini devam ettirememiştir. Diğer dinler Türklerin savaşçı kimliğiyle uyumlu değildir: “Hayat şartları ve inançları arasındaki münasebetler Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 486 dolayısıyla Türkler de Hintlilerin aksine olarak savaşı günah değil varlıkları için meşru hatta sevap sayıyorlardı… Bu sebepledir ki Türkler kendi mizaçlarına uygun gelmeyen Hindistan dinlerini kabule yanaşmıyorlardı. Nitekim Buda dini 6.-8. asırlar arasında Orta Asya’da yayılma faaliyetine girişirken Gök-Türk hükümdarı Bilge Han ve onun hakim veziri Tonyukuk bu dinin kabulünü reddediyor, onun yumuşaklık ve miskinlik telkin ettiğini, savaşı ve hayvan kesmeyi yasaklayarak Türklerin hayat şartlarına uymadığını mücadele güçlerini bozacağını düşünüyor ve kalabalık Çinliler karşısında istiklallerini korumakta zorluk çekeceklerini ileri sürüyorlardı (Turan, 1999a, s. 9). Türklükle diğer dinler arasında karşıtlık ve Türklükle İslam arasındaki bu bağ kurulunca artık sıra Türklük ve İslam’da bulunan ortak özellikleri anlatmaya gelmiştir. Bu ikisini bir araya getiren hangi fikir ve inançlar, hangi özelliklerdir? Turan bunları anlatmaya koyulur. 3.2. Nizam-I Âlem Milliyetçi muhafazakar gençliğin bugün halen kullandığı en temel kavramlardan biri Nizam-ı Âlem’dir. Milliyetçi muhafazakârlığa bu kavramı kazandıran, bu anlayışa tarihsel bir boyut katan Osman Turan’dır. Buna göre Türklükle İslam’ı bu kadar birbiriyle uyumlu yapan nedir sorusuna Turan’ın cevabı meşhur kitabının ana argümanı da olan, her ikisinin de ‘cihan hakimiyeti’ anlayışına yaslandığıdır. Osman Turan’a göre Türkler daha İslam’a inanmadan önce dünyaya hükmetmeyi ilahi bir misyon edinmişlerdi. “Tanrının mümtaz bir kavmi olduklarına ve onun kendilerini koruduğuna, kağan ve sultanlar Allah’ın cihan hakimiyetini kendilerine ihsan ettiğine ve bu sebeple de dünya nizamı kurmağa memur bulunduklarına inanıyorlardı” (Turan, 1999a, s.10-11). Bu cihan hakimiyeti iddiası dönemin milliyetçi muhafazkâr gençleri üzerinde önemli bir etki edecektir. Beşir Ayvazoğlu’na göre “Artık nizam-ı alemi tesis yani dünyaya nizam vermek Türklüğün dolayısıyla ülkücü gençliğin tarihi misyonuydu. Osman Turan’ın eserini okuyan ülkücü genç misyonunun birden dünya çapında genişlediğini görüyordu.” (Ayvazoğlu, 2008, s. 574-575) Turan’ın milliyetçi muhafazakâr gençlere yeni bir ‘şuur’ aşılama çabası onun yasayapıcı entelektüel kimliğiyle de uyumludur. Osman Turan’a göre İslam’ın cihat anlayışı Türklerin dünya nizamı kurma fikrinin tam üzerine oturmaktadır. “İslam’ın cihadı da Türklerin savaşçı ruhlarına ve cihan hakimiyeti davalarına uygun geliyordu,” diye Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 487 yazar (Turan, 1999a, s. 151). Öte yandan Turan’a göre Türklerin dünyayı yönetme ideali adil, insani ideallere uygun bir yönetim anlayışına dayanmaktadır. Türkler bu hakimiyeti altındaki coğrafyalara üstünlüklerini ‘güzellikle’ kabul ettirmişlerdir: “Türklerin iki bin yıllık bir tarih boyunca kıtaları, birçok yabancı ırk, millet, din ve mezhep mensuplarını idare etmeleri yalnız kendi kuvvetleri ve cihan hakimiyeti mefkureleri ile izah etmek mümkün değildir. Filhakika Türkler, eğer yabancı kavimlere karşı sağlam bir adalet duygusuna, geniş bir dini müsamahaya ve yüksek bir insanlık idealine sahip bulunmasa, dar bir milliyetçi veya ırkçı zihniyete, sert bir dini taassuba kurban olsalardı şüphesiz bu çeşitli unsurların mukavemetleri ile karşılaşır, cihamşümül imparatorluklar kurulamaz ve tabiatıyla tarihi azametleri gibi bu yüksek mefkureleri de vücud bulamazdı” (Turan, 1999b, s. 131-132). Osman Turan burada modern çağın Batılı devletleriyle eski Türk devletlerini kıyaslar. Ona göre Türkler insani idealler çerçevesinde dünya hakimiyeti peşinde koşarken, Batılı ülkeler aşırı milliyetçilik ve maddi çıkar arayışı neticesinde emperyal hayaller kurmaktadır. 3.3. İslam’ın Hamisi Türkler Osman Turan İslam’ın Türklüğe katkılarını sıraladıktan sonra Türklüğün de İslam’a büyük hizmetleri olduğunu iddia eder. Yazar burada önce Türk Tarih Tezi’nden bir kavramı ödünç alır: Asker millet. Ona göre Türklerle askerlik arasında neredeyse biyolojik bir ortaklık vardır. Türkler doğal olarak kendiliğinden asker doğarlar. Türklerin bu savaşçı kimliklerini İslam’ın cihat anlayışıyla da birleştirdikten sonra sadece kendilerininkini değil İslam’ın da bayrağını taşıdıklarını ileri sürer: “Türkler İslam dini ve medeniyeti çerçevesinde kendi ideallerini bularak yükselirken iç buhranlara ve dış istilalara maruz kalan İslam dünyasını ve hayatını kaybeden Müslüman milletlerini de kurtarmışlardır… Türkler böylece milli ve İslami mefkurelerin kaynaşması ile cihan hakimiyeti davalarını canlandırırken Müslüman mütefekkirleri de İslamiyet’e yaptıkları hizmetler dolayısıyla onlara karşı şükranlarını bildiriyor ve Türkler artık İslam’ın hamisi ve bayrağı mevkiine yükseliyordu. Türkler İslam dünyasını içeride siyasi ve manevi birliğe dışarıda da istilalardan Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 488 emin bir duruma getirdikten sonra da Orta Asya’yı, Kafkasya’yı, Anadolu’yu Rumeli’yi, Şarki Avrupa ve Karadeniz’in şimal sahillerini, nihayet şimali Hindistan’ı İslam dini ve medeniyeti hudutları içerisine dahil ettiler. Yeni kültürel ve iktisadi hamlelerle de İslam medeniyeti ikinci yüksek devrini idrak etmiş ve 17. asra kadar uzun bir ömür ve üstünlük sağlamıştır” (Turan, 1999a, s. 4-5). Osman Turan’ın milliyetçi muhafazakâr anlatısında Türklerin katkısı sadece İslam’a da değildir. Haçlı Seferleri sırasında Doğu’ya gelen Avrupalılar pek çok yeniliği Müslüman Türklerden almıştır ona göre. Türkler yalnızca İslam medeniyetinin değil Batı medeniyetinin de kurucusudur: “Böylece Türk hakimiyeti bir yandan İslam medeniyetinin hayatiyetine ve yükselmesine imkan verdi öte yandan da Avrupa medeniyetinin doğuşuna hizmet etti” (Turan, 1999a, s. 5). Her şeyi Türklerle başlatmak, dünyayı ilgilendiren bütün önemli hadiselerin kaynağında Türkleri görmek Turan’ın Türk Tarih tezinden aldığı bir yaklaşımdır. 3.4. Osmanlı Övgüsü ve Devlet-İ Ebed-Müddet Osman Turan’ın popülerleşen kavramlarından biri de Devlet-i EbedMüddet’tir. Bu kavramla bağlantılı olarak Turan’ın milliyetçi muhafazakâr düşünce içinde tarih anlatısına yaptığı en özgün katkılardan biri Osmanlı’nın “itibarının geri iade edilmesidir”. Turan, Türk İslam tarihi içerisinde Osmanlı İmparatorluğu’nu “cihan hakimiyeti” idealinin en yüksek devri olarak görür. Ona göre “Üç kıtanın ortasında ve iç denizler üzerinde kurulan Osmanlı İmparatorluğu Türk milletinin en büyük eserini, Türk, İslam ve dünya cihan hakimiyeti tarihinin de en yüksek siyasi teşkilatını temsil eder.” (Turan, 1999a, s. 13) Osmanlı övgüsü, milliyetçi muhafazakar tarihçilerin Kemalist dönemin tarihçilerinden ayrışmalarına imkan vermektedir. Osmanlı tarihine böyle bir yer açmak aslında muhafazakârlığın milleti bir organizma gibi görmesinin doğal sonucudur. Milliyetçilik ile muhafazakârlığın “evliliği” Batı’da da cemaatin yerine milletin ikame edilmesiyle gerçekleşmişti. Geleneğin temsilcisi, geçmişten geleceğe hep var olacak olan artık milletti (Bora, 1998). Dolayısıyla bu anlayışta onun bir dönemini (yani Osmanlı dönemini) yok saymak, atlamak mümkün olamazdı. Nitekim Turan, bir zamanlar odasında misafir ettiği Nihal Atsız’dan bu konuda da farklı düşünerek dönemin milliyetçi gençlerini etkilemişti: “Başkasını bilmem ama ben Osman Turan’ın kitaplarını okuyarak Atsız Türkçülüğünden çok çabuk uzaklaşmış ve Türk tarihini bir devamlılık içinde görmeye başlamıştım,” diyor Beşir Ayvazoğlu (Aktaran Birinci, 2003, s. 138). Türk tarihini bir devamlılık içinde görmenin sonucu “Devlet-i Ebed-Müddet” kavramına dek Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 489 varır. Turan’a göre Osmanlı düşünürleri İbn-i Haldun’un bir takipçisi olmalarına rağmen, yani her toplumun doğum, gelişim ve çöküş aşamaları olduğuna inanmalarına rağmen Osman İmparatorluğu’nu böyle bir sonun beklediğini kabul edemiyor, Osmanlı’nın “Devlet-i Ebed-Müddet” olduğuna inanıyorlardı (Turan, 2011, s. 155). 3.5. Kutsal Devlet Türk devletinin sonsuza dek yaşayacağı inancı devletin kutsal bir haleyle çevrilmesini de doğurmuştur. Kutsal devlet argümanı Turan’ın bütün eserleri boyunca yaptığı şeyin, yani milliyetçi muhafazakâr ideolojinin temel argümanlarına tarihsel bir dayanak verme çabasının görüldüğü alanlardan biridir. Ona göre eski Türk devletlerinde yöneten-yönetilen arasında muazzam bir uyum vardır. Bu uyum Türklerin devleti kutsal görmelerinin bir sonucudur: Manevi değerlere bağlı bulunan Türk kağan ve sultanları milletlerinin istiklali, birliği, refah ve yükselişi uğrunda mücadeleyi tabii bir vazife saydıklarını beyan ederlerken Türk halkı da ancak devleti ve kağanı mevcut oldukça çalışmanın faydasına inandığını belirtiyor, böylece milli duygular tarihinde idareci ve idare edilen olarak mühim bir kaynaşma hadisesi vuku buluyordu. Bu sebepledir ki Türkler devleti baba ve mukaddes sayıyor ve ‘devlet baba’ tabiri de bu tarihi inançtan doğuyordu” (Turan, 1999a, s. 10-11). Turan’a göre Türklerde devletin halkın hamisi gibi görünmesinin sosyo-ekonomik temelleri de vardır. O, Türklerdeki toprak sisteminin sınıfsız bir toplum doğurduğunu, devletin baba sıfatının toprağın da sahibi olmasından geldiğini yazar: “Türklere mahsus olan bu göçebe toprak idaresi Selçuklu ve Osmanlı sultanları tarafından bütün toprakların devlet mülkiyetine intikaline sebep olmuş, boy beyleri yerine sultanlar bu amme mülkiyetini ikta veya tımar sahibi beylerin idaresinde devlet hesabına kullanmış, Türkiye’de idare, askeri ve hukuki teşkilatın, zirai iktisadın temeli olmuştur. Göçebe hukukundan yüksek bir devlet ve cemiyet hayatına intibak ve tekamül eden bu adilane sistem sayesinde fethedilen Anadolu ve Rumeli topraklarının Türkleşmesi mümkün olmuş, başka milletlerde misli görülmemiş bu nizam, toprak aristokrasisi ile topraksız veya esir köylü sınıflarının doğmasına fırsat vermemiş ve Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 490 dünyada böylece en sağlam ve sıhhatli bir cemiyet meydana gelmişti.” (1999a, s. 120) Öte yandan bu toprak sisteminin Batı’da sanayi inkılabını yaratan burjuvazi gibi bir sınıfın Türk toplumunda doğmasına engel olduğunu da hayıflanarak yazmaktan geri durmaz: “Filhakika modern sanayiden önce bir sermaye kaynağı olan toprak aristokrasisi Türkiye’de mevcut değildi. Zira miri arazi idaresi içtimai adaleti sağlamakta ne kadar yüksek ve dahiyane bir milli rejim idiyse toprağa dayalı zenginlik ve sermayeye de o derece engel idi. Bu sebeple Avrupa medeniyetini iktibas ve taklide başlıca rol oynaması gereken hususi teşebbüs sahibi sermayedar ve sanayici meydana çıkamamıştı” (1999b, s. 277). Ona göre devletin bütün topraklara sahip olması toprak aristokrasinin doğmasına engel olmuş bu da yeni bir girişimci sınıfın doğmasını baltalamıştır. 3.6. Batılılaşma Meselesi Osman Turan yalnızca bir akademisyen olarak tarihi metinler kaleme almamıştır. O diğer taraftan toplumsal sorunlarımızla ilgili milliyetçi muhafazakâr bir aydın olarak analizler de yapmıştır. Bu analizleri tarih disiplininden beslenerek gerçekleşmiştir. Onun sosyolojik argümanları Batılılaşma meselesi, aydın sorunu, demokrasi, antikomünizm gibi başlıklar altında toplanabilir. Onun milliyetçi muhafazakâr bir aydın olarak ilk ele aldığı meselelerden biri Türkiye’nin Batılılaşma sorunudur. Turan bu konuda zaman zaman bir muhafazakâr modernleşmeci olarak karşımıza çıkar. O Türkiye’de manevi bir çöküntü yaşandığına inanmaktadır. Bu manevi çöküntünün nedeni, Tanzimat’tan itibaren ‘bir kısım’ aydınların ve yönetici elitlerin kapıldığı aşağılık duygusu ve bunun neticesinde topluma dayattıkları ‘aşırı’ Batılılaşmadır. Pekiyi Türkiye ne yapmalıydı? Onun muhafazakâr modernleşmeci tavrı en net şu satırlarda görülür: “Aslında medeniyet tarihi ve sosyolojinin gösterdiği üzere her yabancı kültür tesiri veya iktibasının cemiyet bünyesi üzerinde birtakım sarsıntılar yaratması tabiidir. Eğer bu tesirler normal iktisadi ve kültürel münasebetlerle birlikte ve tedrici bir şekilde vuku bulursa mevcud milli unsurlar üzerinde bir aşı vazifesini görür ve bu sayede bahis mevzuu cemiyet yeni bir medeniyet sentezi istikametinde hayatiyet Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 491 kazanarak yükselir.” (Turan, 2012, s. 7-8) Muhafazakârlığın değişimin “tedrici”, gelenek tarafından içerilmek suretiyle ve kendiliğinden, dışarıdan bir müdahale olmadan gerçekleşmesi talebinin tipik bir yansımasıdır bu satırlar. Muhafazakârlar yaşayan organizmaya sentetik müdahalelerde bulunulmasına, yani toplum mühendisliğine karşıdırlar. Öte yandan yukarıda milliyetçi muhafazakârlığı klasik muhafazakârlıktan ayıran en önemli faktörün iyimser bir iradecilik olduğunu yazmıştık. Yani yukarıdan entelektüel bir müdahaleyle toplumun değiştirilebileceği inancı. Dolayısıyla bu klasik muhafazakâr tavrını çok tutarlı olarak sürdürmez Osman Turan, o daha ziyade milliyetçi muhafazakarlığın yasayapıcı entelektüel kimliğiyle konuşur. Nitekim on kişilik seçkin bir kadro “memleketin kaderini tayin eden müesseselerde müessir bir duruma yükseltilirse” her şey yoluna girebilir ona göre. “Esasen milletin ideallerini temsile ve iradesini icraya muktedir, mefkuresi, zekası, kültür ve cesareti ile tanınmış on kişilik bir takımın cihada başlaması ile bütün engelleri aşmak, medeniyet yolunu açmak ve kudretli bir Türkiye vücuda getirmek mümkündür ve milletimiz böyle bir vatansever ve imanlı bir ekibi de beklemektedir,” (Turan, 2012, s. 17) diye yazar. Milliyetçi muhafazakârların Kemalist aydınlardan miras aldığı en mühim anlayış budur: Toplumu eğitim yoluyla biçimlendirmek, dil, tarih ve kültür üzerinden milleti inşa etmek… Erken cumhuriyet döneminde Kemalist aydınlar “yasayapıcı entelektüel” konumundaydılar. “Yasayapıcı entelektüel gücünü toplumsal düzeni yeniden tasarlama ve inşa etme vasfından veya öylesi bir vasfın varlığına olan inançtan alıyordu. Milli/ulusal kültürü tasarlamak, onu işlenmemiş haliyle kültürün beşiği sayılan millete belletmek, gayri milli olanı belirlemek entelektüelin nüfuz alanında görülmekteydi.” (Taşkın, 2007, s.43) Milliyetçi muhafazakâr aydınlar, Kemalizm’in toplum modelinden memnun değillerdi. Onu değiştirmenin yolu olarak da devlet kadrolarına yerleşip eğitimi ve kültür politikalarını sil baştan belirlemeyi görüyorlardı. Toplumsal değişimin devlet eliyle, yukarıdan aşağı kumanda edilmesi gerektiği konusunda Kemalist aydınlarla hemfikirdiler. Nasıl Kemalist aydınlar dönemin tek parti iktidarına bir şekilde eklemlendilerse onların da 1950’lerden itibaren ülkeyi yönetmeye başlayan merkez sağ geleneğe eklemlenmeleri gerekiyordu. Osman Turan’ın DP ve AP milletvekilliği dönemleri bu açıdan önemlidir. 3.7. Aydın Meselesi Yukarıda bahsedildiği gibi Turan’a göre aşırı Batıcılığa sapmamamızın ve “manevi buhran”ın asıl sorumlusu aydınlardır. Aydınlar Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 492 Türkiye’nin Batılılaşmaya karar vermesiyle birlikte ‘menfi’ etkilerini göstermeye başlamışlardır: “Bu inkişaf içinde kifayetsiz ve aşağılık duygularına düşmüş küçük bir aydın zümrenin Türkiye’nin kaderi üzerinde gittikçe gelişen menfi tesirleri de başlamıştı. Filhakika memleketin ana meseleleri ve dünyanın gidişi hakkında ciddi bir görüşe sahip bulunmayan bu zümre derhal temelsiz bir rejim davasına ve fanteziye kapılmıştı.” (Turan, 2012, s. 10) Ona göre Tanzimatçıların ve Meşrutiyetçilerin açtığı bu yoldan Cumhuriyetçi aydınlar devam ederler. Öte yandan Turan bu sosyolojik yorumuna tarihsel temeller de katmaya çalışır. Tarihe baktığımızda aydınların millete ihaneti yeni değildir ona göre: “Orhon Kitabeleri nasıl Çin esaretine düşmeyi milletin değil idareci ve aydın sınıfın milli mefkure ve ruhtan uzaklaşması neticesi olduğunu, milli ıstırap ve şeref duyguları ile hareket geçen Türk hakan, halkı ve başbuğları sayesinde kurtulduklarını heyecanlı hitabelerle bildirmiş ise bugün de ahlak ve mefkuresini kaybetmiş, maddenin esiri olmuş münevverler de aynı rolü oynamaktadır.” (Turan, 1999a, s. 17). Buna karşı çözüm milliyetçi aydınlar yetiştirmektir. Ülkenin “kurtuluşu”nda önceliği geniş halk kitlelerinin eğitimine değil, küçük bir seçkin grubunun yetiştirilmesine vermek gerektiğini söyler. Ona göre “Maarifi sağlam temellere oturtmadan ve hoca yetiştirmeden mütemadiyen yeni mekteplerin açılması ve büyük bir yarı-aydın ordunun meydana çıkması Türkiye’nin kültürel, ideolojik, içtimai ve siyasi buhranlara uğramasına sebep olmuştur.” (Turan, 2012, s. 84) Nitekim “yarım molla dinden yarım hekim candan eder” atasözünü örnek vererek şöyle devam eder: “Gerçekten küçük bir seçkin kadro ile memleketi medeniyet ve saadet yoluna koymak ve akl-ı selimini muhafaza eden cahil halkı bu kervana uydurmak kolay olduğu halde, yarım aydınların (diplomalı cahillerin) ve ukalanın çoğalması ile mevcut ilim ve fikir adamları boğulmağa, manevi değerler alt-üst olmağa başlayınca buhranlar şiddetlenmiş ve terakki yolları bataklığa çevrilmiştir.” (Turan, 2012, s. 85) Turan’ın örneğin Mümtaz Turhan gibi düşünürlerden şu noktada Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 493 ayrıştığını söylemeliyiz: Turhan da seçkin eğitiminden bahseder lakin o, uzmanların, teknokratların yetiştirilmesi gerekliliğini de vurgular. Osman Turan’ın fikriyatında ise uzman/teknokrat ihtiyacı neredeyse hiç zikredilmez. Onun seçkin bir zümrenin yetiştirilmesinden bahsederken kastettiği tarihçi/sosyolog gibi kültür adamlarıdır. Turan “hümanist entelijansiya ile teknokratik entelijansiya” arasındaki rekabetin kızıştığı bir dönemde yazıp çiziyordu. Taşkın (2007, s. 127) Türkiye’de “Hümanist entelijansiya ile teknokratik entelijansiya” arasındaki rekabetin, merkez sağ partilerinin kalkınma söylemi dolayısıyla 1950’lerden itibaren başladığını vurgular. Bu rekabet Özal döneminde teknokratların galibiyetiyle sonuçlanacaktır. Turan eğitimde önceliğin geniş halk kitlelerine verilmesini eleştirirken bu anlayışın bir neticesi olarak gördüğü köy enstitülerini hedef tahtasına oturtur. Köy enstitüleri “İlmi, iktisadi ve kültürel anlayışsızlığın bir örneği olarak tahsilin umumileştirilmesi gayreti ile maarifin sukutunun ilk basamağını ve Türk köyünün tahribini gaye teşkil etmiş”tir (Turan, 2012, s. 84). Köy enstitülerine karşı merkez sağın kalkınma-şehirleşme söylemini kullanır. Ona göre “Fabrikaların kurulması ve iktisadi faaliyetlerin gelişmesi sayesinde okur-yazarlıktan daha ileri neticeler alındığı, daha görgülü ve medeni bir hayat sağlandığı aşikardır” (Turan, 2012, s. 88). Köy enstitüleri buradaki gençleri “Toprağa bağlayarak şahsi gelişme ve yükselmelerine engel olmuşlardır” (Turan, 2012, s. 89). Turan’ın köy enstitüleri eleştirisi elbette bununla sınırlı kalmaz. Bu eleştirilerde güçlü bir anti-komünist damar da vardır. Köy enstitülerinin “Şöhreti de solcu yuvası yapılmak gayretlerinden gelmiştir” (Turan, 2012, s. 173). Bu enstitüler aracılığı ile “Zoraki bir sınıf mücadelesi açmağa, ezen muhtar ve ezilen köylüden ibaret sınıflar yaratmağa” (Turan, 2012, s. 170) çalışılmış, “Sağlam Türk köylüsünün milli, dini ve ahlaki nizamının” (Turan, 2012, s.170) yıkılması istenmiştir. Köy enstitüleri hedef alınırken, onların mimarı Hasan Âli Yücel de hedef tahtasındadır. Bu durumu Mehmet Ali Köymen şöyle anlatır: “Türkiye’de Cumhuriyet devrinde üzerinde şimdiye dek pek az durulmuş bir Fuat Köprülü-Hasan Ali Yücel çatışması vardır. İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde Köprülü’nün öğrencisi olan Hasan Ali Yücel hayata atıldıktan sonra bir zamanlar kendisinden feyz aldığı hocasının amansız rakibi kesilmiştir. Esasen, çarpışan iki zihniyettir… Türk geleneklerine bağlı hakiki bir Türk çocuğu olan Osman Turan’ı bu mücadelede gayet tabii olarak hocası Fuat Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 494 Köprülü’nün yanında ve emrinde yer almış görüyoruz. Doğrusunu söylemek gerekirse Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı bir Fakülte’de henüz istikbalini garanti altına almamış olan asistan Osman Turan bu mücadelede hocası Fuat Köprülü’yü bile fersah fersah geçmiştir” (Aktaran Birinci 2003, s. 69). Hasan Âli Yücel sadece Köprülü ve Turan için önemli bir figür değildir. Milliyetçi muhafazakâr entelektüellerin “Merkez sağ iktidarlardan veya ara yönetimlerden en büyük talepleri bir milli kültür reformunun kendi öncülüklerinde başlatılması olmuş,” (Taşkın, 2007, s. 123) ve bu minvalde de “Hasan Ali Yücel’in milliyetçi muhafazakâr bir versiyonunu beklemişlerdir.” (Taşkın, 2007, s.123). 3.8. Antikomünizm Köy Enstitüleri ve Hasan Ali Yücel eleştirisinin arkasında güçlü bir antikomünist damar olduğu söylenmişti. Osman Turan’ın genel olarak diğer milliyetçi muhafazakâr entelektüellerle birlikte anti-komünist söyleme sarıldığını söyleyebiliriz. Turan kimi zaman tek başına ya da kendisi gibi düşünen yazarlarla birlikte anti-komünist risaleler kaleme almıştır. Osman Turan’a göre Türkiye’de ciddi bir komünizm tehlikesi bulunmaktadır. Bunun en büyük nedeni de bahsettiği manevi buhrandır. Cumhuriyet’le birlikte bilhassa dini eğitimin yasaklanması ona göre yeni neslin milli ve manevi değerlerden uzak büyümesine ve ona düşman yabancı menşeli ideolojilerin ağına düşmelerine neden olmuştur. Burada sorumluluk elbette aydınlardadır. Cumhuriyet öncesi ve Erken Cumhuriyet dönemi Batıcı aydınların mirasını solcu aydınlar devralmış, onların açtığı yolda manevi tahribatı sürdürmektedirler. Türkiye’nin miras aldığı toprak sistemi nedeniyle sınıf farklılıklarının ve dolayısıyla sınıf çatışmasının olmadığını, bu nedenle de komünizm tehlikesinin bulunmadığını söyleyenleri komünistler gibi düşünmekle suçlar Turan. Zira komünistler gibi onlar da maddi temellerin mevcut bulunup bulunmadığına odaklanmaktadırlar. Ama Türkiye’de komünizmin yaygınlaşmasının nedenlerini maddi değil manevi unsurlarda aramak gerekmektedir: “Gerçekten Türkiye’de komünizmin bu derece süratle yayılması ve azgınlaşması, başka memleketlerden farklı olarak iktisadi ve içtimai şartlardan ziyade manevi buhranın tabii bir neticesi olmuş, münevverlere aid kültür, ahlak ve mefkure sükutu, sosyalist moda ve propagandanın kısa zamanda marazi bir inkişafına kafi gelmiştir.” (Turan, 1980, s. 11) Turan, aydınların aksine halkın manevi değerlere bağlı olduğunu, Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 495 yani manevi şartların da komünizm için elverişli olmadığını söyleyenlerle de aynı fikirde değildir. Halk maneviyatına sahip çıkıyor olabilir ama zaten komünist devrimleri yapan halk olmamıştır hiçbir zaman: “İçtimai tezatlara ve sınıflararası derin ayrılıklara rağmen komünizmin hiçbir ülkede büyük kütlelerin isteği ile gerçekleşmemiş, aksine daima çok küçük, fakat teşkilatlı bir münevver çetenin veya ecnebi tahakkümünün neticesi olarak yerleşmiş olduğu düşünülmemiştir.” (Turan, 1980, s. 14) Yazdıklarından anlaşıldığı kadarıyla komünist olmak yada komünizmin gelişmesine katkıda bulunmakla Turan’ın suçladığı sol Kemalist aydınlardır. Onlar Cumhuriyet inkılâplarını benimsedikleri gibi ona daha da sol bir istikamet çizmeye çalışmaktadırlar. Taşkın (2007) Soğuk Savaş döneminde milliyetçi muhafazakâr entelektüellerin asıl rakiplerinin sol Kemalist aydınlar olduğunu söyler. Ona göre milliyetçi muhafazakarlârla sol Kemalistlerin bu rekabeti Atatürk’ü ve Atatürkçülüğü yorumlama biçimlerine sıklıkla yansımaktadır. Her iki entelektüel grubu da tezlerini kurucu babaya onaylatmak ihtiyacı duyarlar. Turan’ın yazılarında Atatürk’e referans vermemekle birlikte, onun önderliğinde meydana gelen inkılâpları eleştirirken onun adını kullanmamaya özel bir dikkat gösterdiğini görürüz. O, Cumhuriyet inkılâplarını, en başta da laikliğin Türkiye’deki tatbikini sert biçimde eleştirir; ama Atatürk’ün adını anmadan. Turan, Türkiye’de laikliğin din düşmanlığı şeklinde tezahür ettiğini savunur. Ona göre laiklik Batı’nın özel tarihsel koşulları neticesinde bir ihtiyaç olarak doğmuştur. Laiklik vicdan hürriyetinden başka bir şey değildir ve Türkler İslamiyet’i kabul etmeden önce de ettikten sonra da vicdan hürriyetine büyük bir hürmet göstermişler, farklı inanışlara sahip insanları ibadetlerinde özgür bırakmışlardır. Osmanlı’nın çok geniş bir coğrafyada ve farklı kültürler üzerinde hüküm sürmesinin sırrı da zaten buradadır. Turan’a göre Türkler vicdan hürriyeti manasında zaten laiklerdi. Cumhuriyet’in laikliği ise vicdan hürriyetini sağlamak maksatlı değildi. “Filhakika Türkiye’de laiklik Avrupalılaşma hamlelerine hız vermek maksadıyla meydana çıkmış bir mefhum olarak gözükmektedir,” diyor Turan (Turan, 2011, s. 93-94). Ve şöyle devam ediyor: “Süratle Avrupalılara benzemek ve buna mani engelleri süratle yıkmak sayesinde Türkiye’nin ilerleyeceği ve tamamıyla Avrupalılaşacağı kanaati, Cumhuriyet devri inkılâplarını vücuda getiriyordu. İşte laiklik de bu maksatla ve buna yardımcı bir vasıta olarak kabul ediliyordu.” (Turan, 2011, s. 95-96) Laiklik-Batılılaşma-manevi buhran-komünizm gibi kavramlar bu şekilde yan yana getirildikten sonra Turan komünizme iki yönden eleştiri Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 496 getirir. İlki ve en güçlü olanı komünizmin milli ve manevi değerleri yıkacağı iddiasıdır: “Zira o (Marx’ı kastediyor) yalnız iktisadi bir doktrin getirmekle kalmamış, maneviyattan ve dinden mahrum aydınlar eli ile yeni bir hayat vaad ettiği işçi ve fakir kitleleri tam aksine manevi sefalete düşürmüş, hem de Marxism yeni bir din olmuştur… Komünist, mülkiyet, aile, din, hürriyet ve benzeri bütün manevi değerleri yıkmadıkça ve Marx’ın bizzat ifadesine göre ‘Komünist cemiyette Tanrı yok edilmedikçe’ yaşama imkanlarından mahrumdur.” (Turan, 2011, s. 24-26) Zaten komünizm Batı’da “madde ruh muvazenesini”’ ruh aleyhinde bozulmasıyla ortaya çıkmıştır. O, materyalizmin “evladı”dır (Turan, 2011, s. 40). Osman Turan diğer yandan ‘maddi’ nedenleri de göz ardı edemez, solun gelişimindeki ekonomik faktörleri de söylemeden geçemez: “Marx komünist tahtının bir ayağını bu materyalist ve Allahsız temel üzerinde kuruyor, diğerini de kapitalizmin doğurduğu sosyal uçuruma ve fakir kitlelere dayandırıyordu.” (Turan, 2011, s. 32) Turan’ın komünizme dair ikinci eleştirisi onun ilmi olarak çürütüldüğü iddiasıdır: “O (Marx’ı kastediyor) devrine göre iyi bir iktisatçı olmakla birlikte fert ve cemiyetleri harekete geçiren bütün amilleri tek sebebe irca eden bütün nazariyeler gibi onun da insanı yalnız maddeye bağlayan bu dar görüşü de elbette ilim ve hakikat karşısında iflasa mahkum idi. Nitekim ilmi sosyalizm adını alan Marxism bizzat ilmi tenkitlere dayanamamış ve çürütülmüştür.” (Turan, 2011, s. 24-26) İlimcilik, Turan’ın yazıp çizdiği dönemde kendisine has bir özellik değildi. Turan’a göre sağda ve solda entelektüeller o dönemde ‘ilimcilik’ iddiasını sahiplenmekteydiler: “Bu dönemde ‘bilimsel veya teknik’ gibi ifadelere sığınılarak yönetici seçkinlerin ikna edilmesine çalışmak son derece yaygındı. Farklı ve rakip entelektüel akımlar özellikle kendi siyasal özlemlerini meşrulaştırmak için ‘ilimciliği’ sahiplenmekte benzeşiyorlardı.” (Taşkın, 2007, s. 138) İlimcilik Turan gibi pek çok entelektüelin yaşadıkları dava adamı-bilim insanı geriliminin bir çözümü olarak da düşünülebilir. İlimcilik sayesinde bir yandan bilim insanı sıfatıyla bir otorite olarak konuşabiliyor, diğer yandan da davalarına hizmet edebiliyorlardı. 3.9. Demokrasi ve Milli İradecilik Osman Turan’ın milliyetçi muhafazakâr tarihçiliğinde önemli noktalardan biri de Türklerin Batılı kavramlar olan demokrasi, laiklik gibi unsurlara çok eski zamanlardan itibaren sahip olduğu iddiasıdır. Türklerde devlet yönetiminin siyasal yönetime demokratik bir boyut kattığını yazar: “Kağan ve yabguların idaresinde birlik kuran boy ve uluslar Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 497 eski Türk devletine feodal bir mahiyet veriyor, böylece ilahi menşe inanışlarına rağmen onların otoriteleri boy beyleri üstünde yüksek bir derece farkından ibaret kalıyordu. Bu sebeple Türk hükümdarları Eski ve Ortaçağların birçok kral ve imparatorları gibi kendilerini mabutlaştırmamış, zulüm ve istibdada düşmemiş olup kudretleri daha ziyade şahsiyetleri ile kaim olmuştur. Zira hanedana mensup şehzadeler ve boy beyleri de Oğuz han soyuna mensup ve feodal hâkimiyet haklarına sahip bulunuyorlardı. Böylece milli şuur, babalık sıfatı ve siyasi hâkimiyet töresi Türk hükümdarlarını demokratik bir ruha eriştirmiştir.” (Turan, 1999a, s. 121-122) Osman Turan’ın demokrasiden ne anladığının cevabı onun siyasi kariyerine bakarak anlaşılabilir. Turan, DP’nin milli irade söylemini sahiplenmiştir. Milli iradecilik çoğunlukçu bir sistemdir. Bu sistem içinde seçimlere özel bir önem verilir. Zira demokrasi düzenli olarak yapılan seçimlerle gerçekleşir ve bu seçimler sonucunda çoğunluk desteğini elde eden parti milletin en yüksek çıkarını bilen ve bunun için politikalar üretmekle sorumlu tek güç olarak görülür. Diğer bir deyişle bir partinin halkın çoğunluğunun oyunu alması, millete ait olan mutlak iktidarı kullanma hakkına sahip olmasıdır. Seçimler ayrıca vatandaşların karar verme mekanizmalarına katılmalarının tek yoludur. Milli iradeci anlayış millete, seçimler yoluyla iradesini göstermenin dışında siyaseten pasif bir rol biçer (Geliş, 2013). Osman Turan’ın, Türkiye’nin çok partili siyasi hayata geçmesi ve bunun sonucu DP’nin iktidara gelmesi bağlamında yaptığı demokrasi vurgusu DP liderliği ile uyumludur. Burada onun politikacı yüzü ağır basar. O da tıpkı DP liderliği gibi “demokrasi”ye geçilmesini “hakiki” bir inkılâp olarak değerlendirir. Menderes ve Bayar, Cumhuriyet inkılâplarının çok partili hayata geçilmesi ve DP’nin iktidara gelmesiyle gerçek mecrasını bulduğunu iddia ediyorlardı (Bora, 2005). Turan da çok partili hayata geçişle ve serbest seçimlerin yapılmasıyla birlikte; “çok defa ilmi bir temele dayanmayan ve şekli taklitlerle boğulan Avrupalılaşma teşebbüslerinin gerçek mecrasını bulduğunu” (Turan, 2012, s. 109) söyler: “Türkiye’de demokratik idarenin başlaması ve milli iradenin tecellisiyle ilk defa olarak hakiki manasıyle büyük bir inkılap vuku bulmuş, bu sayede Türk milleti geniş bir nefes almış ve uzun müddet bir bayram havası yaşamıştır. Bu durum Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 498 Avrupa’dan gelen hiçbir yeniliğin bu derece milletçe benimsenmediğini ve milli bir hüviyet kazanmadığını gösterir” (Turan, 2012, s.108). Turan’ın demokrasi konusunda DP liderleriyle aynı söyleme sahip olması, onun bu liderlerle çok uyumlu bir çizgi içinde olduğunu göstermez. Aksine, Turan’ın siyasi hayatı problemli geçmiştir. DP içinde sorunlar yaşadığı gibi daha sonra AP’den de ihraç edilmiştir. Onun politikacı, ilim insanı, dava adamı kimliklerini aynı anda taşımakta zorlandığının bir göstergesi olabilir bu. Öte yandan bu durum Turan’a özgü değildir, “yapısal” bir durum arz eder. Taşkın’a göre merkez sağ liderliğinin toplumdan büyük bir teveccüh görmesi onlara iktisadi bir kalkınma sayesinde parlak bir gelecek umudu aşılayabilmeleriyle ilgilidir. Toplum, milliyetçi muhafazakâr entelektüellerin sandığının aksine “milli kültürün yeniden ihyası” gibi toplum mühendisliği projeleriyle değil, uyum sağlayabilecekleri bir gelişmekalkınma-zenginleşme imkanıyla büyülenmiştir: “Menderes, Demirel ve Özal’da mükemmel temsilcilerini bulan muhafazakar modernleşme, milliyetçi muhafazakarlık veya İslamcılığa kıyasla ciddi farklılıklara sahip toplumu, kalkınma kavramı etrafında oluşturulan iyimserlik üzerinden bir çıkar ortaklığına kavuşturmaya çok daha uygundu. Oysa diğer akımlar, farklılıkların yok sayıldığı bir türdeş millet veya İslam anlayışıyla daha baştan değişmez ötekilerini yaratmaktaydılar.” (Taşkın, 2007, s. 84-85) Bu nedenden ötürü merkez sağ liderliği ile milliyetçi muhafazakar entelektüeller arasında bir gerilim hep olmuştur. Bu entelektüellerin merkez sağa en büyük katkısı, kapitalizmin gelişmesiyle birlikte ortaya çıkan yapısal sorunları kültürel bir indirgemeciliğe tabi tutarak, merkez sağ liderliğinin siyasi, askeri iktidar odaklarına kafa tutmadan ‘sistem’ içinde ayakta kalabilmelerine ve aynı anda kendilerini Batıcı seçkinlerin karşısında bir pozisyonda gösterebilmelerine yardımcı olmaktır. 4. SONUÇ Bu çalışmada milliyetçi muhafazakâr bir aydın olan Osman Turan’ın görüşleri incelenmiştir. Çalışmanın amacı Turan’ın Türkiye’de milliyetçi muhafazakâr düşüncenin oluşumunda sahip olduğu rolü göstermek ve bu doğrultuda onun görüşlerini betimsel bir analiz çerçevesinde mercek altına almaktır. Kaynak olarak Osman Turan’ın birincil metinleri kullanılmıştır. Osman Turan’ı önemli yapan, milliyetçi muhafazakâr düşüncenin temel argümanlarından biri olan Türklük ve İslam’ın birbiriyle organik bir bağlılık Ekin KADIR SELCUK / KAUJISS, 2019; 24; 479-500 499 içinde olduğu görüşüne tarih disiplini içerisinde bir dayanak getiren ilk isimlerden biri oluşudur. O tarihle ilgi yapıtlarında sürekli olarak bu tezi vurgulamış, bu tez ve ondan türeyen Nizam-ı Âlem, Devlet-i Ebed-Müddet gibi kavramlar dönemin milliyetçi muhafazakâr gençlerinin dillerinde popülerleşerek yaygınlaşmıştır. Çalışmada aynı anda siyasetçi, dava adamı ve bilim adamı kimliklerine sahip bir milliyetçi muhafazakar entelektüel olarak Osman Turan’ın kendisine bir misyon biçtiği, bu misyon’un Yüksel Taşkın’ın Baumann’dan aktardığı bir kavramla, “yasayapıcı entelektüel” kavramıyla en iyi şekilde açıklanabileceği iddia edilmiştir. Yasayapıcı entelektüel gücünü toplumsal düzenin yeni baştan inşa edilebileceği, bunun için de entelektüellere önemli politik görevler düştüğü inancından alır. Dönemin milliyetçi muhafazakâr aydınları Kemalist aydınların siyasette hayli etkili olduğu 1930’lu yılları entelektüellerin konumunu düşünerek bir Altın çağ olarak değerlendirirler ve o Altın Çağa kavuşmak arzusundadırlar. Bunun için merkez sağ partilerde görev alırlar. Eserleriyle toplumu, gençleri etkilemek isterler. Çalışmada Osman Turan’ın tarih ve sosyoloji ile ilgili eserleri farklı başlıklar altında incelenmiştir. Tarih, Osman Turan’ın esas alanıdır ve burada milliyetçi muhafazakâr tarihçiliğin kurucu isimlerinden biri olmuştur. Turan metinlerinde Türklerin çok eski zamanlardan itibaren İslam’a yakın bir inanca sahip olduklarını, İslam’ı bile isteye seçtiklerini iddia etmiştir. Turan bunu yaparken Türklükle İslam arasındaki ortak noktalara değinir. Ona göre Türkler çok eski zamanlardan itibaren adalet ve insanlık idealleri çerçevesinde bir dünya nizamı kurmaya kendilerini görevli biliyorlardı. İslam’ın cihat anlayışı bu görüşü pekiştirmişti. Türkler İslam’la inançlarını ve ideallerini daha iyi yaşama imkanına kavuşmuşken aynı zamanda İslam’ın ve İslam dünyasının hamiliğini üstlenerek Batı’dan gelen saldırılara karşı İslam’ı korumuş ve yüceltmişti. Türklük ve İslam’ın en muazzam eseri Osmanlı İmparatorluğu’ydu Turan’a göre. Türk Tarih Tezi’nin yok saydığı Osmanlı, Osman Turan’ın tarihçiliği vesilesiyle yeniden “hatırlanmıştır”, büyük övgülere mazhar olmuştur. Turan, Osmanlı İmparatorluğu da dahil olmak üzere tarih boyunca Türk devletlerinin tek bir devlet biçimini aldığını ve bu devletin sonsuza dek yaşayacağı inancını Devlet-i Ebed-Müddet kavramıyla açıklamıştır. Osman Turan’ın sosyolojik tahlilleri ise Batılılaşma meselesi, aydın sorunu, antikomünizm ve demokrasi gibi başlıklar altında incelenmiştir. Turan bu konularda zaman zaman muhafazakâr bir modernleşmeci olarak ama çoğunlukla yasayapıcı entelektüel kimliğiyle bir milliyetçi muhafazakâr aydın olarak konuşmuştur. Türkiye’nin Batılılaşmasını “aşırı” bulmuş, Ekin KADİR SELÇUK / KAÜSBED, 2019; 24; 479-500 500 bunun ülkede bir manevi buhran yarattığını iddia etmiştir. Sorumluluğu aydınlara vermiş, aydınlar arasında yayılan sol fikirlerden ötürü “öteki”si olarak solu belirlemiştir. Milliyetçi muhafazakârlığın bir araya gelişinde temel motivasyon kaynaklarından biri antikomünizmdi ve Turan’da da güçlü bir antikomünist damar vardır. O komünizme kimi zaman “bilimsel” kimi zaman “hissi” tepkiler verir. Turan’ın demokrasi anlayışı da solu eksik, milli iradeci bir demokrasidir. DP yıllarında Bayar ve Menderes’in otoriter çoğunlukçu demokrasi anlayışını tekrar etmiştir. Demokrasinin Cumhuriyet inkılâplarının en önemli getirisi olduğu iddiasını Bayar ve Menderes gibi sahiplenmiştir. Tüm bu yönleriyle Osman Turan döneminin güçlü bir milliyetçi muhafazakâr aydını olarak genç kuşaklar üzerinde önemli bir etki yaratmıştır. Tarih alanında yazdıklarını sosyolojik tahlillerle besleyerek milliyetçi muhafazakâr düşünceye önemli dayanak noktaları oluşturmuştur. 5. KAYNAKLAR Ayvazoğlu, B.(2008). Tanrıdağ’dan Hira Dağı’na uzun ince yollar. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik. içinde (ss.541-578). İstanbul: İletişim Yayınları. Birinci, A. (2003). Osman Turan. İstanbul: Alternatif Yayınları. Bora, T. (1998). Türk sağının üç hali: Milliyetçilik, muhafazakarlık, islamcılık, İstanbul: Birikim Yayınları. Bora, T. (2005). Adnan Menderes. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce : Liberaliz içinde (ss. 482-510). İstanbul: İletişim Yayınları. Bora, T. (2017). Cereyanlar Türkiye’de siyasi ideolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları. Geliş, N. (2013). Formation of a majoritarian democracy discourse in Turkey: An examination of the Democratic Party 1946-1960. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Heywood, A. (2013). Siyasi ideolojiler bir giriş. Ankara: Adres Yayınları. Kozan, T. (2010). Prof. Dr. Osman Turan’a göre din ve Türk cihan hakimiyeti. İstanbul:İrfan Yayıncılık. Taşkın, Y. (2007). Anti-komünizmden küreselleşme karşıtlığına- milliyetçi muhafazakar entelijansiya. İstanbul: İletişim Yayınları. Turan, O. (1980). Türkiye’de komünizmin kaynakları. İstanbul: Nakışlar Yayınevi. Turan, O. (1999a). Türk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. C. 1. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Turan, O. (1999b). Türk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. C. 2. İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Turan, O. (2011). Türkiye’de manevi buhran, din ve laiklik. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Turan, O. (2012). Türkiye’de siyasi buhranın kaynakları. İstanbul: Ötüken Neşriyat . Şeyhanlıoğlu, H. (2011). Siyasal muhafazakarlığın temel ilkeleri, Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 1(1), 84-107.



.Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji Nationalism and Psychology in the Ottoman Press İ. Arda ODABAŞI(*) Özet Multidisipliner ve interdisipliner bir yaklaşımın gözetilmeye çalışıldığı bu makalede, Osmanlı Devleti’nin “dağılma dönemi” olarak anılan son yıllarında doğan üç alanın gelişimleri ve birbirleriyle kesişme noktaları üzerinde durulacaktır. Sözü edilen bu üç alan matbuat, milliyetçilik (Türkçülük) ve psikolojidir. Bilimsel bir disiplin olarak psikolojinin ilk Türkçü dergilerde yer alışı, çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. 1860’lar ve 1870’lerde başlayan süreç, 1908 Jön Türk Devrimi’yle yeni bir aşamaya ulaştığından, II. Meşrutiyet’in ilk yılları (1908-1912) ağırlık verilen tarihsel kesit olacaktır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Matbuatı, Türk Milliyetçiliği, Psikoloji, Sosyoloji, II. Meşrutiyet Abstract In this article in which both a multidisciplinary and an interdisciplinary approaches are sought, the focus will be on the developments and intersection points of the three fields that emerged in the last years of the Ottoman Empire known as “the dissolution period”. These three fields are press, nationalism (Turkism) and psychology. The appearance of psychology as a scientific discipline in the Turkist journals generates the focus of the article. Since the phase that started in the 1860’s and 1870’s reached a new stage with the 1908 Young Turk Revolution, the first years of the II. Constitutional Era (1908-1912) will be the historical period on which the article concentrates. (*) Doç. Dr. Üsküdar Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Radyo Televizyon ve Sinema Bölüm Başkanı. ismailarda.odabasi@uskudar.edu.tr 76 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 İ. Arda ODABAŞI Keywords: Ottoman Press, Turkish Nationalism, Psychology, Sociology, II. Constitutional Era (Ottoman Empire) Giriş: Ulusal Bilinç, Milliyetçilik ve İletişim Ulusal bilincin, milliyetçiliğin ve ulusun doğuşu ve gelişimi ile genel olarak iletişim, özel olarak da kitle iletişim araçları arasındaki ilişkiler pek çok araştırmacı tarafından ele alınmış veya bu ilişkilerin çeşitli veçhelerine değişik vesilelerle değinilmiştir. Bu değerlendirmeler ve kuramlar incelendiğinde, söz konusu iki düzlem arasında çeşitli boyutlarda ve çoğunlukla besleyici yönde bir ilişkinin var olduğu noktasında genel bir kanaatin bulunduğu görülür. Milliyetçilik literatürünün kurucu babalarından Carlton Hayes;1 Avusturya Marksizmi’nin öncü isimlerinden Otto Bauer;2 sosyal iletişim sürecindeki değişim ile ulusal bilinç arasındaki ilişkiyi vurgulayan ve tahlilinde iletişim olgusuna ilk kez en büyük yeri ayıran Karl Deutsch;3 milliyetçilik literatürünün en çok tartışılan ve atıfta bulunulan kuramlarından birini ortaya atan, iletişimin yaygınlaşmasına ve kültürel türdeşliğe (kitlesel standart eğitim ve ortak dile) vurgu yapan Ernest Gellner;4 araçsalcılığın önde gelen isimlerinden Paul Brass;5 “kültürel işbölümü” ve “grup içi iletişim” kavramlarıyla dikkat çeken Michael Hechter;6 ulusal kimliğin gündelik yaşamda yeniden üretimine odaklanan sosyal psikolog Michael Billig;7 milliyetçilik literatürünün etno-sembolcü kanadını temsil eden 1 Carlton J. H. Hayes, Milliyetçilik: Bir Din, çev. Murat Çiftkaya, (İstanbul: İz Yayıncılık 1995), ss.126-127. 2 Otto Bauer, “Ulus Konsepti”, Avusturya Marksizmi içinde, der. Tom Bottomore ve Patrick Goode, çev. Celal A. Kanat, (İstanbul: Kavram Yayınları 1992), ss.93-94. 3 Karl W. Deutsch, Nationalism and Social Communication: An Inquiry Into the Foundations Of Nationality, (New York - Londra: The Massachusetts Institute of Technology Press 1953). 4 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra Ersanlı Behar ve Günay Göksu Özdoğan, (İstanbul: İnsan Yayınları 1992), ss.68-78, 207-209. 5 Umut Özkırımlı, Milliyetçilik Kuramları: Eleştirel Bir Bakış, (İstanbul: Sarmal Yayınevi 1999), ss.131-132. 6 Umut Özkırımlı, a.g.e., ss.115-121. 7 Michael Billig, Banal Milliyetçilik, çev. Cem Şişkolar, (İstanbul: Gelenek Yayıncılık 2002), ss.128-147. 77 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji Anthony Smith;8 “millî ajitasyon”a yoğunlaşan ve “toplumsal iletişim”in gelişmişlik düzeyine dikkat çeken Marksist tarihçi Miroslav Hroch;9 iletişim kuramcıları arasında ulusal bilinç ve milliyetçilik konusuna değinen nadir isimlerden ve iletişim alanında teknolojik determinist yaklaşımın başta gelen temsilcilerinden Harold Innis10 ile Marshall McLuhan;11 uluslaşma sürecinde vurguyu kapitalist yayıncılığa ve standart yayın (matbaa) diline yapan Benedict Anderson;12 ve ayrıca Montserrat Guibernau,13 John Hall,14 Michael Mann,15 Anthony Giddens16 gibi isimler bu minvalde anılabilir. Bu gayet geniş literatürün ayrıntılarına girmek burada mümkün değilse de en çok atıf yapılanlardan birini, Anderson’ın görüşlerini kısaca da olsa özetlemek, doğuşu ve gelişimine sonraki bölümlerde değineceğimiz erken Türk ulusal bilinci ve milliyetçiliğinin seyrini ve kitle iletişim alanıyla arasındaki ilişkileri kavramak bakımından bir ölçüde17 faydalı olabilir. Anderson’a göre ulus, hayal edilmiş ama sahte olmayan siyasi bir cemaattir (imagined community). Çünkü bir ulusun üyeleri birbirlerini tanımasalar ve 8 Anthony D. Smith, Millî Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, (İstanbul: İletişim Yayınları 2004), ss.99- 101; Anthony D. Smith, Ulusların Etnik Kökeni, çev. Sonay Bayramoğlu ve Hülya Kendir, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 2002), ss.175-176. 9 Miroslav Hroch, Avrupa’da Milli Uyanış: Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi, çev. Ayşe Özdemir, (İstanbul: İletişim Yayınları 2011), ss.10-13, 33-51, 279-283. 10 Harold A. Innis, İmparatorluk ve İletişim Araçları, ed. David Godfrey, çev. Nurcan Törenli, (Ankara: Ütopya Yayınevi 2006), ss.203, 249. 11 Marshall McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu, çev. Gül Çağalı Güven, (İstanbul: YKY 2001), ss.279-280, 306-311, 330-334. 12 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, (İstanbul: Metis Yayınları 1993), ss.20-98. 13 Montserrat Guibernau, Milliyetçilikler: 20. Yüzyılda Ulusal Devlet ve Milliyetçilikler, çev. Neşe Nur Domaniç, (İstanbul: Sarmal Yayınevi 1997), s.107. 14 Umut Özkırımlı, a.g.e., s.215. 15 Ozan Erözden, Ulus-Devlet, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 1997), ss.19-20. 16 Anthony Giddens, Ulus Devlet ve Şiddet, çev. Cumhur Atay, (Kalkedon Yayınları 2008), ss.237, 276-277. 17 Ancak “bir ölçüde” çünkü Osmanlı toplumunun kendi özgün toplumsal koşulları söz konusudur. Anderson’ınki de dahil milliyetçilik kuram ve modelleri (çoğu kez Avrupalı/Batılı olmak üzere) çok farklı toplumlar temel alınarak kurulmuştur ve bu nedenle Osmanlı/Türk toplumuna ve milliyetçiliklerine bire bir uymazlar. İlgili alandaki görece çeşitliliğe karşın, bir milliyetçilik modelinin/kuramının/tipolojisinin her milliyetçiliği açıklayamadığı da aşikârdır. 78 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 görmeseler de her birinin kafasında toplamlarının hayali yaşamaya devam eder. Dolayısıyla ulus, kültürel bir yapımdır. 16. yüzyıla dek dünyaya hâkim olan iki sistemin (din ve hanedanlık) önemlerini yitirmeye başlamalarıyla birlikte, onlardan kalan boşluğu ulus dolduracaktır. Ulus kurgusunu hayal edilebilir kılan en önemli iki etkenden biri, zaman kavrayışındaki köklü dönüşümdür. Ortaçağın “eşzamanlılık” esasına dayanan zaman anlayışının yerini, “homojen ve içi boş zaman” (homogeneous empty time) almıştır. Saat ve takvimle ölçülebilen, geçmiş-bugün-gelecek ayrımını içeren bu anlayış (takvimsel bilinç) sayesinde, geçmişten gelerek geleceğe uzanan bir topluluğu (ulusu) hayal etmek mümkün hâle gelebilmiştir.18 Anderson, zaman kavrayışındaki bu dönüşümü, roman ve gazetenin yapılarını irdeleyerek ortaya koyar. Roman ve gazete okurun kafasında, zaman içinde takvim yaprakları boyunca ilerleyen topluluk düşüncesini yaratır. Gazete köklü bir şekilde kurgusaldır. Bir gazetenin ilk sayfasında birbirinden bağımsız gibi görünen pek çok olay yer alır. Bunları birbirine bağlayan şey, hepsinin aynı gün yaşanmış olmasıdır. Gazetenin üstündeki tarih, okura zamanın akmakta olduğunu hatırlatır. Ayrıca gazete eşzamanlı ve kitlesel olarak tüketilir. Bu bağlamda, devasa ölçekte satılan ama popülerliği uçucu bir kitap veya günlük best-seller gibidir. Basıldığı sabahın ertesinde işi bitmişliği, aynı zamanda tam da bu yüzden kitlesel bir ayini mümkün kılar. Spesifik bir nüshanın belirli bir zaman aralığında geniş bir kitle tarafından tüketildiği bilinir. Aslında bu, sürekli tekrarlanan sessiz, kitlesel bir ayindir ve okurun bu ayini başkalarıyla paylaştığından kuşkusu olmaz.19 Kendi gazetesinin çeşitli yerlerde tüketildiğine tanık olan bir okur, hayalî dünyanın gündelik hayattaki köklerinden emin olur. Kurgu sürekli biçimde ve sessizce gerçekliğe sızar ve ulusun ayırt edici özelliği olan topluluk için anonimleşmeye duyulan güveni yaratır.20 18 Benedict Anderson, a.g.e., ss.20-39. 19 Anderson’ın da belirttiği gibi, Friedrich Hegel ünlü deyişinde, sabahları gazete okumanın modern insanın gerçekçi sabah duası olduğunu söyler. Bkz. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karalama Defterlerinden Aforizmalar, çev. Enver Orman, (İstanbul: Belge Yayınları 2010), s.51. 20 Benedict Anderson, a.g.e., ss.39-51. Anderson’ın “günlük gazete”ye ilişkin görüşlerinin neredeyse tıpkısının 1924 yılında Ziya Gökalp tarafından savunulduğunu görmek ilginçtir. A.g.e, ss.47-51 ile karş. İ. Arda Odabaşı ve Bora Ataman, “Ziya Gökalp ve Basın: Gökalp’in Yazılı Kitle İletişim Araçlarına Dair Görüşleri ve Dergicilik/Gazetecilik Faaliyetleri”, 2007, Marmara İletişim Dergisi, S: 12, ss.24-26. İ. Arda ODABAŞI 79 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Anderson’a göre ulus kurgusunu hayal edilebilir kılan diğer önemli etken, kapitalizmin yayıncılık alanına girişi, kapitalist yayıncılığın doğuşudur. Yayıncılık sektörünün Avrupa’da ilk baştaki hedef kitlesi, Latince bilen az sayıda okurdur. Bu dar piyasa yaklaşık 150 yılda doyuma ulaşmıştır. Oysa kapitalizmin kâra, yani daha çok sayıda okura/tüketiciye ihtiyacı vardır. Bu kâr güdüsü, yayıncıları daha geniş bir okur kitlesine ulaşabilmek için halk dillerinde kitaplar basmaya yöneltmiş ve zamanla yayın dilleri oluşmuştur. Yani yeni bir cemaat tarzının (ulusun) hayal edilebilirliğine asıl olumlu etkide bulunan, kapitalizm, matbaa ve dilsel çeşitlilik arasındaki etkileşimdir.21 Bu yayın dilleri üç farklı yoldan ulusal bilincin temelini atar: İlk olarak, Latincenin altında ama konuşulan halk dillerinin üzerinde bir iletişim alanı yaratır. İkincisi, kapitalist yayıncılık dile yeni bir sabitlik kazandırır ve bu sabitlik, uzun vadede ulus düşüncesi açısından son derece merkezî bir rol oynayan “kadimlik” (eski çağlardan beri var olma) fikrinin inşasına katkıda bulunur. Üçüncüsü, kapitalist yayıncılık eski idari halk dillerinden farklı bir iktidar dili yaratır.22 Demek ki Anderson, ulusun oluşumunda vurguyu “matbaa kapitalizmi”nin yarattığı standart “matbaa dili”ne yapmaktadır. “Milliyetçiliği icat eden belli bir dilin kendisi değil, yayın dilidir”23 ve özellikle 19. yüzyılda Avrupa’da küçük bir milliyetçi aydın kesim, halk dilleri aracılığıyla geniş kitleleri harekete geçirmeyi başarmıştır. 24 Türk Ulusal Bilincinin Doğuşunda Basın (1860’lardan 1908’e) Anderson, milliyetçilik literatürünün kurucu babalarından Hans Kohn’a atıfla, Türk milliyetçiliğinin tohumlarını 1870’lerde İstanbul’da halk 21 Benedict Anderson, a.g.e., ss.52-59. Latincenin değersizleşmesinde, halk dillerinin yayıncılıkta kullanılmasında, ulusal dillerin oluşumunda matbaanın üstlendiği tarihsel rol hakkında ayrıca bkz. Lucien Febvre ve Henri-Jean Martin, Kitabın Doğuşu, çev. Gül Batuş, (İstanbul: Avcıol Basım Yayın 2000), ss.234-244. 22 Benedict Anderson, a.g.e., ss.59-62. 23 A.g.e., s.151. 24 A.g.e.,ss.83-98. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 80 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 dilinde canlı bir yayıncılığın ortaya çıkışında izlemenin mümkün olduğunu söylerken,25 büyük oranda haklıdır.26 Osmanlı Türkleri arasında henüz “ön” (proto) nitelikte bir ulusal bilinç ve milliyetçilik, entelektüel düzlemde İbrahim Şinasi Efendi’yle birlikte belirir.27 Başka şeylerin yanı sıra, Türkiye’de fikir gazeteciliğinin kurucu babası olduğu ve “kamuoyu”nun onunla doğduğu hatırlanacak olursa, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Şinasi Efendi için neden “her şey onunla başlar” dediği28 daha iyi anlaşılır. Şinasi Efendi, 1860’ta ilk özel Türkçe gazete Tercüman-ı Ahvâl’in yayımlanmasında önemli bir rol oynamış, kendi gazetesi Tasvir-i Efkar’ı 1862’de çıkarmıştır. Osmanlı dilinde “efkar-ı umumiye” (kamuoyu) deyimi ve hatta kamuoyunun kendisi 1860’larda doğar.29 Bunda Şinasi Efendi ve gazetelerinin rolü belirleyicidir. Bu ilk fikir gazeteleri dilde sadeleşme, umuma mahsus bir yazı dili vücuda getirme noktasında önemli bir işlev görmüşlerdir. Osmanlı’da dil alanında yenileşmeye doğru en büyük çığırı açan şey basındır ve basın dilinin gelişmesinde ilk rolü oynayan, gazetede halkın anlayacağı bir dille yazmak gerektiğini savunan ilk kişi de yine Şinasi olmuştur. Matbaa harfleri üzerinde çalışması, dizgiyi kolaylaştırmak için hurufat kasasındaki harf adedini azaltma girişimi basım alanında radikal bir tavırdır. Gazetecilikte sayfa düzenlemesi gibi, “matbaa dili” de onunla, 1860’ların gazeteleriyle başlar.30 Türk basınının tarihi, dilde 25 A.g.e., s.91. Ayrıca bkz. Hans Kohn, Türk Milliyetçiliği, çev. Ali Çetinkaya, (İstanbul: Hilmi Kitabevi 1944), ss.10-15. 26 Osmanlı Devleti çok dilli, çok dinli ve çok etnisiteli bir imparatorluktur. Dolayısıyla değişik dillerde yayıncılık kadar farklı milliyetçilikler de söz konusudur. Bu makale Osmanlıca (eski Türkçe) yayınlar ve Osmanlı Türklerinde ulusal bilinçle sınırlıdır. 27 Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, Türk Yılı 1928 içinde, top. Akçuraoğlu Yusuf, (İstanbul: Yeni Matbaa 1928), ss.299-300, 309; Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, hzl. Ahmet Kuyaş, (İstanbul: YKY 2002), s.283. 28 Ahmet Hamdi Tanpınar, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, (İstanbul: Çağlayan Kitabevi 2001), s.159. 29 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, (İstanbul: Homer Kitabevi 2006), s.184; Ahmet Hamdi Tanpınar, a.g.e., s.249; Niyazi Berkes, a.g.e., s.263. 30 Şinasi Efendi, gazeteleri, Osmanlı/Türk toplumuna getirdiği yenilikler ve basın-dil ilişkisi için bkz. Ahmet Hamdi Tanpınar, a.g.e., ss.183-215, 250-251; Niyazi Berkes, a.g.e., ss.260-268, 276-283; Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çev. M. Türköne, F. Unan, İ. Erdoğan, (İstanbul: İletişim Yayınları 1996), ss.281-306. İ. Arda ODABAŞI 81 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 sadeleşmenin (dilde halkçılaşma ve uluslaşmanın) tarihidir. Said Paşa’nın resmî kitabet (devlet/bürokrasi) dilini eleştirip ıslahını ele aldığı kitabına “Gazeteci Lisanı”31 adını vermesi boşa değildir.32 1860’lardan 1870’lere basın-yayın piyasasının belli bir olgunluğa ulaştığının emareleri görülür. Gazetecilik ve yayıncılık bir meslek olarak belirmeye başlamış, bu yolla geçimini sağlamaya çalışanlar zuhur etmiştir. Örneğin Şinasi Efendi gazete ve gazeteciliği, kitap ve matbaa işlerini benimser; memuriyette gözü yoktur.33 Tercüman-ı Ahvâl yazarlarından Refik Bey memuriyetten ayrılmış ve geçimini sadece kalemiyle temine çalışan ilk Türk gazetecisi olmuştur.34 Daha belirgin bir örnek Ebüzziya Tevfik Bey’dir. 1871’de memuriyetten azledilince yayıncılıkla hayatını sürdürmeye karar vermiş, İstanbul’da potansiyel bir okur kitlesi bulunduğu öngörüsü doğru çıkmıştır.35 Birkaç büyük politika adamı dışında 1860-70’lerde şöhret kazananların hemen hepsi gazetecidir.36 1876’da tahta çıkan Sultan II. Abdülhamit’in saltanat yıllarının büyük bölümünde (özellikle 1878-1908 arasında) siyasi iktidar, sansür/ jurnal/hafiyelik mekanizmalarıyla kamuoyunu denetim altında tutmaya çalışmıştır. Zaman içinde gittikçe şiddetlenen bu baskıcı uygulamalar matbuat dünyasını olumsuz yönde etkilemiş ve süreli yayınlar özellikle içerik itibariyle zayıflamışlardır.37 Ancak, bu durgun görünümün ardında değişim ve yenilikler durmamıştır. Söz konusu dönemde Türkçe gazeteler 31 Said Paşa, Gazeteci Lisanı, (Dersaadet: Sabah Matbaası 1327). 32 Ahmet Hamdi Tanpınar, a.g.e., s.250. 33 A.g.e., s.212. 34 Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, I. Cilt, (İstanbul: Yenilik Basımevi 1970), s.188. 35 Şerif Mardin, a.g.e., ss.70-71. 36 Ahmet Hamdi Tanpınar, a.g.e., s.250. 37 Server İskit, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, (Başvekâlet Basın ve Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları 1943), ss.63-107; Ahmed Emin, The Development Of Modern Turkey As Measured By Its Press, (New York: Faculty of Political Science Columbia University 1914), ss.52-84; François Georgeon, a.g.e., ss.170-189; Orhan Koloğlu, Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları 2010), ss.94-113, 194-196; Niyazi Berkes, a.g.e., ss.344-350; David Kushner, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), çev. Ş. S. Türet, R. Ertem, F. Erdem, (İstanbul: Kervan Yayınları 1979), s.20. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 82 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 adetçe azalmalarına ve bir bütün olarak yayınlar içerikçe zayıflamalarına karşın belirli noktalarda gelişmeler kaydedilmiştir. Gazete sahipleri satışları artırmak için bazı çarelere başvurmuşlardır. Gazeteyi daha ucuza satmak ve daha geniş bir okur kitlesine ulaşabilmek için gazete dilini sadeleştirmek bu çarelerin başında gelir. Bu dönemde kâğıt ve baskı kalitesi yükselmiş, süreli yayınlarda fotoğraf gibi görsel malzemeler daha fazla kullanılır olmuş, resimli yayınlar çıkmıştır. Şekil ve teknik yönden daha nitelikli bir yayıncılık söz konusudur. Bu “albeni” unsuru yanında, özellikle okul sayısındaki artışa paralel olarak, okur sayısında da önemli bir artış kaydedilmiştir. Türkçe günlük gazetelerin sayısı az olmakla birlikte, o devir için azımsanmayacak tirajlara ulaşılmıştır. 1890’ların ve 1900’lerin üç büyük günlük gazetesinin (İkdam, Sabah, Tercüman-ı Hakikat) toplam tirajı 30 bine38 yaklaşmıştır. Üstelik toplu okuma pratikleri (ev, kahvehane vs.) ve her gazetenin birden fazla kişi tarafından okunduğu da malumdur. Gazete okuma alışkanlığı özellikle Osmanlı seçkinleri arasında bu dönemde yerleşmiştir. Matbaalar ve kitapçılar çoğalmış, şehirde bir “basın bölgesi” (Babıâli) ortaya çıkmıştır. Tirajlar artarken reklam pastası da büyümüştür.39 İskit’in deyişiyle, “bu zaman zarfındadır ki gazetenin bir sermaye işi olduğu anlaşılmıştır.”40 Basın-yayın alanında yaşanan gelişmelere ve yazı dilinin giderek halka daha çok yaklaşmasına ulusal bilincin gelişimi eşlik etmiştir. 1900’lerin üç büyük gazetesi ile bu gazetelerin yazarları/yayıncıları ve dolayısıyla içeriklerine kabaca göz gezdirmek bu konuda fikir verir. 38 Osmanlı basını tirajlarına dair sağlıklı veriler bulmak güçtür. Kushner, Georgeon ve hatta Ahmet Emin Yalman gibi araştırmacılar tarafından da kullanılan (39. dipnota bkz.) bu rakamlar, Paul Fesch tarafından 1907’de Paris’te basılan kitabında, “hatalı olma ihtimali” uyarısıyla verilmiştir. Bkz. Paul Fesch, Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul, çev. Erol Üyepazarcı, (İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. 1999), s.62. 39 Ahmed Emin, a.g.e., ss.78-80; Server İskit, a.g.e., ss.95-96; François Georgeon, a.g.e., ss.376-378; David Kushner, a.g.e., ss.20-21; Niyazi Berkes, a.g.e., ss.368-370; Orhan Koloğlu, a.g.e., ss.111-113; Paul Fesch, a.g.e. 40 Server İskit, a.g.e., s.95. İ. Arda ODABAŞI 83 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Çıkış tarihi sırasıyla bunların ilki, 1876’da Rum Papadopulos tarafından kurulup 1890’da Mihran Efendi’nin imtiyaz sahipliğine geçen Sabah’tır. Gazetenin en önemli yazarı Şemsettin Sami Bey, özellikle dil üzerine yazılarıyla Türklük bilincine ve Türkçülük fikrine büyük katkıda bulunmuştur. “Osmanlıca” denilen dilin “Türk lisanı” olduğunu ilk kez o tam bir açıklık ve kesinlikle ifade etmiştir. Böyle en önemli makalelerinden biri olan “Edebiyat-ı Müstakbelimiz” 1899’da Sabah’ta yayımlanır. Burada maksadını “Lisanımızı sadeleştirelim, lisanımızı Türkçeleştirelim!” şeklinde formüle eder. “Gazeteden umumun istifadesi ancak lisanının sadeliği ve fiyatının ucuzluğu ile kabildir.” fikrindeki Şemsettin Sami Bey’in yayın müdürü olduğu Sabah, 12 binlik tiraja ulaşmıştır.41 İkincisi, Ahmet Mithat Efendi ile 1878’de kurduğu Tercüman-ı Hakikat’tir. 2 bin tirajı ile diğer iki gazeteden daha “küçük” olmasına rağmen, çok yönlülüğüyle aydınlar arasında hatırı sayılır bir etki meydana getirmiştir. Ansiklopedik bir yazar olup çok ürün vermesi nedeniyle “yazı makinesi” olarak anılan Ahmet Mithat Efendi, hayatını kaleminden ve matbaasından kazanmış bir “basın esnafı”dır. Ayrıca, dilde halkçılaşmanın öncülerindendir. Tercüman-ı Hakikat çıktığı vakit, yazılarının bütün halkın kolaylıkla anlayabileceği mertebede kaleme alınacağını bildirmiştir. “Halka bir lisan-ı umumi teşkil etmek” gayesi güden bu “halk yazarı”, Osmanlı’da okuma alışkanlığının yerleşmesinde çok önemli bir rol oynamıştır. Halkçı çizgisi, dil ve üslupta fiilen Türkçülük yapmasına yol açmıştır.42 1894 yılında Ahmet Cevdet (Oran) Bey tarafından kurulan İkdam, başlığının kenarına “Türk gazetesidir” kaydı düşen ilk gazetedir. Çevresinde “kültür Türkçülüğü” yapan bir grup oluşmuştur. İkdam’ın yazı kadrosunda bulunan Necip Asım (Yazıksız), Veled Çelebi (İzbudak) ve Bursalı Mehmet 41 David Kushner, a.g.e., ss.22-24; Akçuraoğlu Yusuf, a.g.y., ss.352-355, 386-387; Server İskit, a.g.e., s.95; Paul Fesch, a.g.e. 42 Ahmet Hamdi Tanpınar, a.g.e., ss.192, 445-474; Akçuraoğlu Yusuf, a.g.y., ss.325-327; David Kushner, a.g.e., ss.24-25; Niyazi Berkes, a.g.e., ss.370-375; Server İskit, a.g.e., s.95; Paul Fesch, a.g.e. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 84 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Tahir Bey gazeteye kuvvetli bir “millî ruh” aşılamışlardır. İkdam, 15 bin gibi, o devir için gayet yüksek bir tiraja ulaşmıştır.43 Başlangıcından 1908’e Osmanlı’da Psikoloji Yukarıda sözü edilen yıllar, toplumun başka düzlemlerinde de dönüşümlere sahne olur. Bunlardan biri de sosyal bilimler ve onun bir kolu olarak psikolojidir. Türkiye’de psikolojinin, Alman Dr. Georg Anschütz’ün 1915 yılında Darülfünun’a gelişiyle başladığı yaygın bir görüştür.44 Bu görüş son yıllarda eleştirilmiş, Türkiye’de psikolojinin kuruluşunun ilk deneysel psikoloji tecrübesine, Anschütz’ün 1915’teki girişimine indirgenemeyeceği haklı olarak vurgulanmıştır.45 Gerçekten de teorik de olsa psikolojinin Türkiye’ye girişi daha eskiye uzanır.46 Felsefeden bağımsız, metafizikten arınmış modern bir bilimsel disiplin olarak psikolojinin ancak 19. yüzyıl ikinci yarısı (ve hatta son çeyreği) Avrupa’sında vücut bulduğu47 dikkate alınacak olursa, Osmanlı İmparatorluğu’nda oldukça erken bir tarihte belirdiği söylenebilir. Osmanlı’nın son dönem çağdaşlaşma ve aydınlanma sürecinde (özellikle II. 43 David Kushner, a.g.e., ss.25-27; Akçuraoğlu Yusuf, a.g.y., ss.355-369; Paul Fesch, a.g.e. 44 Örneğin bkz. Fred McKinney, “Türkiye’de Psikoloji: Psikolojinin Değişik Kültür Sahalarında Gelişmesine Dair Düşünceler”, 2007, Psikoloji Çalışmaları Dergisi, Cilt: 27, s.54; Sabri Özbaydar, “Cumhuriyetin İlk 50 Yılında Türkiye’de Psikoloji”, Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan içinde, (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası 1973), s.219; Beğlan Toğrol, “History Of Turkish Psychology”, 1987, İstanbul Üniversitesi Tecrübî Psikoloji Çalışmaları, Cilt: 15, ss.1-2. 45 Sertan Batur, “Türkiye’de Psikoloji Tarihi Yazımı Üzerine”, 2003, Toplum ve Bilim, S: 98, ss.258- 259; Sertan Batur, “Psikoloji Tarihinde Köken Mitosu ve Georg Anschütz’ün Hikâyesi”, 2005, Toplum ve Bilim, S: 102, ss.168-188. 46 Bu makalede “matbuat” üzerinde durulacaktır. Eğitim/öğretim noktasından bakılacak olursa, Darülfünun’da psikolojiyle ilgili ilk dersin, okulun 1869’daki açılışından önce Ramazan ayını boş geçirmeyip değerlendirmek amacıyla halka açık olarak düzenlenen gece dersleri kapsamında yer alan “Emzice ve Ekalim” olduğu ve Aziz Efendi tarafından konferans şeklinde verildiği ifade edilmiştir. Ali Yıldırım, Türk Üniversite Tarihi: Darülfünun Dönemi, (Ankara: Öteki Yayınevi 1998), ss.94-95. Darülfünun’da “ilm-i ahvâl-i nefs” adında bir dersin okutulması öngörülmüş olmakla birlikte, öğretim üyesi eksikliğinden ötürü bu tasarı hayata geçirilememiştir. 1908 Devrimi’nden sonra Babanzade Naim ve Mehmet İzzet Beyler “ilm-ün nefs” dersini vermişlerdir. Sertan Batur, 2005, a.g.m., s.185; Sabri Özbaydar, a.g.m., s.219. 47 A. Adnan Adıvar, Bilim ve Din (İlim ve Din), (İstanbul: Remzi Kitabevi 1980), ss.316-319; Eric J. Hobsbawm, Sermaye Çağı 1848-1875, çev. Bahadır Sina Şener, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 1998), s.284. İ. Arda ODABAŞI 85 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Meşrutiyet’te) sosyal bilimlerde sosyolojinin başat konumu hatırlandığında ise, psikoloji kitaplarının sosyolojiden daha önce yayımlanmaya başladığını görmek ilginç olacaktır. Aslında bu durum siyasi rejimle, Sultan II. Abdülhamit’in sansür/jurnal/hafiyelik mekanizmalarıyla karakterize mutlakıyetçi sistemiyle ilgilidir. “Cemiyet” bu dönemde her halükârda sakıncalı sayılabilecek bir sözcüktür. Oysa psikolojide sakınılması gereken bir taraf yok gibidir.48 II. Abdülhamit rejiminin Osmanlı’da psikoloji literatürünün gelişimine bir başka açıdan daha katkısı olduğu belki söylenebilir. Rejimin matbuata yönelik sansür uygulamaları, ülkenin iç meselelerine ve siyasete ilişkin yorum ve tartışmalara müsaade etmeyişi, Osmanlı aydınlarının, gazetecilerin ve yayıncıların gözlerini dışarıya, Batı’ya çevirmek zorunda kalmalarına neden olmuştur. Süreli yayınlarda resmî veya zararsız uluslararası haberlere, dünyadan eklektik konulara, yeni icatlar ve bilimsel buluşlara ağırlık verilmiş, popüler fen yazıları moda olmuş, Batı dillerinden birçok tercüme yapılmış ve bir hayli yabancı yayın Türkçeye adapte edilmiştir.49 Kısacası bakışlar daha çok Batı’ya dönmüş, siyaset dışı konulara yoğunlaşılmıştır. Söz konusu dönemde Avrupa’da psikoloji alanında yaşanan önemli gelişmeler de ilgi çekmiş ve gözlemlenmiş olsa gerektir. Nitekim Osmanlı’da ilgili ilk eserlerin basım tarihlerine bakıldığında, bunların, modern psikolojinin kurucusu Wilhelm Wundt’un Leipzig Üniversitesi’nde ilk psikoloji laboratuvarını kurduğu yıllara (1879) rastlaması dikkat çeker. Wundt’la birlikte deneysel bir yön kazanan psikoloji, 1870’lere gelindiğinde Avrupa’da artık tartışmasız kabul görmüş bir disiplindir.50 Osmanlı’da psikolojiye dair (tespit edilebilmiş) ilk kitap/risale, Yusuf Kemal’in 1295 (1878)51 tarihli, Gayet-ül Beyan Fi Hakikat-ül İnsan yahut 48 Zafer Toprak, Türkiye’de Popülizm 1908-1923, (İstanbul: Doğan Kitap 2013), s.99. 49 Niyazi Berkes, a.g.e., ss.368-369, 376; David Kushner, a.g.e., ss.20-21; François Georgeon, a.g.e., s.378; Ahmed Emin, a.g.e., ss.63, 80-81. 50 Eric J. Hobsbawm, a.g.e., s.284. 51 Osmanlı yayıncılığında kitapların basım tarihi Hicri veya Rumî takvime göre verilir. Miladi takvim Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 86 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 İlm-i Ahvâl-i Ruh52 başlıklı eseridir.53 Onu 1880’lerde Ahmet Mithat Efendi54 ve Sırrı Giridî Paşa55 gibi isimler izler.56 Ancak, Osmanlı’da modern Batı tarzı ilk psikoloji kitabı, psikoloji alanında bilimsel ilk Türkçe eser Hoca Tahsin Efendi’nin 1310 (1892 veya 1893) tarihli57 Psiholoji yahut İlm-i Ruh58 başlıklı risalesidir.59 Psikoloji karşılığı olarak “Fenn-i Ahvâl-i Ruh, İlm-i Ahvâl-i Ruh, Fenn-i Psiholoji, Psiholociya” tabirlerini kullanan60 Hoca Tahsin Efendi’nin kitabı, insanın zihnî ve ruhi etkinliklerini fizyolojik olarak açıklamaya çalışan çağdaş psikolojinin bulgularıyla ilgilidir.61 Bu risalenin, yazarının vefatının üzerinden 10 yıldan kullanımı ancak imparatorluğun son yıllarına doğru başlayacaktır. Kitaplarda Hicri tarih kullanımı daha yaygındır. Yusuf Kemal’in kitabının üzerindeki 1295 tarihi şayet Hicri ise 1878’e, Rumî ise 1879 veya 1880’e tekabül eder. 52 Yusuf Kemal, Gayet-ül Beyan Fi Hakikat-ül İnsan yahut İlm-i Ahvâl-i Ruh, (İstanbul: Mihran Matbaası 1295). 53 Nuri Bilgin, Başlangıcından Günümüze Türk Psikoloji Bibliyografyası, (İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1988), s.30; S. Sami Kayral, Türkçe Psikoloji Eserleri Bibliyografyası, (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası 1953), s.40. Bilgin [a.g.e.] ve Batur [2005, a.g.m., s.186; 2003, a.g.m., ss.259- 260] kitabın basım tarihi olarak “1876” bilgisini vermektedirler ki doğru değildir. Kayral [a.g.e.] 1878 tarihini verir. Özege kataloğunda da 1878’dir. Bkz. M. Seyfettin Özege, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, 2. Cilt, (İstanbul: Fatih Yayınevi 1973), s.441. 54 Ahmet Mithat, Nevm ve Hâlât-ı Nevm, (İstanbul: Kırk Anbar Matbaası 1298). Bu kitap uyku ve rüyayla ilgilidir. Psikoloji kapsamında daha net değerlendirilebilecek kitabı için bkz. Ahmet Mithat, İlhâmât ve Taglitât - Psikoloji Yani Fenn-i Menafi-ül Ruha Dair Bazı Mülahazat, (İstanbul 1302). İki kitabın da künye sayfalarında verilen bilgiye göre, kitap formatında basılmadan evvel Tercüman-ı Hakikat gazetesinde tefrika edilmişlerdir. 55 Sırrı Giridî (Diyarbekir Vilayeti Valisi), Ruh, (İstanbul: Elif. Mavyan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası 1305). 56 Nuri Bilgin, a.g.e., ss.26-30; S. Sami Kayral, a.g.e., ss.7, 35. 57 1310 tarihi Hicri ise 1892 veya 1893’e, Rumî ise 1894 veya 1895’e tekabül eder. Özege, Kayral ve Bilgin’de “1892” tarihi verilmektedir. Bkz. M. Seyfettin Özege, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, 3. Cilt, (İstanbul: Fatih Yayınevi 1975), s.1422; S. Sami Kayral, a.g.e., s.22; Nuri Bilgin, a.g.e., s.28. 58 Hoca Tahsin Merhum, Külliyat-ı Hoca Tahsin’den: Psiholoji yahut İlm-i Ruh, (İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası 1310). 59 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, (İstanbul: Ülken Yayınları 2001), s.244; Şerif Mardin, a.g.e., s.251; Zafer Toprak, a.g.e., s.99; Nuri Bilgin, a.g.e., s.14. Nuri Bilgin, Hoca Tahsin Efendi’yi “psikolojinin Türkiye’deki isim babası” olarak anmaktadır. Gerçekten de kitabının basım değil de yazım tarihine bakılırsa böyledir. Ama basım tarihleri, yani eserlerin kamusallaşması esas alınacak olursa, bu payenin en azından şimdilik Ahmet Mithat Efendi’ye verilmesi gerekir. 60 Zafer Toprak, a.g.e., s.99. 61 Remzi Demir, Philosophia Ottomanica: Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Türk Felsefesi – Yeni Felsefe, III. Cilt, (Ankara: Lotus Yayınevi 2007), s.86. İ. Arda ODABAŞI 87 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 uzun bir zaman geçtikten sonra basıldığını özellikle belirtmek gerekir. 1881’de vefat eden62 Hoca Tahsin Efendi eserini 1873’ten sonra yazmıştır.63 Hoca Tahsin Efendi’ninkinden sonra da psikolojiye dair kitap ve risaleler özellikle 1890’ların sonuna dek sürmüştür. 1900-1908 yılları arasında ise, psikoloji konulu veya ilişkili eserlerin neredeyse hiç görülmeyişi, II. Abdülhamit rejimi baskısının şiddetlenmesiyle64 alakalı olsa gerektir.65 Nitekim anılan dönemde bu nevi (yani psikolojiyle ilişkilendirilen) tek kitabın, siyasi iktidarın kontrolü dışında bulunup muhalif Jön Türklerin yurtdışı merkezlerinden olan Kahire’de 1907 yılında basılmış olması dikkat çeker. Söz konusu eser, Dr. Abdullah Cevdet (Karlıdağ) Bey tarafından Fransız düşünür Gustave Le Bon’dan tercüme edilmiş olan Ruh-ül Akvam’dır (Les Lois psychologiqes de l’Evolution des Peuples).66 Ahmet Mithat Efendi’nin uyku/rüya ve çocuk psikolojisiyle ilgili kitapları67 bir yana bırakılacak olursa, Osmanlı yazarlarının anılan eserleri genellikle ya genel olarak psikolojiye giriş veya “klasik psikoloji” metinleridir.68 1870’lerden 1908’e yaklaşık 30 yıllık devrede psikolojinin süreli yayınlara ne oranda yansıdığı, henüz yeterince araştırılmamış bir konudur. İlerleyen satırlarda, 1891’de yayın hayatına giren Servet-i Fünûn dergisinin 62 Remzi Demir, a.g.e., s.72. 63 Çünkü risalenin bir yerinde, özellikle 1873 senesinden beri Avrupalı filozofların zihinsel süreçler hakkında pek çok araştırma yaptıklarını belirtir. Bkz. Hoca Tahsin Merhum, a.g.e., s.31. 64 François Georgeon, a.g.e., ss.187-189; Server İskit, a.g.e., ss.86, 89, 94; Ahmed Emin, a.g.e., ss.64, 75-78. 65 Psikoloji kitabı 1909’da yayımlanan Ali İrfan (Eğriboz) Bey, kitabının daha ilk satırlarında, İstibdat (II. Abdülhamit) döneminde değil ruhtan bahsetmek, ruh kelimesinin ağıza alınmasının bile katiyen yasak olduğunu ifade eder. Bkz. Ali İrfan Eğribozi, İlm-i Ahvâl-i Ruh, (İstanbul: Ruşen Matbaası 1327), s.2. 66 Gustave Le Bon, Ruh-ül Akvam, çev. Dr. Abdullah Cevdet, (Mısır: Matbaa-i İçtihat 1907). Ayrıca bkz. M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, (İstanbul: Üçdal Neşriyat), ss.58, 417; Nuri Bilgin, a.g.e., s.29; S. Sami Kayral, a.g.e., s.27. Kitabın İngilizce metni için bkz. Gustave Le Bon, The Psychology of Peoples, (New York: The Macmillan Co. 1898). 67 Pedagog Compayré’nin fikirlerini aktaran çocuk psikolojisiyle ilgili kitabı şudur: Ahmet Mithat, Çocuk: Melekât-ı Uzviyye ve Ruhiyyesi, (Dersaadet: 1317). Ayrıca bkz. Nuri Bilgin, a.g.e., ss.15, 26; S. Sami Kayral, a.g.e., s.7. 68 Sertan Batur, 2005, a.g.m., s.186. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 88 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 ve Ahmet Şuayb Bey’in bu noktadaki katkılarına değinilecektir. Burada şu kadarı belirtilebilir ki anılan dönemde konuyla şu veya bu oranda ilgili üç kitabı bulunan Ahmet Mithat Efendi’nin bu üç eseri de önce kendi gazetesi Tercüman-ı Hakikat’te tefrika edilmiştir. Türkiye’de psikolojinin başlangıç evresine dair sistematik araştırmaların bulunmayışının, bu bilim dalının Türkiye’deki tarihsel gelişiminin kavranmasını güçleştirdiği açıktır. Ama güçlük aynı zamanda psikolojinin kendisinden, yeni bir alan oluşundan ve Avrupa’daki gelişiminden de kaynaklanır. Ancak 19. yüzyılın son çeyreğinde bağımsız bir disiplin olarak beliren psikoloji, ondan önce genel bilim tarihlerinde felsefeye bağlı, bazı felsefi akımlar içinde veya başka bilimsel disiplinlerle iç içedir. Nuri Bilgin’in vurguladığı gibi, Türkiye’de psikolojinin gelişimi de benzer bir hâl gösterir. Psikolojiyle ilgili malzeme, değişik düşünce akımları veya disiplinler içinde karışık hâlde bulunur. Otonom bir bilgi alanı değildir ve belirli isimlere veya gruplara bağlanması zordur. Osmanlı aydınları çok yönlü bir formasyon ve etkinlik içindedirler ve psikolog değildirler. Psikolojiye göreli ilgileri büyük ölçüde, imparatorluğun sorunlarına değişik çözüm yolları aramaktan kaynaklanmaktadır.69 Dolayısıyla ilgili araştırmacı, doğrudan psikoloji metinleri ve kalem tecrübelerine girişmiş uzmanlar arayıp bulmaktan ziyade, başka şeylerin yanında ve içinde psikolojiye de şu veya bu oranda değinen entelektüeller, yayınlar arayacak ve/veya bunlarla karşılaşacaktır. Bu noktada psikolojinin gelişimini takip etmek bakımından belki de en çok dikkat gösterilmesi gereken alan, sosyolojidir. Çünkü 19. yüzyıl sosyolojisinde biyolojinin yanı sıra psikolojinin de önemli bir konumu vardır. Bunda, pozitivizmin olduğu kadar sosyolojinin de (Le Play ile birlikte) kurucusu olan August Comte’un bilimlere dair tasnifini eleştirerek biyoloji ile sosyoloji arasına sosyolojiye temel oluşturacak psikolojiyi sokan Stuart Mill ile Herbert Spencer’ın payı büyüktür. Böylece sosyoloji, psikoloji temeli üzerinde kurulmuştur. Osmanlı’da da ilk evrelerinde sosyoloji, özellikle Spencer’ın etkisiyle 69 Nuri Bilgin, a.g.e., ss.14-17. İ. Arda ODABAŞI 89 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 bio-organisist ve psikolojik ekollerin güdümünde gelişmiştir. Durkheim öncesinde Osmanlı’da sosyolojinin “üstadı” Spencer’dır.70 Mart 1891’de Ahmet İhsan (Tokgöz) Bey’in yönetiminde yayın hayatına giren, gerek edebiyat gerekse fikir dergisi olarak Osmanlı matbuatında 19. yüzyılın son on yılına damga vuran Servet-i Fünûn, andığımız türde yayınlardan biridir.71 Derginin 1899’dan itibaren önde gelen yazarlarından Ahmet Şuayb Bey ise, sözünü ettiğimiz entelektüellerdendir. Servet-i Fünûn neslinin belki de en kuvvetli felsefecisi ve eleştirmeni olan Ahmet Şuayb, Osmanlı düşün yaşamına pozitivizm tartışmalarını getirmiştir. Geniş ilgi alanı sonucu felsefe, edebiyat, tarih, hukuk, iktisat ve sosyoloji gibi değişik konularda yazmıştır. Çağın ünlü, çalışmalarıyla ses getirmiş Batılı düşünürlerini, fikir ve sanat adamlarını en kapsamlı şekilde ilk kez o Servet-i Fünûn sayfalarında Osmanlı okuruna tanıtmıştır. Pek çok isim arasında özellikle Fransız pozitivist düşünür Hippolyte Taine üzerinde gayet ayrıntılı durmuştur.72 Servet-i Fünûn’da çıkan bu yazılarının önemli bir kısmını 1901’de Hayat ve Kitaplar başlığı altında kitaplaştıracaktır.73 Pozitivist felsefenin çok yönlü biçimde ele alındığı bu kitap, pozitivist düşüncenin Türkiye’de tanınması ve temellenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Hatta pozitivizme dair Türkçede ilk kapsamlı eser olduğu söylenebilir.74 Hippolyte Taine, Auguste Comte’un en büyük takipçilerinden biri olmakla birlikte, psikolojiyi bilimler arasında saymayan üstadının aksine 70 Zafer Toprak, a.g.e., ss.74, 99, 101. 71 Kurucusunun ağzından kuruluş hikâyesi için bkz. Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım 1888-1923 1. Cilt: Meşrutiyetin İlânına Kadar 1889-1908, (İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası Limitet Şirketi 1930), ss.57-64. Fesch’e göre Servet-i Fünûn 4 bin adet basılıyordu. Paul Fesch, a.g.e., s.62. Ahmet İhsan Tokgöz, Meşrutiyet’e dek Servet-i Fünûn’un bin müşterisi olduğunu söyler ki daha sağlıklı bir bilgi olduğunu kabul etmek gerekir. Derginin yalnızca Edebiyat-ı Cedide döneminde masraflarını karşılayabildiğini de ekler. Ahmet İhsan, a.g.e., s.130. 72 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., ss.150-151; Zafer Toprak, a.g.e., ss.101-102. 73 Ahmet Şuayb, Hayat ve Kitaplar: Tetebbuat-ı Edebiyye ve Tarihiyye, (Edebiyat-ı Cedide Kütüphanesi 1317). Kitabın genişçe tanıtımları için bkz. Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., ss.150-156; Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, (İstanbul: İnsan Yayınları 1986), ss.327-342; Bilge Ercilasun, Servet-i Fünun’da Edebî Tenkit, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1981),ss.122-136, 281-289. 74 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.151; Murtaza Korlaelçi, a.g.e., ss.342, 347; Zafer Toprak, a.g.e., s.102. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 90 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 psikolojiye önem vermiştir. Eserlerinde psikolojiyle fizyolojiyi harmanlar. Yaptığı çeşitli çalışmalarla Taine modern psikolojinin öncülerinden sayılır.75 Taine’in takipçisi olarak Ahmet Şuayb da Hayat ve Kitaplar içinde derlediği yazılarında psikoloji konusuna sık sık temas eder. Mesela kavimlerin psikolojisiyle şahısların psikolojisini ayırmak gerektiğini, kavimler hakkında yapılan psikolojinin şahısların psikolojisine uygulanmasının, şahısların kitle içinde kaybolmasıyla sonuçlanacağını vurgular.76 İnsan fevkalade karışık bir varlık olduğundan, onu incelerken başka disiplinlerin yanı sıra psikolojinin de kullanılması gerektiğini belirtir.77 Bir başka örnek, Taine’in tarih anlayışını açıklarken görülür. Taine’e göre tarih bir fendir. Esas mevzuu insanlar ve insan topluluklarıdır. Şu halde tarih, psikolojinin bir çeşit tatbiki demektir. Bir tek adamın veya bütün topluluk efradının fertlerince üretilen değişiklikleri anlamak için onların psikolojisiyle meşgul olmak icap eder. Şahısların ve topluluğun bu şekilde düşünülmüş bir psikolojisini yapmak ise, Voltaire tarzı tarih yazıcılığıdır. Hâlbuki Taine bununla (düşünceyle) yetinmez. Nedenler ve kanunlar arar, çeşitli kavramları tarihe sokar, değişik disiplinlerden (mesela biyoloji kanunlarından) faydalanır.78 Hemen bütün psikoloji mütehassıslarının August Comte takipçisi, yani pozitivist olduklarını ifade eden Ahmet Şuayb’ın yazılarında psikolojiye dair başka bahisler ve Jouffroy, Ribot, Pierre Jean gibi isimlere değinmeler bulmak mümkündür.79 Ancak, Ahmet Şuayb’ın kitabının basıldığı yıl Servet-i Fünûn Yıldız Sarayı’nın baskılarına maruz kalacaktır. Hüseyin Cahit (Yalçın) Bey’in bir makalesi nedeniyle dergi 1901’de kapatılmış, sahibi Ahmet İhsan ve makalenin yazarı Hüseyin Cahit hakkında soruşturma 75 Murtaza Korlaelçi, a.g.e., ss.151-154; Roger Daval, Fransız Düşünce Tarihi, çev. Ahmet Angın, (İstanbul: Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları 1968), ss.80-81. 76 Ahmet Şuayb, a.g.e., s.60. 77 A.g.e., ss.140-141. 78 A.g.e., ss.89-90. 79 Örneğin bkz. a.g.e., ss.180-182. İ. Arda ODABAŞI 91 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 açılmıştır. Servet-i Fünûn kısa süre içinde yeniden yayın hayatına dönse de sansür iyice şiddetlendiğinden “yavan” bir içerikle çıkacak, evvelki edebî ve fikirsel canlılığını bütünüyle yitirecektir.80 Dolayısıyla 1901’den sonra dergi sayfalarında Hayat ve Kitaplar türünde bahisler görmek güçleşir. Osmanlı’da sosyoloji başlangıçta, Durkheim öncesi yaygın olan uzviyetçi (organisist) sosyolojidir. Psikolojiden esinlenen “bireyci” bir anlayışı yansıtır. Auguste Comte ve Herbert Spencer’ın fikirsel hâkimiyetleri söz konusudur.81 Dolayısıyla Osmanlı’da psikolojinin izini sürerken başta Auguste Comte, onun takipçisi Hippolyte Taine, felsefe sistemini (evrimciliği) The Principles of Psychology isimli eserinde ortaya koyan ve Comte’un aksine psikolojiyi bağımsız bir bilim sayan82 Herbert Spencer’la ilintili literatüre yönelmek gerekir. Bu çizginin erken II. Meşrutiyet yıllarında da süreceği, ilerleyen bölümlerde görülecektir. Ancak, 1908 sonrasında önemli bir ayrışma da belirecektir. Daha 1901’de Ahmet Şuayb tarafından dile getirilen, sosyolojide Emile Durkheim – Gabriel Tarde “kamplaşması” bu ayrışmanın temelini oluşturur. Durkheim ve Tarde’ın isimlerini Osmanlı’da ilk duyuran yine Ahmet Şuayb Bey olmuş, Tarde ve Durkheim Osmanlı literatürüne ilk olarak Servet-i Fünûn’la (Hayat ve Kitaplar’la) girmiştir.83 Ama bu bölünme veya kamplaşma, Osmanlı entelektüel yaşamındaki pratik yansımasını gerçek anlamda ancak II. Meşrutiyet yıllarında bulacaktır. Dahası bu gelişme (ve/veya kırılma), başka şeylerin yanı sıra, Osmanlı siyaset ve siyasal düşünceler dünyasıyla ve özellikle Türk milliyetçiliğinin seyriyle de ilişkilidir. Ve son olarak, tüm bu süreç dışavurumunu elbette yine kitle iletişim araçlarında bulur. 80 Ahmet İhsan, a.g.e., ss.108-121; Hüseyin Cahid Yalçın, Edebî Hatıralar, (İstanbul: Akşam Kitaphanesi 1935), ss.159-172. 81 Zafer Toprak, a.g.e., ss.74, 93-96. 82 Murtaza Korlaelçi, a.g.e., ss.166-168. 83 Ahmet Şuayb, a.g.e., ss.182-183. Ayrıca bkz. Zafer Toprak, a.g.e., ss.102-103; Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., ss.151, 155. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 92 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 1908 Basın Devrimi 1908, “Hürriyet Devrimi” ve/veya “Jön Türk Devrimi” olduğu kadar, “Basın Devrimi”dir de. Nasıl “Fransız Devrimi, gazetelerin oynadıkları rol incelenmeden anlaşılamaz.”, “eğer basın hak ettiği yere oturtulmazsa Devrim çözümlenemez.”84 ise, 1908 Devrimi ve II. Meşrutiyet yılları da matbuat dünyası dikkate alınmadan anlaşılamaz. 20. yüzyıl başlarında artık iyice sönükleşen Osmanlı matbuatının canlanabilmesi için 1908 Temmuzunu beklemek gerekmiştir. 1908 Devrimi’yle açılan II. Meşrutiyet dönemi, Türkiye’de basın-yayın hayatında bir dönüm noktası olmuş, Hürriyetin İlanı’yla birlikte matbuat dünyasında köklü dönüşümler yaşanmıştır.85 30 yıl kadar süren sansür rejiminin 25 Temmuz 1908’de fiilen kalkmasıyla, “basın patlaması” olarak nitelenebilecek bir kitle iletişim ortamı doğmuş, basılı kelime demokratikleşmiştir.86 Meşrutiyet’in ilk haftalarında herkeste bir gazete/dergi çıkarmak, düşüncelerini yaymak ve okumak hevesi doğmuştur. Uzun yıllar boyunca susturulan toplumda yayıncılık salgın hâlini almış, matbuat olağanüstü bir dinamizm kazanmıştır. Babıâli yokuşu gazete idarehaneleriyle dolmuş, o güne dek görülmedik sayıda, çeşitte ve nitelikte yayın ortaya çıkmıştır. Biraz parası olan hemen bir gazete/dergi kurmaya kalkmakta, hazır parası olmayanlar evlerindeki eşyaları satmaktadırlar. Bu yayınların çoğu uzun ömürlü olamayacak, pek çok girişimci sermayesini batıracaktır ama yine de heveslilerin arkası kesilmemiş, kapananların ardından yenileri çıkmıştır.87 84 Jean-Noel Jeanneney, Başlangıcından Günümüze Medya Tarihi, çev. Esra Atuk, (İstanbul: YKY 1998), s.59. 85 Zafer Toprak, a.g.e., s.85. O nedenle, Türk matbuatının ilk tarihçisi Selim Nüzhet Gerçek’in deyişiyle, “Meşrutiyet senesi (1908) matbuat tarihimize altın harflerle yazılacak bir senedir.” Selim Nüzhet, Türk Gazeteciliği, (İstanbul: Devlet Matbaası 1931), s.82. 86 1908-1913 yılları matbuatı hakkında genel bilgi için bkz. Ahmed Emin, a.g.e., ss.86-140. 87 Ahmed Emin, a.g.e., ss.87-88; Ahmet İhsan, a.g.e., ss.130-131; Server İskit, a.g.e., ss.141-144; Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım 1888-1923 2. Cilt: Meşrutiyetin İlânından Umumî Muharebeye Kadar 1908-1914, (İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası Limitet Şirketi 1931), ss.35-38, 63; Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim 1 1888-1922, hzl. Erol Şadi Erdinç, (İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. 1997), ss.70-72. İ. Arda ODABAŞI 93 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 1907 yılında bütün Osmanlı topraklarında çıkan süreli yayınların sayısı 120’dir.88 Hâlbuki Hürriyetin İlanı’ndan sonra sadece ilk bir buçuk ayda 200’ün üzerinde yayın imtiyazı alınmış, bu sayı gün geçtikçe artmıştır.89 1909 yılının Mayıs ayında tüm ülkede 730 süreli yayın çıkmaktadır. Temmuz 1908’den 1911 sonuna dek imtiyaz başvurularının sayısı 2 bini bulmuştur.90 Patlama sadece süreli yayın adedinde değil, tiraj ve okur hacminde de tespit edilebilir. Tirajlar sıçramış, okur kitlesi genişlemiştir. Bu talebe matbaalar yetişememiş, Devrim’den sonra gümrükler matbaa makineleriyle dolmuştur. Gece gündüz durmadan çalışmalarına rağmen İstanbul matbaaları talebi karşılayabilecek durumda değildirler. İkdam 60 bin, Sabah 40 bin, günlük Servet-i Fünûn gazetesi günde 25 bin adet basıldığı hâlde talep karşılanamamıştır. Öyle ki gazeteler karaborsaya düşmüş, normalde fiyatı 10 para (yani 0.25 kuruş) olan İkdam, yarım liraya (yani 50 kuruşa) alıcı bulabilmiştir.91 II. Meşrutiyet yıllarında basın dili de her açıdan basitleşecektir.92 Pek çok yayın uzun ömürlü olmasa, gazete/dergi sayıları zamanla oransal olarak azalsa ve tirajlar zaman içinde düşse bile bu tablo, basınyayın piyasasının belirgin şekilde genişlediğine ve yazar, muhabir, düzeltici, dizgici, dağıtıcı gibi basın emekçilerinin sayısının arttığına işaret eder. 1908 Basın Devrimi, hep yapıldığı gibi, yalnızca baskıcı bir siyasi rejimden kaynaklanan “düşünce ve ifade özgürlüğü” susamışlığıyla ve bu rejimden kurtulmanın getirdiği sosyo-psikolojik ferahlamayla açıklanamaz. Göz ardı edilemeyecek bir ekonomik boyutu, üretim ilişkileriyle ilintisi söz konusudur. II. Abdülhamit rejiminde “düşünce” kadar, gelişmekte olan basın-yayın piyasasının, kapitalist yayıncılığın da baskılandığı 88 Orhan Koloğlu, a.g.e., ss.222-223. 89 Server İskit, a.g.e., s.144. 90 Orhan Koloğlu, a.g.e., ss.222-223. 91 Ahmed Emin, 1914, a.g.e., s.87; Ahmed Emin Yalman, 1997, a.g.e., s.71; Ahmet İhsan, 1931, a.g.e., ss.7-8; Server İskit, a.g.e., ss.147-148. 92 Ahmed Emin, 1914, a.g.e., s.125. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 94 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 anlaşılmaktadır. Üretimi engelleyici üst-yapısal mekanizmaların ortadan kalkmasıyla birlikte bir “seri üretim” tablosu belirmiştir ve -vice versa- tersi de doğrudur; anılan mekanizmaların ortadan kalkışında, bu nesnel üretim “ihtiyacı” rol oynamıştır.93 Sürecin bu boyutuna ilgili historiyografide hiç mi hiç değinilmediğinden altını çizmek zorunluysa da hassasiyetle değerlendirilmesi gerektiğine şüphe de yoktur. II. Meşrutiyet matbuatı daha çok, Batı Avrupa basınyayın dünyasının tarihsel gelişiminde Habermas’ın “muharrir gazetecilik” olarak adlandırıldığını söylediği döneme benzer. Söz konusu olan, ekonomik etmene siyasal etmenin eklendiği “kanaat basını” ve “muharrir gazetecilik”tir. Bu aşamada gazete, kamuoyu yönlendiricisi ve politik mücadele aracı oluşuyla belirginleşir. Ticari kâr amacı çoğu kez arka planda kalır. Hatta kârlılığın, verimliliğin bütün kurallarına ters düşen, batacağı baştan belli olan işlere girişilir. Bu tür yayınlar Kıta Avrupası’nda münferit tahsilli şahısların ve yazarların girişimleriyle doğmuştur. Yayıncılar vasıtasıyla basına ticari bir zemin sağlanmış olmakla birlikte, basın faaliyetinin kendisi henüz ticarileşmemiştir. Salt haber taşıma organı olmaktan çıkmış ve henüz tüketici kültürünün aracı da olmamış olan bu basın tipolojisinin numuneleri, en küçük siyasal ittifakların gazetelerinin bile yerden biter gibi bittiği devrim zamanlarında, örneğin 1789 veya 1848 Paris’inde görülebilir. Söz konusu olan, “siyasal akıl üreten bir basın”dır ve kamusal topluluğun bir kurumu olarak, onun eleştirel işlevini savunmakla meşguldür; dolayısıyla işletme sermayesi ikincildir.94 93 “Varlıklarının toplumsal üretiminde, insanlar, aralarında zorunlu, kendi iradelerine bağlı olmayan belirli ilişkiler kurarlar; bu üretim ilişkileri, onların maddi üretici güçlerinin belirli bir gelişme derecesine tekabül eder. ... Gelişmelerinin belli bir aşamasında, toplumun maddi üretici güçleri, o zamana kadar içinde hareket ettikleri mevcut üretim ilişkilerine ... ters düşerler. ... bu ilişkiler, onların engelleri haline gelirler. O zaman bir toplumsal devrim çağı başlar. İktisadi temeldeki değişme, kocaman üstyapıyı, büyük ya da az bir hızla altüst eder.” Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, çev. Sevim Belli, (Ankara: Sol Yayınları 1993), s.23. 94 Jürgen Habermas, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, çev. Tanıl Bora ve Mithat Sancar, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2003), ss.310-313. İ. Arda ODABAŞI 95 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 1908’de her açıdan görülen sıçrama ve reklam/ilan hacminin giderek genişleyecek olması matbuatın piyasa yönelimini gösteriyorsa da II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı basınının genel olarak başlıca kaygısı kârlılık değildir. Bu dönemin yazıları ve karikatürleri gazete başyazarlarının ve sahiplerinin siyasi eğilimlerini, kuşkuculuğunu ve idealizmini yansıtır. Bu da yatırımcılara çoğu kez mali açıdan kâr değil, zarar getirmiştir. 95 Bu manzaranın bir parçası olarak II. Meşrutiyet yıllarında dergilerin ve özellikle de fikir dergilerinin önemli bir gelişme kaydettiğini de vurgulamak gerekir. Anılan dönemde çok sayıda ve çeşitte dergi yayımlanmıştır. Matbuat dünyasındaki sıra dışı dinamizme paralel olarak fikir hayatında da belirgin bir canlanma görülür. Osmanlıcılık, Batıcılık, İslamcılık, liberalizm, milliyetçilik, sosyalizm, pozitivizm, materyalizm, evrimcilik, solidarizm, halkçılık (Narodnizm), köycülük gibi değişik fikirler ve fikir akımları, bu çeşitlenen ve zenginleşen kitle iletişim ortamında kendi iletişim araçlarına sahip olabilmişlerdir. Basın özgürlüğü fikir dergiciliğini her yönden teşvik etmiştir.96 Değişik düşünce akımlarını temsil eden fikir dergileri II. Meşrutiyet matbuatında önemli bir yer tutar. Bunlardan biri de Türkçü dergilerdir. Türkçü Dergiler ve “Yeni Hayat” Hareketi Süreli yayınlar düzleminden bakılacak olursa 1911 yılı, Türkçülüğün “basın patlaması”nın gerçekleştiği yıl olmuştur. 1909-1910’da sadece yedi sayı çıkabilen Türk Derneği dergisi hariç, o zamana dek hiçbir Türkçü süreli yayına rastlanmazken, 1911’de altısı birden çıkar: Selanik’te Genç Kalemler ve Yeni Felsefe Mecmuası, İzmir’de Gençlik, İstanbul’da Türk Yurdu, Manastır’da Yeni Fikir, Üsküp’te Yeni Mektep. 97 95 Palmira Brummett, İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve Emperyalizm 1908-1911, çev. Ayşen Anadol, (İstanbul: İletişim Yayınları 2003), s.30. 96 Zafer Toprak, a.g.e., ss.85-93. 97 İ. Arda Odabaşı, II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm, (İstanbul: Dergâh Yayınları 2015), ss.88-89. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 96 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Burada sayılan üç dergi (Genç Kalemler, Gençlik ve Yeni Felsefe Mecmuası) “Yeni Hayatçılar” veya “Yeni Lisancılar” olarak anılan grubun yayın organlarıdır. Selanik’te 1911 yılının ilk yarısında, merkezinde Ziya Gökalp’in bulunduğu milliyetçi ve halkçı bir hareket ortaya çıkmıştır. Programlarının isimleriyle, “Yeni Hayatçılar” ve/veya “Yeni Lisancılar” olarak adlandırılan grubun içinde, Ali Canip (Yöntem), Ömer Seyfettin, Kâzım Nami (Duru), Mehmet Zekeriya (Sertel), Ali Haydar (Taner) gibi genç aydınlar vardır.98 Hareketin düşünce örüntüsünün merkezinde “dil” sorunu yer alır. Yeni Hayatçılar savundukları dil programına “Yeni Lisan” adını vermişlerdir.99 Ama Yeni Lisan sadece bir dil davası değil, aynı zamanda toplumsal, kültürel, siyasi ve ideolojik boyutları olan bir programdır.100 Yeni Lisan hem daha kapsamlı hedefin (Yeni Hayat’ın) bir parçası (Yeni Hayat’ın dili ve edebiyatının temeli) hem de bu hedefe (Yeni Hayat’a) ulaşmanın temel araçlarından biri, belki de birincisidir. O nedenle hareketin amiral gemisi konumunda bulunan Genç Kalemler dergisinin101 ağırlık verdiği konu Yeni Lisan (dil ve edebiyat) olmuştur. Yeni Lisan, dilde uluslaşma, bağımsızlaşma ve sadeleşme/halkçılaşma şeklinde özetlenebilir. Yeni Lisan’ı da kapsayan Yeni Hayat programı ise, içtimai inkılâp (toplumsal devrim), ulus-inşası ve çağdaşlaşma şeklinde özetlenebilir.102 Yeni Hayat meselesinin daha çok işlendiği yayın organı, Yeni Felsefe Mecmuası’dır.103 Yeni Mektep gibi bazı 98 İ. Arda Odabaşı, Osmanlı’da Sosyalizm Türkçülük ve İttihatçılık: Rasim Haşmet Bey, (İstanbul: Kaynak Yayınları 2012), ss.121-129. 99 Yeni Lisan hareketini Nisan 1911’de başlatan manifesto niteliğindeki metin için bkz. ? [Ömer Seyfettin], “Yeni Lisan”, Genç Kalemler, 8 Nisan 1327, ss.1-7. 100 Avrupa’da 1880-1914 yıllarında etnik köken ve özellikle dil, potansiyel ulus olmanın merkezi, giderek belirleyici hatta tek kriteri hâline gelmiştir. Ulus, özellikle dile göre tanımlanır. Ve “dildeki milliyetçiliğin özünde iletişim, hatta kültür sorunları değil, iktidar, statü, politika ve ideoloji sorunları yatar.” Eric J. Hobsbawm, 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik - Program, Mit, Gerçeklik, çev. Osman Akınhay, (İstanbul: Ayrıntı Yayınları 1995), ss.126, 135. 101 Kâzım Nami Duru’nun verdiği bilgiye göre, Genç Kalemler birkaç bin nüsha basılıyordu. Akt. Zafer Toprak, a.g.e., s.138. 102 Yeni Hayat programının manifestosu niteliğindeki metin için bkz. Demirtaş [Ziya Gökalp], “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler”, Genç Kalemler, 10 Ağustos 1327, ss.138-141. 103 Dil ve edebiyat ağırlıklı olup hareketin İzmir ayağını oluşturan Gençlik dergisi için bkz. Arda Odabaşı, “Yeni Hayat / Yeni Lisan Hareketinin İzmir Sözcüsü: Gençlik Dergisi”, 2007, Müteferrika, S: 31, ss.71-93. İ. Arda ODABAŞI 97 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Rumeli yayınları da bu milliyetçi ve halkçı hareketi desteklemişlerdir. Anılan çevrelerde psikolojiye yönelik bir ilgi görülür. Ama bu spesifik ve bizim için temel konuya geçmeden evvel, II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında psikoloji disiplininin durumuna göz gezdirmekte fayda vardır. Erken II. Meşrutiyet’te Psikoloji (1908-1912) II. Meşrutiyet yılları (1908-1918), Osmanlı için bir aydınlanma/ bilinçlenme çağıdır. 1908’le birlikte yayıncılık alanında gözlenen sıçrama da bununla yakından ilintilidir. Söz konusu 10 yılda Osmanlı düşünce dünyasında o güne değin görülmedik dönüşümler yaşanmıştır. Fikir hareketlerinde olduğu kadar, sosyal bilimlerde de önemli bir atılım gözlenmiştir.104 Özellikle sosyoloji, 1908 Devrimi’nden sonra Osmanlı toplumunda hızla yer edinecek ve her derde deva bir bilim olarak algılanacaktır.105 Meşrutiyet’in ilk yıllarında basılan kitaplara bakılacak olursa, psikoloji de bu canlanmadan nasiplenmiş gibidir. 1908-1912 arasındaki yaklaşık dört senede basılan psikoloji konulu veya psikolojiyle şu veya bu oranda ilgili kitapların sayısındaki oransal artış yanında, çoğunun Batı dillerinden tercüme oluşu dikkat çeker. Dr. Nuri Bekir’in Philippe Tissié’nin fikirlerini özetlediği Rüyalar, 106 Dr. Mazhar Osman (Usman) Bey’in Tababet-i Ruhiyye’si,107 Ali İrfan Eğribozi’nin İlm-i Ahvâl-i Ruh’u,108 Gustave Le 104 Marx 1847’de Proudhon gibi teorisyenleri, sefaletin içinde sefaletten başka bir şey bulamamakla, sefaletin içinde eski toplumu alaşağı edecek devrimci yönü görememekle eleştiriyordu. Bkz. Karl Marx, Felsefenin Sefaleti, çev. Ahmet Kardam, (Ankara: Sol Yayınları 1992), s.114. Egemen historiyografide “çöküş veya dağılma devri” olarak anılan, toplumsal hafızamızda neredeyse tümüyle olumsuz bir imgeyle temsil edilip pejoratif bir söylemle ele alınan II. Meşrutiyet yılları da benzer şekilde “sefalet” görüntüsü verirken, aynı zamanda siyasi, toplumsal, kültürel ve entelektüel bakımdan gayet dinamik, renkli ve zengin bir tarihsel kesit olmuştur. Cumhuriyet Devrimi, 1908 Jön Türk Devrimi’nin ve II. Meşrutiyet’in birikimi üzerinde yükselecektir. 105 Zafer Toprak, a.g.e., ss.15-16, 89, 91, 93. 106 Doktor Nuri Bekir, Rüyalar, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1326). 107 Mazhar Osman, Tababet-i Ruhiyye, 2 Cilt, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1326). 108 Ali İrfan Eğribozi, a.g.e. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 98 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Bon’dan tercüme Ruh-ül Cemaat, 109 Louis Perval’dan tercüme Terbiye-i Etfal, İntihar-ı Etfal, Tetkikat ve Tetebbuat-ı Ruhiyye ve İçtimaiyye,110 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi’nin Darülfünun’da okutulan kitabı İlm-i Ahvâl-ür Ruh, 111 Ludwig Büchner’in meşhur Madde ve Kuvvet’inin (Kraft und Stoff) “Dimağ ve Ruh” gibi bölümlerinin tercümesi olan Fenn-i Ruh, 112 Avrupalı değişik filozoflardan tercüme Teceddüt-i İlmî ve Edebî113 ve Emile Boutmy’den tercüme İngiliz Kavmi114 1908-1912 yıllarında basılan psikoloji konulu veya ilişkili kitaplardandır.115 Bunlar arasında özellikle, Baha Tevfik ve Ahmet Nebil Beylerin Ribot, Fouillée, Worms, Rabier, Boirac, de Laoutiere’den tercüme yoluyla derleyip yayımladıkları Psikoloji: İlm-i Ahvâl-i Ruh’un116 bilimsel bir disiplin olarak psikolojinin Türkiye’ye girişinde (Hoca Tahsin Efendi’nin eseri gibi) ayrı bir yeri olduğu belirtilmelidir.117 Psikoloji, 1908’in basın furyası içinde sosyolojiyle birlikte kendine süreli yayınlarda da daha fazla yer bulmuştur. Osmanlı sosyolojisinin ilk evrelerinde özellikle İngiliz düşünür Herbert Spencer’ın etkisiyle bio-organisist ve psikolojik ekollerin güdümünde geliştiğini daha evvel belirtmiştik. II. Meşrutiyet dönemine girilirken de bu durum sürmektedir. 109 Doktor Gustave Le Bon, Ruh-ül Cemaat, müt. Köprülüzade Mehmet Fuat ve Sadreddin Celal, (Dersaadet: Uhuvvet Matbaası 1327). 110 Louis Perval, Terbiye-i Etfal, İntihar-ı Etfal, Tetkikat ve Tetebbuat-ı Ruhiyye ve İçtimaiyye, müt. Faik Şevket, (İstanbul: Tanin Matbaası 1327). 111 Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Felsefeden Birinci Kitap: İlm-i Ahvâl-ür Ruh, (Kostantiniye: Hikmet Matbaa-i İslamiyyesi 1327). 112 Doktor Abdullah Cevdet, Fenn-i Ruh, (İstanbul: Matbaa-i İçtihat 1911). Bundan az sonra Kraft und Stoff’un tamamı Türkçeye çevrilmiştir. Bkz. Louis [Ludwig] Büchner, Madde ve Kuvvet, 3 Cilt, müt. Baha Tevfik ve Ahmet Nebil, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). 113 Baha Tevfik, Teceddüt-i İlmî ve Edebî, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). 114 Essai d’une Psychologie Politique du Peuple Anglais başlıklı eserin tercümesi Abdullah Cevdet Bey tarafından yapılmış, ilk cüzü Kahire sonraki üç cüzü İstanbul’da 1909-1912 yıllarında basılmıştır. Bkz. M. Şükrü Hanioğlu, a.g.e., s.418; M. Seyfettin Özege, 1973, a.g.e., s.724. 115 Bkz. S. Sami Kayral, a.g.e., ss.8, 11-12, 27, 29, 31, 38; Nuri Bilgin, a.g.e., ss.26-30. 116 Ahmet Nebil ve Baha Tevfik, Mebâdî-i Felsefe: Psikoloji: İlm-i Ahvâl-i Ruh, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). 117 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.244; M. Şükrü Hanioğlu, “Blueprints For a Future Society: Late Ottoman Materialists on Science, Religion and Art”, in Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy, ed. Elisabeth Özdalga, (London and New York: RoutledgeCurzon 2005), ss.73-74. İ. Arda ODABAŞI 99 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 II. Meşrutiyet’te sosyolojiyle ilgili ilk kapsamlı yazılar, Aralık 1908’de İstanbul’da yayın hayatına giren Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nda yer almıştır.118 Ahmet Şuayb, Rıza Tevfik, Mehmet Cavit Beylerin çıkardıkları, ekonomik ve siyasi anlayışı bakımından liberal, felsefi anlayışı bakımından evrimci, organisist ve pozitivist olan bu dergi, sosyolojiyi Osmanlı entelektüel hayatına taşımıştır. Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nın temsil ettiği, uzviyetçi (organisist) bir sosyolojidir. Diğer bir deyişle, Durkheim öncesi yaygın olan sosyolojidir. Psikolojiden esinlenen “bireyci” bir anlayışı yansıtır. Dergide Auguste Comte ve özellikle Herbert Spencer’ın fikrî nüfuzu söz konusudur. Servet-i Fünûn’un pozitivizmi Ahmet Şuayb aracılığıyla Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’na taşınmıştır.119 1901’de Hayat ve Kitaplar’da Durkheim – Tarde ayrışmasına ilk kez değinirken Ahmet Şuayb kendi felsefi çizgisine uygun şekilde Durkheim’a değil Tarde’a odaklanmıştır.120 Sosyolojide Tarde ile Durkheim’ın uzlaşamadıkları konu, toplumsal olguların kökeninde bireyin mi yoksa toplumun mu olduğu meselesidir. Tarde bireyden yola çıkarak toplumsal olguları açıklarken, Durkheim toplumsal olguların bireyden bağımsız, aksine bireye “zor”la kabul ettirilen bir tür toplumsal yaptırım olduğu kanısındadır. Bu görüşler psikoloji ile sosyolojinin ilişkisini de belirlemiştir. Durkheim’ın ünü, psikolojiden bağımsız bir sosyoloji bilimi inşa etmesinden kaynaklanır. Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nın sosyolojisi, birey veya psikolojiyle bağını koparmayan bir sosyolojidir. Biyoloji, psikoloji, sosyoloji bütünseldir ve derginin bu çizgisinde Ahmet Şuayb’ın önemli bir payı vardır. Ahmet Şuayb’ın bu dergideki yazılarında psikolojinin etkisi bariz şekilde gözlenebilmektedir.121 118 Dergi içeriğinin tanıtımları için bkz. Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., ss.159-178; Zafer Toprak, a.g.e., ss.94-106. 119 Zafer Toprak, a.g.e., ss.93-96. 120 Ahmet Şuayb, a.g.e., ss.182-183; Zafer Toprak, a.g.e., ss.102-103. 121 Zafer Toprak, a.g.e., s.103. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 100 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Ancak, Ahmet Şuayb Bey 1910’da henüz 34 yaşında hayata gözlerini yumacak, Servet-i Fünûn dergisi onun adına bir “özel sayı” çıkaracak,122 Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nda uzun bir nekroloji yayımlanacak,123 Hayat ve Kitaplar 1911’de bu vesileyle ikinci kez basılacaktır. Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nın önemli yazarlarından bir diğeri, II. Meşrutiyet yıllarının önde gelen eğitimcilerinden Mustafa Sâtı Bey (Sâtı el-Husrî)’dir. Bir pedagog ve eğitimci olmanın ötesinde Sâtı Bey, II. Meşrutiyet yıllarında “fen” alanında yazdığı ve sayıları yarım düzineyi aşan ders kitaplarıyla ünlenmiştir.124 Geniş ilgi alanı ve eğitimci kimliğiyle uyumlu olarak, derginin diğer yazarlarından olduğu kadar, çoğu Meşrutiyet aydınına göre de psikolojiyle çok daha doğrudan ilgilidir.125 1909’da Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nda “Mebahis-i Ruhiyye” başlıklı bir yazı dizisi kaleme almıştır.126 Burada, bilimlerin tümünde büyük inkılaplar, ilerlemeler meydana getiren tecrübe (deney) usulünün, yüzyılın son yarısında psikolojiye de nüfuz ettiğini, psikolojinin müşahedeler ve tecrübeler üzerinde kurularak tecrübi (deneysel) ve müspet (pozitif) bir hâle gelmesini sağladığını vurgulamıştır. Ona göre ruhi hâller, diğer bütün doğal olaylar ve hâller gibi birer olay ve meseledirler ki kanunlarını keşfetmek için evvelce kabul edilmiş fikirlerden nefsi tecrit ederek tetkik etmek ve böylece elde edilen pozitif bilgilerden istikra usulü (tümevarım) yoluyla deliller ışığında akıl yürütmek lazımdır. Psikoloji, doğa bilimlerinin araştırma usulünü takibe ve bazı şubelerinden (mesela tıp 122 Servet-i Fünûn, 9 Kânunuevvel 1326, ss.121-140. 123 Asaf Nef’i, “Ahmet Şuayb”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, 1 Teşrinisani 1326, ss.1013-1023. 124 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., ss.179-192; Zafer Toprak, a.g.e., ss.68-76. 125 Bu vesileyle Sâtı Bey’in etnografya kitabının psikoloji bibliyografyalarına girdiğini belirtmek gerekir. Bkz. Nuri Bilgin, a.g.e., s.30. Önce taşbaskısı yapılan bu ders kitabının çok daha şık ikinci baskısı için bkz. M. Sâtı, Etnografya: İlm-i Akvam, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1327). 126 Sâtı, “Mebahis-i Ruhiyye”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, 1 Eylül 1325, ss.71-87; Sâtı, “Mebahis-i Ruhiyye”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, 1 Teşrinievvel 1325, ss.145- 170. Aynı başlık altında bir yazısı, Eylül 1908’de kendisinin çıkarmaya başladığı dergisi Envâr-ı Ulum’da yayımlanmıştır. Bkz. Sâtı, “Mebahis-i Ruhiyye”, Envâr-ı Ulum, 4 Eylül 1324, ss.17-23. İ. Arda ODABAŞI 101 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 ve zoolojiden) yardım istemeye başlamıştır. Özellikle fizyolojiyle çok sıkı bağlar kurmuş ve hatta bir dereceye kadar onunla karışmıştır. Çünkü ruhsal durumlarla uzvi durumlar arasında çok sıkı bağlar ve ilişkiler mevcuttur. Ruhi durumlar uzvi faaliyetlerden bağımsız şekilde ortaya çıkamazlar. Bütün ruhi hâller sinir sisteminden bir kısmına bağlıdır. Mesela tefekkürün uzvu dimağdır. Düşünmek için beyin lazımdır.127 Ruhi ve uzvi faaliyetler arasındaki ilişkiler üzerinde duran Sâtı Bey, makalesinin devamında bilinçli ve bilinçsiz faaliyetlerden, fikirlerin oluşumundan ve iradeden söz etmiştir. Sâtı Bey’in en önemli eserlerinden biri ve belki de birincisi, ilk baskısı 1909’da yapılan Fenn-i Terbiye’dir.128 Pedagoji ve eğitim biliminde Türkiye’de bir ilk ve klasik olan yapıtında Sâtı Bey, eğitimde üç esaslı nokta (beden, fikir, ahlak) bulunduğunu ve dolayısıyla önemli olanın sağlık, psikoloji ve ahlak bilimleri olduğunu belirtmiştir. Psiko-sosyolojiye meyillidir.129 Sâtı Bey’in kitabında gelişim ve eğitim psikolojisine yoğunlaştığı söylenebilir. Sâtı Bey’in, geçen bölümde sözünü ettiğimiz Yeni Mektep dergisinde öğrenci yetenekleri ve zekâ konusunda yazıları yayımlanmıştır ve Türkiye’de yetenek testlerini belki de ilk uygulayan kişi o olmuştur. Yazılarında Ribot, Binet ve James gibi zamanın psikologlarının görüşlerini işlemiştir. 130 Türkçü Dergilerde Psikoloji: Yeni Mektep ve Yeni Felsefe Mecmuası 1911 yılına gelindiğinde matbuatta psikoloji metinlerinin nispeten arttığı söylenebilir.131 Yeni Hayat hareketi içinde yer alan aydınlardan Suphi Ethem Bey’in Temmuz 1911’de Manastır’da çıkardığı bilim/ felsefe dergisi Tabiat bunun örneklerindendir. Almancadan Ragıp Hulusi Bey tarafından tercüme edilip Tabiat sayfalarında yer verilen “Wundt’un 127 Sâtı, “Mebahis-i Ruhiyye”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, 1 Eylül 1325, ss.71-73. 128 M. Sâtı, Fenn-i Terbiye -Nazariyat ve Tatbikatı-, 1. Cilt, (İstanbul: Matbaa-i Kader 1325). 129 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s.186. 130 Nuri Bilgin, a.g.e., s.16. 131 “Ruhun, yani fikir ve dimağın” sağlığını konu edinen bir örnek için bkz. Doktor Hâzık, “Hıfz-ı Sıhhat ve Tababet-i Ruhiyye”, Sırat-ı Müstakim, 13 Kânunusani 1326, s.344-345. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 102 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Felsefesi: Psikoloji ve Ahlâka Dair.. Medhal”, Wundt’un bazı yazılarını Psikoloji ve Etiğe Dair (Zur Psychologie und Ethik -1911) başlığı altında derleyip yayımlayan Dr. Julius A. Wentzel’in bu kitaba yazdığı giriştir. Yazıda Wundt’un yaşamı, çalışmaları, psikoloji alanına getirdiği yenilikler ve takipçileri konu edilmiştir. Ayrıca, eserlerine giriş niteliğinde bir de kitap tavsiyesinde bulunulmuştur.132 Sâtı Bey’in imzasına da rastlanan yine böyle bir dergi Yeni Mektep’tir. Eğitimci pedagog Sabri Cemil (Yalkut) Bey’in başyazarlığında Nisan 1911’de Üsküp’te yayın hayatına giren Yeni Mektep, eğitim kadar, psikoloji söz konusu olduğunda da dikkate alınması gereken bir dergidir. Üsküp Darülmuallimin (erkek öğretmen okulu) Rüştiyesi Müdürü Sabri Cemil Bey yanında Yeni Mektep’in en önemli yazarı, Türkiye’de psikolojinin büyük ismi olarak tanınan Mustafa Şekip Tunç’tur. Yeni Mektep, Yusuf Akçura’nın bu dergiyi “Türklük fikrinin kendine çektiği bir kısım matbuat” arasında sayması133 ve Yeni Lisan hareketinin destekçisi olması dolayısıyla da konumuz açısından dikkate değer. Yeni Mektep’in daha ilk sayısında “İlm-i Ahvâl-i Ruh Dersleri”134 göze çarpar. Sabri Cemil Bey’in kaleme aldığı pedagoji ağırlıklı bu dersler on iki sayı boyunca sürecektir.135 1912 yılı başında derginin 9. sayısında ise, Mustafa Şekip Bey’in “İlm-i Ruh” başlıklı yazı dizisi başlar.136 İlk bölümün sunuşunda, bu nüshadan itibaren okurların “Yeni Lisanla yazılmış” ilm-i ruh dersleri okuyacağı bildirilir: “Bu ilim memleketimizde henüz geçen sene doğduğu için muallimlerimizin dörtte üçü bundan bihaberdir.” 132 Ragıp Hulusi, “Wundt’un Felsefesi: Psikoloji ve Ahlâka Dair.. Medhal (1)”, Tabiat, 10 Temmuz 1327, ss.9-15. Ayrıca bkz. Arda Odabaşı, “Unutulmuş Bir Bilim/Felsefe Dergisi: Suphi Ethem Bey’in Tabiat’ı”, Bilim ve Ütopya, 2007, S: 152, s.47. 133 Akçuraoğlu Yusuf, “Türklük”, Musavver Salname-i Servet-i Fünûn Üçüncü Sene 1328 Sene-i Maliyesine Mahsus içinde, câmi‘ ve muharriri: İsmail Suphi, (İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaası), s.188. 134 Sabri Cemil, “Muhtasar İlm-i Ahvâl-i Ruh Dersleri ve Tedrisata Tatbiki”, Yeni Mektep, Nisan 1327, ss.16-17. 135 Son kısım için bkz. Sabri Cemil, “Muhtasar İlm-i Ahvâl-i Ruh Dersleri ve Tedrisata Tatbiki - On İkinci Ders”, Yeni Mektep, Haziran 1328, ss.437-439. 136 M. Şekip, “İlm-i Ruh”, Yeni Mektep, Kânunusani 1327, ss.269-271. İ. Arda ODABAŞI 103 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Hâlbuki ahlak ve fenn-i terbiyenin (eğitim bilimi) anlaşılabilmesi mutlaka psikolojinin evvelce görülüp bilinmesine bağlıdır. Bu zaruret ve ihtiyaç meydandayken psikoloji tedrisata alınması elzem olan derstir. Öğretmenler bu dersi mutlaka görmelidir. Bu nedenle Mustafa Şekip Bey, bütün idadi ve rüşti öğretmenlerine bir meslektaş desteği olmak üzere, Fransa’da öğretmen okulu müdürü A. François’nın bu baptaki eserini temel alarak “İlm-i Ruh ve İlm-i Bedi‘in İptidai Dersleri” başlığı altında hazırladığı ve bilahare bastıracağı kitabı dergide ders ders tefrika etmeyi münasip görmüştür. Birinci derste “insan mahiyetinin ikiliği (beden ve ruh)”, ikincide ruhun üç melekesi (hissetmek/hassasiyet, düşünmek/zekâ, hareket etmek/ faaliyet),137 üçüncü ve dördüncü derslerde hassasiyet, cismani hassasiyet (duygular, ihtiyaç ve istek),138 beşinci ve altıncı derslerde manevi hassasiyet (hevesler, teessürler, ihtiraslar),139 sonraki sayıda evvelki dersin devamı olarak “hassasiyetin levhası” ve yedinci ve sekizinci derslerde zekâ140 konu edilmiştir. Yeni Mektep sayfaları Mustafa Şekip ile Sâtı Bey arasında bir polemiğe şahit de olmuştur. Mustafa Şekip Bey’in “İlm-i Ruh Dersleri”nde Sâtı Bey’i özellikle “zekâ” bahsindeki görüşleri noktasından eleştirmesi141 üzerine, Sâtı Bey’in cevabî mektubuyla tartışma başlamış ve karşılıklı yazılarla devam etmiştir.142 Yeni Mektep’in destek verdiği Türkçü Yeni Hayat hareketinin yayın 137 M. Şekip, “İlm-i Ruh - İkinci Ders”, Yeni Mektep, Şubat 1327, ss.297-300. 138 M. Şekip, “İlm-i Ruh - Üçüncü Ders/Dördüncü Ders”, Yeni Mektep, Mart 1328, ss.335-338. 139 M. Şekip, “İlm-i Ruh - Beşinci Ders/Altıncı Ders”, Yeni Mektep, Nisan 1328, ss.366-369. 140 M. Şekip, “İlm-i Ruh - Mabat / Yedinci Ders”, Yeni Mektep, Mayıs 1328, ss.404-406; M. Şekip, “İlm-i Ruh - Mabat / Sekizinci Ders”, Yeni Mektep, Haziran 1328, ss.435-437. 141 M. Şekip, “İlm-i Ruh - İkinci Ders”, Yeni Mektep, Şubat 1327, ss.298-299. 142 Sâtı, “Sâtı Beyefendi’den Alınan Bir Mektup”, Yeni Mektep, Nisan 1328, ss.357-358; M. Şekip, “Cevabı”, Yeni Mektep, Nisan 1328, s.358-361; Sâtı, “Çocuklarımızın Zekâsı”, Yeni Mektep, Haziran 1328, ss.417-422; Sâtı, “Şekip Bey’e”, Yeni Mektep, Haziran 1328, ss.422-423. Bu son yazının altına “M. Şekip” imzasıyla düşülen notta “cevabı gelecek nüshada verilecektir” dense de Yeni Mektep’in sonraki sayıları ya Türkiye kütüphanelerinde mevcut değildir veya derginin yayın hayatı bu sayıyla son bulmuştur. Bkz. Hasan Duman, Başlangıcından Harf Devrimine Kadar Osmanlı-Türk Süreli Yayınlar ve Gazeteler Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu 1828-1928, 2. Cilt, (Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı 2000), s.944. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 104 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 organlarından Yeni Felsefe Mecmuası, 1911 yılının Ağustos ayında Selanik’te Mehmet Zekeriya (Sertel) ve Nebizade Ahmet Hamdi (Ülkümen) Beylerin yönetiminde yayın hayatına girmiştir.143 Genç Kalemler Yeni Lisan’a yoğunlaşırken, Yeni Felsefe Mecmuası Yeni Hayat’a odaklanmıştır.144 İsminde “felsefe” kelimesi geçen ilk Türkçe yayın olan ve kimi araştırmacılar tarafından ilk Türk felsefe dergisi olarak kabul edilen Yeni Felsefe Mecmuası’nda en çok önem verilen alan felsefe değil, sosyoloji olmuştur. İlk başta değilse bile kısa süre sonra bu, Tarde’ın (aynı Spencer gibi) bireyden yola çıkan ve dolayısıyla psikoloji ağırlıklı ve psikolojiye bağımlı sosyolojisine karşı üstün gelen Durkheim sosyolojisidir. “Toplumsal olaylar”a öncelik tanıyarak sosyolojiyi bağımsız bir disiplin hâline getiren Durkheim bilimsel bağlamda ilk kez -son kertede bir sosyoloji dergisi olan- Yeni Felsefe Mecmuası sayfalarında yer bulacak ve Osmanlı okuruna tanıtılacaktır. Böylece II. Meşrutiyet yıllarında İstanbul ve Selanik’te iki farklı sosyoloji anlayışı yeşermiştir: Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası’nın psikoloji yoğun sosyoloji anlayışıyla, Yeni Felsefe Mecmuası’nın psikolojiden arınmış daha “toplumcu” ve bağımsız sosyoloji anlayışı.145 Ancak, Yeni Felsefe Mecmuası’nın Durkheim’ı keşfi 8. sayısındadır146 ve bundan sonra hiç görülmezken, evvelki sayılarda psikoloji metinleri görmek anlamlıdır. Aslında kurucularının daha dergiyi çıkarmadan evvel psikoloji konusuna meyilli oldukları söylenebilir.147 Dergide de başta bu 143 Derginin çıkarılmasına ilham veren ve sebep olan kişi Ziya Gökalp’tir. Bkz. Zekeriya Sertel, Hatırladıklarım, (İstanbul: Remzi Kitabevi 2001), s.35; Ali Haydar, “Hatıralar”, Millî Mecmua, 5 Teşrinisani 1340, s.377. Gökalp bu sıralarda Selanik İttihat ve Terakki İdadisi programına psikoloji ve sosyoloji derslerinin konulması için ısrar etmektedir. Bkz. Ali Haydar, a.g.m., s.378. 144 Gökalp’in Genç Kalemler’de kaleme aldığı manifestoya atıf da yapılan çıkış yazısı için bkz. Tahrir Heyeti, “Mesleğimiz ve Yeni Hayat”, Yeni Felsefe Mecmuası, 15 Ağustos 1327, ss.1-10. 145 Zafer Toprak, a.g.e., ss.146-155. 146 “İçtimaiyatta Takip Edilecek Usul”, Yeni Felsefe Mecmuası, 1 Kânunuevvel 1327, ss.7-14. 147 Ortak kitaplarına bkz. Ahmet Hamdi ve M. Zekeriya, Hayat ve Şebab, (Selanik: Rumeli Matbaası 1327). Psikolojiyle çok daha yakından ilgili bir eser, 1910’da yine Selanik’te basılan Terbiye-i İrade’dir. Selanik Hastanesi tabibi ve Paris Hastaneleri Cemiyet-i Tabiiyyesi üyelerinden Dr. Ethem Bey tarafından kaleme alınan kitabın kaynakları arasında Jules Payot, Th. Ribot, Paul Dubois, Maurice de Fleury gibi isimlerin eserleri yer alır. Bkz. Doktor Ethem, Terbiye-i İrade, (Selanik: Asır Matbaası 1327). İ. Arda ODABAŞI 105 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 ilgi sürmüş ve daha ikinci sayıda psikoloji konulu iki yazıya birden yer verilmiştir. İmzasız olan ilki “Ruhiyat” başlıklıdır ve “Ruh Nedir?”, “Ruhi Hadiselerin Tasnifi”, “L’intelligence Zihin” ara başlıklarını taşır.148 “Psikoloji Tetkikatının Takip Ettiği Yol” başlıklı ikincisi, bir yazı dizisinin ilk kısmıdır. “İlmî Tetkikler” üst-başlığıyla üç kısım sürecek olan dizinin altında “D. A. Mensî” imzası bulunmaktadır ve düşülen kayda bakılacak olursa bu yazılar Berlin’de kaleme alınmıştır. İkinci kısmın sonunda, bir takma isim olduğunu söyleyebileceğimiz149 “D. A. Mensî”nin “Paris Filozofi ve Berlin Tıp Fakültelerinden mezun” olduğu bilgisi yer alır. Yazı dizisinin son kısmının başlığı, “Psikoloji Tetkikatının Son Safhası”dır. Mensî, bu ilginç yazı dizisinde psikolojinin tarihsel gelişimini ele alır.150 Ona göre başta psikoloji filozofların veya dinî usullerin tesiri altında kalmıştır. Zaten birkaç asır evvel filozofların bile dindar oldukları dikkate alınırsa, psikolojinin başta tamamen dinin tesiri altında kaldığı anlaşılır. Fakat bugün doğa bilimlerinin ilerlemesi psikolojinin gittikçe “realist” bir şekil almasını ve dinî temayüllerin psikolojiden uzaklaşmasını sağlamıştır. Psikoloji incelemelerinin yönünü ilk tayin eden Lamarck olmuş, bu yön genel kabul görmüştür. Bu tecrübî usul etrafında ruhi hadiseleri incelemeye hizmet eden aletler ve vasıtalar hazırlanmıştır. Biyoloji mikroskobun yardımıyla hayatın birçok gizli safhalarını keşfetmiş, fizyolojistler, psikofizisyenler sinir ve hisler hususunda çalışmalarıyla birçok ruhi kanun keşfetmişlerdir. Wundt gibi araştırmacılar tecrübi bir usul takip etmişlerdir. 148 “Ruhiyat”, Yeni Felsefe Mecmuası, 30 Ağustos 1327, ss.8-12. 149 “Nisyan” kökünden gelen “mensî”, “unutulmuş, terk edilmiş” anlamındadır. 150 D. A. Mensî, “Psikoloji Tetkikatının Takip Ettiği Yol”, Yeni Felsefe Mecmuası, 30 Ağustos 1327, ss.13-17; D. A. Mensî, “Psikoloji Tetkikatının Takip Ettiği Yol”, Yeni Felsefe Mecmuası, 15 Eylül 1327, ss.18-20; D. A. Mensî, “Psikoloji Tetkikatının Son Safhası”, Yeni Felsefe Mecmuası, 1 Teşrinisani 1327, ss.11-14. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 106 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Sonuç: İlm-i Ruh versus İlm-i İçtima Osmanlı/Türk basını ilk atılımını 1860’lar ve 1870’lerde yapar. Ulusal bilincin nüveleri de aynı tarihsel kesitte belirir. 1860’lardan 1908’e matbuat alanı pek çok açıdan genişler, “matbaa dili” her adımda yeni mevziler edinir, ulusal bilinç basınla el ele ama üstü örtülü şekilde gelişir. Bilimsel bir disiplin olarak psikolojinin Türkiye’ye girişi 1870’lerdedir. Çoğu kez sosyolojiyle karışarak evrilecektir. 1908, bütün bu düzlemler için bir dönüm noktası ve/veya bir atılım “moment”i olur. Basın devrimi Türkçü akıma 1911’de ulaşır. Fikir hareketlerinde olduğu kadar, sosyal bilimlerde ve bu arada sosyoloji ile psikolojide de bu yıllarda önemli gelişmeler kaydedilir. 1911 yılına gelindiğinde Türkçülük, basın ve bilimsel bir disiplin olarak psikoloji Rumeli’de kesişecek, psikoloji, Türkçü dergilerde kendine ilk kez yer bulacaktır.151 Üstelik psikoloji artık sıradan okurun/halkın da anlayabileceği bir dille kaleme alınmaktadır. Daha evveli bir yana, Ahmet Şuayb’ın veya Sâtı Bey’in 1909’daki yazılarıyla, sadece iki yıl kadar sonra Mustafa Şekip’in veya Mensî’nin kaleme aldıkları yazılar arasındaki dil farkı muazzamdır. Ancak, II. Meşrutiyet yıllarında yoğun şekilde ilgi çeken ve odaklanılan bilim dalı “ilm-i ruh” değil, “ilm-i içtima” veya “içtimaiyat”, yani sosyoloji olmuştur. Bu dönem, eli kalem tutan herkesin “içtimaiyat”tan söz ettiği, “ilm-i içtima”nın çözüm önermediği sorunun neredeyse bulunmadığı, bir ders olarak müfredata girdiği, Darülfünun’da kürsüsünün kurulduğu, isimlerinde bu kavramın geçtiği dergilerin çıktığı ve süreli yayınlarda “içtimaiyat” sütunlarının ayrı yeri olduğu bir dönemdir. Bu “içtimaiyat”, bugünkü sosyolojiden çok daha geniş kapsamlıdır.152 Sosyoloji, Osmanlı/ 151 Yukarıda görüldüğü üzere bunlar Yeni Felsefe Mecmuası ile Yeni Mektep’tir. 1911-1912’de psikoloji konulu herhangi bir yazı içermeyen Türkçü dergiler Genç Kalemler, Gençlik, Türk Yurdu ve Yeni Fikir’dir. 152 İ. Arda Odabaşı, 2015, a.g.e., ss.40-41. İ. Arda ODABAŞI 107 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Türk aydınları tarafından ülkenin köklü sorunlarına çözüm üretecek yeni bir bilim olarak görülmüştür.153 Psikoloji Osmanlı’nın son yıllarında ilerleyişini sürdürse de sosyolojinin konumuna hiçbir zaman ulaşamayacaktır. KAYNAKÇA A. Adnan Adıvar, Bilim ve Din (İlim ve Din), (İstanbul: Remzi Kitabevi 1980). Ahmed Emin, The Development Of Modern Turkey As Measured By Its Press, (New York: Faculty of Political Science Columbia University 1914). Ahmed Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim 1 1888- 1922, hzl. Erol Şadi Erdinç, (İstanbul: Pera Turizm ve Ticaret A.Ş. 1997). Ahmet Hamdi ve M. Zekeriya, Hayat ve Şebab, (Selanik: Rumeli Matbaası 1327). Ahmet Hamdi Tanpınar, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, (İstanbul: Çağlayan Kitabevi 2001). Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım 1888-1923, 2 Cilt, (İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası Limitet Şirketi 1930-1931). Ahmet Mithat, Çocuk: Melekât-ı Uzviyye ve Ruhiyyesi, (Dersaadet: 1317). ------------------, İlhâmât ve Taglitât - Psikoloji Yani Fenn-i Menafi-ül Ruha Dair Bazı Mülahazat, (İstanbul 1302). 153 1875-1914 yıllarında Avrupa’da da sosyoloji, toplum bilimlerinin en özgün ürünüdür ve tarihsel dönüşümlerle uğraşmayı hedefleyen en önemli girişimdir. Bkz. Eric J. Hobsbawm, İmparatorluk Çağı 1875-1914, çev. Vedat Aslan, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 2003), ss.296-298. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 108 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 ------------------, Nevm ve Hâlât-ı Nevm, (İstanbul: Kırk Anbar Matbaası 1298). Ahmet Nebil ve Baha Tevfik, Mebâdî-i Felsefe: Psikoloji: İlm-i Ahvâl-i Ruh, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). Ahmet Şuayb, Hayat ve Kitaplar: Tetebbuat-ı Edebiyye ve Tarihiyye, (Edebiyat-ı Cedide Kütüphanesi 1317). Akçuraoğlu Yusuf, “Türkçülük”, Türk Yılı 1928 içinde, top. Akçuraoğlu Yusuf, (İstanbul: Yeni Matbaa 1928), 289-455. ----------------------, “Türklük”, Musavver Salname-i Servet-i Fünûn Üçüncü Sene 1328 Sene-i Maliyesine Mahsus içinde, câmi‘ ve muharriri: İsmail Suphi, (İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekâsı Matbaası), s.187-196. Ali Haydar, “Hatıralar”, Millî Mecmua, 5 Teşrinisani 1340, 377-378. Ali İrfan Eğribozi, İlm-i Ahvâl-i Ruh, (İstanbul: Ruşen Matbaası 1327). Ali Yıldırım, Türk Üniversite Tarihi: Darülfünun Dönemi, (Ankara: Öteki Yayınevi 1998). Anthony D. Smith, Millî Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, (İstanbul: İletişim Yayınları 2004). ----------------------, Ulusların Etnik Kökeni, çev. Sonay Bayramoğlu ve Hülya Kendir, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 2002). Anthony Giddens, Ulus Devlet ve Şiddet, çev. Cumhur Atay, (Kalkedon Yayınları 2008). Asaf Nef‘i, “Ahmet Şuayb”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, 1 Teşrinisani 1326, 1013-1023. İ. Arda ODABAŞI 109 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Baha Tevfik, Teceddüt-i İlmî ve Edebî, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). Beğlan Toğrol, “History Of Turkish Psychology”, İstanbul Üniversitesi Tecrübî Psikoloji Çalışmaları, 1987, Cilt: 15, 1-10. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, çev. İskender Savaşır, (İstanbul: Metis Yayınları 1993). Bilge Ercilasun, Servet-i Fünun’da Edebî Tenkit, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1981). Carlton J. H. Hayes, Milliyetçilik: Bir Din, çev. Murat Çiftkaya, (İstanbul: İz Yayıncılık 1995). D. A. Mensî, “Psikoloji Tetkikatının Takip Ettiği Yol”, Yeni Felsefe Mecmuası, 30 Ağustos 1327, 13-17. ---------------, “Psikoloji Tetkikatının Takip Ettiği Yol”, Yeni Felsefe Mecmuası, 15 Eylül 1327, 18-20. ---------------, “Psikoloji Tetkikatının Son Safhası”, Yeni Felsefe Mecmuası, 1 Teşrinisani 1327, 11-14. David Kushner, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), çev. Şevket Serdar Türet, Rekin Ertem, Fahri Erdem, (İstanbul: Kervan Yayınları 1979). Demirtaş [Ziya Gökalp], “Yeni Hayat ve Yeni Kıymetler”, Genç Kalemler, 10 Ağustos 1327, 138-141. Doktor Abdullah Cevdet, Fenn-i Ruh, (İstanbul: Matbaa-i İçtihat 1911). Doktor Ethem, Terbiye-i İrade, (Selanik: Asır Matbaası 1327). Doktor Gustave Le Bon, Ruh-ül Cemaat, müt. Köprülüzade Mehmet Fuat ve Sadreddin Celal, (Dersaadet: Uhuvvet Matbaası 1327). Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 110 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Doktor Hâzık, “Hıfz-ı Sıhhat ve Tababet-i Ruhiyye”, Sırat-ı Müstakim, 13 Kânunusani 1326, 344-345. Doktor Nuri Bekir, Rüyalar, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1326). Eric J. Hobsbawm, İmparatorluk Çağı 1875-1914, çev. Vedat Aslan, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 2003). ------------------------, Sermaye Çağı 1848-1875, çev. Bahadır Sina Şener, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 1998). ------------------------, 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik - Program, Mit, Gerçeklik, çev. Osman Akınhay, (İstanbul: Ayrıntı Yayınları 1995). Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra Ersanlı Behar ve Günay Göksu Özdoğan, (İstanbul: İnsan Yayınları 1992). François Georgeon, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, (İstanbul: Homer Kitabevi 2006). Fred McKinney, “Türkiye’de Psikoloji: Psikolojinin Değişik Kültür Sahalarında Gelişmesine Dair Düşünceler”, Psikoloji Çalışmaları Dergisi, 2007, Cilt: 27, 51-60. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karalama Defterlerinden Aforizmalar, çev. Enver Orman, (İstanbul: Belge Yayınları 2010). Gustave Le Bon, Ruh-ül Akvam, müt. Dr. Abdullah Cevdet, (Mısır: Matbaa-i İçtihat 1907). [İngilizce metin: Gustave Le Bon, The Psychology of Peoples, (New York: The Macmillan Co. 1898).] Hans Kohn, Türk Milliyetçiliği, çev. Ali Çetinkaya, (İstanbul: Hilmi Kitabevi 1944). İ. Arda ODABAŞI 111 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Harold A. Innis, İmparatorluk ve İletişim Araçları, ed. David Godfrey, çev. Nurcan Törenli, (Ankara: Ütopya Yayınevi 2006). Hasan Duman, Başlangıcından Harf Devrimine Kadar Osmanlı-Türk Süreli Yayınlar ve Gazeteler Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu 1828-1928, 2. Cilt, (Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı 2000). Hasan Refik Ertuğ, Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, I. Cilt, (İstanbul: Yenilik Basımevi 1970). Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, (İstanbul: Ülken Yayınları 2001). Hoca Tahsin Merhum, Külliyat-ı Hoca Tahsin’den: Psiholoji yahut İlm-i Ruh, (İstanbul: Artin Asaduryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası 1310). Hüseyin Cahid Yalçın, Edebî Hatıralar, (İstanbul: Akşam Kitaphanesi 1935). İ. Arda Odabaşı, II. Meşrutiyet Basınında Halkçılık Köycülük Sosyalizm, (İstanbul: Dergâh Yayınları 2015). ---------------------, Osmanlı’da Sosyalizm Türkçülük ve İttihatçılık: Rasim Haşmet Bey, (İstanbul: Kaynak Yayınları 2012). ---------------------, “Unutulmuş Bir Bilim / Felsefe Dergisi: Suphi Ethem Bey’in Tabiat’ı”, Bilim ve Ütopya, 2007, S: 152, 42-49. ---------------------, “Yeni Hayat/Yeni Lisan Hareketinin İzmir Sözcüsü: Gençlik Dergisi”, 2007, Müteferrika, S: 31, 71-93. --------------------- ve Bora Ataman, “Ziya Gökalp ve Basın: Gökalp’in Yazılı Kitle İletişim Araçlarına Dair Görüşleri ve Gazetecilik/Dergicilik Faaliyetleri”, 2007, Marmara İletişim Dergisi, S: 12, 22-36. Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 112 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 “İçtimaiyatta Takip Edilecek Usul”, Yeni Felsefe Mecmuası, 1 Kânunuevvel 1327, 7-14. Jean-Noel Jeanneney, Başlangıcından Günümüze Medya Tarihi, çev. Esra Atuk, (İstanbul: YKY 1998). Jürgen Habermas, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, çev. Tanıl Bora ve Mithat Sancar, (İstanbul: İletişim Yayınları 2003). Karl Marx, Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı, çev. Sevim Belli, (Ankara: Sol Yayınları 1993). -------------, Felsefenin Sefaleti, çev. Ahmet Kardam, (Ankara: Sol Yayınları 1992). Karl W. Deutsch, Nationalism and Social Communication: An Inquiry Into the Foundations Of Nationality, (New York - London: The Massachusetts Institute of Technology Press 1953). Louis [Ludwig] Büchner, Madde ve Kuvvet, 3 Cilt, müt. Baha Tevfik ve Ahmet Nebil, (İstanbul: Müşterek-ül Menfa Osmanlı Şirketi Matbaası). Louis Perval, Terbiye-i Etfal, İntihar-ı Etfal, Tetkikat ve Tetebbuat-ı Ruhiyye ve İçtimaiyye, müt. Faik Şevket, (İstanbul: Tanin Matbaası 1327). Lucien Febvre ve Henri-Jean Martin, Kitabın Doğuşu, çev. Gül Batuş, (İstanbul: Avcıol Basım Yayın 2000). M. Sâtı, Etnografya: İlm-i Akvam, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1327). ---------, Fenn-i Terbiye -Nazariyat ve Tatbikatı-, 1. Cilt, (İstanbul: Matbaa-i Kader 1325). İ. Arda ODABAŞI 113 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 M. Seyfettin Özege, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, 5 Cilt, (İstanbul: Fatih Yayınevi 1971-1979). M. Şekip, “Cevabı”, Yeni Mektep, Nisan 1328, 358-361. -----------, “İlm-i Ruh”, Yeni Mektep, Kânunusani 1327, 269-271. -----------, “İlm-i Ruh - İkinci Ders”, Yeni Mektep, Şubat 1327, 297-300. -----------, “İlm-i Ruh - Üçüncü Ders / Dördüncü Ders”, Yeni Mektep, Mart 1328, 335-338. -----------, “İlm-i Ruh - Beşinci Ders / Altıncı Ders”, Yeni Mektep, Nisan 1328, 366-369. -----------, “İlm-i Ruh - Mabat / Yedinci Ders”, Yeni Mektep, Mayıs 1328, 404-406. -----------, “İlm-i Ruh - Mabat / Sekizinci Ders”, Yeni Mektep, Haziran 1328, 435-437. M. Şükrü Hanioğlu, “Blueprints For a Future Society: Late Ottoman Materialists on Science, Religion and Art”, in Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy, ed. Elisabeth Özdalga, (London and New York: RoutledgeCurzon 2005), 27-116. ------------------------, Bir Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi, (İstanbul: Üçdal Neşriyat). Marshall McLuhan, Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu, çev. Gül Çağalı Güven, (İstanbul: YKY 2001). Mazhar Osman, Tababet-i Ruhiyye, 2 Cilt, (İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Şürekâsı 1326). Osmanlı Matbuatında Milliyetçilik ve Psikoloji 114 Üsküdar University Journal of Social Sciences Year:2 Issue:2 Michael Billig, Banal Milliyetçilik, çev. Cem Şişkolar, (İstanbul: Gelenek Yayıncılık 2002). Miroslav Hroch, Avrupa’da Milli Uyanış: Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi, çev. Ayşe Özdemir, (İstanbul: İletişim Yayınları 2011). Montserrat Guibernau, Milliyetçilikler: 20. Yüzyılda Ulusal Devlet ve Milliyetçilikler, çev. Neşe Nur Domaniç, (İstanbul: Sarmal Yayınevi 1997). Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, (İstanbul: İnsan Yayınları 1986). Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, hzl. Ahmet Kuyaş, (İstanbul: YKY 2002). Nuri Bilgin, Başlangıcından Günümüze Türk Psikoloji Bibliyografyası, (İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1988). Orhan Koloğlu, Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları 2010). Otto Bauer, “Ulus Konsepti”, Avusturya Marksizmi içinde, der. Tom Bottomore ve Patrick Goode, çev. Celal A. Kanat, (İstanbul: Kavram Yayınları 1992), 91-98. Ozan Erözden, Ulus-Devlet, (Ankara: Dost Kitabevi Yayınları 1997). ? [Ömer Seyfettin], “Yeni Lisan”, Genç Kalemler, 8 Nisan 1327, 1-7. Palmira Brummett, İkinci Meşrutiyet Basınında İmge ve Emperyalizm 1908-1911, çev. Ayşen Anadol, (İstanbul: İletişim Yayınları 2003). İ. Arda ODABAŞI 115 Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yıl:2 Sayı:2 Paul Fesch, Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul, çev. Erol Üyepazarcı, (İstanbul: PeraTurizm ve Ticaret A.Ş. 1999). Ragıp Hulusi, “Wundt’un Felsefesi: Psikoloji ve Ahlâka Dair.. Medhal (1)”, Tabiat, 10 Temmuz 1327, 9-15. Remzi Demir, Philosophia Ottomanica: Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Türk Felsefesi – Yeni Felsefe, III. Cilt, (Ankara: Lotus Yayınevi 2007). Roger Daval, Fransız Düşünce Tarihi, çev. Ahmet Angın, (İstanbul: Kitapçılık Ticaret Limited Şirketi Yayınları 1968). “Ruhiyat”, Yeni Felsefe Mecmuası, 30 Ağustos 1327, 8-12. S. Sami Kayral, Türkçe Psikoloji Eserleri Bibliyografyası, (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası 1953). Sabri Cemil, “Muhtasar İlm-i Ahvâl-i Ruh Dersleri ve Tedrisata Tatbiki”, Yeni Mektep, Nisan 1327, 16-17. ---------------, “Muhtasar İlm-i Ahvâl-i Ruh Dersleri ve Tedrisata Tatbiki - On İkinci Ders”, Yeni Mektep, Haziran 1328, 437-439. Sabri Özbaydar, “Cumhuriyetin İlk 50 Yılında Türkiye’de Psikoloji”, Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan içinde, (İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası 1973), 219-222. Said Paşa, Gazeteci Lisanı, (Dersaadet: Sabah Matbaası 1327). Sâtı, “Çocuklarımızın Zekâsı”, Yeni Mektep, Haziran 1328, 417-422. -----, “Mebahis-i Ruhiyye”, Envâr-ı Ulum, 4 Eylül 1324, 17-23. -----, “Mebahis-i Ruhiyy


.MİLLİYETÇİ TELEOLOJİYİ AŞMAK: OSMANLI İMPARATORLUĞU VE KARŞILAŞTIRMALI MİLLİYETÇİLİK ÇALIŞMALARI Çağdaş SÜMER* ÖZET Osmanlı İmparatorluğu, XIX. yüzyıl boyunca ve XX. yüzyılın ilk çeyreğinde kaynaklık ettiği milliyetçi hareketler göz önünde bulundurulduğunda, milliyetçilik çalışmaları açısından zengin bir alan oluşturmaktadır. Literatürde her bir milliyetçi hareketin köken ve gelişimine dair önemli sayıda monografi bulunsa da, milliyetçi hareketleri karşılaştırmalı bir perspektifle çözümlemeye yönelik çok fazla çalışma olmadığı söylenebilir. Bu makale, bu eksikliğin temelinde, XX. yüzyıl boyunca genel olarak Osmanlı tarihyazımına ve özel olarak da Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçiliklere dair tartışmalara hakim olagelen milliyetçi teleolojinin yattığını savunmaktadır. Esas olarak İmparatorluğun ulus-devletlere parçalanmasının kaçınılmaz olduğu fikrine dayanan bu teleolojinin beslendiği üç kaynak bulunmaktadır. Bunlardan ilki, hem Türkiye’de hem de Osmanlı ardılı devletlerde hakim olan milliyetçi tarihyazımıdır. İkinci kaynak, milliyetçilik kuramlarının, söz konusu milliyetçiliklerin tarihi yazılırken, araştırmacılar tarafından milliyetçi teleolojiyi yeniden üretecek şekilde kullanılmasıdır. Üçüncü kaynaksa OsmanlıCumhuriyet tarihyazımına hakim olan devlet merkezli ve teleolojik paradigmalardır. Makale, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçilikleri karşılaştırmalı bir biçimde, tarihsel bir bağlam içine yerleştirerek ve söz konusu hareketlerin ardından yatan nedenselliklerini ortaya koymaya çalışarak çözümlemenin milliyetçi teleolojinin aşılması için önemli bir fırsat sunacağını savunmaktadır. Anahtar Kelimler: Osmanlı İmparatorluğu, Milliyetçi hareketler, Milliyetçi tarihyazımı, Karşılaştırmalı tarihsel çözümleme, Tarihsel sosyoloji. 2 Çağdaş Sümer OVERCOMING NATIONALIST TELEOLOGY: OTTOMAN EMPIRE AND COMPARATİVE NATIONALISM STUDIES ABSTRACT The Ottoman empire is a promising field in terms of the nationalist movements which appeared throughout the 19th and early 20th century. Although many monographies, which focus on the genesis of particular nationalist movements exist, there are very few studies analyzing those movements from a comparative perspective. This article will argue that this gap stems from the fact that nationalist teleology used to be a dominant paradigm in Ottoman historiography in general and nationalism studies in particular. This teleology, which depends on the idea that the dissolution of the Ottoman Empire into nation-states was an inevitable process, originates from three antecedents. The first factor is the nationalist historiographies which dominate the field both in Turkey and post-Ottoman states. The second, is the use of theories of nationalism by scholars in a way that reproduces this nationalist teleology. The final factor is the state-centered and teleological paradigms, which exist in Ottoman-Republican historiography. This article will argue that, by analyzing nationalist movements in the Ottoman empire comparatively, by reinstating them into a historical context and by elucidating the causal mechanisms behind these movements, we will be able to overcome this nationalist teleology. Keywords: Ottoman Empire, Nationalist movements, Nationalist historiography, Comparative historical analysis, Historical sociology. Giriş Bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun “Memâlik-i Mahrûse” adını verdiği topraklar üzerinde, geçtiğimiz iki asır içinde pek çok ulus-devlet kuruldu. Bu devletlerin bir kısmı bağımsızlıklarını doğrudan Osmanlı İmparatorluğu’na karşı verdikleri siyasi ve toplumsal mücadelelerin sonucunda elde ederken, diğer bir kısmıysa Osmanlı İmparatorluğu’nun kaybettiği topraklar üzerinde hâkimiyet kuran Batılı devletlere, ya da başka ulus-devlet projelerine karşı verilen mücadelelerden doğdu. 1804 yılındaki birinci Sırp isyanı ile başlayan ve kimi açılardan halen devam ettiğini söyleyebileceğimiz İmparatorluk coğrafyasındaki uluslaşma pratiklerinin ve Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 3 bu pratiklere kaynaklık eden milliyetçi toplumsal hareketlerin, milliyetçilik çalışmaları açısından çok verimli ve zengin bir alan oluşturduğunu söylemek pek de yanlış olmayacaktır. Bu zenginliğin kaynağında, bir yandan aynı tarihsel bağlamı paylaşan, ama öte yandan farklı sınıfsal dinamiklere, farklı ideolojik biçimlere, farklı hedeflere ve farklı gelişim seyirlerine sahip söz konusu hareketlerin, karşılaştırmalı çözümleme açısından sunduğu kimi açılardan eşsiz fırsat yatmaktadır. Bu tür bir karşılaştırmalı analiz, yalnızca Osmanlı modernleşmesinin ve müteakip uluslaşma pratiklerinin özgün seyirlerinin anlaşılması açısından değil, aynı zamanda milliyetçi hareketlere yönelik kuramsal açıklama çabalarının zenginleştirilmesi açısından da önem taşımaktadır. Bununla birlikte, her ne kadar ulus-devlet inşa süreçleri söz konusu olduğunda Balkanlar ya da Orta Doğu gibi farklı bölgesel bağlamlarda göreli olarak daha zengin bir literatürle karşı karşıya olsak da, sıra Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi hareketlere geldiğinde, alanın sunduğu fırsatların yeteri kadar değerlendirilemediği görülmektedir. Her bir uluslaşma pratiğinin mütemmim cüzü olarak ulusal tarihlerin yazılması ve yaratılması süreci, nicel olarak bakıldığında her bir milliyetçi hareketin kökenlerine ve tarihine dair hatırı sayılır miktarda çalışmanın kaleme alınması sonucunu doğurmuştur. Buna ek olarak, son yirmi yıl içinde ulus devletin ve milliyetçiliğin giderek daha fazla sorgulanması da, beraberinde milliyetçi tarihyazımlarının eleştirisini getirmiş ve bu çerçevede söz konusu ulusların ya da milliyetçi hareketlerin tarihleri bu kez eleştirel bir gözle kaleme alınmaya başlamıştır. Buna rağmen Göçek’in de belirttiği gibi, ayrı ayrı çalışılmış milliyetçiliklerin farklı kaderlerini sorunsallaştırarak karşılaştırmalı bir biçimde analiz etmeye çalışan incelemelere sahip olduğumuz söylenemez (Göçek, 2006; 16). Hechter, milliyetçilik çalışmaları söz konusu olduğunda, tarihsel vaka incelemelerinin, karşılaştırmalı çözümlemelere kıyasla literatüre çok daha fazla hâkim olduğunu belirtir (Hechter, 2001: 4). Fakat söz konusu Osmanlı coğrafyası olduğunda, aşağıda ele alınacak kimi özgül dinamikler bu hâkimiyeti daha da belirgin kılmaktadır. Bu çalışma, altı çizilen eksikliğin, hem genel olarak sosyal bilimler ve tarih alanında hem de özel olarak Osmanlı tarihyazımında kaydedilen büyük mesafelere rağmen ağırlığını hissettirmeye devam eden ‘milliyetçi teleoloji’den kaynaklandığını savunmakta ve bu teleolojiyi sarsacak ve karşılaştırmalı çalışmalara kapı aralayacak bir çerçeve sunmaya çalışmaktadır. ‘Milliyetçi teleoloji’ kavramıyla kastedilen, ister primordialist bir yaklaşımla milliyetçilikten bağımsız olarak var oldukları, isterse tarihin belirli bir momentinde inşa edildikleri varsayılsın, 4 Çağdaş Sümer Osmanlı coğrafyasındaki mefruz etno-dilsel grupların (ya da henüz uyanmamış ulusların) deneyimledikleri uluslaşma sürecinin kaçınılmaz olduğu inancıdır. Bu inanç, karşılaştırmalı çözümlemenin temelinde yer alması gereken yapı ve süreçlerin altında yatan ve insan eyleminin karmaşıklığının sonucu olan çoğul nedensellikleri keşfetme arayışının yerini, insan eylemini, içinde anlam kazandığı ereksellik dolayımıyla açıklama çabasının alması sonucunu doğurur. Milliyetçi teleolojinin aşılması için ihtiyaç duyulan şey, bu yaklaşımın temellerini oluşturan ve sürekli olarak yeniden üretilmesini sağlayan etmenlerin eleştirel bir biçimde gözden geçirilmesi ve bu eleştiriden yola çıkılarak alternatif bir çerçevenin çizilmesidir. Bu çalışma, Osmanlı örneğinde, milliyetçi teleolojinin temelini oluşturan üç ana etmen olduğunu öne sürmektedir. Bu etmenlerden ilki, milliyetçilik çalışmaları ile bizatihi milliyetçilikler arasındaki sorunlu ilişkidir. Milliyetçiliğin her uluslaşma pratiğinin biricikliği konusundaki ısrarı ve milliyetçiliğin tarihini doğrudan ulus inşasını meşrulaştırıcı bir araç olarak kullanma eğiliminden kaynaklanan bu sorunlu ilişki, milliyetçi tarihyazımlarının alanda hâkim olduğu uzun bir süre boyunca milliyetçi teleolojiyi beslemiş ve karşılaştırmalı çalışmaların gündemden düşmesine neden olmuştur. Makalenin dikkat çektiği ikinci etmense, XX. yüzyılın ikinci yarısı itibariyle bir atılım yaşayan ve akabinde neredeyse yerleşik bir müstakil disiplin haline gelen milliyetçilik çalışmalarının ürettiği kuramsal çıktılardan ve bu çıktıların özellikle Osmanlı örneği söz konusu olduğunda kullanılma biçimlerinden ileri gelmektedir. Milliyetçilik kuramlarının eleştirel olmayan bir biçimde ve yapılan tarihsel/ampirik çalışmalarla sınanmadan kullanılması, pek çok örnekte söz konusu kuramlara sirayet eden teleolojik ve işlevselci bakışın alan çalışmalarına ithal edilmesiyle sonuçlanmıştır. Milliyetçi teleolojinin sürekliliğini ve etkisini sağlayan üçüncü etmense, kendisini özellikle kaleme alınmış az sayıdaki karşılaştırmalı çözümleme denemesinde gösteren, Osmanlı tarihyazımındaki hâkim paradigmalardır. Etkili oldukları dönemler itibariyle kronolojik olarak modernleşme kuramından, dünya-sistemci çözümlemelerden ve post-yapısalcı eleştiriden kaynağını alan bu paradigmalar, epistemolojik, teorik ve metodolojik temellerindeki tüm farklılıklara rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’nun son ve uzun yüzyılı için sürekliliği esas alan, devlet-toplum ikiliği ve karşıtlığına dayanan, işlevselci anlatılar geliştirmişlerdir. Bu anlatıların da milliyetçilik çalışmaları üzerinde belirleyici bir etkisi olmuştur. Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 5 Bu çalışmada, makalenin imkân tanıdığı sınırlar dâhilinde, sırasıyla söz konusu üç etmenin milliyetçi teleoloji ile olan bağları ele alınacak ve bu bağların kopartılarak milliyetçi teleolojinin kuramsal temellerinden yoksun bırakılması için önerilebilecek alternatifler ortaya konulacaktır. Milliyetçiliğin Milliyetçi Anlatısı Milliyetçilik ile tarih bilimi arasındaki ilişki, herhangi bir siyasi ideolojinin kendi meşruluğunu kurma çabası içerisinde tarihe başvurma ihtiyacının çok ötesinde bir anlama sahiptir. Bu ilişki, her iki fenomen açısından da kurucu bir ilişkidir. Hem milliyetçi hareketler, hem de ulus inşası sürecinin esas öznesi olagelen ulus-devletler, ortaya çıktıkları andan itibaren, kendi meşruiyetlerini kabul ettirebilmek için her şeyden önce tarihe başvurmuştur. Bununla birlikte, tarihin de bir disiplin olarak ortaya çıkması, doğrudan Avrupa’da milliyetçi hareketlerin ve uluslaşma pratiklerinin bir sonucu olmuştur. Tarihi pozitivist temeller üzerinde yeniden kurarak diğer sosyal bilimlerden farklı bir disiplin olma iddiasını ortaya koyan Rankegil tarih devrimiyle birlikte, yeni bir siyasi tarih anlayışı Avrupa’da egemen paradigma haline gelmiştir (Iggers, 2000: 21-37). Kendisine ulusların tarihlerini oluşturmayı amaç edinen ve sınırları da ulusal çizgilerle şekillenen bu yeni tarihçilik, ulusları, kökleri tarihin derinliklerine doğru uzanan primordiyal varlıklar olarak görmüş ve özcü bir kavrayışla ulusların tarihi yapan özneler olduklarını düşünmüştür (Breuilly, 2008: 20-21). Dahası Patrick Geary’nin de belirttiği gibi modern, yani Rankeci tarih araştırma ve yazma metotları, bilimsel çalışmanın tarafsız araçları olmaktan ziyade, özellikle milliyetçi gayelere yakınlaşmak için geliştirilmişlerdir (Geary, 2002: 16). Bunun sonucunda tarihçilerin milliyetçilik çalışmaları alanındaki hâkimiyeti II. Dünya Savaşı’na kadar devam etmiş, ulusal tarihyazımı alanında milliyetçilerin hâkimiyetiyse çok daha uzun ömürlü olmuştur (Jaffrelot, 2005: 11). Tarihyazımı ile milliyetçilik arasındaki ilişkinin en fazla kristalleştiği ve milliyetçi teleolojinin ulusal tarih yazımlarından en fazla beslendiği alan kuşkusuz köken tartışmalarıdır. Milliyetçi söylemin tarihselci karakteri ve milliyetçi davanın meşruiyeti için sürekli tarih kullanılması, açık bir şekilde ideolojinin kavramsal yapısında kökene ihtiyaç duyduğunu göstermektedir (Vali, 2005: 19). Vali’nin de belirttiği gibi, milliyetçi hareketlerin kökenlerine dair tartışmalar, sadece ele alınan milliyetçiliğin doğduğu tarihi belirlemeye yönelik kuru ve skolastik tartışmalar değildir. Bunlar aynı zamanda “milliyetçiliğin siyasi bir özne olarak belirli 6 Çağdaş Sümer bir kimlikle, kendi otoritesini kurmasına ve meşruiyetini sağlamasına yarayan ulusun tarihselliği sorununu gündeme getirir.” (Vali, 2005: 20). Bu köken arayışının Osmanlı örneğindeki esas yansıması, milliyetçi hareketlere yönelik araştırmalar için karşılaştırmalı çözümlemenin zeminini hazırlayacak ortak bir bağlam olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun göz ardı edilmesi olmuştur. Her bir ulusal tarihyazımında bolca örneği görülebilecek şekilde “Türk boyunduruğu” edebiyatı, kökenleri Osmanlı işgali öncesine dayanan “uluslar”ın, çeşitli öznel ya da nesnel faktörler sonucunda “uyanış”ını resmetmeyi amaçlar. Bu resimde, İmparatorluğun rolü, belirli politikalarla söz konusu uyanışı engellemeye çalışan, zaman zamansa bu politikaların sonucunda uyanışı bizatihi tetikleyen yabancı ve hatta düşman bir siyasi entite olmakla sınırlıdır. Osmanlı sonrası devlet inşası hikâyesi vaaz eden sosyal bilimcilerin ellerinde baskıcı “Türk” imparatorluğu, saldırgan bir şekilde, mefruz Sırp, Arnavut, Bulgar ya da Yunanlıların “doğal” milliyetçi arzularını bastıran bir düşman olarak sunulmuştur (Blumi, 2011: . Söz konusu çalışmaların bir bölümü, ulusal uyanış sürecinde başta aydınlar ve burjuvazi olmak üzere milliyetçi elitlerin rollerine vurgu yaparken, bir bölümü de kitlesel uyanışı mümkün kılan daha yapısal süreçler üzerinde dururlar. Her halükarda ortaya çıkan, milliyetçi projenin meşruluğunu sağlamak üzere, köken tartışmasını mümkün olduğunca geriye çekmektir; zira farklı milliyetçi projelerin birbirlerine karşı meşruiyet mücadelesi verdikleri bir coğrafyada milliyetçi hareketin otantik kökeninin mümkün olduğunca geri çekilmesi, meşruiyetin kuvvetlendirilmesi açısından elzemdir. Milliyetçilik araştırmalarında köken sorununun bu kadar belirleyici bir nitelik taşımasının milliyetçi teleolojinin inşasında özel bir rolü olmuştur. Zira bir kez karanlık çağların ardından gelen ulusal uyanışın kökenleri tespit edildikten sonra, geriye kalan bu başlangıç noktası ile uyanışın nihai hedefi olan mütekâmil bir milliyetçi hareketin yaratılması ve ulusal bağımsızlık arasında doğrusal bir hat çizmektir. Bu doğrusal hat üzerinde, tabir uygun düşecek olursa, uyuyan devi uyandırmaya çalışan öncüler ile onun uyumasını sürdürmeyi amaç edinmiş “düşman” arasındaki, sonucu baştan belli bir mücadele süregider. Bu noktada, bir anlamda kendisini Osmanlı İmparatorluğu’nun varisi olarak gören Türkiye Cumhuriyeti’ndeki resmi tarihçiliğin de, tersinden de olsa benzer bir anlatıyı beslediğini unutmamak gerekir. Bu anlatıda düşmanlaştırılan, İmparatorluk sathındaki muhalif toplumsal hareketlerdir. İmparatorluğun çeşitli ulus devletlere parçalanması ve müteakip ulus inşa Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 7 süreçlerinin ürünü olan travmatik hatıralar, bu hareketlerin benzer şekilde özcü milliyetçilik analizlerine sıkıştırılmasına neden olmuştur. Bu analizlerde -ki aslında pek çoğu birer analiz olmaktan ziyade ideolojik yanı ağır basan anlatılardır- Batı’nın etkisi vurgulanarak, köken tartışması bu kez “uyanış” yerine “tahrik” ekseninde sürdürülmüştür. Sonuç yine, Osmanlı İmparatorluğu’nun bu tür hareketlerin içinde devindiği bir siyasal bütünlük ve bağlam olmaktan çıkartılmasıdır. Aslında Osmanlı İmparatorluğu’nun milliyetçi hareketlere dönük algısını yansıtan bu bakış açısı (Boyar, 2007: 49), Cumhuriyet dönemi tarihçiliği tarafından da miras alınmış ve özellikle tarih ders kitaplarında yer alan ve milliyetçi hareketleri, Aydınlanma ve Fransız Devrimi’nin etkisi ya da Batılı devletlerin kışkırtmasıyla açıklayan metinler yoluyla popülerleştirmiştir (Adanır, 2006: 32-39). İster “galip” isterse “mağlup” tarafından yazılmış olsun, tüm bu milliyetçilik anlatılarında teleolojiyi besleyen önemli bir faktör, tarihçilerin sahip oldukları retrospektif bakıştır. Ulusun ya da ulusal uyanışın tarihini kaleme alan kişi, daha önce de belirtildiği gibi bunu, ulus inşa projesinin meşruiyetini savunmak için yapmaktadır. Bir başka deyişle amaç hâsıl olmuş, tarihi yazılan siyasi hareket söz konusu mücadeleden galip ayrılmıştır. Dahası, uluslararası siyasal sistem de egemenliğin meşru kaynağı olarak ulusu gören ve sistemin temel aktörünün ulus-devlet olarak kurgulandığı bir niteliğe bürünmüştür. XIX. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak, önce Birinci Dünya Savaşı sonrasında Rus, Osmanlı ve Avusturya-Macaristan İmparatorluklarının çöküşü, ardından da İkinci Dünya Savaşı’nı takiben sömürge imparatorluklarının tasfiyesi, ulusun temel meşruiyet kaynağı olduğu bir uluslararası sistem yaratmıştır. Ortaya çıkan bu sonuçtan yola çıkarak tarihçi retrospektif bir bakışla, tarihin bu nihai sonuca doğru akışını tasvir etmeye çalışır. Dolayısıyla, büyük oranda milliyetçi mücadelenin dışındaki daha büyük dünya-tarihsel süreçler bağlamında anlaşılması gereken milliyetçiliklerin başarı öyküleri, kıymeti kendinden menkul bir ulusal anlatıya sıkıştırılır. Bu tür bir anlatının karşılaştırmalı milliyetçilik çalışmaları için önerebileceği tek çerçeve, söz konusu uyanışı zorlaştıran ya da kolaylaştıran veya kaçınılmaz sonuca doğru ilerleyen akışı hızlandıran ya da yavaşlatan, burjuvazinin göreli gücü ya da dinin etkisi gibi faktörleri kıyaslamaktır. Bu da, “bir makro-fenomen ile ilgili nedensel hipotezleri sınamayı” (Skocpol ve Somers, 1980: 193) hedefleyen karşılaştırmalı çözümleme yerine, tekil fenomenler arasındaki yüzeysel benzerliklere odaklanan bir analoji önermek anlamına gelir. 8 Çağdaş Sümer Birbirlerinden bağımsız “ulusal kimliklerin” ayrı güzergâhlara sahip oldukları fikrine dayanan Osmanlı “ulusları”nın kaçınılmazlığına dair bu yengici (triumphalist) tarih karşısında bir karşı-anlatı ortaya koymak, milliyetçi teleolojinin sarsılması yolunda atılacak ilk adım olmalıdır (Blumi, 2011: 2). Hâkimiyeti “altında” yaşayan “etno-ulusal” tebaanın sabit ve özcü bir anlayışla çözümlenmesinin ötesine geçebilmek için Osmanlı İmparatorluğu, milliyetçi hareketlerin mücadele etmek durumunda kaldıkları bir siyasi aktör olmanın ötesinde, milliyetçiliği de içeren ama ondan çok daha geniş bir alanı kapsayan siyasal süreçlerin içinde devindiği toplumsal bütünlük ve bağlam olarak kavramsallaştırılmalıdır. Blumi’nin Osmanlı coğrafyasının Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı’na kadar İmparatorluğun nihai çöküşünün yarattığı travmayı yaşamamış olduğunu hatırlatması bu açıdan çok önemlidir. Söz konusu travmalara kadar “farklı” inanç, etnisite ve sınıflardan gelen insanlar çoğunlukla bir hayli “karışmış” topluluklarda bir arada yaşamaya devam etmiş ve bu yaşam “doğaya aykırı” olarak değerlendirilmemiştir (Blumi, 2011: 6). Savaşların ve her bir yeni siyasi birimi homojenleştirmeye yönelik kanlı girişimlerin ardından bu tür bir bütünlüğün ve bağlamın ortadan kalkmış olması, hiç var olmadığı anlamına gelmez. Diğer bir deyişle, Osmanlı devletinin çöküşünden önceki dönem için münhasıran “ulusal” bir tarih yazmayı meşru gösterebilecek hiçbir şey yoktur ve Blumi’nin de önerdiği gibi, bu dönemin karakteristikleri ile Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gelen Osmanlı sonrası “modernite” arasında teleolojik olmaktan ziyade izi sürülmesi gereken jenealojik bir bağ bulunmaktadır (Blumi, 2011: 7). Bu bağların peşine düşen ve milliyetçiliğin boğucu dilinin dışına çıkmaya çalışan yeni bir geç dönem Osmanlı tarihyazımının ufukta göründüğünü söylemek yanlış olmayacaktır. Belki de ilk ifadesini Arap milliyetçiliğine dair milliyetçi tarihyazımını eleştirerek genel kabul gören klişeleri sarsan Ernest Dawn’ın makalelerinde bulabileceğimiz bu Osmanlı’yı milliyetçilik çözümlemelerine dahil etme yaklaşımı (Dawn 1973), uzun bir süre sonra tarihçiler için bir ilham kaynağı haline gelmiştir. Milliyetçi teleolojiyi sorgulayan bu tarihçiler, imparatorluğun farklı bölgeleri için yeni veriler ve yeni perspektifler ışığında, alternatif tarihsel güzergâhların varlığına dikkat çekmekte ve milliyetçiliğin dönemin kaçınılmaz bir biçimde belirleyici siyasal akımı olduğu önermesini sorgulamaktadırlar. Arap-Jön Türk ilişkileri üzerine çığır açıcı eseriyle Hasan Kayalı (1997), Suriye’de milliyetçilik ve kitle siyasetini eleştirel bir yaklaşımla ele alan James Gelvin (1998), Batı Balkanlar’daki alternatif moderniteler üzerine yazdığı kitabıyla İsa Blumi (2011), Makedonya Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 9 sorununu yeniden tartışmaya açan Mehmet Hacısalihoğlu (2008), Osmanlı Filistin’inde Yahudiler, Araplar ve Türkler arasında II. Meşrutiyet sonrasındaki ilişkileri Osmanlı Kardeşliği çerçevesinde inceleyen Michelle Campos (2010), Sefardim Yahudileri arasındaki siyasi yönelimlere odaklanan Julia Phillips Cohen (2012), Osmanlı Rumları’nın farklılaşan siyasi pozisyonlarını gündeme getiren Vangelis Kechriotis (2005, 2007), Ermeni, Arap ve Yahudi topluluklarının II. Meşrutiyet karşısındaki tutumlarını inceleyen Bedross Der Matossian (2008), Güney Marmara’da farklı topluluklar arasındaki etnik şiddet olgusunu ele alan Ryan Gingeras (2009), Kürt milliyetçiliği üzerine alternatif bir tarih okuması öneren Hakan Özoğlu (2004), Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında Doğu Anadolu ve Kafkaslar’daki Osmanlı-Rus çekişmesini araştıran Michael Reynolds (2010), Osmanlı yönetimi altında Arnavutluk’u inceleyen George Gawrych (2004), bu tür bir yeni yaklaşımın örnekleri arasında sayılabilirler. Bu çalışmalar, Osmanlı İmparatorluğu’nda ulus-inşa süreçlerinin nesnesi olacak toplulukların, müstakil birer araştırma konusu olduklarına dair milliyetçi bir öz taşıyan ön kabulü büyük oranda sarsmış bulunmaktadır. Uyanış anından bağımsızlığa uzanan doğrusal bir evrim olarak ulus ve milliyetçilik anlatısı da benzer bir şekilde daha zor savunulabilir bir hal almıştır. Milliyetçiliğin, XIX. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda bireylerin ve daha geniş toplulukların siyasal eylemlerinin temel belirleyeni olduğu iddiasının sorgulanması, milliyetçiliğin ve milliyetçi hareketlerin önemsiz olduğu anlamına gelmemektedir. Bilakis bu tür bir sorgulamanın bize sağlayabileceği şey tam da milliyetçilik olgusunun daha gözle görünür bir hal almasını sağlayarak, milliyetçi hareketlerin ortaya çıkışlarının altında yatan nedensel mekanizmaların tespit edilebilmesi olacaktır. Dikkat çekeceği üzere yukarıda zikredilen çalışmalar, Hasan Kayalı ve James Gelvin’in öncü çalışmaları bir kenara bırakılırsa, geçtiğimiz on yıl içinde kaleme alınmışlardır. Bu çalışmaların bir kısmı tekil toplulukların Osmanlı devletiyle olan ilişkilerine yoğunlaşmakta, diğer bir kısmıysa karşılaştırmalı çözümlemelerden ziyade bölgesel tarihyazımları üzerine odaklanmaktadır. Dolayısıyla, tarihsel bağlam ve toplumsal-siyasal bütünlük olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun yeniden kavramsallaştırılması yolunda şimdiden etkileyici bir birikimle karşı karşıya olsak da, bu birikimin henüz doğrudan karşılaştırmalı milliyetçilik çalışmaları alanına tahvil edilebildiğini söylemek pek de mümkün gözükmemektedir. Böylesi bir tahvil için, milliyetçi teleolojiyi aşmaya yönelik bu çalışmaların ortaya koydukları bulguların ve eleştirel bakış açısının, mutlaka hem milliyetçilik kuramlarına yönelik eleştirel bir okumayla hem de 10 Çağdaş Sümer Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. yüzyılda geçirdiği siyasi ve toplumsal dönüşüme dair daha nüanslı bir değerlendirmeyle birlikte düşünülmesi gerekmektedir. Milliyetçilik Kuramları: Olanaklar ve Sorunlar Milliyetçi teleolojinin beslendiği ikinci kaynak olan milliyetçilik kuramlarının kullanılma biçimine geldiğimizde buradaki sorunun ve sorunun çözümünün, ilk etmene kıyasla çok daha karmaşık olduğunu görürüz. Bir önceki bölümde de belirtildiği gibi, milliyetçi tarihyazımına yönelik daha eleştirel bir yaklaşımın yaygınlaşmasıyla birlikte, hem Türkiye’de hem de dışarıda, milliyetçi hareketlerin içsel dinamiklerin ürünü olarak nasıl geliştiklerini açıklayan, birincil kaynaklara dayanan pek çok monografi kaleme alınmaya başlamıştır. Fakat bu çalışmaların en önemli sorunu, milliyetçiliği konu alan kuramsal tartışmalardan bîhaber görünmeleri, haberdar olduklarındaysa da bunu yalnızca kitabın giriş bölümünde bir vecibeyi yerine getirircesine, bağlam dışı birkaç alıntıyla geçiştirmeleridir. Sonuç, milliyetçi hareketlerin karşılaştırmalı çözümlemeye temel oluşturabilecek kuramsal dayanakların yaratılamaması ve kümülatif bir ilerlemeye tekabül etmeyen sayısız monografidir. Ferdan Ergut kuramla kurulan “parazit ilişki” adını verdiği bu durumu şöyle betimler: …teoriyle kurulan parazit ilişkinin en açık örnekleri birçok ‘tezden çıkma’ tarih kitabında görülebilir. Bu kitaplarda kuraldır: İlk bölümlerde, ilgilenilen alanın önde gelen isimlerinin öncü yaklaşımları özetlenerek genel bir teorik çerçeve çizilir (tez danışmanı hocalar bu yüzden vardırlar!). Doktora derecesi almanın olmazsa olmaz durumundaki bu bölüm ‘halledildikten’ sonra, yazar bildiğini okumaya başlar. Artık teorik bölümde anlatılanların -nedense- hiçbir geçerliliği kalmamıştır. Başka bir deyişle yasak savıldıktan sonra teorik konular ana problemin bir parçası olmaktan çıkmıştır. … çoğu çalışmada bu bölümden sonra adı geçen yazarların çalışmalarına hiçbir göndermede bulunulmaz (Ergut, 2004: 41). Kuramla tarihsel/ampirik çalışma arasındaki bu “parazit ilişkinin” hiç kuşkusuz tarih ve sosyal bilimler arasındaki “tarihsel” ve disipliner gerilimden kaynaklandığı söylenebilir. Fakat milliyetçilik örneğinde, bu ilişkiyi teşvik eden bir başka nokta daha vardır: Milliyetçilik kuramlarının bir tarihçi için pek az şey ifade eden karmaşıklığı ve çokluğu. Bu karmaşıklık ve çokluk arasında, farklı milliyetçiliklerin ister karşılaştırmalı, isterse tekil tarihlerini yazmaya kalkışan tarihçi, zamanın ruhuna ve sosyal bilimler alanındaki genel modalara uygun olarak Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 11 elindeki materyalle en iyi bağdaştırabileceğini düşündüğü bir ya da birkaç kuramı seçer. Kurama yönelik eleştirel olmayan bu ‘seçmece’ yaklaşım, milliyetçilik kuramlarına içkin olan epistemolojik ve metodolojik sorunların da tartışmaya açılmadan, tarihsel/ampirik çalışmaya aktarılması sonucunu doğurur. Milliyetçilik kuramlarının ve haiz oldukları çeşitli sorunların ayrıntılı bir tartışması, elbette bu makalenin sınırlarını aşmaktadır. Ama yine de, bu makalenin konusunu oluşturan milliyetçi teleolojiyi besleyen sorunlara işaret etmek faydalı olacaktır. Bu sorunların başında, milliyetçilik kuramlarının çok boyutlu bir tarihsel fenomeni, daha doğru bir deyişle birbirlerinden farklı tarihsel fenomenleri açıklamak iddiasında oldukları halde (Maxwell, 2012: 98-99), araştırma nesneleri arasındaki farklılıkları yeterince açık bir şekilde ortaya koyamamış olmaları gelmektedir. Milliyetçilik kuramlarının, araştırma nesnelerinin çoğulluğu karşısında yeterli hassasiyeti göstermemeleri ve belki de evrensel bir fenomen olarak milliyetçiliği açıklama konusundaki kibirleri, birbirlerinden farklı kuramsal projeksiyonlara ihtiyaç duyan farklı fenomenlerin tek bir kuramsal torbaya doldurulması ile sonuçlanmıştır. Bir dünyayı anlamlandırma biçimi, bir toplumsal hareket ya da bir ulus-devlet inşa projesi olarak milliyetçiliğin bu şekilde kuramsallaştırılmasıysa, bu fenomenlerin ardındaki çoğul nedenselliklerin göz ardı edilmesi sonucunu doğurmuş ve farklı fenomenler arasında diyakronik bir ilişki kurarak, ulusun kaçınılmazlığı fikriyatını beslemiştir. 1990’lardaki post-yapısalcı dönüme kadar “milliyetçilik ve uluslar ne zaman ve nasıl gelişmiştir?” ve “neden bu kadar belirleyici olmaya devam etmişlerdir?” gibi sorular etrafından şekillenen, Day ve Thompson tarafından adlandırıldığı şekliyle klasik milliyetçilik kuramları (2004: 42), Hobsbawm ya da Anderson gibi daha inşacı bir pozisyon alanlar bir kenarda tutulursa, ya ulusları gerçek toplumsal entiteler olarak görmüş ya da bu sorunun etrafından dolaşmışlardır. Her kuramcı bu toplumsal entitenin oluşumunda farklı nedensel süreçler aramış; kimi sanayileşmenin ürünü olan kültürel türdeşleşmeyle siyasal birimlerin çakışmasını (Ernest Gellner), kimi iktisat, kültür ve siyaset alanındaki devrimler sonucunda ethnie’lerin siyasallaşmasını (Anthony Smith), kimi ulusal pazarların (Miroslav Hroch), kimiyse modern devletlerin (Michael Hechter, Charles Tilly) uzun süreli oluşumunu, ulusu yaratan dinamikler olarak görmüştür. Ulusu üyesi olduğu varsayılan bireylerin zihinsel durumlarından bağımsız bir gerçeklik olarak tasavvur eden tüm bu yaklaşımlar karşısında, onun bir toplumsal inşa sürecinin sonucunda 12 Çağdaş Sümer oluşmuş bir yapıntı olduğuna dikkat çeken iki öncü düşünür Benedict Anderson ve Eric Hobsbawm olmuştur. Daha önce de değinildiği gibi, Anderson ulusun tahayyül edilmiş bir cemaat biçimi olduğunu iddia ederken (Anderson, 1995), Hobsbawm ulusun inşa edilmesinde önemli bir yere sahip olan geleneklerin icat edilmiş niteliğine vurgu yapmış ve ulusu bir toplumsal mühendislik ürünü olarak tarif etmiştir (Hobsbawm, 2005). Anderson’un ulus tanımı artık klasikleşmiştir: “Ulus hayal edilmiş bir siyasal topluluktur – kendisine aynı zamanda hem egemenlik hem de sınırlılık içkin olacak şekilde hayal edilmiş bir cemaattir” (Anderson, 1995: 51). Hem Anderson hem de Hobsbawm, eleştirmenleri tarafından sık sık araçsalcılıkla eleştirilmişlerdir. Oysa her iki düşünür de, bu tahayyül ya da icat etme pratiğini yalnızca bir sınıfın ya da grubun bilinçli eyleminin ve diğerlerinin eylemsizliğinin sonucu olarak görmezler. Aksine bu süreç, farklı toplumsal sınıf ve gruplar tarafından farklı zaman ve mekânlarda, farklı ihtiyaçlara denk düşecek şekilde deneyimlenmiştir. Dahası, geleneğin icadı ya da ulusun tahayyül edilmesi boş bir kâğıt üzerinde şekillenmez, geçmişten tevarüs edilen malzemelerin kullanılmasını gerektirir. Ulus, bir kez ortaya çıkıp sabitlik kazanan bir toplumsal entiteden ziyade, üyelerinin sürekli onu tahayyül etmesine muhtaç olan ideolojik bir süreç, bir oluşumdur. Milliyetçilik ise her şeyden önce bu sürece karakterini veren ideolojik salgıdır. Bu açıdan bakıldığında ulusun “neden” var olduğu ya da daha doğru bir deyişle “neden” tahayyül edildiği sorusu anlamsızlaşır. Çünkü bu tür bir tahayyül etme ulus oluşumunda yer alan farklı bireyler, gruplar ve sınıflar için farklı ihtiyaçlara denk düşmekte ve farklı işlevler yerine getirmektedir. Bu nedenle “ulus neden var?” sorusuna verilecek yanıt ya da yanıtlar, bu ihtiyaç ya da işlevlere odaklanacak ve işlevselcilik tuzağından kurtulamayacaktır. Örneğin, kimileri bireylerin istikrarlı bir toplumsal gruba aidiyet ihtiyaçlarını neden gösterecek, kimileri devletin meşruiyet sorununun çözümüne odaklanacak, başkaları ise burjuvazinin sınıfsal tahakkümünü perdeleme çabalarına dikkat çekecektir. Oysa ulus, modern toplumda hiyerarşik bir nedensellik tespitine izin vermeyecek kadar karmaşık süreçlerin sonucunda ve bambaşka işlevlere karşılık düşecek şekilde tahayyül edilir. Sosyal bilimcilerin sorması ve yanıt araması gereken esas sorularsa “ulusun hangi yeni koşullar altında tahayyül edilebilir olduğu” ve “nasıl tahayyül edildiği ya da tahayyül edilmesinin nasıl sağlandığı” olmalıdır. Örneğin Benedict Anderson, ulusu hayal etmenin ancak her üçü de son derece eski ve insanların zihinleri üzerindeki hükmü aksiyom mertebesinde olan üç kültürel Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 13 tasarımın etkilerini yitirmesi ile mümkün olduğunu savunur. Bunlar, kutsal yazı dillerinin ontolojik hakikate ulaşmakta ayrıcalıklı oldukları fikri, toplumların kozmolojik bir buyruktan ötürü hükmeden otoritelerin altında örgütlendiği inancı ve kozmoloji ile tarihi ayırt edilmez, dünyanın ve insanın köklerini ise özdeş kılan zaman tasarımıdır (Anderson, 1995: 51). Ulusun tahayyül edilmesini mümkün kılan ya da bu tür bir tahayyül etme biçiminin yaygınlaşmasını sağlayan nedenlere modern devletin, kapitalizmin, bütünleşmiş ticari ağların, matbaa kapitalizminin doğuşu gibi başkaları da eklenebilir. Bütün bu etkenler, ulusun ya da milliyetçiliğin doğuşuna “neden olan” değil, bunu mümkün kılan tarihsel süreçler olarak okunmalıdır. Cevap bekleyen ikinci soruysa tahayyül etme sürecinin pratikte ne tür toplumsal süreçler sonucunda ve nasıl şekillendiğidir. Milliyetçi ideoloji kendiliğinden ulusun bir cemaat olarak tahayyül edilmesini sağlamaz. Her şeyden önce bu ideolojinin taşıyıcılığını yapan toplumsal kesimlerin, diğerlerini de sürece eklemlemesini sağlayacak şekilde devlet iktidarına ve devletin ideolojik aygıtlarına sahip olması gerekir. Ulusun sürekli tahayyülü ya da ulus oluşumu ancak böyle garanti altına alınabilir. Eğer bu sahipliği kerteriz noktası olarak alırsak, ulus oluşumunda iki farklı toplumsal süreç öne çıkar. Gelişimlerinin bir aşamasında iktidarı ve devletin ideolojik aygıtlarının sahipliğini hedefleyen milliyetçi hareketler ve bunların elde edilmesiyle birlikte devlet eliyle yürütülen ulus-inşa süreçleri (Calhoun, 2007: . Anthony Smith’in de vurguladığı gibi, bu iki farklı toplumsal süreç analitik olarak birbirinden ayrıştırılarak çözümlenmelidir (Smith, 1983: 6). Her iki süreci de bir ve aynı şeymiş gibi ele alan kuramsal girişimler başarısızlığa mahkûmdur. Farklı toplumsal sınıf ve grupların süreçlerle ilişkileri farklı örüntülere sahip olduğu gibi, her iki sürecin ardındaki düzenli nedensellikler de birbirinden farklılık gösterir. Bu nedenle milliyetçiliği sanki tekil bir fenomenmiş gibi açıklama iddiasındaki kuramsal modellere ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Milliyetçilik bir doktrin, bu doktrinden beslenen bir ideoloji ve bu ideoloji tarafından şekillendirilen bir toplumsal süreç, bir toplumsal hareket ya da ulus-inşa projesidir. Bu nedenle Calhoun’un şu sözlerine kulak vermekte fayda vardır: Milliyetçilik bunca farklı akımın, kültürel örüntünün, devlet politikasının ya da kısmen milliyetçilik retoriğinin biçim verdiği diğer projelerin her birini anlamak şöyle dursun, tek bir kuramın açıklayamayacağı kadar çok şey hakkında bir konuşma retoriğidir. Bununla kastedilen, kurama ihtiyaç olmadığı değil; ondan ziyade milliyetçiliği çoğulluğu içinde kavramanın çoğul kuramlar gerektirdiğidir. ‘Milliyetçi hareketler niçin dalgalar 14 Çağdaş Sümer halinde gelir gibi görünüyor?’ sorusunu cevaplamak için, ‘Milliyetçi ideoloji niçin cinsellik ve toplumsal cinsiyet ile bağlantılıdır?’ sorusundan farklı bir kuram lazımdır. (Calhoun, 2007: 11). Bu vurgu John Hall’un evrensel bir milliyetçilik kuramı üretmenin imkânsızlığı iddiasına denk düşmez. Hall, dünyada birbirinden çok farklı milliyetçilik türleri olduğunu, partikülarizme savrulmadan, çeşitli ideal tiplerin ortaya çıkartılması ve bunlara göre kuramlar geliştirilmesini önerir (Hall, 1995: . Oysa Calhoun’un, bu makalede de paylaşılan önermesi, bir fenomenin farklı biçimlerini açıklamak için değil, farklı fenomenleri açıklamak için farklı kuramlara ihtiyaç duyduğumuz şeklindedir. Genel teori-yerel teori ikilemine düşmeden araştırma nesnesini oluşturan fenomenin belirlenmesi ve buna göre kuram ya da modeller seçilmesi gerekir. Bu, gerek tekil gerekse karşılaştırmalı milliyetçilik çalışmalarında, teleolojik yaklaşımdan kaçınılması açısından hayati önem taşımaktadır. Bununla birlikte, hangi kuramın kullanılacağına dair sorun, araştırma nesnesini oluşturan fenomenin belirlenmesiyle de nihai olarak çözülmez. Çünkü milliyetçilik farklı toplumsal gruplar ve sınıflar arasında eşitsiz gelişen bir toplumsal süreçtir. Hroch’un milliyetçi hareketlere dair üç evreli şemasının da bize hatırlattığı gibi (Hroch, 1985: 196), milliyetçi ideolojinin ortaya çıkışı, siyasallaşması, kitleselleşmesi ve başarıya ulaşması, aynı sürecin evrelerini oluştursa da farklı dinamiklere bağlıdır, zamana ve mekâna göre çeşitlilik gösterir. Klasik milliyetçilik kuramlarının hiçbiri tek başına bu parçalı süreci açıklayabilecek bir model geliştirememiştir. Dolayısıyla, farklı kuramsal yaklaşımların ve modellerin milliyetçi hareketlerin tarihsel bütünlüğü içinde açıklanmasında bir arada kullanılması gerekmektedir. Bu noktada Jaffrelot’un önerisi, entegre bir kuram oluşturmaktır (Jaffrelot, 2005: 47). Buna göre, milliyetçi hareketlerin ideoloji oluşumu ve kitleselleşme gibi farklı aşamaları farklı kuramların birbirine eklemlenmesiyle anlaşılabilir. Elimizdeki kuram ve modellerin zayıf ve güçlü yanları göz önünde bulundurulduğunda, Roger’nin araştırma problemi tarafından belirlenen kombinasyonlara gitme önerisi daha anlamlı gözükmektedir (Roger, 2008). Her örnekte kullanılabilecek sabit bir entegre model arayışından ziyade, araştırma probleminin özgüllüklerine duyarlı, esnek bir kombinasyon arayışı tarihsel özgüllük ve evrenselliklerin kavranması açısından daha elverişlidir. Aynı zamanda bu tür bir kombinasyon olanağı, milliyetçilik çalışmalarının en hassas noktasını oluşturan çoğul bir nedensellik kavrayışı açısından da elzemdir. Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 15 Milliyetçiliğe dönük her kuramsallaştırma denemesi, aslında bir nedensellik mekanizması belirleme çabasından türemiştir. Özkırımlı’nın (2000) modernist kuramları kendi içinde sınıflandırırken kullandığı ölçütün de gösterdiği gibi, farklı milliyetçilik kuramcıları, milliyetçiliğin temelinde yatan nedenleri ortaya çıkarmaya çalışmışlar ve hemen hepsi şu ya da bu nedensel mekanizmaya -siyasete, iktisadi dönüşüme, kültürel homojenleşmeye, modern devlete vb.- ağırlık veren açıklamalar getirmişlerdir. Fakat daha önce de belirtildiği gibi pek az kuramcı çoğul bir nedensellik kavrayışı geliştirebilmiştir. Milliyetçi hareketler farklı toplumsal süreçlerin eklemlenmesi sonucunda vücuda gelirler ve bu nedenle tek bir nedene bağlı olarak anlaşılamayacak kadar karmaşık olgulardır. Milliyetçi hareketlerin yalnız doğuşları değil, gelişmeleri ve başarıya ulaşmaları da zamana ve mekâna göre değişen ya da ağırlık kazanıp kaybeden nedensel mekanizmaların sonucudur. James Rule’un olumsallık anlayışı bu mekanizmaları tespit edebilmek için anlamlı bir temel oluşturur. Olumsallık, genellikle tesadüfîliğe işaret eden ve belirlenimin olmadığını ifade eden bir terim olarak kullanılmasına karşın, aslında, karmaşık bir belirleme ilişkisinin varlığını gösterir. Toplumsal süreç ve yapıların olumsallıkları onların belirlenmedikleri anlamına gelmez, aksine oluşumlarında birbirlerine tutunan farklı toplumsal vektörlerin karşılıklı bağımlılık ve ilişkiliselliklerinin belirleyici olduğuna işaret eder (Rule, 1997: 204). Her bir örnekte bu vektörlerin farklı konfigürasyonları, ortaya çıkan toplumsal sürece –bu makalede ele alındığı şekliyle milliyetçi hareketlere- şekil verir. Milliyetçi hareketleri kuramsal olarak açıklamak isteyen tarihçi ya da sosyal bilimci bu farklı konfigürasyonlardaki düzenlilikler ve farklılaşmalar üzerinde durmalı, nedensel mekanizmaların çoğulluğunu göz ardı etmemelidir. Charles Tilly’nin de belirttiği gibi, “tarihin düzenlilikleri, geniş ölçekte art arda yinelenen diziler, birbirinin kopyası olan yapılar veya tekrarlanan yönelimler halinde ortaya çıkmaz; birbirine yakın koşullar arasında bağlantı sağlayan nedensel mekanizmalar içinde oluşur.” (Tilly, 2005: 25). Nedensel düzenlilikleri ve farklılaşmayı kavramak bu nedenle ancak farklı örneklerin derinine inen karşılaştırmalı çalışmalar sayesinde mümkündür. Bu nedenle milliyetçi hareketlerin incelenmesinde karşılaştırmalı makro-tarihsel çözümleme ya da tarihsel sosyoloji önemli olanaklar sağlar. Yine Tilly’nin (1984) deyişiyle “büyük yapılar, geniş süreçler ve devasa karşılaştırmalar”ın peşine düşen tarihsel sosyolojik bir yaklaşım sayesinde, tikellikleri aşan bir nedensellik kavrayışı geliştirebilen, aynı zamanda evrenselliğin getirdiği indirgemecilik tuzağından kaçınmaya da olanak sağlayan modeller kurulması mümkün hale gelir. 16 Çağdaş Sümer Farklı vektörlerin bir arada tutunarak oluşturdukları konfigürasyonlar, milliyetçi hareketler örneğinde, daha geniş bir toplumsal dönüşümün içinde anlaşılabilirler. Uzun XIX. yüzyıla damgasını vuran bu büyük dönüşüm, temelde farklı toplumsal coğrafyaların dünya kapitalist sistemine eşitsiz eklemlenmesi ve modern devletin yine eşitsiz gelişen bir süreç sonucunda evrenselleşmesidir (Mann, 1995: 192). Nairn (1997) ve Hecter (1975) gibi kimi Marksist yazarlar eşitsiz gelişmenin iktisadi boyutunun altını çizmiş olsalar da, eşitsiz gelişme, siyaset, ideoloji ve kültür gibi toplumsal yaşamın diğer veçhelerinin anlaşılması açısından da elzem bir mefhumdur (Hearn, 2006: 231). Tarihsel sosyolojik bir yaklaşım, bu mefhumun milliyetçilik çalışmalarının omurgasına çakılması açısından da önemlidir. Zira tarihsel sosyoloji, her şeyden önce eşitsiz ve bileşik gelişimin kuramsallaştırılması girişimidir (Açıkel, 2009: 158). Bununla birlikte, milliyetçilik çalışmalarına tarihsel sosyolojik bir perspektifle yaklaşılması her zaman milliyetçi teleolojiden kaçınılmasını sağlamaz. Yukarıda da değinildiği gibi, modern çağın iki büyük toplumsal dönüşümünün, yani kapitalizmin gelişmesi ile modern devletin doğuşunun milliyetçilikle ilişkisi aşikârdır. Bu iki dönüşümü anlama çabasının bir ürünü olarak değerlendirilebilecek tarihsel sosyoloji disiplini içindeki çalışmalar, toplumsal bütünlüğü kurgulayış biçimleri ve nedensellik kavrayışları itibariyle, yine işlevselci ve teleolojik çıkarımlara cevaz verebilirler. Özellikle Ellen M. Wood’un burjuva paradigması olarak adlandırdığı (1991: 6), bu ikili dönüşümü burjuvazinin bilinçli eylemleri üzerinden açıklayan bir perspektif (önemli eleştiriler için bkz. Comninel, 1987; Halperin, 2004; Mayers, 1981; Teschke, 2003) ile tarihsel sosyoloji geleneği içinde önemli bir ağırlığa sahip yeni-Weberci ve yeni-devletçi kuramlar bu tür çıkarımlara imkân sağlayan kuramsal temeller sunarlar. Burada söz konusu perspektifleri ayrıntılı bir şekilde ele alma imkânımız olmasa da, karşılaştırmalı milliyetçilik çalışmaları açısından önemli ve Osmanlı İmparatorluğu örneğinde de sık sık referans verilen iki ismi bu açıdan örnek olarak gösterebiliriz. Çalışmalarının Social Preconditions of National Revival in Europe adıyla derleme bir kitap olarak İngilizceye çevrilmesiyle, en fazla atıfta bulunulan Marksist milliyetçilik kuramcılarından biri haline gelen (Özkırımlı, 2000: 156) Çek tarihçi Miroslav Hroch’un, milliyetçi hareketler için önerdiği üç aşamalı gelişim kuramı yaygın kabul görmüştür. Fakat, Hroch’un analizine içkin olan “burjuva paradigması”, yani ulus oluşumlarını ve milliyetçi hareketleri burjuva sınıf formasyonunun ve kapitalist üretim ilişkilerinin gelişmişliği üzerinden açıklama çabası ve milliyetçi hareketlerin gelişmesinde burjuvaziye biçtiği rol, kuramında önemli bir zafiyete neden olmaktadır. Bu zafiyet Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 17 nedeniyle, Hroch’un pek çok açıdan işlevsel olan meşhur “A-B-C” dönemlendirmesi, milliyetçi teleolojiyi besleyen bir içerik kazanabilir. Ulus fikrinin oluşumundan kitlesel mücadele yoluyla bağımsızlığın kazanılmasına kadar giden süreç, yalnızca burjuva toplumunun ihtiyaçları ya da burjuvazinin bilinçli eylemleri üzerinden açıklandığında, kapitalizmin gelişimine odaklanan bir teleolojik yaklaşımın temelleri atılmış olur. Benzer şekilde, Michael Hechter’in milliyetçi hareketlerin doğuşunda, modern devletle birlikte gündeme gelen dolaylı yönetimden doğrudan yönetime geçiş sürecine belirleyicilik atfeden çalışması da, bu geçiş sürecinin temel aktörü olarak toplumdan ayrışmış aşkın bir özne olan devleti görmesiyle milliyetçi teleolojinin yeniden üretilmesine kapı aralar (2001). Bir yandan milliyetçilik fenomenini devletlerin doğrudan yönetime geçişleri gibi tekil bir nedene bağlama çalışması, diğer yandansa modern devlet oluşumunu tamamen işlevselci bir yaklaşımla açıklaması, Hechter’in milliyetçilik ile tarihsel sosyoloji arasında kurduğu ilişkiyi milliyetçi teleolojiye açık hale getirir. Her iki yazarın da ulusu, milliyetçiliği önceleyen bir tarihsel gerçeklik olarak görmelerinin teleolojik okumalar yapmaları üzerindeki etkileri de göz önünde bulundurulmalıdır. Bu iki örnekte de gördüğümüz gibi tarihsel sosyolojik yaklaşımlarla milliyetçilik kuramlarını bir araya getirmeye, daha doğru bir deyişle tarihsel sosyolojik bir milliyetçilik çözümlemesi geliştirmeye yönelik her girişim, milliyetçi teleolojini aşılması sonucunu doğurmamaktadır. Bunun için gerekli olan, yukarıda ihtiyacı belirtilen daha eklektik ve çoğul nedensellikleri gözeten milliyetçilik kuramları ile “özne-yapı sorunsalına dair maddeci ve çeşitli düzeylerde ilişkisel bir yaklaşım geliştir(en); problem-merkezli bir araştırma stratejisine sahip (olan); nedensel açıklamalar ortaya koymayı hedefle(yen); karşılaştırma yaparak düzenlilik ve farklılıkları bulmaya çalış(an) ve siyasal kerteyi en az yapısal koşullar kadar önemse(yen)” bir tarihsel sosyolojik perspektifin buluşturulmasıdır (Ergut ve Uysal, 2007: 11-13). Osmanlı İmparatorluğu’nda Milliyetçi Hareketler: Hâkim Paradigmaların Ötesi Osmanlı İmparatorluğu söz konusu olduğunda, milliyetçi teleolojiyi besleyen bir diğer etmen olarak, bu tür bir tarihsel sosyolojik perspektifin henüz milliyetçilik çalışmalarıyla buluşturulamamış olduğu ileri sürülebilir. Hem tekil milliyetçi hareketler üzerine kaleme alınan monografiler hem de sayıları az da olsa aşağıda kısaca değinme olanağı bulacağımız kimi 18 Çağdaş Sümer karşılaştırmalı çözümleme denemeleri, büyük oranda, Osmanlı-Cumhuriyet tarihyazımına damgasını vuran hâkim paradigmaların etkilerini taşımaktadır. Her biri sosyal bilimler üzerinde küçümsenemeyecek etkiler yaratmış üç paradigmatik değişim, Osmanlı tarihyazımında da birbirinden farklı üç dalgaya kaynaklık etmiştir. Cem Emrence’nin (2008a: 290), modernleşme paradigması, yapısalcı makro analizler ve postyapısalcıktan beslenen yaklaşımlar olarak adlandırdığı bu üç dalga, Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. yüzyılda geçirdiği dönüşüme bir “temel özellik” atfeden ve dönüşümün hikâyesini bu temel özellik etrafında ören birer büyük anlatıya sahiptir. Emrence’nin de dile getirdiği gibi söz konusu temel özellik arayışı, bu dalgaların büyük oranda tekil-nedenselliğe dayanan açıklamalar getirmesine neden olmuş (Emrence, 2008b: 1-3) ve hem uzamsal hem de zamansal olarak Osmanlı dönüşümünün haiz olduğu farklı veçhelerin göz ardı edilmesi sonucunu doğurmuştur. Esas olarak İkinci Dünya Savaşı sonrasında, kolonyalizmin çöküşüne eşlik eden yeni ulus devletlerin yaratılması süreçlerini Batı yanlısı bir mecrada “yönetme” çabalarının kuramsal alt yapısını oluşturmak üzere geliştirilmiş olan modernleşme paradigması, en verimli alanlarından birisini hiç kuşkusuz kolonyal bir geçmişe sahip olmamış ve bu anlamda uzun ve evrimsel bir modernleşme süreci yaşamış Osmanlı örneğinde bulmuştur. Söz konusu paradigma, yapısalişlevselci sosyoloji ile Weber temelli bir tarih okumasının eklemlenmesi üzerine kurulu bir modernleşme anlatısı inşa etmiştir. Geleneksel ve modern toplum arasındaki karşıtlıktan yola çıkan bu anlatı, birincisinden ikincisine geçişi lineer ve asıl failin seçkinler olduğu bir süreç olarak açıklamış ve kendi iç dinamiklerindeki zayıflıklar nedeniyle Batı’nınkine benzer bir otantik dönüşüm yaşayamamış “diğer” toplumların, Batı’nın geliştirdiği kurum ve kültürlerin ithali vasıtasıyla modernleşebileceğini savunmuştur. Bu paradigma çerçevesinden bakıldığında Osmanlı İmparatorluğu’nun hikayesi, varlığını sürdürebilmek için Batı karşısındaki zayıflığından kurtulmayı amaç edinmiş bir grup bürokrat-seçkinin toplumu yukarıdan aşağıya Batı normlarında ıslah etme çabaları olarak karşımıza çıkar. Bu bir rasyonelleşme, bürokratikleşme ve kültürleşme sürecidir ve bu anlamda modernleşmenin temel taşıyıcısı da yapılan reformlardır. Anlatı bir kez bu tür bir çizgi üzerine inşa edildiğinde, modernleşmenin doğurduğu toplumsal ve siyasi gerilimler de gelenek-modernite karşıtlığı temelinde açıklanmaya çalışılır. Bu gerilimlerin en önemlilerinden olan milliyetçilik de, taşıyıcı öznesi ister bürokrasi isterse burjuvazi olsun modernleşmenin kaçınılmaz sonuçlarına bağlı bir teleoloji içinde okunur. Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 19 Osmanlı tarihyazımının, sosyal bilimlerdeki paradigmatik dönüşlerden etkilenen ikinci büyük dalgası, aslında modernleşme paradigmasının eleştirisi üzerine inşa edilmiş olan “bağımlılık okulu” ve onun kuramsal bir türevi olarak görülebilecek “dünya-sistemi” yaklaşımlarının etkisinde ortaya çıkmıştır. Bu dalga, Osmanlı’nın az gelişmişliği üzerine odaklanan ve varlığını büyük oranda 1960-1980 arasının Türkiye tartışmalarına borçlu olan yarı akademik tartışmaların mirası üzerinde şekillense de, kuramsal açıdan en gelişkin ifadesini doğrudan dünya-sistemci literatürün ilgi alanını Osmanlı İmparatorluğu’nu da içine alacak şekilde genişletmesiyle bulmuştur. Çağlar Keyder, Hurcihan İslamoğlu-İnan, Şevket Pamuk, Reşat Kasaba gibi yazarların Osmanlı İmparatorluğu’nun dünya-sistemine bir çevre ülke olarak eklemlenmesi üzerine kaleme aldıkları çalışmalar, dünya-sistemciliğin kendi kuramsal tutarsızlık ve yetersizlikleri ile maluldürler. Dahası, bu yetersizlikler karşısında kuramlarını revize etmeye yönelik girişimleri sırasında modernleşme paradigmasının kuramsal ön kabullerine başvurdukları oranda, devlet toplum karşıtlığı ile süreklilik tezlerini de tahkim ettikleri söylenebilir. OsmanlıCumhuriyet tarihyazımının bu ikinci dalgası, milliyetçilik de dâhil olmak üzere siyasi süreçleri, dünya kapitalizmine eklemlenme sürecinin kaçınılmazlık ve gerekliliklerine indirgediği oranda teleolojik bir bakış açısının yerleşmesine katkıda bulunmuştur. Üçüncü dalgaysa post-yapısalcılığın sosyal bilimler üzerinde köklü etkiler yarattığı 1990’ların ardından gelmiş ve esas olarak post-kolonyal ve maduniyet çalışmalarından beslenerek, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kolonyal pratiklere odaklanmıştır. Bu yaklaşımın temel tezi, seçkinler ya da muktedirler ve onların devlet eliyle inşa ettikleri iktidar pratikleriyle madunlar arasındaki çatışma ve müzakereye dayalı ilişkilerin Osmanlı İmparatorluğu’nun XIX. yüzyıldaki serüvenine şekil verdiğidir. Bu anlamda, hem merkezden dayatılan reformların hem de dünya kapitalizmine eşitsiz eklemlenme sürecinin içinde devindiği bağlam, merkezî devletle farklı toplumsal coğrafyalar arasındaki kolonyal pratiklerdir. Bu pratikler, toplumun daha “okunur” kılınmasını (Scott, 2008) ve farklılıkları düzleyecek bir emperyal kimliğin yaratılmasını hedef almış ve buna uygun bir “vazife-i temdin” ya da mission civilisatrice a la turca eşliğinde Tanzimat’tan Cumhuriyete uzanan bir süreklilik içinde Osmanlı toplumuna şekil vermiştir. Devlet-toplum çatışmasına yapılan vurgunun yerini muktedirler-madunlar çatışmasına ya da kültürel merkez-çevrenin yerini kolonyal merkez-çevreye bırakmış olması, Batılaşmaya yönelik reformlarınsa, kolonyal iktidar pratikleriyle yer değiştirmesi ve milliyetçiliği de içerecek şekilde 20 Çağdaş Sümer toplumsal çatışma ve işbirliği süreçlerinin bu pratiklerle ilişkilendirilmesi, söz konusu teleolojiyi tahkim edici bir özellik arz etmiştir. Her üç paradigmanın kendi içlerinde eleştirisi mümkündür ve bu bahiste hayli gelişkin bir literatür bulunmaktadır. Özellikle modernleşme ve dünya-sistemi paradigmaları, hem genel olarak hem de Osmanlı dönüşümü özelinde açıklayıcılık iddialarını sürdüremeyecek ölçüde eleştirilmiş ve kendilerini yenileme çabaları da büyük oranda başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Postyapısalcı yaklaşımlarsa, etkilerini bir ölçüde sürdürmekte ve Osmanlı tarihyazımın kıyılarını dövmeye devam etmektedir. Fakat bu ilk iki dalganın çoktan çekilmiş, üçüncüsününse bir vade sonra benzer bir kaderle karşılaşacak olması, bu paradigmaların önemini azaltmamaktadır. Zira her üç dalga da Osmanlı dönüşümüne ve tabii ki Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi hareketlere dair çalışmaların dayandıkları ön kabulleri belirlemiş ve bu anlamda derin izler bırakmışlardır. Bu izlerin en önemlilerinden biri, Osmanlı İmparatorluğu’nun dönüşümü söz konusu olduğunda süreklilik kopuş diyalektiğinde çubuğun süreklilik lehine neredeyse kırılma yaratacak ölçüde bükülmesi, diğeri ise büyük oranda Osmanlı’nın istisnailiği ya da kendine özgülüğü üzerinde şekillenen devlet-toplum karşıtlığı ya da dönüşümün faili olarak özerk ve güçlü devlet algısıdır. Söz konusu izleri, Osmanlı İmparatorluğu’nda milliyetçiliğin doğuşu ve gelişimini tarihsel sosyolojik bir perspektifle ve karşılaştırmalı bir biçimde ele almaya çalışan az sayıdaki çalışmada görmek mümkündür. Bu bağlamda, Kemal Karpat’ın ilk olarak 1973’de ABD’de bir kitapçık olarak yayımlanan An Inquiry Into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman State: From Social Estates to Classes. From Millets to Nations başlıklı çalışması ile Çağlar Keyder’in Barkey ve von Hagen tarafından derlenen After Empire isimli kitap için 1997’de kaleme aldığı, “The Ottoman Empire” ismini taşıyan makalesi üzerinde durulmaya değerdir.1 İlki modernleşme paradigmasının, ikincisiyse dünya-sistemciliğin Türkiye’deki önemli temsilcileri arasında sayılabilecek olan bu iki isim, milliyetçi tarihyazımlarının ötesine geçebilecek tarihsel sosyolojik modeller önermelerine ve İmparatorluk sathındaki farklı milliyetçiliklere dair karşılaştırmalı bir analiz geliştirmelerine rağmen, modellerine içkin olan ön kabuller nedeniyle, milliyetçi teleolojiyi bütünüyle aşamamışlardır. Kemal Karpat’ın 1973 tarihli hayli erken çalışması, milliyetçiliği ortaçağdaki toplumsal ve iktisadi yapıların ve dini cemaatlerin çöküşü ile Balkanlar ve Orta Doğu’daki uzun bir zamana yayılmış yapısal ve psikolojik dönüşümlerin siyasi sonuçları temelinde inceler(1973: 6). Osmanlı Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 21 eski rejiminin çöküşüne eşlik eden toplumsal farklılaşma ve ticarete dayalı orta sınıfların ortaya çıkışı, gayrimüslim topluluklar arasında milliyetçiliğin yükselişiyle sonuçlanmıştır (1973: 60, 80). Müslümanlar arasında milliyetçilikse, kendisini yerelcilik olarak gösteren yeni gelişen Müslüman burjuvazinin öncülüğündeki bir ilk evrenin ardından, Osmanlı Devleti’nin merkezileştirici ve Türkleştirici politikaları nedeniyle bağımsızlık talep eden milliyetçiliklere evrilmiştir (1973: 116). Bu anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nun modernleşme çabaları, ilk önce Müslüman ve gayrimüslim unsurlar arasındaki bölünmeyi derinleştirerek, daha sonraysa Müslüman unsurları Türk unsur karşısında politize ederek milliyetçiliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Çağlar Keyder’in önerdiği modelse, hem kuramsal olarak daha tutarlı olsa hem de milliyetçi teleoloji karşısında daha fazla farkındalık gösterse de Karpat’ınkiyle önemli benzerlikler sergilemektedir. İmparatorluğun sahip olduğu pre-kapitalist öz ile XVIII. yüzyılın ticarileşemeye dayanan kapitalist gelişmesi, İmparatorluk’ta ayrılıkçı milliyetçiliğin temelini oluşturur (1997: 32). Özellikle Avrupa’daki topraklarında genişleyen kapitalist ilişkiler karşısında İmparatorluğun bu ilişkilerin ihtiyaç duyduğu reformları zamanında gerçekleştirememesi, Yunan, Bulgar ve Sırp milliyetçiliklerini doğurmuştur (1997: 33). Asya’daki topraklarda ise milliyetçilik, reformların gecikmesinden ziyade, XIX. yüzyılın sonuna doğru özellikle merkeziyetçilik yönünde hız kazanmasından kaynaklanmıştır. Merkezileşmeye eşlik eden yeni tip Türk milliyetçiliği, Ermeni milliyetçiliğini güçlendirmiş, Arap, Arnavut ve Kürt milliyetçiliklerinin de siyaset sahnesine çıkmasına neden olmuştur (1997: 41). Bu kısa özetlerden de görüleceği üzere, Keyder ve Karpat’ın yaklaşımları, milliyetçiliğin doğuşu ile makalenin bir önceki bölümünde altı çizilen iki temel dönüşüm, yani kapitalizmin gelişimi ile modern devlet oluşumu arasında kurulan dolayımsız neden-sonuç ilişkisine örnek teşkil ederler. Her iki yaklaşımda da milliyetçiliğin gelişimi, önce kapitalizmin ardından da buna koşut olarak modern devletin gelişiminin ürünü olan toplumsal sınıfların, yani burjuvazi ve bürokrasinin faili olduğu bir süreç olarak tarif edilir. Yine her iki yaklaşım da kapitalist gelişimmodern devlet ilişkisi çerçevesinde siyasal alanın yeniden örgütlenmesini, yani reformları devlettoplum ikiliği çerçevesinde kurgular. Bu anlamda Osmanlı İmparatorluğu’nda reform, farklı toplumsal sınıfsal ve siyasal mücadeleler sonucunda şekillenen bir siyasal süreçten ziyade, devlet seçkinlerinin, kapitalist gelişme ve milliyetçilik karşısında verdiği yanıtlar biçiminde tasavvur edilir. Son olaraksa, kapitalist gelişim ve modern devlet oluşumu, her iki çözümlemede de 22 Çağdaş Sümer değişmez bir öze sahip, lineer süreçler olarak ele alınır. Bu bakımdan, her iki sürecin de milliyetçi hareketler üzerindeki etkilerinin şiddeti ve zamanlaması nitel değil nicel bir sorundur. Karpat’ın ve Keyder’in, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi hareketleri yaratan nedensel mekanizmalara yönelik hipotezlerini tarihsel araştırmayla sınamak yerine, daha genel ve tanımı yapılmamış bir milliyetçilik fenomenini, varlığı veri alınan başka iki tarihsel fenomenle ilişkilendirmeyi tercih etmeleri, milliyetçi teleolojiden bütünüyle kurtulamamalarına neden olmuştur. Sonuç Mahoney ve Rueschemayer, karşılaştırmalı tarihsel çözümleme geleneği içinde yer alan araştırmacıların nedensel çözümlemeye yönelik ortak bir ilgiyle zaman içinde ilerleyen süreçlere dair bir vurgu paylaştıklarını ve sistematik ve bağlam içine yerleştirilmiş karşılaştırmaya başvurduklarını belirtir (2003: 10). Bununla birlikte Skocpol ve Somers’in öne sürdüğü gibi karşılaştırmalı tarih yönteminin kullanılmasında üç temel mantık ayırt edilebilir (1980: 175). Bunlardan “kuramın paralel sergilenmesi” adını taşıyan ilki, okuyucuyu, açık bir şekilde resmedilen bir hipotez ya da kuramın, birbiriyle ilişkili bir dizi tarihsel güzergâha uygulandığında verimli sonuçlar ürettiğine ikna etmeye çalışır (1980: 176). “Bağlamların zıtlığı” olarak tarif edilebilecek ikinci mantıksa, birbirlerinden farklı olduğuna inanılan vakalar arasındaki zıtlıkları göstermeyi ve her bir vakanın tarihsel özgüllüğünü yakalamayı amaçlar (1980: 180). Karşılaştırmalı tarihsel çözümlemenin üçüncü mantığıysa, tarihçilerin bir makro-fenomenle ilgili nedensel önermelerini sınamalarına imkân veren, “makro-nedensel çözümleme”dir (1980: 182). Karşılaştırmalı çözümlemenin bu üçüncü mantığı, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi hareketlerin ardındaki çoğul nedenselliklerin ortaya çıkarılması açısından önemli bir yöntemsel fırsat sunmaktadır. Sabit bir fenomenin farklı tezahürleri olmaktan ziyade, her biri başlı başına kendi nedensel mekanizmalarına sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’ndaki milliyetçi toplumsal hareketler, ancak bu mekanizmaların karşılaştırmalı bir çözümlemesi yoluyla tarihsel bağlamlarına oturtulabilir ve böylece milliyetçi teleolojinin kaynaklık ettiği işlevsel ve tek nedene dayanan açıklamaların ötesine geçilebilir. Benzer şekilde nedensel mekanizmalar arasındaki benzerlikler ve farklılıkların ortaya konması, söz konusu milliyetçi hareketlerin gayrimüslimmüslüman ya da Avrupa-Asya tipi milliyetçilikler şeklinde dikotomik bir şekilde sınıflandırılması yerine, çoğul bir varyasyon arayışına kapı aralayabilir. Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 23 Bununla birlikte milliyetçi teleolojinin aşılması için, sadece karşılaştırmalı tarihsel çözümleme yöntemine başvurulması yeterli değildir. Çünkü bu yöntem, her halükarda araştırma nesnesinin içinde hareket edeceği bir bağlama ve araştırma sonucunda sınanacak hipotezlere ihtiyaç duyar. Bu makalede öne sürüldüğü üzere, bu bağlam ve hipotezler, büyük oranda, bizatihi milliyetçi teleolojinin etkisindeki kaynaklardan sağlanmaktadır. Bu nedenle “makro-nedensel çözümle yöntemi”ne başvurulmadan önce yapılması gereken, milliyetçi teleolojiyi aşacak bir bağlamın oluşturulması ve hipotezlerin ortaya atılmasıdır. Bu çerçevede, XX. yüzyıl boyunca hakimiyetini sürdüren milliyetçi tarihyazımının doğrudan ya da dolaylı etkilerini silmek için, Osmanlı İmparatorluğu, milliyetçi hareketler de dâhil olmak üzere farklı siyasi yapı ve süreçlerin içinde devindiği bir tarihsel/toplumsal bütünlük olarak kurgulanmalıdır. Osmanlı tarihini yapan özne olarak Osmanlı halklarının bu bütünlükle kurduğu ilişkilerin ve bu ilişkiler çerçevesinde edindikleri kimliklerin çoğulluğu, tekil nedenselliğe dayanan açıklamaların yetersizliğini ortaya koyacak en önemli faktördür. Karşılaştırmalı çözümleme için araştırma nesnesinin doğru bir şekilde tanımlanması da büyük önem taşımaktadır. Milliyetçiliğin köken ve gelişimi yerine, milliyetçi toplumsal hareketlerin araştırma nesnesi olarak belirlenmesi ve sınanmak üzere ortaya konacak hipotezlerin, araştırma nesnesine uygun bir kuramsal yaklaşımla belirlenmesi gerekmektedir. Milliyetçilik kuramları söz konusu olduğunda her örnekte kullanılabilecek sabit bir entegre model arayışından ziyade, araştırma probleminin özgüllüklerine duyarlı, esnek bir kuramsal çerçeve oluşturulmalıdır. Son olaraksa, milliyetçi hareketlerin bir parçası olduğu büyük dönüşüm, hem genel olarak hem de Osmanlı örneğinde, özne-yapı sorunsalına duyarlı, problem-merkezli, çoğul nedenselliklerin ve olumsallıkların farkında olan bir tarihsel sosyolojik perspektifle ele alınmalıdır. Bu büyük dönüşümü, bir sınıfın ya da bir devletin kendinden menkul ihtiyaçlarını gidermek için inşa edilen lineer bir süreç olarak gören ve milliyetçiliği de bu sürecin bir ürünü olarak açıklayan yaklaşımlar karşısında mesafeli olunmalıdır. Toplumsal dönüşümün öznesi olarak burjuvazi ya da bürokrasi yerine, siyasi, kültürel, iktisadi ve toplumsal alanlarda mücadele eden Osmanlı halklarının konması ve siyasal süreçlerin devlet-toplum karşıtlığından kurtarılması gerekmektedir. Bu açıdan milliyetçi hareketlerin içinde devindikleri siyasal alanın belirlenmesinde, devletten ziyade siyasal rejimlere odaklanılması verimli sonuçlar doğuracaktır. 24 Çağdaş Sümer SON NOTLAR *Arş. Gör., Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Tarih Bölümü, Ankara. 1 Bu çalışmalardan ilkinin Türkçesi, “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçiliğin Sosyal Temelleri: Tabakadan Sınıfa, Ümmetten Millete” başlığıyla (Karpat, 2006), ikincisinin Türkçesi ise “Osmanlı İmparatorluğu’nun Gerileyişi ve Çöküşü” adıyla (Keyder, 2005) yayımlanmıştır. KAYNAKÇA AÇIKEL, F. (2009), ‘Tarihsel Sosyoloji, Eşitsiz ve Bileşik Gelişim sürecinin Kuramsallaştırılması Girişimidir,’ Elisabeth Özdalga (ed.), Tarihsel Sosyoloji, röp. Çağdaş Sümer, Ankara: Doğu Batı, ss. 142-176. ADANIR, F. (2006), “Fransız İhtilali, Sırp Ayaklanması ve Osmanlı Devleti,” Toplumsal Tarih, 147, ss.32- 39. ANDERSON, B. (1995), Hayali Cemaatler, çev. İskender Savaşır, İstanbul: Metis. BLUMI, I. (2011), Reinstating the Ottomans, Alternative Balkan Modernities, 1800-1912, New York: Palgrave MacMillan. BOYAR, E. (2007), Ottomans, Turks and the Balkans, Londra: I.B. Tauris. BREUILLY, J. (1983), ‘Sunuş’, Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, çev. B. Ersanlı ve G. G. Özdoğan, İstanbul: Hil Yayınları. CALHOUN, C. (2007), Milliyetçilik, çev. Bilgen Sütçüoğlu, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. CAMPOS, M. (2010), Ottoman Brothers : Muslims, Christians, and Jews in Early Twentieth-century Palestine, Stanford: Stanford University Press. COHEN, J. P. (2012), “Between Civic and Islamic Ottomanism: Jewish Imperial Citizenship in the Hamidean Era,” International Journal of Middle East Studies, 44, ss. 237-255. COMNINEL, G.C. (1987), Rethinking the French Revolution: Marxism and the Revisionist Challenge, New Yor ve Londra: Verso. DAWN, E. (1973), From Ottomanism to Arabism: Essays on the Origins of Arab Nationalism, Urbana: University of Illinois Press. DAY, G. ve THOMPSON A. (2004), Theorizing Nationalism, New York: Palgrave. DER MATOSSIAN, B. (2008), Ethnic Politics in Post-revolutionary Ottoman Empire: Armenians, Arabs, and Jews During the Second Constitutional Period (1908-1909), Yayımlanmamış Doktora Tezi, New York: Columbia University. EMRENCE, C. (2008a), “Imperial Paths, Big Comparisons: The Late Ottoman Empire,” Journal of Global History 3, pp. 289–311. Alternatif Politika, Cilt. 5, Sayı. 1, 1-27, Nisan 2013 25 EMRENCE, C. (2008b), The Great Divergence in the Ottoman Middle East, 1820-1908, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Binghamton: Binghamton University SUNY. ERGUT, F. (2004), “Disiplinlerarasılık, Teori ve Tezden Çıkmış Kitaplar Üzerine Serbest Vezinde Yazılmış Düşünceler,” Toplum ve Bilim, 100, ss. 39-43. ERGUT, F. ve UYSAL, A. (2007), “Tarihsel Sosyoloji Ne Yapar? Nasıl Yapar?,” F. Ergut ve A. Uysal (ed.), Tarihsel Sosyoloji, Stratejiler, Sorunsallar, Paradigmalar, Ankara: Dipnot Yayınları. GAWRYCH, G. (2004), The Crescent and the Eagle : Ottoman Rule, Islam and the Albanians, 1874-1913, Londra: I.B. Tauris. GEARY P. (2002), The Myth of Nations, New Jersey: University of Princeton Press. GELVIN, J. (1998), Divided Loyalties : Nationalism and Mass Politics in Syria at the Close of Empire, Berkeley: University of California Press. GINGERAS, R. (2009), Sorrowful Shores, Violence, Ethnicity and the End of the Ottoman Empire, 1912- 1923, New York: Oxford University Press. GÖÇEK, F. M. (2002), “The Decline of the Ottoman Empire and the Emergence of Greek, Armenian, Turkish, and Arab Nationalisms,” Göçek F. M. (ed.), Social Constructions of Nationalism In the Middle East, Albany: SUNY Press, ss. 15-85. HACISALİHOĞLU M. (2008), Jön Türkler ve Makedonya Sorunu, çev. İhsan Çatay, İstanbul: Tarih Vakfı. HALL, J. (1995), “Nationalisms, Classified and Explained,” Sukumar Periwal (ed.), Notions of Nationalism, Budapeşte: Central European University Press. HALPERIN, S. (2004), War and Social Change in Modern Europe: The Great Transformation Revisisted, New York: Cambridge University Press. HEARN, J. (2006), Rethinking Nationalism, New York: Palgrave MacMillan. HECHTER, M (1975), Internal Colonialism : the Celtic Fringe in British National Development, 1536-1966, Berkeley: University of California Press. HECHTER, M. (2001), Containing Nationalism, New York: Oxford University Press. HOBSBAWM, E. (2005), Geleneğin İcadı, çev. Mehmet M. Şahin, İstanbul: Agora. HROCH, M. (1985), Social Preconditions of National Revival in Europe, Cambridge: Cambridge University Press. HROCH, M. (1996) “From National Movement to Fully-formed Nations,” Gopal Balakrishnan (ed.), Mapping the Nation, Birleşik Krallık: Verso. IGGERS, G. (2000), Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı, çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı. JAFFRELOT C. (2005), ‘For A Theory of Nationalism,’ A. Dieckhoff ve C. Jaffrelot (ed.), Londra: C. Hurst&Co., ss.10-62. 26 Çağdaş Sümer KARPAT K. (2006), Osmanlı’da, Değişim Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir, Ankara: İmge, ss. 71-219. KARPAT, K. (1973), An Inquiry Into the Social Foundations of Nationalism in the Ottoman State: From Social Estates to Classes. From Millets to Nations. Research Monograph 39. Princeton, N.J: Princeton University Press. KAYALI, H. (1997), Arabs and Young Turks : Ottomanism, Arabism, and Islamism in the Ottoman Empire, 1908-1918, Berkeley: University of California Press. KECHRIOTIS, V. (2005), “Greek Orthodox, Otoman Greeks or Just Greeks? Theories of Coexistence in the Aftermath of the Young Turk Revolution,” Académie des Sciences De Bulgarie Institut D’Études Balkaniques, 1, ss. 51-71 KECHRIOTIS, V. (2007), “The Modernization of the Empire and the Community ‘Privileges’: Greek Orthodox Responses to the Young Turk Policies”, Atabaki, Touraj (ed.), State and the Subaltern: Modernization, Society and the State in Turkey and Iran, Londra: I.B. Tauris. KEYDER, Ç. (1997), “The Ottoman Empire,” K. Barkey ve M. von Hagen, After Empire, Boulder: Westview Press. KEYDER, Ç. (2005), “Osmanlı İmparatorluğu’nun Gerileyişi ve Çöküşü,” Memalik-i Osmaniye’den Avrupa Briliği’ne, İstanbul: İletişim. MAHONEY, J. Ve RUESCHEMEYER, D., (2003), ‘Comparative Historical Analysis: Achievements and Agendas,’ Mhoney J. Ve Rueschemeyer D. (ed.), New York: Cambridge University Press, ss. 3-41. MANN, M. (1995), “A Poltical Theory of Nationalism and Its Excesses,” Sukumar Periwal (ed.) Notions of Nationalism, Budapeşte: Central European University Press, ss.65-83. MAXWELL, A. (2012), “Typologies and Phases in Nationalism Studies: Hroch’s A-B-C Schema as a a Basis for Comparative Terminology, A. Maxwell (ed.), The Comparative Approach to National Movements, Oxon: Routledge. MAYERS, A. (1981), The Persistence of The Old Regime, New York: Pantheon Books. NAIRN, T. (1997), Faces of nationalism: Janus revisited, Londra ve New York: Verso. ÖZKIRIMLI, U. (2000), Theories of Nationalism: A Critical Introduction, New York: St. Martin’s Press. ÖZOĞLU H. (2004), Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identites, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries, Abany: SUNY Press. REYNOLDS, M. (2010), Shattering Empires, New York: Cambridge University Press. ROGER, A. (2008), Milliyetçilik Kuramları, çev. Işık Ergüden, İstanbul: Versus. RULE, J. (1997), Theory and Progress i


.



.BALKANLAR’DA SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ VE SIRBİSTAN DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ 2022 YÜKSEK LİSANS TEZİ BÖLGE ÇALIŞMALARI ANABİLİM DALI Muhammed Nurullah KETKANLI Danışman Doç. Dr. Umut KEDİKLİ 1 BALKANLAR’DA SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ VE SIRBİSTAN DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ Muhammed Nurullah KETKANLI Doç. Dr. Umut KEDİKLİ T.C. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Bölge Çalışmaları Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak Hazırlanmıştır KARABÜK Haziran 2022 2 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER............................................................................................................. 2 DOĞRULUK BEYANI ................................................................................................ 6 ÖNSÖZ .......................................................................................................................... 7 ÖZ................................................................................................................................... 8 ABSTRACT................................................................................................................... 9 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ...................................................................................... 10 ARCHIVE RECORD INFORMATION .................................................................. 11 KISALTMALAR ........................................................................................................ 12 ARAŞTIRMANIN KONUSU .................................................................................... 14 ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ.................................................................. 14 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ.................................................................................. 15 ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM ......................................................... 15 KAPSAM VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER.................... 17 GİRİŞ ........................................................................................................................... 18 BİRİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................... 23 1. MİLLİYETÇİLİK KAVRAMI VE KURAMLARI......................................... 23 1.1. Olgusal Açıdan Milliyetçiliğin Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Tanımlama Çabaları.................................................................................................................... 23 1.1.1. Millet Nedir? ......................................................................................... 36 1.1.2. Etnisite/Etnik Köken Nedir?................................................................ 42 1.1.3. Ulus Devlet Nedir? ................................................................................ 43 1.2. Milliyetçilik İle İlgili Yaklaşım ve Kuramlar ............................................ 45 1.2.1. İlkçi (Primordialist) Yaklaşım ve Eskilcilik (Perennialism)............. 45 3 1.2.2. Modernist Kuram ................................................................................. 46 1.2.3. Etno-Sembolizm Yaklaşımı.................................................................. 48 İKİNCİ BÖLÜM......................................................................................................... 51 2. SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ VE OLUŞUMUNDAKİ ETMENLER.................. 51 2.1. Balkanlar Coğrafyası ve Sırpların Tarihi.................................................. 53 2.1.1. Balkanlar Coğrafyasının Özellikleri ve Adlandırılması.................... 53 2.1.2. Sırpların Tarihi..................................................................................... 59 2.2. Sırp Ulusal Kimliğini Oluşturan Temel Unsurlar..................................... 73 2.2.1. Kosova Efsanesi: “Azizler ve Kafirler” .............................................. 73 2.2.2. Sırp Ortodoks Kilisesi .......................................................................... 77 2.2.3. Millet Sistemi......................................................................................... 78 2.2.4. Nacertanije (Taslak) ............................................................................. 79 2.2.5. Panslavizm ve Kadim Dost Rusya....................................................... 80 2.2.6. Öteki Slavlar ve Slav Olmayan Arnavutlar ....................................... 82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM..................................................................................................... 92 3. SIRBİSTAN DIŞ POLİTİKASI VE SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ...................... 92 3.1. 1990 Sonrası Sırbistan ................................................................................. 92 3.2. Sırbistan’ın Komşuları ile İlişkileri............................................................ 98 3.2.1. Bosna – Hersek ve Bosna Savaşı.......................................................... 98 3.2.2. Kosova ile İlişkiler .............................................................................. 109 3.2.3. Arnavutluk ile İlişkiler ....................................................................... 114 3.2.4. Romanya ile İlişkiler........................................................................... 116 3.2.5. Karadağ ile İlişkiler ............................................................................ 116 3.2.6. Kuzey Makedonya ile İlişkiler ........................................................... 119 3.2.7. Bulgaristan ile İlişkiler ....................................................................... 121 3.3. Bölge Dışı Aktörler ile İlişkiler ................................................................. 122 3.3.1. Amerika Birleşik Devletleri ile İlişkiler ............................................ 122 3.3.2. Avrupa Birliği ile İlişkiler .................................................................. 126 3.3.3. Türkiye ile İlişkiler ............................................................................. 127 3.3.4. Rusya ile İlişkiler ve Ukrayna Krizi.................................................. 129 SONUÇ ...................................................................................................................... 133 KAYNAKÇA............................................................................................................. 138 4 ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 153 5 TEZ ONAY SAYFASI Muhammed Nurullah KETKANLI tarafından hazırlanan “BALKANLARDA SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ VE SIRBİSTAN DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ” başlıklı bu tezin Yüksek Lisans Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Umut Kedikli .......................... Tez Danışmanı, İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı Bu çalışma, jürimiz tarafından Oy Birliği ile Bölge Çalışmaları Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. 22.06.2022 Ünvanı, Adı SOYADI (Kurumu) İmzası Başkan : Doç. Dr. Ersin MÜEZZİNOĞLU ( KBÜ) .......................... Üye : Doç. Dr. Umut KEDİKLİ ( CBÜ) .......................... Üye : Dr. Öğr. Üyesi Sanem YAMAK ( KBÜ) .......................... KBÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yönetim Kurulu, bu tez ile, Yüksek Lisans Tezi derecesini onamıştır. Prof. Dr. Hasan SOLMAZ .......................... Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müdürü 6 DOĞRULUK BEYANI Yüksek lisans/Doktora tezi olarak sunduğum bu çalışmayı bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı herhangi bir yola tevessül etmeden yazdığımı, araştırmamı yaparken hangi tür alıntıların intihal kusuru sayılacağını bildiğimi, intihal kusuru sayılabilecek herhangi bir bölüme araştırmamda yer vermediğimi, yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu ve bu eserlere metin içerisinde uygun şekilde atıf yapıldığını beyan ederim. Enstitü tarafından belli bir zamana bağlı olmaksızın, tezimle ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak ahlaki ve hukuki tüm sonuçlara katlanmayı kabul ederim. Adı Soyadı: Muhammed Nurullah KETKANLI İmza : 7 ÖNSÖZ Tezin konusu lisans eğitimim sürecinde Balkan tarihi ile ilgili aldığım dersler ve izlediğim belgeseller sayesinde şekillendi. İlk olarak Boşnaklar ile ilgili bir tez yazmayı düşünürken merakım giderek daha az bilgi sahibi olduğum Sırp toplumuna yöneldi. Bu şekilde çalışmanın konusunu Sırplar ile ilgili seçmeyi uygun buldum. Tez yazım sürecinde bana sürekli destek veren öncelikle anne ve babama teşekkür ederim. Bu süreçte her konuda bana destek veren ve sabır gösteren sevgili tez danışmanım ve hocam Doç. Dr. Umut Kedikli’ye çok teşekkür ederim. Eğitimim süresince üzerimde çok fazla emekleri olan sevgili hocalarıma teşekkür ederim. Ayrıca bu süreçte benim yanımda olan, desteklerini eksik etmeyen sevgili dostlarım Eyüp Şentürk, Furkan Atar, Fatih Mehmet Şenatlı, Cavidan Kerimli ve Salih Namlı’ya teşekkür ederim. 8 ÖZ Milliyetçilik düşüncesi, günümüz uluslararası sisteminin oluşmasında en etkili unsurlardan biri olmuştur. Milliyetçilik olgusunun esnek bir yapıda olması onun çok farklı şekillerde ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu nedenle üzerinde uzlaşılan bir tanımı bulunmamaktadır. Sırp milliyetçiliği, Balkanlar’daki diğer milliyetçilikler gibi etnik köken temelinde şekillendiği için inanç ve kültür çerçevesinde bazı özgün özelliklere sahip olmuştur. Sırp milliyetçiliği dini inanç, efsaneler, kültür, dil ve düşman imajı temelinde şekillenmiştir. Bu nedenle etnik, kolektivist ve dışlayıcı özellikler göstermektedir. Bu özellikler kadim düşmanlar ve dostlar algısına sebep olmaktadır. Bu da dış politikadaki ilişkileri etkilemektedir. Türkiye, coğrafi yakınlık, tarihsel ve kültürel bağlarından dolayı Balkanlara önem vermektedir. Bu sebeple Balkan milletleri ile farklı seviyelerde ilişkiler kurmaktadır. Sırplar, Türklerin Balkanlarda ilk temas kurduğu milletlerden olmuştur. Bu sebeple ilişkileri çok eskiye dayanmaktadır. Bu ilişki bazı dönemlerde olumlu olmuş fakat son iki yüzyıl içerisinde olumsuz bir şekilde gerçekleşmiştir. Bu nedenle çalışmada milliyetçilik düşüncesi, Sırp milliyetçiliğinin unsurları ve Sırp milliyetçi düşüncesinin Sırbistan dış politikasına etkileri incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde milliyetçilik ve millet olgusu üzerinde durulmuştur. Bu konuda kuram ve yaklaşımlar incelenmiştir. İkinci bölümde Sırp milliyetçiliğinin unsurları ve tarihsel gelişimi açıklanmıştır. Üçüncü bölümde ise Sırbistan dış politikasında milliyetçiliğin etkileri incelenmiştir. Çalışma sonucunda milliyetçilik düşüncesinin hala Sırbistan dış politikasında etkili olduğu ve ilişkileri etkilediği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Milliyetçilik; Sırp Milliyetçiliği; Balkanlar; Kosova; Rusya; Sırbistan Dış Politikası 9 ABSTRACT The idea of nationalism has been one of the most influential elements in the formation of today's international system. The fact that the phenomenon of nationalism has a flexible structure has enabled it to emerge in many different forms. Therefore, there is no agreed definition. Serbian nationalism, like other nationalisms in the Balkans, has some unique features within the framework of belief and culture, as it is shaped based on ethnicity. Serbian nationalism has been shaped based on religious belief, legends, culture, language and enemy image. Therefore, it shows ethnic, collectivist and exclusionary features. These features cause the perception of ancient enemies and friends. This affects the relations in foreign policy. Turkey attaches importance to the Balkans due to its geographical proximity, historical and cultural ties. For this reason, it establishes relations with the Balkan nations at different levels. The Serbs were among the nations with which the Turks first came into contact in the Balkans. For this reason, their relationship dates to ancient times. This relationship has been positive in some periods but has been negative in the last two centuries. For this reason, the idea of nationalism, the elements of Serbian nationalism and the effects of Serbian nationalist thought on Serbian foreign policy were tried to be examined in this study. In the first part of the study, the phenomenon of nationalism and nation was emphasized. Theories and approaches on this subject have been examined. In the second part, the elements of Serbian nationalism and its historical development are explained. In the third part, the effects of nationalism in Serbian foreign policy are examined. As a result of the study, it was concluded that the idea of nationalism is still effective in Serbian foreign policy and affects relations with other states. Keywords: Nationalism; Serbian Nationalism; Balkans; Kosovo; Russia; Serbian Foreign Policy 10 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ Tezin Adı Balkanlar’da Sırp Milliyetçiliği ve Sırbistan Dış Politikasına Etkileri Tezin Yazarı Muhammed Nurullah Ketkanlı Tezin Danışmanı Doç. Dr. Umut Kedikli Tezin Derecesi Yüksek Lisans Tezi Tezin Tarihi 22.06.2022 Tezin Alanı Bölge Çalışmaları Anabilim Dalı Tezin Yeri KBÜ/LEE Tezin Sayfa Sayısı 153 Anahtar Kelimeler Milliyetçilik; Sırp Milliyetçiliği; Balkanlar; Kosova; Rusya; Sırbistan Dış Politikası 11 ARCHIVE RECORD INFORMATION Name of the Thesis Serbian Nationalism in the Balkans and Its Effect on Serbian Foreign Policy Author of the Thesis Muhammed Nurullah Ketkanlı Advisor of the Thesis Assoc. Prof. Umut Kedikli Status of the Thesis Master Date of the Thesis 22.06.2022 Field of the Thesis Departmant of Area Studies Place of the Thesis KBU/LEE Total Page Number 153 Keywords Nationalism; Serbian Nationalism; Balkans; Kosovo; Russia; Serbian Foreign Policy 12 KISALTMALAR AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AGİT : Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı AT : Avrupa Topluluğu AVNOJ : Yugoslavya’nın Bağımsızlığı İçin Anti – Faşist Konseyi BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu BM : Birleşmiş Milletler BMGK : Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi EUFOR : Avrupa Gücü EULEX : AB Hukukun Üstünlüğü Heyeti (European Union Rule of Law Mission in Kosovo) EYUCM : Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi IFOR : Uygulama Gücü (Implementation Force) KFOR : Kosova Gücü (Kosovo Force) NATO : Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization) OHR : Yüksek Temsilcilik Ofisi (Office of the High Representative) RS : Sırp Cumhuriyeti (Republika Srpska) SFOR : Stabilizasyon Gücü (Stabilization Force) SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği UAD : Uluslararası Adalet Divanı UBDA : Devlet Güvenlik Hizmeti 13 UÇK : Kosova Kurtuluş Ordusu (Ushtria Çlirimtare Kosoves) UNMIK : BM Kosova Misyonu (United Nations Mission in Kosovo) YFHC : Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti YSFC : Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti 14 ARAŞTIRMANIN KONUSU Sırplar, Balkanlar coğrafyasındaki merkezi konumlarından dolayı diğer tüm Balkan milletleri ile komşudurlar ve bu nedenle tüm komşuları ile belli ölçüde ortak veya karşıt çıkarları olmaktadır. Bu da Sırpların Balkanlardaki ilişkilerde önemli bir konuma sahip olmasında etkili olmakta, onların açık bir şekilde anlaşılmasını gerekli kılmaktadır. Bundan dolayı bu çalışma milliyetçilik olgusu bağlamında Sırp Milliyetçiliğini oluşturan temel unsurları açıklama ve onların Sırbistan dış politikasına etkileri bağlamında milliyetçiliği ve temel kuramlarını açıklamış, bu bağlamda tarihte Sırp Milliyetçiliğini şekillendiren unsurları anlatmış ve bunun günümüz Sırbistan Dış Politikasına etkilerini konu edinmiştir. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Zamanında tam olarak çözüme kavuşturulamamış, gelecekteki bir tarihte tekrar gün yüzüne çıkmak üzere dondurulmuş olan sorunlar, krizler ve çatışmalar, geçen süre içerisinde bu olayları yaşayan toplumlar arasında ilişkilerin normalleşmesini ve sağlıklı bir zemine oturtulmasını engellemektedir. Bir köşede duran, zaman zaman meydana gelen tartışmalar ile yeniden alevlendirilen bu konular toplumların geçmişte yaşanılan düşmanlıklarının sürekli bir şekilde diri tutulmasına sebep olmaktadır. Milliyetçilik çalışmalarında birçok önemli araştırmacı özellikle küreselleşmenin etkisi ve karşılıklı bağımlılığın da artması ile milliyetçi düşüncelerin zamanla gücünü kaybedeceğini öne sürmüşlerdir. Fakat özellikle bu şekilde dondurulmuş sorunların olduğu veya ulus kimliğini yeni inşa etmeye başlayan ülkelerde milliyetçilik çok farklı şekillerde ve özelliklerde yeniden ortaya çıkmakta ya da eski milliyetçilikler tekrar uyanmaktadırlar. Balkanlar coğrafyası Kosova ve Bosna – Hersek meseleleri gibi henüz tam olarak çözülememiş, tarafların yapılan anlaşmalardan memnuniyetsizliklerinin devam ettiği birçok soruna ev sahipliği yapmaktadır. Bölgede Sırplar bu önemli meselelere taraf olmaktadırlar. Sırp milliyetçiliği içerdiği öğeler bakımdan yoğun duygu yüklü, inanç ve etnik kimliğe dayanan ve bunu çeşitli mit ve anlatılarla besleyen güçlü bir milliyetçilik olmaktadır. Çalışma, Sırpların bu mevcut sorunlara yaklaşımında sahip oldukları milliyetçi düşüncelerin etkilerini açıklamayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda 15 çalışmada Sırp milliyetçiliğini oluşturan unsurların ne ölçüde etkili oldukları, Sırbistan Dış Politikasında karar alıcıların komşuları ile ve bölge dışı aktörler ile ilişkilerinde rasyonel kararlar alıp almadıkları anlaşılmaya çalışılmıştır. Burada Sırbistan Dış Politikasının ne ölçüde eski milliyetçi ve irredentist düşüncelerin etkisinde olduğu, Sırbistan’ın komşuları, Avrupa Birliği (AB), Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü (NATO) ve Rusya Federasyonu ile ilişkilerinde milliyetçi düşüncelerin hangi seviyede ilişkileri etkilediğinin anlaşılması amaçlanmıştır. Balkanların Türkiye’ye coğrafi, tarihsel ve kültürel yakınlığından dolayı Balkanlar ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar özellikle tarihsel ve kültürel yakınlıklarından dolayı daha çok Bosna – Hersek ve Kosova’yı merkeze alan çalışmalar olmaktadır. Fakat son yıllarda bu sorunların merkezinde yer alan aktörlerden olan Sırp milleti ile ilgili çalışmaların da sayısı artmaktadır. Özellikle Ukrayna Krizi meselesinde Sırbistan’ın Rusya’ya karşı tutumu ve söylemleri, Balkanlar bölgesinde de bazı endişelere sebep olmuş ve ilişkileri etkilemiştir. Bu da bölgedeki sorunların yeniden yüksek sesle gündeme gelmesine ve tartışılmasına sebep olmuş, bölgeye olan ilgiyi tekrar arttırmıştır. Çalışma bu bağlamda Türkçe literatüre de katkı yaparak Sırp milliyetçiliğinin bölge barışı ve istikrarına etkilerini açıklamayı amaçlamaktadır. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştırmada, konu ile ilgili mevcut literatür taranmıştır. Milliyetçilik olgusu, Balkanlar ve Sırplar ile ilgili yazılmış makale ve kitaplardan yararlanılmıştır. Ayrıca bölgede, Sırbistan ve ilişkilerini merkeze alan araştırmalar ve medya, internet kaynakları taranmıştır. Bu bağlamda araştırmada kullanılan yöntem nitel araştırmadır. ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM Bu çalışma Sırp Milliyetçiliğinin Balkanlardaki barışı ve istikrarı tehdit ettiği düşüncesinden hareketle Sırbistan’ın AB, NATO, Rusya ve komşuları ile olan ilişkilerinde hala milliyetçi düşünceler kaynaklı kararlar alarak ve söylemler üreterek 16 hareket ettiği problemi üzerine yazılmıştır. Bu bağlamda alınan kararların rasyonel bir şekilde Sırp milletinin refahının arttırılması ve bölgede barışın sürdürülmesi üzerine değil, eski hesapların, uygun fırsatlar yakalandığı anda yeniden görüleceği ve Sırp milliyetçiliğinin etkin bir şekilde dış politikayı etkilediği düşünülmektedir. Ayrıca Sırp toplumu ve devlet adamları Sırbistan’a karşı yapılan NATO hava bombardımanını hala unutmamıştır. Bununla birlikte 90’lı yıllardaki çatışmalarda AB ülkelerinin Hırvatistan ve Slovenya’nın bağımsızlıklarının tanınmasında izledikleri politikaların ve sonrasında alınan kararların NATO ve AB’nin oluşturduğu Batı’ya karşı Sırp toplumunun olumsuz düşüncelere sahip olmasında, Rusya ile ilişkilerini geliştirmesinde etkili olmuştur. Bu da Balkanlarda Sırbistan’ın Rusya politikalarında Batı’ya karşı bir tehdit unsuru olarak kullanılmasının önünü açmaktadır. Ukrayna Krizi sırasında Sırbistan’ın Rusya’ya uygulanan yaptırımlara katılmaması, Rusya lehine söylemlerde bulunması, ülkede Rusya lehine destek gösterileri yapılması bu duruma örnek teşkil etmektedir. Ayrıca Sırbistan bu ülkelerden önemli ölçüde silah ithal ederek endişe oluşturmaktadır. Bu doğrultuda ilişkilerde mevcut olan bu görüşler Sırp Milliyetçiliğine hem sebep olmakta hem de onun bir sonucunu teşkil etmektedir. Sırp efsaneleri, anlatıları ve kilisenin bu konuda oynadığı rol de Sırpların bölgedeki diğer milletler ve bölge dışı aktörler ile sorunlu bir ilişkiye sahip olmasına neden olmaktadır. Kilisenin Sırpların bağımsızlığında ve ulus inşasında oynadığı merkezi rol Sırp kimliğinin tarihte kaybolmasını engelleyip onun özgün unsurlarını korumasının yanında kullandıkları söylemler Sırp milletine bir paranoya ve diğer kimliklere karşı bir hoşnutsuzluk yüklenmesine de sebep olmuştur. Bu da bölgedeki önemli kriz ve çatışmalara kaynaklık etmiştir. Bu bakımdan çalışmanın temel hipotezleri Sırp Milliyetçiliğinin Balkanlardaki barışı ve istikrarı tehdit etmesi, kararların rasyonel bir şekilde toplum refahı ve bölge barışını sağlayacak yönde alınmadığı, geçmişte yaşananların ve anlatıların Sırbistan’ın diğer ülkelere bakışını ve ilişkilerini etkilediği ve dost ve düşman algısının bu doğrultuda şekillendiği olmaktadır. 17 KAPSAM VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER Bu çalışma yapılırken konu ile ilgili Türkçe ve İngilizce kaynaklardan yararlanılmıştır. Herhangi bir Sırpça metin dil yetersizliğinden dolayı kullanılmamıştır. Çalışma 2020 başlarında ilk planlandığı dönemde Sırbistan’a gidilmesi ve orada bir süre konu ile ilgili saha araştırması yapılması da düşünülmüştür. Fakat daha sonra Covid – 19 salgını dolayısı ile bu gerçekleştirilememiştir. Ayrıca ilerleyen süreçte ortaya çıkan maddi güçlükler de bunda etkili olmuştur. Bu nedenle çalışma yalnızca literatür taraması ile sınırlı olmuştur. Çalışmanın her bölümü için geçerli olarak, bazı kaynaklara basımları olmadığından dolayı ulaşılmakta zorluk çekilmiştir. Ayrıca milliyetçilik literatüründe yapılan güncel birçok çalışmanın henüz Türkçe baskıları bulunmadığından bu konuda hazırlanan bazı kitaplara ulaşmada zorluklar yaşanmıştır. Bu çalışma, Sırp Milliyetçiliğinin anlaşılabilmesi için ilk bölümde milliyetçilik kavramı, kuramları ve milliyetçilik tartışmalarının tarihteki gelişimi anlatılmıştır. İkinci bölümde Sırp Milliyetçiliğinin inşasında Sırpların tarihi, I. Kosova Savaşı’na dair anlatılar, Sırp Kilisesi, önemli karakterler, gruplar ve projeleri üzerinde durulmuştur. Son bölümde ise Sırbistan’ın bu bağlamda mevcut ilişkilerinin niteliğinin şekillenmesinde milliyetçiliğin ne ölçüde etkili olduğu açıklanmaya çalışılmıştır. Bu konular bağlamında çalışmanın sınırları şekillenmiştir. 18 GİRİŞ Milliyetçilik düşüncesi günümüz ulus devletlerini ve milletler topluluğunu meydana getirmiş, dünyamızı ortaya çıktığı günden bu yana şekillendirmiştir. Bireylerin çevrelerine karşı algılarını önemli seviyede etkileyen, aynı zamanda toplumlar arası ilişkileri de şekillendiren en önemli olgulardan olmuştur. Bu olguyu algılama biçimimiz birey ve toplum karakterine yön vermektedir. İnsanların diğer tüm düşünceleri ile beraber içindeki topluma ve dünyaya bakışında milliyetçi düşüncenin ileri derecede rolü var olmuştur. Çoğu zaman sahip olduğumuz birçok düşüncenin milliyetçilik temelinde şekillendiği bile fark edilememektedir. Çok farklı ideolojilere sahip bireylerde ve toplumlarda dahi milliyetçi düşüncenin özelliklerine rastlanabilmektedir. Bu bakımdan milliyetçilik düşüncesi birçok inanca ve görüşe etki ederek birey ve toplumu etkilemekte, ona farklı bir bilinç kazandırmaktadır. “Milliyetçiliğin büyüsü rastlantıyı yazgıya dönüştürmesidir.” (Anderson, 2017) Her milletin oluşum sürecinde ona karakterini veren bazı özellikler öne çıkmaktadır. Bu özellikler tarihteki bazı sosyo-politik, teknolojik, endüstriyel ve bilimsel değişimlerden olduğu gibi inançlar, kültürler, efsane ve mitler ya da yaşanılan acılar ve savaşlardan kaynaklanabilmektedirler. Çoğu zaman ise bunların karması bir yapıda ortaya çıkmaktadırlar. Fakat bunlar bireyler ve toplumların yaşadıkları zamana ve yere göre farklı seviyelerde görülmektedirler. Bir olgunun ilk olarak bir yerde ortaya çıkması ve daha sonradan çevreye yayılması ile geçen süreç, olgunun ilk halinden daha farklı bir şekil almasına neden olabilmektedir. Bu onun ilk sahibinin özelliklerinden kaynaklandığı gibi, onunla ilk temas edenlerin ilişkilerinin özelliklerine ve geçen süreye göre değişebilmektedir. Milliyetçilik de ilk ortaya çıktığı yer olan İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa’daki biçimiyle dünyanın diğer bölgelerinde görülmemiş, büyük farklılıklar göstermiştir. Zaten bu ülkelerin milliyetçilik algıları da birbirlerinden ayrılmaktadır. Milliyetçi düşüncenin bu merkezlerden yayılması, bu düşünce ile temas edenlerin karakterleri, inançları, kültürleri ve düşüncenin ithal edildiği yer ile olan ilişkisinden dolayı sürekli bir değişim içerisinde olmasına neden olmaktadır. Örneğin Fransa’da gönüllülük esasına dayanan vatandaşlık temelindeki milliyetçilik, onu Fransa’dan ithal eden Almanya’da etnisiteye, dile ve toprağa dayanmıştır (Greenfeld, 2021). Burada 19 özellikle Alman kültürünün ve Fransız – Alman ilişkilerinin rolü olmuştur. Milliyetçiliğin Rusya ve dünyanın geri kalanına yayılması da o toplumların milliyetçiliğe bakışlarının kendi özelliklerinin ve mevcut ilişkilerinin bir sentezini içermiştir. Milliyetçiliğin meydana geldiği farklı ortamlara kolayca uyum sağlaması onun birçok farklı düşünceye ve olaylara da etki etmesini sağlamıştır. Liah Greenfeld’in milliyetçi düşüncenin gelişimini incelediği çalışmasında bu olgunun Japon kültürü ve toplumsal yapısına nasıl adapte olduğunu açıkladığı bölüm, bu konuda dikkat çekici olmuştur (Greenfeld, 2021, s. 144-145). Milliyetçiliğin çok özgün bir şekilde ortaya çıktığı bir başka toplum ise Sırplar olmuştur. Onların milliyetçiliği, tarihteki bir savaşın efsaneleştirilmesi ve dini inançla sentezlenmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu şekilde Sırp Ortodoks inancı ve milliyetçiliği kendi mitolojisini inşa etmiştir. Bu da Sırp toplumuna komşularından ve diğer Ortodoks topluluklardan çok ayrı bir kimlik kazandırmıştır. Sahip oldukları bu kimlik onların tarihini şekillendiren en büyük unsura dönüşmüştür. Sırpların milliyetçiliği Osmanlı hakimiyeti altında ve Türklerle yaşanılan savaşlarda gelişerek ortaya çıkmıştır. Bu yüzden düşüncelerinin sahip olduğu ana öğelerden birisi bir düşman inşası örneği olan Türk unsuru olmaktadır. Fakat buradaki Türk unsuru etnik bir kimlik değil, daha genel anlamda Müslümanlar olmaktadır. Yani Müslüman Slavlar ve Arnavutlar da aynı ölçüde düşman imajı içinde yer almaktadırlar. Sırp milliyetçiliğini etkileyen bir diğer önemli unsur bir başka Slav toplumu olan Ruslar olmaktadır. Rusların 19. yüzyıldan itibaren diğer Slav halkları ile yakından ilgilenmesi özellikle Sırplar ile ilişkilerinde Sırp düşüncesini de etkilemiştir. Bu nedenle günümüzde dahi Sırpların tüm ilişkilerinde Rusya faktörü de ayrıca öne çıkmaktadır. Sırp bağımsızlığı adeta Rusların elinden gelmiş, Sırp tarihini derinden etkileyen birçok tarihi mücadelede Ruslar gönüllüler göndermiş, maddi destek sağlamış hatta kiliselerde özel ayinler düzenlemişlerdir. Bu bağlamda Rusların Sırpların zihinlerinde önemli bir yeri olmakta, Rus bölge stratejisinde de Sırbistan önem arz etmektedir. Bosna Savaşı sırasında Srebrenitsa’da yapılan soykırım öncesi Sırp birliklerinin komutanı olan General Ratko Mladiç kameraların önüne geçip “Bu kasabayı Sırp 20 ulusuna armağan ediyoruz. Müslümanlardan intikam almanın zamanıdır.” diyerek büyük bir katliam gerçekleştirilmiştir (Ratko Mladic Trial Told of Srebrenica Chaos, 2012). Ratko Mladiç’in intikam isteği duyduğu olay ise kendisinin çocuklarının, babasının ya da büyükbabasının yaşadığı bir olay olmamaktadır. Kendisinin intikam hissi duyduğu ve halkı için onu almaya söz verdiği olay yüzyıllar önce gerçekleşmiş, Türkler ile yapılan Kosova Savaşı olmuştur. Yüzyıllar önce, kesin ayrıntıları dahi belli olmayan bir savaşı, kendilerinin yaptıkları bir soykırıma gerekçe göstermiştir. Mladiç’in söylediği bu sözler ve gerçekleştirdiği eylem milliyetçi düşüncenin en uç ve vahşi örneklerinden olmaktadır. Milliyetçi düşünce dünyanın bir yerinde toplumsal eşitlik ve adaletin kaynağı olabilmiş iken başka bir yerde kendilerinden görülmeyen insanlara karşı en vahşi eylemlerin sebebi olabilmektedir. Bu bakımdan milliyetçilik düşüncesinin çok geniş bir çerçevede ortaya çıkması, onunla ilgili farklı birçok çalışmayı da beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada Sırp milliyetçilik düşüncesinin tarihsel süreç içerisinde Balkanlar coğrafyasında gelişimi incelenmiştir. Daha sonra bu düşüncenin Sırbistan’ın diğer devletler ile ilişkilerindeki yansımaları ele alınarak ilişkilere etkilerine bakılmıştır. Çalışmanın temel varsayımı, Balkanlar’da Sırp Milliyetçiliğinin bölgedeki barış ve istikrarı olumsuz bir şekilde etkilediği ve tehdit ettiği yönündedir. Bu bağlamda Sırp Milliyetçiliğinin Sırbistan’ın dış politikasını etkileyen temel unsur olduğu üzerinde durulmuştur. Sırbistan, komşuları ve bölge dışı aktörlerle ilişkilerini Sırp Milliyetçiliğini meydana getiren öğeler çerçevesinde, bu düşüncenin hedeflerini gerçekleştirme doğrultusunda yürütmekte olduğu öne sürülmüştür. Bu nedenle çalışmanın ilk bölümünde milliyetçilik ve millet olgusunun ne oldukları üzerinde durulmuştur. Bu olgular ile ilgili kavramlar, tanımlamalar, kuramlar ve yaklaşımlar açıklanmaya çalışılmıştır. Bölümde ilk olarak milliyetçilik düşüncesi ile ilgili önemli araştırmacıların görüşleri ele alınarak bu olgunun anlaşılması adına bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Bu doğrultuda ortaya çıkan tartışmalara yer verilmiştir. Daha sonra milliyetçilik düşüncesi ile doğal olarak iç içe olan millet olgusu üzerinde durulmuş ve bu konu ile ilgili önde gelen araştırmacıların tanımlamalarına yer verilmiştir. Bir sonraki adımda konu ile ilgili önemli kavramlar olan ulus devlet ve etnisite/etnik köken kavramları üzerinde durulmuştur. Bu bölümde son olarak ise 21 milliyetçilik olgusu ile ilgili ortaya çıkan kuramlara ve yaklaşımlara yer verilerek, konu analiz edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ikinci bölümü milliyetçilik düşüncesi bağlamında Sırp milliyetçiliğini oluşturan unsular ele alınmıştır. İlk olarak Sırpların yaşadığı Balkanlar incelenmiş ve coğrafya açıklanmaya çalışılmıştır. Daha sonra 1918 yılına kadar Sırp tarihinde milliyetçi düşüncenin gelişimi incelenmiştir. 1918 sonrası gelişmeler ise bölümün diğer başlıklarında anlatılmıştır. Sırp tarihi verildikten sonra Sırp milliyetçiliğini oluşturan unsurlar açıklanmaya çalışılmıştır. Bu doğrultuda ilk olarak Sırp Milliyetçiliğini oluşturan en temel unsurlardan Kosova Efsanesi üzerinde durulmuş ve onun Sırp kimliğine etkilerine değinilmiştir. Daha sonra Sırp kimliğini tarihsel süreç içerisinde koruyan, onu oluşturan inanç ve mitlerin taşıyıcılığını yapan Sırp Ortodoks Kilisesi’ne yer verilmiştir. Bir sonraki adımda Sırp Ortodoks Kilisesi’nin Sırp kimliği ve kültürel öğelerini korumasında başat rol oynayan Osmanlı Devleti’nin uyguladığı millet sistemi üzerinde durulmuştur. Sonra Sırp Milliyetçiliğinin 19. Yüzyılda önemli isimlerinden olan, Sırp milliyetçiliğinin hedeflerini bir politika haline getiren İliya Garaşanin’in hazırladığı “Nacertanije” (Taslak) planına değinilmiştir. Daha sonra milliyetçilik düşüncesinin inşasında bazı toplumlarda önemli yer edinmiş olan kadim dostlar ve düşmanların inşası üzerinde durularak “Panslavizm” kavramı, tarihte Sırp – Rus dostluğu ve Sırpların Hırvatlar, Türkler ve Arnavutlar ile düşmanlıklarının temeli üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda ikinci bölümde Sırp milliyetçiliğinin temel unsurları açıklanmıştır. Son bölümde Sırp milliyetçiliği bağlamında Sırbistan’ın diğer devletler ile ilişkileri incelenmiştir. Burada hem bölgesel hem de bölge dışı aktörler ile ilişkiler ele alınmış ve milliyetçiliğin etkileri üzerinde durulmuştur. Bu bölümde ilk olarak Josip Broz Tito’nun ölümü sonrası YSFC’de milliyetçi hareketlerin yükselişi ve ülkenin parçalanmaya giden süreci üzerinde durulmuştur. Bu süreç sonrası ülkenin parçalanması sırasında meydana gelen Bosna Savaşı’na değinilmiştir. Daha sonra ise Kosova Sorunu üzerinde durulmuş ve bu sorunun Sırbistan’ın dış ilişkilerindeki etkileri açıklanmıştır. 1990 sonrası dönemde Sırbistan dış politikasını en fazla etkileyen Bosna ve Kosova sorunlarının da etkileri üzerinde durularak ülkenin komşuları, AB, ABD, Rusya ve Türkiye ile ilişkilerini şekillendiren ana unsurlara 22 değinilmiştir. Bu bağlamda Sırp milliyetçiliğinin bu ilişkilerdeki rolü analiz edilmeye çalışılmıştır. 23 BİRİNCİ BÖLÜM 1. MİLLİYETÇİLİK KAVRAMI VE KURAMLARI 1.1. Olgusal Açıdan Milliyetçiliğin Ortaya Çıkışı, Gelişimi ve Tanımlama Çabaları Milliyetçilik olgusunun tam olarak ne olduğunun, içeriğinin neleri kapsadığının üzerinde konu ile ilgili çalışmalar yapan araştırmacıların ortak düşünceleri, net bir tanımının olmadığı yönündedir (Özkırımlı, 2017, s. 70). Yaygın görüş milliyetçilik olgusunun ortaya çıkışının Avrupa’da Aydınlanma Düşüncesinin de etkisi ile beraber Sanayi Devrimi ve Fransız İhtilali sonrası köklü bir şekilde değişen toplumsal yapı ve onunla beraber paralel olarak değişime uğrayan devlet anlayışı ve yapısının bir sonucu ya da nedeni olduğu olmaktadır. Şüphesiz tarihteki her olgu gibi milliyetçilik düşüncesinin de bu dönemde ortaya çıkışının öncesinde bir gelişim süreci mevcut olmuştur. Fakat söz konusu düşüncenin olgunlaşarak kendini göstermesi 18. Yüzyılın sonu ve 19. Yüzyıl ile başlayan yeni çağ olmaktadır. Milliyetçiliğin kesin bir tanımının yapılmasında bir diğer güçlük onun bir araç olarak kullanılmasındaki amaca ve içinde bulunulan döneme göre farklı anlamlar yüklenilmesi, bu anlamda oldukça işlevsel bir nitelik taşıması olmuştur. Milliyetçilik kavramı, farklı dönemlerde ve mekanlarda hedef kitlelerin belli bir amaç doğrultusunda aynı hedefe yönlendirilebilmesi için onu kullananlar tarafından kavrama uygun atıflar yapılarak bir ideoloji gibi kullanılabilmiştir (Ertan, 2018). Eagleton’a göre ideoloji tek bir tanımla sınırlandırılamayan, kullananın amacına göre oldukça işlevsel, bulunduğu kabın şeklini alan bir olgu olmuştur. Milliyetçilik de onun ideoloji ile ilgili bu görüşüne atıfla tek bir tanımla sınırlandırılamayacak kadar işlevsel olmaktadır (Eagleton, 1993, s. 44). Milliyetçilik düşüncesi, bazı görüşlere göre Avrupa’da seküler düşünce yapısının gelişip dinsel bağlılıkların zayıflaması ile toplumda oluşan aidiyet boşluğunun tekrar tasarlanarak önceden kral ve kiliseye duyulan bağlılığın yerine milletin koyulması olmaktadır. Bu şekilde devlet hâkim olduğu sınırlar içerisinde düzenini koruyabilecektir. Bu durum, devletin sınırları içerisindeki tüm insanların 24 benzer düşünce yapılarına ve aynı idealler çevresinde toplanılmasını gerekli kılmıştır. Ayrıca sanayileşme süreci ile beraber teknolojinin ve ulaşımın gelişmesi, bu dönemde sömürge faaliyetlerinin de yaygınlaşması devletin eğitimli, gerektiğinde belirli uzmanlıklara da kolayca sahip olabilecek bir bürokrat topluluğu ve insan kitlesine sahip olmasını gerektirmiştir (Yıldırım, 2016, s. 128). Bu nedenle devlet yapısı, önceki dönemlerde büyük oranda birbirinden kopuk bir şekilde yaşayan insan topluluklarının bu yeni dönemde kazandığı hareket imkânı gelişen iletişimi ile ihtiyaç duyduğu belirli standartlara sahip kitleyi eğitim politikaları ve dilin standartlaştırılması sayesinde elde etmiştir. Bu aynı zamanda devlete karşı olabilecek olası tehditleri en aza indirmektedir. Bu görüşlere göre milliyetçilik ve millet tamamen modern dönemde ortaya çıkmış olgular olmaktadır. Devletin uyguladığı bu projeler ile toplum ortak idealler, aidiyetler ve inançlar çevresinde bir araya getirilmiş standardize edilmiştir. Bu açıdan Eric J. Hobsbawm “Modern millet ve onunla bağlantılı her şeyin temel karakteristiği modernliğidir.” demiştir (Hobsbawm, 2020, s. 25). Bu bağlamda devletin bir projesi olarak ortaya çıkan milliyetçilik düşüncesi teknolojik gelişmeler ile savaşların giderek daha kitlesel bir şekle bürünmesinden dolayı alt tabakaların harekete geçirilmesinde kullanılabilecek araç olmuştur. Ayrıca Hobsbawm, eski sosyal yapı ve düşüncelerin zayıflaması ve birçoğunun yok olmaları ile insanlarda meydana gelen şok ve saldırganlığın, milliyetçilik veya etnik aidiyet düşüncesi ile toplumda eskiden bütünleşmeyi sağlayan öğelerin yerini aldığını belirtmiştir. Bu sayede yeni kurulan ya da mevcudiyetini sürdüren devlet yapısı, bütünlüğünü koruyabilmiştir. Devlet bu bütünlüğünü koruyabilmek ve toplumun birliğini ve ortak idealleri sürekli bir şekilde diri tutabilmek için eski sosyal yapı ve inanç sistemleri ile beraber yıpranan ve bağlarını kaybeden gelenek ve ritüellerin yerine yenilerini icat etmiş ya da bazı eski gelenekleri tekrar canlandırmıştır (Hobsbawm, 2020, s.223). Benedict Anderson da milliyetçilik olgusunun modern dönemin bir ürünü olduğunu düşünmekle beraber bu olgunun ortaya çıkmasına uzun bir sürecin öncülük ettiğini düşünmüştür. Bu süreç matbaanın yayılarak yerel halk dillerinde yayımlar yapması ile başlamıştır. Önceleri büyük oranda ruhbanlar ve aristokratların bir ayrıcalığı olan okuryazarlığın giderek toplum tabanına onların dillerinde yayımlar yapılarak ulaşmaya başlaması ile topluluklar arasındaki dil giderek standartlaşmaya 25 başlamıştır. Böylelikle birbirlerinden uzak konumlardaki, birbirlerini hiç görmeyen insanların ilerleyen süreçte birbirlerinin varlığından daha fazla haberdar olmaları ve bir yakınlık hissetmeleri meydana gelmiştir. Avrupa’nın neredeyse tamamına yayılan ruhbanlar ve aristokrasinin kullandığı ortak dil nasıl onların hemen hemen aynı anlayış ve bağlılıklara sahip olmalarına, birbirlerini anlamalarına ve iletişim kurmalarına yaramışsa, yerel dillerinde yayımlara ulaşan toplum da başka bir mekânda kendileri gibi başka toplulukları hayal etmeye başlamışlardır. Bu gelişmeler, uzun bir zaman dilimine yayılmış ve Avrupa’da modern ulus düşüncesinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yayıncı topluluğun yüksek maliyetlere ile karşılaşmamak ve kar edebilmek için yayım yapacağı eserlerde belirli, standart dillere ihtiyaç duyması, ya da daha sonraki süreçte bu standart dilin yöneticiler tarafından seçilmesi dillerin giderek standartlaşmasına sebep olarak yerel bölgede ortak bir iletişim imkânı sağlamıştır. Bundan dolayı eski, geniş bir coğrafyaya yayılan kutsal cemaatler dağılmaya başlayarak yerelleşmiştir. Fakat daha küçük yerel bölgedeki topluluk artık ortak dil ve yazı aracılığı ile birbirlerini hayal etmeye başlamış ve millet olgusunun oluşmasının önünü açmıştır. Karşılıklı bağımlılık ilişkisi içerisinde olduğu feodal beyleri ve iktidarın kaynağını kendinde görerek monarşi üzerinde sürekli bir tahakküm sürdüren, Orta Çağ’ın en büyük toprak sahibi Vatikan Kilisesi’ni saf dışı bırakarak kendi mutlak hakimiyetini sağlamak isteyen krallar da araç olarak yerel halk dillerinin gücünden faydalanmışlardır (Anderson, 2017, s. 52-62). Ernest Gellner, milliyetçilik düşüncesinin ön koşulu olarak devletin siyasal birimi ile ulusal biriminin uyumlu olması gerektiğini belirtmiştir. Milliyetçi düşünce, sanayileşme ile beraber değişen toplum yapısı ve devlet anlayışı ile ortaya çıkmıştır ve bu düzende öncelikli olan toplumu yönetenlerin kaynağının o toplumun kendisi olması gerekmektedir. Burada devletin hükmettiği sınırlar ile milletin kültürel sınırının birbiri ile örtüşmesi gerekmektedir (Gellner, 2018, s. 71). Ayrıca sanayileşme ile ortaya çıkan modern toplum standart bir eğitimden geçmiş ve uzmanlaşmanın önünü açmıştır. Bu toplumda roller bireylerin seçimleri ile şekillenmiş ve araçsal hale gelmiştir. Bundan dolayı milliyetçilik, sanayi toplumunun özgün yapısının ihtiyacı doğrultusunda ortaya çıkmış, onun ürünü bir olgu olmuştur. Bu nedenle milliyetçilik insan doğasının bir ürünü değil, giderek yaygınlaşan sanayi toplumu düzeninin kaynağından doğmuştur. 26 Sanayi toplumunun kültürü ile siyasal birimin ilişkilerinin birbirlerine uyumlu hale getirilmesinin bir ürünü olmuştur (Gellner, 2018, s.102-103). Milliyetçilik ve millet olgularının modern dönemin bir ürünü olduğunun aksine onların çok daha öncesinde oluştuğuna dair düşünceler de öne sürülmüştür. Liah Greenfeld, milliyetçilik ve millet olgularının temelini 15. Yüzyılda İngiltere’de meydana gelen Güller Savaşı adlı iç savaşa kadar dayandırmıştır. Güller Savaşı (1455 – 1487), her ikisi de soyları 1377 yılında ölen Kral III. Edward’a dayanan Lancaster ve York hanedanlarının 30 yılı aşan veraset savaşı olmuştur. Savaşın ismi, Lancaster ve York hanedanlarının armasında yer alan beyaz gül (York Hanedanı) ve kırmızı gül (Lancaster Hanedanı) nişanlarından gelmektedir. Savaş sonucunda Lancaster Hanedanı’ndan Henry Tudor kral olmuş ve York Hanedanı’ndan Elizabeth ile evlenmiştir. Savaş sırasında birçok soylunun hayatını kaybetmesi onların yerine geçecek yeni soylulara ihtiyaç duyulmasına yol açmıştır (Cartwright, 2020). Bu nedenle Henry Tudor, yeni soyluları alt tabakalardan devşirme kararı almıştır. Modern öncesi dönemde birbirinden net çizgiler ile ayrılmış olan sosyal sınıflar bu savaş sonucunda geçirgenlik kazanmıştır. Savaş sırasında hayatını kaybeden birçok soylunun yerini Kral VII. Henry aşağı sosyal sınıflardan devşirerek doldurmuştur. Bu durum hâkim feodal düzen ve zihniyet açısından olağanüstü bir olay olmuş ve sosyal sınıflar arasında büyük bir hareketliliğin yaşanmasına sebebiyet vermiştir. Feodal düzende birbirinden kesin sınırlar ile ayrılan zümrelerin bu gibi bir hareketlilik sonucu geçirgenlik kazanması ve farklı sınıflardan insanların birbirleri yerine geçebilmeleri İngiliz aristokratlarının oluşan bu yeni durum karşısında farklı bir meşruiyet tasarlamalarına yol açmıştır. Greenfeld aristokrasinin bu meşruiyet tasarısını “Onlar yeni aristokrasisinin, her bireyinin ölü prenseslerin kayıp çocukları olduklarını iddia etmek yerine, İngiliz halkının bir millet olduğunu ilan ettiler.” diyerek açıklamaktadır. Bu da sınıflar arasındaki geçişi normal bir şeye dönüştürmüş ve milletin ortaya çıkmasında eşitlik temelinde bir toplum yapısının oluşmasını sağlamıştır (Greenfeld, 2021, s. 23). Bu bağlamda milliyetçilik ve millet olgularının ortaya çıkmalarındaki görüşler birçok farklı biçimde yorumlanmıştır. Bu tür birçok farklı düşünceden ötürü milliyetçilik olgusunun tanımının net bir şekilde ortaya konması güçleşmiştir. Umut Özkırımlı, milliyetçiliğin tanımının güçleşmesinde öncelikli olarak konu ile ilgili 27 terimlerin net olmaması, birbirlerinin yerine kullanılabilmeleri ve karıştırılabilmelerine değinerek bunun konunun anlaşılmasını çok zorlaştırdığını belirtmiştir. Tanımlama güçlüğünün bir diğer noktası milleti oluşturan dil, sınıf, inanç gibi öğelerin rollerinin ne ölçüde olduğunun tartışmalı olması olmuştur. Aynı şekilde milliyetçiliğin bir duygular bütünü mü, düşünce mi yoksa siyasi bir hareket mi olduğu tartışması bir başka güçlüğü teşkil etmektedir (Özkırımlı, 2017, s. 252-271). Bununla birlikte milliyetçi düşüncenin yayılımı ve milletlerin zaman içerisinde farklı dönemlerde ortaya çıkmaya başlamaları onlara özgün birtakım özellikler yüklemek ile birlikte milliyetçi düşüncenin ve milletin temel bazı kriterleri de olduğundan tüm bu nesnel ve öznel özelliklerin hangi seviyede tanıma dahil edileceği meselesi bir diğer güçlük olmuştur. Yaygın kanaat nesnel ve öznel öğelerin karması şeklinde bir tanımın yapılması olmuştur (E. Yıldırım, 2016, s. 127). Özkırımlı, tanımlamanın yapılmasındaki güçlüğün nedenini son olarak iki duruma bağlamıştır. İlki, milliyetçilik düşüncesinin ilk dönemlerinde millet olgusunun sorgulanamaması, onun tarihin en başından beri var olarak kabul edilmesi olmuştur. Bu nedenle uzun bir süre milliyetçilik ve millet kavramı ile ilgili kapsamlı çalışmalar ortaya konmamıştır. Tabi milliyetçiliğin ilk dönemlerinde ulus devletlerin ve milletlerin de genç olmaları, onların çok yakın bir zamana kadar aslında birlik olmadıklarının açıklanmaması da bu yapıların o dönemlerde yararına olabilmektedir. Sonuçta bu ulus devletler yeni oluşumlardır ve varlıklarını uzun mücadeleler sonucu kazanmışlardır. İkincisi bu kavramların siyaset ile yakın bir temas içerisinde olmaları olmuştur. Siyasette amaç kendi argümanlarını meşrulaştırırken karşı argümanın meşruluğunu çürütmek üzerine olmaktadır. Milliyetçilik ve millet tanımlamalarında siyasetin etkisi bu nedenle hiç şüphesiz ileri bir düzeyde olmuştur. Konu ile ilgili ileri sürülen düşüncelerde ortaya atılan her argüman birilerinin haklılığını ortaya koyarken bir diğerini haksız çıkarmakta, bu da konu ile ilgili birçok farklı söylemin ve tanımın ortaya çıkmasına neden olmaktadır (Özkırımlı, 2017, s. 276). Örneğin bu çalışmanın konusu olan Sırp milliyetçiliğinin Boşnaklar ve Hırvatlara yönelik iddiaları, konunun anlaşılması açısından önem arz etmektedir. Sırplara göre her iki millet de Sırp olmakta, fakat Boşnaklar İslam’ı seçerek kafir olarak görülmekte, Hırvatlar ise Katolik olarak mürtet ilan edilmektedirler. Her ikisi de tekrar Sırp kimliği ve inancını benimsemelidirler. Sırpların Kosovalı Arnavutlara yönelik tutumları da benzer olmuş, 28 Kosova topraklarını Sırp milli kimliğinin ayrılmaz bir parçası olarak görmüş ve Arnavutları da bu nedenle işgalci ve Müslümanlar ile ortaklık eden iş birlikçileri olarak görmüşlerdir. Bu bağlamda çeşitli milliyetçilik ve millet tanımlamaları hakkında bilgi verilecektir. Çeşitli tanımlar arasındaki farklar incelenecek ve özgün yönleri, ortaya koydukları farklı perspektifler ele alınacaktır. Yukarıda bahsedildiği üzere milliyetçilik ve millet tanımlamaları farklı mekân ve zamanlarda, toplumun niteliğine ve amaca göre şekillenmiş olmalarından dolayı çeşitlilik göstermektedir. Bu olguların ilk ortaya çıktıkları yerler farklı zamanlarda İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa olmuştur. Buralardan diğer toplumlara yayılmaları farklı dönem ve koşullarda olduğundan ve ulaştığı toplumun sahip olduğu bazı niteliklerden ötürü tanımlamalar farklı görüşlerle şekillenmiştir. Milliyetçilik ve millet olgularının ilk ortaya çıktıkları bu üç örnek de zaten birbirlerinden farklılaşmakta, farklı nitelikleri bünyelerinde barındırmaktadır. Milliyetçilik olgusu, konu ile ilgili çalışmalar yapan araştırmacıların bu olgu ile ilgili kişisel düşüncüleri, baktıkları perspektifler ve araştırmacıların uzmanlık alanlarına göre çeşitli tanımlamalara uğramıştır. Konunun kapsamının genişliği, onun sirayet ettiği olgu, olay ve durumların çok farklı disiplinleri ilgilendiren alanlara yayılmasından dolayı üzerinde herkesin görüş birliği ile kabul edebileceği bir tanımın yapılması, sadece bir araştırmacının bunu başarabilmesi neredeyse imkânsız olmaktadır (Erdem, 2020, s. 28). Böyle bir tanımın yapılabilmesi için araştırmacının birçok alana vakıf olması, birçok disiplinde uzmanlaşmış olması gerekmektedir. Bu da herhangi bir kişinin yeterli bir zamanda bunu yapabilmesini mümkün kılmamaktadır. Bu nedenle ayrı uzmanlıkları olan birçok araştırmacının farklı perspektiflerden ele aldığı çok çeşitli milliyetçilik çalışmalarının her biri, konunun tam anlamı ile anlaşılabilmesi açısından ayrı ayrı değerli ve gerekli olmaktadır. Umut Özkırımlı, milliyetçilik ile ilgili tek, kapsayıcı bir tanım ve kuram üretilememesini olgunun oldukça değişken ve bulunduğu ortamın koşullarına uyum sağlayabilen esnek yapısını belirterek ortaya koymuştur. Bu durum milliyetçiliğin kullanılan koşullar ve amaçlar çerçevesinde istenilen şeklin ona verilmesini ve toplumlar için birçok farklı anlamda algılanabildiğini göstermektedir. Yani Özkırımlı’nın dediği gibi “Tek bir milliyetçilik yoktur; milliyetçilikler vardır.” (Özkırımlı, 2017, s. 274). 29 Elie Kedourie milliyetçilik olgusunu özellikle bazı Aydınlanma Dönemi düşünürlerinin görüşlerine bağlamıştır. Bunlardan Immanuel Kant, Johann Gottfried Herder ve Johann Gottlieb Fichte’in görüşleri büyük önem arz etmiştir. Immanuel Kant’ın bireyin kendi kaderini kendisi belirleyebilmesi hakkı ve doğuştan sahip olduğu diğer haklar, buradan hareketle dünya üzerinde var olduğuna inanılan, kendine has özellikleri ile varlığını sürdüren birçok milletin kaderlerini tayin etme özgürlüğü hakkına uyarlanmıştır. Kedourie, tabi bu görüşler ile ilgili olarak Immanuel Kant’ın kendi kaderini tayin hakkının bu yorumunda bir pay sahibi olmadığını, onun ilerleyen süreçte milletlerin özgürlükleri ve bunun için meydana gelen çatışma ve yıkımda payı olamayacağını belirtmiştir (Kedourie, 2017, s. 44). Johann Gottfried Herder’in rasyonel düşünceye karşı çıkarak her milletin kendi döneminde ve mekânında anlaşılabileceği, her birinin kendilerine özgü yapıları ve kültürleri ile beraber özgür olmaları fikri milliyetçi düşünceyi önemli ölçüde etkilemiştir. Dünya farklı milletten oluşmuştur ve bunların özgür olmaları gerekmektedir (İplikçi, 2017, s. 130). Johann Gottlieb Fichte, özellikle dilin bir milletin en önemli özelliği olduğunu, onun bir milletin kişiliğini oluşturan en önemli öğelerden biri olduğundan hareket ile bu düşünceleri geliştirmiştir (Kedourie, 2017, 83). Alman topraklarında Napolyon ile birlikte yaşanan Fransız işgali, başta Fichte olmak üzere birçok Alman romantik düşünürünün görüşlerini etkilemiş, onların fikirlerini milliyetçilik olgusu bağlamında giderek sertleştirmiştir (Greenfeld, 2021, s. 109). Bu noktalardan hareket ile Elie Kedourie, milliyetçilik düşüncesi ile ilgili olarak şu şekilde bir tanımlamada bulunmuştur. İnsanlar, tarihsel süreç içerisinde birbirlerinden giderek farklılaşarak özgün birçok millete bölünmüştür. Bu milletlerin özgür olmaları gerekmektedir ve bunların yönetilmesinde meşru tek yönetim kendi kendilerini yönetmeleri olmaktadır. Bu bakımdan Kedourie’nin milliyetçilik düşüncesi, Immanuel Kant’ın self determinasyon düşüncesi ve kendinden sonra gelen düşünürlerin bu fikri geliştirerek milliyetçi düşünceye kazandırılmış hali temelinde şekillenmiştir (Kedourie, 2017, s. 155). Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk eserinde milliyetçilik olgusunun ve onun bir sonucu olan milletin tamamen sanayileşme ile ortaya çıkan modern toplumun ürünü olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre sanayileşme ve modern toplum öncesi milliyetçi düşünceden ve milletten söz edilememektedir. Milliyetçilik olgusu, modern 30 toplum yapısı ve devletinin ihtiyaç duyduğu standart toplumun oluşturulmasında bir araç olmuştur ve millet, yukarıdan aşağıya doğru bir kültür aktarımı ile oluşturulmuştur. Ona göre milliyetçilik düşüncesi, toplumu bir arada tutan insanların sahip olduğu kültür ve düşüncelerin, yani yüksek kültürün, daha alt toplum katmanlarına aktarılarak bir millet oluşturulması süreci olmuştur. Bu da sanayileşme öncesi geleneksel tarım toplumunda mümkün olmamış, ancak sanayi toplumunun bir ürünü olarak ortaya çıkmış bir olgu olmuştur (Gellner, 2018, s. 74). Gellner, öne sürdüğü kuramında milliyetçilik ile millet oluşum kurgusunu hayali bir toplum örneği oluşturarak açıklamaya çalışmıştır. Sonuç olarak milliyetçilik düşüncesi Gellner’e göre ihtiyaç duyulan, düzenli, uzmanlaşmış ve standart bir toplum yapısının, elitin sahip olduğu yüksek kültürün toplumun geneline nüfuz ettirilerek ortak aidiyetin ve birliğin sağlanması olmaktadır (Gellner, 2018, s. 112). Eric J. Hobsbawm’ın milliyetçilik olgusunun ne olduğuna dair olan düşünceleri de Ernest Gellner gibi sanayileşme ve modern topluma bağlanmıştır. Hobsbawm da milliyetçilik olgusunun ve milletin sanayileşme öncesi toplumlarda aranamayacağını belirtmiştir. Ona göre devletleri ortaya çıkaranlar milletler olmamakta, tam aksine milletleri meydana getirmiş olanlar milliyetçilik olgusu kullanılarak devletler olmuşlardır. Devletler bunu yaparken, toplumun geçmişini yeniden tasarlayıp öne sürmüş, ona yeni bir tarih ve gelenekler sistemi inşa etmiştir. Bu sırada eski düşünce kalıpları ve gelenekler yok edilmiştir. Yeni bir tarihsel süreklilik topluma kazandırılmış ve yeni devletler ve milletler meydana getirilmiştir. Bu nedenle milliyetçilik düşüncesi devletin ve bazı toplulukların bu projelerini başarıya ulaştırabilmesi için kullandıkları ideolojik bir icat, icat edilmiş gelenekler toplamı olmuştur (Hobsbawm, 2020, s. 108-132). Milliyetçilik olgusunun Benedict Anderson tarafından öne sürülen şekli onun 15. Yüzyılda gelişmeye başlayan kapitalist yayıncılık ve standartlaşan dil ile birlikte ortak kültürün oluşması temelinde olmuştur. Kapitalist yayıncılık ile birlikte zamanla yerel dillerde yayımlar yapılmaya başlanmıştır. Bu birbirlerini anlamakta zorlanan fakat aynı kökenlerden gelen toplumların, dillerinin standartlaştırılarak onların birbirleri ile iletişimlerini güçlendirmiştir. Bu bağlamda gelişen merkezi devletler ile birlikte meydana gelen gelişmeler insanların farklı konumlar arasında değişik amaçlar ile seyahat yapmalarını sağlamıştır (Anderson, 2017, s. 62). Anderson bu seyahatlerin 31 devletin bürokratlarının belirli görevler ile ülke içinde yer değiştirmelerini ve eğitim alma amacı ile belirli konumlara seyahat edilmesine ve bu toplanmalara “hac yolculuğu” adını vermiştir. Bu sayede topluluklar birbirlerinden haberdar olmaya, benzer idealleri ve kültürü paylaşmaya ya da aynı düşünceleri, dili ve kültürü paylaştıklarını fark etmeye başlamışlardır. Bu durum milliyetçilik olgusunun hayal edilmiş bir cemaat vasıtası ile meydana getirilen özel bir kültürel inşası olmuştur. Milliyetçilik, ortak kültürü paylaşan toplumun birbirleri ile hiç karşılaşmayan bireylerinin ortak kültür ve düşünceler temelinde birbirlerinden haberdar olması, büyük bir milletin hayal edilmesi fikri olmuştur (Anderson, 2017, s. 72-74). Milliyetçilik düşüncesi ile ilgili bir diğer tanım, Avrupa’da statü kaygısı yaşayan yeni seçkinler sınıfının farklarını ortaya koyarak meşruluklarını sağlamaya yardımcı olan, onların ötekilere duydukları öfke ve iddialarının meydana geldiği şekil olmuştur. Liah Greenfeld’a göre Fransa’daki aristokrasinin sosyal konumundaki güvensizlik ve belirsizlik, Alman topraklarındaki entelektüel kişilerin ve seçkinlerin hak ettikleri konumda olmadıkları düşünceleri ve benzer biçimde Rusya’daki seçkinlerin sosyal konumlarında yaşadıkları belirsizlikler onların milliyetçi düşünce ile konumlarını yeniden tanımladıkları bir düşünce yapısı olmuştur (Greenfeld, 2021, s. 51). Özellikle Almanya ve Rusya’daki milliyetçi düşünce ile içerideki ve dışarıdaki ötekine bir “hınç” ve aşağılanma duygusu beslenmiştir. Bu bakımdan buradaki milliyetçilik düşüncesinde sosyal konumun yeniden belirlenmesi ve yeni seçkinler sınıfının faaliyetleri belirleyici olmuş, bir öteki inşa edilerek ve ona karşı bir öfke duyularak da milliyetçi düşüncenin farklı tipleri meydana getirilmiştir (Greenfeld, 2021, s. 93). Bir başka görüşe göre milliyetçilik, toplumu millet ve ulusal kimlik bağlamında sürekli olarak düşünmeye iten, kendilerini bu milletin idealleri sınırları içinde konumlandıran, belli kültür ve zihniyet yapısının aşılanmasını sağlayan bir retorik olmuştur. Bu retorik sürekli olarak belli ortam ve gelenekleri, milliyetçi düşünce yapılarını üretmekte ve topluma aktarmaktadır. Burada Hobsbawm ve Gellner’in de görüşlerine benzer şekilde toplum belli bir standarda getirilmekte, yeni gelenekler ve düşünce yapıları inşa edilmektedir. Bu görüşün sahibi Craig Calhoun bu doğrultuda milliyetçiliği üretilen bir retorik, bir güzelleme olarak tanımlamakta ve toplumun bu şekilde belli doğrultuda kanalize edildiğini savunmaktadır (Calhoun, 2012, s. 30). 32 Anthony Smith’e göre milliyetçilik düşüncesi, merkeze alınan bir etnik topluluğun, ileride kurulacak millete bir merkezi çekirdek görevi göreceği varsayımı ile onun bir millet oluşturma sürecinde kimlik edinmesi, özerklik mücadelesi ve birliğin sağlanması üzerine faaliyete geçtiği mücadele olmaktadır. Bu bakımdan, verilen mücadele sonrası kazanılan özgürlüğün de sürdürülebilmesi, milliyetçilik düşüncesinin bir diğer önemli yanını temsil etmektedir. Bundan dolayı Anthony Smith milliyetçilik düşüncesini bunların sağlanmasına yönelik oluşturulan bir düşünceler bütünü, bir ideoloji olduğunu öne sürmüştür (Smith, 2017, s. 41-44). Michael Bilig, milliyetçilik düşüncesini açıkladığı “Banal Milliyetçilik” adlı çalışmasında, devletin birliğini sağlaması ve belli bir kalıpta yurttaşlar oluşturması adına onlara yönelttiği araçların milliyetçi düşünceye etkilerini açıklamıştır. Ona göre yazılı ve görsel medya, devlet dairelerinde ve kamusal alanlardaki bayrak, kurucu liderin resmi ve dile getirilen milliyetçi söylemler ile insanlara farkında olmadan bir birlik duygusu aşılanmaktadır. Bu sürekli bir şekilde yapılarak diri tutulmakta ve toplumun ortak bir noktada bir araya gelmesi sağlanmaktadır. Bu şekilde toplumdaki bireylerde “ben” düşüncesinden “biz” düşüncesine bir değişim amaçlanmaktadır. Bu minvalde Michael Bilig’in Banal Milliyetçilik düşüncesi Craig Calhoun’un milliyetçilik düşüncesindeki milliyetçi retorik ile yakınlık göstermektedir (Billig, 2002, s. 19). Charles Tilly de milliyetçilik düşüncesini, merkezi ulus devletin inşa sürecinde ve sonrasında birliğinin sağlanması adına kullanılan bir araç olarak belirtmiştir. Gerek millet ve milliyetçilik kavramlarını sanayileşme ve modern topluma dayandıran düşünceler gerekse bu olguların oluşumunu sanayileşmeden öncesinde arayan düşünceler de kendini hissettiren bir milliyetçilik düşüncesi biçimi olarak bu amaçları sağlayan araç olarak milliyetçiliğin görülmesi dikkate değer bir benzerlik olmuştur. Geleneksel tarım toplumlarında sosyal yapı ve devletin örgütlenişi ve yönetim şekli böyle bir homojenliğe ihtiyaç duymamıştır. Fakat modern toplumun yapısı ve içinde bulunduğu dönemin genel özellikleri, ulus devletin ya da ona benzer yapıda örgütlenen bir devletin inşasında ve sürekliliğinin sağlanmasında milliyetçilik olgusunun sağladığı imkanlara ihtiyaç duymuş ve onu kullanmıştır (Tilly, 2001, s. 176). Sosyalizm perspektifinden bir bakış açısıyla milliyetçilik olgusunu tanımlayan Tom Nairn, milliyetçi düşüncenin Karl Marx’ın merkez – çevre teorisinden hareketle 33 çevre ülkelerde merkezin dengesiz bir şekilde üstünlüğüne ve tahakkümüne karşı ortaya çıkan bir düşünce, bir mücadele fikri olduğunu öne sürmüştür. Çevre ülkeler, birçoğu gelişmiş ülkelerin eski kolonileri olan, post-kolonyal dönemde bağımsızlıklarını kazanmış az gelişmiş ve merkezin hammadde ve pazar ihtiyacını sağlayan ülkeler olmuştur. Merkez ve çevre ülkeler arasındaki bu derin eşitsizlik merkeze karşı bir mücadeleyi tetiklemiş ve milliyetçi düşünce de bunun önemli bir argümanı olmuştur. Bu milliyetçilik düşüncesi tepkisel bir düşünce ve hareket olarak ortaya çıkmıştır (Nairn, 1981, s. 97). Milliyetçi düşünce ve milletin oluşumu, bununla birlikte meydana gelen ulus devlet, derin bir düşünce ve inanç sisteminin değişimi ile birlikte meydana gelmiştir. Geleneksel tarım toplumunda bağlılıklar kutsal bir dini cemaate ve inanca, yönetme hakkını da bu inanç ve onun temsilcilerinden alan yönetici elite olmuştur. Fakat tarihsel süreçte bu düşünce kalıplarının birçok sebepten ötürü değişime uğraması sosyal yapıda ve devletin kurumsal yapısı ve meşruiyetinde yeniden yapılanmayı gerekli kılmıştır. Bu yeniden tanımlama ve yapılanmanın sonucu olarak milliyetçilik düşüncesini tanımlayan Hans Kohn, insanların sadakatinin ulusa ve ulus devlete yönelmesini sağlayan bir bilinç, bir düşünce hali olduğunu belirtmiştir (Kohn, 1982 s. 30-53). Hans Kohn ayrıca milliyetçiliği batı ve doğu milliyetçiliği diye ayırarak, bu iki farklı milliyetçiliğin içerdiği farklı özelliklere değinmiştir. Ona göre Batı’da milliyetçilik anlayışı ortak yasalar ve ülke toprakları ile birbirine bağlı, rasyonel, gönüllülük esaslı yumuşak bir milliyetçilik olmaktadır. Fakat Doğu’da milliyetçiliğe atfedilen değerler, ortak kültür ve etnik unsurlar gibi topluluğun biricik karakteristiği olduğu düşünülen öğeler ile şekillenerek daha dışlayıcı, düşmanca bir milliyetçiliğin oluşmasına neden olmuştur (Kohn, 1982, s. 81-90). Bu bağlamda Tevfik Erdem’in belirttiği üzere milliyetçilik düşüncesi Hans Kohn’a göre bireylerin bir şuur hali, Elie Kedouri’ye göre bir doktrin, Ernest Gellner’e göre bir yüksek kültür aktarımı ve yayılımı, Eric J. Hobsbawm’a göre icat edilmiş gelenekler toplamı ve onun topluma kabul ettirilmesi, Benedict Anderson’a göre hayal edilmiş, ona aidiyet hissedilen hayal edilmiş bir cemaat düşüncesi, Anthony Smith’e göre bir ideolojik hareket, Tom Nairn’e göre az gelişmiş ülkelerin ortaya çıkardığı bir tepki, Liah Greenfeld’e göre seçkinlerin statü kaygısı ve öfke duygularından doğmuş bir düşünce, Charles Tilly’e göre merkezileşmede önemli bir argüman, Craig 34 Calhoun’a göre bir retorik söylem, Michael Bilig’e göre standart bir toplumu oluşturan fikirler ve eylemler bütünü olmaktadır (Erdem, 2020, s. 47). Miroslav Hroch’un milliyetçilik ile ilgili çalışmasında millet inşa süreci üç aşamaya ayrılmıştır. Bu aşamalara Hroch, birinci aşama A evresi olarak “akademik ilgi dönemi”, ikinci aşama B evresi olarak “yurtseverlik ajitasyonu dönemi”, üçüncü aşama C evresi olarak “milli hareketin kitleselleşmesi” olarak adlandırmıştır (Hroch, 2011, s. 51). A evresinde toplumdaki aydınlar, Hroch tarafından ezilen millet olarak adlandırılan toplumun dili, kültürü ve tarihine ilgi duyarak onu araştırır ve ona tutku ile bağlılık duymaya başlar. B evresinde ise aydınlar, ellerindeki millete dair bulgular ile milliyetçiliğin propagandasını yapmaya başlarlar. C evresi ise yapılan bu propaganda sonucu milliyetçi hareketin kitleselleştiği dönemi kapsamaktadır (Hroch, 2011, s. 50). Bu aşamalardan en önemlisi ve çalışmasının merkezinde bulunanı “milli ajitasyon (kışkırtma, tetikleme)” olmaktadır ve aşamaların ikinci evresini oluşturur. Milli ajitasyon, milli bilincin yeterli sayıda insana nüfuz etmesiyle aslında hala azınlık durumunda olan bu bireylerin toplumun geri kalanını milliyetçi hareket doğrultusunda kışkırtması, onları teşvik etmesi olmaktadır. Bu bakımdan Miroslav Hroch’a göre milliyetçilik milli bir ajitasyon olmuştur (Hroch, 2011, s. 37). Tevfik Erdem’e göre milliyetçilik düşüncesi, bireylerin bir millete aidiyet hissetmesi onun ifade ettiği değerlere karşı duyarlı olması hali olmaktadır. Bu aidiyetin gücü ya da zayıflığı milletin de gücünü belirlemekte, varlığını sürdürebilmesinde en etkin rolü üstlenmektedir. Erdem, yukarıda değindiğimiz, Herder’in düşüncelerine de atıf yaparak dil olgusunun milliyetçilik düşüncesindeki önemli konumuna değinmiş, dilin milletin kültürünün muhafaza edilmesinde oldukça etkin bir rolü olduğuna dikkat çekmiştir. Bu açıdan dil, milliyetçi düşüncelerin edebi eserler ile toplumlara yayılmasında en önemli aracılardan olmuştur. Ayrıca Erdem, dile atfedilen önemin etnik milliyetçi hareketlerdeki önemine dikkat çekmiştir (Erdem, 2020, s. 28). Bir diğer görüş, milliyetçiliğin ortaya çıkışında ve olgunlaşmasında Aydınlanma Dönemi’nin en önemli düşünürlerinden Immanuel Kant’ın, bireylerin doğuştan haklara sahip olduğu ve kendi kaderlerini seçme hakları (self determinasyon) olduğu görüşünden hareketle önemli Alman düşünürler tarafından 18. ve 19. Yüzyıllarda ortaya konan düşünceler olmuştur (Kedourie, 2017, s.45). Bu düşünürlerden Johann Gottfried Herder ve Johann Gottlieb Fichte öne çıkmaktadırlar. 35 Onlara göre dünya üzerinde birbirlerinden farklı, kendi özgün özelliklerine sahip ve bu özelliklerini korumaları gereken bir milletler topluluğu var olmaktadır (İplikçi, 2017, s. 130). Bir bireyin en onurlu davranış şeklinin kendi hayatı ve ailesi için olduğu kadar milleti için de fedakârlık yapmasının önemini belirtmişler ve böyle bir birey vahşi olsa bile “tembel bir kozmopolitten” daha iyi olacağını öne sürmüşlerdir (Kedourie, 2017, s. 75). Çünkü bu “kozmopolit” ulusal özelliklerini yitirmiş ve kalplerinde başka hiç kimselere yer olmamaktadır. Herder ve Fichte’e göre “kozmopolit” birey kendi toplumunun değerlerini önde tutmayarak, diğer toplumların değerlerinden etkilenmiş, aidiyet duygusu olmayan kimliksiz bir birey haline gelmiştir. Bu düşünürlere göre milliyetçi düşüncede en önemli temel unsur dildir ve tüm dış etkilerden korunması gerekmektedir. Dil ulusal kimliği ve zihniyeti belirleyen en temel öğe olmakta, doğada aynı dili konuşan insanları görünmez bir bağ ile birbirlerine bağlamaktadır. Bu nedenle ulusal dilin başka dillerin etkisine girmesi kabul edilemez, özgün kimliğe zarar veren aşağılık bir durum olmaktadır. Dil, bir milletin varlığının en büyük kanıtı ve devlet kurma hakkının ölçütünü belirlemektedir. Alman düşünürlerinin ortaya koyduğu bu milliyetçi anlayış özellikle Napolyon’un 1806 yılında Alman topraklarını işgali ile daha sert, ötekileştirici, militarist bir şekle bürünmüştür. Burada artık milletin kendi özgün niteliklerinin farkında olması kadar bir düşman imgesinin de oluşmaya başladığı görülmektedir. Özellikle Fichte’nin düşüncelerinde Fransızlara karşı bu düşmanca tavır görülmektedir. Alman milliyetçi düşünceleri dünyada en yaygın olan milliyetçilik modelini oluşturmuş ve onun sahip olduğu bu özelliklerin farklı milletlere ihracı günümüz birçok ulus devletinin kuruluşunda önemli bir yer edinmiş ve o milletlerin komşuları ile ilişkilerini de etkilemiştir. Alman düşüncesi, günümüzde milliyetçilik olgusunun dil, vatan, ırk gibi nesnel unsurlarının ortaya çıkmasında en etkili olan düşünce yapısını teşkil etmektedir (Kedourie, 2017, s. 83). Umut Özkırımlı, bazı düşünürlerin milliyetçi düşünceyi, bireyin bilincini şekillendirerek çevresine anlam yüklemesini sağlayan bir söylem olarak tanımlandığını, onun sosyal kimlikleri belirlediğini, bireylerin konuşmaları, tutumları ve davranışlarını yönlendirdiğini, kişinin çevresine karşı algısının yönünü tayin ettiğini öne sürdüklerini belirtmiştir. Tanımın genişliği onu muğlaklaştırmıştır. Bu tanım içerisinde, yukarıda değindiğimiz birçok tanımın özelliklerini barındırmasının yanında 36 tam olarak milliyetçi düşüncenin kaynağı, hedefleri ve sağladıklarını belirtememekte, sınırları belirli olmamaktadır (Özkırımlı, 2017, s. 14). Çalışmanın devamında milliyetçilik olgusunu oluşturan temel öğelere yer verilecektir. Bu bakımdan milletin, etnik kökenin, ulus devletin ne olduklarına bakılacak ve açıklamalar sunulmaya çalışılacaktır. 1.1.1. Millet Nedir? Millet olgusu da milliyetçilik gibi kesin bir tanıma sahip olmamaktadır. Millet kavramının milliyetçilik ile iç içe olan ilişkisi milliyetçilik kavramına farklı disiplinlerden araştırmacıların yaptığı çok çeşitli tanımlar gibi onun da tanımını zorlaştırmaktadır. Bunun en önemli sebeplerinden biri her iki kavramın da sahip olduğu ve neleri kapsadığı tam olarak belli olmayan tanımlardan kaynaklı terminolojik enflasyon olmaktadır. Millet kavramı ile ilişkili olan milliyet, etnisite, kavim, etnik kategori vs. kavramların da çok farklı şekillerde ele alınışları ve birbirine karıştırılmaları durumu da tanım zorluğunun bir diğer sebebi olarak meydana çıkmaktadır (Özkırımlı, 2017, s. 70). Yukarıda değindiğimiz milliyetçilik olgusuna dair birçok araştırmacının öne sürdüğü düşünceler bu kavramın sınırlarını belirsizleştirdiği gibi millet kavramının da bu yönde bir şekil almasına neden olmuştur. Millet de onu gözlemleyenin düşüncelerinden ve amaçlarından etkilenen, bu doğrultuda ona belli özellikler atfedilen bir olgu olduğu üzerinde görüş birliği sağlanmış bir tanıma sahip olamamıştır. Bir görüşe göre millet kavramının bu çeşitli tanımlara sahip olmasında, kesin bir tanımının yapılamamasında, onunla ilgili ilk çalışmaları yapanların genel bir toplum bilgisine sahip olmaya çalışan felsefeciler ve antropologlar olması, hukukçular ve tarihçiler gibi diğer disiplinlerden araştırmacıların daha sonradan bu alana yönelmesi etkili olmuştur. Hiç şüphesiz ki millet olgusu da farklı mekanlara ve zamana bağlı olarak ona belirli değerler atfeden farklı toplulukların düşünce ve inançlarından etkilenmiş, bu sebeple çeşitli şekillerde insanların onu algılamalarına maruz kalmıştır. Bu nedenle birçok farklı millet tanımı literatürde mevcut olmuştur (Saygılı, 2020, s. 13). Millet olgusu, Avrupa’da feodal düzenin giderek zayıflayarak merkezi devletlerin kurulmasına doğru giden sürece paralel bir şekilde oluşmaya başlamıştır. Bu süreçte Otuz Yıl Savaşları’nı bitiren 1648 Westphalia Anlaşması ile devletlerin 37 ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi ve dini imtiyazların sonlandırılması önemli bir kilometre taşı olmuştur. Bu anlaşma birçok araştırmacıya, günümüzde millet olgusu ile ilgili çok yakın bir olgu olan ulus devletlerin kurulmasına giden süreci temsil etmiştir. Daha sonra Aydınlanma Dönemi düşünceleri ve sanayileşme ile birlikte değişmeye başlayan sosyal, ekonomik ve siyasal düzen ile millet olgusu şekillenmeye ve ortaya çıkmaya başlamıştır (Saygılı, 2020, s. 13-14). Avrupa’da millet/ulus anlamına gelen nation kavramı köken olarak Roma döneminde kullanılan natio kelimesine dayandırılmış, tüm grupların önemli bir özelliğine atıfta bulunarak “doğum” ya da “soya” dayanan bir anlama gelmiştir (Saygılı, 2020, s. 15). Liah Greenfeld, Roma’da kullanılan bu kelimenin Roma halkı arasında ikamet eden fakat onlardan olmayan yabancılar için aşağılayıcı bir anlamda kullanıldığını, kelimenin anlamının Latince’de ahırlarda sığırların altlarına serilen saman ya da talaş anlamına geldiğini, aynı zamanda hayvanın doğurduğu döl anlamına geldiğini belirtmiştir. Romalılar bu kelimeyi kendilerinden olmayan yabancılar için kullanmışlardır (Greenfeld, 2021, s. 12). Daha sonra bu kelime tarihsel süreç içerisinde gelişerek farklı toplulukların ifade edilmesinde kullanıla gelmiştir. Bir dönem kavram yine kötü anlamlarda Avrupa toplumlarının kendilerinden olmayan barbarları ve keşfedilen yeni topraklardaki yerlileri nitelemesinde kullanılmıştır. İlerleyen süreçte ise ortak dillere ve zümrelere sahip olan aristokratlar, ruhbanlar ve bir dönem üniversite öğrencileri için de nation kelimesi Avrupa’da kullanılmıştır (Greenfeld, 2021, s. 18-19). Doğuda ise millet kavramı, Avrupa’daki kullanımının aksine belirli zümre ya da soy bağlarını belirtmek üzere değil, uzun bir süre dini inanç topluluklarını ifade etmek için kullanılmıştır. Osmanlı Devleti’nde millet kavramı hakimiyet altındaki farklı inanç ve mezheplere mensup toplulukları nitelemede kullanılmıştır. Bu kullanım hem Müslüman hem de gayrimüslim tebaa için geçerli olmuş, günümüzde kullanılan anlamına evrilmesi 19. Yüzyıl ile başlamıştır ve son şeklini almıştır (Saygılı, 2020, s. 14). Özellikle Cumhuriyet Dönemi’nde millet kavramı yerine ulus da kullanılmaya başlanmış, bu kullanım farkı daha sonra ideolojik bazı görüşlerin temsili noktasına da gelmiştir. Millet daha çok muhafazakâr kesimler tarafından kullanılan bir kelime, ulus ise kendisini daha modern bir kesimde niteleyenler tarafından kullanılan bir kelime olmuştu (Kökce, 2021, s. 2787). 38 Literatürde millet tanımları milletlere, tarihe, araştırmacının konu ile ilgili görüşüne ve uzmanlığına göre şekillenmiştir. Bu nedenle birbirinden farklı birçok millet tanımı var olmuştur. Genel olarak millet kavramı “Aralarında dil, din, etnik köken, tarihsel geçmiş gibi bir dizi özellikle kendilerini yabancılardan ayıran ve bu özelliklere dayanan bir sosyal topluluk.” olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte bir topluluğun millet olarak tanımlanabilmesi için onun genelinde devlet kurmaya ve bağımsızlığa yönelik politik bir hedefe sahip olması gerekmektedir. Bu kitlesel politik hedeften yoksun topluluklar bir millet olarak değil, daha çok etnik topluluklar ya da azınlıklar olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca buna ek olarak bir milletin üzerinde yaşadığı ve sınırları belli olan bir vatanı olması gerekmiştir (Dağ, 2016, s. 265). Millet kavramının tanımını perennialistler (eskilciler) “ortak bir kültürü, tarihi, dili ve toprağı paylaşan insanların oluşturduğu bir topluluk” olarak öne sürmektedirler (Saygılı, 2020, s. 17). Ernest Gellner, bir topluluğun millet olabilmesi için onun aynı kültürü paylaşan insanlardan oluşması gerektiğini belirtmiştir. Bunun sebebi insanların aynı iletişim kalıpları kullanması, aynı sembolleri ve anıları paylaşarak birliklerini sağlamaları sayesinde ortaya milletin çıkması olmuştur. Bununla birlikte birbirlerinin aynı milletten oldukları inancına sahip olmaları, ona sadakat beslemeleri ve bu doğrultuda dayanışma içinde olmaları gerekmiştir (Gellner, 2018, s. 78). Anthony Smith’e göre millet şu olmaktadır: …üyelerinin paylaşılan hatıra, sembol, mit, gelenek ve değerler geliştirdiği, bir tarihi bölgeye ya da anavatana bağlı olduğu ve buralarda yaşadığı, belirgin bir toplumsal kültürü oluşturduğu ve yaydığı, paylaşılan adetleri ve standartlaşmış yasaları gözettiği, isimlendirilmiş ve tanımlamış insan topluluğu… (Smith, 2017, s. 45) Tevfik Erdem’in millet tanımı ise dil, din, kültür, ortak geçmişe ve geleceğe duyulan inanç ve bununla birlikte topluluğun siyasi bağlamına vurgu yaparak şekillenmiştir. Erdem’e göre millet: Ortak dil, din ve kültür mirasına sahip olan, geçmişte bir arada yaşamış, gelecekte de bir arada yaşama arzusu ve ümidi barındıran ve kendilerini bu siyasi topluluğun parçası gören ve bağlı olduğu topluluğa sevgi, sadakat duygusu geliştiren insan topluluğudur. (Erdem, 2020, s. 28) Ernest Renan ise millet için şu tabirleri kullanmıştır: Demek oluyor ki bir millet, birlikte katlanılan ve katlanılmaya hazır bulunulan fedakarlıklar duygusunun yarattığı büyük bir karşılıklı bağlılıktır. Bu bağlılığın bir mazisi olması lazımdır. Bununla beraber millet, halde elle tutulabilir bir olayda hülasa (özet) 39 edilebilir: müşterek hayata devam etme hususunda ifade edilen rıza ve istek (Renan, 1946, s. 121). Yapılan çeşitli tanımların gösterdiği üzere milletin tanımı, içerdiği öğeler bakımından çeşitlilik göstermekte ve farklılaşmaktadırlar. Fakat yapılan tanımlarda birçok araştırmacının ortak öğelere yer verdiği gibi tanımlarını farklılaştıran belli bazı öğelere de yer vermişlerdir. Bu bakımdan araştırmacıların milletin ne olduğuna dair tanımlamalarında üzerinde çoğunlukla durdukları, görüş birliğine vardıkları belirli objektif, nesnel öğeler bulunduğu gibi öznel öğeler de bulunmaktadır. Milletin ne olduğuna dair öne sürülen görüşlerde dil, milliyetçilik çalışmaların da ve millet inşa sürecinde bir dönem merkezde olmuştur. Özellikle Alman milliyetçi düşüncesinde dile büyük önem verilmiştir (Kedourie, 2017, s. 80). Benedict Anderson millet olgusu için dil ile ilgili olarak “Büyük, dev bir topluluk ancak kutsal bir dil ile ve yazı aracılığı ile hayal edilebilir.” ifadesini belirtmiştir (Anderson, 2017, s. 52-62). Eric J. Hobsbawm ise dil için “Dil, grupları ve toplulukları iletişim engeli oluşturduğundan dolayı birbirinden ayıran en temel sınırlardandır.” şeklinde fikrini ortaya koymuştur (Hobsbawm, 2020, s. 84-85). Elie Kedouri, milliyetçilik ile ilgili çalışmasında Alman şair Arndt’ın şiirinden alıntı yaparak Alman milliyetçi düşüncesinde dilin önemine vurgu yapmaktadır. Alman milliyetçilik düşüncesinin diğer milletlere yaptığı etkiler düşünüldüğünde bu önem arz etmektedir. Şiirde “Almanların vatanı nedir? Bana bu büyük ülkeyi söyleyiniz! Alman dilinin ses verdiği yer ve Tanrı bile cennette liedler (Almanca şarkılar) terennüm eder; işte vatan bu olmalı!” denerek dile verilen önemin derecesi anlatılmıştır (Kedourie, 2017, s. 87). Dil ile birlikte tabi olarak alfabe de aynı şekilde önemli olmuştur. Arapların dil ve kültürlerinin ve Slav toplumların dil ve kültürlerinin yansımaları nasıl Arap alfabesi ve Kiril alfabelerinde görülüyorsa, alfabenin de milletin özgünlüğüne katkıları o derecede büyük olmuştur ve onları temsil etmiştir (Saygılı, 2020, s. 19). Din olgusu da milletin oluşumunda önemli bir etmen olmuştur. Aslında dinler bir milletin temsil ettiği sınırlardan çok daha kapsayıcı ve evrensel değerler barındırmaktadır. Fakat dinler ile ilgili farklı yorum ve anlatılar, zamanla oluşan farklı ritüeller millet inşa sürecinde dinin, milletin kültür ve mitlerinin koruyucuları ve taşıyıcısı olmuş, bazı yerlerde milletin inşasında merkezi rol oynamıştır (Kökce, 2021, s. 2791). Örneğin Güney Slav halkları aynı kökenden olmalarına ve aynı dili konuşmalarına rağmen farklı inanç ve mezheplerden olmaları onları birbirlerinden 40 ayıran en önemli etmen olmaktadır. Sırplar Hristiyanlık dininin Ortodoks mezhebine, Hırvatlar ise Katolik mezhebine mensup olmaktadırlar. Boşnaklar ise İslam’a inanmaktadırlar. Aralarındaki bu farklı inanışlar onların birbirlerine bakışlarındaki en temel unsur olmuş, kimliklerinin de oluşumunda merkezde yer almıştır. Ortak soy ve ırka mensubiyet de özellikle tarihte milletlerin ilk inşa edilmeye başlandıkları süreçte önemli bir kriter olmuştur. Milliyetçi düşüncenin Almanya ve Rusya versiyonlarında toprağa bağlı ırk ve soy ortaklığı, onlara benzer diğer milletlerdeki gibi önemli olmaktadır. Fakat İngiltere ve Fransa gibi Batı Avrupa ülkelerinde bu durum daha rasyonel, seçime bağlı vatandaşlık şeklinde olmuştur (Greenfeld, 2021, s. 21-72). Millet inşa sürecinin tamamlanması ile ilk başlarda soy ve ırk bağlarına bağlı olan millete aidiyet zamanla vatandaşlığa da evirilebilmiştir. Bazı hukuksal metinlerde ise soya ait olmaya iten kısmi bir zorlama da mevcut olabilmektedir. Bu ulusal birliklerini yakın bir tarihte tamamlamış devletlerde görülebilmektedir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 65. Maddesinde “Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk’tür.” ifadesi yer almaktadır (Saygılı, 2020, s. 22). Milletin üzerinde yaşadığı toprak parçası yani vatanın da millet oluşumunda önemli yeri olmaktadır. Millet bu toprak parçasına siyasi ve duygusal yönden bağlı olmakta, burada bir geçmişleri, hatıraları ve önemli kahramanlık ve acı hikayeleri ile birlik duygularını hissetmektedirler. Söz konusu millet adına tarihte önemli olaylar ve mücadeleler burada gerçekleşmiştir ve atalarının mezarları burada yer almaktadır (Smith, 1994, s. 124). Tarih ise bir milletin geçmişini, onun hafızasını oluşturmuştur. Millet inşasında ve devletlerin bir bölgedeki hak iddialarında tarih önemli bir referans kaynağı olmuştur. Öncelikle tarih, bir milletin bulunduğu coğrafyadaki varlığının ve haklarının ispatı olmaktadır. Geçmişte yaşanmış önemli olaylar, birlikte başarılmış kahramanlık ve yaşanılmış acılar ulusun birliğini sağlayan önemli unsurlardan olmuştur. Millet inşa sürecinde tarih aynı zamanda o millete istenilen şekil verme aracı olarak da kullanılmaktadır. Ulusal tarih yazımı, bazı olayların ve durumların gizlenmesi, bazılarının çok abartılması ya da öne çıkarılması ile oluşturulmak istenen milleti ve ideallerini ortaya çıkarmıştır (Saygılı, 2020, s. 23). Bu aynı zamanda kültürü de bir yandan şekillendirmiş, maddi ve manevi öğeler, tutum ve davranışlar, semboller ve 41 geçmişe ait bilgiyi oluşturmuştur. Sırpların Kosova Savaşı ile ilgili anlatıları ve mitleri, tarih yazımı ve efsanelerin bir millete şeklini vermesindeki en çarpıcı örneklerden olmuştur. Millet inşasında bir öteki oluşturmak, bir düşman imajı yaratmak ve ona atfedilen tehdit algısı ile milletin birlik duygusunun meydana getirilmesi de yaygın bir araç olarak kullanılmıştır. Geçmişte bu düşmanla yapılan mücadele millete kimliğini kazandıran önemli bir öğe olmuş, kazanılan zaferler ya da yaşanılan kayıplar birlik duygularını güçlendirmiştir. Bu doğrultuda vatan bilincinin inşasında zorunlu askerlik uygulaması gibi programlar önem kazanmış, bu sayede millet birbirini tanımış ve ortak hareket etme yeteneği kazanmıştır. Ayrıca bu düşmanla yaşanılan zafer veya acılara adanan özel günlerde anma törenleri önemli olmuş ve millet olma bilincini diri tutmuştur (Smith, 1994, s. 212). Örneğin Sırpların Kosova Savaşı’nın yıl dönümlerini anmaları ve yaşanılan acıların ve ortak hatıraların anılmasının Sırp ulusal kimliğindeki önemi dikkate değer olmuştur. Yukarıda bahsedilen dil, din, ırk ve soy bağları, vatan toprakları, ortak tarih ve kültür ve bununla beraber düşman oluşturma birçok araştırmacı tarafından milletin inşasında ortak öğeler olarak kabul edilmektedir. Fakat bununla beraber bazı düşünürler daha farklı öğelere de yer vermiş, kendi sübjektif düşüncelerini de öne sürmüşlerdir (Saygılı, 2020, s. 25). Ernest Renan’a göre milletin oluşumunda maddi unsurlar ve manevi öğeler bir arada olmaktadır. Bu durum milletlerin özgün tarihsel süreçleri, kültürleri, inanışları ve yapıları ilgili olmuştur. Milletler farklı dönemlerde ve şekillerde birçok siyasal ve toplumsal devrim yaşamıştır. Özellikle Avrupa’da kapitalist ekonominin oluşması, burjuva sınıfının yükselmesi ve Aydınlanma Düşüncesi, millet oluşum sürecinde temel dinamikleri oluşturmuştur. Bu süreçte meşruiyetin kaynağı kutsal olandan dünyevi olana aktarılmıştır (Renan, 1946, s. 99-120). Görüldüğü üzere milliyetçilik düşüncesinin tanımlanmasında karşılaşılan zorluk gibi milletin tanımının da yapılabilmesi aynı nedenler ile zorlaşmaktadır. Konu ile ilgili birçok farklı disiplinden uzmanlar araştırmalar yapmakta ve birçok farklı sonuca ulaşabilmektedir. Bu da sabit bir millet tanımı yapılmasını engellemekte, mümkün kılmamaktadır. 42 1.1.2. Etnisite/Etnik Köken Nedir? Etnisite kavramının kökü Antik Yunan diline dayandırılmaktadır. Ethnos ya da ethnicus denilen kavram Antik Yunan’da siyasi bir anlam içermemekte, ortak kökenler ve benzer kültürel ve biyolojik özelliklere sahip olan ve birbirleri ile uyum içerisinde yaşayan yabancılar ve hayvanlar için kullanılmıştır. 4. Yüzyılda ise bu kavram pagan topluluklar, barbarlar ya da batıl inançlı insanlar için kullanılan bir söze dönüşmüştür. Burada yine kendinden olmayan bir yabancı söz konusu olmaktadır (Yıldırım, 2016, s. 126). Kavram ilk defa 1953 yılında, sosyolojik olarak Riesman tarafından kullanılmıştır. Yine bu dönemde kavramın kullanım şekli farklı kültürlerin ve toplulukların nitelemesi üzerine olmuştur. Anglosakson dünyada kavramın kullanım şekli zamanla ulus devletlerde yaşayan azınlık grupları için kullanılmıştır. Avrupa’da ise kavramın tanımlanış şekli soy ve toprak çerçevesinde ele alınan ve tanımlanan milliyet olmaktadır (Poyraz, 2020, s. 53). Etnisite kavramında kültürel farklılıklar ve pratikler, paylaşılan kültürel miras önemli bir unsur olmuştur. Etnik köken ya da etnisite de önemli olan insanların ortak kökenlere olan inancı ve paylaştıklarını farz ettikleri ortak kimlikleri olmaktadır. Burada geçmişte göçler, acılar, paylaşılan fiziksel özellikler, ortak atalar, gelenekler merkezi konumda olmaktadırlar. Fakat etnik kökende dikkat edilirse siyasi bir öğe ya da amaç olmamaktadır. Bu etnisiteyi milletten ayıran en önemli unsur olmuştur. Anthony Smith’in belirttiği üzere bir etnisitenin etrafında daha sonra bir millet oluşabilmekte, böyle bir sürece girilebilmektedir. Fakat bu hali ile etnisite bir millet olmamaktadır (Smith, 2017, s. 37-39). Anthony Smith’e göre etnisite şu olmaktadır: …üyelerinin bir soydaşlık mitine, paylaşılan hatıralara, bir bölge ile olan bağ ve en azından üst sınıfında bir dereceye kadar birlik anlayışı dahil olmak üzere ortak kültürün bir ya da daha fazla unsuruna sahip olduğu, adlandırılmış ve kendi kendini tanımlamış insan topluluğu… (Smith, 2017, s. 42) Bazı görüşlere göre etnisite, önceden beri var olan, kapsam ve sınırları belirli bir olgu olmamaktadır. Buna göre etnisite, bazı kişilerin amaçları ve çıkarları 43 doğrultusunda bir baskı aracı olarak tasarladıkları bir topluluk olmaktadır (Akıncı, 2019). Bu bağlamda etnisite, amaç ve çıkarlara göre gelişebilen, aynı zamanda sosyal etkileşim ile oluşabilme yeteneğine de sahip olarak önceden oluşmuş, kapsam ve sınırları belirlenebilen, bununla beraber sürekli bir değişime de uğrayan bir olgu olmaktadır (Poyraz, 2020, s. 57). 1.1.3. Ulus Devlet Nedir? Ulus devlet kavramı, millet gibi milliyetçilik çalışmalarının merkezinde yer almaktadır. Milletin mi ulus devleti oluşturduğu yoksa ulus devletin mi milleti oluşturduğu, milliyetçilik tartışmalarının ana temalarından biri olmaktadır. Ulus devlet, üyelerinin paylaştığı ortak kültür ile birlikte bu kültürden doğan ortak bilincin oluşturduğu bir yapı olmaktadır. Burada dikkat edilmelidir ki milletin ulus devleti oluşturduğu iddia edilmemektedir (Heywood, 2018, s. 226). Fakat ulus devlet ve millet oluşturulduktan sonra onu ayakta tutan, sürdüren bu ortak kültür ve bilince sahip insan topluluğu olmaktadır. Bu şekilde ulus devlet tarihte milletin belleğinde oluşturulmuş bir birlik, bir örgütlenme şekli olmaktadır (Yazgan, 2020, s. 83). Ulus devletin inşasında milletin özdeş hale getirilmesi ve dayanışması önem arz etmektedir. Birçok milliyetçilik kuram ve yaklaşımında görüldüğü üzere ulus devlet, benzer özellikleri olsa da birbirinden farklı toplulukları bir araya getirerek, onları merkezi bir tedrisattan geçirmiş, standart bir dil kullanmalarını sağlamış ve birlik bilinci aşılamıştır. Burada ulus devlet özdeşleşme aşamasında ortak kültür, gelenekler, semboller ve anlatılar kullanarak bir vatan bilinci yaratmış ve milletin dayanışmasını sağlamıştır. Ulus devlet merkezileşme, bürokrasi ve ortak ekonominin sağlanması ve nüfusun kontrolünün yanı sıra sosyal, kültürel ve hukuki olarak toplumun ortak algısında şekillenmiş bir yapı olmuştur (Yazgan, 2020, s. 83). Modern dönemde meşruiyetin kaynağı olan ulustan yetkiyi alarak var olan bir yapı olarak varlığını sürdüren ulus devlet, politik ya da ırksal ve kültürel bir birleşmenin ürünü olmaktadır. Ulus devlet toplumun güvenliğini garantörü olmakta veya onun bunu sağlaması beklenmektedir (Yazgan, 2020, s.84). Ulus devletin doğuşu ile insanlar, modern öncesi devletin tebaaları ya da serfleri olmaktan çıkarak, eşitlik temeline dayanan vatandaşa dönüşmüşlerdir. Bu süreç Greenfeld’e göre her ne kadar 44 İngiltere’de ilk olarak başlasa da Fransa’nın yaşadığı devrim ve ortaya çıkardığı kavram ve fikirler diğer milletlere örnek teşkil etmiş, ulus devletin ve milletleşmenin önünü açmıştır (Greenfeld, 2021, s. 64). Fransa -Grande Nation (Büyük Ulus)- dünyanın önüne eski rejimini parçalamada takip edilecek bir örnek koydu ve özgürlük, eşitlik ve kardeşlik değerlerinin somutlaşmış ifadesi haline geldi. Fransa tıpkı Haçlılar zamanında Hristiyan dünyanın lideri olduğu gibi demokratik dünyanın da lideri olmuştu. (Greenfeld, 2021, s. 67) Ulus devletin oluşmaya başlama süreci yukarıda daha önce belirttiğimiz gibi Westphalia Anlaşması ile ivme kazanmıştır. Bu anlaşma bir dönüm noktasını temsil etmektedir çünkü Kilise önemli bir yara almış, devletlerin iç işlerine karışmama ilkesi benimsenmeye başlamıştır (Yazgan, 2020, s. 86). Bu bağlamda ulus devlet içeride ve dışarıda kuvvet kullanma tekeline yani egemenliğe sahip, sınırları belirli bir araziye sahip olan ve bu arazi üzerinde yaşayan insanların oluşturduğu, yasal olarak sınırları mevcut olan bir yapı olarak tanımlanmaktadır (Karaköse, 2020, s. 509). Ulus devletin kapsamına ve geleceğine dair tartışmalar mevcut olmaktadır. Burada ulus devletin en önemli sorunlarında biri devleti olmayan ulusların bağımsızlık iddiaları ve hareketleri olmuştur (Yazgan, 2020, s. 88-89). Dünyada bu duruma örnek olarak Basklar ve Katalanlar örnek olarak verilebilmektedir. Bununla birlikte küreselleşme olgusu ile beraber ulus devlete yönelik bazı tehditlerin oluştuğu da belirtilmektedir. Ulaşım ve iletişim imkanlarının gelişmesi ile artan ticaret, sermaye akışı ve çok uluslu şirketlerin ortaya çıkması ulus devleti oluşturan insanların dönüşümüne sebep olmanın yanında devletin sınırlarına da baskı yapmaktadır. Ayrıca küreselleşmenin sebep olduğu bu gelişmeler bazı alt milliyetçilikleri de harekete geçirebilmektedir. Fakat aynı imkanlar ulus devletin daha da merkezileşmesine de fırsatlar sağlamaktadır. Bu nedenle küreselleşmenin ulus devlete etkilerinin çift yönlü olduğu söylenebilmektedir. Her ne kadar ulus devlet birçok yönden baskı altında olsa da insanlar tarafından hala güvenlik, kamu düzeni ve toplumsal refahın sağlanabilmesi noktasında vazgeçilmez görünmektedir. Yalnız eskisi kadar özerk hareket edebilen bir ulus devletten söz edebilmek de zor olmaktadır. Günümüz dünya düzeninde birçok ulus üstü yapının yanı sıra karşılıklı bağımlılığın artışı bu özerkliğe kısmen engel olmuştur (Karaköse, 2020, s. 517). 45 1.2. Milliyetçilik İle İlgili Yaklaşım ve Kuramlar Milliyetçilik literatüründe düşüncenin özü ve milletin ne olduğuna dair birçok farklı görüşten araştırmacının çalışmaları bulunmaktadır. Bu çalışmaların çok çeşitli olmaları, bu kavramların rahat anlaşılmaları ve onunla ilgilenenlere bir yol göstermesi bakımından sınıflandırılmaları önemli olmaktadır. Bu bakımdan milliyetçilik ile ilgili kuramlar ilkçi (primordialist) ve eskilci (perennialist), modernist ve etno-sembolizm olarak sınıflandırılmıştır. Aslında burada ilkçi ve eskilcilik kuram olarak değil yaklaşım olarak ele alınmaktadırlar. Etno-sembolizm de bir kuram olarak değil yaklaşım olarak ele alınmaktadır. Kuram olacak kadar kapsamlı çalışmalar genel olarak modernist milliyetçi çalışmaların ürünü olmaktadırlar (Özkırımlı, 2017, s. 70). 1.2.1. İlkçi (Primordialist) Yaklaşım ve Eskilcilik (Perennialism) İlkçi (primordialist) yaklaşıma göre millet olgusu doğal bir yapı olmakta, insanlığın en başından beri var olmaktadır. Millet tarihin ileri bir sürecinde oluşmuş veya oluşturulmuş bir yapı olmamaktadır. Milliyetçilik düşüncesi kapsamında yapılan ilk çalışmaların merkezinde de bu yaklaşım hâkim olmuştur (Ünal, 2019, s. 7). Bunun sebebi yeni inşa edilen ulus devlet ve oluşturulan milletin birlik bilincini ve doğal olduğunu belirtmek, belli bir proje ya da amaç doğrultusunda inşa edilmiş bir yapı olmadıklarını göstermek için olmuştur. Birliğin yeni oluşturulduğu bir devlet ve toplumda onun birçok parçanın birleştirilmesinden meydana getirildiğini anlatmak şüphesiz tehlikeli olarak görülmüştür. Bir araya getirilen parçaların tekrar dağıtılabilmektedir. Anthony Smith, yaptığı çalışmalarda primordialist yaklaşım içerisinde farklı bir görüşü tespit etmiş ve buna eskilci (perennialism) adını vermiştir. Eskilci yaklaşımı savunanların ilkçilerden farkı, onların da milletin varlığını eski çağlardan beri kabul etmeleri ile birlikte en baştan beri var olduğunu savunmamaları olmaktadır. Tarihin bir döneminde oluşmuş bir yapı olmaktadır. Yaklaşıma göre millet, ortak geçmiş, dil, toprak ve kültürü paylaşan toplulukların bir araya gelmesiyle belirli bir dönemde oluşmuştur (Smith, 2017, s. 20). İlkçi yaklaşımları araştırmacılar doğalcı, sosyo biyolojik ve kültürel olarak üç kategoride ele almışlardır. Doğalcı yaklaşım milletleri, insanların beş temel duyusu ve cinsiyetleri kadar doğal, önceden belirlenmiş bir yapı, içine doğdukları büyük bir aile 46 yapısı olarak ele almaktadır. Yani millet sonradan oluşturulan, seçilebilen bir olgu olmamaktadır. Bu önceden belirlenmiş bir özellik olmuştur (Sarıkaya Güler et al., 2019, s. 1280). Sosyo biyolojik yaklaşım ise milleti ortak akrabalar ve neslin sürekliliği temelinde üremenin garanti edilebilmesi bağlamında ele almaktadır. Bu yaklaşıma göre diğer canlılar gibi insanlar için de birinci öncelik nesillerinin devamını sağlamaktadır ve bunu güven altına almak istemektedirler. Bu nedenle bunun en kolay yolu olarak akrabaları ve kendilerine yakınlık duydukları toplumlar ile birliktelik kurmuş ve çoğalmışlardır. Burada yakınlığın seçiminde temel faktör paylaşılan ortak kültür olmuş ve seçimlerini bu doğrultuda gerçekleştirmişlerdir (Tekin & Çemrek, 2020, s. 261). Kültürel yaklaşıma göre ise millet olgusu, bireyler için önceden belirli, kapsamının sınırları belli, birincil bir bağlılık olmuştur ve bu bakımdan verili olmaktadır. Bu bağlamda millet hiçbir şeyden türemiş bir olgu olmamakta, ortak kültür temelinde her zaman var olmuş bir yapı niteliği taşımaktadır (Özkırımlı, 2017, s. 88). Kısaca ilkçi yaklaşımda millet, büyük bir aile niteliği taşıyan birincil bir bağlılık olmakta, bir öncülü olmamakta ve sosyal ilişkilerin oluşturduğu doğal bir yapıyı arz etmektedir (Hızal, n.d., s. 11). 1.2.2. Modernist Kuram Modernist kuram temel olarak milliyetçi düşüncenin kaynağının modernleşme süreci ve sanayileşme olduğunu belirtmiştir. Milliyetçilik ve millet merkezi devletlerin kurulmaya başlanması ile değişen sosyal yapı, burjuva sınıfının yükselişi ve kapitalist ekonomi, kentleşmenin artışı ve seküler düşüncelerin yaygınlaşması süreci ile meydana gelmiştir. Bu olgular ulus devletin ve modern toplumun bir gerekliliği olarak oluşturulmuşlardır (Tekin & Çemrek, 2020, s. 260). Fakat modernist kuramlar birbirinden çok farklı şekillerde karşımıza çıkmaktadır. Ortak tek yönleri ulus devleti ve modern toplumları merkeze almaları olmaktadır. Kuramın en temel argümanı milliyetçi düşüncenin milleti meydana getirdiği olmaktadır (Özkırımlı, 2017, s. 103). Eric J. Hobsbawm bunu milleti yaratan devlettir şeklinde belirtmekte, eski İtalyan senatör Massimo D’Azeglio’nun “İtalya kuruldu, şimdi İtalyanları yaratmalıyız.” şeklindeki gözlemini belirterek bu görüşleri temellendirmekte ve benzer şekilde modernist kurama mensup diğer araştırmacılar da düşüncelerinin ana öğeleri farklı olsa da bu doğrultuda öne sürmektedirler 47 (Hobsbawm, 2020, s. 66). Bu bakımdan modernist kuramcıların uzlaştığı konuların sayısı az olmaktadır. Miroslav Hroch’un kuramı, milliyetçiliklerin ve milletlerin oluşum sürecinde genel bir çerçeve sunabilmesi açısından önem arz etmektedir. Miroslav Hroch çalışmasında genel olarak bir imparatorluk yönetimi altında yaşayan küçük milletlerin milliyetçilik düşünceleri ve millet inşa süreçlerine değinmiştir. Bu milletler çalışmada daha çok Doğu Avrupa ve bazı İskandinav milletleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Hroch’a göre 17. Yüzyıl sonlarına doğru özellikle Batı Avrupa’daki -ayrı olarak Rusya- devletler ulus devlet inşasını önemli ölçüde tamamlamıştır. Bu devletlerin belirli bir ortak kültürü, çoğunlukla ortak bir etnik yapıları, dilleri ve siyasi yapıları inşa edilmiş bulunmaktadır. Fakat bu dönemde bunlardan ayrı olarak birçok egemen olmayan etnik gruplar (ezilen milletler) var olmuştur. Bu etnik gruplar çok uluslu imparatorlukların yönetimi altında yaşamaktadırlar. Fakat kapitalist ilişkilerin gelişmesi ve ulaşımın kolaylaşıp artması neticesinde farklı sınıfların üyeleri büyüyen ekonomik yapı içerisinde birbirleri ile irtibatlı hale gelmişlerdir. Bu şekilde toplum birbirini tanımaya başlamış ve özellikle akademide, entelijansiyada (aydınlar topluluğu) ezilen milletlerinin diline, kültürüne ve tarihlerine bir ilgi ve merak beslenmeye başlanmış ve ilerleyen süreçte bu bir tutkuya dönüşmüştür. Daha sonra bu bilginin önemli bir miktarda kişiye yayılması ile özerklik ve bağımsızlık için örgütlenme ve fikirlerin yayılımı süreci yaşanmıştır. Bu süreç milli ajitasyon aşaması olmaktadır. Son aşama ise kitlesel hareket aşaması olmuştur. Miroslav Hroch bu aşamalara A, B ve C aşamaları adını vermekte ve çalışmasında özellikle B aşaması üzerinde durarak bunun topluluklara göre nasıl şekillendiğini gözlemlemeye çalışmıştır (Hroch, 2011, s. 51). Bu süreçler aşamalı bir şekilde gerçekleştiği gibi birbirleri ile paralellik de arz edebilmekte veya hepsi nihayete ermeyebilmektedir. Bunun sebebini Hroch milli hareketlerin farklı tiplerde gerçekleşmelerine bağlamaktadır. Burada Hroch’un öne sürdüğü 3. tip milli hareket çalışmamız açısından önemli olmaktadır. Bu tipteki milli hareket kitleselliği feodal toplum yapısında, modernleşmeden önce tamamlamış bir hareket olmaktadır. Bu koşullarda millete dönüşme sürecindeki topluluk son aşamaya egemen millete karşı silahlı bir ayaklanma ile geçiş yapmıştır. Bu hareket “ayaklanma tipi” bir milli hareket olarak adlandırılmaktadır ve Balkan İsyanları ve Sırpların bağımsızlık sürecine uyarlanabilmektedir (Hroch, 2011, s. 58). 48 1.2.3. Etno-Sembolizm Yaklaşımı Etno-sembolist yaklaşım, milletlerin oluşumunda etnik geçmişi ön plana çıkarmaktadır. Yakın zamana kadar etno-sembolist tabiri, millet ve milliyetçiliği etnisite merkezli açıklamaya çalışan araştırmacılar için dışarıdan bir adlandırma şeklinde oluşmuş, fakat bu araştırmacılar kendileri için bu adlandırmayı kullanmamışlardır. Anthony Smith’in kavramı kullanmaya başlaması ile etnosembolizm kavramı bu alanda araştırmalar yapanlar tarafından sonunda sahiplenilmiştir. Etno-sembolizm primordialist kuramın milletlerin en baştan beri var olduğunu kesin bir şekilde reddetmekte, modernist kuramların ise milletlerin modernleşme ve sanayileşmenin ürünü oldukları tezlerini yetersiz bulmaktadırlar (Özkırımlı, 2017, s. 203). Etno-sembolizme göre milletler sıfırdan kurgulanabilecek yapılar olamamaktadırlar. Milletlerin kimlikleri geçmişlerinden kalan mit ve efsaneler, semboller ve kültürel değerlerinin etkisi altında şekillenmişlerdir. Modern dönemin ulus devleti sıfırdan bir millet yaratmamış, elindeki malzemeleri kullanarak onu meydana getirmiştir. Etno-sembolizme göre de milletlerin meydana geldikleri bir zaman dilimi mevcut olmakta fakat modernleşme kadar da yakın bir tarih olmamakta, daha geniş bir tarihsel süreçte oluşmuş olmaktadırlar. Burada milletin oluşturulduğu etnik kökenin tarihine bakılmadan millet ve milliyetçilik hakkında açıklamalar yapılamayacağı savunulmaktadır. Modern dönemdeki milletler, geçmişlerindeki efsaneler ve anlatılar, semboller ve gelenekler ile milliyetçiliklerinin muhteviyatını oluşturmaktadırlar (Çelik, 2020, s. 317). Bu yaklaşımın en önemli düşünürlerinden Anthony Smith’in millet ve etnisiteye dair kavramları yukarıda belirtilmiştir. Bu yüzden burada tekrar ele alınmayacaktır. Anthony Smith’e göre etno-sembolizm yaklaşımı modernizme yönelik beş temel eleştiri yöneltmektedir. Bunlardan ilki olan “sembolik kaynaklar” toplumun kültürel öğelerinin, mit ve sembollerinin önemine vurgu yaparak modernist kuramın maddesel ve politik alana yaptığı yoğun vurguyu eleştirmektedir. Bu şekilde bireylerin iç dünyalarını anlamaya çalıştıklarını ileri sürmektedir. İkincisi “longue duree” (kadim sürelilik) milletlerin geçmişlerine yönelik olarak modernistlerin 18. Yüzyıldan 49 öncesinde milletleri olmadığı tezini eleştirmekte, etno-sembolist yaklaşımın tarihin bu şekilde radikal bir biçimde sınırlandırılmasının çok yanıltıcı bir durum yaratacağını, eski kültürel ve sosyo politik biçimler ile ilişkili olan uzun bir zaman diliminin incelenmesini imkansızlaştıracağını belirtmektedir. Üçüncü eleştiri ise “etnik köken” temelli olmaktadır. Etnik köken milletin üyelerinin iç dünyasını anlamaya yönelik olmakta, bireyin millete olan adanmışlığını açıklamaya çalışmaktadır. Modernist kuramın merkezinde olan ekonomik ve siyasal dönüşümler milletin ve milliyetçiliğin sembolik ve duygusal boyutunu açıklamakta aciz kalmaktadır. Dördüncü eleştiri olan “elitizm”, modernist kuramda hâkim olan yüksek kültürün toplumun geneline yayılması anlayışından farklı olarak seçkinlerin popüler inanç, kültür ve anılar ile toplumu harekete geçirmeyi ve güçlendirme uğraşlarında etki derecelerine odaklanmıştır. Son eleştiri ise “çatışma ve yeniden yorumlama” şeklinde olmuştur. Burada Anthony Smith, milletlerin hem iç çatışmaları hem de başka milletler ile olan çatışmalarının önemine vurgu yaparak modernist kuramların bunu göz ardı ettiğini belirtmiştir. Modernizm mit ve hatıraların savaşlardan ve kültürel mücadelelerden nasıl meydana geldiklerine ve bunların çoğunlukla acılarla dolu miraslarının etkilerine açıklama getirememektedirler (Smith, 2017, s. 28-36). Anthony Smith dışında yaklaşımın bir diğer önemli ismi olan John Alexander Armstrong dinin millet ile ilişkisinin önemine de vurgu yapmaktadır. Milletlerin dini inançlarının ve bilinçlerinin meşrulaşan mitlere, etnik kimliğin ve aidiyet duygusunun oluşumunda diğer unsurlara nazaran daha etkili olduklarını belirtmiştir (Armstrong, 2018, s. 200). Milliyetçilik literatüründe yaygın olarak milliyetçilik düşüncesinin ortaya çıkması ile dinin güç kaybettiği görüşü mevcut olmaktadır. Dinin gücünü kaybederek meydana getirdiği boşluğu milliyetçilik düşüncesi doldurmuştur. Fakat Greenfeld milliyetçilik düşüncesinin dini bağlılıkların en güçlü olduğu Reform döneminde ortaya çıktığını öne sürmektedir (Greenfeld, 2021, s. 29). Anthony Smith de dini inançların milletlerin oluşunda çok önemli rolleri olan mit, efsane ve sembollerin üretiminde merkezi bir kaynak olduğunu belirterek önemini vurgulamıştır (Smith, 1994, 20). Çalışmanın konusu olan Sırp milliyetçiliği açısından etno-sembolizm yaklaşımı ve Miroslav Hroch’un devletlerin oluşum aşaması şeması ve üçüncü tip milliyetçi hareket olan “ayaklanma tipi” milli hareket önem arz etmektedir. Diğer kuram ve yaklaşımlar da ayrı ayrı önemli olmakla birlikte Sırp milliyetçiliğinin dini inanç, 50 efsaneler ve semboller ile yoğurulmuş şekli, bununla birlikte Osmanlı Devleti’ne karşı yapılan silahlı isyanlar sonucu bağımsızlık süreci yaşaması bu iki görüşü bu bağlamda daha baskın hale getirmiştir. Sırp milliyetçiliğinin modern öncesi bir oluşum olması ve dini kurum olarak Sırp Kilisesi’nin millet inşasında oynadığı merkezi rol önem arz etmektedir. Milliyetçilik düşüncesi üzerine araştırmalar yapan birçok yazar bu olgunun modern dönemin bir ürünü olarak ortaya çıktığını öne sürmüşlerdir. Burada milliyetçilik düşüncesinin tarihi kökleri olsa bile onun tam olarak ortaya çıkışının modern toplumun meydana getirilişi ve onun ihtiyaçları doğrultusunda şekillendirildiği üzerinde durmuşlardır. Fakat Doğu Avrupa ve Balkanlar’da milliyetçi düşüncelerin görüldüğü dönemlerde dışarıdan belli seviyede bir etki olmasına rağmen modern bir toplum yapısından bahsedilememektedir. Çünkü herhangi bir sanayileşme süreci, seküler bir toplum ve bu doğrultuda örgütlenebilmiş bir devlet yapısı mevcut olmamıştır. Bu bölgelerde milliyetçi düşüncenin beslendiği kaynaklar daha çok inançlar ve efsaneler olmuştur. Sırp milliyetçiliğinin özellikleri bakımından bu durumun en iyi gözlenebildiği milliyetçiliklerden olmuştur. Sırp milliyetçiliğinin dini inanç, Kosova Efsanesi ve inşa ettiği düşman imajı unsurları onun en yoğun hissedilen unsurları olarak öne çıkmıştır. Bu bakımdan etno-sembolizm yaklaşımının öne sürdüğü, milliyetçiliğin ortaya çıkmasındaki temel öğeler olan “sembolik kaynaklar, longue duree, etnik köken, çatışma ve yeniden yorumlama” gibi kavramlar Sırp milliyetçiliğinin anlaşılabilmesi açısından önem arz etmektedir. 51 İKİNCİ BÖLÜM 2. SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ VE OLUŞUMUNDAKİ ETMENLER Bu bölümde Sırp milliyetçiliğinin oluşumunda etkili olan öğelere değinilecektir. Öncelikle Balkanlar coğrafyasının özellikleri ve adlandırılması üzerine bilgiler verilecektir. Bununla birlikte Balkan adından türetilen Balkanlaşma kavramı üzerinde durulacaktır. Daha sonra Sırpların tarihi ile ilgili bilgilendirme yapılacaktır. Sırpların Balkan coğrafyasındaki tarihi, Sırp milliyetçiliğinin inşasında etkili olan Kosova Efsanesi, kiliseler, Osmanlı Devleti’nin uyguladığı millet sistemi, milliyetçiliğin inşasında rol alan önemli kişiler ve olaylar, kurulan örgütler ve siyasi partilerin anlaşılması açısından önem arz etmiştir. Öncelikle milletin karakterinde oldukça etkili olan coğrafyanın nitelikleri ve konumu üzerinde durulmuştur. Bölgenin dağlık yapısı ve kavşak konumunun Balkan milletleri ve Sırplar üzerindeki etkilerinin anlaşılması açısından Balkanların coğrafi özelliklerinin analizine önem verilmiştir. Daha sonra diğer milletlerin de Balkanlar’a yaptığı atıflar üzerinde durulmuştur. Zira milletin özelliklerinin oluşumunda millete yapılan içsel atıflar kadar ona yapılan dışsal atıflar da kimliğin şekillenmesinde önemli bir yer tutmuştur. Daha sonra Sırpların Balkanlar coğrafyasına ilk yerleşmelerinden 1918’de Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nın kurulmasına kadar olan sürecin tarihi incelenmiştir. Bu süreçte Sırpların Osmanlı yönetimine girişleri ve Sırp kimliğinin bu süreçte gelişerek kendi milli karakterlerinin oluşumunda etkili olan etmenler üzerinde bilgi verilmiştir. Süreç Sırpların bağımsızlığı ile sonuçlanmış ve Sırp milli kimliğinin oluşumunda farklı bir aşamaya geçilmiştir. Bu aşamalar daha sonraki başlıklarda incelenmiştir. Sonraki aşamada Sırp milliyetçiliğini şekillendiren temel öğeler ele alınmıştır. Burada ilk olarak Sırp milliyetçiliğini oluşturan en temel öğelerden olan Kosova Efsanesi ele alınmıştır. Kosova Efsanesi hem Sırp edebi geleneğinde hem de dini inanç sisteminde Sırplar açısından merkezi bir konumda bulunmaktadır. Bu sebeple Kosova Efsanesi Sırp milli karakterini anlamada öncelikli bir konum arz etmiştir. Bu nedenle ilk olarak ele alınmıştır. 52 Daha sonra Sırp kültürü ve inançlarının asırlar boyunca korunmasında ve gelişiminde kilit rol oynayan Sırp Ortodoks Kilisesi’ne değinilmiştir. Sırp Ortodoks Kilisesi, Kosova Efsanesi, Orta Çağ Sırp Kralları, kahramanları ve soylularının Sırpların belleklerinde sürekli bir şekilde yer etmesini sağlayarak Sırp kimliğinin korunmasını sağlamıştır. Bu sebeple Sırp Ortodoks Kilisesi, bağımsızlık öncesi ve sonrasında Sırp milliyetçiliğinin en önemli aktörlerinden olmuştur. Kosova Efsanesi’nin asırlar boyunca gelişerek varlığını sürdürmesinde ve Sırp Ortodoks Kilisesi’nin büyük ölçüde serbestçe faaliyetlerini sürdürmesinde Osmanlı Devleti’nde uygulanan “Millet Sisteminin” önemli etkisi olmuştur. 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul’un Osmanlılar tarafından ele geçirilmesi ile Ortodoks Hristiyanların da dini merkezleri Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Osmanlı Devleti, elde ettiği bu avantajı kullanarak Avrupa’daki dini parçalanmışlığın sürdürülmesi ve kendisine karşı oluşturulabilecek ittifakların önüne geçebilmesi adına Ortodokslara birçok haklar tanımıştır. “Millet Sistemi” uygulaması ile inanç temelinde, her topluluk kendi liderlerini seçme ve kurumlarını oluşturma noktasında serbest bırakılmıştır. Osmanlı Devleti bu cemaatlerin liderleri üzerinden yönetimini sağlamıştır. Bu bağlamda uygulanan “millet sistemi” ulusal kimliklerin de korunmasında önemli bir etken teşkil etmiştir. Bu nedenle “millet sistemi”ne değinilerek bilgi verilmiştir. 19. Yüzyılda Sırp milliyetçi ideallerinin Sırbistan’ın resmi bir şekilde hedefleri arasına girmesi ve şekillenmesinde İliya Garaşanin’in hazırladığı “Nacertanije” (Taslak) adlı planın önemli etkisi olmuştur. Plan, Balkanlar’da Sırpların yaşadığı tüm bölgeleri kapsayacak bir Sırbistan’ın kurulmasını ve Sırp etnik kökenine dayalı bir devleti öngörmüştür. Plan, Orta Çağ’daki Sırp krallığının en geniş sınırlarını kapsamaktadır. Bu nedenle milliyetçilik düşüncesinin inşasında önemli bir yere sahip olan “altın çağ” sınırlarının yeniden ele geçirilmesi düşüncesine atıfla bu plan önemli olmuştur. Bu hedefler Sırpların Osmanlı Devleti ile karşı karşıya gelmesinin yanı sıra diğer Balkan toplumları ve Avusturya – Macaristan İmparatorluğu ile de çatışmaya girmesine yol açmıştır. Bu nedenle Sırp milliyetçiliğinde önemli yere sahip bu plan ele alınmıştır. Sonraki başlıkta Sırpların bağımsızlık sürecinde büyük katkısı olan ve Sırp milliyetçiliğinin gelişiminde “Slav” kökenleri ve Ortodoks inancı vasıtası ile etki eden Rusların etkisi ele alınmıştır. Ruslar, ulusal çıkarları dolayısıyla 18. Yüzyılın 53 sonlarından itibaren Ortodoks toplumların koruyuculuğunu üstlenmesi söylemi ve tüm Slavların aynı devlette birleşmesi hedefi ile özellikle Balkan toplulukları üzerinde faaliyetler yürütmüş, onların bağımsızlık kazanmalarında önemli rol üstlenmiş ve ulusal edebiyatlarında da bu konuya büyük yer ayırmışlardır. Bu bağlamda Sırpların Ruslar ile köklü ilişkileri burada ele alınmıştır. Son olarak milliyetçi düşüncede önemli etkiye sahip olan “öteki inşası” ve “düşman söylemi” bağlamında Sırpların Hırvatlar, Boşnaklar ve Arnavutlar ile ilişkileri ele alınmıştır. Sırpların bu toplumlar ile yaşadığı inanç, etnik köken ve bazı topraklar üzerinde ilk olma ve “kutsal topraklar” çerçevesindeki sorunlarına değinilmiştir. Bu sorunlar Sırpların Osmanlı Devleti’nden bağımsızlıklarını kazandıktan sonraki dönemde Sırp milliyetçiliğinde etkileri daha fazla hissedilmeye başlayan etkenler olmuştur. 20. Yüzyılda Sırpların içinde bulunduğu birçok çatışma ve problemde bu toplumlar ile olan ilişkileri sebep teşkil etmiştir. 2.1. Balkanlar Coğrafyası ve Sırpların Tarihi 2.1.1. Balkanlar Coğrafyasının Özellikleri ve Adlandırılması Balkanlar coğrafyasının kuzey sınırını, üzerinde tam bir uzlaşı olmasa da, genelde Tuna ve Sava nehirleri oluşturmaktadır. Batıda Adriyatik Denizi, doğuda ise Karadeniz bulunmaktadır. Güneyde Ege Denizi ile Akdeniz yer almaktadır. Balkanlar, doğuda Çanakkale ve İstanbul Boğazları ile Asya Kıtası’ndan ayrılmaktadır. Kuzeybatıda ise Dinar Alpleri sıradağlarının kuzey ucundan ve Trieste Körfezi ile batı sınırları oluşmaktadır. Bu bakımdan bölge üç tarafı denizlerle çevrili bir yarımada olmaktadır (Jelavich, 2018, s. 2). Balkanlar coğrafyası dağlar ve tepeler ile kaplı, birçok nehir sisteminin olduğu bir coğrafya olmaktadır. Bölgenin bu özellikleri ve ormanlık yapısı tarım arazileri bakımından fakir bir bölge olmasına sebebiyet vermekte, bu durum da az sayıdaki tarım arazisinin değerini arttırmaktadır. Bu sebeple bu az sayıdaki tarım arazileri üzerinde tarihte mücadeleler gerçekleşmiştir. Fakat bölge madenler açısından zengin bir bölge olagelmiştir ve bölgede hakimiyet kurmuş olan önemli devletler ve 54 imparatorlukların bu madenleri yoğun şekilde kullanmalarına rağmen günümüze kadar geçen sürede hala tükenmemiştir (Jelavich, 2018 s. 3). Bölgedeki en temel nehir sistemi, dünya tarihinde de büyük önem atfedilen Tuna Nehri ve ona dökülen, doğudan batıya sıra ile Prut, Seret, İsker, Morava, Tisa, Sava, Drava nehirlerinden oluşan nehir ağı olmaktadır. Ayrıca Meriç Nehri, Struma Nehri, Neretva Nehri diğer önemli nehirler olmaktadır (Karpat, n.d.). Balkanlar, bu adı borçlu olduğu birçok dağ silsilesine ev sahipliği yapmaktadır. Bölgeye adını veren Balkan Dağları Bulgaristan’ı ikiye ayırmaktadır. Rodop Dağları ise Bulgaristan’ın güney sınırını oluşturarak onu Yunanistan’dan ayırmaktadır. Kuzeybatıda Dinar Alpleri ise Karavanken ve Julia Alplerinden ayrılarak güneydoğuya doğru Tuna ve Sava nehirleri ile Adriyatik Denizi arasında uzanmakta, Bosna – Hersek bölgesi ve Dalmaçya kıyıları için önemli engeller ve güvenlik oluşturmaktadır. Dinar Alplerinin güney ucundan Yunanistan boyunca güneye doğru ise Pindus Dağları uzanmaktadır (Karpat, n.d.). Balkanlar’daki bu yoğun dağ ve nehir sistemi dolayısı ile nispeten küçük olan bir coğrafyada çok çeşitli topluluklar ve inançlar yaşamış, kısa mesafelerdeki bu coğrafi engeller onları birbirinden ayırarak var olmalarına sebebiyet vermiştir. Bu sayede bölge inançlar, etnik topluluklar ve farklı kültürler açısından bir mozaik teşkil etmektedir (Wachtel, 2009, s. 18). Farklı toplulukların görece küçük bir bölgede birbirinden bir ölçüde soyut bir şekilde var olabildikleri Balkanlar, mevcut coğrafi özelliklerinin bu topluluklara önemli ölçüde koruma sağlayabilmesine rağmen tarih boyunca bölge dışı istilalara da uğramıştır. Bölgenin stratejik konumu, Anadolu coğrafyasına benzer şekilde Asya ve Avrupa kıtaları arasında bir geçit vazifesi görmesi ve Afrika’ya yakınlığı Balkanları bir kavşak noktasına dönüştürmüştür. Bölgedeki nehir ve vadi sistemleri bu istilaları şekillendirmiştir. Bu sayede tarihteki önemli imparatorluklar ve göçebe kavimler bölgeye giriş yapabilmişlerdir. Kuzeydeki Tuna Nehri vadisi ve Macaristan Ovası, Asyalı göçebe kavimler ve bazı Cermen kökenli toplulukların bölgeye giriş yapabilmelerine olanak sağlamıştır. Bölgeye daha sonra yerleşen Slav toplulukları da yine bu rotalar üzerinden gelerek Balkanlara yerleşmişlerdir. Macaristan Ovası’ndan güneye doğru Belgrad’ı geçerek Morava Nehri vadisi takip edilerek Niş’te doğuya 55 yönelmek sureti ile uygun geçitlerden Sofya’ya ya da güney istikametinden Vardar Vadisi vasıtasıyla Ege Denizi kıyılarına ulaşılabilmektedir (Wachtel, 2009, s. 19). Roma İmparatorluğu döneminde önemli bir yol olan “Via Egnatia” ise Adriyatik kıyılarındaki Draç limanından doğuya doğru giderek Selanik, Trakya ve İstanbul’a ulaşmaktadır. Balkanlar’daki mevcut coğrafya ve bu güzergahlar nedeni ile bölge önemli güçlerin hakimiyetine girebilmiş ve nüfuz alanı olabilmiştir (Batı, 2021, s. 52). Miroslav Hroch’un milliyetçi düşüncenin ve milletin oluşumunu incelediği çalışmasında coğrafi etmenlerin bir milletin etnik, dil ve kültürel özelliklerinin yayılımında önemli etkilere sahip olduğuna değinilmiştir. Özellikle Çeklerin milli hareketinin gelişiminin incelendiği bölümde Bohemya’yı (şimdiki Çekya toprakları) çevreleyen dağların bütünleşik bir Çek toplumunun oluşumundaki etkisini vurgulamış, bu sebep ile önemli özelliklerinin muhafaza edildiğine değinmiştir. Bunun gibi birçok örnek ile milletlerin oluşumda coğrafi özelliklerin etnik yapıya ve kültürel özelliklere etkilerinin önemi görülmektedir (Hroch, 2011, s. 104). Balkanlar coğrafyası, bölge ülkelerinin yüzölçümleri toplamı olarak 764.628 kilometre karedir. Bölgenin nüfusu yaklaşık 60 milyondur. Bölgede günümüz itibari ile 11 devlet yer almaktadır (Batı, 2021, s. 51). Balkanlar’da dinsel olarak en büyük grubu Ortodokslar oluşturmaktadır. Bölgedeki Ortodoks nüfusun yoğun olarak yaşadığı ülkeler Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan, Romanya, Kuzey Makedonya, Karadağ olmaktadır. İkinci büyük dinsel grubu ise Müslümanlar oluşturmaktadır. Müslümanlar yoğun olarak Bosna – Hersek, Arnavutluk ve Kosova’da yer almaktadırlar. Üçüncü dinsel grubu ise Katolikler oluşturmakta, yoğun olarak Hırvatistan ve Slovenya’da yaşamaktadırlar. Dil grupları olarak ise en büyük grubu Slav dilleri teşkil etmektedir. Bu dil grubu eski Yugoslav ülkeleri olmak üzere Bulgaristan’da yoğun olarak görülmüştür. İkinci büyük dil grubunu Latince kökenli Romence ve Ulahça oluşturmaktadır. Bu dil grubu başta Romanya’da yoğun olmak üzere Sırbistan, Bulgaristan ve Makedonya’da da azınlık olarak kullanılmaktadır. Üçüncü büyük dil grubunu Rumca oluşturmaktadır. Başta Yunanistan’da yoğun olarak kullanılmakta ve Arnavutluk, Kuzey Makedonya ve Bulgaristan’da ise azınlık olarak kullanılmaktadır. Dördüncü dil grubunu Arnavutça teşkil etmekte ve Arnavutluk ve Kosova’da yoğun olarak kullanılmakta, Kuzey Makedonya’da da önemli bir oranda kullanılmaktadır. Son dil grubunu ise Türkçe oluşturmaktadır. Bulgaristan, Kuzey 56 Makedonya, Yunanistan ve Romanya’da azınlık olarak kullanılmaktadır. Hiçbir Balkan ülkesinde çoğunluk olmamıştır. Balkanlar’daki en büyük etnik grubu Slavlar oluşturmaktadır. Daha sonra Yunanlar, Romenler ve Arnavutlar sırası ile gelmektedirler (Karpat, n.d.). Balkanlar teşkil ettiği bu çeşitlilik sebebi ile zengin bir coğrafya olması yanında birçok anlaşmazlık ve çatışmaya da yol açan bir yapıya sahip olmaktadır. Dini, etnik ve kültürel olarak homojen bir yapı oluşturmaması, her ülkede önemli oranlarda azınlıklar bulunması Balkanlar’ın tarihinde ve günümüzde birçok çatışmaya yol açmıştır. Örneğin Yugoslavya’nın dağılmasındaki etnik, dini çatışmalar ve Bosna ve Kosova Savaşları, Yunanistan’daki Batı Trakya Türkleri, Kuzey Makedonya’daki Arnavutlar’ın faaliyetleri bunlara örnek verilebilmektedir. Balkan adının ilk kullanıldığı yer, Maria Todorova’ya göre İtalyan bir yazar ve diplomat olan Filippo Buonaccorsi Callimaco’nun Lehistan kralının diplomatik amaçlı görevlendirmesiyle 15. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin başkenti İstanbul’a giderken yazdığı hatıralarında rastlanmıştır. Callimaco geçtiği Balkan Dağları’nın betimlemesini eserinde yapmıştır ve dağlara onların antik ismi olan Haimos demekle birlikte yerel halkın Balkan adını verdiğini belirtmiştir. Haimos, efsanevi bir Trakya kralının adıdır. Balkan adını daha sonra yine bir elçilik görevlendirmesi ile Sultan III. Murat ile görüşmek üzere gelen Salomon Schweigger kullanmıştır. Habsburg İmparatoru II. Rudolf’un elçilik heyeti ile gelen Schweigger İstanbul’da üç yıl kalmış, gezileri sırasında günlüğünü tutmuş ve 1608 yılında bu notları basılmıştır. O da dağlardan Haimos adında bahsetmiş fakat Türklerin bu dağları Balkan diye adlandırdıklarını belirtmiştir (Todorova, 2003, s. 55-57). Geçen süre içerisinde birçok yazar daha Balkan adından notlarında söz etmiştir. 19. yüzyılda bu dağlar her iki adı ile, yani Balkan ve Haimos olarak adlandırılmıştır. Balkan adlandırması, Balkanlar’daki diğer dört sıradağ için de kullanılmış, bunların tamamının tek parça olarak Balkan Dağları olduğu önceleri zannedilmiştir. Balkan Dağları’nın Venedik Körfezi’nden Karadeniz’e kadar uzandığı düşünülmüştür. 1808 yılında bir coğrafyacı olan Alman August Zeune “Goea” adlı eserinde “Balkan Yarımadası” terimini ilk defa kullanmıştır. İngiliz bir gezgin olan Robert Walsh da Balkan terimini 1827 yılında bütün yarımada için kullanmıştır. Osmanlı Devleti’nde Yunanların kiliseler üzerindeki hakimiyetlerinden dolayı Robert Walsh Balkanlar’ın kuzeyinde çoğunlukla, güneyinde ise ayin dilinin tamamen Yunanca olduğunu görerek 57 Balkan adının da bu dile ait olduğunu düşünmüştür. Aslında 18. yüzyılda Balkan Dağları’nın bütün yarımadayı kaplamadığı, batıda Timok Irmağı’nda son bulduğu keşfedilmiş olsa da bu keşif genel kanıyı etkilememiştir. Fakat Fransız bir coğrafyacı olan Ami Boue yaptığı ayrıntılı bir araştırma ile Balkan Dağları’nın Timok Irmağı’nda son bulduğunu belirtmiş ve hem bu dağlar hem de Balkanlar coğrafyasının geneli hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir (Todorova, 2003, s. 60-63). Balkan adının Türkçe kökenli olması ve 1878 Berlin Kongresi’nde de yarımadadaki eski Osmanlı hakimiyetini çağrıştıran adlandırmalar ile bölgenin nitelendirilmesi zamanla bölgede yeni kurulmaya başlayan ulus devletlerce bu adlandırmadan uzaklaşılmaya çalışılmasına, kendi uluslarının ön plana çıkmasına neden olacak adlandırmalar ile anılmaya çalışılmasına neden olmuştur. Fakat Balkan adının önüne geçilememiştir. Balkan adının çok fazla yaygın oluşu, birçok yazar ve araştırmacıyı istemese de bu bölgeyi Balkan olarak Türkçe kökenli bir sözcük ile adlandırmaya zorlamıştır. Birçok Avrupalı entelektüel, yarımadanın “istilacı” Türklerin dilinden gelen bir sözcük ile anmak istememiştir. Yarımada Yunan ve Roma medeniyetlerine ev sahipliği yapmış olduğundan ve birçok önemli kişiliği bu medeniyetlere kazandırdığından Türkçe kökenli bir adlandırmadan hoşlanmamışlardır. Maria Todorova, bu gibi görüşlere sahip Victor Papacostea’nın tüm bunlara rağmen Balkan adının değiştirilmesinin artık olanaksız olduğunu ve “Ne de olsa dağlık yarımada terimi, bütün Avrupa yarımadaları arasında en dağlık olanının coğrafi gerçekliğine uygun düşmektedir.” dediğini belirtmiştir (Todorova, 2003, s. 68). Balkanlar’ın sınırlarının tam olarak nereler olduğu da tartışmalı bir konu olmuştur. Bu konu ile ilgili coğrafi, siyasal, tarihsel, dinsel birçok görüş ileri sürülmekle birlikte genelde konu ile ilgili bunların karması olan tanımlar yapılmıştır. Coğrafyacıların yaptığı tanımlama kendi disiplinleri çerçevesinde bölgenin sınırlarının eski Yugoslavya ülkeleri, Bulgaristan, Arnavutluk, Yunanistan ve Tuna Nehri’nin Karadeniz’e döküldüğü Romanya’nın Dobruca bölgesi ve Türkiye’nin Avrupa yakasını kapsadığı şeklindedir. Fakat bazıları siyasal coğrafya ve fiziki coğrafyanın her zaman kesişmediğini öne sürerek, bir önceki sınırlamaya ek olarak tüm Romanya’yı ve bazen Moldova’yı da Balkan sınırları içerisinde değerlendirmiş, Türkiye’yi bu sınırların dışında bırakmışlardır. Birçok tarihçinin de benimsediği ikinci yaklaşıma tarihsel ve kültürel özellikler de eklenmiştir. Yaygın kanaat Balkanlar’ın sınırlarının 58 Slovenler hariç olmak üzere eski Yugoslavya toprakları, Bulgaristan, Arnavutluk, Yunanistan ve Romanya olduğudur. Bu topraklar uzun süre Osmanlı hakimiyetinde kalmış, Ortodoks Kilisesi hakimiyetindeki topraklar olmuştur. Macaristan da eski Osmanlı hakimiyetinde olmasına rağmen Osmanlı’dan diğer Balkan ülkelerine göre çok daha erken bir dönemde ayrılmış olmasından ve farklı bir süreç yaşamış olduğundan Balkan sınırlarına dahil edilmemiştir (Todorova, 2003, s. 72-73). Bir tür olumsuzluğu belirten “balkanlaşma” (balkanization) kavramı eskiden bir bütün şeklinde var olan coğrafi ve siyasi birimlerin parçalanarak birbirlerine düşman daha küçük birimlere ayrıldığı bölgeler için kullanılmıştır. Bu birimlerin parçalanma süreci milliyetçilik gibi ideolojiler ile gerçekleşmiştir ve gelecekleri ise belirsiz olmaktadır. Fakat ilginç bir şekilde bu kavram Balkanlar’daki parçalanmalar ve olaylar üzerine ortaya çıkmamıştır (Yıkıcı, 2020, s. 6). Kavramın ortaya çıkışı I. Dünya Savaşı sonrasına rastlamaktadır ve savaş sonrası bölünmelerin ve çatışmaların Balkanlar örnek gösterilerek açıklanmaya çalışılması sonucu ortaya çıkmıştır. Birçok kişi Avrupa’da gerçekleşen çatışmalar ve II. Dünya Savaşı sonrası kolonilerin bağımsızlığını kazanmaya başladıkları süreçte gerçekleşen olaylar için “balkanlaşma” kavramı ile örnekler vermiştir. Maria Todorova “balkanlaşma” ile ilgili John Leonard’dan şu sözleri aktarmıştır: Her istihbarat örgütü kendi çapında bir Balkan ülkesidir; bir açmazlar coğrafyasıdır, her şeye inanabilir, Türkiye’ye ve onun kardeş ülkelerine karşı tarihsel kin güder, uygarlığı sarsacak ölümcül soğuk savaş oyunları oynar. Fakat bir de her terörist örgütün kendine dönük ve kendi kendinden beslenen bir Balkan ülkesi ve gizli servisi olması söz konusudur (Todorova, 2003, s. 84). Balkanlar’ın coğrafi yapısı ve etnik, dini ve kültürel özelliklerinin çeşitliliği dolayısı ile oluşturduğu zenginliğin yanında ortaya çıkan çatışmalar ve Balkanlar’a atfedilen özelliklere değinilmiştir. Bu bağlamda çalışmanın bundan sonraki aşamasında Sırpların tarihi ve milliyetçilik düşüncelerindeki önemli öğeler ele alınacaktır. Bu çerçevede Balkanlar’daki birçok çatışma ve iş birliğinin önemli bir aktörü olan Sırpların ulus inşa süreci ve dünya görüşleri anlaşılmaya çalışılacaktır. Balkanlar coğrafyasında milliyetçi düşünceler, ortaya çıkan yeni ulusların Hırvatlar ve Slovenler hariç olarak, Osmanlı’dan ayrılarak bağımsızlığını kazanmalarından dolayı bu milletlerin kendilerini tanımlarında Osmanlı karşıtlığı önemli bir yere sahip olmuştur. Osmanlıların Balkanlar’da 14. Yüzyıldan itibaren başlayan hakimiyetleri bölgenin şekillenmesinde büyük rol oynamıştır. Osmanlıların 59 bölgede uyguladığı millet sistemi ile dini cemaatler üzerinden sağlanan yönetiminde dini kurumların önemli roller üstlenmeleri, Balkan milliyetçiliklerinin şekillenmelerinde kiliselerin etkin rol oynamalarını sağlamıştır. Osmanlıların millet sisteminde İstanbul Fener Rum Patrikliği’ne hâkim olan Yunanlarda dahi kilisenin milliyetçilik düşüncesi üzerindeki rolü oldukça etkili olmuştur. Kiliselerin ve dini cemaatlerin Osmanlı sistemi içerisinde varlıklarını rahatça sürdürmeleri ve bu sayede bölge toplumlarının eski anlatılarını, kültürlerini ve tarihlerini muhafaza etmeleri 19. Yüzyılda Balkanlar’da ortaya çıkan milliyetçi hareketlerin şeklinin Batı Avrupa’daki milliyetçilikler gibi vatandaşlık temelli, özgürlükçü ve kapsayıcı olmasını değil etnik köken temelli, toprağa dayalı, dini inanç çerçevesinde ve dışlayıcı bir nitelik taşımalarına sebep olmuştur. Mevcut süregelen anlatılarında geçmişlerindeki “altın çağ” devletleri idealleri bu ulusların çatışmacı bir şekilde gelişmesini beraberinde getirmiştir. Sırplar, Yunanlar, Bulgarlar, Romenler ve Karadağlılar bağımsızlık süreçlerinde etnik, dini veya tarihsel iddialar ile birçok çatışmaya girmiştir (Wachtel, 2009, s. 53). Tüm bu topluluklar bağımsızlık sürecini hakimiyeti altındaki imparatorluğa silahlı ayaklanma yolu ile başlamıştır. Bu nedenle Balkanlar’daki milliyetçi hareketler Batı’daki modernleşme ve sanayileşmenin getirdiği sosyal düzenin bir sonucu olarak değil dini ve etnik temelde bir bilincin sonucu olarak meydana gelmiştir. Bu meydana gelişte Batı milliyetçi düşüncesinin daha önceden ortaya çıkan fikir ve öğelerinin de bu hareketlerin tetiklenmesinde önemli etkileri olmuştur. Sırp milliyetçiliği ve tarihi böyle bir ortamda 19. Yüzyılda şekillenmeye başlamıştır. 2.1.2. Sırpların Tarihi Balkanlar’da Sırpların yaşadığı coğrafyalarda daha önceleri ilk bilinen topluluklar İliryalı ve Trakyalı, hayvancılık yapan kavimler olmuşlardır. M.Ö. III. yüzyılda bölgede Roma hakimiyeti sağlanmıştır. M.S. 395 yılında Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölünmesi ile Dalmaçya ve geçmişte Sırbistan topraklarının kuzeyi ve Macaristan’ın güneyini kaplayan Pannonia eyaleti Batı Roma’nın, geriye kalan topraklar ise Doğu Roma’nın elinde kalacak şekilde ayrılmıştır. III. yüzyıldan itibaren bölgeye Gotlar, Avarlar ve Hunlar gelmeye başlamışlardır. Bu yüzyılda Roma İmparatorluğu tarihçiler tarafından “III. Yüzyıl Krizi” olarak adlandırılan iç ve dış 60 buhranlar ile dolu bir dönemden geçmiş ve giderek zayıflamıştır. Daha sonra VI. yüzyılda Slavlar ve Bulgarlar bölgeye gelip yerleşmişlerdir (Özkan, 2011, s. 1). VII. yüzyılda Doğu Roma İmparatoru Heraclius, Sırpları Avarlardan korumak için onları imparatorluğun kuzeybatı sınırına yerleştirmiştir. Böylece Sırplar Balkanlara yerleşerek bir Balkan topluluğu olarak ortaya çıkmışlardır. İmparatorluğun zamanla zayıflaması ile Sırplar daha serbest hareket imkânı bulmuşlar ama bir birlik kuramamışlardır. Parçalı bir yapıda olan Sırp toplulukları “jupan” adı verilen liderler tarafından yönetilmekte ve bu “jupanlar” kendi aralarında “büyük jupan” (veliki jupan) olmak için mücadele etmişlerdir. 850 yılında Vlastimir, “büyük jupan” olmayı başararak Sırpları birleştirmiştir. Fakat bu birleşme kısa süreli olmuş, Vlastimir’in ölümü ile birlik tekrar parçalanmış ve Sırplar, Bulgarların hakimiyetine girmişlerdir. 1018 yılında Doğu Roma İmparatorluğu’nun II. Basileios döneminde Bulgarların bağımsızlıklarına son vermeleri ile Sırplar da tekrar imparatorluğa bağlanmışlardır. Daha sonra Sırplar Zeta ve Raşka olmak üzere iki devlet kurmuşlardır. Dağlık bir bölge olan Zeta daha sonraları Karadağ adını alacaktır. Raşka ise bu bölgenin doğusunda yer almaktadır. I. Stefan Nemanya, bu iki devleti birleştirerek Sırp Krallığı’nı kurmuştur. Böylece Orta Çağ’daki efsanevi Nemanya Hanedanı ortaya çıkmıştır. Stefan’ın oğlu Rastko ise 1219 yılında bağımsız Sırp Ortodoks Kilisesi’ni kurarak Sırpların tarihinde önemli bir başka olayı gerçekleştirmiştir. Orta Çağ Sırp Krallığı en güçlü dönemini “silni” yani “kuvvetli” şeklinde adlandırılan Stefan Duşan döneminde yaşamıştır (Özkan, 2013, s. 1-2). Onun döneminde krallığın sınırları kuzeyden güneye doğru Tuna Nehri’nden Korint Körfezi’ne ve Adriyatik Denizi’nden Ege Denizi’ne kadar uzanmıştır. Stefan Duşan kendisini imparator olarak adlandırmış ve 1346 yılında Sırp başpiskoposu, Ohri başpiskoposu ve Bulgar patriği ile bir toplantı yaparak Sırp başpiskoposunu patrik ilan etmiş ve İpek’e (Peç) atamıştır. Bu sebeple hem kendisi hem de patrik Ortodoks Kilisesi’nden aforoz edilmişlerdir. Fakat bu sayede Stefan Duşan kendisini Doğu Roma İmparatorluğu bağımlılığından çıkararak daha serbest hareket etmiştir. Duşan döneminin sonlarına doğru Balkanlar’da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Doğu Roma’da yaşanan iç savaşta Stefan Duşan ve Bulgarlar İonnes Paleologos’u, bu çatışmadan yararlanarak Trakya’ya geçme imkânı bulan Osmanlılar ise İonnis Kantakuzenos’u desteklemişlerdir. 1349 yılında Orhan Bey bu 61 nedenle Stefan Duşan’ın Selanik’i almasına, İonnis Kantakuzenos’a yardım ederek engel olmuştur (Karpat, 2019, s. 29). 1355 yılında Stefan Duşan, Konstantinapol’ü almak üzere çıktığı seferde ölmüştür. Onun ölümü sonrası oğlu Uroş, krallığın birliğini sağlayamamış ve krallık bölünmüştür. Bu parçalanmış yapıda öne çıkan en önemli kişiler Kuzey Sırbistan’a hakim olan Lazar Hrbelyanoviç ve Makedonya’ya hükmeden Vukaşin Mrnyavçeviç olmuşlardır (Özkan, 2011, s. 3). 26 Eylül 1371 tarihinde Çirmen’de Osmanlılar ile savaşan Vukaşin Mrnyavçeviç, ağır bir yenilgi almış ve öldürülmüştür. Bu savaştan iki ay sonra ise Stefan Duşan’ın oğlu Uroş’un ölmesi ile Nemanya Hanedanı sona ermiştir (Yıkıcı, 2020, s. 19). Osmanlılar çok kısa sürede Balkanlar’da ilerleme kaydetmişlerdir. Halil İnalcık Osmanlılar’ın Balkanlar ilerleyişini bölgenin aşırı derecede parçalanmış bir siyasi yapıda olmasına bağlamıştır. Bölgedeki kralların, despotların ve yerel liderlerin birbirleri ile sürekli hakimiyet mücadelesi içerisinde olduklarını ve bir dış yardım almaktan da çekinmediklerini belirtmiştir. Böyle parçalı bir ortamda ise tutarlı bir politikaya sahip tek gücün o dönemde Osmanlılar olduğunu söylemiştir. Ayrıca bölgenin halkının Osmanlılara karşı direnmekte isteksiz davranmalarını ve liderlerine pek yardım etmemelerinin sebeplerini Stefan Duşan’ın yasalarını ve Osmanlılar’ın uyguladıkları yasaları karşılaştırarak göstermiştir. Stefan Duşan’ın yasalarında köylüler haftada iki gün angarya çalıştırılmaktadırlar. Osmanlı Devleti’nde ise bir köylünün sipahinin toprağında çalışması gereken süre yılda sadece üç gün olmaktadır. Ayrıca Osmanlı Devleti köylüleri yerel yetkililerin sömürülerinden korumuştur. Osmanlı Devleti ayrıca Ortodoks Kilisesi’ni resmen tanımış ve bu nedenle ilke olarak Katolik Kilisesi’ni ülkede yasaklamıştır. Böylelikle Halil İnalcık, Balkan köylülerinin Osmanlı Devleti’ne karşı direnmekte isteksiz olduklarını vurgulamıştır (İnalcık, 2019, s. 23-24). Halil İnalcık’a göre Balkanlar’da Osmanlı ilerleyişi üç kola ayrılmıştır. Birinci kol, daha önce değindiğimiz eski Roma güzergahı olan Via Egnatia üzerinden gerçekleşmiş ve Serez, Manastır ve Ohri’nin alınması ile 1385 yılında Arnavutluk’tan Adriyatik Denizi’ne varılmıştır. 1387 yılında Selanik’in alınması ile güneyde Teselya bölgesine doğru ikinci kol uzanmıştır. Fetihlerin üçüncü kolu ise İstanbul – Belgrad güzergahında gerçekleşmiştir. 1385 yılında Balkan Geçitleri’nin ele geçirilmesi ile 62 Sofya, Niş ve Morava Vadisi alınmıştır. Bunun sonucunda 1386 yılında Sırplar Osmanlı hakimiyetini tanımışlardır (İnalcık, 2019, s. 22). Fakat bazı Osmanlı kuvvetlerinin 1388 yılında Ploçnik’te (Bileca) yenilmeleri üzerine cesaretlenen Balkan krallıkları Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak yapmışlardır. 15 Haziran 1389 tarihinde (Doğu Hristiyan Takvimi’ne göre 20 Haziran) bu birleşik Balkan ordusu ve Osmanlılar arasında gerçekleşen I. Kosova Savaşı’nda Osmanlılar zafer kazanmıştır. Bu savaşta Balkan ordusuna komuta eden Lazar Hrbelyanoviç ve Sultan I. Murad ölmüşlerdir. I. Kosova Savaşı, Sırpların bağımsızlıklarını kaybettikleri bir olay olarak hatırlanmış ve savaş üzerine birçok efsane ortaya çıkmıştır. Kosova Savaşı Efsanesi, Sırp milletinin inşasında kilise ve aydınlar tarafından en çok kullanılan öğe olmuştur ve Sırp milletinin bilincini şekillendirmiştir. Savaştan sonra Lazar’ın oğlu Stefan Lazareviç Osmanlı hakimiyetini tanımıştır (İnalcık, 2019, s. 28). 1427 yılında Stefan Lazareviç’in ölümü ile yerine geçen Curaç Brankoviç, Macarlar ile ittifak yapmıştır. Bunun üzerine Osmanlılar 1439 yılında Sırbistan’a sefer düzenlemişler, Semendire ele geçirilmiş fakat Belgrad alınamamıştır. Daha sonra yapılan anlaşmalar sonucu bazı topraklar ile beraber Semendire tekrar Sırpların eline geçmiştir. 1444 Varna Savaşı ve 1448 II. Kosava Savaşı ile Osmanlılar Balkanlar’daki konumlarını daha da güçlendirmiştir. Sultan II. Mehmed’in 1454, 1455 ve 1456 yıllarında Sırbistan’a Macarlar ile mücadele etmek ve Belgrad’ı alarak tüm Sırbistan’a hakim olabilmek için seferleri olmuştur. 20 Haziran 1459 tarihinde ise Semendire’nin alınması ile ilk Sırp devleti son bulmuştur. Macar Krallığı’nın elindeki Belgrad ise Sultan Süleyman tarafından 29 Ağustos 1521 tarihinde alınmıştır (Özkan, 2011, s. 5- 6). 16. yüzyılda Sokullu Mehmed Paşa, İpek’teki Sırp Ortodoks Kilisesi’nin yeniden kurulmasına izin vermiştir. 17. yüzyılın sonlarında, 1683 yılındaki Viyana Kuşatması’nın başarısızlığı sonrası Osmanlı İmparatorluğu ile Kutsal İttifak arasındaki savaşlarda Sırp Patriği III. Arsenije Cernojeviç Avusturya’yı desteklemiş fakat kuvvetlerinin bölgeden 1690 yılında çekilmeleri sonrası onun liderliğinde 200 bin Sırp Karlofça’ya giderek yerleşmiştir. İleride Sırp milliyetçiliğini derinden etkileyecek Vuk Karadziç1 gibi kişilikler buradan çıkmışlardır. 1736 – 1739 yılları arasında yaşanan 1 Ayrıntılı bilgi için sayfa 74-75 ve bknz. (Uğurlu, M. (2019). Milliyetçiliğin Efsanesi (Sırp Milliyetçiliği ve Kosova Efsanesi) (1st ed.). Gece Akademi. Sayfa 97) 63 Osmanlı – Avusturya Savaşı’nda yine Sırp Patriği IV. Arsenij, Avusturyalıları desteklemiş fakat Osmanlı İmparatorluğu savaşı kazanıp Belgrad’ı geri alınca beraberindekiler ile o da Avusturya’ya kaçmıştır (Karpat, 2019, s. 31). 1767 yılında Fenerli Rumların istekleri ile Sırp ve Bulgar kiliseleri kapatılmıştır. Bunda önceki savaşlarda Sırpların düşmanı desteklemeleri ve imparatorluktaki Rum nüfuzu etkili olmuştur. Fakat ilerleyen dönemde bu kiliseler tekrar açılmışlar, önce temsil ettikleri toplumun sözcülüğünü yapmış, daha sonra ise yeni kurulan ulus devletlerinin kurumları haline gelmişlerdir (Taşcan, 2017, s. 397). 1774 yılında Osmanlılar ve Ruslar arasında imzalanan Küçük Kaynarca Anlaşması ile Rus Çarlığı Osmanlı İmparatorluğu’na karşı Ortodoksları temsil edebilme hakkı elde etmiştir. Bu tarihten itibaren Osmanlı sınırları içerindeki Ortodokslar Rus etkisine açılmışlardır (Karpat, 2019, s. 32). 1787 – 1791 yıllarında Osmanlılar ile Avusturyalılar arasındaki savaşta bazı Sırplar Avusturya ordusuna katılmış ve Sırp subaylar tarafından idare edilmişlerdir. Savaş sonu imzalanan Ziştovi Anlaşması ile savaştan önceki durum yeniden tesis edilmiş olmakla birlikte birçok Sırp savaş tecrübesi kazanmıştır. Bu savaşta yer alan bazı Sırplar ilerideki Sırp isyanının liderleri olarak ortaya çıkmışlardır (Özkan, 2011, s. 9). Osmanlı İmparatorluğu’nun giderek güç kaybetmesi, kendi ordusuna bile tam olarak hâkim olamamasına yol açmıştır. Özellikle sınırlardaki bazı birlikler sürekli isyana kalkışmaya ve halktan haraç almaya, insanlara zulmetmeye başlamışlardır. Bu durum 1804’te Sırp isyanına neden olmuştur. İsyanın lideri daha önce Avusturya ordusunda da görev almış Kara Yorgi adlı bir domuz tüccarı seçilmiştir. 1804 yılında Osmanlılar asi yeniçerileri ve liderlerini yense de bunlara karşı isyan başlatan Sırplar, 1805 yılında Rusların da desteği ile özerklik talep etmiş, bu kabul edilmeyince de isyan devam etmiştir. İsyancılar 1807’de Belgrad’ı ele geçirmişlerdir. Rusların isyana verdikleri aktif destek 1811’de Napolyon’un Rusya’ya karşı Prusya ve Avusturya ile ittifak yapması ile sona ermiştir. Rusya Osmanlı Devleti ile 28 Mart 1812 tarihinde Bükreş Anlaşması’nı imzalamıştır. Anlaşmada Sırpların affedilmeleri, içişlerini kendilerinin idare etmeleri ve bölgede yapılacak düzenlemelerin Sırplar ile görüşülerek yapılmasına karar verilmiştir. Yapılan bu anlaşmadan isyanın lideri Kara Yorgi’nin sonradan haberi olmuş ve bunu kabul etmemiştir. Bu nedenle isyana devam etmiş fakat 64 1813’te Osmanlı kuvvetleri Belgrad’a girmiş ve Kara Yorgi de Avusturya’ya kaçmıştır (Özkan, 2011, s. 10-14). Osmanlı kuvvetlerinin Belgrad’a girmesi ile isyana katılan Sırpların birçoğu da Avusturya hakimiyetindeki topraklara kaçarak mülteci olmuştur. Bu mültecilerin çoğu Osmanlı Devleti’nin çıkardığı af ile geri dönmüştür. İsyan sırasında Fener Rum Patriğinin isyancılar için aldığı aforoz kararı da bu vesile ile kaldırılmıştır. Fakat isyan ile beraber Sırbistan’da devlet otoritesi büyük zarar görmüş ve bu ortamda bazı bölgelerde haydut faaliyetleri artmıştır. Ayrıca isyandan dolayı tarımda yaşanan aksaklıklar ve kayıplardan ötürü kıtlık meydana gelmiştir. Bundan dolayı bölgede yeniden Osmanlı yönetimine karşı hareketler başlamıştır. Eylül 1813’te isyan sırasında Kara Yorgi’ye destek vermiş olan Hacı Prodan adlı bir voyvoda yeniden isyan başlatmıştır. Hacı Prodan isyan sırasında destek bulabilmek için Sırp knezlerine mektuplar yollamıştır. Bu knezlerden biri olan Rudnik Knezi Miloş Obrenoviç, isyana destek vermemiş ve Hacı Prodan’dan aldığı mektubu Osmanlı Valisi Süleyman Paşa’ya iletmiştir. Bunun üzerine harekete geçen Süleyman Paşa, Miloş Obrenoviç ve isyana katılmayan diğer knezlerin de yardımı ile isyanı bastırmıştır. Fakat isyanın bastırılmasından sonra daha sert politikalar yürütmeye başlamıştır (Aslantaş, 2007, s. 153-154). Hacı Prodan İsyanı ile Sırp reayaya karşı iyice güveni sarsılan Osmanlı Devleti, Süleyman Paşa’nın fikriyle bazı Sırp papaz ve knezlerinin Sırbistan’dan çıkarılarak İstanbul’a yerleştirilmeleri ve bölgedeki etkilerinin azaltılmasına dair plan yapmıştır. Bundan dolayı birçok Sırp ileri geleni Miloş Obrenoviç ile Belgrad’a davet edilmiştir. Miloş Obrenoviç Belgrad’a ilk gelenler arasında yer almıştır. Bu sıralarda daha önce Hacı Prodan’a destek vermiş Stanoye Glavaş gibi bazı Sırp ileri gelenleri Süleyman Paşa’nın emri ile idam edilmiştir. Kendisinin de aynı şekilde idam edileceğinden korkan Miloş Obrenoviç, Belgrad’dan ayrılmıştır. Takova Manastırı’nda knezler ile toplantı yapan Obrenoviç isyan kararı almıştır. Miloş Obrenoviç, bu isyanın Sultan’a karşı olmadığını, Süleyman Paşa’nın zulmüne karşı olduğunu söylemiştir. Bu sayede Süleyman Paşa’nın görevden alınması sağlanmıştır. Süleyman Paşa’nın yerine Maraşlı Ali Paşa tayin edilmiştir (Aslantaş, 2007, s. 156-160). Diplomat karakteri ile öne çıkan Miloş Obrenoviç, Kasım 1815’te Osmanlılar ile anlaşmıştır. Bu anlaşma ile kısmi bir özerklik alarak Sırbistan’ın başknezi olmuştur (Adaş & Konuralp, 2020, s. 117). Bu 65 tarihten itibaren Miloş Obrenoviç Sırbistan’ın bağımsızlığına giden süreçte ülkenin gelişimini başlatmıştır. 1817’de Sırbistan’a dönen Kara Yorgi’yi yakalatarak öldürtmüş, başını Osmanlı valisi Maraşlı Ali Paşa’ya yollamıştır. Daha sonra Kara Yorgi’nin başı Dersaadet’e (İstanbul) gönderilmiştir. Bu sayede Miloş Obrenoviç, Sırbistan’daki konumunu sağlamlaştırmış, Osmanlı Devleti’nin gözünde de itibarını arttırmıştır (Aslantaş, 2007, s. 162-163). Bu sebeple Obrenoviç ve Karacorceviç hanedanları arasındaki kan davası başlamıştır (Marinkoviç, 2018, s. 310). Miloş Obrenoviç dönemi Sırbistan, adım adım daha fazla özerkliğe erişmiştir. Bu gelişimdeki en büyük etken Osmanlı – Rus Savaşları ve Osmanlıların kayıpları olmuştur. Bu süreçte imzalanan Bükreş, Akkerman ve 1829 Edirne Anlaşmaları önem arz etmiştir. Edirne Anlaşması ile Sırplar 1833 yılında özerklik kazanmışlardır. Miloş döneminde Sırpça kitaplar basılmaya ve okullar açılmaya başlanmıştır. 1838 yılında ulusal kilise kurulmuştur. Fakat Miloş Obrenoviç’in otoriter yapısı ona karşı bir muhalefeti meydana getirmiş ve isyana sebep olmuştur. Durumunun zorlaşması üzerine Miloş, tahtı oğlu Mihail’e bırakarak ülkeden ayrılmıştır (Özkan, 2011, s. 59). Mihail döneminde Sırbistan’da Miloş döneminde olduğu gibi tedrici olarak Müslümanlara baskı uygulanmış ve ülkeyi terk etmeleri sağlanmaya çalışılmıştır. Ülkede kıyafet değişikliğine de gitmiş ve görevlilerin Osmanlılar gibi olan giyimlerini değiştirerek daha Avrupa tarzı bir görünüme geçirmiştir. Ayrıca Sırpların silahlanarak 10 yaşından büyük herkesin tabanca, bıçak, tüfek ve olası bir savaş için malzemeler almasını emretmiş, bu silahların da üç ayda bir yoklanmasına hükmetmiştir. Fakat Mihail’e de muhalefet oluşmuş ve isyan çıkmıştır. İsyana Toma Vuçiç Perisiç liderlik etmiştir. Mihail isyanı bastırmaya çalıştıysa da ordusu isyancılara yenilmiş ve Avusturya’ya kaçmıştır (Özkan, 2011, s. 77-80). Bundan sonra ilk isyanın lideri olan Kara Yorgi’nin oğlu Aleksandr Karacorceviç başknez seçilmiştir. Aleksandr Karacorceviç döneminde önemli bir kişilik olan İliya Garaşanin Dahiliye Müdürü olarak görev yapmış ve ülkenin bürokrasisini ve polis teşkilatını yapılandırmıştır. Fakat onun hazırladığı “Nacertanije” adlı planlama ileride kurulacak Büyük Sırbistan’ın idealize edilerek planlanmasına ve bir devlet politikasına dönüşmesinde etkili olmuştur. Kurulacak Büyük Sırbistan’ın tüm Sırpları kapsayacak şekilde kurulması gerektiğine odaklanmış ve tedrici bir şekilde Osmanlı’nın parçalanarak Orta Çağ’daki en geniş sınırlara ulaşabilmeyi 66 amaçlamıştır. Bu bakımdan İliya Garaşanin Sırp milliyetçiliğinin ilk önderi olmuştur (Özkan, 2011, s. 86-89). Aleksandr döneminin en önemli olaylarından biri 1848 ihlalleri döneminde yaşanan Avusturya’daki Macarların isyanı olmuştur. Macarların diğer azınlıklara karşı olan tutumları yalnızca Avusturya yönetimi ile değil imparatorluktaki diğer azınlık grupların da onlara karşı mücadelesine yol açmıştır (Düzcü, 2016, s. 72). Macaristan’daki Sırplar da Macarlara karşı savaşmış, fakat Aleksandr açıktan bir destek vermemiştir. Tuna’nın karşısındaki Sırplara verilen destek el altından yapılmış ve binlerce Sırp gönüllü karşı tarafa gönderilmiş, ayrıca gerekli levazım da sağlanmıştır. Aleksandr’ın tarafsızlığını koruması hem Avusturyalılar hem de Osmanlılar ve Ruslar tarafından iyi karşılanmış ve övgü almıştır. Fakat el altından yapılan bu yardımlara içeride muhalefet oluşmuş, ülkenin genel durumunun kötü olmasından dolayı yapılan bu yardımlar sorgulanmıştır. Aynı dönemde Bosna’da da isyan çıkmıştır. Fakat Bosna’daki isyanın başını Müslüman toprak sahipleri çekmiştir. Bununla birlikte bu isyandan yararlanmak isteyen Sırplar, Avusturyalılar ve Karadağlılar bazı kışkırtmalar ile isyanın büyümesini ve Bosna’nın da en azından özerklik kazanmasını sağlamaya çalışmışlardır. Fakat 1851 yılında isyan bastırılmıştır. Aleksandr döneminde yaşanan Kırım Savaşı sırasında tarafsız kalınmıştır. Bu durum kamuoyunda Rusların bu zor zamanda terk edildikleri gibi bir etki oluşturmuştur. Ayrıca Aleksandr’ın onu tahta çıkaran yönetim konseyine istediği şekilde müdürler atayabilmek istemesi yönetimde sorunlara yol açmış ve Aleksandr’ın düşüşü başlamıştır. Bunlar neticesinde Sırp meclisi Skupştina’da alınan kararlar sonucu Aleksandr tahttan indirilmiş ve ülkeden kaçmıştır. Yerine eski başknezlerden Miloş Obrenoviç tekrar ülkeye dönerek tahta geçmiştir. Bu duruma her ne kadar Toma Vuçiç Perisiç, İliya Garaşanin ve ordu razı olmasa da bir çatışmadan kaçınılmıştır. Aleksandr döneminde ilk milli kütüphane kurulmuş, Belgrad’ın mimarisi Avrupalı mimarlar getirtilerek yenilenmiş ve ilk kez yurt dışına öğrenciler yollanmıştır (Özkan, 2011, s. 89-141). Miloş’un ikinci dönemi de birincisinden pek farklı olmamıştır. Yine kendisine karşı olan grupları sindirmiş ve sürmüştür. Bu dönemde yaşanan Avusturya – İtalya Savaşı’nı fırsat bilerek Bosna eyaletine gözünü dikmişse de bunu başaramamıştır. Günden güne kendisine karşı büyüyen muhalefet ona karşı harekete geçmeden 67 hastalanıp vefat etmiş, oğlu Mihail de orduyu elinde bulundurduğundan muhaliflerini etkisizleştirerek 1860’ta başknez olmuştur (Özkan, 2011, s. 159). Mihail’in ikinci döneminde Karadağ ile ilişkilerin geliştirilmesi, Bosna – Hersek’te çıkan isyan, düzenli Sırp ordusunun kurulması, Kanlıca Konferansı2 ile Sırbistan’daki Türklerin göç etmesi (Özkan, n.d., s. 173) ve diğer Balkan toplulukları ile ittifaklar yapılması en önemli olaylar olmuşlardır. Mihail, Karadağ’da yönetime yeni geçen Nikola’yı tebrik etmek üzere Vuk Karadziç’i göndermiştir. Fakat bu ziyaret basit bir tebrik ziyaretinin ötesinde Sırbistan’ın uzun vadeli bağımsızlık planlarının ve silahlanma programının Nikola’ya anlatılması ve gelecekteki bir ittifakın müzakeresi olmuştur. Daha önce Bosna – Hersek’te başlayan isyan ise bu dönemde tekrar alevlenmiştir. Bunda hem Karadağ’ın isyancılara yardımı hem de bazı Ortodoks papazların yanı sıra dışarıdan gelen misyonerlerin de propagandaları etkili olmuştur. Mihail, 1861 yılında aldığı bir karar ile Sırp ordusunun kurulmasına ve ordu ihtiyaçlarının karşılanması için ise ek vergiler konulmasına karar vermiştir. Vergilere içeriden, ordunun kurulmasına ise özellikle Avusturya ve Osmanlı’dan tepkiler gelse de bunun önüne geçilememiştir. Ordunun kurulması milliyetçi düşüncenin yerleşmesi açısından önemli bir olay olmuştur. Bazı araştırmacılar ulus devletlerin milli eğitim programları vasıtası ile millet bilincini, siyasi katılım ile vatandaşlık bilincini ve askerlik hizmeti ile vatan bilincini insanlara aşıladıklarını vurgulamışlardır (Akıncı, 2019). Mihail döneminde Belgrad’da bazı provokasyonlar sonucu Müslümanlar ve Sırplar arasında olaylar yaşanmış, iç kaleye sığınan Müslümanların korunması için kale muhafızı Belgrad’a topçu ateşi gerçekleştirmiştir. Fakat bu durumu da yararlarına kullanmayı bilen Sırplar buradan bir mağduriyet yaratarak güvenliklerinin tehdit altında olduklarını iddia etmişler ve olaylar üzerine toplanan Kanlıca Konferansı sonucu birçok Müslüman Sırbistan’ı terk etmiş, Osmanlı birlikleri de Sırbistan’dan çekilmişlerdir (Özkan, n.d., s. 182-191). 1866’da Avusturya’nın Prusya’ya yenilerek ağır bir darbe alması, Sırbistan için bazı fırsatları beraberinde getirmiştir. Avusturya, Balkanlar üzerindeki hedefleri dolayısı ile Sırp yayılmasının önündeki en büyük engel 2 Belgrad şehrinde Sırplar ile Müslümanlar arasında çıkan olaylar sonucu Osmanlı Devleti’nin Belgrad Muhafızı Aşir Paşa, kaleye sığınan Müslümanları korumak için Belgrad şehrine top atışı düzenlemiştir. Yaşanan bu durumdan faydalanan Miloş Obrenoviç’in girişimi ile 1862’de düzenlenen uluslararası konferans neticesinde Sırbistan’daki Müslümanların mülklerini satarak bölgeden ayrılması süreci başlamıştır. Ayrıntılı bilgi için bknz. (Özkan, A. (n.d.). Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı: 1862 Belgrad Olayları ve Belgrad’ın Bombalanması.) 68 olmuştur. Fakat bu yenilgi ile gücü düşüşe geçmiştir. Mihail ve Nacertanije adlı programı uygulamaya koymaya başlayan İliya Garaşanin’in çalışmaları ile Balkan devletleri ile ittifaklar yapılmaya başlanmıştır. İlk anlaşma Karadağ ile yapılmış ve ileride bir birleşme öngörülmüştür. Diğer anlaşma ise Yunanistan ile yapılmıştır. Fakat Mihail’in düşüşü beklenmedik olmuştur. Evliliğinin sorunlu olması ve boşanmak istemesi halk tarafından hiç hoş karşılanmamış, kuzeni ile evlenmesi ise daha büyük bir rahatsızlığa yol açmıştır. Bunların sonucunda Mihail bir gezinti sırasında suikasta uğrayarak öldürülmüştür. Daha sonra bu suikastın eski başknez Aleksandr’ın oğlu Petar Karacorceviç tarafından planlandığı ortaya çıkmıştır (Özkan, 2011, s. 218). Mihail’in ölümü sonrası onun manevi oğlu ve veliahdı Milan Obrenoviç başknezliğe geçmiştir. 1875 yılında yine Karadağ’ın önemli destekleri ve kışkırtması ile Bosna – Hersek’te isyan çıkmıştır (Aydın, 2005, s. 916-919). Osmanlı Devleti bu isyanı ilk önce diplomasi yolu ile bastırmaya çalışsa da isyana dışarıdan verilen destekler ve bu dönemde kurulan Omladina gibi bazı milliyetçi örgütlenmeler isyanın önüne geçilememesine sebep olmuştur. Bununla birlikte gazeteler de Sırbistan’da isyana destek verilmesi ve Büyük Sırp Devleti’nin kurulması yönünde propaganda yapmışlardır. Ayrıca isyanın uzaması ve Bulgaristan’da da karışıklıklar çıkması isyanın giderek uluslararası bir konuma gelmesine sebebiyet vermiştir. Rusların da özellikle bu durumda payı büyük olmuş, olayların Osmanlılar aleyhine gelişmesine zemin hazırlamışlardır. Tüm bu olaylar sürerken Sırp toplumunun baskısı ve o dönemde iktidarda olan liberallerin de etkileri ile Milan, kendisi istemese de Osmanlı Devleti’ne karşı savaş ilan etmek zorunda kalmıştır. Bu doğrultuda Karadağ ile 26 Mayıs 1876’da ittifak yapılmış ve Rusya’dan Sırbistan’a birçok gönüllü, subay ve malzeme gelmiştir. Sırp ordusunun komutanlığına ise Rusya’dan gelen bir panslavist olan General Chernaiev getirilmiştir (Özkan, 2011, s. 254). Bağımsızlık için zamanın geldiğini düşünen Sırplar, Osmanlı Devleti’ne bir mektup göndermişler (1876) ve Bosna’nın Sırbistan’a katılmasını, oranın halkının da kendi kardeşleri olduğunu ve onlar adına üzüntü duyduklarını, ayrıca bu birleşme sonucu Osmanlı Devleti’nin de rahatlayacağını ve oranın sorunları ile ilgilenmek zorunda kalınmayacağını belirtmişlerdir. Fakat bu mektuba herhangi bir cevap verilmeden Sırbistan ordusu 1 Temmuz 1876’da sınırı geçerek savaşı başlatmış, 2 Temmuz’da ise Karadağ Osmanlı’ya savaş ilan etmiştir (Glenny, 2012, s. 123). 69 Savaşın başlaması Rusya’da da büyük yankı bulmuş ve Sırp kiliselerinde Sırplar ve Karadağlılar için ayinler düzenlenmiş hem gönüllü hem de para yardımı yapılmıştır (Özkan, 2011, s. 273). Savaş hem Sırbistan hem de Karadağ için tam bir felaket olmuştur. Tüm cephelerde savaşı kaybetmişlerdir. Fakat Rusya ve Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun Balkanlar’da gelişen olaylara sessiz kalmaları mümkün olmamıştır. Özellikle Rusya, yaşananlar için gerçekleştirilen İstanbul Konferansı’nda sert bir tutum takınmıştır. Konferanstan çıkan kararlar Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmemiştir. Bu durum Ruslar ile ileride savaşa neden olmuştur. 28 Şubat 1877’de Sırbistan ile barış imzalanmıştır. Bunun neticesinde önceki statüko korunmuştur (Glenny, 2012, s. 132). Anlaşma öncesinde Milan kral ilan edilmiş ise de kendisi bu durumdan memnun olmamış, bu unvanı kullanmayacağını söylemiştir. Karadağ ile anlaşma yapılmamış, bu mesele 1877 – 78 Osmanlı – Rus Savaşı sonrası bitirilmiştir. Aynı yıl başlayan Rus savaşı ile Sırbistan tarafsız kalmayı seçmiştir. Rusya savaşa katılması yönünde baskı yapsa da buna uzun süre direnmişlerdir. Karadağ ise Sırpların öncülüğünü yaptıkları Sırpları birleştirme misyonlarından feragat etmeleri durumunda bunu kendilerinin yapabileceklerini belirtmiştir. Savaş sırasında gerçekleşen Plevne Kuşatmasının sonuna kadar harbe dahil olmayan Sırplar Plevne’nin düşmesi ile Aralık 1877’de tekrar savaşa girmişlerdir. 1877 boyunca Sırp halkı savaşın taraftarı olmuş ve Rus ilerleyişlerini kutlamış olsalar da yönetim beklemiştir (Özkan, 2011, s. 303). Savaş sonucunda Rusların tek taraflı dayatması ile imzalanan Ayastefanos Anlaşması ile özellikle Bulgaristan’ın elde ettiği sınırlar diğer değişikliklere nazaran çok tartışmalara neden olmuş ve uluslararası alanda Balkanlar’da artan aşırı Rus nüfuzu tepki çekmiştir. Ayrıca savaş sırasında Sırp ordusunun ele geçirdiği bazı yerlerin Bulgaristan’a bırakılması Sırplarda memnuniyetsizliğe sebep olmuştur. 1878 yılında toplanan Berlin Konferansı ve anlaşması ile Balkanlar tekrar düzenlenmiştir. Burada Osmanlı talepleri hiç dikkate alınmamış, asıl olarak Avrupalı güçler arasındaki denge göz önünde bulundurulmuştur. Anlaşma sonucunda Sırbistan bağımsız bir devlet olmuş, yeni kurulan Bulgaristan üçe bölünerek Doğu Rumeli diye adlandırılan kısmı Osmanlı’ya bağlı Hristiyan bir valinin yöneteceği özel statülü bir eyalete dönüşmüş, diğer kısmı Sofya başkent olarak özerk bir prenslik kabul edilmiş ve Osmanlı Devleti’ne vergi vermesi kararlaştırılmış, Makedonya toprakları Osmanlı 70 Devleti’ne geri verilmiştir. Bosna – Hersek Avusturya – Macaristan İmparatorluğu işgaline bırakılsa da Osmanlı’ya bağlılığı devam ettirilmiştir. Bosna – Hersek’teki Avusturya - Macaristan işgali ileride yaşanacak olan birçok önemli olayın da nedeni olmuştur (Glenny, 2012, s. 136-141). 1882 yılında Sırbistan’da resmen krallık ilan edilmiştir. Bundan sonra Milan’ın iktidarı döneminde 1883 Timok İsyanı ve 1885’te Bulgarlar ile yapılan savaş önem arz etmiştir. Timok İsyanı Radikal Parti’nin lideri Nikola Pasiç’in partisinin köylülerin gücünü arkasına alması ile hükümete yönelik alınan bazı kararlara direnmesi ve son olarak halktan silahların toplanması kararına karşı çıkılması ile meydana gelmiştir. İsyan çıkması ile ordu müdahale etmiş ve isyan sert bir şekilde bastırılmıştır. Nikola Pasiç ve isyana katılan birçok kişi Bulgaristan’a kaçmış ve buradan faaliyetlerini uzun bir süre sürdürmüşlerdir. 1885 yılında Doğu Rumeli’nin Bulgaristan’a ilhakı, Sırplar için kabul edilemez olmuştur. 1877 – 1878 Savaşı sırasında Sırpların işgal ettiği bazı yerlerin Bulgarlara bırakılması, Timok İsyanı kaçaklarının Bulgaristan’da faaliyet göstermeleri, Makedonya’nın Bulgar etkisine gireceği korkusu Sırbistan’ın düşmanlığını giderek arttırmasına sebep olmuştur (Özkan, 2013, s. 41-51). Milan son yaşananlar ile Berlin Antlaşması’nın ihlal edildiğini Büyük Güçlere bildirse de bir sonuç alamamış, 1885 Kasım’ında Bulgaristan’a savaş ilan edilmesine karar vermiştir. Bu tarih bölgede “balkanlaşmanın” başladığı tarih olmuştur. Fakat Sırplar beklenmedik şekilde ağır bir yenilgi almışlardır. Savaş sonunda imzalanan anlaşma ile Bulgaristan birleşmiş, Berlin Anlaşmasının diğer şartları korunmuştur (Jelavich, 2018, s. 401). Milan’ın kişisel sorunları ve yaşanan başarısızlıklar neticesinde tahtı oğlu Aleksandr’a bırakmıştır. 1889’da Aleksandr tahta geçmiştir (Özkan, 2013, s. 83). Aleksandr’ın tahta geçtiği yıl, I. Kosova Savaşı’nın da 500. yıl dönümü olmuştur. Hükümet tarafından bu anmaya büyük önem verilmiş, Kosova Savaşı’nda ölen Kral Lazar’ın şehri olan Kruşevac’ta anma yapılmıştır. Bu anma için çok büyük hazırlıklar ve Kral Lazar adına özel nişanlar oluşturulmuştur. Ayrıca anmada Kral ve danışmanları bir anıtın temelini atmışlardır. Kosova anmaları Saint Guy’s (Vidovdan) günü olarak uzun zamandan beri anılmıştır. Fakat bu anma ilk defa devlet seviyesinde bu kadar büyük bir katılım ile gerçekleşmiştir. Bu şekilde Sırp devleti Kosova Efsanesi vasıtası ile amaçlarını en sıradan halka bile benimseterek milli bir bilinç inşa etme sürecine aktif olarak katılmıştır (Ünlü, 2010, s. 110-117). Aleksandr, ilerleyen süreçte 71 devletin yönetimine ağırlığını koymaya ve gücü kendinde toplamaya çalışmıştır. Ayrıca birçok kişinin uygun olmadığını düşündüğü bir kadın olan Draga Maşin ile evlenmiştir. Kendisine karşı muhalefetin büyümesi sonucu Sırp ordusundan bazı subaylar bir darbe planlamış ve 11 Haziran 1903 günü gecesi sarayı basmışlardır. Bu darbecilerin başında “Apis” lakaplı Albay Dragutin Dimitriyeviç bulunmuştur. Daha sonra “Birlik Ya Da Ölüm” (Ujedinjence İli Smrt) adlı örgütü kuracak olan Dimitriyeviç burada tarih sahnesine çıkmıştır. Darbe sırasında Aleksandr ve karısı öldürülmüş, Obrenoviç dönemi kapanarak tahta Petar Karacorceviç çıkmıştır (Özkan, 2013, s. 155). Petar döneminde ilk olarak Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’na aşırı bağlı olan Sırp ekonomisinin bu bağımlılıktan kurtarılması için çalışmalar yapılmış ve bu konuda Bulgaristan ile ticaret anlaşması yapılmıştır. Fakat Avusturya – Macaristan İmparatorluğu bu anlaşmanın feshini istemiştir. Çünkü giderek bağımsızlaşan bir Sırbistan’ın ileride büyük bir Slav devletine dönüşeceğinden endişe duymakta ve bunu Balkanlar’daki çıkarlarının en büyük tehdidi olarak görmüştür. Bunun sonucunda Sırbistan ile Avusturya – Macaristan İmparatorluğu arasında “Domuz Savaşı” olarak adlandırılan bir ticaret savaşı meydana gelmiş fakat Sırbistan’ın kendisine başka pazarlar bulması ile Avusturya – Macaristan İmparatorluğu başarısız olmuştur (Çetin, 2020, s. 1409-1414). Petar döneminin bir diğer önemli gelişmesi Balkan Savaşları’nın ittifakını oluşturacak anlaşmaların yapılması olmuştur. Bu dönemde hükümette olan Radikaller ve Nikola Pasiç, 1904 yılında Bulgaristan ile gizli bir ittifak anlaşması imzalanmasında aracılık etmişlerdir. Aynı yıl bu anlaşmaya Karadağ da katılarak ittifak genişlemiş ve 1905’te Sırbistan ve Bulgaristan arasında gümrük birliğine dair anlaşma imzalanmıştır. Bu gümrük anlaşması yukarıda bahsedilen Domuz Savaşı’na sebep olmuştur. 1908 yılında ise Avusturya – Macaristan İmparatorluğu Bosna – Hersek’i işgal etmiş, bu işgali Osmanlı Devleti önce tanımamış ve protesto etmiş, uluslararası alanda işgalin önlenmesi için destek aramıştır. Fakat aradığı desteği bulamayan Osmanlı Devleti, en sonunda Avusturya – Macaristan İmparatorluğu ile anlaşmış, Bosna – Hersek Avusturya - Macaristan tarafından ilhak edilmiştir. İlhak birçok dengeyi bozmuş, özellikle Sırbistan büyük tepki göstermiştir. Fakat Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun Almanya’nın desteğini alması ve Rusya’nın 1905’te Japonya’ya yenilmiş ve henüz toparlanamamış olması Sırbistan’ın umutlarını boşa 72 çıkarmıştır (Jelavich, 2017, s. 101). Büyük Güçler Avrupa’da bir savaş istememişlerdir fakat bu durum özellikle Almanya karşısında geri adım atmak zorunda kalarak müttefiklerinin gözünde prestij kaybına uğrayan Rusya ve Fransa’yı ileride ikinci bir defa müttefiklerini yüzüstü bırakmayacakları doğrultusunda hareket etmeye zorlamış, hesaplaşma ileri bir tarihe ertelenmiştir. 1912 yılında önceki ittifak anlaşmalarına benzer şekilde Balkan ülkeleri ittifaklar yapmışlardır. Bu ittifaklar Rusya’nın himayesinde oluşturulmuştur. Özellikle ittifak içerisinde Makedonya topraklarının paylaştırılması konusunda Çar’ın hakemliği ön görülmüştür. Fakat 1912’de savaşın çıkışının zamanlamasında Balkan devletleri kendi inisiyatiflerini kullanmış, Rusya’nın ya da diğer güçlerin sözleri ile hareket etmemiştir (Castellan, 1995, s. 386-387). Balkanlar’da en son 1885 yılındaki Sırp – Bulgar Savaşı’ndan itibaren ordularını çağdaşlaştıran ülkeler yeni bir savaş için hazırlanmışlardır. 1912’de Sırbistan, Bulgaristan, Yunanistan, Karadağ arasında ittifaklar yapılmıştır. Osmanlı’ya karşı gerçekleştirilecek bu savaş Sırbistan’da eski Sırp sembolleri ve anlatıları ile propagandaları yapılmış, kutsal bir savaş olacağı anlatılmıştır (Özkan, 2013, s. 243). 8 Ekim 1912’de Karadağ’ın savaş ilanı ile I. Balkan Savaşı başlamıştır. Savaşa daha sonra diğer ülkeler de katılmış ve Osmanlı kesin bir şekilde yenilerek Balkan topraklarını kaybetmiştir. Sırplar bu savaşta Makedonya’ya kadar topraklarını genişleterek bu bölgenin de bir kısmını almış, Arnavutluk’un da kuzeyinden Adriyatik’e Draç limanından ulaşmıştır. Savaş sonucu Bulgaristan’ın çok genişlemiş olması, Makedonya’nın paylaşılamaması ve Sırpların Adriyatik’e çıkmaları tartışmalar çıkarmıştır. Avrupa devletleri Arnavutluk’un sınırlarına kendileri karar verme hakkını almışlar, yalnız bir demiryolu ile Draç limanının Sırbistan’a bağlanmasına izin vermişlerdir. Makedonya konusunda ise anlaşamayan, ayrıca Bulgaristan’ın Ege’den de geniş topraklar almasından rahatsız olan Sırbistan ve Yunanistan Bulgarlara karşı cephe almışlardır. Yeniden başlayan II. Balkan Savaşı ile Bulgaristan yenilmiş, Makedonya toprakları Sırplar ve Yunanlıların istedikleri şekilde bölünürken Bulgaristan buradan çok küçük bir parça alabilmiş, Ege sahilinden ise Dedeağaç bölgesi elinde kalmıştır. Ayrıca bu savaşa Romanya da katılarak Dobruca’yı Bulgarlardan almıştır. Arnavutluk konusunda ise Sırbistan bu bölgeden ancak Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun ültimatomu ve Rusya’nın bu ültimatoma uyması tavsiyesi ile çıkmıştır. 1913 yılında Osmanlılar da Edirne’yi Bulgarların zor durumundan istifade ederek tekrar ele geçirmişlerdir (Castellan, 1995, s. 388-390). 73 28 Haziran 1914’te Arşidük (prens) Franz Ferdinand Saraybosna ziyareti sırasında Mlada Bosna (Genç Bosna) üyesi, Yugoslav milliyetçisi bir Sırp olan Gavrilo Princip tarafından suikast sonucu öldürülmüştür. Bunun sonucunda Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun Sırbistan’a ültimatomu sonrası isteklerinin yerine getirilmemesi sebebi ile savaş ilan edilmiş ve bu ülkelerin müttefikleri tarafında savaşa dahil olmaları sonucu I. Dünya Savaşı çıkmıştır. Savaş sırasında Sırplar bazı başarılar elde etse de çok büyük kayıplar vermişler ve Sırbistan, Bulgarlar ve Avusturyalılar tarafından işgale uğramış, ordunun bir kısmı ve hükümet Korfu Adası’na müttefiklerin yardımı ile çekilmişlerdir (Özkan, 2013, s. 320-345). Savaşta yaşanan büyük kayıplar, Sırpların, bunu tam olarak istemeseler de Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nda bağımsızlık için mücadele eden Hırvatlar ve Slovenler ile anlaşarak Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nı savaş sonunda kurulmasına yönelik anlaşmaya katılmalarını sağlamıştır. Roma’da kurulan Yugoslav Komitesi’nin başkanı Ante Trumbiç ve yanında bir diğer Hırvat olan Frano Supilo, Korfu’ya gelerek Sırplar ile görüşmüşler ve Korfu Bildirgesi’ni 1917 ilan ederek birleşecek olan ülkenin temelini atmışlardır. Zagreb’de 1918’de Hırvat meclisi Sabor, Yugoslav Komitesi’nin kendilerini temsil edebileceği yetkisini tanımışlardır. Fransa’da bulunan Karadağlı komitenin de katılmayı desteklemesi ve Nikola’yı reddetmeleri ile 1 Aralık 1918’de Belgrad’da Aleksandr Karacorceviç Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nı ilan etmiştir. Krallığın ilk kabinesinde Stoyan Protiç başbakan, Anton Koroseç başbakan yardımcısı ve Ante Trumbiç dışişleri bakanı olmuştur. 10 Eylül 1919’da bu krallık, müttefikler ile Saint Germain Barış Anlaşması’nı imzalayarak tanınmıştır (Jelavich, 2017, s. 122-129). Bundan sonra Sırp milliyetçiliğini şekillendiren öğeler ayrı başlıklar ile ele alınacak olup bu başlıklar altında sonraki sürece değinilecektir. Çünkü Sırpların Hırvatlar ile ilişkileri, krallığın ve sonrasında kurulacak olan Yugoslavya’nın yönetimi üzerindeki tartışmalar, Bosna – Hersek meseleleri bu birleşik devlet bağlamında incelenecek daha yeni meseleler olmaktadır. 2.2. Sırp Ulusal Kimliğini Oluşturan Temel Unsurlar 2.2.1. Kosova Efsanesi: “Azizler ve Kafirler” Kosova Efsanesi, Sırp Prensi Lazar Hrbelyanoviç’in komuta ettiği birleşik Balkan ordusunun Osmanlılar ile yaptıkları I. Kosova Savaşı üzerine gelişmiş bir 74 efsane olmuştur. Savaşta Lazar Hrbelyanoviç ölmüş, ordusu dağılmış, damadı Vuk Brankoviç anlatılana göre ona ihanet etmiş, Sultan I. Murad ise Miloş Obiliç tarafından suikast sonucu ölmüştür. Efsanenin gelişiminde Sırp Ortodoks Kilisesi’nin büyük rolü olmakla birlikte Sırp halk şarkıları, anlatılar ve masalların da etkileri olmuş, Kosova Efsanesi günümüze kadar ulaşarak birçok farklı şekilde anlatılarak Sırpların milli belleğinde yerini almıştır. Efsanenin bu kadar öne çıkmasında 19. yüzyılda Vuk Stefanoviç Karadziç ve Karadağ’ın hem dini hem de siyasi lideri olan Petar Petroviç Njegoş’un etkileri büyük olmuştur. Bu kişiler yazdıkları ve düzenledikleri eserler ile Kosova Efsanesi’ni 19. yüzyıldan itibaren yoğun şekilde Sırp millet inşasında kullanılmıştır. Efsane Sırp milletine Tanrı tarafından kutsanmış bir halk olması düşüncesi aşılamakla birlikte cesaret, kendini feda etme ve bir düşman portresi çizimi ve milli idealler vermiştir (Uğurlu, 2019, s. 18). Kosova Efsanesi, resmi bir anma olarak ilk defa 1889 yılında Kral Aleksandr Obrenoviç döneminde 500. yıldönümünde kutlanmış ve büyük yankı uyandırmış, Sırpların yaşadığı tüm toprakların kurtarılarak Büyük Sırbistan’ın yeniden kurulmasını idealleştirmiştir (Ünlü, 2010, s. 109). 1989 yılında ise Kosova’nın 600. yıldönümü kutlamalarında Slobodan Miloseviç’in konuşması Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin (YSFC) dağılışına giden süreci başlatmış, milliyetçi düşüncelerin yeniden yoğun şekilde hissedilmelerine sebep olmuştur (Haqiqat & Keskin, 2020, s. 39). Efsanenin derlenip yazılı hale getirilmesi Vuk Karadziç’in çalışmaları sonucu olmuştur (Çaputlu, 2019, s. 78). Karadziç o güne kadar anlatılagelmiş Sırp halk hikayeleri, şarkılarını, şiirlerini vs. edebiyat türlerini toplamış ve derlemesini yapmıştır. Ayrıca ilk Sırpça sözlüğü ve dil bilgisi kitabını yazmış, İncil’i Sırpça’ya çevirmiştir. Bu şekilde Karadziç modern Sırp dilinin ve edebiyatının öncülüğünü yapmıştır. Onun yazdıkları Sırp milli bilincinin gelişmesinde etkili olmuş, daha önceleri “gusla” diye adlandırılan Sırp ozanlarının hikayeleri ve şarkılarını kayda geçirerek Türklere karşı yapılan mücadelelerin Sırp kimliğinin şekillenmesinde önemli bir yapı taşı olmasını sağlamıştır (Uğurlu, 2019, s. 74-78). Efsanenin gelişiminde bir diğer önemli şahsiyet Petar Petroviç Njegoş olmuştur. Njegoş’un yazdığı “Dağ Çelengi” adlı şiir I. Sırp İsyanı’nda lider olan Kara Yorgi’ye adanmıştır (Uğurlu, 2019, s. 106-107). Şiire göre Kara Yorgi Sırpları 75 Türklerin esaretinden kurtarmış, onlara özgürlük yolunda önderlik etmiştir. Njegoş’un bu şiiri Sırp edebiyatında bir baş yapıt olarak kabul edilmiştir (Hashemipour, 2019, s.206). Kusura bakmayın Türk kardeşler, Lafı dolandırmak için hiçbir nedenimiz yok. Toprağımız küçük ve her tarafı sıkıştırılmış durumda. Hiçbirimiz burada huzur içinde yaşayamaz, Bunun için çene çalan güçlerle; İkimiz için de yer yok! Kendi atalarınızın inancını kabul edin! Sevgili vatanımızın onurunu koruyun! Kurdun tilkinin kurnazlığına ihtiyacı yoktur! Ayrıca şahinin gözlük ihtiyacı da yoktur, Minarelerinizi ve camilerinizi yıkmaya başlayın, Sırp Noel kütüğünü ateşe koyun, Paskalya yumurtalarını çeşitli renklere boyayın, Ödünç ve Noel oruçlarını dikkatle izleyin. Geri kalanına gelince, canın ne istiyorsa onu yap! Batric'i dinlemek istemiyorsan, Obilic'in inancı üzerine yemin ederim, Ve güvendiğim bu kollar sayesinde, İkimizin de inancı kana bulanacak, Batmayan daha iyi olacaktır. Bayram, Noel ile kutlanamaz! Öyle değil mi Karadağlı kardeşler?3 (Njegos, 1847) Kosova Efsanesi’nde Prens Lazar, savaştan bir gece önce rüyasında Aziz Elijah’ı (İlyas Peygamber) görmüştür. Aziz Elijah ona “Cennet Krallığı” ile “Dünya Krallığı” arasında seçim yapmasını sormuştur. Eğer Lazar “Cennet Krallığı’nı” seçecek ise savaşı kaybedip ordusu ile birlikte yok olacaklar fakat cennete gidecekler ve kutsanacaklardır. Eğer “Dünya Krallığı’nı” seçecek ise savaşı kazanacaklar ve krallıkları yükselecektir. Prens Lazar bunun üzerine “Cennet Krallığı’nı” seçmiştir. Bundan dolayı savaşı kaybetmişler ve Lazar ordusu ile yok olmuş, fakat 3 Şiirin tamamı için bknz. (Njegos, P. I. P. (1847). The Mountain Wreath. https://www.rastko.rs/knjizevnost/umetnicka/njegos/mountain_wreath.html#introduction) 76 kutsanmışlardır (Hasanusta, 2019, s. 33-36). Savaştan önce Prens Lazar’ın 12 şövalyesi ile yediği son bir akşam yemeği anlatısı da mevcut olmuştur. Bu şövalyeler içerisinde kendisine ihanet eden Vuk Brankoviç de olmakta ve bu yemek Hazreti İsa’nın son akşam yemeğine benzetilmiştir. Efsanede Lazar’a atfedilen özellikler ve yaşadıkları hep olağanüstü ve kutsallık olmuştur. Efsanenin diğer önemli karakteri Miloş Obiliç olmuştur. Efsaneye göre Miloş Obiliç, Vuk Brankoviç tarafından iftiraya uğramıştır. Branloviç Lazar’ı, Miloş’un ona ihanet edeceği yönünde uyarmış, buna öfkelenen ve üzülen Miloş sadakatini kanıtlamak için hayatı pahasına Sultan Murad’ı öldürmüştür. Tarihçiler arasında Miloş Obiliç karakteri tartışmalı bir karakter olagelmiştir ve Sırp olup olmadığı şüpheleri olduğu gibi ismi üzerinde de bir uzlaşma olmamıştır. Bir Macar veya Arnavut olabileceği görüşleri de mevcut olmakta, hatta Sultan Murad’ın nasıl öldüğüne dair de kesin bir görüş bulunmamaktadır. Fakat Karadziç’in yazılarında Obiliç’ten çok büyük bir kahraman olarak söz edilmektedir. Obiliç’in anlatısı Kosova Efsanesi’nin kahramanlık, acılara dayanma ve kendini feda etme motifi olmuştur. Son olarak Vuk Brankoviç ise efsanenin haini olarak görülmektedir. Kendisi Osmanlılar ile iş birliği yaparak Lazar’a ihanet etmiş ve Miloş Obiliç’e de iftira atmıştır. Eğer onun ihaneti olmasa idi belki de savaştan galip ayrılacaklardır. Vuk Brankoviç, Hazreti İsa’ya ihanet eden Yahuda’ya benzetilmiştir. Brankoviç’in burada ihanet etmesi konusu da tarihçiler arasında tartışma konusudur. Zira tarihte böyle bir ihanetin bulgusuna rastlanmamış, tersine Vuk Brankoviç’in ölümüne kadar Osmanlılar ile mücadele ettiği görülmüştür. Yaygın görüş Vuk Brankoviç’in, Prens Lazar’ın düşüşü sonrası savaşın kaybedildiğini düşünerek topraklarını savunmak adına savaş meydanından çekildiği yönünde olmuştur (Uğurlu, 2019, s. 27-31). Efsanenin kafirleri ise doğal olarak Türkler olmaktadır. Kosova Efsanesi, Sırpların Osmanlılar’a karşı hareketlerinde ve Büyük Sırbistan’ın kurulması idealinde etkili bir programa dönüştürülmüş bu doğrultuda kullanılan ana unsurlardan biri olmuştur. Balkan Savaşları, YSFC’nin dağılışı sırasında ve günümüz Sırbistan’ının Kosova ile ilişkilerinin şekillenmesinde, Kosova topraklarının Sırp kimliğinin ayrılmaz bir parçası olduğu düşüncesi Sırbistan’ın komşuları ile ilişkilerini yoğun şekilde etkilemiştir. Bu efsanedeki anlatılar Bosna Savaşı sırasında Sırpların Boşnaklara karşı 77 vahşice davranışlarına da büyük oranda şekil vermiş, Müslümanlara karşı verilen savaşı kutsallaştırmıştır. 2.2.2. Sırp Ortodoks Kilisesi Sırp Kilisesi, Stefan Duşan döneminde 1346 yılında bağımsızlığını kazanmış ve Sırp milli kimliği ve kültürünün en önemli taşıyıcılarından ve koruyucularından olmuştur (Taşcan, 2017, s. 396). Sırp Ortodoks Kilisesi’nin kurucusu da Nemanya Hanedanı’na mensup Aziz Sava olmaktadır (Demir, 2013, s. 286). Kosova Savaşı sonrası Prens Lazar’ın yadigarlarını Priştine’deki St. Spas Kilisesi’nden Ravanica’daki bir manastıra dönemin başpiskoposu III. Danilo nakletmiştir (Fırat, 2021, s. 89). Sırp Kilisesi, Sırpların büyük bir oranda Müslümanlara ya da Katoliklere asimile olmalarını engellemiştir. Kilisenin eski Sırbistan kralları olan Nemanya Hanedanı’nı ve diğerlerini kutsaması, ayinlerde onları anmaları Sırpların bu tarihi olayları ve kişilikleri unutmamasını sağlayarak milliyetçi düşüncelerin ve dini inançlarının birleşmesine sebebiyet vererek özgün bir kimlik kazandırmıştır (Banac, 1997, s. 92). Sırp din adamlarının milliyetçi söylemlerin sözcülüğünü yapmaları ve devletin propagandalarına karışmaları Sırpların bölgedeki Boşnak ve Arnavutlara karşı nefretine yol açmış ve çatışmaları beslemiştir. Bu tür eylemler Sırp Ortodoks Kilisesi’nin tüm tarihi boyunca görülebilmektedir. II. Viyana Kuşatması’nda Osmanlı Devleti’nin başarısızlığı sonucu meydana gelen Osmanlı – Kutsal İttifak Savaşları sırasında III. Arsenije, Avusturya ordularının Macaristan topraklarını ele geçirip Sırbistan’a da girmesi üzerine bunu bağımsızlık için bir fırsata çevirmek isteyerek Sırpları Osmanlı Devleti’ne karşı harekete geçirmiş fakat daha sonra Avusturya birliklerinin bölgeden çekilmeleri sonucu Osmanlıların bu ihanete bir misilleme yapabileceği korkusu ile kendisi ve binlerce Sırp ülkeyi terk etmiş, Karlofça’da yeni bir kilise kurmuşlardır. 1736 – 1739 Osmanlı – Avusturya Savaşı sırasında da yine İpek’teki Sırp Patriği IV. Arsenij Sırpları Osmanlı’ya karşı kışkırtmış fakat o da Osmanlı başarılı olup Kutsal İttifak Savaşları sırasında kaybettiği Belgrad’ı geri alınca kendisini takip edenler ile Avusturya’ya kaçmıştır. Kilise 19. yüzyılın sonundaki Osmanlı – Sırp Savaşı, 1877 – 78 Osmanlı – Rus Savaşı ve Balkan Savaşları sırasında da aktif bir şekilde propaganda faaliyeti yürütmüştür. Bu dönemde meydana gelen 78 Bosna’daki ayaklanmalar ve savaşlar sırasında Sırp Ortodoks papazlar yoğun bir propaganda ile Ortodoksları Osmanlılara karşı kışkırtmış, ayrıca istihbarat faaliyetleri de yürütmüşlerdir. Sırp Ortodoks Kilisesi, Sırbistan’ın bağımsızlığına giden süreçte yalnızca Sırp kültürü ve inançlarını korumakla kalmamış, aktif bir şekilde bağımsızlık hareketlerine destek vermiş, Sırp devletinin ve toplumunun sözcülüğünü yapmıştır. Bu bakımdan Sırp Ortodoks Kilisesi, Sırp bağımsızlığında başat aktörlerden olmuştur. Kilise, YSFC döneminde etkinliğini büyük oranda yitirmiş olsa da Bosna Savaşı ve Kosova’da yaşanan 20. yüzyıldaki çatışmalarda tekrar etkin bir şekilde milliyetçi faaliyetler göstermiştir (Karpat, 2019, s. 31 ). Sırbistan’da 2006 yılında çıkarılan “Kiliseler ve Dini Cemaatler Kanunu”na göre ülkedeki dini cemaatler ve kurumlar kanunlar önünde eşit kabul edilmekte ve serbest olmaktadırlar. Bu kanuna göre Sırp Ortodoks Kilisesi’nin ülkede eski gücünde olmadığı sonucu çıkarılabilse de Sırbistan’da çıkarılan bu kanun onun gücünü pek zayıflatmamıştır. Kanun aslında dünyadaki mevcut düzenin ve Batı ile iyi ilişkilerin bir gereği olarak çıkarılmıştır. Yani eşitlik büyük oranda kâğıt üzerinde bir eşitlik olarak gözükmektedir. Sırp Ortodoks Kilisesi, %84’ü Ortodoks olan Sırbistan’da hala etkin bir şekilde milliyetçi faaliyetler yürütmektedir. 2010 yılında Sırp Ortodoks Patriği olan Miroslav Gavriloviç, Bosna – Hersek’in iki entitesinden biri olan Bosna – Hersek Sırp Cumhuriyeti’ni (Republika Srpska – RS) “en genç Sırp devleti” olarak niteleyerek, Kosova’nın bağımsız olabilmesine atıf ile RS’nin de bağımsız olabileceğini öne sürmüştür. Patrik ayrıca 2013 yılında Sırbistan’da krallığın yeniden tesis edilmesini, tüm Sırpların Sırbistan çatısı altında toplanması gerektiğini söylemiştir. Bu söylemler başta Bosna – Hersek’teki Yüksek Temsilcilik Ofisi (Office of the High Representative – OHR) olmak üzere uluslararası toplumdan kötü eleştirilere uğramıştır (Ekinci, 2014b, s. 98). 2.2.3. Millet Sistemi Millet sistemi, Osmanlı Devleti’nin topraklarında toplumsal barış ve huzurun sağlanması hedefi ile Sultan II. Mehmed tarafından İstanbul’un fethedilmesi sonucu oluşturulmuştur. Osmanlı topraklarında birçok dinden ve inançtan toplumların yaşaması ve İslam’ın temel ilkeleri, din ve vicdan özgürlüğünü gerekli kıldığından dolayı Sultan Mehmed toplumun bu şekilde düzenlenmesi gereği ile farklı inançlardan olan insanları da devletin korumasına almış ve özgür bir şekilde ibadetlerini ve dini 79 kurumlarını muhafaza etmelerine, kültürlerini korumalarına izin vermiştir (K. A. Demir, 2019, s. 413). Burada Sultan Mehmed, Ortodoks Hristiyanların dini merkezleri ve Doğu Roma İmparatorluğu’nun başkentini almasından dolayı kendisini Roma’nın da varisi gibi göstermiş, özellikle Ortodoksların da lideri olduğunu belirterek Katolik Vatikan Kilisesi’nin Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hristiyanlar üzerindeki etkisini kırmasını sağlamayı bir diğer hedef olarak amaçlamış ve başarılı olmuştur (Güneş, 2015, s. 16). Osmanlı Devleti’nin güçlü olduğu dönem boyunca “millet sistemi” bir hoşgörü politikası olmasının yanı sıra fethedilen toprakların yönetimini kolaylaştıran, oluşabilecek herhangi bir muhalefeti önleyen stratejik bir araç olmuştur. Millet kavramı, Osmanlı Devleti’nde aynı inanca mensup toplumları ifade etmekte, modern dönemin ulus tanımı çerçevesinde anlaşılmamaktadır. Osmanlı dönemindeki gayrimüslim toplum devlet ile kendi dini cemaatleri aracılığı ile iletişim kurmuş, devlet bu şekilde bu topluluklar ile doğrudan bir yönetim ilişkisi kurmamıştır. İslam’da “zımni” olarak adlandırılan Müslüman olmayan toplum ödedikleri vergi karşılığında kendi dini kurumlarını ve vakıflarını kurmakta özgür bırakılmışlar, kendi dini liderlerini devletin de onayı ile seçebilmişlerdir (Ortaylı, 2020). Bu özgürlük ve toplulukların dini cemaatleri çevresinde birleşmeleri, Osmanlı Balkanlar’a girdiğinde klasik bir feodal yapı ile darmadağın olan Balkan topluluklarını, kendi kiliseleri etrafında toplayıp makro düzeyde parçalamış olsa da yerelde birleşmelerine olanak sağlamıştır. Bu sebeple millet sisteminin Balkan milletlerinin kültürlerini ve inançlarını korumaları ve ulus oluşumunda etkisi olmuştur. Sırp Kilisesi yüzyıllarca Kosova Efsanesi’ni ve Orta Çağ Sırp Krallığı anlatılarını bu sayede muhafaza edebilmiştir (Karpat, 2019, s. 39). Osmanlı Devleti’nin “millet sistemi” uygulaması devletin güçlü dönemlerinde etkin bir yönetim aracı olmuşken 18. ve 19. Yüzyıllardaki zayıf dönemde ise Balkan milletlerinin farklı kimlik ve bağımsızlık iddialarına zemin hazırlayan bir etmene dönüşmüştür. 2.2.4. Nacertanije (Taslak) Aleksandr Karacorceviç döneminde Dahiliye Müdürü olan İliya Garaşanin’in tasarladığı bir program olmuştur. Bu program Sırbistan’ın gelecekte nasıl ve ne yönde genişlemesi gerektiğini belirterek ileriye dönük bir dış politika hedefini temsil etmiştir (Özkan, 2011, s. 88). Garaşanin bu programın hazırlanmasında Polonyalı Prens Adam 80 Czartorski ve onun vekili Çek Frantisek Zach’dan etkilenmiştir. Onların Sırbistan’ın dış politikasının nasıl olması gerektiğine dair verdikleri tavsiyeler Garaşanin’in programının şekillenmesinde etkili olmuş fakat Garaşanin’in milliyetçi görüşleri çerçevesinde son şeklini almıştır (H. Demir, 2013, s. 300). Czartorski ve Zach, Sırbistan’ın Balkanlar’da kurulacak olan bir Güney Slav Devleti’ne öncülük etmesini, Sırbistan’ın İngiltere ve Fransa’nın müttefiki olmasını ve Rusların temsil ettikleri Asya panslavizm’ine karşıt olarak Avrupa panslavizm’ini temsil etmeleri gerektiğini düşünmüşlerdir. Ayrıca Karacorceviç Hanedanı bu devleti yönetecek, Ortodoks ve Katolik uzlaşması sağlanacaktır. Sırpların ise bu devletin ordusunu ve diplomatik birimini teşkil etmesi öne sürülmüştür (Özkan, 2013, s. 87). Fakat Garaşanin tüm Slavların birleştirileceği bir devlet düşüncesine katılmamıştır. O tüm Sırpların birleşeceği bir devlet düşüncesinde olmuştur. Fransa ve İngiltere’nin Balkanlar’da doğrudan bir çıkarı olmayacağı için onlara yanaşmak makul gözükmüştür. Fakat kendisi Sırpların yaşadığı Bosna – Hersek, Kosova, Kuzey Arnavutluk, Karadağ ve Voyvodina’nın birleştiği daha dar anlamda bir ülke hayal etmiştir. Onun hedefi Orta Çağ’daki Sırp Krallığı’nın sınırlarının Osmanlı Balkanlar’dan çıkarılarak yeniden sağlanması ve güçlü komşuları olan Avusturya ve Rusya’ya dayanabilecek bir devlet kurmak olmuştur. Bundan sonraki süreçte bu düşünce Sırbistan politikalarını önemli ölçüde etkilemiştir (Banac, 1997, s. 96-97). 2.2.5. Panslavizm ve Kadim Dost Rusya Panslavizm kavramı 1826 yılında Slovak J. Herkel tarafından ortaya atılmış ve Slav halklarının birleşerek büyük bir devlet oluşturması fikrini temsil etmiştir. Kavramın Slav toplulukları arasında kültür alışverişi anlamında da kullanıldığı görülmüştür. Panslavizm, Rusların Batı’ya ve değerlerine karşı kendi değerleri ve kimliğini korumalarını ve tüm Slav topluluklarının birleşerek tek bir devlet çatısı altında birleşmelerini hedefleyen bir görüş olmuştur (Ketenci, 2018, s.348). Fakat bu Rus politikası zamanla diğer Slav halklarının özgürlüğü ve etkileşimi bağlamında değil Rus değerleri ve kültürünün ihracına ve Ruslaştırmaya dönüşerek diğer Slavlardan da tepki çekmiştir (Ketenci, 2018, s. 350). Fakat önemli ölçüde ilişkilerin gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Bu görüş ilk olarak dini ve kültürel anlamda bir birleşmeyi amaçlasa da 19. yüzyılda milliyetçi bir söyleme dönüşmüş, etnik bir anlama 81 bürünmüştür. 19. yüzyılda kurulan panslavizm dernekleri ve çeşitli örgütlenmeler çok aktif bir şekilde Slav toplulukları üzerinde çalışmış ve Rusya’nın dış politika hedeflerine uygun şekilde hareket etmelerinde rol oynamışlardır (Aslan, 2018, s. 64- 65). Örneğin İstanbul’da uzun süre elçilik yapmış Nikolay Pavloviç İgnatiev St. Petersburg’da bir panslavizm derneğine üye, sıkı bir panslavist olmuştur. Ruslar, Sırbistan’ın bağımsızlığına giden süreçte etkin rol üstlenmiştir. Sırbistan’ın özerkliğine giden süreçte imzalanan Bükreş (1812), Akkerman (1826) ve Edirne (1829) Anlaşmalarının tamamı Osmanlılar ve Ruslar arasında imzalanmıştır. 1876 yılındaki Sırp – Osmanlı Savaşı’nda ise birçok Rus gönüllü ve subay Sırbistan’a gelmiş, bunun yanı sıra Rusya’da Sırplar için ayinler yapılarak para yardımı da yapılmıştır (Özkan, 2013, s. 273). 1878 Berlin Anlaşması ile Sırbistan’ın bağımsızlığını kazanması da bir Osmanlı – Rus Savaşı’nın sonucu olmuştur (Jelavich, 2018, s. 390). I. Dünya Savaşı’na da Rusya, Sırpların müttefiki olarak girmiştir ve Sırbistan’ı Almanya ve Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’na karşı desteklemiştir (Özkan, 2014, s. 53). Birinci Dünya Savaşı sonrası Sırp – Hırvat - Sloven Krallığı ve sonrasında Yugoslavya Krallığı döneminde ideolojik farklardan dolayı Sırp – Rus ilişkileri pek gelişmemiştir. II. Dünya Savaşı sonrası Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti’nin (YFHC) kurulması ile ilk dönemlerde ilişkiler iyi seyretse de daha sonra YFHC’nin ayrı bir politika izlemeleri ilişkileri kötüye götürmüştür. Fakat bu dönemde ilişkiler ideoloji temelinde olmuş ve herhangi kültürel ve etnik bağ dikkate alınmamıştır. Ne Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) Rus milliyetçisi ne de YFHC Sırp milliyetçisi olmuştur. Dünya edebiyatında önemli yerleri olan Rus yazarları da panslavizm ve Ortodoksluk bağlamında Sırplara ve diğer Slav halklarına yazılarında yer vermiş, bir Türk düşmanlığı göstermişlerdir (Kandemir, 2016, s. 15). Fyodor Mihayloviç Dostoyevski, koyu bir Ortodoks ve panslavist olarak yazdığı bazı yazılarında Türkleri barbarlara benzetmiştir ve Slavlara sürekli zulmettiklerini iddia etmiştir (Kandemir, 2016, s. 19). Yazarın Ölü Bir Evden Hatıralar adlı eserinde Türk kökenli bir kişiden bahsederek en sevdiği şeyin çocukları işkence ederek öldürmek olduğundan bahsetmiştir. Karamazov Kardeşler adlı eserinde de Bulgaristan’da yaşanan ayaklanma 82 sırasında Türklerin büyük bir vahşilik ile insanları katlettiğini belirtmiştir (Dostoyevski, 2009, s. 448). Lev Nikolayeviç Tolstoy’un ise Anna Karenina eserinde kitabın önemli karakterlerinden biri Sırpların isyanına destek olmak için gönüllü alaylarına katılarak Sırbistan’a gitmektedir. Sırplardan kahramanlıkları ve cesaretleri ile bahsedilmiş, ayrıca yardıma muhtaç olmaları ve acınacak halde oldukları belirtilmiştir (Tolstoy, 2015, s. 960-965). 2.2.6. Öteki Slavlar ve Slav Olmayan Arnavutlar Hırvatlar ve Boşnaklar, Sırplar gibi Slav ve aynı kökenden olmalarına rağmen inançları ve mezhepleri ile ayrılmaktadırlar. Hırvatlar Katolik, Boşnaklar ise Müslümandır. Boşnakların İslam dinine inanmaları onların ayırt edici özellikleri, Hırvat ya da Sırp olmadıklarının belirtilmesi bağlamında Boşnakların öne çıkardığı ayırt edici unsuru olmuştur. Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı kurulduğunda en büyük tartışma konusu ülkenin federal bir yapıda mı yoksa üniter bir yapıda mı olacağı sorunu olmuştur (Özçelik, 2018, s.22). Daha önce de değinildiği gibi Sırplar bu birleşmede pek istekli olmasalar da mevcut koşullardan dolayı birleşmeye razı olmuşlardır. Sırplar ülkenin üniter yapıda olmasını ve kendi topluluklarının ağırlığının hissedilmesini istemiş, daha önceki Sırp anlatılarında olduğu gibi savaşta en çok zararı kendilerinin gördüğünü ve en büyük fedakarlıkları kendilerinin yaptıklarını sık sık öne sürerek kendi istedikleri şekilde devleti yapılandırmaya çalışmışlardır (Özkan, 2013, s. 360). Krallık kurulduğunda en güçlü parti Nikola Pasiç önderliğindeki Sırp Radikal Partisi olmuş, merkezi yönetimi savunmuştur. Radikal Parti, Sırp tarihinde köylülerin desteğini alarak onların geniş çaplı siyasi katılımını sağlayan ilk parti olmuştur. Bu dönemde parti orta sınıfların da desteğini almıştır (Jelavich, 2017, s. 158). Diğer öne çıkan parti ise 1904 yılında Ante ve Stefan Radiç tarafından kurulan Hırvat Köylü Partisi olmuştur. Parti Ante Trumbiç gibi birçok Hırvat siyasetçinin düşündüğü üzere federal bir yönetimin taraftarı olmuştur. Köylü Partisi sosyalist bir parti olmuş ve federal yönetimin sağlanabilmesi için SSCB dahil dış destek de aramıştır. Ante Radiç’in ölümü sonrası partiye kardeşi Stefan Radiç ve yardımcısı Vladko Maçek önderlik etmiştir (Jelavich, 2017, s. 158). 83 Bu dönemde Müslüman Yugoslavları temsil eden Yugoslav Müslüman Teşkilatı da merkezi yönetimi desteklemiş fakat değişen koşullara göre pozisyon almış, tamamen bir tarafa destek vermemiştir (Jelavich, 2017, s. 159). Kasım 1920’de kurucu meclis seçimleri yapılmıştır. Sırp Radikal Partisi seçimi kazanmış, Nikola Pasiç başbakan olmuştur. Hırvat Köylü Partisi ise meclise katılmama kararı almışlardır. Slovenler ve Müslümanlar da merkezi yönetimi desteklemişlerdir. Bu dönemde Rusya’da 1917 yılında gerçekleşen devrim ile birlikte birçok ülkede komünist partiler de faaliyetlerini yoğunlaştırmış ve eylemlere girişmişlerdir (Jelavich, 2017, s. 160). 1921 yılında Komünist Parti, Aleksandr’a suikast girişiminde bulunmuştur. Aynı yıl içerisinde gerçekleşen bir başka suikastta içişleri bakanı öldürülmüştür. Bundan dolayı Aleksandr 1921’de Devlet Savunma Kanunu’nu çıkararak komünist yapılanmalara karşı harekete geçmiştir. Komünistler ile yakınlığı bilinen Hırvat Köylü Partisi’nin yöneticisi Stefan Radiç de bu kapsamda bir müddet hapse atılmıştır. Bu durum giderek Hırvatlar ve Sırpların düşmanlıklarını beslemeye başlayan olaylara dönüşmüştür (H. Demir, 2013a, s. 103). Yeni kurulan devletin en büyük problemi, ülkenin parçalı toplumsal yapısının üzerinde bir kimlik oluşturamaması olmuştur. Bu dönemde bir üst Yugoslav kimliği oluşturulması için çabalar sarf edilse de bu başarılı olmamıştır. Sırplar ülkenin yönetimine dair her eleştiriyi vatana ihanet derecesinde saymışlardır. Hırvatlar ise uzun süre Habsburg yönetiminde kaldıklarından kendilerini daha Avrupalı ve Sırplardan üstün görmüşlerdir (Özçelik, 2018, s. 28). Hırvatlar, birleşik krallık kurulmadan önce aktif bir şekilde Macarların, imparatorluktaki “Ausgleich” (Uzlaşma) benzeri, ikili krallığı sağlayan bir yapıda buna kendilerinin de dahil edilerek bir üçlü krallık ilan edilmesi yolunda çalışmakta ve bu hedefe çok yaklaşmış bulunmaktaydılar. Fakat I. Dünya Savaşı ve gelişen olaylar buna mâni olmuştur. Hırvatistan’daki Habsburg hakimiyetinden önce de Macar Krallığı’nın bir parçası olarak Ausgleich benzeri bir şekilde yönetilmişlerdir (Özçelik, 2018, s. 28). Bununla birlikte hem Sırplar hem de Hırvatlar birbirlerinden inançları dolayısı ile hoşlanmamaktaydılar. Sırplar Ortodoks olarak Hırvatları inançlarına ihanet eden Slavlar olarak görmekte, benzer şekilde Katolik Hırvatlar da Sırpları bu şekilde 84 görmekteydiler. İki toplumun kullandıkları alfabe de birbirlerinden farklı olmuş, Sırplar Kiril alfabesini kullanırken Hırvatlar Latin alfabesini kullanmışlardır. Ayrıca Sırplar kendilerini kurtarıcılar olarak görmekte, bununla birlikte devlette baskıcı bir yönetim sergilemekteydiler (Jelavich, 2017, s. 161). 1924 yılında Stefan Radiç ve Vladko Maçek ülkede federal yönetimin tesisine dış destek bulabilmek için Moskova’ya gitmişlerdir. Bu yılın Aralık ayında ise bu hareketleri nedeni ile tutuklanmışlardır (Özçelik, 2018, s. 43). Bir süre sonra tekrar serbest kalmışlar ve siyasi yaşamlarına devam etmişlerdir. Fakat 1928 yılında mecliste Radikal Parti’den olan Karadağlı bir millet vekili Stefan Radiç’i, yeğeni Pavle Radiç’i ve beş Hırvat Köylü Partisi vekilini vurmuştur. Stefan ve yeğeni Pavle ölmüşlerdir (Castellan, 1995, s. 428). Ülkede yaşanan bu gerilimler üzerine Aleksandr 6 Ocak 1929 yılında meşruti yönetime son vererek diktatörlük rejimi ilan etmiştir (Glenny, 2012, s. 412). Aleksandr’ın amacı ülkedeki ihtilaflara son vererek bütünleşmiş bir millet kimliği inşa etmek olmuştur. Ülkeyi dokuz eyalete bölmüştür ve bu eyaletler tarihsel sınırlar ve isimlere bakılmaksızın oluşturulmuştur. Ayrıca ülkenin adı değiştirilmiş, Yugoslavya krallığın yeni adı olmuştur. 1931 yılında yeni bir anayasa yapılmış ve alt ve üst kabine oluşturularak üst kabinenin yarısını seçme yetkisi krala verilmiştir (Jelavich, 2017, s. 212). Stefan Radiç’in ölümü sonrası Hırvat Köylü Partisi’nin lideri olan Vladko Maçek, 1933’te tekrar vatan hainliğinden tutuklanmıştır. Bu dönemde benzer cezaları Hırvat Ante Trumbiç ve Sloven siyasetçi Anton Koroseç gibi devlet adamları da almışlardır. Aleksandr’ın dikta yönetimi bu dönemde Arnavutları ve Makedonları da baskı altına almıştır. Ayrıca tüm komünistlere takip yapılmıştır (Jelavich, 2017, s. 213). 1929 yılında yaşanan önemli bir gelişme olmuştur. Hırvat siyasetçilerden Ante Paveliç, ülkeden ayrılmış ve Benito Musollini’nin desteği ile İtalya’da Ustaşa (İsyan) adlı radikal Hırvat örgütünü kurmuştur. İtalya’nın Yugoslavya topraklarındaki hedeflerinden dolayı Musollini bu örgütü bir araç olarak kullanmak istemiştir. Ustaşa, faşist, aşırı milliyetçi bir örgüt olarak öne çıkmıştır. Ayrıca Yugoslavya’da buna ilaveten Sırp milliyetçisi olan Zbor (Miting) adındaki faşist örgüt de kurulmuş ve 85 Beyaz Kartal adında bir gençlik örgütü de meydana getirmişlerdir (Özçelik, 2018b, s. 40). 1934 yılında Aleksandr ve Fransız Dışişleri Bakanı Louis Barthou Marsilya’da suikasta uğrayarak öldürülmüşlerdir (Glenny, 2012, s. 405). Bu olay sonucu Aleksandr’ın yerine oğlu, henüz 11 yaşında olan II. Petar tahta geçmiştir. Aleksandr’ın kuzeni Prens Pavle liderliğinde ise taht naipliği kurulmuştur. Pavle yönetiminde ülkede uygulanan baskıda gevşemeye gidilmiş ve Vladko Maçek ve diğer siyasi tutuklular serbest bırakılmıştır (Jelavich, 2017, s. 213). Sonraki seçimlerde Hırvat Köylü Partisi, Sırp muhalefeti ile hükümetin adayları karşısında güçlenebilmek amacı ile birleşmiştir. Fakat mecliste kazandıkları koltuklara hiçbir vekili oturmamıştır. 1935’te Milan Stoyadinoviç Radikallerin, Müslümanların ve Slovenlerin desteğini alarak başbakan olmuştur (Özçelik, 2018b, s. 44). Yeni kurulan hükümet Hırvatları yatıştırmak amacı ile bazı faaliyetler yapmıştır. Vatikan ile görüşmeler yapmışlar ve ülkedeki Katolik Kiliselerinin Ortodoks Kiliseleri ile eşit haklar alması konusunda anlaşma imzalamışlardır. Fakat yapılan bu anlaşma Sırpları öfkelendirmiş ve eski düşmanlıkların tekrar alevlenmesine de sebebiyet vermiştir (Jelavich, 2017, s. 214). 1938 yılında Stoyadinoviç’in azledilmesi ile yerine Dragisa Cvetkoviç yeni hükümeti kurma görevini üstlenmiş ve Hırvatlar ile uzlaşma çalışmaları başlamıştır. Ağustos 1939 tarihinde Sporazum denilen uzlaşmada Hırvatistan’a özerk bir konum verilerek yeniden bir teşkilatlandırma yoluna gidilmiştir. Bu özerk bölgeye Hırvatistan’a ek olarak Slavonya, Dalmaçya ve bazı Bosna – Hersek toprakları dahil edilmiştir. Özerk bölgenin kendi meclisi (sabor) olacak ve kralın atadığı bir vali ile yönetilecektir. Fakat hem Sırplar bu uygulamadan rahatsız olmuşlar hem de diğer azınlıklar benzer taleplerde bulunmaya başlamışlardır (H. Demir, 2017, s. 69). Fakat bu yıl başlayan II. Dünya Savaşı ile bu uzlaşmanın önü kesilmiştir. 6 Nisan 1941 yılında Yugoslavya’da Mihver kuvvetlerinin işgali başlamıştır. İşgalden önce darbe yaparak hükümeti deviren General Duşan Simoviç direniş göstermeye çalıştıysa da hiçbir başarı elde edememiş ve Yugoslavya kısa sürede düşmüştür (Jelavich, 2017, s. 247). 86 İkinci Dünya Savaşı sırasında Ustaşa önderliğinde bir Hırvatistan devleti kurulmuştur. Ülkenin lideri örgütün kurucusu olan Ante Paveliç olmuştur. Savaş süresince Mihver güçleri ve Ustaşa tarafından birçok katliam yapılmıştır (H. Demir, 2017a, s. 150). Kral ve eski hükümet Londra’ya kaçarak burada örgütlenmişlerdir. Bu hükümetin çatısı altında çalışan Albay Draza Mihailoviç Yugoslavya’da faaliyet göstermiş ve krallığa sadık Yugoslav Ordusu Çetnik Müfrezesi adında bir gerilla ordusu kurmuştur. Çetnikler, eski Sırp anlatılarındaki Balkanlar’da Osmanlılar’a karşı direnen haydutların mitlerinden ve geleneklerinden esinlenerek motive olmuşlardır (H. Demir, 2017a, s. 157). Fakat bu dönemde işgale karşı en güçlü örgütlenme Yugoslav Komünist Partisi Genel Sekreteri Josip Broz Tito’nun Partizan güçleri olmuş ve köylülerden en büyük desteği kendileri görmüştür. Mihver işgaline karşı savaş boyunca gerilla mücadelesi sürdürmüşlerdir (Jelavich, 2017, s. 282). Çetniklerin lideri Mihailoviç ise Mihver güçlerinin yaptıkları misilleme mahiyetindeki katliamlardan çekinerek ulusun geleceği için daha çok müttefik zaferi beklentisi içinde onların gelişine hazırlık yapmıştır. Savaş sırasında yaklaşık 340 bin Sırp ölmüştür. Savaş sonrasında ise Partizanlar ile Çetnikler arasında ülkenin yönetiminin nasıl olacağı en büyük problemi teşkil etmiştir (Jelavich, 2017, s. 282). Tito, ülkenin tüm halklarının federasyonu şeklinde eşit bir yönetim anlayışı çerçevesinde yeniden örgütlenmesi gerektiğini düşünmüştür. Partizanlar ile Çetniklerin görüş ayrılıkları sonrası birbirleri ile de çatışmaya başlamışlardır. Çetnikler ilerleyen süreçte Partizanları yok edebilmek için Mihver ile iş birliği yapmaya başlamış, bu da Müttefiklerin tüm desteği Partizanlara vermesine neden olmuştur. 1942’de Partizan liderleri Yugoslavya’nın Bağımsızlığı İçin Anti – Faşist Konseyi (AVNOJ) kurmuşlar, 1943’te ise AVNOJ, hükümet olarak açıklanmıştır. İvan Ribar bu hükümetin başkanı olmuş, Tito da mareşal unvanı almıştır. 1944’te Partizanlar sürgündeki Subasiç hükümeti ile hanedanın geleceğinin savaş sonrasında görüşülmesi üzerinde anlaşmıştır. 1944’te Belgrad geri alınmıştır. Tito SSCB desteğini de alabilmek için onlarla da görüşmüştür. Çetniklerin lideri Draza Mihailoviç ise yakalanarak 1946’da öldürülmüştür. Savaşın sona ermesi ile Ustaşa rejimini destekleyen Hırvatlar mülteci 87 olarak ülkeden kaçmaya çalışmışlar ve İngiliz ordusuna teslim olmak istemişlerdir fakat İngilizler yapılan anlaşmalardan dolayı bu mültecileri Partizanlara teslim etmişler ve yüz binlercesi öldürülmüştür (Jelavich, 2017, s. 285-287). AVNOJ, sürgün hükümeti ile ülkenin yönetiminin ne olacağı konusunda tartışmalar yaşamış ve Kasım 1945’te monarşi kaldırılarak Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Sırp Aleksandr Rankoviç yönetiminde Devlet Güvenlik Hizmeti (UBDA) kurulmuştur (Glenny, 2012, s. 531). Komünistler tüm ülkede kontrolü sağlamış ve federasyon 6 federal cumhuriyet (Sırbistan, Hırvatistan, Slovenya, Makedonya, Karadağ ve Bosna – Hersek) ve 2 özerk bölge (Kosova ve Voyvodina) şeklinde yapılandırılmıştır (Jelavich, 2017, s. 314). Federasyon ile müttefikler arasında savaş sonrası Makedonya toprakları, Trieste şehri ve Karintiya topraklarının kimde kalacağı meselelerinde problemler çıkmış ve neredeyse çatışma noktasına gelinmiştir. Bu meselelerde Yugoslavya, Makedonya dışında istediklerini alamamıştır (Glenny, 2012, s. 533). Savaşın sonlarına doğru SSCB ile de bazı gerginlikler yaşanmıştır. SSCB ordusunun ülkenin bazı bölgelerinden geçişi sırasında yağma yapmaları ve insanlara da zarar vermeleri bir süre ilişkileri bozmuştur fakat 1945 – 1949 arası dönemde Yugoslavya Stalin’in görüşlerinin dışında hareket etmemiştir (Jelavich, 2017, s. 346). Sonraki dönemde Yugoslavya, Presidium denilen, Tito ve çevresindekilerden oluşan bir grup tarafından yönetilmiştir. SSCB’den farklı bir yol izlenmiş, ilişkiler uzun bir süre bozulmuştur. Yugoslavya, Soğuk Savaş döneminde Bağlantısızlar4 grubunda yer almış, bloklara dahil olmamıştır. 1960’larda UBDA’nın başındaki Aleksandr Rankoviç ve adamlarının Tito’nun evini dahi dinlediklerinin ortaya çıkması ile Rankoviç görevden alınmıştır. Bu hem Sırpların hem de diğer grupların ulusal mesele olarak algıladıkları bir olay olmuştur (Jelavich, 2017, s. 414-423). Tito döneminin sonlarına doğru özellikle Hırvatlar, kendi bölgelerinin gelişmişliğinden dolayı yeni düzenlemeler yapılmasını istemişlerdir. Ayrıca dil ve eğitim sorununu gündeme getirip yeni düzenlemeler yapılmasını istemişlerdir. Bu 4 Bağlantısızlar Hareketi, 1955 yılında Soğuk Savaş döneminde Batı ve Doğu Bloğu tarafında kendilerini görmeyip üçüncü bir yol izleyen ülkelerin oluşturduğu hareket olarak ortaya çıkmıştır. Hareket Yugoslavya lideri Josip Broz Tito’nun öncülüğünde kurulmuş ve Hindistan Başbakanı Nehru, Mısır Devlet Başkanı Nasır ve Endonezya Devlet Başkanı Sukarno’nun desteği ile kurulmuş, ilk toplantısını 1955’te Endonezya’nın Bandung şehrinde yapmıştır (Armaoğlu, 2016, s. 563-564). 88 istekleri Hırvat Komünist Partisi’nden Miko Tripalo ve Savka Dabçeviç – Kuçar dile getirmişlerdir. Bunlar üzerine Tito bu partiyi uyararak geçmiş düşmanlıklara atıf yapmış ve eskiden yaşanan felaketlerin tekrar mı yaşanmasını istediklerini sorarak ikazda bulunmuştur. Şubat 1974’te yeni bir anayasa ilan edilmiş, özerk cumhuriyetlere veto hakkı verilmiş ve merkezi yardımlar yapılması açıklanmıştır (Jelavich, 2017, s. 425-430). Bu dönemde Çin ile de ilişkiler geliştirilerek normalleşmeye gidilmiştir. Mayıs 1980’de Tito ölmüştür. Boşnaklar, Tito döneminde ve 1990 yılına kadar görece iyi bir süreç geçirmişlerdir. Her ne kadar sosyalist yönetimin din üzerine baskıları olsa da bunun dışında pek bir zorluk yaşamamışlardır. Tüm dinler sosyalist yönetim tarafından baskılanmış ve faaliyetleri kısıtlanmıştır. Fakat Tito’nun ölümü ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile tekrar milliyetçi söylemler artmış ve eski düşmanlıklar ve iddialar gündeme gelmiştir. Bosna toprakları Sırpların daima üzerinde hak iddia ettikleri ve kendilerinden çalınmış olduklarını düşündükleri topraklar olmuştur. Orta Çağ’da Duşan’ın krallığının bir parçasını da Bosna – Hersek toprakları oluşturmuştur. Ayrıca Boşnakların İslam dinini kabul etmeleri Sırplardaki Türk düşmanlığının da onlara yönelmesine sebep olmuştur. 1991’de federal cumhuriyetlerin bağımsızlıklarını ilan etmeleri sonucu çıkan çatışmaların en büyüğü Bosna’da yaşanmış ve yüz binlerce Boşnak hayatını kaybetmiştir. Bu savaş Dayton Barışı (14 Aralık 1995) ile son bulsa da anlaşmanın Bosna – Hersek’e getirdiği düzen hiçbir tarafı memnun etmemiş, bununla birlikte Sırplar Bosna – Hersek’te yaptıkları birçok savaş suçuna rağmen kayda değer ölçüde toprak elde ederek ülkenin iki federal cumhuriyetinden biri olan Sırp Cumhuriyeti’ni kazanmışlardır (Türbedar, 2021, s. 432). Ayrıca ülkede bir egemenlik sorunu da oluşmuş, kurulan Yüksek Temsilcilik Ofisi (OHR) son karar verici merci haline gelmiştir. Bu kurum barışın uygulanması için Birleşmiş Milletler (BM) tarafından oluşturulmuştur. Yüksek temsilciyi de Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK) seçmektedir (Usta, 2021, 57). Bosna – Hersek’te cumhurbaşkanlığı makamı da bir konsey şeklinde örgütlenerek Boşnak, Sırp ve Hırvat üyeden oluşmuş, bu üyeler arasında dönüşümlü olarak dönem başkanlığı şeklinde cumhurbaşkanlığı makamı organize edilmiştir. Bosna – Hersek’te oluşturulan bu yapı, pek sürdürülebilirliği 89 olmayan, ileride büyük sorunlara yol açabilecek bir durum izlenimi vermektedir (Adaş & Konuralp, 2020b, s. 111). Arnavutlar ise Kosova’da nüfusun büyük çoğunluğunu (yaklaşık %92), Makedonya’da ise önemli bir kısmını (%25) oluşturmuştur. Arnavutların çoğunun Müslüman olmaları ve Slav olmamaları, ayrıca Osmanlı Devleti’ne 20. Yüzyılın başlarına kadar bağlı kalmış olmaları, Osmanlı ordularında önemli hizmetlerde bulunmaları Sırplar tarafından onlara karşı düşmanlık beslenmesine sebebiyet vermiştir. Arnavutlar uzun süre Osmanlı ordularında görev yapmışlar ve imparatorluğa önemli devlet adamları (Gedik Ahmed Paşa, Koca Sinan Paşa, Tarhuncu Ahmed Paşa, Köprülü Mehmed Paşa vs.) yetiştirmişlerdir. Bu bakımdan imparatorluğun çökmeye başladığı ve Sırbistan’ın Kosova ve Makedonya’ya ilerlediği dönemlerde sık sık karşı karşıya gelmişler ve Sırplar onlara Türklere ve Boşnaklara davrandığı gibi düşmanca davranmış, birçok kanlı olay gerçekleştirmişlerdir (Uğurlu, 2019, s. 110). Örneğin Bosna Savaşı sırasında Sırplar Vişegrad şehrinde birçok Boşnak Müslümanı binalara hapsederek yakmış, kurbanların birçoğunu da Drina Nehri’ne atmıştır (Crnovrsanin, 2021). Bir diğer örnek, II. Dünya Savaşı sırasında Nazilerin Yahudilere karşı yaptığı uygulamalara da benzeyen Prijedor Katliamı olmuştur. Bosna – Hersek’in kuzeyinde yer alan Prijedor şehrinde UBDA’nın Boşnakların evlerine beyaz çarşaflar asmalarını emretmeleri, daha sonra kollarına da beyaz kurdeleler bağlamalarını emretmeleri ile kimliklerinin açık bir şekilde belli olması istenmiştir. Daha sonra belirlenen bu insanlar UBDA mensuplarınca 23 Mayıs 1992’de aralarında kadın ve çocukların da bulunduğu üç bin civarında Boşnak Müslüman katledilmiştir (Yanatma, 2019). Bu şekilde Sırplar bölgenin demografisini değiştirmişlerdir. I. Balkan Savaşı (8 Ekim 1912 – 30 Mayıs 1913) sonunda Kuzey Arnavutluk da Sırp işgaline uğramış, Avrupalı Güçlerin önlemesi ile burayı terk etmişlerdir (Özkan, 2013, s. 289). Aynı savaşta Kosova topraklarına Sırp güçlerinin girmesi ile yine binlerce Arnavut öldürülmüştür (Uğurlu, 2019, s. 110). Yugoslavya döneminde Kosova iki özerk bölgeden biri olmuştur (Gülgezen, 2020, s. 141). 1989 yılında bu özerkliğin Sırbistan tarafından kaldırılması Kosova’nın bağımsızlığına giden süreçte bir dönüm noktası olmuş ve bu amaçla örgütler kurulmaya ve hareket organize etme çalışmalarına girişilmiştir (Jakupi, 2017, s. 210). 1993 yılında Kosova Kurtuluş Ordusu (UÇK) kurulmuş ve bağımsızlık için çalışmaya başlamışlardır. Olayların büyümesi ve 90 Sırp ordusunun Kosova’ya girerek çok kan dökmeye başlaması üzerine 1999 yılında Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü’nün (NATO) Sırbistan’a hava harekâtı düzenlemesi ile çatışmalar durmuş, ilerleyen süreçte 2008 yılında Kosova bağımsızlığını kazanmıştır. UÇK üyelerinin bazıları yeni kurulan Kosova ordusunda görev almışlardır. Kosova’nın bağımsızlığı hala Sırbistan, Kosova ve onu tanıyan ülkeler arasında tartışmalı bir durum olmaktadır. Sırpların tarihinin, 1990 yılına kadar geçen süre zarfında yalnızca iki dönem kısmen sakin geçmiş, bu dönemlerde hem Sırbistan hem de çevresi gelişmiş ve refah artmıştır. 20 Haziran 1459 tarihinde Semendire’nin Osmanlılar tarafından alınması ile Belgrad hariç tüm Sırbistan’a hâkim olunmuş, 29 Ağustos 1521 tarihinde de son olarak Belgrad’ın alınması ile tüm Sırbistan’da Osmanlı Devleti hakimiyeti başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin yönetiminde millet sistemi uygulaması ile Sırplar kültür ve inançlarını koruyabilmiş, büyük bir imparatorluğun parçası olmalarından dolayı ticaret de gelişmiş ve refah artmıştır. 17. yüzyılın sonlarına kadar geçen bu ilk dönem Sırbistan topraklarının en huzurlu yılları olmuştur. Fakat 1683 yılı sonrası Osmanlı – Kutsal İttifak Savaşları ile Macaristan topraklarının Habsburgların eline geçmesi ile Sırbistan bir sınır eyaletine dönüşmüş, bu tarihten sonra Sırbistan’da uzun süre hâkim olan barış dönemi son bulmuştur (Karpat, 2019, s. 96-98). İkinci dönem ise 1945 – 1990 yılları arası dönem olmuştur. 1945 yılında Yugoslavya Federal Halk Cumhuriyeti’nin kurulması ile Josip Broz Tito’nun 1980 yılına kadar süren yönetimi sırasında Sırbistan yine bir barış dönemi geçirmiş denebilmektedir. Bu dönemde Tito’nun politikaları ortak bir vatandaşlık kimliği yaratmak ve Güney Slavlarının tarihindeki büyük kavgaları sonlandırarak bu birleşik ülkenin sürdürülmesini sağlamak olmuştur. Fakat Tito döneminde dahi bu tür milliyetçi düşünceler ve ayrılma emareleri görülmüş, özellikle Hırvatların daha fazla özerklik istemeleri Tito dönemine gölge düşüren olaylar olmuştur (Jelavich, 2017, s. 425). Josip Broz Tito’nun 4 Mayıs 1980 tarihinde ölümü ile 80’ler dönemi süresince Yugoslavya’da yeniden milliyetçi hareketler artmaya başlamıştır. 1981 yılında Kosova’da başlayan bazı gösteriler zamanla bağımsızlık isteklerine dönüşmüş ve Yugoslavya’da sonun başlangıcı gerçekleşmiştir. 1986 yılında ise Sırp Bilim ve Sanat Akademisi bir belge yayınlayarak Kosova’da başlayan olaylardan devleti suçlamış ve 91 Kosova’nın tekrar Sırp yönetiminde olması gerektiğini vurgulamıştır. Bu bildiri ile Sırpların zaten Kosova ile ilgili geçmişten gelen düşünceleri de birleşerek giderek artan şiddette söylemler gelişmeye başlamıştır. Dönemin öne çıkan siyasetçilerinden Slobodan Miloseviç, Kosova Savaşı’nın 600. yıldönümünde Kosova’da binlerce kişinin önünde yaptığı konuşma ile Sırpları Kosova konusunda harekete geçeceği noktasında güvence vermiş ve bu tarihten sonraki siyasi yaşamında milliyetçi bir hareket çizgisi izleyerek (Uğurlu, 2019, s. 122-123) aslında Yugoslavya’nın ayakta kalmasını sağlayan tüm sütunları yıkmış, Yugoslavya’daki toplumlar arasında milliyetçilik son hızla yeniden dirilmiştir. Tito’nun 1978 yılında yaptığı konuşma Yugoslavya’nın kritik durumunu açık bir şekilde özetlemiştir: Ülkemiz kristal bir küredir. Ben Josip Broz Tito, bu küreyi ellerimle tutarak değil, alttan nefesimle üfleyerek havada tutuyorum. Umarım benim nefesim tükendiğinde de birisi gelip bu görevi benden devralır. Yoksa kristal küremiz yere düşer ve tuzla buz olur. İşte o zaman dünyanın kaderinin korunması görevi başka bağlantısız ülkelere kalır (Akt. Vodinalı, 2017). 92 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. SIRBİSTAN DIŞ POLİTİKASI VE SIRP MİLLİYETÇİLİĞİ 3.1. 1990 Sonrası Sırbistan Slobodan Miloseviç, 1989 yılından itibaren bu küreyi devralmış fakat izlediği siyaset ile onu paramparça etmiştir. 1989 yılında iktidara gelir gelmez ilk iş olarak Kosova ve Voyvodina özerk bölgelerinin 1974 Anayasası ile ve ondan önce elde edilmiş tüm haklarını almış, özerkliklerini iptal ederek Sırbistan’a bağlamıştır (Jakupi, 2017, s. 210). Bu olay özellikle Kosova’da bağımsızlık sürecine hız kazandırmıştır ve çatışmalara giden süreci başlatmıştır (Jakupi, 2017, s. 192). Miloseviç’in bu tür hareketleri devam ederken Hırvatistan ve Slovenya’da da benzer bağımsızlık söylemleri olmuştur. Daha Tito döneminde Hırvatlar kendi bölgelerini hem yönetim hem de zenginlik anlamında federasyonun diğer tüm bölgelerinden ileride olduğunu belirterek kendi statülerinin gözden geçirilmesini istemiş, daha fazla özerklik talep etmişlerdir. Fakat Tito tarafından uyarılar yapılmış ve bu söylemlerin önüne geçilebilmiştir. Ancak 1990 yılında Miloseviç dönemine gelindiğinde artık Yugoslavya’da bu tür söylemler giderek yaygınlaşmış ve gerilim tırmanmıştır. 1990 yılında Yugoslavya’da ilk defa çok partili bir seçim yapılmış ve Miloseviç kazanmıştır. Bu durum ülkede ayaklanmalar çıkmasına sebep olmuş, bu ayaklanmalar bir türlü bastırılamamıştır. Bu süre zarfında 1991 yılında Slovenya ve Hırvatistan bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir (Sannav, 2017, s. 316). Yugoslavya ordusu Ağustos 1991 tarihinde Slovenya’ya, Eylül 1991’de ise Hırvatistan’a müdahale etmiştir. Yaşanan olaylarda özellikle Hırvatistan daha fazla zarar görmüştür. Bunlar yaşanırken oluşan bu durumdan Avrupa Topluluğu (AT) endişe duymuş ve çözüm arayışlarına girmiştir. Almanya ise AT’ye baskı yaparak topluluğun Hırvatistan ve Slovenya’yı tanımaması durumunda kendisinin derhal tanıyacağını belirterek baskı yapmış ve Hırvatistan ve Slovenya’nın AT tarafından tanınmasını sağlamıştır. Hırvatlar ve Slovenler kısa süre içerisinde Almanlar başta olmak üzere Avrupa’nın araya girmesi ile bağımsızlıklarını kazanmışlardır (Sannav, 2017, s. 316). 93 AT, Yugoslavya’da gerçekleşen bu olaylar ve Hırvatistan ve Slovenya’nın tanınması neticesinde Yugoslavya’daki diğer federal devletlere de çağrı yaparak bağımsızlık isteyenlerin kendilerine başvurabileceklerini belirtmiştir. Bunun üzerine federasyona bağlı tüm federal devletler ve Kosova bağımsızlıklarını ilan etmeye başlamışlardır. Yalnızca Karadağ bu yolu seçmemiştir. 1991 yılı içerisinde Karadağ ve Voyvodina hariç tüm bölgeler bağımsızlıklarını ilan etmiş ve bu süreçlerini başlatmışlardır. 1992 yılında Karadağ ile yeni Yugoslavya kurulmuştur (Adaş & Konuralp, 2020a, s. 133). 1992 yılında Bosna – Hersek’te Boşnaklar ve Hırvatlar birlikte bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bunun üzerine Bosnalı Sırplar buna karşı çıkmış ve ayaklanma başlatmışlardır (Bora, 2018, s. 92). Bosna – Hersek’teki bağımsızlık ilanı ilk andan itibaren BM tarafından tanınmasına rağmen daha sonra gerçekleşen olaylar neticesinde bu bağımsızlığın tanınması görmezden gelinerek Bosna – Hersek’te büyük değişiklikler meydana gelmiştir. Kosova’da ise 1991 yılında bağımsızlık için referandum yapılmış ve %99 oranında bağımsızlık kabul edilmiştir. Fakat Sırbistan bunu tanımamıştır (Kara, 2016, s. 15). Kosova’da başkan seçilen İbrahim Rugova önderliğinde pasif direniş başlatılmış ve merkezi yönetimin kurumlarına paralel şekilde Kosovalılar kendi kurumlarını oluşturarak adeta devlet içinde başka bir devlet meydana getirmişler ve bu şekilde mücadeleye başlamışlardır (Usta, 2021, s. 81). Fakat Sırpların giderek baskıyı arttırması sonucu Kosovalılar 1997 yılından itibaren silahlı mücadeleye başlamışlardır. Bu mücadelede Kosovalıların öne çıkan silahlı örgütlenmesi Kosova Kurtuluş Ordusu (Ushtria Çlirimtare e Kosoves, UÇK) olmuştur. Bu örgütten ilerleyen süreçte Kosova’da birçok siyasetçi ve lider çıkmıştır. Kosovalıların silahlı mücadele başlatmaları Sırpların da şiddeti arttırmalarına sebebiyet vermiş ve Kosova’da kanlı bir savaş başlamıştır. Bu olaylar yaşanırken BM ve Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT) sağduyu çağrısında bulunmuş ve aktif bir politika geliştirememiştir. Fakat NATO, uyarıda bulunarak sağduyu çağrısı yapmış ve anlaşma teklifi hazırlayarak sunmuştur. Bunların kabul edilmemesi üzerine NATO, Müttefik Güç Harekatı’na başlayarak Sırbistan’a 78 gün sürecek hava saldırısına başlamıştır. Bu harekât sırasında yalnızca Sırp askeri unsurları değil, Sırbistan altyapısı da hedef alınmıştır. Harekât sırasında fabrikalar, okullar, devlet televizyonu ve 94 köprüler de vurulmuştur. Bunun üzerine Miloseviç savaşı durdurarak Sırp ordusunun Kosova’dan çıkmasını emretmiştir. Yapılan anlaşmalar neticesinde BM 1244 sayılı karar ile Kosova’da güvenliğin sağlanması adına Kosova Gücü’nü (Kosovo Force, KFOR) kurmuş ve 12 Haziran 1999 tarihinde bu güç Kosova’ya girmiştir (Sannav, 2017, s. 318). Harekât sırasında Sırbistan’ın altyapısının da hedef alınması Sırp toplumuna büyük zarar vererek Batı’ya karşı zaten var olan önyargılarını daha da arttırarak gözlerindeki Batı imajının daha kötü olmasını sağlamış, Sırp tarihine sözde bir mağduriyet daha eklenmiştir. Sırpların “mağdur halk” düşüncesi I. Kosova Savaşı’ndan beri var olan bir düşünce olmuştur. Onlara göre Sırplar barbar doğulular karşısında Batı’nın hep ilk tabyası olmuş, fakat hep yalnız bırakılmış ve kaderlerine terk edilmişlerdir. Tüm Sırp tarihi boyunca Batı ile ilişkiler birçok defa inançlar, etnik meseleler ve sınırlar nedeni ile bozulmuştur. Bu olaylar ise Sırplarda oluşmuş bu düşünceleri ve mitleri adeta somutlaştıran şeylere dönüştürmüştür (Bora, 2018, s.169- 172). Miloseviç politikalarının üst üste hezimete uğramasından dolayı 2000 yılında yapılan seçimleri Slobodan Miloseviç kaybetmiştir. Fakat Miloseviç hiçbir adayın yeterli çoğunluğa ulaşamadığını söyleyerek sonuçları kabul etmemiştir. Bunun üzerine ülkede gösteriler başlamış, özellikle 5 Ekim 2000 tarihindeki gösteriler ve tepkiler sonrası Miloseviç iktidardan düşerek yerine Voyislav Koştunitsa iktidara gelmiştir (Sannav, 2017). Miloseviç’in Kosova’da kalabalıkların öfkesi ile gelen iktidarı yine kalabalıkların öfkesi ile sona ermiştir. Bazı görüşlere göre AT, Almanya ve ABD, Koştunitsa’yı Sırp milliyetçisi bir kimlikle öne çıkarmış, bu sayede onun seçilmesini sağlayarak Miloseviç’in iktidardan düşmesine sebebiyet vermiş ve Miloseviç’ten kurtulmuşlardır (Sannav, 2017, s. 318). 2000’li yıllarda eski Yugoslavya’dan geriye yalnızca Karadağ kalmıştır. Bu sebeple Karadağ Sırbistan’dan daha özel bir statü talep etmiştir. Bu nedenle 2003 yılında Yugoslavya Federal Cumhuriyeti kaldırılmış, Sırbistan – Karadağ birliği kurulmuştur. Fakat bu birliktelik de uzun sürmemiştir. Karadağlılar da Sırp olarak kabul edilmelerine, kendilerini de öyle görmelerine rağmen 2006 yılında gerçekleşen bir referandum ile bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir (Sannav, 2017, s. 319). 95 Voyislav Koştunitsa ile birlikte Sırbistan’da yeni bir dönem başlamıştır. Koştunitsa iktidara gelir gelmez 24 Kasım 2000 tarihinde AB Zirvesi’ne davet edilmiştir. Bu dönem ile beraber Sırbistan – AB ilişkilerinde gelişme başlamıştır. 2011 yılında AB’nin isteği ile Kosova ile görüşmeler başlamış ve 2013 yılında Sırbistan ile Kosova arasında Brüksel Anlaşması imzalanmıştır (Kütük, 2019, s. 64). Bu anlaşma ile Sırbistan’ın AB üyeliği sürecinde önündeki en büyük engellerden biri olan Kosova meselesinin çözümü doğrultusunda adım atılmıştır. Anlaşma AB Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton’ın arabuluculuğunda Sırbistan Başbakanı Ivica Daçiç ve Kosova Başbakanı Haşim Taçi arasında imzalanmıştır. Anlaşmaya göre iki ülke birbirinin AB üyelik sürecini bloke etmeyecek şekilde hareket edecek, Kosova’daki Sırplar ülkedeki merkezi yönetime göre kurumlarını düzenleyecek ama Çoğunluktaki Sırp Belediyeler Birliği (Association/Community of Serb Majority Municipalities in Kosovo) ülkedeki Sırpların güvenlik, yerel yönetim, yargı, ekonomik yapılanmalarını idare edecek yetkili kurum olacaktır (Emin, 2013). Fakat Sırbistan burada pragmatist bir tutum içerisinde hareket ederek Kosova’yı tanımamıştır. Bu anlaşma ile AB üyelik sürecinde uyum içerisinde olunacağı, bu doğrultuda hareket edileceği kabul edilmiştir (Sannav, 2017, s. 320). Sırbistan’ın AB’ye tam üyelik müzakereleri 2014 yılında, 2013’te Kosova ile yapılan anlaşma sonrası başlamıştır (Kütük, 2019, s. 72). AB ile yaşanan bu iyileşmeler, aslında Rusya’nın SSCB’nin dağılmasıyla Balkanlar’da etkisini kaybetmesi ve uzun bir süre toparlanamamasının sonucu olmuştur. 18. yüzyıldan itibaren Balkanlar’da giderek aktif olan Rusya izlediği politikalar ile bölge halkları üzerinde etkisini arttırmış, bölgedeki ulus devletlerin kuruluşunda en etkili devlet olmuştur. Fakat 1990 sonrası dönemde yaşadığı büyük kriz ve parçalanma neticesinde bölgedeki en yakın dostu olan Sırbistan yalnız kalmıştır. Ne Bosna Savaşı sırasında Sırplar yeterli destek görebilmiş ne de NATO’nun Kosova müdahalesi sırasında Rusya bunu engelleyebilmiştir. Bundan dolayı Rusya bölgede ciddi prestij kaybı yaşamıştır. Bu durum bölge ülkelerinin bir ölçüde mecburen Batı ile yakınlaşmasına neden olmuştur. Fakat 2010 yılına doğru giderek kendini toparlayan Rusya, bölgede yeniden ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. Özellikle enerji alanında bölgedeki birçok ülkenin kendisine bağımlı olması ve kültürel ve tarihsel yakınlık sayesinde Rus etkisi yeniden 96 hissedilmeye başlamaktadır (Akçapa, 2019, s. 40). Bu etki Ukrayna’da Rus işgalinin başlaması ile daha da kendini göstermeye başlamış, özellikle Sırbistan’da hissedilmiştir. Ayrıca Çin’in de Balkanlar’da etkisini giderek arttırması, Batı’ya karşı alternatifleri arttırmakta, daha bağımsız politikaların bölge ülkeleri için önünü açmaktadır. Günümüzde Sırbistan, Sırp İlerleme Partisi (Srpska Napredna Stranka - SNS) tarafından yönetilmekte, partinin liderliğini Sırbistan Cumhurbaşkanı olan Aleksandar Vuçiç sürdürmektedir. SNS, 1991 yılında daha sonra Eski Yugoslavya Ceza Mahkemesi tarafından işlediği savaş suçları dolayısı ile mahkûm edilen Vojislav Seselj tarafından kurulan Sırp Radikal Partisi’nden 2008 yılında ayrılan siyasetçiler tarafından kurulmuş merkez-sağ bir parti olarak faaliyet sürdürmektedir. 2012 yılında iktidara gelen parti, lideri Tomislav Nikoliç’in aynı tarihte cumhurbaşkanı seçilmesi ile liderliğine Aleksandar Vuçiç gelmiştir. 2012 yılında hükümetin kuruluşunda Sırbistan Sosyalist Partisi ile koalisyona gidilmiş, bu nedenle Sırbistan Sosyalist Partisi lideri Ivica Daçiç başbakan olarak seçilmiştir. SNS iktidara geldiği zaman öncelikle yolsuzlukla mücadele ve ekonomik kalkınmaya önem vermiştir. Parti üyelerinin aşırı milliyetçi Sırp Radikal Partisi geçmişlerine rağmen yolsuzlukla mücadelede ve ekonomik büyümedeki kararlılıkları hem Sırp toplumu hem de Avrupa tarafından iyi karşılanmıştır. SNS’nin, Sırbistan’ın AB üyeliği sürecinin ilerleme kaydedebilmesi için Kosova ile de diyaloğa girmesi AB tarafından iyi karşılanmıştır. Fakat SNS, Kosova’nın Sırp toplumundaki öneminden ve Kosova’dan ayrılmak zorunda kalan Sırpların geri dönüşü ve bölgedeki Sırpların durumlarının iyileştirilmesi yönündeki tutumundan dolayı Kosova’yı tanımayacağını belirtmiştir. SNS, AB üyeliği konusunda oldukça istekli olmasına rağmen NATO’ya üyeliğe karşı olmuştur. Bosna ve Kosova savaşlarında NATO’nun Sırbistan’a müdahalelerinden dolayı SNS ve Sırp toplumu bu örgüte karşı olumsuz duygular beslemektedir. SNS’nin Rusya’daki iktidar partisi olan Birleşik Rusya Partisi ile 2010’da imzaladığı iş birliği anlaşması ve Sırbistan’ın özellikle enerji alanında Rusya’ya bağımlı olması, ülkenin askeri tarafsızlık politikasını benimsemesine sebep olmuştur (Ekinci, 2014b, s. 41). 2014 yılında başbakan, 2017 yılında ise cumhurbaşkanı olan Aleksandar Vuçiç son olarak Nisan 2022 tarihindeki genel seçimleri de kazanarak Sırbistan’daki liderliğini devam ettirmiştir. Bu seçimler %60’a yakın oy alarak cumhurbaşkanı olan 97 Vuçiç ile SNS de %40’ın üzerinde aldığı oy ile parlamentodaki çoğunluğu korumuştur (Dragojlo, 2022). Vuçiç, iktidarda olduğu süre boyunca Sırbistan’ın AB’ye üyelik konusunda ilerleme kaydetmesi için çalışmış ve bu konuda AB ile iyi ilişkileri sürdürmeye gayret ettiği görülmüştür. Sırbistan ile AB arasındaki ticaret hacmi sürekli bir şekilde artış göstermekte ve Sırbistan’ın kalkınması için gelişen bu ilişkiler büyük önem taşımaktadır. AB ise Sırbistan’ın üyeliğinin Balkanlar’daki istikrara büyük bir katkı yapmasının yanı sıra bölgedeki etki alanını arttırma konusunda Sırbistan’ı önemli görmektedir (Akçay, 2016, s. 76). Fakat 24 Şubat 2022 itibari ile Rusya’nın Ukrayna’da askeri harekât başlatması ve bundan dolayı AB’nin Rusya’ya karşı yaptırımlar uygulamaya başlaması ile Sırbistan zor bir pozisyon içerisine girmiştir. Sırpların Ruslar ile dini, tarihsel ve kültürel bağları dolayısı ile sahip olduğu iyi ilişkilerin yanı sıra Sırbistan’ın enerji bağlamında Rusya’ya bağımlı olması, Rusya’nın Ukrayna’ya karşı başlattığı harekata net bir tavır koymasını ve yaptırımlara katılmasını zorlaştırarak AB ile arasının açılmasına sebep olmuştur. Ayrıca Rusya, Kosova konusunda Sırbistan’ın en yakın müttefiki olmuştur. Bu nedenle AB ve Rusya arasında kalan Sırbistan her iki taraf ile de önemli ilişkileri olmasından dolayı zor bir süreç yaşamaktadır (Miladinovic, 2022). Ülkenin yaşadığı bu ikilemin yanında Sırpların önemli bir bölümünün AB’nin Kosova’nın bağımsızlığının tanınması konusundaki duruşu ve Ruslara duydukları sempatiden ötürü Sırbistan’da Ukrayna Savaşı konusunda Rusya’ya destek gösterileri yapmaları ve Ruslar ile kardeşlik sloganları atmaları Vuçiç’in durumunu daha da güçleştirmiştir (İlgaz, 2022). Sırbistan’da, Nisan 2022’de SNS’nin yaptığı anketler ve merkezi Paris’te olan Ipsos adlı pazar araştırma ve danışmanlık şirketinin yaptığı anketler neticesinde ilk defa Sırpların çoğunluğunun AB’ye tam üyeliğe karşı olduğu (%44 karşı, %35 destek, %21 kararsız) sonucuna varılmıştır (Anket: Sırbistan’da İlk Defa Çoğunluk AB’ye Girmek İstemiyor, 2022). Sırbistan’ın geleceğinde bu bağlamda SNS’nin alacağı kararlar, Ukrayna Savaşı ve Kosova meseleleri, ülkenin dış politikasında ve geleceğinde önemli kırılma anlarını beraberinde getirecektir. Sırbistan’ın 1990 sonrası komşularıyla ve bölge dışı aktörler ile ilişkileri başlıklar halinde ele alınmıştır. Bu bağlamda Sırp milliyetçiliğinin ilişkilere ne şekilde etki ettiği üzerinde durulmuştur. 98 3.2. Sırbistan’ın Komşuları ile İlişkileri 3.2.1. Bosna – Hersek ve Bosna Savaşı Bosna – Hersek toprakları, önceki bölümlerde değinildiği gibi daima kozmopolit bir coğrafya olmuştur. Bölgede Müslüman olan Boşnaklar, Katolik Hırvatlar ve Ortodoks Sırplar bir arada yaşamaktadırlar. Sırbistan’ın 1815’te özerklik kazanıp ayrı bir şekilde ortaya çıkmasından bu yana Bosna – Hersek toprakları üzerinde hak iddiasında bulunmuştur. 19. yüzyılda Bosna’da çıkan birçok isyan Sırbistan’daki ve Karadağ’daki Sırplar tarafından destek görmüştür. Bu şekilde daima Bosna – Hersek toprakları Sırbistan’a bağlanmaya çalışılmıştır. Hem Sırp devletinin hem de Sırp Ortodoks Kilisesi’nin aktif bir şekilde Bosna – Hersek’te faaliyetleri bulunmuştur. 19. yüzyılda Habsburgların bölgede etkisini arttırması ile önceleri onların himayelerinden yararlanan Sırplar giderek Habsburglar ile mücadeleye başlamışlardır. Osmanlı Devleti’nin aldığı yenilgiler ve yaşadığı krizler ile giderek zayıflaması Bosna – Hersek’in geleceğini giderek daha bilinmez bir yöne sürüklemiştir. 1878 Berlin Antlaşması sonrası Bosna – Hersek’te başlayan Habsburg işgali Sırpları çok öfkelendirmiş ve işgale karşı direniş planları kurmaya başlamış, Bosna – Hersek ve Sırbistan’da da bu konu ile alakalı örgütler kurulmaya başlanmıştır. 1908 yılında ise Habsburglar Bosna – Hersek’i resmen ilhak etmişlerdir. Bosna – Hersek’te Habsburg idaresine karşı kurulan milliyetçi örgütler 1903’te Slovenski Jug (Güney Slav), 1903’te Ujedinjence İli Smrt/Crna Ruka (Birlik Ya Da Ölüm/Kara El) 1907’de Mlada Bosna (Genç Bosna), 1908’de Narodna Obdrana (Ulusal Savunma) olmuştur. Bunlardan Mlada Bosna ve Slovenski Jug, Sırp milliyetçiliğinden ziyade Güney Slav birliği fikrini savunan, üyeleri daha çeşitli olan örgütler olmaktadırlar (Özkan, 2013, s. 207- 211). 28 Haziran 1914 tarihinde Saraybosna’da Habsburg veliahdı Arşidük Ferdinand’ı suikast sonucu öldüren de Mlada Bosna üyesi Gavrilo Princip olmuştur. Bundan dolayı 1908’de yaşanan Bosna Krizi, I. Dünya Savaşı’nın başlamasına yol açan bir olaylar zincirinin ortaya çıkmasına neden olmuştur (Özkan, 2014, s. 323). Hırvatların da Bosna – Hersek toprakları üzerinde iddiaları bulunmakta ve burayı kendi vatanlarının bir parçası olarak görmektedirler. Hatta Habsburglar Bosna’yı işgal ederken Hırvat askerlerden oluşan General Josip Filipoviç 99 komutasındaki 13. Hırrvat Kolordusu’nu kullanmıştır (Jelavich, 2017, s. 62). Hırvatistan’da sabor (meclis) bundan memnun olmuş ve birleşme talep etmiştir. II. Dünya Savaşı döneminde de Ustaşa tarafından yönetilen Mihver yanlısı Hırvatistan, Bosna – Hersek topraklarını da ülkenin parçası yapmıştır (Jelavich, 2017, s. 277). Boşnaklar da Slav kökenli olup Sırplar ve Hırvatlar gibi aynı dili konuşmaktadırlar. Fakat Boşnaklar Müslüman olmuşlar ve İslam dini ile ayrı bir kimlik kazanmış, farklı bir halk olarak ortaya çıkmışlardır. Onlar da Bosna - Hersek topraklarında yaşamakta, bu bölgenin yerlisi olmaktadırlar. Fakat Boşnakların Müslüman olmaları özellikle Sırplar açısından önemli bir rahatsızlık kaynağı olmaktadır. Sırpların tarihi ve Kosova Efsanesi düşünüldüğünde Müslüman olan Türkler, Boşnaklar ve Arnavutlar onlar için kadim düşmanlar olarak gözükmektedirler. Hırvatlar ise kiliselerin farklı olmasından dolayı zaten onlardan ayrı durmakta, uzaklaşmaktadırlar (Uğurlu, 2019, s. 86). Balkan coğrafyası halklarının, aynı zamanda her birinin Orta Çağ veya öncesi, kurulmuş krallıkları ve milletlerin kimlik inşasında kullandıkları bir “altın çağ” olgusu bulunmaktadır. 19. yüzyılda Balkan coğrafyasında bu halkların oluşturduğu devletler yavaş yavaş yeniden ortaya çıkmaya, bağımsızlıklarını kazanmaya başlamışlardır. Buna bağlı olarak kurulan bu devletlerin “altın çağlarında” sahip oldukları krallıkların sınırlarına dönme, o toprakları yeniden ele geçirmeye yönelik yayılmacı, irredantist5 fikirler oluşturmuşlardır (Agolli, 2019, s. 15). Bu gibi inşa süreçlerinden ötürü Balkan coğrafyasındaki toplumların birbirleri ile aralarında çeşitli sorunlar bulunmakta ve bunlar tarihte savaşlara da neden olmakla beraber hala varlığını devam ettirmektedir. Günümüz Bosna – Hersek de bu çözülmesi zor sorunların kesiştiği, günümüzdeki en net örneği oluşturmaktadır. Birinci Dünya Savaşı sonucunda Avusturya – Macaristan İmparatorluğu’nun parçalanması ile bölgede Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı kurulmuş ve Bosna – Hersek toprakları da bu krallığın parçası olmuştur. II. Dünya Savaşı’ndan sonra ise Josip Broz Tito’nun önderliğinde Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti kurulmuş ve Bosna, devleti oluşturan altı federe cumhuriyetten biri konumuna gelmiştir. Yugoslavya’da diğer sosyalist devletlerde olduğu gibi ülkenin devamlılığı açısından dini veya etnik 5 “Bir devletin başka ülke sınırları içerisinde yaşayan, ama dil, din veya etnik köken bakımından kendisinden saydığı topluluklar üzerinde hak iddia etmesi.” (Dağ, 2016, s. 227) 100 hareketler bastırıldığından, Tito’nun ölümüne kadar geçen sürede Yugoslavya’da milliyetçilikler gölgede kalmış, izin verilmemiştir. Fakat Tito’nun ölümü ile birlikte bu milliyetçilikler yeniden gün yüzüne çıkmış ve ayrışmalar başlamıştır. 1990’da ülkedeki etnik gruplara dayanan siyasi partilerin ortaya çıkmasıyla bu ayrışma derinleşmiştir (Bora, 2020, s. 112-113). Hırvatistan ve Slovenya’nın 1991’de Yugoslavya’dan bağımsızlıklarını ilan etmesiyle Bosna – Hersek de bağımsızlığa yönelik karar almıştır. Buna itiraz eden Sırp milletvekillerinin kurduğu Bosna – Hersek Sırp Halk Meclisi, 9 Ocak 1992’de Bosna – Hersek Sırp Cumhuriyeti’ni (Republika Srpska – RS) ilan etmişlerdir. Bosna – Hersek’in aldığı bağımsızlık kararı sonrası yaptığı referandumda %90’ın üzerinde bağımsızlık doğrultusunda oy kullanılmış ve 3 Mart 1992’de Bosna – Hersek bağımsızlığını ilan etmiştir. Bunun üzerine önceden kurulmuş RS, Bosna – Hersek’ten ayrıldığını açıklamış ve Sırp Cumhuriyeti’ni ilan etmiştir. Bu gelişmelerle ülkedeki paylaşım konusunda Sırplar, Boşnaklar ve Hırvatlar arasında anlaşmazlık çıkmış ve 1992 – 1995 yılları arasında binlerce insanın hayatını kaybettiği ve büyük travmalar yaşadığı, son dönemin en kötü olaylarından biri olan Bosna Savaşı meydana gelmiştir (Ekinci, 2014, s. 17). Savaşın çıkmasında rol oynayan milliyetçi hareketlerin yükselmesinin nedeni, Sovyetler Birliği’nin (SSCB) dağılması ile benzerlik göstermektedir. Ekonomik yapının şeklinden dolayı meydana gelen durgunluk ve gerileme, işsizlik, yolsuzluklardan dolayı umutsuzluk dönemlerindeki toplumların aşırı ideolojilere kaymasının sonucu olarak bu örgütlenmelerin güçlendiği söylenebilir. Savaşın başlarında çatışmaların önüne geçilebilmesi için Bosna – Hersek’e ambargo uygulanmıştır. Fakat bu ambargo en çok Boşnakları etkilemiştir. Çünkü Sırplar zaten eski Yugoslav ordusunun silahlarına sahip ve Sırbistan tarafından desteklenmiş, Hırvatlar da Hırvatistan üzerinden destek alabilmişlerdir (Alp, 2017, s. 133). 1991 yılında Londra’da Yugoslavya Konferansı bir çözüm bulmak adına düzenlenmiştir. Bunun sonucunda 1992 yılında Lizbon Anlaşması ortaya çıkmıştır. Anlaşma Bosna – Hersek topraklarının %44 Boşnaklar, %44 Sırplar ve %12 Hırvatlar arasından paylaşılmasını ve esnek bir federasyon olmasını öngörmüştür. Fakat bu 101 anlaşma Sırplar ve Hırvatların ordularına güvenerek daha fazlasını alma düşünceleri ve Boşnakların da mağdur edildikleri düşünceleri dolayısı ile tüm taraflarca reddedilmiştir (Oğultürk, 2010, s. 106). Lizbon Anlaşması’nın reddi sonrası yeni bir plan olan Vance – Owen Barış Planı, 1993 yılında oluşturulmuştur. Planın ismi AT’yi temsilen İngiliz Lord Owen ve BM’yi temsilen Cyrus Vance tarafından hazırlanmasından gelmektedir. Bu plan da federal bir yapı öngörmüştür. Planda Bosna – Hersek’te 10 eyalet oluşturulması ve bunların üçü Boşnak, üçü Sırp, üçü Hırvat olmak üzere paylaşılması ve Saraybosna’nın özel bir statüde olması planlanmıştır. Ayrıca bu eyaletlerin kendi yargı organları, parlamentoları olacak ve ülke içinde de serbest dolaşıma izin verilecektir. Ayrıca AT ve BM denetiminde ülke silahsızlandırılacaktır. Fakat bu plan da taraflarca kabul edilmemiştir (Alp, 2017, s. 137). Öne sürülen planların ve anlaşmaların kabul edilmemesi üzerine BM geçici bir çözüm olarak Güvenli Bölgeler Planı’nı öne sürmüştür. Bu doğrultuda Fransız General Philippe Morillon komutasındaki barış güçleri 12 Mart 1993’te Srebrenitsa’ya gelerek BM güvenli bölgesi ilan etmişlerdir. Bu eylemler BM’nin 819 ve 924 sayılı kararları ile yapılmıştır. Fakat burada Sırplara karşı herhangi bir karşı eylemde de bulunulmamıştır (Alp, 2017, s. 137). Bundan sonra ise Üç Bölgeli Barış Planı öne sürülmüştür. Planda yine Lord Owen ve yanı sıra Thornvald Stoltenberg olmuştur. Bu plan kapsamında Aliya İzetbegoviç, Slobodan Miloseviç ve Franyo Tucman Cenevre’de bir araya getirilmişlerdir. Planda esnek bir federasyon ön görülmüştür. Saraybosna ve Mostar özel statüde yer almıştır. Fakat planda Boşnak devleti üç ayrı bölge şeklinde oluşturulmuştur. Bu plan Miloseviç ve Tucman tarafından kabul edilse de İzetbegoviç tarafından reddedilmiştir. Bu tarihlerde Cenevre’deki görüşmelere Boşnakların katılımının sağlanması ve Sırp saldırılarının durması için 4 Mart 1993’te NATO gerekirse kuvvet kullanacağı kararlar almıştır. Bunun üzerine Sırplar Saraybosna çevresindeki hâkim tepelerden çekilip kuşatmayı kaldırmışlardır (Usta, 2021, s. 47). 1994 yılında ABD, Bosna konusunda giderek inisiyatif almaya başlamıştır. Bosna – Hersek’te Boşnak – Hırvat Birliği ve RS’nin olacağı bir plan hazırlamışlardır. Bu plana katılmada Boşnakları zorlamışlardır. Boşnak – Hırvat Federasyonu 102 Anlaşması 1 Mart 1994’te Washington’da imzalanmıştır. Bu anlaşma bir çerçeve anlaşması olmuştur. Aynı yıl 18 Mart’ta ise anlaşma kabul edilmiş ve anlaşmada öngörülen ileride Hırvatistan ile bir konfederasyon oluşturulması planlanmıştır. Sırplar bu anlaşmayı reddetmişlerdir. Bunun üzerine ABD, İngiltere, Rusya, Almanya ve Fransa’dan oluşan Temas Grubu yeni bir anlaşma hazırlamışlardır (Alp, 2017, s. 140). Hazırlanan yeni anlaşma sonrası Boşnaklar ve Hırvatların ittifak yapmaları ile savaşın dengesi Sırplar aleyhine değişmiştir. Cephede bu ittifakın, özellikle Boşnak ordusunun hızlı ilerleyişi, dengelerin çok fazla değişmeden Batı’nın araya girip anlaşma imzalanması baskısını arttırmıştır. 1 Kasım 1995’te ABD’nin Ohio eyaletinde toplantı düzenlenmiştir. Toplantıya Aliya İzetbegoviç, Franyo Tucman, Slobodan Miloseviç, Temas Grubu temsilcileri, Richard Holbrooke ve General Wesley Clark katılmışlardır. Bosna – Hersek Barış İçin Genel Çerçeve Anlaşması 21 Kasım 1995 tarihinde parafe edilmiş, 23 Kasım 1995’te Yugoslavya Federal Cumhuriyeti liderleri, 30 Kasım 1995’te ise RS liderleri tarafından onaylanmıştır (Alp, 2017, s. 143). 14 Aralık 1995 yılında Dayton Anlaşması Paris’te, Bosna – Hersek lideri Aliya İzetbegovic, Hırvatistan lideri Franyo Tucman ve Yugoslavya lideri Slobodan Miloseviç tarafından imzalanmıştır. Anlaşmanın adının Dayton olması, anlaşma metninin ABD’nin Ohio Eyaleti’ndeki Dayton kentinde hazırlanmasından dolayı olmuştur. Anlaşma kapsamında kurulan Bosna – Hersek Devleti, Bosna – Hersek Federasyonu ve RS ve bunun yanında Brçko adında özerk bir bölge ile beraber temelde üç kurucu halkın yer aldığı iki entiteye (devlet-altı birim) bölünmüştür. Bu entitelerin birbiri ile sınırları 1400 km uzunluğundadır (Dalar, 2008, s. 99). Ülkede uzun bir süre barış ortamını korumak adına “Implementation Force (IFOR)” ve “Stabilization Force (SFOR)” adıyla uluslararası askeri güçler yer almıştır. Daha sonra 2004 yılında EUFOR (Avrupa Gücü) bu görevi devralmıştır (Ekinci, 2014, s. 18-22). Ayrıca ülkedeki sivil denetimi ve geçiş sürecini kontrol edecek, toplumlar arası yumuşamayı ve ülkenin uluslararası topluma sağlıklı bir şekilde uyum sağlamasını ve gelişmesini sağlamak adına “Yüksek Temsilcilik Ofisi (Office of the High Representative, OHR)” kurulmuştur (Rüma, 2008, s. 252). 103 Dayton Anlaşması’nın getirdiği Yüksek Temsilcilik Ofisi (Office of the High Representative, OHR), yetkileri itibariyle egemen bir devletin üzerinde olmaması gereken yetkiler ile donatılmıştır. OHR, ülkede güç kullanma meşruiyetine sahip tek yapıdır ve ülkedeki tüm kurumlar üzerinde yetki sahibidir. Ayrıca yeni kurumlar ve bakanlıklar dahi oluşturabilmektedir. OHR’nin yöneticisi, BMGK tarafından belirlenmekte ve yabancı olmaktadır. Yüksek Temsilci, aynı zamanda Bosna – Hersek’te AB’nin özel temsilcisi görevini de üstlenmiştir. Bu bakımdan seçilmiş bir kişi olmaması fakat ülke üzerinde büyük bir gücü elinde bulundurması tartışma konusudur. Ayrıca bu durum ülkedeki kurumların, her şeyi yapan her yetkiye sahip bu kurumun var olmasından dolayı gelişemediği, her şeyin bu kuruma büyük oranda bırakıldığı görülmekte ve eleştirilmektedir. Kurum milletvekilleri ve yerel yönetimlerin liderlerini görevden uzaklaştırma yetkisine de sahiptir. Kurumun kurulmasındaki asıl amaç ülkenin sağlıklı bir şekilde inşa edilmesini ve kaynaşmasını, bu ölçüde ekonomik ve sosyal olarak gelişmesini sağlamak için kurulmuştur. Fakat yetkileri olağanüstüdür ve ülkede olan bazı aykırı durumlara müdahale dahi etmemektedir. Örneğin RS, bağımsız bir devlet gibi söylemlerde bulunmakta ve bazı uluslararası anlaşmalara imza atmaktadır fakat Yüksek Temsilcilik bu konuda somut bir adım atmamıştır. Zaman zaman bazı aşırı söylemlere sahip parti liderlerinin göreve gelmesine ve bazı yöneticilerin görevden uzaklaştırılmasına vesile olsa da genel anlamda tartışmalı bir kurum olarak varlığını sürdürmektedir (Rüma, 2008, s. 252- 254). Ülkenin Bosna – Hersek Federasyonu adındaki entitesi ademi merkeziyetçi bir yapıda olup 10 kantondan oluşmaktadır. RS ise merkezi bir yapıdadır. Federasyonun her kantonunun kendi parlamentosu ve yasaları, liderleri mevcuttur. Buna karşın Sırp Cumhuriyeti’nin merkezi yapıda olmasından dolayı böyle bir durumu olmamaktadır (Dalar, 2008, s. 98). Federasyondaki kantonlarda Boşnaklar ve Hırvatlar büyük ölçüde karışık olarak yaşamayıp belli yerlerde yoğunlaşmışlardır. Dayton Anlaşması Bosna – Hersek’te anayasanın oluşturacağı kurumları Halklar Meclisi ve Temsilciler Meclisi’nden oluşan iki parlamento, ikisi Bosna – Hersek Federasyonu’ndan olmak üzere Boşnak ve Hırvat, biri RS’den olmak üzere Sırp’ın yer aldığı bir Cumhurbaşkanlığı Konseyi, Bakanlar Kurulu, Anayasa Mahkemesi ve Merkez Bankası olarak belirlemiştir (Dalar, 2008, s. 99). 104 Cumhurbaşkanlığı Konseyi dört yıllık bir süre için oluşturulmakta ve sekiz aylık sürelerle sırası ile konseyi oluşturan üç ayrı toplumun başkanları arasında değişmektedir. Bakanlar Kurulu ise başbakan ve bakanlardan oluşmakla beraber, başbakan ve bakanların etnik kökenine göre, her bakanın ve başbakanın sahip olduğu iki yardımcının diğer iki etnik gruptan olması gerekmektedir. Bosna – Hersek Parlamentosu ise Temsilciler Meclisi ve Halk Meclisi’nden oluşmaktadır. Temsilciler Meclisi, 28’i Bosna – Hersek Federasyonu’ndan, 14’ü RS’den olmak üzere 42 üyelidir. Halk Meclisi, iki ayrı entitenin meclislerinden her gruba eşit sayıda yer verilen 15 üyeden oluşmaktadır (Dalar, 2008, s. 99). Görüldüğü üzere Dayton Anlaşması Bosna – Hersek’e karmaşık bir yönetim sistemi bırakmıştır ve bu sistemin işleyişi fark edileceği üzere ağır ve ülkeyi oluşturan grupların birbirlerine engel olmalarından dolayı birçok kararın alınamamasına neden olması kaçınılmaz olmuştur. Böyle bir anlaşma elbette ki olağanüstü şartlarda kabul edilmiştir. Savaş sırasında devam eden çatışma ve katliamların hemen durması, önüne geçilmesi adına anlaşmanın uygulamasının imzaların atılmasıyla işleyişe geçeceği kararlaştırılmıştır. Aksi halde can kaybının artmasından endişe edilmiştir. Bu şekilde parlamentoların onayı beklenmeden anlaşma yürürlüğe girmiştir. Fakat anlaşmanın getirdiği şekil ülkenin geleceğini yeniden muğlaklaştırmıştır. Fakat bu o an için yapılması gereken bir fedakârlık olmuştur. Aliya İzetbegovic’in kendi toplumunu korumak adına bu anlaşmaya razı olmuş, Boşnaklar da bunun bilincinde olarak İzetbegovic’e karşı bir tepkide bulunmamış ve daima ona saygı göstermişlerdir. Toplumun tepkisi uzun süre hareketsiz kalan ABD ve BM’ye olmuştur (Dalar, 2008, s. 102). AT ve ABD, 1992 yılında Bosna – Hersek bağımsızlığını ilan ettiğinde zaten bu ülkeyi tanımıştır. Fakat Bosna Savaşı sonrası gelinen noktada birçok şey değişmiş, tarihte görülmemiş derecede karışık bir devlet yapısı ve sorunlar ortaya çıkarmış bu anlaşma sonrası bu ülkeyi yeniden tanımıştır. Bununla beraber BMGK, savaş sırasında Bosna’da Sırpların yaptığı soykırımı “soykırım” olarak adlandırmamış, “etnik temizlik” ibaresini kullanarak hareketsiz kalmaya devam etmiştir (Dalar, 2008, s. 107). ABD ise 1990’ların başında SSCB’nin dağılmasından dolayı bölgelerde oluşan otorite ve güç boşluklarını doldurmaya çalışıyor ve SSCB’nin elinde olan nükleer 105 silahların geleceği ile ilgileniyordu. Ayrıca I. Körfez Savaşı (2 Ağustos 1990 – 28 Şubat 1991) yeni bitmişti ve Ortadoğu’daki sorunlarıyla ilgilenmekteydi. Bu nedenle ABD yönetimi kendi için önem sırasında geride olan Balkanlar ile AB’nin ilgilenmesi ve sorumluluk alması gerektiğini ileri sürmüştür. Ayrıca bölgenin kaynak bakımından zengin olmaması ve Amerikan yatırımlarının bölgede pek olmamasından kaynaklı ABD, bölgeye pek müdahale etmek istememiş, yeniden asker göndererek masraf yapmaktan kaçınmak istemiştir. Bu tarihlerde ABD daha çok serbest ticaretin yaygınlaşması ve piyasa ekonomisinin yayılması, karşılıklı diplomatik ilişkiler ve demokratik açılımlar ile söylemlerini ve politikalarını şekillendirmiştir. Fakat 1995 Srebrenitsa Katliamı bu tutumu değiştirerek ABD’nin öncülüğünde NATO’nun Sırp güçlerini bombalamaya başlamasıyla savaşı sonuçlandırma sürecine geçirmiştir (Arı & Pirinççi, 2011, s. 4-5). Diğer önemli bir nokta, Bosna’da savaşın başlamasına sebep olan Sırpların kurduğu RS’nin adının savaş sonrası kurulan Bosna – Hersek’te devam etmesi ve anlaşmaya dahil edilmesidir. Savaşı başlatmalarının yanı sıra savaş sırasında yapılan katliamlar ve savaş suçlarının dahi bedelinin tam anlamı ile ödenmeyip bunun üzerine bu durumun adeta ödül niteliğinde bir karar olmasıdır (Rüma, 2008, s. 244). Bir diğer önemli mesele anlaşmanın getirdiği toprak paylaşımının ülkedeki gruplara, özellikle Boşnakların nüfuslarına oranla, savaşın başındaki duruma göre aşırı şekilde adaletsiz dağıtımıdır. Bosna – Hersek Federasyonu ülke topraklarının %51’ine sahiptir ve burası Boşnaklar ve Hırvatlar arasında bölümlenmiştir. %49’luk parçada ise Sırplar tek başına hâkim ve üniter bir yapıda olmaktadırlar. Buna karşın ülkenin nüfusunun %44’ü Boşnak, %33’ü Sırp, %18’i Hırvatlardan oluşmaktadır (Dalar, 2008, s. 107). Ayrıca RS’nin sahip olduğu topraklarda bulunan Vişegrad, Srebrenitsa, Zvornik, Foça ve Drina bölgeleri savaş sırasında Sırpların etnik temizliği ile demografisi değiştirilerek Boşnaklardan arındırılmıştır. Buna rağmen bu göz ardı edilmiş ve bu bölgeler Sırp Cumhuriyeti’ne ait olarak kalmıştır (Dalar, 2008, s. 107). Ayrıca anlaşmanın getirdiği yönetim sistemine ve bölgelere bağlı olarak her yapının kendi parlamentosu, yasaları, milletvekilleri, yargı organları ve kolluk güçleri bulunmasından ötürü nüfusu yaklaşık 5 milyon olan Bosna – Hersek’te 760 106 milletvekili, 180 bakan, 14 başbakan görev yapmaktadır. Bu da ülke ekonomisinde önemli bir yüke sebebiyet vermekte, ülke gelirinin %40’a yakını bu yapıya harcanmaktadır (Ekinci, 2014, s. 40). Anlaşmanın getirdiği bu parçalı yapıdan dolayı ülkedeki insanlar Bosna – Hersek vatandaşı olmaktan ziyade entite ya da kantonların, bölgelerin vatandaşı olmalarına sebep olmakta ve bu durum milliyetçiliklerin ve buna bağlı söylemlerin sönmesini önleyerek bölünme riskini hep diri tutmaktadır (B. Özkan, 2014, s. 82). Yasaların kabul edilmesi ve çıkması için ülkede yer alan Halk Meclisi’nin ve Temsilciler Meclisi’nin onayından geçmesi ve bunun yanı sıra Temsilciler Meclisi’ndeki her entite temsilcilerinin üçte bir onay şartı aranmaktadır. Bu da işleyişi yavaşlatmakta ve kararların alınmasını zorlaştıran bir etken olmaktadır (Dalar, 2008, s. 111-112). Bosna – Hersek dış politikası ülkenin geleceğini güvenlik ve ekonomi bağlamında NATO ve AB ilişkilerine bağlamıştır. Ülkenin kalkınması ve güvenliğin sağlanabilmesi adına komşuları ile iş birliğini en üst seviyede tutmakta, azınlık ve sınır sorunlarına karışmamaktadır. Ülkenin en büyük sorunu kendi içerisindeki Sırp Cumhuriyeti ile yaşananlar olmaktadır. RS Sırbistan’a bağlanmak istemekte, bu da ülke bütünlüğünü tehdit etmektedir. Ülkenin Sırbistan ile ilişkileri 1996 yılında başlamıştır (Kamil, 2017, s. 199). Uluslararası Adalet Divanı (UAD) 26 Şubat 2007 tarihinde, Bosna – Hersek’te işlenen “soykırım” suçlarından RS’nin sorumlu olduğu, suçları işleyenlerin Sırbistan’a bağlı kişiler ve kurumlar olmadığı ve bu kişilerin Sırbistan ile bağları olduğuna dair açık bir kanıt sunulamadığı gerekçesi ile Sırbistan’ı soykırım suçu ve bu suça “iştirak” etmesi suçlamasından aklamıştır. Fakat UAD, Sırbistan’ı Aralık 1995’te imzalanan Dayton Anlaşması uyarınca Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin (EYUCM) yargılamasını kabul ettiğini ve iş birliği yapması gerektiğini vurgulayarak Sırbistan’da olduğu bilinen Ratko Mladiç gibi bu suçları işleyen kişilerin mahkemeye teslim edilmediği gerekçesi ile suç işlediği hükmüne varmıştır. Ayrıca Sırbistan’ın UAD’ın 1 Eylül 1993’te aldığı geçici önlem kararlarını da ihlal ettiğini belirtmiş, Sırbistan’ın soykırım suçunun önlenmesi konusunda bu suçun işlenebileceği bilgisi olmasına rağmen engelleme konusunda bir harekette bulunmadığı dolayısı ile de suçlu 107 olduğu hükmünü vermiştir. Bosna – Hersek’in savaş sırasında gerçekleştirilen suçlara katılan Kızıl Bereliler, Beyaz Kartallar, Akrepler ve Kaplanlar gibi paramiliter grupların Sırbistan ile bağlarının inkar edilemeyeceği ve Sırp Cumhuriyeti Ordusu mensuplarının Ratko Mladiç dahil 2002 yılına kadar Sırbistan’dan maaş aldıklarını belirtmesi, bundan dolayı da Sırbistan ile hukuki bağlarının bulunmasını iddia etmesine UAD, bunların hukuksal bir bağlantıya işaret etmediği yönünde karar vermiştir (Değer, 2009, s. 86-90). Slobodan Miloseviç’in iktidardan düşmesiyle Sırbistan ile Bosna – Hersek ilişkileri her iki ülkenin de zamanla Avrupa Konseyi, AGİT, Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması’na üye olmaları ile iyi komşuluk ve karşılıklı ekonomik çıkarlar bağlamında gelişmeye başlamıştır. Bu durum iki ülkenin de ekonomik sorunlarının çözülmeleri, refahın arttırılması ve altyapılarının geliştirilmesi çerçevesinde çıkarına olmuştur. İlişkilerin geliştirilmesinde iki ülke arasında imzalanan Yugoslavya Federasyonu ile Bosna Hersek arasında Yatırımların Teşvik Edilmesi ve Korunması ilişkin Anlaşma, Sırbistan Cumhuriyeti ile Sırp Cumhuriyeti Arasında Özel Paralel İlişkilerin Kurulmasına İlişkin Anlaşma, Sırbistan Cumhuriyeti ile Bosna Hersek Arasında Karşılıklı Temsil ve Üçüncü Ülkelerde Konsolosluk Kurulmasına ve Hizmetlerinin Sağlanmasına İlişkin Anlaşma bu doğrultuda karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi ve ekonomik ilişkilerin arttırılması noktasında önemli olmuştur (Savaş Sonrası Süreçte Bosna-Hersek ve Sırbistan Diplomasisi, 2021). Mart 2021’de Sırbistan Dışişleri Bakanı Nikola Selakoviç, Bosna – Hersek Dışişleri Bakanı Bisera Turkoviç ile yaptığı görüşmede Sırbistan’ın Balkanlar’da barış istediğini, Dayton Anlaşması ile oluşturulan Bosna – Hersek idari yapısı ve toprak bütünlüğüne saygılı olduğunu söylemiştir. Bu bağlamda Sırbistan’ın komşusu Bosna – Hersek’e önem verdiğini ve karşılıklı ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinin her iki ülkeye büyük katkılar sağlayacağını belirtmiştir. Selakoviç, ekonomik ilişkilerin gerçekleştirilmesinde Açık Balkan girişimine de vurgu yapmış ve bu girişimin Batı Balkan ülkeleri arasında ilişkilerin geliştirilmesinde ve kalkınmalarındaki önemine dikkat çekmiştir (Bosna Hersek Ile Sırbistan Ekonomik İlişkilerini Geliştirmek İstiyor, 2021). Sırbistan, Bosna – Hersek ile karşılıklı ilişkilerini geliştirse de bu ilişkinin asıl ağırlık noktasını Sırbistan için RS ile ilişkiler teşkil etmiştir. Sırbistan, Bosna – Hersek’te yaptığı yatırımları ağırlıklı olarak RS’ye ait bölgelerde yapmıştır. Ayrıca 108 Sırbistan’ın RS ile arasında Sırplar için önemli olan tarihlerin birlikte kutlanmasına yönelik anlaşma mevcuttur. Bu bağlamda Sırbistan, Bosna – Hersek Sırpları ile ekonomik ve kültürel anlamda bağlarını hala sürdümekte, bu da RS’nin bazı ayrılıkçı politikalarını uygulamasında ona cesaret vermektedir (Savaş Sonrası Süreçte BosnaHersek ve Sırbistan Diplomasisi, 2021). RS’nin ayrılıkçı eylemleri Sırbistan’ın yanı sıra Rusya’nın da eylemleri ile cesaretlendirilmiştir. Aralık 2020’de Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Bosna – Hersek ziyareti sırasında ilk önce RS’yi ziyaret etmiştir. Bu ziyaret sırasında Bosna – Hersek Devlet Başkanlığı Konseyi’nin Sırp üyesi Milorad Dodik ve RS Başkanı Zeljka Cvijanoviç ile görüşmesi sırasında Bosna – Hersek bayrağına yer verilmemiş, bu ülkede tepkiye neden olmuştur. Ayrıca Lavrov Belgrad’dan ayrılırken uçağa bindiği sırada Çetnik selamı olan “üç parmak selamı” vererek ayrılmıştır. Bu eylemler RS’ye bağımsızlık konusunda cesaret vermiştir (Kaptan, 2020). Aldığı bu cesaretle RS, Bosna – Hersek’ten ayrılma söylemlerini sık sık dile getirmiş ve kendi silahlı gücünü kurma teşebbüslerinde de bulunmuştur. Bosna – Hersek Yüksek Temsilcisi Christian Schmidt, RS’nin kendi silahlı gücünü kurması konusunda bu hareketin kırmızı çizgileri olacağını vurgulayarak RS’yi uyarmış, Bosna – Hersek’te olası bir bölünmenin Sırbistan’ın Batı ile ilişkileri ve Kosova meselesini de kötü etkileyeceğini söyleyerek Sırbistan’a da uyarıda bulunmuştur (Bosna Hersek Yüksek Temsilcisi: Bosnalı Sırpların Ayrı Ordu Kurması Kırmızı Çizgidir, 2021). Ukrayna Savaşı ile Bosna – Hersek’te ülke içi tartışmalar yeniden alevlenmiş ve bir çatışma ve ayrılma söylentileri artmıştır. Bu Boşnakları ve bölge halkını endişelendirmiştir. RS başkanı Milorad Dodik son zamanlarda bu tartışmaların merkezinde olmuş, her ne kadar ayrılma iddialarının doğru olmadığını söylese de duruma şüpheli yaklaşılmıştır (Türbedar, 2021, s. 446). Sırp Cumhuriyeti’nin, ülkede merkezi yönetime ait olan silahlı kuvvetler ve vergilendirme ile ilgili yasalar üzerinde tam inisiyatif alması doğrultusundaki girişimlerde bulunması tartışmalara yol açmış, Dodik bunu şimdilik 6 ay için ertelediğini söylemiştir (Sırp Lider Milorad Dodik, “Ayrılıkçı” Yasanın Onaylanmasını 6 Ay Erteledi, 2022). Dodik’in daha önceden ayrılma yönündeki iddiaları reddetmesine rağmen Haziran 2022’de Banja Luka’da RS Halk Meclisi toplantısının ardından yaptığı açıklamada RS’nin Bosna – Hersek’ten ayrılma planının Ukrayna Savaşı nedeni ile ertelenmek zorunda kalındığını söylemiştir. Bu söylem ve eylemler ile Dodik, Bosna – Hersek’teki bütünlüğün 109 tehlikeli durumunu ortaya koymuştur (Sırp Lider Dodik: Ukrayna Savaşı Bosna Hersek’ten Ayrılma Planımızı Erteletti, 2022). Ukrayna Savaşı sırasında Bosna – Hersek’teki seçim yasasının değişmesi de gündemde olmakta ve Hırvatların da talepleri artmaktadır. Bosna – Hersek Hırvat Demokrat Birliği lideri olan Dragan Coviç, ülkedeki seçim yasasının halkların kendi liderleri tarafından temsil edilememesine neden olduğunu, bu nedenle de yasada reform yapılmasını, Hırvatların yeterince temsil edilmediği iddiasında bulunmuştur (Küçük, 2022). Bu iddianın sebebi, Hırvat Demokrat Birliği Coviç’in son seçimlerde Demokratik Cephe Partisi’nden Zeljko Komsiç’e karşı cumhurbaşkanlığı yarışını kaybetmesi üzerine Komsiç’in Boşnakların oyu ile seçildiğini öne sürmesi olmuştur. Boşnak oyları, iddiaya göre Cumhurbaşkanlığı Konseyi’ndeki Hırvatları temsil etmesi gereken cumhurbaşkanını belirlemiştir. Bu sebeple Coviç, seçim yasasında reform yapılması gerektiğini söylemiştir. Yasanın reformu ile ilgili müzakerelerde sonuç alınamamış, Coviç bunun sorumluluğunun Boşnakları temsil eden Demokratik Eylem Partisi’nin lideri Bakir İzetbegoviç’te olduğunu öne sürmüştür (Adiloviç, 2022). Tartışmalar sürerken Bosna – Hersek Merkezi Seçim Komisyonu Mayıs 2022’de ülkedeki seçimlerin 2 Ekim 2022 tarihinde yapılacağına dair karar almıştır. 7 üyeli komisyondan sadece 1 üye, seçim yasasında reform yapılmadan seçime gidilmesinin doğru olmadığını öne sürerek buna karşı çıkmış fakat engelleyememiştir (Nurduhan, 2022). 3.2.2. Kosova ile İlişkiler Sırpların tarihinde ve inançlarında Kosova’nın merkezi bir konumu olmuştur. Kosova onlara göre Orta Çağ’da bağımsızlıklarının kaybedildiği bölge olmuştur. I. Kosova Savaşı’ndan sonra ise Sırp Ortodoks Kilise’si bu tarihi olaya büyük önem vermiş, savaşa katılanları, burada ölen önemli kişileri ve Nemanya Hanedanı’nı kutsayarak ayinlerinde anmaya başlamışlardır. Kosova’nın bu bakımdan Sırp Ortodoks inanışında ağırlığı çok fazla hissedilmektedir. Kosova’da inşa edilmiş birçok Ortodoks Kilisesi (en önemlisi İpek Patrikhanesi) bulunmaktadır ve aziz ilan edilen önemli tarihi Sırp şahsiyetlerinin tasvirleri kiliselerin fresklerine, ikonlarına ve camlarına işlenmiştir. Savaş sonrası Osmanlı Devleti’nin bölgede hâkim olması ve uyguladığı millet sistemi ile Sırplara sınırlı bir özerklik vermesi Sırp Kilisesi’nin de bu anlatıları koruyabilmesine ve yaymasına olanak tanımış, kralların yadigarları korunmuş ve efsanenin yüzyıllar içerisinde yayılmasına ve bazı değişimlerine zemin hazırlamıştır. 110 Kosova Efsanesi hem kilise tarafından hem de halk ozanları vasıtası ile Sırp toplumunun zihnine yer etmiştir (Biletska, 2009, s. 35). Kosova toprakları 1912 - 1913 Balkan Savaşları ile Sırbistan’ın eline tekrar geçmiştir. Bu işgal sırasında Sırplar bölgede yaşayan Müslüman Türkler ve Arnavutlara karşı acımasızca davranmışlar çok kan dökmüşlerdir. Bu savaş Sırplar için kutsal bir savaş olmuş, Kosova’nın alınması ile halk ve ordu büyük sevinç yaşamıştır. Fakat bu dönemde yaşananlar Sırp – Arnavut düşmanlığının da tırmanmasına yol açmıştır (A. Özkan, 2013, s. 243). Arnavutlar da Kosova toprakları üzerinde haklar iddia etmektedirler. Arnavutlar tarihte bu topraklarda ilk kendilerinin yaşadıklarını belirtmişlerdir (Kara, 2017). Bu yüzden herkesten daha fazla Kosova topraklarını hak ettiklerini düşünmektedirler. Bu da Kosova’yı inançlarında merkeze koyan, kimliklerinin ayrılmaz bir parçası olarak gören Sırplar ile Arnavutları karşı karşıya getirmiştir (Agolli, 2019, s. 17-18). Kosova bölgesi Balkanlar’da merkezi bir konumda yer almaktadır. Adriyatik Denizi ve Ege’ye giden güzergahlar üzerinde bir kavşak vazifesi görmektedir. Kosova’nın Sırbistan, Karadağ, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya’ya sınırları bulunmaktadır. Bu merkezi konumundan dolayı büyük önem arz eden Kosova, olası kriz durumlarında bunun diğer Balkan ülkelerine de yayılma olasılığını arttırmaktadır (Kara, 2017). Balkanlar’da Arnavutlar üç ülkede yoğun şekilde yaşamaktadırlar. Arnavutluk, Kosova ve Kuzey Makedonya’da yoğun şekilde yaşamaları olası krizlerde tüm coğrafyanın etkilenmesine sebep olabilmektedir. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti döneminde Kosova, 1974 Anayasası ile neredeyse federal devletlerin aldığı hakları almıştır (Jakupi, 2017, s. 191). Fakat Josip Broz Tito’nun ölümü ile tüm ülkede harekete geçen milliyetçilik, Kosova’da henüz 1981 yılında başlayan gösteriler ile kendini göstermiştir. Artan gösteriler ve Slobodan Miloseviç’in öne çıkma çabaları, onun Kosova’da aradığı fırsatı bulmasını sağlamış, 1989 yılında Kosova’da savaşın 600. yıldönümünde yaptığı milliyetçi konuşma ile Yugoslavya’da yeni bir dönem başlamıştır. Slobodan Miloseviç iktidara gelir gelmez Kosova’nın sahip olduğu tüm hakları feshetmiştir. 1990 yılında da bu karar dolayısı ile Kosova Parlamentosu kapatılmıştır. 111 Bu yaşananlar ve Yugoslavya’nın dağılma sürecine girmesi ile 19 Ekim 1991 tarihinde Kosova’da bağımsızlık için referandum düzenlenmiştir. Referandumda bağımsızlığa %99 oy oranı ile evet denilmiştir. Fakat Belgrad yönetimi bu referandumu tanımamıştır. Kosova’da başkan olan İbrahim Rugova 1991 yılında Belgrad’a karşı pasif direniş kararı almıştır. Bu pasif direniş ile Kosovalılar kendi kurumlarını kurarak devlet içinde kendi devletlerini meydana getirmişlerdir. Eğitim ve sağlık kurumlarını kendileri örgütlemişlerdir (Kara, 2017, s. 264). Fakat Sırpların baskıları arttırması ile Kosovalılar 1993 yılında kurulan UÇK ile silahlı örgütlenmeye başlamışlardır. UÇK’nın silahlı mücadelesi 1996’dan itibaren gerçekleşmiştir. UÇK üyeleri birçoğu yurt dışında Arnavutluk, İran ve Pakistan gibi ülkelerde eğitim almış oldukları görüşleri mevcut olmaktadır (U. Yıldırım, 2022, s. 107). 1998 yılına kadar uluslararası kamuoyu toprak bütünlüğünden yana tavır almıştır. Fakat bu tarihten sonra Kosova’da Sırp ordusunun eylemleri dolayısı ile yaşananlara bakış da değişmiştir. Kosova’da kayıpların artması ve işlenen suçlardan dolayı Temas Grubu ülkelerinin çatışmadaki tüm tarafların uzlaşması amacı ile Fransa’da bulunan Rambouillet Şatosu’nda görüşmeye çağırmıştır. Rambouillet’te yapılan görüşmelerde alınan Kosova’nın 3 yıl içerisinde bağımsız olması ve NATO’nun Kosova’da asker konuşlandırması kararlarını Miloseviç reddetmiştir (Reshani, 2020, s. 331). Bunun üzerine 24 Mart 1999 – 10 Haziran 1999 tarihleri arasında NATO Sırbistan’a yönelik hava harekâtı yapmıştır. Bu harekatta NATO, BMGK kararının çıkmasını Rusya ve Çin vetosu ihtimali nedeni ile beklememiştir. NATO’ya göre Kosova’da 5000 Arnavut hayatını kaybetmiş, 1,5 milyon Arnavut ise evlerini terk etmek zorunda kalmıştır. Bu bombardıman üzerine Miloseviç, yapılan teklifleri değerlendirmeye başlamıştır. Fakat NATO’nun bu harekâtı Sırpların Batı’ya karşı olumsuz düşüncelerini fazlasıyla arttırmış, ayrıca onlara motivasyon kaynağı da olmuştur. 10 Haziran 1999 tarihinde Sırp askerlerinin Kosova’dan çekilmesi ile NATO harekâtı bitmiştir. NATO harekâtı, insani müdahale konusu üzerinde tartışmaları beraberinde getirmiştir. NATO’nun BMGK kararını beklemeden müdahaleye başlaması ve bunu ahlaki bir temele oturtmaya çalışması özellikle Rusya’nın tepkisini çekmiştir. Özellikle Sırp askerleri ve paramiliter gruplarının 45 Arnavut sivili katlettiği Ocak 1999’da Reçak’ta gerçekleşen katliam, bu ahlaki temellendirmenin en önemli unsurlarından olmuştur. Bu gibi bir müdahalenin ülke çıkarlarına paravan olarak 112 kullanılabilmesi meselesi ortaya çıkmıştır. Ayrıca bu operasyon sırasında yalnızca askeri hedefler değil sivil hedefler de vurulmuş, Sırbistan’ın alt yapısına yönelik büyük bir bombardıman gerçekleştirilmiştir. Harekatta sivillerin kullandığı su depoları, enerji santralleri ve köprüler de hedef alınmıştır. İlerleyen yıllarda insani müdahale tartışmaları Libya ve Suriye konularında da sık sık gündeme gelmiştir (Kedikli & Ünal, 2015, s. 61-63). BMGK, 10 Haziran 1999’da Kosova’da yeniden yapılandırılmasına yönelik 1244 sayılı kararı almıştır. Bu yeniden yapılandırma kararı sonucu BM Kosova Misyonu (United Nations Mission in Kosovo, UNMIK), Kosova’nın 2008’de bağımsızlığını ilanından sonra da devam etmiştir. Bununla beraber Kosova Gücü (Kosovo Force, KFOR) meydana getirilmiştir (Kara, 2017, s. 270). 17 Şubat 2008 tarihinde bağımsızlığın ilanında Martti Ahtisaari’nin Kosova ile ilgili raporundan yola çıkılarak uluslararası gözetim altında bir bağımsızlığa kavuşması hedefi gerçekleşmiştir (U. Yıldırım, 2022, s. 113). Bu bağımsızlıktan dolayı Sırbistan UAD dahil birçok başvurular gerçekleştirmesine rağmen sonuç alamamıştır. 2008’de Kosova’nın bağımsızlığını ilan etmesi ile Sırbistan bu bağımsızlığı tanımamış, konu ile ilgili UAD’ın görüş bildirmesi talebinde bulunmuştur. Sırbistan’ın UAD’ın bildireceği görüş ile ilgili olumlu beklentileri olmasına rağmen UAD, 2010 yılında Kosova’nın bağımsızlığı ile ilgili uluslararası hukuk açısından bir sorun olmadığını bildirmiştir. Verilen bu karar ile hayal kırıklığı yaşayan Sırbistan, Kosova’nın bağımsızlığını hiçbir şekilde tanımayacağını belirterek Kosova’nın diğer ülkeler tarafından da tanınmasını lobi faaliyetleri ile engellemeye çalışmakta ve tanıyan ülke sayısını mümkün olduğunca düşük seviyede tutma politikası izlemiştir (Kara, 2016, s. 71-72). Kosova’nın tanınması noktasında Sırbistan’ın karşılaştığı en büyük ikilem AB’ye üyelik konusunda yaşanmıştır. AB, bölge istikrarı ve güvenliği için Sırbistan’ın Kosova ile iyi ilişkiler kurmasını ve bu ülkenin bağımsızlığının tanınmasını istemiştir. AB ile Sırbistan ve Kosova’nın yaptığı müzakereler sonucunda 2013 yılında Brüksel Anlaşması imzalanarak Sırbistan ve Kosova ilişkilerinde önemli bir adım atılmış, bu iki ülke birbirlerinin AB’ye üyelik sürecini sabote etmeyeceği ve Kosova’daki Sırpların haklarının güven altına alınması konusunda mutabakata varılmıştır. Anlaşma 1 Nisan 2016 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Fakat anlaşmada Kosova’nın bağımsızlığı ile ilgili bir “tanıma” ibaresi bulunmamaktadır. Anlaşmanın 113 ikinci maddesinde, anlaşmanın içeriğindeki hiçbir terim ve tanımlamanın Kosova’nın AB tarafından bağımsız bir devlet olarak tanınması anlamına gelmediği vurgusunun yapılması, durumun karmaşık bir hale gelmesine sebep olmuştur. Zaten Sırbistan da daha en başında bu anlaşmanın kendileri tarafından Kosova’yı tanıma anlamına gelmediği ve asla tanımayacaklarını ifade etmiştir. Bu bakımdan anlaşma Sırbistan’ın lehine olmuştur. AB ile yapılan anlaşmada Kosova’nın tanınması konusunda bir ibareye yer verilmemesinin sebeplerinden biri de AB üyesi olan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Yunanistan, İspanya, Romanya ve Slovakya’nın Kosova’yı tanımaması olmuştur. Bu ülkeler kendi topraklarındaki azınlıklar konusundaki endişelerinden dolayı Kosova’nın bağımsızlığının bir örnek teşkil etmesinden korkarak Kosova’yı tanımamıştır. Ayrıca iki ülke arasındaki ilişkiler AB ile imzalanan anlaşmada da geçen Çoğunluktaki Sırp Belediyeler Birliği’nin Kosova Anayasa Mahkemesi tarafından anayasa aykırı bulunması, Kosova’nın kuzeyinde Sırpların çoğunlukta yaşadığı Mitroviça bölgesindeki madenleri Kosova’nın kamulaştırma girişimi ve Kosova’nın bağımsız bir ordu kurma çalışmaları dolayısı ile son dönemde oldukça gerilmiştir (Ağır, 2017, s. 72). Ülkenin kuzeyindeki Mitroviça bölgesi, Kosova’nın bağımsızlık sürecinde ve sonrasında yaşadığı en büyük problemlerden olmuştur. Bölgenin statüsü üzerine yapılan tartışmalar AB ile yapılan müzakerelerin kilit problemlerinden olmuş ve Sırbistan, Kosova ve AB arasındaki görüşmelerin son dönemde bir çıkmaza doğru sürüklenmesine sebep olan etkenlerden olmuştur (Akgün, 2012, s. 260-261). 2019 yılında Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuçiç, Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ve Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev tarafından temelleri atılan, Balkan ülkeleri arasında mal ve hizmetlerin rahat dolaşımını, ortak bir pazar ve gümrük sistemini öngören (“Açık Balkan” Girişiminin İlk Anlaşması Yürürlüğe Girdi, 2022), daha sonra Karadağ’ın da katıldığı “Açık Balkan” girişimi programına, bölgede net bir şekilde karşı olduğunu belirten tek ülke Kosova olmuştur. Kosova Başbakanı Vjosa Osmani, bu girişimin bölge ülkelerinin AB’ye entegrasyonunun geciktireceğini söylemiştir. Ayrıca girişim hakkında özellikle Sırbistan’ın bölge üzerindeki etkisinin artacağı çekincesi mevcut olmuş, Açık Balkan girişiminin Aleksandar Vuçiç ve Edi Rama gibi liderleri öne çıkaran bir program olduğu düşüncesi mevcut olmuştur (Osmani: “Açık Balkan Girişimi Tehlikeli,” 2022). Kosova’nın girişime bu şekilde karşı çıkması başta Sırbistan ile ilişkileri kötü etkilemesinin yanı sıra Arnavutluk 114 Başbakanı Edi Rama’nın da bu girişimin Sırbistan’ın Kosova’yı tanıması yönünde bir fırsat olduğunu, Kosova’nın girişime karşı çıkmasının sabrını zorlamaya başladığını belirtmesi ilişkilerde gerilime sebep olmuştur (Rama’dan “Açık Balkan” Girişimini Boykot Eden Kosova Hükümetine Eleştiri, 2022). Her ne kadar Açık Balkan girişiminin Sırbistan’ın bölge üzerinde hakimiyet kurabileceği yönünde tartışmalar olsa da bu girişimin Sırbistan’ın AB ve Rusya arasında elini güçlendirdiği söylenebilir. Her iki tarafa da ekonomik anlamda önemli ölçüde bağımlı olan Sırbistan, tarafların kendisi üzerindeki baskıları arttırmasına karşın Açık Balkan girişimi gibi alternatif bir projeye ihtiyaç duymuş ve desteklemiştir. Bu bakımdan Sırbistan’ın mümkün olduğu kadar bağımsız hareket edebilmesinde Açık Balkan girişimi önemli olmuş, bölge ülkeleri ile ilişkilerinde de yeni bir sayfa açma fırsatı vermiştir (Duman, 2022). 3.2.3. Arnavutluk ile İlişkiler Sırbistan – Arnavutluk ilişkileri Kosova meselesinden dolayı bazı dönemlerde gerginlikler yaşamıştır. Kosova’nın da büyük çoğunluğunun Arnavutlardan meydana gelmesi dolayısı ile Arnavutluk burada yaşananlara sessiz kalamamıştır. Bununla birlikte Arnavutların da tarihlerinde hedefledikleri Büyük Arnavutluk devleti gibi idealleri var olmakta, Kosova topraklarını ve Kuzey Makedonya’nın bir bölümünü kendilerinin olarak görmektedirler. Ayrıca önceki bölümlerde değinildiği gibi Sırplar ve Arnavutların ilişkileri tarihte hiç iyi bir seyir izlememiştir (Agolli, 2019, s. 17). Balkan Savaşları ve II. Dünya Savaşı sonlarında Arnavutluk toprakları hep Sırp işgaline uğramıştır. Bu işgaller sırasında ise Sırplar birçok kez Arnavutlara karşı zulmetmişlerdir. Geçmişin bu gibi hatıralar ile dolu olması her iki halkın da birbirlerine bakışını kötü etkilemektedir. Bu kötü ilişkiler son olarak Kosova Krizi’nde kendini göstermiştir. Kosova sorununda Arnavutluk, YSFC zamanında Kosova’ya geniş özerklik verilmesini savunmuştur. Fakat daha sonra çıkan çatışmalar ile birlikte bu isteğinden vazgeçmiştir. Kosova Krizi sırasında uluslararası toplumun dikkatini çeken Arnavutluk, savaşa herhangi bir müdahalede bulunmamıştır. Arnavutluk bu kriz sırasında uluslararası toplum ile uyum içerisinde hareket etmeyi seçmiştir (Ağırseven, 2017). Fakat hem Arnavutluk tarafından gizli bir şekilde, hem de yurt dışındaki Arnavut diasporası tarafından Kosova’da Sırplara karşı silahlı mücadelede bulunan 115 UÇK’ye yardım yapılmıştır (Agolli, 2019, s. 75). Arnavutluk’ta, Kosova’daki Arnavutların da paylaştığı “Büyük Arnavutluk” devleti fikri önemli ölçüde destek görmüştür. Günümüz Kosova Cumhurbaşkanı Albin Kurti, Arnavutluk ve Kosova arasındaki sınırın ve gümrüğün bir birleşme ile atılmasını ve Kuzey Makedonya’daki Arnavutların da daha sonra bu birleşmeye dahil edilmesini dile getirmiştir. Balkanlar’da Arnavut milliyetçiliği bağlamındaki bu tür söylemler hem Kosova’yı kendi toprakları olarak gören hem de güneyindeki Preşova Vadisi’nde çok sayıda Arnavut yaşayan Sırbistan’ın tepkilerine ve Arnavutluk ile ilişkilerin gerilmesine neden olmaktadır (Progonati, 2013, s. 178). Bosna Savaşı sırasında ise Arnavutluk, askeri müdahaleyi savunarak savaşın durdurulmasını savunmuştur. Bu durum üzerine Belgrad yönetimi de Arnavutluk sınırlarında askeri birlikler konuşlandırmıştır. Arnavutluk ise savaş süresince limanlarını NATO’ya açmıştır (Ağırseven, 2017, s. 379). Arnavutluk 2009 yılında NATO üyesi bir devlet haline gelmiştir. Aynı yıl NATO’ya Hırvatistan da üye olmuştur. Bu durumlar Sırplar için endişe kaynağı olmaktadır (Işık, 2017, s. 692). Fakat 2019 yılında Sırbistan ile Arnavutluk ilişkilerinin seyri değişmiştir. 10 Ekim 2019 tarihinde Sırbistan’ın Novi Sad şehrinde Sırbistan, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya arasında Açık Balkan (Open Balkan) inisiyatifi duyurulmuştur. Bu girişim daha sonra 29 Temmuz 2021 tarihinde Üsküp’te gerçekleşen Bölgesel İş Birliği Ekonomik Forumu’nda Açık Balkan girişimi Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuçiç, Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ve Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev tarafından imzalanmıştır. Anlaşmaya “Küçük Schengen” benzetmesi yapılmıştır. Anlaşma, devletler arasında ticaret ve yatırımların, sermaye akışının kolaylaşması yanı sıra 1 Ocak 2023’ten itibaren sınır geçişlerinin serbestleşeceğini bildirmiştir. Anlaşmaya bazı yerel tepkiler gelse de genel anlamda olumlu bir izlenim bırakmaktadır (Editör, 2021). Anlaşma Sırp – Arnavut ilişkilerinde benzeri olmayan bir gelişme olmuştur. Arnavutluk’un Adriyatik Denizi’ne kıyı olması, bu girişimde yer alan ülkeler, özellikle Sırbistan açısından önemli olmuş, bu sayede dünyaya açılan bir kapı elde etmiştir. Bu bağlamda Arnavutluk’un girişimde yer alması stratejik açıdan çok önemli olmuş ve Sırbistan – Arnavutluk ilişkileri açısından önem arz etmiştir (Duman, 2022). 116 3.2.4. Romanya ile İlişkiler Romanya da 1990’lardaki çatışmalar boyunca hedefinin Batı ile ilişkilerini geliştirmek ve AB üyeliğine kabul edilmek olduğu için bu sürede tamamen Batı ile uyumlu bir şekilde hareket etmiştir (Limon, 2017, s. 456). Romanya’nın tarihte Sırbistan ile büyük bir sorunu olmamıştır. “Altın Çağ’a” ait devlet sınırlarında da bir kesişme olmamış, herhangi bir çatışma yaşamamışlardır. Voyislav Koştunitsa dönemi ile birlikte Sırbistan’ın AB ile iyi ilişkiler geliştirmeye başlaması, hedefi AB üyeliği olan Romanya ile ilişkilerinin gelişmesini sağlamıştır. AB üyeliği hedefine rağmen Romanya, pragmatist bir yaklaşımla Kosova’nın bağımsızlığını tanımamıştır. Fakat bazı söylemleri ile bu tanımayı Sırbistan’a karşı koz olarak kullandığı olmuştur (Limon, 2017, s. 456). Sırbistan – Romanya arasındaki bir sorun, azınlıklar ile ilgili olmaktadır. Sırbistan’da yaşayan Romen ve Ulah6 nüfusun haklarının arttırılmasını isteyen Romanya, bu konuda bazı sorunlar yaşamıştır. 2002’de Sırbistan ile Romanya arasında azınlıkların korunmasına dair anlaşma imzalanmıştır. Anlaşmadan sonraki süreçte Romanya, Sırbistan’daki Ulahların da Romen olarak kabul edilmesini istemiş fakat Sırbistan bu teklifi reddetmiştir. Bu nedenle Romanya da karşılık olarak Sırbistan’ın AB’ye alınma statüsüne itiraz etmiştir. Bu kriz iki ülke arasında azınlıklar ile ilgili bir komisyon kurulması sonucu aşılmıştır (Limon, 2017, s. 456). 3.2.5. Karadağ ile İlişkiler Karadağ’ın tarihi, 19. Yüzyılın başlarından 2006 yılına kadar Sırbistan’ın tarihi ile büyük ölçüde benzerlik göstermiştir. Sırplar, Karadağlıları kendileri ile aynı soydan görmüş ve Karadağlı din adamı ve prens olan Petar Petroviç Njegoş’u da en büyük Sırp şairi olarak kabul etmiştir. Her iki ülkenin bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkmaları, kurdukları müttefiklik ve kader ortaklığı inancı çerçevesinde birlikte mücadele etmeleri sonucu 1878 Berlin Anlaşması’na dayanmıştır. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nın kurulmasında ve daha sonraki Yugoslavya tecrübesinde Sırplar ve Karadağlılar birbirlerini aynı millet olarak değerlendirmiştir. 1991’de YSFC’nin dağılması ile Sırbistan ve Karadağ’ın birlikteliği 6 Çoğunlukla Romanya ve Kuzey Makedonya’da yaşayan, genel olarak kökenleri Romenlere dayandırılan topluluk. Tarihte ana uğraşları çobanlık olmuş ve genel olarak göçebe bir hayat sürmüşlerdir. 117 bir süre daha devam etmiş, fakat 21 Mayıs 2006’da Karadağ’da yapılan bağımsızlık referandumunda %55 oranında bağımsızlığa yönelik oy çıkması ile 3 Haziran 2006’da Karadağ bağımsızlığını ilan etmiştir. 2006 yılındaki bu bağımsızlık kararına ilk başlarda Karadağ’daki Sırp partileri ve Sırbistan hükümeti karşı çıkmıştır. Fakat zamanla bu karşı çıkış yumuşamış ve ilişkiler normalleşmeye başlamıştır. Karadağ bağımsızlığını ilan ettiği andan itibaren birinci hedef olarak AB’ye üye olmayı ve Batılı kurumlar ile entegrasyon amacını hedeflemiştir. Karadağ’ın NATO’ya bakışı ise Sırbistan gibi olumsuz olmamıştır. Karadağ 2007 yılında AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması imzalamış, 2008’de ise AB’ye tam üyelik başvurusu yapmıştır. 2010 yılında AB’den adaylık statüsü alan Karadağ, 2012’de üyelik müzakerelerine başlamıştır. AB üyeliği yolunda çok hızlı ilerleyen Karadağ Haziran 2017’de ise NATO üyesi olmuştur. Bu bağlamda Karadağ, Sırbistan’ın yaşadığı sorunlardan uzak bir şekilde Batı ile yakınlaşmıştır. Fakat Batı ile yaşanan bu gelişmeler ile beraber ülkedeki Rus etkisi de önemli bir düzeyde olmuştur. Ülkedeki yabancı yatırımların yaklaşık %32’si yalnızca Ruslardan oluşmakta, gelen turistlerin beşte birini de Ruslar oluşturmaktadır. Bu bakımdan Rusya Karadağ ekonomisi için önemli bir ortak olmuştur. Sırbistan ile Karadağ’ın yollarının ayrılmasına rağmen ise Karadağ’ın en büyük ekonomik ortağı hala Sırbistan olmaktadır. İki ülkenin ortak geçmişi, kültürel ve toplumsal yakınlığı da bu durumda etkili olmuştur (Arıkoğlu Ündücü, 2017, s. 254-255). Fakat 2020 yılı itibari ile Karadağ’da, ülkede 1918’den önce yapılan dini yapıların devletin mülkiyetine geçmesini öngören yasanın çıkması ile Sırp Ortodoks Kilisesi ve Sırbistan’ın buna karşı çıkmaları, iki ülke ilişkilerinin gerilmesine sebep olmuştur. 1918 yılında Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nın kurulması ile kapatılan Karadağ Ortodoks Kilisesi’nin 1993’te yeniden kurulması ile Karadağ’da Sırp Kilisesi ile birlikte iki kilise var olmaya başlamıştır. Karadağ bu yasa ile hem bu ikili yapıyı sonlandırmak istemiş, hem de Sırp Ortodoks Kilisesi üzerinden Sırbistan’ın ülkedeki Sırpları yönlendirmelerine engel olmak istemiştir (K. Gül, 2020). Ülkede hala kendini %28 oranında Sırp olarak tanımlayan bir kesimin varlığı Karadağ’da sorun oluşturmuştur. Bu kesim kendilerini Sırbistan’a yakın olarak görmüştür. Ülkedeki seçimlere de yansıyan bu durum Karadağ’ın egemenliği konusunda endişe duymasına sebep olmuştur. 2020 seçimlerinde dönemin Cumhurbaşkanı Milo Djukanoviç'in 118 partisi olan Karadağ Sosyalist Demokratlar Partisi, başbakanlığı Sırbistan taraftarı Karadağ’ın Geleceği İçin Partisi lideri olan Zdravko Krivokapiç öncülüğündeki koalisyona kaybetmiştir. Bu durum ülkede gerilime sebep olmuştur. Djukanoviç Sırbistan’ın Karadağlıların aslında Sırp oldukları fikrini yaymaya çalışarak ülkede etkili olma hedefinde olduğunu iddia ederek suçlamada bulunmuştur. Ayrıca Sırbistan’ın bu faaliyetlerine devam etmesi durumunda savaşın kaçınılmaz olduğunu söylemiştir (Karadağ Cumhurbaşkanı: Sırbistan Ile Savaşa Hazırız, 2021). Karadağ ile Sırbistan’ın yaşadığı bu büyük kriz, 2008 yılında Karadağ’ın Kosova’nın bağımsızlığını tanıması ile bir benzerini yaşamış fakat bu tanıma bile bu denli derin bir krize sebep olmamıştır. Karadağ’da yaşayan Sırplar ve Sırp Ortodoks Kilisesi’nin varlıkları için endişe duyan Aleksandar Vuçiç Mayıs 2021’de Sırp Ortodoks Patriği İrinej ile bir görüşme yaparak Karadağ’ın aldığı kararlar için kınamada bulunmuştur (Balkanlarda Doğan Yeni Kriz, 2021). 28 Nisan 2022 tarihinde Karadağ’da başbakan seçilen Dritan Abazoviç’in Balkanlar’da yeni kurulmaya başlanan Açık Balkan girişimine destek vermesi ile Sırbistan ile Karadağ arasında ilişkiler yeniden iyileşmeye başlamıştır (Abazovic, “Açık Balkan” Girişimine Desteğini Açıkladı, 2022). Karadağ bu girişime şimdilik gözlemci olarak katılacağını açıklamıştır. Fakat Abazoviç Açık Balkan girişiminin bölge için önemli bir şans olduğunu ve değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiş, bu girişimi “yavru Berlin süreci” olarak adlandırmıştır (Abazovic: “Açık Balkan ve Berlin Süreci Uyumlu,” 2022). Abazoviç bu bağlamda 7-8 Haziran 2022 yılında Kuzey Makedonya’nın Ohri şehrinde düzenlenen Açık Balkan Girişimi toplantısına katılmıştır (Ohri’deki “Açık Balkanlar” Toplantısına Karadağ Ve Bosna Da Katılıyor, 2022). Bu bağlamda uzun bir dönem boyunca birlikte hareket eden Sırbistan ve Karadağ, 2006 yılındaki ayrılma ile farklı yönlerde konumlanmışlardır. Kosova ve Sırp ve Karadağ Kiliselerinin ayrılması konusunda yaşanan krizler tarihte Sırbistan ve Karadağ ilişkilerinde görülmemiş sorunlar olarak 2006 sonrası yaşanmış, iki ülkenin birbirlerine bakışlarındaki değişimi net bir şekilde ortaya koymuştur. Uzun bir süre tek millet iki devlet şeklinde bir bakışa sahip olan Sırbistan ve Karadağ, 21. Yüzyılın ilk çeyreği itibari ile farklı rotalar seçmiş görünmektedir. Geçmişteki Sırp milliyetçiliği ve 119 Slav – Ortodoks davası ortaklığı artık gözükmemektedir. Karadağ bağımsız bir devlet olarak kendi ulusunu inşa sürecine girerek Sırplardan ayrı bir yol izlemeye başlamıştır. 3.2.6. Kuzey Makedonya ile İlişkiler 1991 yılında Hırvatistan ve Slovenya’nın bağımsızlığını ilan etmesiyle Kuzey Makedonya da yaptığı referandum ile 8 Eylül 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiştir. Eski Yugoslavya ülkeleri içerisinde bağımsızlığını bir çatışma ve kriz olmadan rahat bir şekilde gerçekleştiren tek ülke Kuzey Makedonya olmuştur. Aralık 1991 tarihinde uluslararası tanınma için AT’ye başvuran Kuzey Makedonya, o dönemde sahip olduğu Makedonya isminden dolayı AT içindeki Yunanistan’ın muhalefeti nedeni ile tanınmamış, BMGK ise Aralık 1993’te Kuzey Makedonya’yı “Eski Yugoslavya Cumhuriyeti Makedonya” adı ile 817 sayılı kararı alarak tanımıştır. Kuzey Makedonya’yı ilk tanıyan devlet Ocak 1992’de Bulgaristan olmuştur (Nuredini, 2006, s. 6). Bulgaristan Kuzey Makedonya’yı tanımış fakat Makedon milliyeti kimliğini tanımamıştır. Bulgarların Makedonyalılar hakkındaki görüşleri eskiden olduğu gibi onların da Bulgar olduğu yönünde olmuştur. Makedonya toprakları Sırplar için Bosna – Hersek ve Kosova toprakları kadar önem arz etmese de bu topraklar Sırpların “altın çağı” olan Stefan Duşan döneminin sınırları içerisinde olmakta ve 19. Yüzyılda İliya Garaşanin’in “Nacertanije” planındaki gerçekleştirilmesi beklenen önemli Sırp ideallerinin kapsadığı alan içerisinde yer almıştır. Birinci Balkan Savaşı (1912 – 1913) ve İkinci Balkan Savaşı’nda Sırplar Makedonya için ilkinde Osmanlı Devleti, ikincisinde ise Bulgaristan ile savaşmıştır. Sırplara göre bu topraklarda yaşayanlar Slav ve kendi kanlarından olmuştur. Fakat YSFC’nin dağılması ile Sırplar Makedonya toprakları ile eskisi kadar ilgili olamamıştır. Bosna Savaşı ve Kosova Savaşı dolayısı ile Sırbistan, Kuzey Makedonya’nın bağımsızlığı noktasında herhangi bir eylemde bulunamamıştır. Kuzey Makedonya ile Sırbistan arasındaki ilişkiler Kasım 1995’te Sırbistan’a uygulanan ambargonun BM tarafından kaldırılması ile iyi yönde ivme kazanarak gelişmiş, ticari ve ekonomik anlamda ilerleme kaydedilmiştir. Bu dönemde Kuzey Makedonya ile Sırbistan ilişkilerini etkileyen en önemli olay Kosova’da yaşanan savaş olmuştur. Kosova’da yaşanan savaş nedeni ile 350 bin civarında Arnavut Kuzey Makedonya topraklarına gelmek zorunda kalmıştır. Hali hazırda Kuzey Makedonya’da 120 zaten önemli oranda var olan Arnavut nüfustan dolayı bu durum ülkede endişe yaratmıştır (Nuredini, 2006, s. 90-92). 1999 yılında Kosova’da savaş bitmiş fakat Kuzey Makedonya’nın durumunda bir iyileşmeye sebep olmamıştır. Şubat 2001’de Kuzey Makedonya ile Sırbistan arasında sınır anlaşması imzalanmış, bu sınıra Kosova sınırı da dahil edilmiştir. Anlaşma neticesinde Sırbistan, Kuzey Makedonya’ya Arnavutların yaşadığı bazı köylerin bulunduğu yerleri bırakınca anlaşmaya itiraz eden Arnavutlar, Kuzey Makedonya güçlerine karşı silahlı mücadelede bulunmuş ve 13 Ağustos 2001’de imzalanan Ohri Anlaşması’na kadar ülkede adeta iç savaş yaşanmıştır. Ohri Anlaşması AB ve NATO’nun arabuluculuğu ile imzalanmış ve anlaşma ile Kuzey Makedonya’daki Arnavutların siyasal ve sosyal hakları genişletilerek güven altına alınmıştır (Ağır, 2014, s. 14). Sırbistan ve Kuzey Makedonya arasında 1990 sonrası dönemde var olan bir diğer önemli konu Sırp Ortodoks Kilisesi ve Makedon Ortodoks Kilisesi meselesi olmuştur. Sırbistan, Makedon Ortodoks Kilisesi’nin yeniden Sırp Ortodoks Kilisesi’ne bağlanmasını istemiştir. Fakat bu konu ile ilgili bir sonuç alınamamıştır. Bu tartışma Mayıs 2022’ye kadar sürmüştür. 9 Mayıs 2022 tarihinde İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi, Makedon Ortodoks Kilisesi’ni “Ohrid Kilisesi” adı ile tanımıştır (İstanbul’dan Sırp Ortodoks Kilisesine Ağır Darbe, 2022). 19 Mayıs 2022 tarihinde ise Belgrad’da Sırp Ortodoks Kilisesi ile Ohrid Kilisesi arasında uzlaşı ayini düzenlenmiş ve Sırp Ortodoks Kilisesi de Ohrid Kilisesi’ni tanımıştır (Sırp Ortodoks Kilisesi Makedon Ortodoks Kilisesi’nin Otosofelliğini Kabul Etti, 2022). Bu tanımada Sırbistan ve Kuzey Makedonya’nın Açık Balkan girişiminde olmaları ve iş birliği yapmaları da etkili olmuş ve iki devlet arasındaki problemlerin çözülmesi hedeflenmiştir (Duman, 2022). Sırbistan ve Kuzey Makedonya, Arnavutluk ile beraber Ekim 2019’da Batı Balkan Ülkelerini kapsaması öngörülen Açık Balkan girişimini kurmuştur. Açık Balkan girişiminin kurulmasında Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vuçiç, Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ve Kuzey Makedonya Başbakanı Zoran Zaev öncülük etmiştir. Bu girişim Batı Balkan Ülkeleri arasında mal hizmetlerin dolaşımının kolaylaşması, ortak bir gümrük sisteminin kurulması ve bu sayede bölgede ekonomik refahın artarak bölgesel iş birliğinin güçlenmesini amaçlamıştır. Girişime, Kuzey Makedonya’nın başkenti Üsküp’te düzenlenen Bölgesel İş Birliği Ekonomik 121 Forumu’na katılan Aleksandar Vuçiç, Edi Rama ve Zoran Zaev “Açık Balkan” adını vermiştir (Açık Balkan Girişimi, 2021). Açık Balkan girişiminin son toplantısı Haziran 2022 tarihinde Kuzey Makedonya’nın Ohri şehrinde düzenlenmiş, toplantıya Kosova hariç beş Batı Balkan ülkesi Sırbistan, Arnavutluk, Kuzey Makedonya, Karadağ ve Bosna – Hersek katılmıştır (Kuzey Makedonya’da “Açık Balkan” Zirvesine Katılan Liderler Ortak Basın Toplantısında Konuştu, 2022). Bu koşullar içerisinde son dönemde Sırbistan ve Kuzey Makedonya arasında kiliseler sorunun da iyileşmesi ile olumlu bir seyir gözlemlenmiştir. 3.2.7. Bulgaristan ile İlişkiler 1878 Berlin Anlaşması ile bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkan Sırbistan ve özerklik elde eden Bulgaristan ilişkileri inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Balkanlar’da Bulgaristan’ın kurulması ile Rusya’nın bölgede Sırbistan’ı önceleyen politikası bir dönem değişerek Bulgaristan lehine değişim göstermiş, ayrıca iki ülke arasında yaşanan sınır sorunları ve Makedonya topraklarının paylaşılması meseleleri ile Sırbistan ve Bulgaristan birbirleri ile savaşmıştır. İki ülke arasındaki ilk büyük çatışma 1885 yılında Bulgar Prensliği’nin Doğu Rumeli ile birleşmesi sonucu Sırbistan’ın bu hareketi Berlin Anlaşması’nın ihlali sayması ve Balkanlar’daki statükonun bozulmasını öne sürerek savaş ilan etmesi ile olmuştur. Bu savaşta Sırbistan büyük bir yenilgi almış, Bulgaristan ise Doğu Rumeli ile birleşmesini tamamlamıştır. 1905’te ise iki ülke arasında gizli bir ittifak imzalanmıştır. Bu ittifak gelecekte Osmanlı ile yapılacak savaş için oluşturulmuştur. 1906 yılında ise Sırbistan – Bulgaristan arasında ticaret anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma Sırbistan’ın Avusturya – Macaristan İmparatorluğu ile “Domuz Savaşı” olarak adlandırılan ticaret savaşı yaşanmıştır. İki ülke arasındaki en büyük kırılma Birinci Balkan Savaşı sonunda Makedonya topraklarının paylaşılması konusunda çıkmış ve bu anlaşmazlık Sırbistan ile Bulgaristan arasında, diğer Balkan devletlerinin de Bulgarların karşısında yer aldığı İkinci Balkan Savaşı’na neden olmuştur. Bunun sonucunda Makedonya topraklarının büyük bir kısmından vazgeçen Bulgaristan bu olayı hiç unutmamış ve her iki dünya savaşında da Sırbistan’ın karşısında yer almıştır. Bulgaristan’ın yaptığı bu seçim iki dünya savaşından da mağlup ayrılmasına sebep olmuştur. Soğuk Savaş döneminde benzer ideolojilere sahip olan iki ülke bu dönemde de aynı tarafta yer almamıştır. Yugoslavya, Tito öncülüğünde kurulan Bağlantısızlar Hareketi içinde yer almış, 122 Bulgaristan ise SSCB dağılana kadar Varşova Paktı üyesi olarak kalmıştır (M. Gül & Karapınar, 2021, s. 8-10). 1990 sonrası Bulgaristan, Soğuk Savaş döneminden kalma yapıların tasfiye edilmesi ile ilk hedef olarak AB üyeliği ve Batı kurumları ile iyi ilişkiler içerisine girerek demokratikleşme ve kalkınma hedefi belirlemiştir. 1994 yılında Bulgaristan AB ile Avrupa Ortaklık Anlaşması imzalamış ve 1995’te üyelik başvurusunda bulunmuştur. 1999 yılında üyelik müzakerelerine başlamış ve 1 Ocak 2007 tarihinde AB üyesi olmuştur. 2004 yılında ise NATO üyesi olmuştur. Bu bağlamda hızlı bir şekilde Batı kurumları ve iş birliklerine entegre olmuştur. Yeni dönemde Sırbistan ile Bulgaristan arasında eski sınır anlaşmazlıkları ve kötü ilişkiler yaşanmamıştır. Bulgaristan, Sırbistan’ı önemli bir ticari partner olarak görmüştür (Toparlak, 2017). İki ülke arasında yaşanan en büyük sorun 1999 yılında Kosova Savaşı sırasında NATO ile ortak hareket eden Bulgaristan’ın hava sahasını NATO uçaklarına açması olmuştur. Bu olay diğer devletler ile olduğu gibi Sırbistan’ın tepkisini çekmiştir (M. Gül & Karapınar, 2021, s. 16). Bir diğer konu Sırp – Bulgar sınırına yakın yerlerde yaşayan Sırbistan’daki Bulgar azınlığın durumu olmuştur. Bulgar azınlığın Sırbistan’daki fakir durumu ve Sırbistan politikasının azınlıklar üzerine politikalarının inişli çıkışlı olduğu iddiaları Bulgarlar tarafından dile getirilmiştir. Fakat bu konuda iki ülke arasında bir gerilim yaşanmamıştır (Kiril Petkov Sırbistan’da - Bulgaristan Batı Balkanların Avrupa Entegrasyonundaki Öncü Olabilecek Mi?, 2022). Bulgaristan’ın NATO ve AB üyesi olması, dış politikasını da bu örgütler ile uyumlu halde yürütmesine neden olmuştur. Bu bakımdan komşu topraklardaki eski hak iddiaları pek dile getirilmemiş, Bulgaristan bir AB üyesi olarak Batı Balkan Ülkelerinin AB’ye üyelik süreçlerinde kendisini öncü bir aktör olarak görmüştür. Bu bağlamda Bulgaristan’ın hala bazen Kuzey Makedonya ile ilgili azınlıklar konusunda söylemleri olsa da bunlar 1990 sonrasında hiçbir zaman ilişkileri derinden etkileyecek seviyede olmamıştır. 3.3. Bölge Dışı Aktörler ile İlişkiler 3.3.1. Amerika Birleşik Devletleri ile İlişkiler ABD, tarihte Balkan ülkeleri ile yakın bir ilişki içerisine 90’lı yıllara kadar girmemiştir. II. Dünya Savaşı sonunda Balkanlar’ın geleceği konusu çoğunlukla 123 Winston Churchill ve Josef Stalin arasındaki görüşmeler ile, ünlü “Yüzdeler Anlaşması”7 ile karara bağlanmıştır. Anlaşmada öngörülenler tam olarak gerçekleşmemiş olsa da Balkanlar’ın şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Yapılan bu anlaşma ile hangi Balkan ülkesi üzerinde kimlerin etkili olacağı konusu tartışılmıştır (Özdemir et al., 2017, s. 74). Yugoslavya konusunda her iki taraf da yanılmış, Yugoslavya kendi yolunu çizmiştir. Fakat 1990’lar ile beraber koşullar değişmiştir. Artık ne SSCB ne de Yugoslavya varlığını sürdürmektedir. Bu ortamda ABD geleceğe dönük planlarında bu fırsatı değerlendirerek tarihinde ilk defa Balkanlar ile bu kadar yakından ilgilenmeye başlamış, kısa sürede bölge siyasetinin merkezine girmiştir. Bu dönemde Balkanlar’da yaşanan çatışmalar ABD’nin planlarını olumsuz etkilemiş, Bill Clinton’ın ABD Başkanı seçilmesi ile Balkan politikalarında aktif rol alınmaya başlanmıştır (Arı & Pirinççi, 2011, s. 7). Soğuk Savaş’ın sona ermesi sonrası Bill Clinton, ABD’nin Soğuk Savaş sırasında uyguladığı korumacı ve kapalı politikaların değiştirilerek daha aktif bir şekilde müttefikler ile iş birliği içerisinde açık bir politikaya dönüşmesi gerektiğini savunmuştur. Bu bağlamda ABD’nin politikalarında söylem olarak insan hakları demokrasi kavramlarına yoğun şekilde yer vererek dünyadaki serbest piyasa ekonomilerine ve demokratik yönetimlere sahip olan ülkelerin birlikte güçlendirilmesi ve ABD ile iş birliği içerisine alınarak SSCB’den doğan boşluğun değerlendirilmesi ve etki alanlarının genişletilmesi amaçlanmıştır. Kuvvet kullanımına büyük ölçüde karşı olan bu politika, Bosna Savaşı ve Kosova Savaşı ile kuvvet kullanımına da evrilmiş ve yeni bir boyut kazanmıştır (Işık, 2017, s. 528-533). Kazanılan bu yeni boyut ile Clinton, ilan ettiği 1996 stratejisinde, yurt dışında her an savaşmaya hazır bir ordu bulundurulması, diğer ülkelerdeki demokratik yapının geliştirilmesi ve ABD’nin ekonomik olarak canlandırılmasını belirterek dünya barışı için ABD liderliğine ihtiyaç olduğunu vurgulamıştır. Bu bağlamda Eski Doğu Bloğu ülkeleri ve NATO arasında “Barış İçin Ortaklık” girişimi başlatılmış, ayrıca Rusya, Belarus, Ukrayna ve Kazakistan ile nükleer silahların sınırlandırılması konularında iş birliğine gidilmiştir. Soğuk Savaş’ın ardından ortaya çıkan yeni uluslararası ortamda ABD, çıkarlarının 7 Ekim 1944’te Moskova’da İngiltere Başbakanı Winston Churchill ile Sovyetler Birliği Genel Sekreteri Josef Stalin arasında II. Dünya Savaşı sonrası Balkanlar’da hakimiyet alanlarının nasıl olacağı konusunda bir kağıt üzerine yüzdeler ile belirtilen gayri resmi anlaşma. Ayrıntılı bilgi için bknz. (Jelavich, B. (2017). Balkan Tarihi 2: 20. Yüzyıl (5th ed.). Küre Yayınları. sayfa 303.) 124 korunması için “dünyanın jandarması” olmasından ziyade her ortak ülkenin üzerine düşeni yapmasını ve NATO’nun da yeni bir konsept ile hareket etmesini istemiştir. Bu bağlamda 7-8 Kasım 1991 tarihinde Roma’da gerçekleştirilen NATO Zirvesi’nde NATO’nun görevleri ile ilgili dört alan belirlenmiştir. Bunlar ilk olarak demokratik kurumların geliştirilerek hiçbir ülkenin Avrupa ülkeleri ve istikrarını tehdit etmesini önlemek, müttefiklere risk oluşturan konular ile ilgili ortak hareket edebilmek adına diyaloğu sağlayacak bir kurum oluşturulması, müttefiklerin topraklarına yönelik tehdit ve saldırıları caydırmak ve Avrupa’da stratejik dengeyi korumak olarak sıralanmıştır. Ayrıca NATO’nun 1999 yılında stratejik konsepti yeniden güncellenerek üyelerin saldırıya karşı korunmasının yanında bölgesel uyuşmazlıklar, başarısız reform girişimleri, insan hakları ihlalleri, ülkelerin dağılması, terörizm, kitle imha silahlarının yayılması, örgütlü suçlar gibi risklere karşı korunması kararlarını da almıştır (Erhan, 2001, s. 82-89). Bu doğrultuda NATO, 1999 yılında Polonya, Çekya ve Macaristan’ı üyeliğe alarak doğuya doğru genişlemeye başlamış ve müttefiklerin korunması ve Rusya ve Çin gibi rakiplerin hareket alanının azaltılarak çevrelenmesi amacı ile büyüme yoluna gitmiştir. Değişen bu ortamda ABD, Eski Yugoslavya coğrafyasında yaşananlara yaklaşmıştır. ABD, Hırvatistan ve Slovenya’nın bağımsızlıklarını hemen tanımışlardır. Daha sonra çıkan Bosna Savaşı sırasında ise başlarda ABD aktif bir rol üstlenmemiştir. Fakat savaşın giderek uzaması, yaşanan kayıplar ve BMGK’nın etkin bir müdahalede isteksiz davranması ABD’yi inisiyatif almaya itmiştir. ABD öncülüğünde barış yapılabilmesi için planlar hazırlansa da bu planlar uzun süre etkili olamamıştır (Işık, 2017, s. 527). Fakat 5 Şubat 1994 yılında Saraybosna’da Sırpların pazar yerine gerçekleştirdiği ve 68 kişinin hayatını kaybedip 144 kişinin yaralandığı bir havan topu saldırısı ile daha sert ve çabuk tedbirler alınması konusunda ABD ve uluslararası toplum daha aktif olmaya başlamışlardır. ABD’nin taraflara uyguladığı baskılar ve bazı durumlarda NATO aracılığı ile kuvvet kullanma tehditleri neticesinde 1995 yılında Dayton Anlaşması ile Bosna Savaşı sona ermiştir. Bunun sonucunda ABD, IFOR kuvveti içerisinde ilk defa Balkanlar’a girmiştir (Işık, 2017, s. 527). Sonraki süreçte ABD, yine Sırplar karşısında Kosova Krizi’nde yerini almıştır. 1999’daki NATO hava harekâtı Sırbistan’a büyük zarar vermiş ve Sırp ordusu 125 Kosova’dan çekilmiş, KFOR ile ABD burada da konum elde etmiştir. Sırbistan’ın bu kadar yalnız kalması ve ABD başarıları bölge ülkelerinin NATO ve Batı’ya bakışlarını büyük ölçüde etkileyerek yönlerini bu örgütlere tam anlamı ile çevirmiş, NATO doğuya doğru genişlemiştir. Rusya’ya bu şekilde gözdağı verilmesi ve NATO’nun doğuya genişlemesi ileride çıkacak birçok krizin sebebini teşkil etmiştir (Arı & Pirinççi, 2011, s. 12). 22 Mart 1999 tarihinde Macaristan, Polonya ve Çek Cumhuriyeti (Çekya) NATO’ya üye olmuşlardır. Ardından 2004 yılında Bulgaristan, Letonya, Estonya, Romanya, Slovakya ve Slovenya üye olmuşlardır. Takip eden yıllarda 2009’da Arnavutluk ve Hırvatistan, 2017’de Karadağ, 2020 yılında ise Kuzey Makedonya NATO’ya katılmıştır. Bu şekilde Balkanlar’da NATO’ya üye olmayan yalnızca Sırbistan, Bosna – Hersek ve Kosova kalmıştır. Bosna – Hersek ile Kosova’nın NATO’ya katılımlarındaki engel de Sırbistan ve Sırp Cumhuriyeti olmuştur (Işık, 2017, s. 533-534). Sırbistan, NATO’nun 1999 yılındaki operasyonunun Sırp toplumu üzerindeki olumsuz etkisinden dolayı örgüte üye olmayı istememiş fakat hem NATO hem de diğer örgütler ile iyi ilişkiler geliştirme ve askeri tarafsızlık politikası gütme yoluna gitmiştir. Bu örgütlerden birisi de Rusya’nın başını çektiği ve Kazakistan, Belarus, Tacikistan, Kırgızistan ve Ermenistan’ın yer aldığı Kolektif Güvenlik Anlaşması örgütü olmuştur. Sırbistan bu örgütte gözlemci statüsü elde etmiş ve Rusya ile birçok askeri tatbikat gerçekleştirmiş ve iş birliği geliştirmiştir. Sırbistan, Rusya’dan önemli miktarda silah yardımı almıştır. Ayrıca Rusya Sırbistan’a önemli ölçüde yatırım yapmış ve kredi desteği vermiş, enerji alanında ise daha uygun fiyatlarda anlaşmalar yapmıştır. Rusya’nın Sırbistan’daki yatırımları Sırbistan ekonomisinin neredeyse üçte birlik kısmını tek başına oluşturmaktadır. Bu nedenle Sırbistan NATO’ya üye olmamış ve Rusya’yı karşısına almak da istememiştir (Akçapa, 2019, s. 186-187). 2009 yılında ABD Başkan Yardımcısı Joe Biden’ın Sırbistan, Bosna – Hersek ve Kosova ziyaretleri dikkat çekici olmuştur. Biden bu ziyaretleri sırasında ülkelerin demokratikleşme ve AB üyelik süreçlerini övgü ile karşılamış, Sırp Cumhuriyeti’nden ise barış için bir tehdit oluşturmasına yönelik eleştirilerde bulunmuştur (Işık, 2017, s. 539). 126 Sırbistan’ın ABD ile ilişkileri mesafeli olmaktadır. Tarihte yaşananlar bunun en büyük nedenini teşkil etmektedir. Son dönemde Rusya’nın da toparlanarak bölgede kendini hissettirmesi, Çin’in giderek daha aktif bir şekilde bölgede harekete geçmesi uzun süren Sırp yalnızlığını gidermiş, Sırbistan daha serbest ve pragmatik politikalar izlemeye başlamıştır. Bu durum ABD ile ilişkilerinde de yansımalar bulmuş, özellikle kriz dönemlerinde daha tarafsız bir tutum sergilenmiştir. 3.3.2. Avrupa Birliği ile İlişkiler Sırbistan’ın AB ile ilişkileri eski Yugoslavya federal devletlerinin bağımsızlıklarının tanınması ile kötü bir başlangıç yapmıştır. Kosova Krizi sırasında da AB ile ilişkiler 90’ların ilk yarısında olduğu gibi yine kötü seyretmiş, Sırbistan yine müdahaleye uğramıştır. Fakat 2000 yılında Voyislav Koştunitsa’nın Sırbistan’da başa gelmesi ile AB ile ilişkiler iyi yönde ivme kazanmıştır. 2005 yılında AB ile Sırbistan, Hırvatistan, Bosna – Hersek, Bulgaristan, Romanya, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya arasında Enerji Topluluğu Anlaşması imzalanmıştır. Ardından AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşmaları imzalanmıştır (Kaya & Kaya, 2017). Bu anlaşmaya göre AB, bu ülkelerin birbirleri ile iş birlikleri yaparak ortaklar haline gelmelerini ve bu sayede Balkanlar’da gelecekte yine bir çatışma yaşanmamasını önleme amacı gütmüştür. Bu nedenle AB üyelik kriterleri artmıştır (Atakara, 2020, s. 57). Sırbistan ile AB ilişkilerinde en kilit noktadaki konu Kosova meselesi olmaktadır. Kosova konusunda Marthi Ahtisaari’nin planı ile Kosova’nın bağımsızlığına karşı çıkılmıştır. Ayrıca Kosova’daki Avrupa Birliği Hukukun Üstünlüğü Misyonu’na (EULEX) da Sırbistan karşı çıkmıştır (Kaya & Kaya, 2017, 612). 3 Nisan 2003’te Sırbistan Avrupa Konseyi üyesi olmuştur. Fakat ilişkilerin gelişmesi AB’nin Sırbistan’dan Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi (EYUCM) ile iş birliği yapıp savaş suçlularını iade etmesini istemesi ile bir dönem kesintiye uğramıştır (Kütük, 2019, s. 74). Sırbistan’ın EYUCM ile iş birliği yapması ve AB ile ilişkilerin tekrar iyileşmeye başlaması Ratko Mladiç ve Goran Hadziç’in yakalanmaları ve teslim edilmeleri ile tekrar başlamıştır. Fakat Sırbistan bu iadeler için suçluların ailelerine garantiler vererek gönüllü bir şekilde teslim olmaları yönünde 127 politika izlemiştir (Kaya & Kaya, 2017, s. 612-613). Eski Cumhurbaşkanı Slobodan Miloseviç ise 2001 yılında seçimleri kaybetmesinin ardından 1 Nisan’da tutuklanmış ve 29 Haziran’da ise yargılanmak üzere La Haye’deki EYUCM’ye gönderilmiştir. Miloseviç’e karşı sivilleri zorla sürgün etmek, masum insanları öldürme emri vermek, masum insanların öldürülmesi için planlar hazırlamak ve bu doğrultuda emir vermek, insanların siyasal, ırksal ve dini kimliklerinden ötürü yargılanmasına izin vermek suçlamaları EYUCM’de belirtilmiştir. Fakat Miloseviç EYUCM’nin yargı yetkisini reddederek savunma yapmayı reddetmiştir. Miloseviç yargılanması devam ederken 11 Mart 2006 tarihinde La Haye’de ölmüştür (Azarkan, 2002, s. 206-208). Bu süreçte 1 Mart 2012’de Sırbistan AB’ye resmen aday olmuştur. Daha önce 19 Aralık 2019 tarihinde AB’ye 90 gün ile sınırlı Schengen Vizesi hakkı verilmiştir. 2013 yılında Kosova ile AB isteği üzerine anlaşma yapan Sırbistan 2014’te katılım müzakerelerine başlamıştır. Fakat Ukrayna Krizi’nin giderek tırmanması ile AB ile Sırbistan’ın ilişkilerinde de sorunlar baş göstermiştir. Sırbistan bu konuda henüz AB ile ortak hareket etmemektedir. Kosova’ya uygulanan %100 gümrük tarifeleri de ilişkilerdeki başka bir sorun olmuştur. Bununla birlikte AB’nin raporlarında Sırbistan’daki birçok gelişmenin beklenenden uzun sürdüğü görülmektedir (Kaya & Kaya, 2017). 3.3.3. Türkiye ile İlişkiler Sırpların milliyetçi düşüncesinde kadim düşmanlar Türkler olmuştur. Sırplar ile Türkler arasındaki ilk temaslar tarihte savaşlarla gerçekleşmiştir. I. Kosova Savaşı ise Sırp milliyetçiliğindeki en büyük unsur olmuştur. İronik olan ise Sırp kültür ve değerlerinin korunmasında ve geleceğe taşınmasında Osmanlı Devleti’nin uyguladığı toplumsal politikalar etkili olmuştur. Sırplar bu sayede bir imparatorluk çatısı altında milletlerinin temellerini atmışlar ve kültür ve mitlerini koruyabilmişlerdir. Fakat milli bilinçlerindeki “öteki” Türkler olarak temsil edilmiştir. Yugoslavya döneminde iyi olan Türkiye ilişkileri 90’larda bozulmuştur. Bosna ve Kosova’da yaşanan savaşlar sonucu Türkiye her platformda Boşnakları ve Kosovalıları savunmuş, Sırbistan’a müdahale kararlarında rol almıştır (Kapucu, 2021, s. 101-104). 128 2000 yılında Koştunitsa’nın iktidara gelmesi ile AB ve ABD ile gelişmeye başlayan ilişkiler Türkiye ilişkilerine de yansıyarak paralellik göstermiştir. Fakat 2008 yılında Kosova’nın bağımsızlığının tanınması ile ilişkiler bozulmuştur. Fakat her iki tarafın da dengeli bir siyaset takip etmeleri ile bu sorunlar aşılmıştır. Türkiye’nin bölgedeki öncelikleri Bosna – Hersek ve Kosova’nın durumları olmaktadır. Sırbistan – Türkiye arasında askeri konular dahil birçok alanda anlaşmalar yapılmış ve ortaklıklar oluşturulmuştur. Ancak bir miting sırasında dönemin başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Kosova hakkında “Türkiye Kosova’dır, Kosova Türkiye’dir.” demesi ilişkilerde bazı sorunlar oluşturmuştur (Usta, 2021, s. 85-88). Fakat genel anlamda Türkiye – Sırbistan ilişkileri altyapı anlaşmaları ve yatırımlar, kredi anlaşmaları ve karşılıklı ziyaretler ile iyi yönde bir süreç içerisinde olmaktadır (S. Çelik, 2021, s. 1755). Türkiye, Sırbistan’ı bölgenin istikrarı açısından kilit önemde görmüştür. Sırbistan’ın AB üyeliği süreci ve Batı kurumları ile ilişkileri bağlamında iki ülke yakınlaşmıştır. 2008 yılında Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Sırbistan Cumhurbaşkanı Boris Tadiç ile Belgrad’da basına açık gerçekleşen toplantıda Tadiç’in teklifi ile “stratejik ortaklık” hedefi doğrultusunda ilişkilerde ilerleme kaydedileceği belirtilmiştir. İki ülke arasındaki ilişkilerde önemli alanlar Kosova Sorunu, Sırbistan’ın Sancak bölgesindeki Müslümanların durumlarının iyileştirilmesi, Bosna – Hersek’in toprak bütünlüğü ve ekonomik ilişkiler olmuştur (Babalı, 2012, s. 23-29). Kosova’nın bağımsızlığı ile ilgili Türkiye’nin Kosova lehine olan tutumu ve bu ülkeyi tanıması ve ilgili söylemleri Sırbistan ile ilişkilerde bazen gerilimlere sebep olmakta, son olarak Mart 2022’de Kosova Başbakanı Vjosa Osmani’nin Türkiye ziyareti sırasında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Kosova’yı destekleyen sözlerine Sırbistan tarafından tepki gösterilmiş fakat ilişkilerin gerilmemesi adına her iki taraf da herhangi olumsuz bir karar almamıştır. Son verilere ve Sırbistan Cumhurbaşkanı Vuçiç ile Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın söylemlerine göre Türkiye – Sırbistan ekonomik ilişkilerinin hacmi 2 milyar doları geçmiş, 5 milyar dolar hedeflenmiştir (Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic: Türkiye’yle Ticaret Hacmimiz Tarihin En İyi İvmesini Yakaladı, 2022). Özellikle 2007 yılı sonrası Türkiye, Türk İş Birliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) aracılığı ile Sırbistan’da eğitim, sağlık, tarım, hayvancılık ve restorasyon alanlarında projeler yürüterek iki ülke ilişkilerinin geliştirilmesi ve Sırbistan’daki olumsuz Türkiye 129 algısının yıkılması noktasında faaliyet göstermiştir. TİKA bu doğrultuda Belgrad Şeyh Mustafa Türbesi’nin restorasyonu, Arencelovats Devlet Hastanesi ve Belgrad Dr. Dragişa Misoviç Hastanesi’ne tıbbi malzeme yardımı, Belgrad Üniversitesi Türkçe Sınıfı’na teknik donanım sağlama, Kurşumliya, Priboy, Priyepolye, Raşka belediyeleri ve Novi Pazar Ziraat Birliği için sera temini gibi birçok proje yürütmüştür (S. Çelik, 2021, s. 1752-1753). Sırbistan’da önemli altyapı ve inşaat projeleri bulunan Türkiye’nin son dönemdeki en önemli projesi Saraybosna ile Belgrad’ı birbirine bağlayacak olan otoyol projesi olmuştur. Bu yol sayesinde Bosna – Hersek ve Sırbistan arasındaki ulaşımın kolaylaşarak ülkelerin ekonomileri ve ilişkilerin gelişmesi hedeflenmiştir (Terzic & Crnovrsanin, 2022). Türkiye – Sırbistan arasındaki karşılıklı ekonomik ilişkilerin hacminin artması ve sağduyulu bir şekilde söylemlerde bulunulması tarafların birbirlerine bakışlarında olumlu etkiler oluşturmaya başlamıştır. Bölgede her iki ülke de istikrar istemekte ve ekonomik olarak durumlarını yükseltmeye çalışmaktadır. İki ülke arasındaki ilişkilerin seyrini değiştirebilecek en önemli etkenler Bosna – Hersek ve Kosova’nın durumu olmakta, buralarda gerçekleşebilecek herhangi bir olumsuzluğun iki ülke ilişkilerini büyük oranda değiştirebileceği gözükmektedir. 3.3.4. Rusya ile İlişkiler ve Ukrayna Krizi Sırplar Rusları kadim dostları olarak görmektedirler. Sırpların tarihinde Osmanlı Devleti’nden ayrılarak bağımsızlığa giden süreçte atılan her adımda Ruslar pay sahibi olmuşlardır. Sırpların özerkliklerini kazandıkları 1812 Bükreş, 1826 Akkerman ve 1829 Edirne Anlaşmaları ile bağımsızlıklarını kazandıkları Berlin Anlaşması Osmanlı – Rus Savaşları sonunda imzalanan anlaşmalar olmuşlardır. Özellikle Berlin Anlaşması, Osmanlı Devleti ile Sırbistan’ın savaşı neticesinde çıkan bir Osmanlı – Rus Savaşı’nın sonucu olmuştur. I. Dünya Savaşı’nın başlaması da Sırbistan’a verilen Rus desteğinin bir neticesi olarak meydana gelmiştir. 1990’ların başında Rusya SSCB’nin ani dağılışının şokunu yaşamıştır. Yaşadığı önemli kayıplar neticesinde uzun süre toparlanamayan Rusya, Balkanlar’da da bir süre varlık gösterememiştir. Bu dönemde Rusya’nın birinci önceliği kendi çevresindeki sorunlar ile ilgilenmek olmuş, Sırbistan’ın yaşadığı müdahalelere yeterli seviyede tepki verememiştir (Derman, 2017, s. 561). 130 Parçalanmanın ardından Rusya Bağımsız Devletler Topluluğu’nu (BDT) kurmuş fakat bu girişimden pek bir sonuç alınamamıştır. Ardından 1993 yılında “Yakın Çevre” politikası ile eski hakimiyet alanındaki topraklarda yeniden ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. Balkanlar’da ise aktif olabilmek için Sırbistan’a ihtiyaç duymaktadır. Diğer tüm Balkan ülkeleri Batı yönünde eğilim göstermektedir. Rusya’nın bu güçten düşüşü ve yarattığı boşluğu NATO ve AB paralel bir şekilde doğuya doğru genişleyerek doldurmuş, bu durum Rusların tepkisine ve giderek endişe duymalarına yol açmıştır (Derman, 2017, s. 561). Vladimir Putin’in iktidara gelmesi ile hızlı bir şekilde toparlanma sürecine giren Rusya 2002 yılında NATO – Rusya Konseyi’nin kurulması ile görüş alışverişine başlanmış ve ilişkiler bu sayede çıkar odaklı bir şekilde yürütülmeye başlanmıştır. Balkanlar bölgesinde Rusya büyük bir prestij kaybı yaşamış, neredeyse tüm Balkan ülkelerine AB ve ABD daha güvenilir, cazip ortaklar olarak görünmüşlerdir. Çünkü hem Çarlık döneminde hem de SSCB döneminde Ruslar iyi bir refah getirmemekle kalmamış, ülkelerin egemenliklerini de adeta yok saymıştır. Fakat Sırplar ile olan ilişkileri hiç bu koşullarda gerçekleşmemiştir (Derman, 2017, s. 565). Kosova meselesinde Rusya, Sırbistan’ı desteklemiştir. BMGK üyesi olan Rusya Kosova’nın durumunun iyileştirilmesi noktasında en büyük engel olmuştur. Kosova meselesini Rusya ayrıca Güney Osetya, Abhazya ve Kırım meselelerinde çıkarları doğrultusunda kullanmaktadır (Derman, 2017, s. 567). Yeni dönemde Rusya’nın Balkanlar’daki varlığı ekonomi ve enerji bağlamında kendini hissettirmiştir. Birçok Balkan ülkesi enerji konusunda Rusya’ya bağımlı durumda olmaktadır. Sırbistan da bu konuda Rusya’ya bağımlı olmakta, petrol ve doğalgaz tedarik etmektedir. Bu bağlamda Rus doğalgaz şirketi Gazprom Sırbistan’da %50 hisseli ortak bir şirket de kurmuştur(Akçapa, 2019, s. 48). Bu konuda Rusya’ya ile sıkı iş birliği içerisinde olmakta ve Rusya’nın Sırbistan’da önemli yatırımları bulunmaktadır. Ayrıca Rusya Sırbistan’a kredi desteği de vermekte ve silah anlaşmaları yapmıştır (Derman, 2017, s. 567). Sırbistan, geleneksel müttefiki olan Rusya’ya karşı Ukrayna Krizi’nde herhangi bir karşı karar almamış, yaptırım uygulamamıştır. 2014 yılında AB’ye tam üyelik müzakerelerine başlayan Sırbistan’ın Ukrayna konusunda AB politikalarına 131 katılmadığı görülmekte ve tarafsız kalmaya çalışmaktadır. Ülkenin Rusya’ya karşı olan bağımlılıkları bir yana Sırp halkı açık bir şekilde Rusya’yı desteklemekte, bu doğrultuda yürüyüşler yapmakta ve tarihi Sırp – Rus Slav kardeşliğine dair sloganlar atmaktadırlar. Bu konuda Vuçiç hükümeti de tarafsızlığını korumaya çalışmakta, yalnızca Ukrayna’nın toprak bütünlüğüne saygı duyduklarını dile getirmek ile yetinmektedir. Kosova konusunda da Rusya’dan destek görmeleri önemli bir etken olmaktadır. Ayrıca halkın Rusları desteklemesi, seçmen tabanını kaybetmek istemeyen hükümeti Rusya’ya karşı bir hareketten alıkoymaktadır. Sırbistan’ın Rusya ve AB arasındaki hassas konumu onu zor durumda bırakmıştır (İlgaz, 2022). Son olarak AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borell, AB Dişişleri Bakanları toplantısının sonunda açık bir şekilde Sırbistan’ı kastederek Putin rejimi ile yakın ilişkileri sürdürmenin AB ile ortak bir gelecek inşa etmek isteyen ülkelerin politikalarının uyumlu olmadığını belirterek tarafsızlığın bir seçenek olmadığını vurgulamıştır. Ukrayna’da yaşananları açık bir işgal olarak değerlendirmiştir (AB, Sırbistan’ın Rusya’ya Yaptırımlara Katılmasını İstedi, 2022). Sırbistan’ın Rusya ile Slav kökeni, kültürel, tarihsel ve dini bağları, 1990 sonrası dönemde yaşananlar bağlamında Sırbistan’ın Rusya’ya duyduğu yakınlığın devam etmesine sebep olmuştur. Sırbistan diğer Balkan ülkeleri gibi hızlı bir şekilde Batı ile iyi ilişkiler kuramamıştır. Çünkü 1990’larda Balkanlar’da meydana gelen parçalanmada dağılan Yugoslavya’nın merkezi unsurunu teşkil etmiş ve bu dağılmaya karşı koymuştur. Bu karşı koyuş ise onu Batı ülkeleri ve kurumları ile karşı karşıya getirmiş ve çatışma yaşanmasına sebebiyet vermiştir. 1999 yılında NATO’nun bombardımanına maruz kalmıştır. Bu da zaten Sırplarda yoğun şekilde hissedilen milliyetçi duyguların ve Batı düşmanlığının artmasına sebep olmuştur. SSCB’nin dağılması ile eski etki alanını kaybeden Rusya ise Balkan devletlerinin hızlı bir şekilde Batılı kurumlara entegre olması ile bu bölgede yakın ilişki kurabileceği tek güç olan geleneksel müttefiki Sırbistan üzerinde yoğunlaşmıştır. Sırpların sahip olduğu milliyetçi özellikler ve Batı düşmanlığı Rusya’nın lehine bir durum yaratmış ve hem geleneksel tarihsel bağlar üzerinden hem Rus ve Sırp kiliselerinin yakınlığı üzerinden hem de Kosova Sorunu bağlamında Sırbistan’ın desteklenmesi Rusya, Sırbistan üzerinden bölgede yeniden etkili olmaya çalışmıştır. Rusya mevcut bu bağları Sırbistan’a yaptığı enerji, altyapı ve askeri yardımlar ile de sağlamlaştırmış ve ülkeyi 132 önemli ölçüde kendine bağımlı hale getirmiştir. Bu doğrultuda Rusya geçmişte olduğu gibi Sırbistan’ı milliyetçi öğeler ile yanında tutmakla kalmayıp bunu maddi öğeler ile de destekleyerek Sırbistan’daki bu milliyetçi damarı kullanmasını bilmiştir. Sırbistan’ın bölgedeki çıkarları bağlamında Rusya’nın ortaklığı Sırplar için önem arz etmiş ve Sırp milliyetçiliğinde önemli yer tutan Kosova meselesinde Rusya’nın desteğini görmüştür. 133 SONUÇ Milliyetçilik ve millet olgusu kökleri modern öncesi döneme dayanmak ile birlikte sanayileşme, ticaretin gelişmesi ve değişen toplumsal yapıların etkisi ile modern dönemde kendilerini göstermiş olgular olmaktadırlar. Toplumların tarihte farklı süreçlerden geçmeleri, farklı zaman ve koşullardan etkilenmeleri ve birbirleri ile ilişkilerin değişik mahiyetlerde oluşmalarından dolayı milliyetçi düşüncenin ve milletin inşası da farklılıklar göstermektedir. Bundan dolayı milliyetçiliğin kesin bir tanımı yapılamamıştır. Yaygın görüş tek bir milliyetçiliğin değil milliyetçiliklerin olduğu, onu anlayabilmek için farklı perspektiften çalışmaların incelenmesinin gerektiğidir. Milliyetçilik ve millet tanımlarının çok çeşitli olmasında konu hakkında çalışan yazarların kendi görüşlerinin ve uzmanlıklarının da etkileri olmuştur. Milliyetçilik çalışmaları ile ilk dönemlerde felsefeciler ve antropologlar ilgilenmiş, daha sonra tarihçiler ve sosyologlar bu alanda faaliyet göstermeye başlamışlardır. Bu durum milliyetçilik çalışmalarında uzun bir dönem milliyetçilik düşüncesi ve millete dair ideolojik ve kısıtlı bakış açılarından çalışmaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. 1960’lar ile beraber modernist milliyetçilik kuramı çalışmacılarının faaliyetleri ile bu sorun aşılmış ve alanda birçok farklı çalışma ortaya çıkmaya başlamıştır. Milliyetçi düşünceler, değişen toplumsal yapı ve koşullar ile toplumlara millet olma bilinci aşılamış ve ulus devletlerin devamlılığına katkı yapmıştır. Milliyetçi düşünce ile meydana getirilen milletin kökenleri hakkında da tartışmalar ortaya atılmıştır. Kimi yazarlara göre millete ancak 19. yüzyılda rastlanmakta, daha önceleri ondan söz etmek mümkün olmamaktadır. Fakat etno – sembolizm yaklaşımının ortaya çıkması ile bu düşüncelere eleştiriler getirilmiştir. Yaklaşıma göre millet 19. yüzyılda milliyetçi düşünce ile yoktan var edilmemiştir. Millet elbette tarihin belli bir döneminde meydana gelmiştir. Fakat öncesinde onu meydana getiren kökleri mevcut olmaktadır. Ayrıca modernist kuram bireylerin milletleri için nasıl canlarından feda ettiklerini, milliyetçi düşüncenin duygusal yönünü açıklayamamaktadır. Bu nedenle konu farklı bir yaklaşım ile alınmalıdır. Millet onu meydana getiren çekirdek bir etnisite, kültür, mit ve semboller ve öteki inşasına ihtiyaç duymaktadır. Bu bakımdan modernist kurama yönelik eleştiriler getirmiştir. 134 Ayrıca milletin inşası sürecinde belirli evreler vardır. Milliyetçi düşüncenin meydana gelip millet oluşması için öncelikle milletin özelliklerine ve kültürüne dair bazı aydınların araştırmalar yapması, ilgi duymaları ve bunu yaymaları gerekmektedir. Bundan sonraki süreç belli bir seviyeye ulaşan milliyetçi topluluğun bunu hedef kitleye yayması gerekmektedir. Bundan sonraki süreçte hareket kitlesel bir hale gelerek zamana ve mekâna göre farklı şekillerde kendini göstermektedir. Sırp toplumu, milli kimliğini Kosova Efsanesi, Kilise ve 19. yüzyılda Sırp millet düşüncesi çerçevesinde çalışmalar yapan bazı entelektüellere borçlu olmuştur. Burada Sırp kültürü ve Osmanlı millet sistemi de etkili olmuş fakat Sırp Ortodoks Kilisesi’nin faaliyetleri, aydınların Kosova Efsanesi ve dil gibi toplumu oluşturan öğeler üzerinde çalışmalar yapıp kitleleri etkilemeleri birincil önemde olmuştur. Bu bakımdan Kosova Efsanesi de Kilise ve aydınların ellerinde gelişerek bir dini inanç, kültür ve edebiyat eseri olarak Sırp milli bilincini şekillendirmiştir. Bu durum Sırpların Türklere, diğer Müslümanlara ve Kosova topraklarına bakışlarını derinden etkilemiştir. 1804 yılında Sırbistan’da yerel asilere karşı başlayan Sırp İsyanının yönü zamanla eskiden Avusturya ordusunda görev yapmış Kara Yorgi gibi kişiler ile Osmanlı’ya karşı genel bir isyana dönüşmüştür. Bu süreçte dini inançlar ve mitler de araç olarak kullanılarak Sırpların ihtilalleri beslenmiş ve sonuçta 1815 yılında kısmi özerklik, Rusya’nın da Bükreş Anlaşması ile baskısıyla sağlanmıştır. 1829 yılında imzalanan Edirne Anlaşması ile de tam özerklik sağlanmıştır. Rusya bu dönemde yoğun şekilde Güney Slav toplulukları ile ilgilenmiş, önceleri kültürel ve dini olan Panslavizm düşüncesini devletin ideolojik bir aracı olarak kullanma stratejisine gitmiştir. Sırplar bu dönemden itibaren giderek Ruslara daha fazla sempati beslemeye ve onları en büyük dostları olarak görmeye başlamışlardır. 19. yüzyılda devletleri ile beraber milletlerini de inşa etme sürecinde olan Sırplar için Rusların bu yardımları onların milliyetçilik düşüncelerini de etkilemiştir. 19. yüzyılda Vuk Karadziç, Petar Petroviç Njegoş ve İliya Garaşanin gibi isimler Sırp milliyetçiliğinin inşasında önemli rol almışlardır. Vuk Karadziç, Sırp halk hikayelerini ve şarkılarını derlemiş, Sırpça dil bilgisi kitabı oluşturmuş ve İncil’i Sırpçaya çevirmiştir. Bu eserlerin yazılı bir hale getirilmesi Sırp toplumunun eğitimlerinde ve milliyetçi düşüncelerin aşılanmasında etkili olmuştur. Petar Petroviç Njegoş’un “Dağ Çelengi” adlı eseri Sırp Edebiyatında bir başyapıt olarak görülmekte 135 ve Kosova Efsanesi ve Türklere olan yaklaşımı açık bir şekilde ortaya koyarak önemli bir eser olmakta, bir propaganda aracına dönüşebilmektedir. İliya Garaşanin ise Sırp Devleti’nin ileriye dönük genişleme politikasını Sırpların yaşadığı topraklar çerçevesinde bir plan dahiline koyarak Büyük Sırbistan idealini somutlaştırmıştır. Bu konuda “Nacertanije” adlı planı hazırlamıştır. 1878 yılında Sırbistan’ın bağımsızlığını kazanması ile Avusturya – Macaristan İmparatorluğu ile ilişkilerinde de değişimler yaşanmıştır. Önceleri Sırpları Osmanlıya karşı bir koz olarak savunan Avusturya – Macaristan İmparatorluğu artık Sırbistan’ı Balkanlardaki hedeflerine bir engel olarak görmüştür. Bosna – Hersek topraklarının Avusturya – Macaristan İmparatorluğu tarafından ilhakı uluslararası gerilimlere de sebep olarak I. Dünya Savaşı’na giden süreci başlatmıştır. Bosna – Hersek’teki ilhak ile farklı direniş örgütleri meydana gelmiş, bu da milliyetçi düşüncelere katkılar sağlamıştır. Birinci Dünya Savaşı, yaşanan kötü olaylar, Sırp milliyetçiliğine yeni efsaneler ve mağduriyetler armağan etmiştir. Savaş sonrası kurulan Sırp – Hırvat – Sloven Krallığı’nda Sırplar ve Hırvatlar ülkenin yönetimi için birbirleri ile mücadele etmişler ve düşmanlıklar ortaya çıkmıştır. II. Dünya Savaşı sırasında Hırvat Ustaşa örgütünün faaliyetleri Sırplardaki düşmanlığı arttırmıştır. Aynı dönemde Sırpların kurmuş oldukları Çetnik örgütü de milliyetçi faaliyetler ile Mihver işgaline karşı direnmiş fakat Partizanların etkilerini arttırmaları ile Mihver kuvvetleri ile iş birliği yapmış ve savaş sonucunda Ustaşa örgütü gibi dağılmıştır. Savaş sonrası Tito yönetimi milliyetçi bir söylemle ülkeyi yönetmemiştir. Yeni yönetim sosyalist düşüncede olmuş ve milliyetçi düşünceleri bastırmıştır. Fakat 1980 yılında Tito’nun ölümü ile, bastırılan bu düşünceler, yeniden ortaya çıkmaya başlayarak Yugoslavya’yı dağıtmış ve günümüz Sırbistan’ının ortaya çıkmasını sağlayan süreci başlatmıştır. Görüldüğü gibi Sırp milliyetçiliğinin ortaya çıkması ve ulus inşaları sanayileşme ve modern topluma dayalı bir yapının oluşması ile ortaya çıkmamıştır. 20. yüzyılın başına kadar geçen sürede Sırbistan’da herhangi bir sanayileşmeden ya da geniş bir bürokrasi ve eğitimli bir halk kitlesinden bahsetmek zor olmaktadır. Sırp milliyetçiliğinin oluşumu, genel milliyetçilik düşüncesinin oluşumundan farklı bir şekilde dini inanç, efsane, kültür ve dil temelinde şekillenmiştir. Sırp milliyetçiliği bu bağlamda en açık şekilde etno – sembolizm yaklaşımı ve Miroslav Hroch’un 136 milliyetçilik düşüncesi ile ilgili çalışmaları ile anlaşılabilmektedir. Bu bakımdan Sırp millet düşüncesi herhangi bir gönüllü katılım ya da vatandaşlık temelinde olmamakta, etnik köken, inanç ve toprak çerçevesinde etnik – kolektivist, dışlayıcı bir millet düşüncesi olarak görülmektedir. Yugoslavya’nın dağılmasından sonra da Sırbistan’ın dış politikasında milliyetçilik düşüncesi etkili olmuştur. Özellikle Bosna – Hersek ve Kosova meseleleri bu durumu etkilemiş, ilişkilerde merkezi konumu teşkil etmiştir. Sırbistan’ın AB ile ilişkilerini ağırdan alması, uzun süre savaş suçlularını teslim etmekte diretmesi ve Kosova meselesindeki politikaları bunu göstermektedir. Ayrıca AB Yugoslavya’nın dağılması sürecinde yeni devletleri hızlı bir şekilde tanımış, bu da Sırplarda tepkiye neden olmuştur. Sırbistan’ın ABD ve AB ile ilişkileri benzer noktalarda kesişmiştir. Bosna ve Kosova’da yaşananlar ve tarihsel düşmanlıklar Sırp tarafının ilişkileri güçlendirmesinde yavaş davranmasına sebep olmuştur. Söz konusu aktörlerin 1990’larda Sırbistan’a karşı tavır almaları ve hareket etmeleri, ayrıca Sırbistan’ın Rusya ile yakın ilişkileri AB ve ABD ile ilişkilerin belli bir seviyenin üzerine çıkmasına engel olmuştur. Belli alanlarda tüm taraflar ile ilişkiler geliştirilse de bu istenen seviyeye gelmemektedir. Sırbistan – Rusya ilişkileri 90’lı yıllarda kısmen gerilemiş olsa da son dönemde tekrar yükselmiştir. Rusya ile tarihi ve kültürel bağlar Sırp toplumunun Ruslara karşı bakışını olumlu yönde etkilemiştir. Ayrıca yapılan enerji anlaşmaları ve bu konuda Rusya’ya bağımlılık iki ülke ilişkilerinde belirleyici olmaktadır. Ukrayna Krizi’nde Sırbistan, Rusya’ya uygulanan yaptırımlara henüz katılmamış, Rusya lehine tarafsızlığını korumaya çalışmıştır. Bu duruma bir diğer önemli sebep Kosova’nın statüsünde Rusya’nın Sırbistan’a olan desteği olmuştur. AB son olarak Rusya’ya yaptırımlar konusunda kesin söylemlerde bulunmuş olsa da henüz Sırbistan bu konuda bir adım atmamıştır. Bu bağlamda Sırbistan dış politikasında milliyetçiliğin ağırlığı hissedilmektedir. Sırbistan’ın Avrupa Birliği, ABD ve Rusya ile ilişkileri dahil bölge ülkeleri ile ilişkilerinde milliyetçilik bağlamında eski hesapların gözetildiği ortaya çıkmaktadır. Fakat ekonomik kaygılar ve refah kayıpları bu tür düşüncelerin dışına 137 çıkılarak belli ilişkiler geliştirilebilmesini sağlamaktadır. Bu sebeple karşılıklı bağımlılığın artışı ve diyalog halinde olmak daha sağlıklı ilişkiler kurulmasında etkili olabilmektedir. “Açık Balkan” girişimi bu duruma bir örnek olmaktadır. 138 KAYNAKÇA AB, Sırbistan’ın Rusya’ya Yaptırımlara Katılmasını İstedi. (2022). https://t24.com.tr/haber/ab-sirbistan-in-rusya-ya-yaptirimlara-katilmasiniistedi,1034610 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Abazovic, “Açık Balkan” Girişimine Desteğini Açıkladı. (2022). https://www.balkannews.com.tr/karadag/abazovic-acik-balkan-girisiminedestegini-acikladi-h3100.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Abazovic: “Açık Balkan ve Berlin Süreci Uyumlu.” (2022). https://www.balkannews.com.tr/karadag/abazovic-acik-balkan-ve-berlin-sureciuyumlu-h3438.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Açık Balkan Girişimi. (2021). https://gazetebalkan.ro/2021/07/31/acik-balkan-girisimi/ “Açık Balkan” Girişiminin İlk Anlaşması Yürürlüğe Girdi. (2022). https://www.trthaber.com/haber/dunya/acik-balkan-girisiminin-ilk-anlasmasiyururluge-girdi-641713.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Adaş, S., & Konuralp, E. (2020a). Eski Yugoslavya’da Sırp Milliyetçiliğinin Tarihsel Temelleri ve Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti’nin Dağılmasına Etkileri. Anadolu ve Balkan Araştırmaları Dergisi, 3(6), 107–139. Adaş, S., & Konuralp, E. (2020b). Sırp Milliyetçiliği Fay Hattında Bosna - Hersek Siyasetinin Krizi. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 8(2), 102– 126. Adiloviç, Z. (2022). Bosna Hersek’te Seçim Yasası Reformu Müzakerelerinden Yine Sonuç Alınamadı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bosna-hersekte-secim-yasasireformu-muzakerelerinden-yine-sonuc-alinamadi/2542462 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Ağır, B. S. (2014). Etnik Çatışmaların Yayılması ve Bölgesel Güvenliğe Etkileri: Kosova Örneği. Sosyal Bilimler Dergisi, 7. 139 Ağır, B. S. (2017). Bağımsızlık Sonrası Dönemde Kosova’da Barış. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 14(53), 69–90. https://doi.org/10.33458/uidergisi.513196 Ağırseven, N. (2017). Soğuk Savaş Sonrası Arnavutluk Cumhuriyeti’nin Siyasal, Ekonomik Yapısı ve Dış Politikası. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 365–392). Nobel Akademik Yayıncılık. Agolli, G. (2019). Kosova Sorunu Örneğinde Sırp ve Arnavut Milliyetçilikleri. Ankara Üniversitesi. Akçapa, M. (2019). Putin Dönemi Rusya’nın Enerji Politikaları Bağlamında Sırbistan ile İlişkileri: Gazprom Örneği. Bursa Uludağ Üniversitesi. Akçay, E. Y. (2016). Sırbistan’ın AB Serüveni. AKÜ İİBF Dergisi, 18(1), 73–80. Akgün, S. (2012). Kosova’da Yeniden Yapılandırma Çalışmaları Kapsamında Bugünkü Durum. Gazi Akademik Bakış, 5(10), 249–268. Akıncı, A. (2019). Milliyetçiliğin Kökenleri : Etnisite / Ulus ( Millet ) İlişkisi. İnsan&İnsan, 21, 413–430. Alp, İ. (2017). Soğuk Savaş Sonrası Bosna - Hersek ve Srebrenitsa Mezalimi. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 107– 162). Nobel Akademik Yayıncılık. Anderson, B. (2017). Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması (9th ed.). Metis Yayınları. Anket: Sırbistan’da İlk Defa Çoğunluk AB’ye Girmek İstemiyor. (2022). https://tr.euronews.com/2022/04/22/anket-s-rbistan-da-ilk-defa-cogunluk-ab-yegirmek-istemiyor (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Arı, T., & Pirinççi, F. (2011). Soğuk Savaş Sonrasında ABD’nin Balkan Politikası. Alternatif Politika, 3(1), 1–30. Arıkoğlu Ündücü, C. (2017). Karadağ Cumhuriyeti. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 239–256). Nobel Akademik Yayıncılık. 140 Armaoğlu, F. (2016). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914 - 1995) (21st ed.). Timaş Yayınları. Armstrong, J. A. (2018). Milliyetçilikten Önce Milletler (1st ed.). İletişim Yayınları. Aslan, M. (2018). Rus Kaynakların Işığında Slavseverlik ve Politik İz Düşümü Panslavizm. Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3(2), 0–2. Aslantaş, S. (2007). Osmanlıda Sırp İsyanları: 19. Yüzyılın Şafağında Balkanlar (1st ed.). Kitap Yayınevi. Atakara, P. (2020). AB Koşulluluk Politikasının Güncel Analizi: “İyi Komşuluk İlişkileri ve İkili İlişkilerin Normalleştirilmesi” Kapsamında Sırbistan-Kosova Diyaloğu Üzerine İnceleme. Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, 19(1), 55–83. Aydın, M. (2005). Bosna - Hersek Ayaklanması (1875)’nda Panslavizmin Etkisi ve Sırbistan ve Karadağ’ın Rolü. 69(256). Azarkan, A. (2002). Bireyin Cezai Sorumluluğu ve Uluslararası Mahkemeler: Nuremberg ve Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemelerinin Karşılaştırmalı İncelemesi. İstanbul Üniversitesi. Babalı, T. (2012). Türkiye - Sırbistan İlişkileri: Zor Dönüşüm ve Yeni Dinamikler. In Y. Okay & T. Babalı (Eds.), Türkiye - Sırbistan İlişkileri: “Belgrad’a Uğrar Yolu Tuna’nın” (1st ed., pp. 11–32). Doğu Kitabevi. Balkanlarda Doğan Yeni Kriz. (2021). https://www.stratejikortak.com/2021/06/balkanlarda-dogan-yeni-kriz.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Banac, I. (1997). Sırbistan’da Milliyetçilik. In K. Saybaşılı & G. Özcan (Eds.), Yeni Balkanlar, Eski Sorunlar (1st ed., pp. 87–114). Bağlam Yayıncılık. Batı, F. G. (2021). Balkan Jeopolı̇tı̇ğı̇ ve İkı̇ncı̇ Dünya Savaşı’nda Balkanlar. Ulusam Türkiye Politik Çalışmalar Dergisi, 1(1), 49–57. Biletska, Y. (2009). Factors Shaping Ethnic Identity Among Crimean Tatars, Russians and Ukrainians In Crimea [Middle East Technical University]. 141 https://doi.org/10.1038/132817a0 Billig, M. (2002). Banal Milliyetçilik: Milletler ve Milliyetçilikler (1st ed.). Gelenek Yayıncılık. Bora, T. (2018). Yeni Dünya Düzeninin Av Sahası Bosna - Hersek (2nd ed.). İletişim Yayınları. Bora, T. (2020). Milliyetçiliğin Provokastonu Yugoslavya (3rd ed.). İletişim Yayınları. Bosna Hersek ile Sırbistan Ekonomik İlişkilerini Geliştirmek İstiyor. (2021). https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/bosna-hersek-ile-sirbistanekonomik-iliskilerini-gelistirmek-istiyor/60521a7301a30a29882cac2e (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Bosna Hersek Yüksek Temsilcisi: Bosnalı Sırpların Ayrı Ordu Kurması Kırmızı Çizgidir. (2021). https://tr.euronews.com/2021/11/06/bosna-hersek-yuksektemsilcisi-bosnal-s-rplar-n-ayr-ordu-kurmas-k-rm-z-cizgidir (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Calhoun, C. (2012). Milliyetçilik (3rd ed.). Bilgi İletişim Grubu Yayıncılık. Çaputlu, Ö. (2019). Sırp Milliyetçiliğinin Fikirsel Arka Planı ve Resmi Sırp Tarih Yazımında Temel Vurgular. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 7(1), 70–91. Cartwright, M. (2020). Güller Savaşı. https://www.worldhistory.org/trans/tr/1- 18612/guller-savas/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Castellan, G. (1995). Balkanların Tarihi (2nd ed.). Milliyet Yayınları. Çelik, H. B. (2020). Etnosembolizm. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 315– 319). Otorite Kitap. Çelik, S. (2021). Sırbistan Özelinde Türkiye’nin Kamu Diplomasisi Politikası. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10(2), 1743–1759. Çetin, M. (2020). Sırp - Bulgar Gümrük Birliği, Domuz Savaşı ve Osmanlı Devleti. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22(4), 1403–1425. 142 Crnovrsanin, S. (2021). Bosna Savaşında Diri Diri Yakılan Üç Bin Kurban Güllerle Anıldı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bosna-savasinda-diri-diri-yakilan-uc-binkurban-gullerle-anildi/2271571 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Dağ, A. E. (2016). Uluslararası İlişkiler ve Diploması Sözlüğü (4th ed.). Vadi Yayınları. Dalar, M. (2008). Dayton Barış Antlaşması ve Bosna-Hersek’in Geleceği. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1(16), 91–123. https://doi.org/10.11616/abantsbe.232 Değer, O. (2009). Soykırım Suçu ve Devletin Sorumluluğu: Uluslararası Adalet Divanı’nın Bosna-Hersek v. Sırbistan-Karadağ Kararı. Uluslararasi İliskiler, 6(22), 61–95. Demir, H. (2013a). Federalizm – Üniterizm İkileminde Sırp-Hırvat- Sloven Krallığı’nda Siyasal Yaşam (1918-1929). Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 2(2), 91–114. Demir, H. (2013b). Polonyalı Hotel Lambert ve Büyük Sırbistan “ Načertanıje ” Planı ( 1840-1844 ). Avrasya İncelemeleri Dergisi, 1, 271–310. Demir, H. (2017a). II. Dünya Savaşı’nda Yugoslavya (1939-1945): “Hırvat Ustaşalar, Sırp Çetnikler ve Komünist Partizanlar.” Karadeniz Araştırmaları, 147–168. Demir, H. (2017b). Yugoslavya Krallığı Siyasal Yaşamında Hırvat Sorunu (1929- 1941). Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 6(1), 57–77. Demir, K. A. (2019). Osmanlı Devleti’nde Uygulanan Adem-i Merkeziyetçi Bir Yönetim Modeli. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(17), 411–426. https://doi.org/10.29029/busbed.501842 Derman, G. S. (2017). Soğuk Savaş Sonrası Rusya’nın Balkanlar Politikası. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 547– 580). Nobel Akademik Yayıncılık. Dostoyevski, F. (2009). Karamazov Kardeşler (4th ed.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 143 Dragojlo, S. (2022). Vucic’s Triumph Disguises Serbian Progressives’ Mixed Result. https://balkaninsight.com/2022/04/04/vucics-triumph-disguises-serbianprogressives-mixed-result/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Duman, Ç. (2022). Açık Balkan Girişimi’nin Sırbistan İçin Önemi. https://www.ankasam.org/acik-balkan-girisiminin-sirbistan-icin-onemi/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Düzcü, L. (2016). Korku ile Tedbir Arasında Bir İhtilâli İzlemek: 1848 İhtilâli ve Osmanlı Hükümeti. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 38, 51–78. https://dergipark.org.tr/en/pub/sufesosbil/issue/23719/252636 Eagleton, T., Jameson, F., & Said, E. W. (1993). Milliyetçilik, Sömürgecilik ve Yazın (1st ed.). Kabalcı Yayınevi. Editör. (2021). Open Balkan: Yeni Bir Alternatif mi? Çözümsüzlüğün Devamı mı? https://www.tuicakademi.org/op-ed-open-balkan-yeni-bir-alternatif-micozumsuzlugun-devami-mi/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Ekinci, M. U. (2014a). Bosna - Hersek Sı̇yasetı̇nı̇ Anlama Kılavuzu (1st ed.). SETA Yayınları. Ekinci, M. U. (2014b). Sırbistan Siyasetini Anlama Kılavuzu (1st ed.). SETA Yayınları. Emin, N. (2013). Kosova ile Sırbistan Anlaşmasının Perde Arkası. https://www.setav.org/kosova-ile-sirbistan-anlasmasinin-perde-arkasi/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Erdem, T. (2020). Milliyetçilik. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 28–52). Otorite Kitap. Erhan, Ç. (2001). ABD'nin Ulusal Güvenlik Anlayışı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 56(4), 1. https://doi.org/10.1501/sbfder_0000001871 Ertan, T. F. (2018). Milliyetçiliğin Müphemliği: Milliyetçilik Nedir? Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 62, 39–84. 144 Fırat, O. (2021). Çağdaş Sırp ve Dubrovnik Kayıtlarına Göre I. Kosova Savaşı. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 0(36), 83–96. https://doi.org/10.26650/gaad.866825 Gellner, E. (2018). Uluslar ve Ulusçuluk (3rd ed.). Hil Yayın. Glenny, M. (2012). The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers. House of Anansi Press Inc. Greenfeld, L. (2021). Milliyetçilik: Bir Kısa Tarih (1st ed.). Alfa. Gül, K. (2020). Dini Özgürlükler Yasası Karadağ-Sırbistan İlişkilerini Gerdi. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/dini-ozgurlukler-yasasi-karadag-sirbistaniliskilerini-gerdi/1720324 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Gül, M., & Karapınar, E. (2021). Bulgaristan: Yok Olmanın Eşiğinden Batı Ortaklığına. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 1–18. Gülgezen, G. (2020). İnsani Müdahale ve Kosova Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 10(2), 139–170. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduhfd/issue/59059/850199 Güneş, G. A. (2015). Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslimlere Bakışı ve Klasik Dönem Millet Sistemi. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, 1(2), 1–30. https://dergipark.org.tr/skad/issue/21059/226727%0Ahttp://dergipark.gov.tr/down load/article-file/197551 Haqiqat, H., & Keskin, Ş. (2020). Efsanelerin Sırp Milliyetçiliği ve Balkanlardaki Çatışmalarda Rolü. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi, 4(1), 38–54. Hasanusta, Ü. (2019). Ethno - Religious Nationalism In Serbian Literature In The Break Of The Yugoslav National Ideal. İstanbul Üniversitesi. Hashemipour, S. (2019). Njegos’s The Mountain Wreath: The Text Behind Serbian Nationalism’s Racist Foundation Myth. Universal Journal of History and Culture, 1(2), 203–218. Heywood, A. (2018). Küresel Siyaset (5th ed.). BB101 Yayınları. 145 Hızal, H. D. (n.d.). Sırbistan’da Etnik Milliyetçilik: Siyasi Partiler Temelinde Bir İnceleme. Çanakkale Onsekiz Mart Üniveristesi. Hobsbawm, E. J. (2020). Milletler ve Milliyetçilik: Program, Mit, Gerçeklik (7th ed.). Ayrıntı Yayınları. Hroch, M. (2011). Avrupa’da Milli Uyanış: Toplumsal Koşulların ve Toplulukların Karşılaştırmalı Analizi (1st ed.). İletişim Yayınları. İlgaz, S. (2022). Rusya-Ukrayna Savaşı’nda Sırbistan’ın Konumu. https://www.ankasam.org/rusya-ukrayna-savasinda-sirbistanin-konumu/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) İnalcık, H. (2019). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ 1300-1600 (26th ed.). Kronik Kitap. İplikçi, A. (2017). Johann Gottfried Herder’de Milliyetçilik Düşüncesi. Al-Farabi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 126–135. Işık, M. (2017). Soğuk Savaş Sonrası ABD’nin Balkanlar Politikası. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 517–546). Nobel Akademik Yayıncılık. İstanbul’dan Sırp Ortodoks Kilisesine Ağır Darbe. (2022). https://www.balkannews.com.tr/kuzey-makedonya/istanbuldan-sirp-ortodokskilisesine-agir-darbe-h3091.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Jakupi, A. (2017). Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti İçindeki Kosova Özerk Bölgesi Sorunu (1980-1989). Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, 6(1), 189–215. http://dergipark.gov.tr/baed/issue/34543/381638 Jelavich, B. (2017). Balkan Tarihi 2: 20. Yüzyıl (5th ed.). Küre Yayınları. Jelavich, B. (2018). Balkan Tarihi 1: 18. ve 19. Yüzyıllar (6th ed.). Küre Yayınları. Kamil, İ. (2017). Dayton Sonrası Bosna - Hersek: İdari - Siyasi Yapı, Ekonomik Durum ve Dış Politika (1995-2017). In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 163–216). Nobel Akademik Yayıncılık. 146 Kandemir, H. (2016). Dostoyevski Düşüncesinde Türk - İslam Olgusu ve Osmanlı Rus Savaşı Çerçevesinde Doğu Sorunu. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 1(69), 5–24. Kaptan, A. H. (2020). Rusya Dışişleri Bakanı Lavrov’un Ziyareti Balkanları Karıştırdı. https://qha.com.tr/haberler/rusya-disisleri-bakani-lavrov-un-ziyaretibalkanlari-karistirdi/286052/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Kapucu, D. (2021). Kosova Krizinin Çözümünde, NATO’nun Barışı Destekleme Harekâtına Türkiye’nin Katkıları. Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 4, 86–113. Kara, D. (2016). Soğuk Savaş Sonrası Kosova - Sırbistan İlişkileri (1991 - 2015). Trakya Üniveristesi. Kara, D. (2017). Kosova Cumhuriyeti’nin Siyasal, Ekonomik Yapısı ve Dış Politikası. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 257–286). Nobel Akademik Yayıncılık. Karadağ Cumhurbaşkanı: Sırbistan ile Savaşa Hazırız. (2021). https://www.sde.org.tr/avrupa/karadag-cumhurbaskani-sirbistan-ile-savasahaziriz-haberi-22580 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Karaköse, G. (2020). Küreselleşme Çağında Kimlik, Milliyetçilik ve Çokkültürlülük Görünümleri. İnsan ve Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 506–519. Karpat, K. H. (n.d.). Balkanlar. https://islamansiklopedisi.org.tr/balkanlar Karpat, K. H. (2019). Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik (4th ed.). Timaş Yayınları. Kaya, M., & Kaya, E. (2017). Avrupa Birliği’nin Eski Yugoslav Ülkeleri İle İlişkileri. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 601–626). Nobel Akademik Yayıncılık. Kedikli, U., & Ünal, N. (2015). From Kosovo to Syria The Issue of “Humanitarian” Intervention. Humanities and Political Sciences Review, 4(2), 53–68. 147 Kedourie, E. (2017). Avrupa’da Milliyetçilik (1st ed.). Köprü Kitap. Ketenci, A. (2018). Panslavizm ve Başarısızlık Sebepleri. Akademia Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 345–352. Kiril Petkov Sırbistan’da - Bulgaristan Batı Balkanların Avrupa Entegrasyonundaki Öncü Olabilecek Mi? (2022). https://bnr.bg/tr/post/101598658/kiril-petkovsirbistan-da-bulgaristan-bati-balkanlarin-avrupa-entegrasyonundaki-oncuolabilecek-mi (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Kohn, H. (1982). Nationalism: Its Meaning and History. Krieger Drive. Kökce, H. (2021). Din ve Milliyetçik İlişkisi: Kolaylaştırıcı mı Zorlaştırıcı mı? OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 18(40). https://doi.org/10.26466/opus.864887 Küçük, B. (2022). Bosna Hersek’te Bölünme Tartışması: Hırvatlar Seçim Sisteminde Değişiklik İstiyor. https://tr.euronews.com/2022/03/09/bosna-hersek-te-bolunmetart-smas-h-rvatlar-secim-sisteminde-degisiklik-istiyor (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Kütük, D. (2019). Avrupa Birliği’nin Balkanlar’daki Dönüştürücü Gücü: Sırbistan Örneği. Yıldız Teknik Üniversitesi. Kuzey Makedonya’da “Açık Balkan” Zirvesine Katılan Liderler Ortak Basın Toplantısında Konuştu. (2022). https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kuzey-makedonyada-acikbalkan-zirvesine-katilan-liderler-ortak-basin-toplanti/62a0fdab01a30a2094c91e21 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Limon, O. (2017). Romanya Cumhuriyeti’nin Siyasal, Ekonomik Yapısı ve Dış Politikası. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 433–464). Nobel Akademik Yayıncılık. Marinkoviç, M. (2018). Modern Sırp Edebiyatında Olumlu Türk İmajı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(24), 309–320. Miladinovic, A. (2022). Ukrayna Savaşı: Sırbistan Neden Rusya ve AB Arasında 148 Kaldı? https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-60955598 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Nairn, T. (1981). The Break-Up of Britain (2nd ed.). Verso. Njegos, P. I. P. (1847). The Mountain Wreath. https://www.rastko.rs/knjizevnost/umetnicka/njegos/mountain_wreath.html#intro duction (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Nurduhan, A. (2022). Bosna Hersek’te Genel Seçim Tarihi Belli Oldu. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bosna-hersekte-genel-secim-tarihi-bellioldu/2579245 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Nuredini, A. (2006). Makedonya'nın İç ve Dış Politika Sorunları (1990–2005). Sakarya Üniversitesi. Oğultürk, M. C. (2010). Kosova’nın Bağımsızlık Süreci Kapsamında ABD Dış Politikasının Analizi. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 19, 99–132. Ohri’deki “Açık Balkanlar” Toplantısına Karadağ Ve Bosna Da Katılıyor. (2022). https://www.kosovaport.com/ohrideki-acik-balkanlar-toplantisina-karadag-vebosna-da-katiliyor/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Ortaylı, İ. (2020). Millet. https://islamansiklopedisi.org.tr/millet#2-osmanlilardamillet-sistemi (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Osmani: “Açık Balkan Girişimi Tehlikeli.” (2022). https://www.balkannews.com.tr/kosova/osmani-acik-balkan-girisimi-tehlikelih1114.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Özçelik, M. (2018a). Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı Sırplar ve Hırvatlar Arasındaki Sorunlar ve Krallığın Yıkılışı (1918-1929). Üsküdar Üniveristesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 19–53. Özçelik, M. (2018b). Yugoslavya Krallığı’nın Yıkılmasında İç ve Dış Siyasetin Etkisi (1929-1941). Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(1), 25–60. https://dergipark.org.tr/tr/pub/aicusbed/issue/36806/390261 149 Özdemir, M., Çalışkan, S., & Öztürk, F. (2017). Yalta Konferansı: Soğuk Savaş’a Giden Yol. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 5(2), 62–79. http://dergipark.gov.tr/yalovabaccd Özkan, A. (n.d.). Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı: 1862 Belgrad Olayları ve Belgrad’ın Bombalanması. Özkan, A. (2011). Miloş’tan Milan’a Sırp Bağımsızlığı (1830-1878) (1st ed.). IQ Kültür Sanat Yayıncılık. Özkan, A. (2013). Bağımsızlıktan Sırp - Hırvat - Sloven Krallığı’na Sırplar (1878- 1918) (1st ed.). IQ Kültür Sanat Yayıncılık. Özkan, A. (2014). I . Dünya Savaşı ’ nda Sırbistan ’ ın Müslümanlara Karşı Tutumu. Gazi Akademik Bakış, 7(14), 50–69. Özkan, B. (2014). Bosna’da Kalıcı Barış Mümkün Mü? Bilge Strateji, 6(10), 63–84. Özkırımlı, U. (2017). Milliyetçilik Kuramları “Eleştirel Bir Bakış” (7th ed.). Doğu Batı Yayınları. Poyraz, T. (2020). Etnisite. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 53–58). Otorite Kitap. Progonati, E. (2013). Etnik Arnavutların Arnavutluk Dis Politikasında Etkisi. Karadeniz Arastirmalari Merkezi, 37(10), 159–182. https://doi.org/10.12787/karam705 Rama’dan “Açık Balkan” Girişimini Boykot Eden Kosova Hükümetine Eleştiri. (2022). https://www.balkannews.com.tr/arnavutluk/rama-dan-acik-balkangirisimini-boykot-eden-kosova-h782.html (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Ratko Mladic Trial Told of Srebrenica Chaos. (2012). https://www.bbc.com/news/world-europe-18099008 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Renan, E. (1946). Nutuklar ve Konferanslar (1st ed.). Sakarya Basımevi. Reshani, A. (2020). The US Foreign Policy Role in Achieving the Rambouillet Agreement. Tarih ve Gelecek Dergisi, 6(2), 322–334. 150 Rüma, İ. (2008). Uluslararası Toplum Ve Egemenlik: Bosna - Hersek Örneği. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 63(1), 238–272. Sannav, S. C. (2017). Soğuk Savaş Sonrası Sırbistan. In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 311–326). Nobel Akademik Yayıncılık. Sarıkaya Güler, T., Emiroğlu, H., & Bayram, M. (2019). Yugoslavya’nın Dağılma Sürecinin Araçsalcı Bir Yaklaşımla Analizi. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(December), 1278–1293. https://doi.org/10.32709/akusosbil.563419 Savaş Sonrası Süreçte Bosna-Hersek ve Sırbistan Diplomasisi. (2021). https://www.tuicakademi.org/savas-sonrasi-surecte-bosna-hersek-ve-sirbistandiplomasisi/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Saygılı, R. (2020). Millet. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 13–27). Otorite Kitap. Sırbistan Cumhurbaşkanı Vucic: Türkiye’yle Ticaret Hacmimiz Tarihin En İyi İvmesini Yakaladı. (2022). https://www.bloomberght.com/sirbistan-cumhurbaskani-vucicturkiye-yle-ticaret-hacmimiz-tarihin-en-iyi-ivmesini-yakaladi-2296854 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Sırp lider Dodik: Ukrayna Savaşı Bosna Hersek’ten Ayrılma Planımızı Erteletti. (2022). https://tr.euronews.com/2022/06/07/s-rp-lider-dodik-ukrayna-savasbosna-hersek-ten-ayr-lma-plan-m-z-erteletti (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Sırp Lider Milorad Dodik, “Ayrılıkçı” Yasanın Onaylanmasını 6 Ay Erteledi. (2022). https://perspektif.eu/2022/04/19/bosnali-sirp-lider-milorad-dodik-ayrilikciyasanin-onaylanmasini-6-ay-erteledi/ (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Sırp Ortodoks Kilisesi Makedon Ortodoks Kilisesi’nin Otosofelliğini Kabul Etti. (2022). https://www.gazeteduvar.com.tr/sirp-ortodoks-kilisesi-makedonyaortodoks-kilisesinin-otosefalligini-kabul-etti-galeri-1566169?p=3 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) 151 Smith, A. (1994). Milli Kimlik (1st ed.). İletişim Yayınları. Smith, A. (2017). Etno-Sembolizm ve Milliyetçilik (1st ed.). Alfa. Taşcan, A. (2017). Balkan Milliyetçiliğinin Gelişmesinde Dini Rolü. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 4(13), 382–411. Tekin, S., & Çemrek, M. (2020). Milliyetçilik Kuramları. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 255–264). Otorite Kitap. Terzic, A., & Crnovrsanin, S. (2022). Bosna Hersek, Türkiye’nin Desteklediği Otoyol Projesiyle Bölge Ülkeleriyle Bağlarını Güçlendirmek İstiyor. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bosna-hersek-turkiyenin-destekledigi-otoyolprojesiyle-bolge-ulkeleriyle-baglarini-guclendirmek-istiyor/2176118 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Tilly, C. (2001). Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu (1st ed.). İmge Kitabevi Yayınları. Todorova, M. (2003). Balkanlar’ı Tahayyül Etmek (1st ed.). İletişim Yayınları. Tolstoy, L. N. (2015). Anna Karenina (1st ed.). İletişim Yayınları. Toparlak, B. (2017). Bulgaristan’da Siyasal - Ekonomik Gelişmeler ve Dış Politika (1990-2015). In İ. Kamil (Ed.), Soğuk Savaş Sonrasında Balkanlar (1990-2015) (1st ed., pp. 393–432). Nobel Akademik Yayıncılık. Türbedar, E. (2021). Bosna-Hersek’te Milliyetçi Söylemlerin Tehlikeli Yükselişi: Tarih Tekerrür Mü Ediyor? Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, 2(4), 425–456. Uğurlu, M. (2019). Milliyetçiliğin Efsanesi (Sırp Milliyetçiliği ve Kosova Efsanesi) (1st ed.). Gece Akademi. Ünal, G. (2019). Kosova Savaşını Hatırlamak: Çatışan Milliyetçilik ve Savaş Anlatıları. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi. Ünlü, M. (2010). Sırpların I. Kosova Zaferi’nin 500. Yıldönümünü Kutlama Girişimleri. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama 152 Merkezi Dergisi, 28(28). Usta, G. (2021). 1990 Sonrası Türkiye, Bosna - Hersek ve Sırbistan İlişkileri. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi. Vodinalı, H. (2017). Türkiye, Büyük Bir Tuzağa Doğru Adım Adım İlerliyor. https://odatv4.com/makale/turkiye-buyuk-bir-tuzaga-dogru-adim-adim-ilerliyor2201171200-108236 (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Wachtel, A. B. (2009). Dünya Tarihinde Balkanlar (1st ed.). Doğan Kitap. Yanatma, S. (2019). Bosna Savaşı’nda Sırp Polislerin Katlettiği 86 Boşnak Müslüman 27 Yıl Sonra Toprağa Verildi. https://tr.euronews.com/2019/07/20/bosnasavasinda-sirp-polislerin-katlettigi-86-bosnak-musluman-27-yil-sonra-topragaverildi (Erişim Tarihi: 19.06.2022) Yazgan, P. (2020). Ulus Devlet. In T. Erdem (Ed.), Milliyetçilik (1st ed., pp. 83–90). Otorite Kitap. Yıkıcı, A. (2020). 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayrılıkçı Balkan Milliyetçilikleri. Yıldırım, E. (2016). Millet ve Milliyetçiliğe Dair Kavramlar ve Sınıflandırmaların Ötesinde: Yeni Bir Model Önerisi. Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme Dergisi, 12(28), 123–142. Yıldırım, U. (2022). Karar Verme Teorileri Kapsamında Kriz Diplomasisi: Kosova Krizinde Martti Ahtisaari’nin Kriz Diplomasisi. Karabük Üniversitesi. 153 ÖZGEÇMİŞ Lise eğitimini Kırıkhan Naim Atakaş Anadolu Lisesi’nde tamamlamıştır. Lisans eğitimini Karabük Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünde almış, 2019 yılında mezun olmuştur. Ayrıca Karabük Üniversitesi Sosyal Hizmet bölümünde çift anadal programı öğrencisi olarak lisans eğitimi almış ve 2021 yılında mezun olmuştur. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Disiplinlerarası Bölge Çalışmaları Anabilim Dalı'nda yüksek lisans yapmıştır. Orta düzeyde İng



.İmparatorluktan ulus devlete geçişte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in yeni siyaset arayışları Faruk DEN‹Z * Bu makaleyi yayınlanmadan önce okuyup mütalaalarını bildiren Prof. Dr. İsmail Kara, Dr. Yücel Bulut ve Alim Arlı’ya teşekkür ederim. 1 Bu konuda bkz. Kerem Ünüvar, “İttihatçılıktan Kemalizme, İhya’dan İnşa’ya”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, c. I, 4. bsk., İletişim Yayınları, İstanbul 2002, s. 129-142. lerdir.2 Keza, belli bir dönemden sonra Arapların da İTC içinde etkin bir mücadeleye girdikleri görülmektedir.3 Bütün bu parçalı yapı içinde İTC’nin kendi içindeki fikrî ve siyasî evrimi, aynı zamanda 1908-1923 yılları arasındaki Türk siyasî hayatının genel yönelimini haber vermektedir. İTC’nin 1/1 numaralı kurucusu İbrahim Temo’nun hatıralarında anlattığına göre, İTC’nin teşekkülü sırasında uzun tartışmalar sonunda benimsediği siyaset tarzı, imparatorluk üzerindeki her kesimi kucaklayıcı tarzdaki İttihad-ı Anâsır/Osmanlıcılık fikridir.4 İTC’nin ilk isminin, İttihad-ı Osmanî Cemiyeti olması da bunu teyit etmektedir. Daha sonraları Ahmed Rıza’nın İttihad-ı İslam teklifi örneğinde görüldüğü gibi İslamcılık iddiası da güden İTC, Balkan savaşlarının acı mağlubiyeti ve şoku sonrası siyaset tarzı olarak milliyetçiliği benimsemiştir.5 Denilebilir ki İTC, İttihad-ı Anâsır ve İttihad-ı İslam fikrinden, İttihad-ı Etrâk fikrine yönelerek, fikrî ve siyasî anlamda daha az kapsayıcı ve türdeş bir politika yürütmüştür. Yusuf Akçura’nın 1904 yılında yazdığı “Üç Tarz-ı Siyaset”te belirsiz ve muhayyel bir fikir iken, Gökalp’in 1913’te kaleme aldığı “Üç Cereyan”da belirginleşen ve nazarî çerçevesi oluşturulmaya çalışılan ve mümkün bir fikre evrilen milliyetçilik, Mustafa Kemal Paşa’nın DÎVÂN 2006/2 36 Faruk DEN‹Z 2 Bu konuda bkz. Suavi Aydın, “İki İttihat-Terakki: İki Ayrı Zihniyet, İki Ayrı Siyaset”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, s. 117-129. 3 Bu konuda bkz. Hasan Kayalı, Jön Türkler ve Araplar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998. 4 Bu konuda bkz. İbrahim Temo’nun İttihad ve Terakki Anıları, Arba Yayınları, İstanbul 1987. Ayrıca bkz. Tarık Zafer Tunaya’nın İttihad ve Terakki Cemiyeti’in ilk beyannamesi olarak nitelediği, Ahmet Bedevi Kuran’ın Mahmut Celalettin Paşa’nın evrakları arasında bulduğu el yazması belgenin ilk iki maddesi de bu tezi desteklemektedir: “Madde 1: Hükümet-i hâzıranın adalet, müsâvât, hürriyet gibi hukuk-ı beşeriyyeyi ihlal eden ve bütün Osmanlıları terakkîden men ile vatanı ecnebî yed-i tasallut ve itibazına düşüren usul-i idaresini İslam ve Hıristiyan vatandaşlarımızı ikaz maksadiyla kadın ve erkek bilcümle Osmanlılardan mürekkep, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti teşekkül etmiştir. Madde 2: Cemiyetin maksadı umumun menâfini tahsile çalışmaktır, aralarında milliyyet, kavmiyyet, cinsiyyet, mezhep, taraftarlık yoktur. Aza reyinde hür ve müstakildir. Menâfi-i umumiyyeden başka hiçbir emir ile mukayyet değildir.” Bkz. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: İkinci Meşrutiyet Dönemi, c. I, 2. bsk., Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1984, s. 39. 5 Balkan savaşları şoku sonrası, aynı şeyi Ortadoğu’da Araplar karşısında yaşamak istemeyen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin görevlendirdiği Cemal Paşa’nın Suriye’deki sert uygulamaları için bkz. Kayalı, Jön Türkler ve Araplar. 1923’te Cumhuriyeti ilan edişi ile birlikte yeni ulus devletin reel politiği haline gelebileceğinin ilk işaretlerini vermeye başlamış, sonuçları ise daha çok 1930’dan sonra görülmüştür. Bu makalede esas itibariyle, küçülen sınırlar, daralan ufuklar ve tüketilen kimlikler arasında imparatorluktan ulus devlete geçişte milliyetçiliğin belirgin etkisi Yusuf Akçura, Ziya Gökalp ve Mustafa Kemal’den hareketle ortaya konulmaya çalışılacaktır. Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in bazı ortak noktalarından söz edilebilir. Üçü de aşağı yukarı aynı dönemlerde doğmuşlardı. İkisi imparatorluğun iki uç noktasında diğeri ise dışında doğmuştu: Gökalp (1876) Diyarbakır, Mustafa Kemal (1881) Selanik, Akçura ise (1876) Kazan doğumluydu. Farklı aile çevrelerinden geliyorlardı. Mensup oldukları sosyal ve ekonomik sınıflar birbirinden tamamen farklıydı. Ama üçü de benzer eğitim süreçlerinden geçmişti. II. Abdülhamid’in açtığı okullarda yetişmişlerdi ve gençlik dönemlerinde ona karşı bazı siyasî mücadelelerin içerisinde yer almışlardı. Kozmopolit fikirlere karşıydılar ve bu anlamda özellikle Tanzimata yönelik eleştirileri vardı. Her üçü de farklı düzeylerde ve yoğunluklarda Jön Türklerle ve daha sonra İTC ile ilişki kurmuşlardı. A. Yusuf Akçura ve Üç Tarz-ı Siyaset Yusuf Akçura’nın 1904 yılında Ali Kemal’in Mısır’da çıkardığı Türk Gazetesi’nde isimsiz olarak yayınladığı “Üç Tarz-ı Siyaset” başlıklı makalesi,6 Osmanlı Devleti’ne eski kuvvetini kazandırma amacıyla ortaya çıkan farklı ideolojik konumlanışların siyaset etme biçimlerini, imkanlarını ve zaaflarını tartışmaya açmıştır. Yusuf Akçura’nın, Osmanlı Devleti’nin kötü gidişine çözüm bulmak amacıyla ortaya çıkan siyaset yapma tarzlarını tasvir ve tasnif etmek için kullandığı Üç Tarz-ı Siyaset tanımlaması bugüne değin genel bir kabul görmesine rağmen, aslında yeterince üzerinde durulduğu söylenemez. Üç Tarz-ı Siyaset’in yayınlandığı dönemde Türk GazeteDÎVÂN 2006/2 37 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 6 Yusuf Akçura, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Türk Gazetesi, no. 24, 25 Mart 1320, s. 1-2; no. 26, 15 Nisan 1320, s. 1-2; no. 27, 22 Nisan 1320, s. 1-2, Mısır; Akçuraoğlu Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, (Aynı kitabın içinde daha önce Türk Gazetesi’nde yayınlanan, “Üç Tarz-ı Siyaset”e yönelik olarak, Ali Kemal’in “Cevabımız” eleştirisi ile Akçura’yı savunan ve Ali Kemal’in eleştirisine cevap veren Ahmed Ferid’in “Bir Mektub” başlıklı makalesi de yer almaktadır.) 2. bsk., Kader Matbaası, İstanbul 1327/1912; Yusuf Akçura, Üç Tarzı Siyaset, sad. ve yay. haz. Enver Ziya Karal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1976. si’nin başmuharriri Ali Kemal’in bir eleştirisi ile Akçura’nın yakın arkadaşı Ahmet Ferid’in bu eleştiriye eleştirisi dışında bir aksülamel bulmaması, etkisinin belli bir çevreyle sınırlı kaldığını göstermektedir. Makalenin Mısır’da yayınlanması, geleceğe ilişkin hayalî öngörüler içermesi ve mevcut siyasî iktidarın, bu sınırlı etkide payı olduğu söylenebilir. Üç Tarz-ı Siyaset’in, gelecek perspektifi sunan ve yazıldığı dönemde hayalî olarak değerlendirilen kimi fikirleri, önce İttihad ve Terakki iktidarının daha sonra ise Cumhuriyet’in siyasal, ideolojik ve toplumsal projelerine uygun düştüğü için önem kazandı. 1912-1926 yılları arasında Fransızca yayınlanan bazı makale ve eserlerde Üç Tarz-ı Siyaset’in muharririnin Türkçülük hareketinin öncüsü, kurucusu ve yayıcılarından biri olarak gösterilmesi,7 ancak bilgi eksikliğinden kaynaklanan bir abartı olarak kabul edilebilir. Üç Tarz-ı Siyaset’te öne sürülen kimi görüşlerin yeni siyasal iktidar ile uygunluk içinde olması ve bundan dolayı da Üç Tarz-ı Siyaset’in önem kazanmaya başlaması nedeniyle Fransız muharrirlerin dikkatini çekmiş olmalıdır. Gerek Akçura’nın bizzat kendisi Türk Yılı: 1928’de ve gerekse Kushner gibi bazı araştırmacılar Türkçülük hareketinin esas öncülerini ortaya koymaktadırlar.8 Sözkonusu kaynaklarda ortaya konulduğu üzere, Akçura sadece bahsi geçen öncülerin çocuğu/muakkibi olarak değerlendirilebilir. Akçura’nın bir yeniliği/orijinalliği sözkonusu edilecekse siyasî/pratik/pragmatik bir tavır takınarak olabildiğince değer yüklemeye çalışmadan üç politikadan hangisinin uygulanabilir ve Osmanlı Devleti’nin lehinde olduğunu tartışmasıdır. Akçura bu tartışmalarda tarihsel analizi bir yöntem olarak benimsemekte ve bu analizlerinde uluslararası sistem ve ekonomi-politik yapıyı önemli bir unsur olarak öne çıkarmaktadır. Georgeon’un, sınırları zorlayan özgün bir aydın olarak Akçuraoğlu Yusuf’u “bazı gelişmeleri önceden kestiren aziz”9 şeklinde takdimi, tarihin içinden ve tarih üzerinden konuşması ile alakalıdır. Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset olarak ortaya koyduğu ve tartıştığı şey, Osmanlılık (=Vahdet-i Milliyet-i Osmaniyye), İslamlık (=İttihâd-ı İslam), Türklük (=Tevhid-i Etrâk) üçlemesidir: “Memalik-i Osmaniyye’de, garbdan istifâza ile kuvvet kazanmak ve terakki etmek arzuları uyanalı beri, belli başlı üç meslek-i siyasî taslaklanDÎVÂN 2006/2 38 Faruk DEN‹Z 7 Yusuf Akçura, Türk Yılı: 1928, Türk Ocakları Matbaası, İstanbul 1928, s. 407. 8 David Kushner, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu (1876-1908), çev. Ş. S. Türet-R. Ertem-F. Erdem, Kervan Yayınları, İstanbul 1979. 9 François Georgeon, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura- (1876- 1935), çev. Alev Er, Yurt Yayınları, Ankara 1986, s. 8. dı (ébaucher) sanıyorum: (I) Hükümet-i Osmaniyyeye tâbi milel-i muhtelifeyi temsil ve tevhid ile bir Millet-i Osmaniyye vücuda getirmek, (II) Hakk-ı hilafetin Devlet-i Osmaniyye hükümetinde olmasından istifade ederek, bütün İslamları hükümet-i mezkure idaresinde siyaseten birleştirmek (Frenklerin Panislamisme dedikleri), (III) Irk üzerine müstenid bir “Türk milliyyet-i siyasiyyesi” teşkil etmek (Panturquisme).”10 Akçura bu makalesinde öncelikle, Osmanlılık, İslamlık ve Türklük siyasetlerinin ne anlama geldiğini irdelemekte, sonrasında ise bu siyasetlerden hangisinin yararlı ve tatbik edilebilir olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır. Akçura, her ne kadar “inkıraz” içerisinde bulunulan Osmanlı Devleti’nin bu durumdan kurtulmasına yönelik olarak önerilen çözümleri nesnel bir şekilde tasnif edip tahlil ediyorsa da, son kertede Üç Tarz-ı Siyaset’in kendisi de “hasta adamı” ölümden kurtarmayı gaye edinen hal reçetelerinden biridir. Yusuf Akçura da, “devleti kurtarma”yı kendisine şiar edinen dönemin aydınlarından farklı bir yerde durmamaktadır. Özellikle kuvvet ve terakki vurgusu, Batı etkisinde kalan Osmanlı aydınlarının genel algılayışını ortaya koymaktadır. Akçura’ya göre, II. Mahmut ile başlayan Osmanlılık siyaseti ilkin, müslim ve gayrimüslimlere aynı siyasî hakları vererek ve aynı vazifeleri yükleyerek aralarında eşitlik meydana getirmeyi amaçlıyordu. Böylelikle Osmanlı Devleti, sınırları içinde yer alan bütün ahaliye, fikir ve dince tam bir serbestiyet vermiş olacaktı. Osmanlı Devleti, bu eşitlik ve serbestî havasından faydalanarak ahaliyi din ve neseb farklarına rağmen “yekdiğerine mezc ve temsil ile” Amerika Birleşik Hükümetleri’nde görülen Amerikan milleti gibi “vatan-ı müşterekle birleşmiş bir milliyyet-i cedide” yani bir Osmanlı milleti ortaya çıkaracaktı. Osmanlılık siyasetini güdenlere göre, pek yüksek bir hayal ve pek yüksek bir ümid olarak düşünülen Osmanlı milleti ihdas edildiğinde “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” asli yani eski sınırlarıyla korunabilecekti.11 Ne var ki, Osmanlı milleti hayali, Fransa’nın 1871’de Almanya’ya yenilmesi ile en büyük dayanağını kaybetti; sonrasında ise Fransa İmparatorluğu ile beraber bir daha dirilmemek üzere öldüğüne hükmetmek gerekti.12 Akçura’nın, Osmanlı milliyeti siyasetinin bitişini Almanya’nın Fransa’yı yenmesine bağlamasının sebebi, 1871’in aynı zaman- DÎVÂN 2006/2 39 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 10 Akçuraoğlu Yusuf “Üç Tarz-ı Siyaset I”, Türk Gazetesi, no. 24, 25 Mart 1320, s. 1. 11 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 12 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. da Almanların temsil ettiği milliyetlerin esasının ırk olduğu iddiasının, Fransızların temsil ettiği kozmopolitlik fikrine galebe gelmesiydi. Akçura’ya göre, Osmanlı milliyeti siyasetinin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine, daha önce Osmanlılık siyaseti içerisinde yer alan Genç Osmanlılar grubunun bir kısmının öncülüğünü yaptığı Avrupalıların Panislamizm dedikleri İslamiyet politikası (=İttihâd-ı İslam) gündeme geldi.13 Akçura’ya göre, daha önce şarkta iken, okudukları birtakım garplı fikirlerin etkisinde kalarak, soy ve dinin ehemmiyetini yeterince idrak edemeyen ve “Osmanlılık” nidasıyla yola koyulan Genç Osmanlılar’ın, Avrupa’ya gidip garplı fikirleri yakından tanımaları duruş noktası olarak “İslamiyet”i esas almalarına yol açtı.14 Akçura, Genç Osmanlılar’ın “diyar-ı ecnebiyyede” iken memleketlerini daha kavrayışlı bir nazarla görmeye başladıklarını, din ve ırkın giderek şark siyaseti için önemli olduğunu ve en önemlisi Osmanlı milleti fikrinin beyhudeliğini anlamaya başladıklarını iddia etmektedir.15 Osmanlılar, Abdülaziz’in son devirlerinden başlamak üzere ama esas itibariyle II. Abdülhamid döneminde İslam unsurlarına sarıldılar. Böylelikle bu politika, bir yandan Osmanlı ülkesi sakinleri arasında müslim ve gayrimüslim şeklinde ayrışma ve farklılaşmaları davet edecek, ama diğer yandan ise büyük bir beraberlik ve birliğe sebep olacak ve bütün Müslümanları birleştirecekti. İttihad-ı İslam politikası ile öteden beri halkın bilincinde yer alan “din ve millet birdir” kaidesi yeniden uyandırıldı. Aynı zamanda bu, diplomaside de bir güç olarak kullanılmaya başlandı.16 Akçura’ya göre, bütün bu siyasî doktrin ile Osmanlı Devleti Tanzimat’la birlikte terk etmek istediği “devlet-i diniyye” (Etat théocratique) şekline yeniden dönüyordu. Bu da, daha önce öngörülen bütün serbestlik ve eşitlik iddialarından vazgeçmek anlamına gelmekteydi.17 Akçura, nihayetinde bu İslamlık politikasının, Avrupavarî bir meşrutî hükümete veda etmenin, zaten öteden beri devletin tebaası arasında var olan ihtilaf, nefret ve zıddiyetin artmasına, sonuçta da ayaklanmaların çoğalmasına, Avrupa’da Türklüğe düşmanlığın şiddetlenmesine katlanmayı gerektireceğini iddia etmekte ve eklemektedir: “Filhakika öyle de oldu.”18 Akçura’nın ortaya koyduğu ve tartıştığı, Osmanlı Devleti’ne yeniden kuvvet kazandırma iddiasındaki, Batı etkisinde gelişen siyaset biçimleDÎVÂN 2006/2 40 Faruk DEN‹Z 13 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 14 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 15 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 16 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 17 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 18 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. rinin üçüncüsü Türklük’tür (=Tevhid-i Etrâk). Akçura, “ırk üzerine müstenid bir Türk milliyet-i siyasiyyesi husule getirmek fikri”nin ne Osmanlı Devleti’nde, ne de daha önceki Türk devletlerinin hiçbirinde mevcut olmadığını ve bu fikrin siyasî değil, “pek yeni” ve “ilmî” olduğunu ifade eder. Bu fikir daha çok ilmî mahfellerde tartışılmakta ve dile gelmektedir. Akçura’ya göre bu “yeni mahfel”in teşekkülünde, Osmanlı-Almanya ilişkilerinin artışının, Almanların tarih ve lisan bilimleri hakkındaki araştırmalarının Türk gençlerince biliniyor oluşunun önemlice bir etkisi olmuştur.19 Akçura, “ırka müstenid bir milliyet-i siyasiyye icadı fikri”nin “henüz pek turfanda”, ve her ne kadar Kafkasya’da bu fikrin izlerine rastlansa da yine de “pek az şâyi” olduğunu iddia eder.20 Akçura, makalenin ikinci kısmında bu üç siyasetten hangisinin kime ve neye yararlı olacağını ve ne kadar “kabil-i tatbik” olduğunu araştırmaktadır. Akçura’ya göre, tutulacak siyasî yol bütün insaniyetin menfaatine hizmet etmelidir. Bu da öncelikle o yolu tarif, sonra nasıl faydalanılacağı hususunu ispat ve en son olarak da sözü geçen üç yolun gelecek şartlara sahip yol veya yollarla ayniyetini göstermekle mümkündür.21 Akçura, bu üç usul tasavvur edilmeden, takip edilen üç siyaset yolundan hangisinin Osmanlı, Müslüman veya Türklere uygulanmasıyla bütün insanlığın faydasına olunacağının ispatına kalkışıldığında bir yöntem yanlışlığına düşüleceğini öne sürmektedir. Meselenin biraz daha sınırlanması gerektiği tespitinden hareketle Akçura, “Muayyen bir cemiyetin menâfii neden ibaretdir?” sorusunu cevaplamadan hangi yolun, hangi cemiyete faydalı olunacağının halledilemeyeceği ifadesi,22 temelde yönteme ilişkin bir sorudur. Akçura’nın bir cemiyetin faydasının neden ibaret olduğu sorusunun ilm-i siyasetin konusu olduğu vurgusu, Aristo’nun Politika’nın üçüncü bölümünde siyasî iktidarın kimin yararına kullanılması ve nasıl olması gerektiği tartışmasını hatırlatmaktadır.23 Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset’teki en temelde “fayda” merkezli tartışması, “faydanın kime ve nasıl dağıtılaDÎVÂN 2006/2 41 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 19 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 2. 20 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 2. 21 Akçuraoğlu Yusuf, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Türk Gazetesi, no. 26, 15 Nisan 1320, s. 1. 22 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 23 Aristoteles, Politika, çev. Mete Tunçay, 4. bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul 1993, s. 69-108. Ayrıca bu konunun siyaset bilimi açısından bir incelemesi için bkz. Cemil Oktay, Siyaset Bilimi İncelemeleri, Alfa Yayınları, İstanbul 2003, s. 57-65. cağı” sorusunu bir yöntem olarak geliştirmeyi zorunlu kılmakta ve “güç” ile de büyük ölçüde bu yöntemin nasıl olması gerektiğini ortaya koymaktadır: “(…) her cemiyet kendi menâfiini istihsal ümidiyle bilfiil tahavvül-i dâimî hâlindedir. (…) Bu tahavvül-i dâimî esnasında menfaat diye fiile getirilen şey hayatdır. Hayat ise kuvvetle daim olduğundan, hayatın varlığı kuvvetin vücudunu icab eder. Demek oluyor ki, her cemiyet menfaatini hayatda, yani iktisâb ve tezyîd-i kuvvetde buluyor. Bu cihetle, cemiyetler arasında, kâinatın varlık peşinde koşan bütün anâsırı arasında, olduğu gibi bir cidal-i dâimî görülüyor.”24 Burada öne çıkan şey, Akçura’da erken teşekkül eden nahif bir Marksist etki ve şimdilerde sosyal tarih denen metodun devreye girmesidir. Akçura’nın özellikle “kendi menâfiini istihsal” ve “cidal-i dâim”” vurguları bundan kaynaklanmaktadır. Ayrıca Akçura’nın bu tanımlamalarında üç etki belirgin olarak öne çıkmaktadır. Birincisi; yaşamak için mücadele edilmesi gerektiği teması Darwin’in, var olma mücadelesi temasının tarih ve toplum alanında da geçerli olması gerektiği iddiası da Spencer ve Taine’in etkilerini ortaya koymaktadır.25 İkincisi, yukarıdaki alıntıdaki görüşler, Politika’nın üçüncü bölümünde yer alan, siyasal iktidar, fayda, ortak iyi, erdem ve güç kavramlarını hatırlatmaktadır. Üçüncüsü, Akçura’nın bu bağlamda Üç Tarz-ı Siyaset’te yaptığı tartışmalar, 18. ve 19. yüzyıllarda Aristo’nun bu düşüncelerini yorumlayıp yeni bir siyaset anlayışı ortaya çıkaran J. Bentham, J. S. Mill gibi faydacılar üzerinde yürümektedir. Daha sonra yayınlanan Muasır Avrupa’da Siyasî ve İçtimaî Fikirler ve Fikrî Cereyanlar isimli kitabında Yusuf Akçura’nın, Mill, J. M. Keynes ve özellikle Bentham’a ilişkin aktarım ve yorumlarının,26 Üç Tarz-ı Siyaset’teki faydacılık merkezli tartışmalara benzerliği ve yakınlığı, klasik faydacı ekolün Akçura üzerindeki derin etkilerini göstermektedir. Akçura’nın faydacılık tartışmasının izleri Mill üzerinde takip edildiğinde, temel bazı farklılıklar ile birlikte ilgi çekici benzerlikler de ortaya çıkmaktadır. Mill’e göre, her devirde öyle bir devlete doğru gidilecektir ki, orada başka biriyle devamlı yaşamak mümkün olmayacaktır. O vakit milletler, başka milletlerin zıt menfaatlerini hesaba katmadan yaşayan bir devletin tasarlanamayacağını görecekler, başkalarına karşı zararlı hareketlerde bulunmaktan DÎVÂN 2006/2 42 Faruk DEN‹Z 24 Akçuraoğlu Yusuf, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Türk Gazetesi, no. 26, 15 Nisan 1320, s. 1. 25 Georgeon, a.g.e., s. 31. 26 Akçuraoğlu Yusuf, Muasır Avrupa’da Siyasî ve İçtimaî Fikirler ve Fikrî Cereyanlar, İstanbul 1339, s. 39-41. zorunlu olarak kaçınacaklardır. Yalnız kendi emniyetlerini sağlamak için bile olsa bu fena hareketleri protesto edeceklerdir. Kişi amacına değil, toplum amacına yönelik çalışmalarda işbirliğine alışacaklar, bu işbirliği sırasında kendi amaçlarının diğer milletlerin amaçlarıyla aynı olduğu duygusunu edineceklerdir. Dolayısıyla toplum bağlarının bu şekilde artması, insanı genel iyilik ile kendi iyilik duygusu arasında bir birlik bağı kurmaya götürecektir. Bu da doğal olarak, ötekini düşünme yolunu açacaktır. Dolayısıyla, kişi için insanların hayrını gözetmek, kendi sağlık şartlarını ve en önemlisi kendi varlığını düşünmek kadar zorunlu bir hal alacaktır. İnsan zihninin bu ileri halinde hiçbir çatışmaya, eşitsizliğe yer olmayacaktır; birinin menfaati diğerinin menfaati olacaktır..27 Mill’in faydacılığı, basit, pragmatik bir yarar ameliyesinin ötesinde, birey-toplum-devlet-Tanrı muvacehesinde ortaya çıkan ilişkiler yumağını, hak ve vazife bağlamında çözme çabasıdır. Mill’in bu çabası fazlasıyla iyimser ve hayalîdir. Akçura’nın faydacılık tartışması birey-toplum-devlet ilişkisini ihtiva etmektedir. Akçura’nın çabası, hayalî unsurlar barındırmakla birlikte daha realist ve pragmatiktir. Bu nedenle, Akçura’nın gücü merkeze alarak yaptığı faydacılık tartışması, büyük iddialardan vazgeçildiğinin önemli bir işareti olarak da okunabilir. Akçura, Mill’in idealist tasavvuruna yakın fikirler serdetmekle birlikte, gerçekte bunu uygulamanın mümkün olmadığını düşünmektedir. Mill’in “Her adalet olayı aynı zamanda bir fayda halidir” ifadesi adalet ile faydacılık arasındaki zor ve çetrefilli ilişkinin incelikli yönüne işaret etmektedir. Dikkat çeken önemli bir şey de, Mill adalet ile faydacılık arasında keyfiyete ilişkin bir tartışma yürütürken, Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset tartışmasında hiçbir şekilde adaletten bahsetmemesidir. Akçura’nın bu tartışmalara adalet ve erdemi dahil etmemesi, öngörülen modelin mekanikliğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla bu model, sonraki dönemlerde uygulanacak olan toplumsal mühendislik projelerinin de habercisidir. Yusuf Akçura Üç Tarz-ı Siyaset’te Osmanlı unsurlarının hangi siyaseti tercih veya takip ederlerse ortak (siyasî) faydaya ulaşabileceklerini soruşturmaktadır. Akçura, ortak bir faydaya ulaşılıp ulaşılamayacağını tartışıyorsa da, bu hususta esasında çok da ümitli değildir. Ona göre, “Hangi cemiyetin menfaatine çalışmalıyız?” sorusunun mantıklı bir cevabı olamaz. Dolayısıyla, Türkler veya Müslümanların faydasına çalışılıyorsa, Slavlar veya Ortodokslar için neden olmasın? Akçura’ya DÎVÂN 2006/2 43 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 27 J. S. Mill, Faydacılık, çev. Şahap Nazmi Coşkunlar, MEB, Ankara 1946, s. 56-57. göre, bütün mesele bir cemiyetin faydasına olan şeyin, başka bir cemiyetin zararı ile kaim olmasıdır.28 Yusuf Akçura, Osmanlılık siyasetinin takip edilmesi durumunda kimlerin faydalı çıkacağını ele almaktadır. Osmanlı Devleti’nin menfaati bütün Müslümanların ve Türklerin menfaatine aykırı değildir, ama bu siyaseti, Müslümanlar ve özellikle Osmanlı Türkleri istemiyordu. Çünkü altı yüz yıllık hakimiyetleri hukuken bitecekti ve bunca yıldır hükümleri altında görmeye alıştıkları reaya ile eşit dereceye inmek istemiyorlardı. Osmanlılık siyaseti, gayrimüslimlerin lehine gibi görünüyorsa da aslında onlar da bunu istemiyordu. Gayrimüslim tebaa son zamanlarda çokça ilerlemeler kaydetmişti ve artık vazgeçemeyecekleri bir mazileri, istiklalleri ve hükümetleri vardı. Dolayısıyla, Osmanlılık siyaseti, İslam, Türk ve gayrimüslim unsurlar için faydalar sağlamakla birlikte, esas itibariyle Osmanlı Devleti’ne yarıyordu.29 Tablo 1 Üç Tarz-ı Siyaset’e göre, tercih edilecek siyaset yolu ve bu yolun ortaya çıkaracağı fayda dağılımı. Akçura, İslam’ın menfaatinin, Osmanlı Devleti’nin ve Türklüğün menfaatine tamamen uymadığını iddia etmektedir. Ona göre, İslam’ın kuvvet kazanması demek, Osmanlı tebaasından bir kısmının, gayrimüslimlerin, kaybına ve bu nedenle de Osmanlı Devlet’inin mevcut bir parçasının yok olması anlamına gelmektedir. Aynı şekilde bu yaklaşım, DÎVÂN 2006/2 44 Faruk DEN‹Z 28 Akçuraoğlu Yusuf, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Türk Gazetesi, no. 26, 15 Nisan 1320, s. 1. 29 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1-2. Türklüğün de Müslüman olan ve olmayan şeklinde dinî anlaşmazlıkla bölünmesine ve bu nedenle kuvvetsizleşmesine sebep olacaktır.30 Akçura’ya göre, Türklüğün menfaati, ne Osmanlı Devleti’nin ne de İslam’ın menfaati ile uygunluk içindedir. Zira Türklük de, İslam toplumunun Türk olan ve olmayan şeklinde bölünmesine ve bunun sonucunda da Osmanlı bünyesinde yer alan Müslümanlar arasına nifak sokulmasına, Osmanlı Devleti’nin kuvvetsizleşmesine yol açacaktır.31 Ayrıca tabloda yer aldığı şekliyle dış devletlerin, özellikle Rusya, İngiltere ve Fransa’nın tutumları da Üç Tarz-ı Siyaset’in uygulanıp uygulanamayacağı noktasında belirleyici olmuştur. Dolayısıyla tablodaki notlama her zaman için bu devletlerin, o siyasî yoldan ne kadar faydalanacağını göstermemekte; çoğu kere kendi aralarındaki güçler dengesine veya çatışmasına bağlı olarak o siyasî yolu kendi çıkarlarına ne kadar uygun gördüklerine işaret etmektedir. Fakat dikkat çeken şey, İslamlık politikasının üç devletin; üç siyasetin ise Rusya’nın işine gelmemesidir. Yine Almanya’nın bu tartışmalarda sözkonusu edilmemesi dikkat çekmektedir. Bunun sebebi ise, Akçura’nın, daha sonra kimi yazılarında görüldüğü üzere, Almanya’ya karşı duyduğu yakınlık hisleri olmalıdır. II. Abdülhamid’in Almanlarla kurduğu ve geliştirdiği ittifak da bir diğer sebep olarak öne sürülebilir. Akçura’nın, Üç Tarzı Siyaset’ten hangisinin Osmanlı ülkelerine “kabil-i tatbik” olduğu sorusu, bu üç siyasetin birbirlerine göre kapsayıcılıklarının ne şekilde olduğunu ortaya koymamıza yardımcı olacaktır. Akçura’nın makalenin son bölümündeki tartışmalarından hareketle, Üç Tarz-ı Siyaset’in aralarındaki kapsayıcılık ilişkisinin i) Coğrafî etki, ii) Barındırdığı unsur, iii) Nüfuz ve etki, iv) Kurumsallaşma düzeyi gibi dört değişkenle analiz edilmesi gerektiği söylenebilir. İslamlık siyaseti gerek Türklük ve gerekse Osmanlılık siyasetlerinden daha geniş coğrafî bir alana ulaşabilmektedir. Dolayısıyla İslamlık Türklüğü, Türklük de Osmanlılığı kapsamaktadır. İçinde daha fazla din, ırk ve kültür gibi unsurları barındırması nedeniyle Osmanlılık, İslamlık ve Türklüğe nispetle daha geniş bir dairede yer almaktadır. Farklı unsurların olmadığı homojen toplumların, bölünme ve kuvvetsizleşme riski daha az olur ve bu nedenle yürüttükleri siyasetlerin nüfuz ve etkileri daha yüksektir. Bu anlamda, Türklük, İslamlık ve Osmanlılığı kapsar. İslam’ın pür hayat ve pür hissiyat anlayışı ve büyük ölçüde hukuk anlayışının belirleyiciliğinden kaynaklanan teşDÎVÂN 2006/2 45 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 30 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. 31 Akçuraoğlu Yusuf, a.g.m., s. 1. kilatçılığı onu Türklüğe ve bu arada Osmanlılığa nispetle bir “ittihad”ı meydana getirebilecek madde ve hazırlık bakımından daha güçlü kılmaktadır. Tablo 2 Üç Tarz-ı Siyaset’in farklı değişkenlere göre birbirini kapsama şekli. Akçura’ya göre, Osmanlılık siyaseti ve İslamlılık ittihadı tecrübe edildi ve başarısızlıkla sonuçlandı. Henüz pek turfanda olan ve çocukluk devresini yaşayan Türklüğün Osmanlı Devleti için faydalı olup olamayacağı ise şu anda bilinemez. Akçura’nın, Türk siyasî hayatı içinde yer alan ideolojik yönelimleri tasnif edip adlandırması her ne kadar önemli bir açılım ve kolaylık sağlamışsa da bu kadar farklı yöntem ve değişken kullanmak ihtiyacı hissetmesi, Osmanlı-Türkiye siyasî Batılılaşmasının son derece karmaşık ve paradoksal bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Akçura’nın hangi cemiyete mensup olunursa olunsun, son kertede Osmanlı Devleti’nin faydasının düşünülmesi gerektiği ifadesi “ortak fayda” işareti olarak ele alınabilir. Akçura’nın aşağıdaki önemli tespitleri; hem Türklüğe ilişkin büyük umutlarının felsefî ve sosyolojik temelini ortaya koymakta, hem de Türkiye’deki Batılılaşmanın düşünsel ve siyasal yönelimini haber vermektedir. “Zamanımız tarihinde görülen cereyan-ı umumî ırklardadır. Edyân edyân olmak haysiyetiyle (en tant que) gittikçe siyasî ehemmiyetlerini, kuvvetlerini zayi ediyor. İçtimaî olmaktan ziyade şahsîleşiyor, cemiyetlerde serbestî-i vicdan, vahdet-i edyân yerine kaim oluyor; edyân ceDÎVÂN 2006/2 46 Faruk DEN‹Z miyetlerin munâzım-ı umûru olmakdan feragâtle kalblerin hâdî ve mürşidliğini deruhte ediyor, ancak hâlik ile mahlûk arasındaki rabıtayı vicdaniyye hâline geçiyor. Binâberîn edyân ancak ırklarla birleşerek, ırklara muâvin hatta hâdim olarak, ehemmiyet-i siyasiyye ve içtimaiyyesini muhafaza edebiliyor.”32 Fakat burada din ile ırk arasında kalmış, mütereddit bir Akçuraoğlu Yusuf karşımıza çıkmaktadır. Akçura’nın bu tereddüdü hep var olacaktır. Buradaki temel mesele, günlük hayatında son derece mütedeyyin olan –ki ömrünün sonuna kadar bunu devam ettirecektir-33 ama öte taraftan yerinden yurdundan edilmiş bir “göçmen”in güvenlik ve varlık sebebi olarak gördüğü devlet/siyasal iktidarı elden kaçırma korkusudur. B. Ziya Gökalp ve Üç Cereyan Ziya Gökalp, 1328-1330 tarihleri arasında Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak üst başlığı altında Türk Yurdu dergisinde bir dizi makale yayınladı. Daha sonra küçük ekleme ve çıkarmalarla bu yazıları 1918’de Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak ismiyle kitaplaştırdı.34 Bu kitapta daha önce Türk Yurdu’da yer almayan bazı yazılar da yer alıyor. Gökalp, daha önce Türk Yurdu’nda Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak üst başlığı altında yayınladığı ilk makalede kullanmadığı Üç Cereyan ifadesini, kitabın ilk makalesinin başlığı olarak kullanmaktadır. Gökalp’in Üç Cereyan olarak ifade ettiği Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak tanımlaması, Ali Suavi’de dağınık olarak bulunan, fakat Hüseyinzade Ali’nin 1905 yılında Tiflis’te çıkan Hayat gazetesinde yazdığı ve formüle ettiği görüşlerinden hareketle yapılmıştı. Ülken’in dikkat çektiği üzere, Gökalp’in bu iki ismi özellikle de Hüseyinzade Ali’yi bu konuları yazarken zikretmemesi ilginçtir.35 Üç Cereyan aynı DÎVÂN 2006/2 47 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 32 Akçuraoğlu Yusuf, “Üç Tarz-ı Siyaset”, Türk Gazetesi, no. 27, 22 Nisan 1320, s. 1. 33 Bu konuda Akçura’nın en yakın arkadaşı ve sonradan bacanağı olan Ahmet Ferid Tek’in kızı Emel Esin’in hatıraları için bkz. Emel Esin, “Yusuf Akçura Hakkında Bilinmeyen Kaynaklar ve F. Georgeon’un Araştırması”, Türk Kültürü, sy. 200-202 (Haziran-Temmuz 1979), s. 428-437. 34 Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak, Yeni Mecmua, İstanbul, 1918. Ayrıca latinizesi için bkz. Ziya Gökalp, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, haz. İbrahim Kutluk, Kültür Bakanlığı, Ankara 1976. 35 Hilmi Ziya Ülken, Türkiyede Çağdaş Düşünce Tarihi, c. II, Konya Selçuk Yayınları, İstanbul 1966, s. 426-7. zamanda Akçura’nın Üç Tarz-ı Siyaset’inin de yeniden okunmasını içermektedir. Akçura, Osmanlılık, İslamlık ve Türklük siyasetlerinin “garbdan feyiz” alarak şekillendiğini iddia etmişti. Osmanlılık siyasetinin beyhude, İslamlık ittihadının başarısız olduğunu, Türklük siyasetinin ise bundan sonra siyasetin ırklar üzerinden şekilleneceği öngörüsünden hareketle yeni dönemde daha belirleyici olacağını işaret ediyordu. Gökalp de Akçura’nın işaret ettiği iki şeyi, Batıcılık ve Türklüğü, daha belirgin olarak öne çıkarmakta ve “dine müstenid olan beynelmileliyetler yerine ilme müstenid hakiki bir beynelmileliyet”in36 kaim olacağı öngörüsünde bulunmaktadır. Gökalp bir başka yazısında, Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak üçlemesinin yerine, milletçilik, ümmetçilik ve asırcılık üçlemesini kullanmakta ve bunları “içtimaî vicdanın üç bu‘du” olarak nitelemektedir.37 Gökalp bu önermenin doğruluğunu içtimaî vicdanın bir yansıması olan lisanda arayacağını ifade etmektedir. Gökalp’in son kertede vardığı kanaat, lisanımızı mana itibariyle muasırlaştırmak, ıstılah cihetiyle İslamlaştırmak, sarf, nahiv ve imla hususlarında ise Türkleştirmek gerektiğidir.38 Buna göre yeni mefhumlar asrın, ıstılahlar ümmetin, lügatler ise milletin nâtıkası olacaktır.39 Gökalp’e göre, Üç Cereyan’ın tarihi incelendiğinde görüleceği üzere, mütefekkirlerimiz ilkin Muasırlaşmak ihtiyacı hissetti: III. Selim ile başlayan bu temayüle 1908 inkılabından sonra önce İslamlaşmak, son olarak da Türkleşmek emeli iltihak etti. Gökalp, her üç cereyanın da hakikî ihtiyaçlardan doğduğunu; İslamcıların Sırat-ı Müstakîm-Sebillürreşâd; Türkçülerin ise Türk Yurdu dergilerinde fikirlerini ifade ettiklerini, muasırlaşmak (modernization) fikrinin aydınlarca “aslî bir akide hükmünde” algılandığını bu nedenle de başka bir yayına ihtiyaç DÎVÂN 2006/2 48 Faruk DEN‹Z 36 Gökalp, a.g.e., s. 10. Bu tespit Türk Yurdu’ndaki makalede yer almamaktadır; bkz. Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak I”, Türk Yurdu, 2/III, sy. 11 (Mart 1328), s. 337. 37 Gökalp, a.g.e., s. 10. Türk Yurdu’ndaki makalede bu tanımlama milliyet, beynelmileliyet, asriyet şeklinde geçmektedir. Bkz. Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak II”, Türk Yurdu, 2/III, sy. 12 (21 Mart 1329), s. 367. 38 Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak II”, Türk Yurdu, s. 369. 39 Gökalp, a.g.e., s. 13. Türk Yurdu’ndaki makalede bu ifade şu şekildedir: “yeni mefhumlar asriyetin, ıstılahlar beynelmileliyetin, lügatler milliyetin natıkasıdır.” Bkz. Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak II”, s. 370. duymadıklarını, zaten her derginin az çok bu fikri savunduğunu belirtmektedir.40 Gökalp daha sonra yazdığı bir yazıda, fikrî cereyanlar ile hakikî ihtiyaçlar arasındaki ilişkiden ne anlaşılması gerektiğini tartışmaktadır. Gökalp’e göre, tabiiyyatçıların eskiden şe’niyeti (realite) tarassut ve tecrübe altına almaya gerek görmeyip buna karşın eşyayı anlamak için aklî mebdeleri bilmeleri ve çıkarımlarla bunların mantıkî neticelerini çıkarmaları kâfiydi.41 Bugün memleketimizde maddî ve tabiî ilimlerle iştigal edenler, yalnız tarassut ve tecrübeye ehemmiyet verdiklerinden ve mefhumları realiteden çıkarmaya çalıştıklarından “mefhum-ı usûlî” de kendine yer bulamamış olmaktadır. Halbuki ona göre, içtimaiyata dair yazanlar realiteyi mefhumlardan çıkarmalıdır.42 Gökalp matbuatta tartışılan Türkçülük, İslamcılık ve Osmanlıcılık mefhumlarını bu çerçevede ele almaktadır. Ona göre, “bu mefhumlar içtimaî mevcudiyetlerin timsalleri haline girmedikçe, kıymetlerini içtimaî şe’niyetten almadıkça, hiçbir manayı haiz olamazlar.”43 Sosyal realiteye bakıldığı vakit, bir İslam ümmeti, bir Osmanlı Devleti, bir Türk milleti, bir Arap milleti olduğu görülecektir. Dolayısıyla bu mefhumlar kıymetlerini sosyal gerçeklikten almaktadırlar. Ümmet kelimesi bir dinle mütedeyyin olan, devlet kelimesi bir hükümetin idaresi altında bulunan ve millet kelimesi bir lisanla tekellüm eden fertlerin tamamının bir ıstılah olarak ifade edilmesidir. Bu ıstılahı kabul edenler için yukarıdaki hüküm realiteye mutabıktır. İslamcıların millet, Osmanlıcıların devlet, Türkçülerin ise ümmet, millet, devlet kelimelerine yönelik itirazları; mananın realiteye mutabık olmaması ile ilgili değil, kelimenin bu manalarda ıstılah olarak kabul edilmesinedir.44 Gökalp’in eleştirdiği bu şey esas itibariyle, 19. yüzyıl ikinci yarısından itibaren Osmanlı düşünce dünyasındaki millet-kavim-cins-ümmet kavramlarında meydana gelen anlam değişmesini göstermektedir. DÎVÂN 2006/2 49 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 40 Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak I”, s. 331. Gökalp’in, Abdullah Cevdet’in 1904’ten beri yayınladığı İctihad dergisini zikretmemesi dikkat çekiyor. Peyami Safa’ya göre bunun sebebi, o aralar Gökalp ile Abdullah Cevdet’in arasının açık olmasıydı. Bu konuda bkz. Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, 2. bsk. , Ötüken Yayınları, İstanbul 1993, s. 28. 41 Gökalp, “Millet ve Vatan”, Türk Yurdu, 3/VI, sy. 6 (15 Mayıs 1330), s. 2179. (Yalnız bu makalede “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak ” üst başlığı yer almamaktadır.) 42 Gökalp, a.g.m., s. 2179. 43 Gökalp, a.g.m., s. 2180. 44 Gökalp, a.g.m., s. 2180-1. Gerçekte, millet din-mezhep; kavim kabile-kan bağı-mahallî kültür; cins ise ırk anlamında kullanılmaktaydı.45 Millet kavramı giderek nation anlamında “kavm”e dönüşecek, ümmet ise (eski) millet kavramının yerini alacaktı. Nitekim Akçura’nın ırk olarak ifade ettiği olguyu, Gökalp millet olarak ifade etmektedir. Gökalp bunu ıstılahlarda meydana gelen normal bir anlam değişimi olarak ele almaktadır. Kara’ya göre ise bu dönüşüm ve anlam kayması, İslam dünyasındaki milliyetçilik hareketlerinin, dinin ve kültürel kodların meşrulaştırıcı gücünü siyaseten kullanma ısrarından kaynaklanmaktadır.46 Gökalp’in, Türkleşmek ile İslamlaşmak mefkûreleri arasında bir zıtlık olmadığı üstelik bu iki mefkûre ile muasırlaşmak ihtiyacı arasında da bir çatışma olmadığı yönündeki ısrarı,47 bir taraftan Kara’nın yukarıdaki tespitleriyle; diğer taraftan ise müellifin içinden geldiği ve beslendiği çevrenin sosyal ve fikrî kökenlerinin çok da dışına çıkamaması ile ilgilidir. Gökalp dinin belirleyici rolünün farkındadır ve bundan dolayı da İslamlaşma ile Türkleşmeyi karşı karşıya getirmeme çabası içindedir. Dolayısıyla bu, Gökalp’i Türkçüler eliyle “muâsır bir İslam Türklüğü”48 ibda‘ etmek gerektiği fikrine götürecektir. Bu görüş son tahlilde eklektiktir ve Gökalp’in Tanzimat kozmopolitliğine yönelik eleştirileri bunun için de serdedilebilir. Türkçülüğün Esasları ile mukayese edildiğinde “Üç Cereyan” makalesinde Gökalp’in aile ve sosyal çevresinden edindiği dinî hayatın belirgin etkileri daha açık gözükmektedir. Gökalp’in burada zikrettiği görüşlerin benzerleri, Birinci Meclis’te Mustafa Kemal Paşa ve diğer mebusların konuşmalarında çokça karşılaşılan bir vurgudur: “Balkan muharebesi Avrupa vicdanının Hıristiyan vicdanından başka bir şey olmadığını gösterdi. Türklerin de vicdanları tahlil olunursa görülür ki bir Türk, kızını bir Arab’a, bir Arnavud’a, bir Kürd’e, bir Çerkes’e tezvîc edebilir, fakat katiyen bir Finvaya, bir Hıristiyan Macar’a tezvic edemez, bir Beduhi (Buddiste) Moğol’un, bir Şamanî Tunguz’un kızını da İslam yapmadan almaz. Trablusgarb, Balkan muharebeleri esnasında Türkler’in felaketine iştirak edenler Macarlar, Moğollar, Mançurlar olmadı; bilakis Çin’in, Hind’in, Cava’nın, Sudan’ın ismini bilmediğimiz Müslim kavimleri matemimize ortak oldular, maneDÎVÂN 2006/2 50 Faruk DEN‹Z 45 İsmail Kara, Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, Dergah Yayınları, İstanbul 2003, s. 15. 46 Kara, a.g.e., s. 16. 47 Gökalp, “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak I”, s. 336. 48 Gökalp, a.g.m., s. 337. vî yardımlarını esirgemediler. Bundan dolayıdır ki Türkler ırkca ‘UralAltay’ şubesine mensub olmakla beraber kendilerini İslam kavimlerinden addederler.”49 Gökalp, Tarde’dan hareketle, milliyet fikrinin (Türklük) gazete, beynelmileliyet fikrinin (İslamlık) ise kitap aracılığıyla doğduğunu ve yayıldığını; buna karşılık asriyyet fikrinin âlet/teknikle ortaya çıktığını vurgulamaktadır.50 19. yüzyıldan itibaren özellikle gazete ve dergi, toplumun farklılaşmasında ve ideolojilerin yaygınlaşmasında önemli bir işlev görmüştür. Böylece dergi ve gazete, iktidara yönelik sistemli eleştirilerin ve ideolojilerin düşünsel konumlanışlarının aracı hâline geldi. Gökalp’in milliyet fikri ile gazete arasında kurduğu ilişki, gazetenin milliyetçiliğin kitleselleşmesindeki önemli rolünü göstermektedir. Gökalp, Tarde’ın milliyet fikrinin gazete ile nasıl başladığı yönündeki iddiasını yine ondan hareketle izah etmektedir: Buna göre gazete, aynı lisanla konuşan insanları “âmme” halinde toplayarak onlara müşterek bir vicdan verir. Gazete şuursuz ve iradesiz olarak yaptığı bu tesirin dışında, okuyucularının iftihar ve hamiyet hislerini okşamaya ve netice olarak milli ananeleri ve övünçleri hatırlatacak sözler yazmaya mecburdur. Gökalp’e göre milliyet fikri bir kavimde uyandıktan sonra diğer kavimlere kolaylıkla sirayet eder. Milliyet mefkûresi (ideal) önce gayrimüslimlerde, sonra Arnavut ve Araplarda ve en son Türklerde görüldü.51 Gökalp için Türklerin en sona kalışı zihnî bir yanılgıdır ve aynı zamanda tarihî ve siyasî olarak durumu iyi görememektir. Gökalp her ne kadar mefkûrenin hayal ve emel anlamını aşan bir şey olduğunu öne sürse de, bu tam da Anderson’ın ifade ettiği anlamda,52 bir muhayyile olarak ulus kurma çabasıdır. Gökalp aynı zamanda bu muhayyileyi Gellner’den mülhem ifade etmek gerekirse53 bir üst kültüre dönüştürmeye çabalamaktadır. Gökalp’in aşağıdaki ifadeleri, bir yandan, Akçura’nın yeni dönemde en başat siyasetin ırklar üzerinde şekilleneceği vurgusunu teyit ederDÎVÂN 2006/2 51 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 49 Gökalp, a.g.m., s. 335-6. Kitapta “ırkca” ifadesi “lisanca”, “kavimlerinden” ifadesi ise “milletlerinden” şeklinde geçmektedir; bkz. Gökalp, a.g.e., s. 8. 50 Gökalp, a.g.m., s. 334. 51 Gökalp, a.g.m., s. 331. 52 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, çev. İskender Savaşır, 2. bsk., Metis Yayınları, İstanbul 1995, s. 22. 53 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, çev. Büşra E. Behar, Günay G. Özdoğan, İnsan Yayınları, İstanbul 1992, s. 97. ken, öte yandan aslında Türkleşmenin zorunlu ve gerekli bir yol olduğunu iddia etmiş olmaktadır: “Dünyanın şarkı da, garbı da bize celî bir şekilde gösteriyor ki bu asır “milliyet” asrıdır; bu asrın vicdanları üzerinde en müessir kuvvet milliyet mefkûresidir. İçtimaî vicdanların idaresi ile mükellef olan bir devlet, bu mühim ictimâî âmili mevcud değil farz ederse vazifesini ifa edemez.”54 Gökalp’e göre, devlet adamlarında, parti ileri gelenlerinde bu his olmazsa, Osmanlılığı meydana getiren cemaat ve kavimleri psikolojik olarak idare edemezler. “Ben Türk değilim, Osmanlıyım” diyen Türkler, bunun ne anlama geldiğini I. Dünya Savaşı sonunda gayet acı bir şekilde öğrendiler. Gökalp’in “Milliyet hissinin hâkim olduğu bir memleketi ancak milliyet zevkini nefsinde duyanlar idare edebilirler”55 ifadesi 10 Kanunisani 1328’de Bab-ı Âli baskını ile iktidarı tamamen ele geçirecek olan İttihad ve Terakki’nin habercisidir. Gökalp, her yeni cereyanda olduğu gibi Türklükte de bazı gençlerin aşırılıklarının yanlış yorumlandığını, oysa Türklüğün “Kozmopolitliğe karşı İslamiyet ve Osmanlılığın hakikî istinad yeri”56 olduğunu ifade etmektedir. Gökalp, “Türklük yok, Osmanlılık var” ifadesini, “bir mefkûre için bir mevcûdeyi tehlikeye düşürmekten” çekinen Türk mütefekkirlerinin sezgisel ihtiyatı gereği olarak açıklamaktadır.57 Ona göre, muasırlaşmak cereyanına tâbi olanlar Tanzimat fikirlerini yaydıkları sırada farklı unsurlardan ve mezheplerden mürekkep olan vaki bir milletten iradî bir millet yapmanın mümkün olduğuna inanmışlardı. Tarihî bir manayı haiz kadim Osmanlı tabirine, milli renklerden tamamen arındırılarak yeni bir mana yakıştırıldı. Üstelik bu yeni manayı elim tecrübelerin gösterdiği üzere Tanzimatçı Türklerden başka kabul eden yoktu. Gökalp’in bu tespitleri ve hemen peşisıra ifade ettiği bu yeni mananın icadının yalnız faydasız olmakla kalmadığı, devlet ile unsurlar ve bilhassa Türkler hakkında gayet zararlı neticeler doğurduğu tespiti aynı zamanda Türk milliyetçiliğinin meşru gerekçesini oluşturmaktadır Osmanlı tabirinin yeni manasını bir icat olarak değerlendirmesi, yeni arayışları tahfif ettiğini de göstermektedir. Gökalp’in bu izahları günümüze değin süren Tanzimatçılara yönelik derin hıncın sebebini de izah DÎVÂN 2006/2 52 Faruk DEN‹Z 54 Gökalp, a.g.m., s. 332. 55 Gökalp, a.g.m., s. 332. 56 Gökalp, a.g.m., s. 334. Kitapta “istinad yeri” “istinatgâh” olarak değiştirilmiş; bkz. Gökalp, a.g.e., s. 7. 57 Gökalp, a.g.m., s. 332. etmektedir. Elim tecrübelerden hareketle Gökalp’in geç kalmışlık, yanılgı ve pişmanlık hisleri üzerine kurmaya çalıştığı milliyetçilik, insanların “neden böyle oluyor?/bütün bunlar neden başımıza geliyor?” sorusunun somut ve rasyonel cevabıydı artık. Bu Osmanlı zihin dünyasının sekülerleşmeye başladığının önemli göstergelerinden biridir. Çünkü “bütün bunlar neden başımıza geliyor?” sorusu kadim bir Osmanlı için belli sebeplerin farkında olmakla birlikte daha çok veya yalnızca mukadderatla açıklanabilir bir şeydi. Ne var ki, milliyetçilik bu sorunun cevabını Gökalp’de de görüldüğü üzere kendisi dışındaki unsurlarda aramaya başlamıştır. Türkiye’de zaman zaman yerleşik bir kültür olarak kendini dayatan tahammülsüz ve dışlayıcı dilin kökenleri burada aranmalıdır. Avrupa’da meydana gelen toplumsal değişim üzerine önemli çalışmaları ile bilinen Charles Tilly’e göre 1600’den itibaren Avrupa’da ortak dil, toprak ve köken mitosu dinden daha fazla ağırlık kazanmaya başlamıştır. 1789’tan itibaren Avrupalı yöneticiler ulus adına yurttaşlarından daha fazla talepte bulundular ve çıkarları açısından ulusa öncelik tanıması konusunda ısrar ettiler. En önemlisi de bütün devletlerin kendilerine bağlı toplulukları homojenleştirmeye ve ulusal bağlılıklarını harekete geçirmeye yönelik normatif endoktrinasyon programları benimsediler.58 Tilly, Luard’dan hareketle, 1789’dan sonraki 150 yıllık dönemde, devlet iktidarına güçlü bir biçimde el koyanların coğrafî açıdan yoğunlaşmış ezilen nüfuslar adına hareket etme iddiasında olduklarını ifade etmektedir.59 Tilly, milliyetçiliğin yükselişinin önemli sebeplerinden biri olarak yeni ekonomik sınıfları görmektedir. Dolayısıyla yeni ekonomik sınıflar ya da burjuvazi ulus devletin dayanaklarından biridir.60 Hatırlanacağı üzere, gerek Akçura ve gerekse Gökalp, milli bir burjuvazi ya da milli bir ekonomi ortaya çıkarılması gerektiğini ısrarla öne sürüyorlardı. Tilly’e göre, eskisine oranla daha fazla insan, malzeme ve kaynak sağlanmasını gerektiren savaşlar karşısında ulus devlet aktörleri, yönetimleri altındaki toplulukları homojenleştirip belli bağlantılara sokmayı daha avantajlı saymışlardı. Bu yönde adımlar attılar ve en önemlisi dinî kimliklere karşı kendi ulusal kimliklerini tanımlamada çıkarı olan kesimlerle ittifak kurdular. Böylelikle yukarıdan aşağıya doğru etkili olan standart bir dil, standart bir eğitim ve ortak bir kültürel miras yaratıldı ve bu daha önce devletin DÎVÂN 2006/2 53 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 58 Charles Tilly, Avrupa’da Devrimler: 1492-1992, çev. Özden Arıkan, Afa Yayınları, İstanbul 1995, s. 77-8. 59 Tilly, a.g.e., s. 78. 60 Tilly, a.g.e., s. 78. ilgilenmediği birçok alana müdahale etme hakkını beraberinde getirdi.61 Tilly’nin ifade ettiklerinden, ulus devletin homojenleştirme politikası ile müdahale alanının genişlemesinin paralel seyrettiği gerçeği ortaya çıkmaktadır. Böylelikle, yedi iklimi tevarüs ettiğini iddia eden geleneksel Osmanlı idarî ve sosyal yapısı, yerini pekişen devlete bırakmış oluyordu. C. Mustafa Kemal ve Milli Siyaset Akçura ile başlayan, Gökalp ile devam eden ve nihayet Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu esnasındaki ve sonrasındaki gelişmeler ve tartışmalar, Türkiye’deki siyasî Batıcılığın izleği olarak kabul edilebilir. Mustafa Kemal Paşa’nın Nutuk’ta ifade ettiği görüşlerde, Akçura ile Gökalp’in fikirlerinin etkisi açıkça görülmektedir. Akçura’nın uzak ama mümkün bir hayal olarak işaret ettiği millet ve milliyetçilik olgusunu, Gökalp bir üst kültür olarak temellendirmiş, Mustafa Kemal ise, Gellner’den hareketle ifade etmek gerekirse, bu üst kültürü siyasal iktidar eliyle korumaya almıştır. Dolayısıyla milliyetçilik yeni ulus devletin güvenlik ve kimlik politikasını teşkil etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, meclisin ilk açılışından itibaren, Türkiye’nin, Türk milletinin nasıl bir siyasî prensip takip etmesi gerektiğini belirlemeye çalıştığını ifade ederken, aslında eski siyasî tarzları beğenmediğini ilan etmektedir: “Malumdur, ki Osmanlılar devrinde, muhtelif meslek-i siyasîler takib olunmuştu ve olunuyordu. Ben, bu siyasî mesleklerin hiçbirinin, yeni Türkiye teşekkül-i siyasîsinin mesleki olamayacağına kani olmuştum. Bunu, Meclis’e anlatmaya çalıştım.”62 Mustafa Kemal Paşa, Türkiye’nin nasıl bir yol takip etmesi gerektiğini belirtmeden önce, Doğu ile Batı arasındaki ilişkilerin kısa bir analizini biraz da askerî mantığı ve dili kullanarak yapmaktadır. Ona göre, “akvâm-ı şarkiyyenin, akvâm-ı garbiyyeye taarruz ve hücumu, tarihin bellibaşlı bir safhası”nı oluşturmaktadır. Atilla, Araplar ve Osmanlı Devleti örneğinde Türkler tarihin belli başlı safhalarında “Avrupa içerisine girmişler, taarruzlar ve istilalar yapmışlardır.” Doğal olarak “her taarruza karşı, daima mukabil taarruz düşünmek lazımdır.” Mustafa Kemal’e göre, Garbın, Araplara mukabil taarruzu Endülüs’te acı ve şayan-ı ibret bir felakete yol açarken, Türklere yönelik taarruzu ise Osmanlı İmparatorluğu’nu “tarihin sinesine tevdi” etmesi ile sonuçlanDÎVÂN 2006/2 54 Faruk DEN‹Z 61 Tilly, a.g.e., s. 78. 62 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Türk Tayyare Cemiyeti, Birinci elli bin, Ankara 1927, s. 275. dı.63 İlginç olan, Mustafa Kemal’in bu analiz ve tespitlerinin hemen öncesinde yer alan cümlelerin, Akçura’da da gördüğümüz ve tartıştığımız üzere, Spencer, Taine ve Darwin’den derin izler taşıyor olması ve Doğu-Batı ilişkilerinin böyle bir teorik çerçeve üzerine bina edilmesidir: “Efendiler; bilirsiniz ki, hayat demek, mücadele, müsâdeme demektir. Hayatta muvaffakıyet, mutlaka mücadelede muvaffakıyetle mümkündür. Bu da manen ve maddeten kuvvete, kudrete istinad eder bir keyfiyetdir. Bir de; insanların, meşgul olduğu bütün mesâil, maruz kaldığı bilcümle mehâlik istihsâl ettiği muvaffakıyetler, maşerî, umumî bir mücadelenin dalgaları içinden tevellüt edegelmiştir.”64 Mustafa Kemal Paşa, Milli Mücadele döneminde meclis kürsüsünde yaptığı konuşmaların birinde yine kuvvet ile ilgili benzer görüşler serdetmektedir: “Zaif olan kavî olanın mutlaka mahkûmudur. İnsanlık, adalet, bütün prensipler, kaideler ikinci derecede kalır. Her şeyden evvel kuvvettir. Binaenaleyh bizim halâsımız için bize vuku bulacak muavenetler gâyelerimizi ihlal etmeyen, ki istiklâlin mahfuziyet için kendi kuvvetimize istinat ettiğimizi ispat etmektir.”65 Mustafa Kemal, kurucu siyasal bir aktör olarak, siyasal yapının “güç” ve “mücadele” ekseninde şekillendiğini, iç ve dış siyaset arasında bir oranlılık olması gerektiğini ve bunun da ancak devletin gücünün iç siyasette farklı unsurlar arasında dağıtılmaması ile mümkün olduğunu vurgular: “Garpta ve şarkta başka başka tabâyi‘ ve harsa ve emele mâlik mütehâlif unsurları cem eden bir devletin dahilî teşkilatı, elbette asılsız ve çürük olur. O halde haricî siyaseti de esaslı ve metîn olamaz. Böyle bir devletin teşkilat-ı dahiliyesi, bilhassa millî olmaktan uzak olduğu gibi, meslek-i siyasîsi de millî olamaz. Buna nazaran, Osmanlı Devleti’nin siyaseti millî değil, fakat gayr-i vâzıh ve gayr-i müstakar idi.”66 Mustafa Kemal, Osmanlı Devleti’nin takip ettiği siyasetin milli olmaktan uzak oluşu ve tam da bu nedenle belirsiz ve istikrarsızlığa mahkum olduğu tespitleri, aslında temelde Üç Tarz-ı Siyaset’in bir DÎVÂN 2006/2 55 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 63 Gazi Mustafa Kemal, a.g.e., s. 275. 64 Gazi Mustafa Kemal, a.g.e., s. 275. 65 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. I, 72. in‘ikat, 25.09.1336, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985, s. 138. 66 Gazi Mustafa Kemal, a.g.e., s. 275-276. eleştirisi olarak okunabilir. Ona göre, farklı din, mezhep ve milletleri aynı hukuk, aynı emel etrafında toplayarak güçlü bir devlet tesis etme çabası, parlak ve cazip bir siyaset gibi görünse de aslında aldatıcıdır.67 Mustafa Kemal bütün bu eleştirilerden sonra, Yeni Türkiye’nin takip edeceği siyasetin ana parametrelerini ortaya koymaktadır. Bu, Akçura’nın “Zamanımızın tarihinde görülen umumî cereyan ırklardadır” ve Gökalp’in “Bu asır ‘milliyet’ asrıdır” şeklinde ısrarla vurguladıkları ve işaret ettikleri “yeni siyaset”in “turfanda ve çocukluk” devresinden kurtulup büyüdüğünü ve olgunlaştığını göstermektedir: “Bizim vuzuh ve kabiliyet-i tatbikıyye gördüğümüz meslek-i siyasî, ‘milli siyaset’tir, Dünyanın bugünkü umumî şerâiti ve asırların dimağlarda ve karakterlerde temerküz ettirdiği hakikatler karşısında hayalperest olmak kadar büyük hata olamaz. Tarihin ifadesi budur, ilmin, aklın, mantığın ifadesi böyledir. Milletimizin kavî, mesut ve müstakar yaşayabilmesi için, devletin tamamen millî bir siyaset takib etmesi ve bu siyasetin, teşkilât-ı dahiliyemize tamamen mutabık ve müstenid olması lazımdır. ‘Millî siyaset’ dediğim zaman, kasdettiğim mana ve medlûl şudur: Hudûd-ı milliyemiz dahilinde, her şeyden evvel kendi kuvvetimize müsteniden muhafaza-i mevcudiyet ederek millet ve memleketin hakikî saadet ve umranına çalışmak. (…) Alelıtlâk tûl-ı emeller peşinde milleti işgal ve ızrar etmemek, Medenî cihandan, medenî ve insanî muameleye ve mütekabil dostluğa intizar etmektir.”68 Mustafa Kemal, alıntının ilk kısmında Yeni Türkiye’nin takip edeceği yolun adını milli siyaset olarak koymakta ve milli siyasetin sınırlarına işaret etmektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın Birinci Meclis’te yaptığı iki konuşmadan yapacağımız aşağıdaki iki uzun alıntı, söylem değişikliğini bütün açıklığı ile gözler önüne sermektedir. Burada esas itibariyle Mustafa Kemal Paşa Nutuk’ta eleştirdiği siyasetleri savunmakta ve ideal bir gerçeklik olarak bunları vazetmektedir. Daha çok İttihâd-ı İslam söylemi bariz olarak öne çıkarken, yer yer Osmanlılık fikirlerinin izlerine de rastlanabilmektedir. “Efendiler meselenin bir daha tekerrür etmemesi ricasiyle bir iki noktayı arzetmek isterim: Burada maksut olan ve Meclis-i âlinizi teşkil eden zevat yalnız Türk değildir, yalnız Çerkes değildir, yalnız Kürt değildir, yalnız Laz değildir. Fakat hepsinden mürekkep anâsır-ı İslamiyyedir, samimi bir mecmuadır. Binaenaleyh bu heyet-i âliyenin temsil DÎVÂN 2006/2 56 Faruk DEN‹Z 67 Gazi Mustafa Kemal, a.g.e., s. 276. 68 Gazi Mustafa Kemal, a.g.e., s. 276. ettiği, hukukunu, hayatını, şeref ve şanını kurtarmak için azmettiğimiz emeller, yalnız bir unsur-ı İslama münhasır değildir. Anâsır-ı İslamiyyeden mürekkep bir kütleye aittir. Bunun böyle olduğunu hepimiz biliriz. Hep kabul ettiğimiz esaslardan birisi ve belki birincisi olan, hudud meselesi tayin ve tesbit edilirken, hudûd-ı millîmiz İskenderun’un cenûbundan geçer, şarka doğru uzanarak Musul’u, Süleymaniye’yi, Kerkük’ü ihtiva eder. İşte hudûd-ı millîmiz budur dedik! Halbuki Kerkük şimalinde Türk olduğu gibi Kürt de vardır. Biz onları tefrik etmedik. Binaenaleyh muhafaza ve müdafasiyle iştigal ettiğimiz millet bittabi bir unsurdan ibaret değildir. Muhtelif anâsır-ı İslamiyyeden mürekkeptir. Bu mecmuayı teşkil eden her bir unsur-ı İslam, bizim kardeşimiz ve menâfii tamamiyle müşterek olan vatandaşımızdır ve yine kabul ettiğimiz esasâtın ilk satırlarında bu muhtelif anâsır-ı İslamiyye ki: Vatandaştırlar, yekdiğerine karşı hürmet-i mütekâbile ile riayetkârdır ve yekdiğerinin her türlü hukukuna, ırkî, içtimaî, coğrafî hukukuna daima riayetkâr olduğumuzu tekrar teyit ettik. Binaenaleyh menâfiimiz müşterektir. Tahsiline azmettiğimiz vahdet, yalnız Türk, yalnız Çerkes değil hepsinden memzûc bir unsur-ı İslamdır. Bunun böyle telakkisini ve sû-i tefehhümâta meydan verilmemesini rica ediyorum.”69 “Suret-i umumiyyede prensip şudur ki, hudûd-ı millî olarak çizdiğimiz daire dahilinde yaşayan anâsır-ı muhtelife-i İslam yekdiğerine karşı ırkî, muhitî, ahlakî bütün hukukuna riayetkâr özkardeşlerdir. Binaenaleyh onların arzuları hilafında bir şey yapmayı biz de arzu etmeyiz. Bizce kat‘î olarak muayyen olan bir şey varsa o da hudûd-ı millî dahilinde Kürt, Türk, Laz, Çerkes vesâir bütün bu İslam unsurlar müşterekü’l-menfaadır. Beraber çalışmaya karar vermişlerdir. Yoksa hiçbir vakit başka bir nokta-i nazar yoktur, arzu-yı vicdanî ile uhuvvetkarâne ve dindarâne bir vahdet vardır.”70 Yine mesela Mustafa Kemal Paşa’nın meclis kürsüsünde yaptığı konuşmaların birisinde Azerbaycan ve daha sonra Kafkasya ile ilgili olarak ifade ettiği görüşlerde ırk hususiyetini değil de, İslam unsurunu öne çıkarması dikkat çekmektedir. Mustafa Kemal Paşa aynı konuşma içerisinde mücadelelerine kuvvet göndererek yardım etmek isteyen ecnebilerin bulunduğunu fakat bunu kabul edemeyeceklerini, ancak İslam olan kuvvetleri kabul edebileceklerini beyan ediyor: “Azerbaycan istiklâlini tam manasıyla istihsal ve istirdat etmiştir, İslamdır ve bize cidden kalbî ve vicdanî rabıtalarla merbuttur. Zaten itDÎVÂN 2006/2 57 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 69 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre I, c. I, İctima senesi 1, 01.05.1336, s. 165. 70 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. I, 26. in‘ikat, 03.07.1336, s. 72-73. tifak yapacağız. Bizim için faidelidir. Bizi yutmak isterseler de biz onları yutarız. Farazâ Kafkasya’da İslam kuvveti kendiliğinden teşekkül etmiş. Mesela İslam kuvveti olarak bir fırka veya iki fırka suvari gelirse makbule geçer.”71 Milli Mücadele dönemi Meclis zabıtlarına baktığımızda, İslam unsuru vurgusu dönemin genel havasını yansıtmaktadır. Bunları vurgularken, “aslında, eskiden şunu söylüyordu, sonra bunu söyledi” gibi bir basitleştirmekten kaçınmak gerekiyor. Mesele, dinin şekillendirdiği anlam ve hayat dünyasının dışına çıkmanın zorluğudur. Mustafa Kemal Paşa da dönemin havasını ve psikolojisini yansıtmaktadır. Daha önce Ziya Gökalp bahsinde vurguladığımız üzere, bu söylem şimdiden bakıldığında kimilerine sıradışı gelebilir, fakat gerçekte o dönemin sıradan insanının dünya tasavvurunu yansıtmaktadır. Kırşehir Mebusu Yahya Galip Bey’in gizli celselerin birinde yaptığı konuşma da yine temsil gücü yüksek bir örnek olarak kabul edilebilir: “Bize Avrupa müstebit hükümetlerinin bu kadar tecavüzünün, bu kadar zulüm ve tasaddîsinin sebebi nedir? Bendeniz muhakememde böyle buluyorum ki bizim Müslümanlığımız, onların Hıristiyanlığıdır. Hatta buna misal olarak şu Harb-i Umumî’yi göstereceğim. Harb-i Umumî’ye biz istiklâliyetimizi, mülk ve milletimizi muhafaza etmek için girdik. Hiç kimseye taarruz etmek için girmedik. Bize tecavüz ediyorlardı. (…) Muzafferiyeti istihsal için her lazım olan şeyi yapıyorlardı. (…) Fakat bizim hayatımızı elden almak cüretine kadar ilerlemişlerdir. Niçin? Müslüman olduğumuz için. Başka bir şey için değil.”72 Aktar’ın, Cumhuriyet’in kuruluşu sırasında düşünülen yeni hedefin, Osmanlı patrimonyal egemenliğinin yapısını tümüyle ortadan kaldırıp, yerine Batı’dan kopya edilmiş yasal ve akılcı bir egemenlik yerleştirmek73 olduğu vurgusu, Mustafa Kemal’in milli siyaset tanımına açıklık kazandırmaktadır. Yine Aktar’ın, bu ikili sürecin ikinci bir evrede birleşerek ulusal bir süreci doğurduğu; ulusun (millet) başlangıçta bu süreci doğuran basit bir araç olarak düşünüldüğünü fakat sonra “cumhuriyetçi söylemin özü ya da yasal egemenliğin tek meşru alanı haline”74 geldiği şeklindeki ifadesi bu bağlamda ele alınabilir. Milli siyaset tanımında özellikle sınırların neler olduğunun vurgulanDÎVÂN 2006/2 58 Faruk DEN‹Z 71 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. II, 72. in‘ikat, 25.09.1336, s. 139. 72 TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. I, 131. in‘ikat, celse 4, 22 Kanunusani 1337, s. 337. 73 Cengiz Aktar, Türkiye’nin Batılılaştırılması, çev. Temel Keşoğlu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1993, s. 46. 74 Aktar, a.g.e., s. 46. ması, eski siyasî tarzların bünyelerinde taşıdıkları “evrensellik” iddialarından vazgeçildiğini göstermektedir. Aktar bu meseleyi şu şekilde yorumlamaktadır: “Geçen yüzyıl sonu radikal Jön Türk muhalefetinde olsun, cumhuriyetçi söylemde olsun, devletin bekâsının tehlikeye düşmesi ve düzenin bozulmasının nedenleri, bu konuda koyulan teşhisler, Osmanlı İmparatorluğu’nu ve onun Müslüman unsurunu belirleyen iki evrenselliğe işaret ediyor: İslamlık ve İmparatorluk.”75 Aktar, “bu iki yerleşik evrenselliği aşmanın çaresi” olarak “Batılılaştırma”nın düşünüldüğünü ve buradan hareketle Türk çağdaşlaşmasına bakıldığı zaman toplumu biçimlendirme pratiği olarak, özellikle “geriye dönük ve geleneksel farklılık ve toplumsallıkların gayrimeşru ilan” edildiğini vurgulamaktadır.76 Ayrıca, Türklük siyasetinin evrenselci iddiaları da benzer tutumla karşılaşıyor. Mustafa Kemal’in, Türkiye sınırları dışındaki Türkî coğrafyayı hedefleyen ve bu anlamda “evrenselci” iddialar taşıyan Panturanizme yönelik eleştirileri, Türklüğün milli siyaset dahilinde ehlileştirileceğinin veya ehlileştirilmesi gerektiğinin işaretleri olarak kabul edilebilir. Böylece bu yeni durum, İslam’ın evrenselliği ile Batı uygarlığının evrenselliği arasında bocalamanın kaçınılmazlığına işaret etmektedir: “Çağdaşlaşma böylece, geleneksel toplumsal pratiklerin merkezkaç düzensizliklerinin, başkaldırma eğilimlerinin gayrimeşru kılınıp, yerlerine İslam diniyle Batı uygarlığı gibi birbirine zıt iki mükemmel evrensellik arasında bocalayan, düşüncede var olan, ama konuşulan dil dışında içi kof, ille de uyumlu bir uygar millet ve onun doğal uzantısı milli yardım ekonomisinin yaratılmasıdır.”77 Mustafa Kemal’in milli siyaset ile Türkiye sınırları dahilinde yer alan “millet ve memleketin hakiki saadet-i umranına” çalışacaklarını ifade etmesi, özellikle son dönem Osmanlı aydınlarının devleti kurtarma veya imparatorluğu ayakta tutma siyasetlerinin yerini, toplumun medenileştirilmesi ve modernleştirilmesi emeline bıraktığını göstermektedir. Bundan sonra siyasal aktörler eliyle yürütülecek olan bütün politikalar, “muasır medeniyet” seviyesine çıkmak doğrultusunda olacaktı ve bu aynı zamanda Türkler için zorunlu bir gelecek demekti. Tercih ve hedef olarak kültür değil de medeniyetin seçilmiş olmasının ayrıca üzerinde önemle durulması gerekmektedir. DÎVÂN 2006/2 59 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 75 Aktar, a.g.e., s. 14. 76 Aktar, a.g.e., s. 15. 77 Aktar, a.g.e., s. 15-16. Sonuç Osmanlı İmparatorluğu için 20. yüzyılın ilk çeyreği, çarpıcı değişimlerin, devinimlerin, kopmaların olduğu bir dönemdir. II. Meşrutiyet’in ilanı ve hemen 9 ay sonra II. Abdülhamid’in hal‘i, İttihat ve Terakki’nin iktidara gelmesi, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı, Sarıkamış faciası, Anadolu’nun işgali bu evrede yaşandı. 1789 Fransız Devrimi’nin etkisiyle başlayan milliyetçi hareketler, ilk olarak 19. yüzyılın ilk yarısında Yunanistan ve Sırbistan-Karadağ’ın, 20. yüzyılın başlarında ise önce Balkanların ve hemen akabinde de Arap yarımadasının imparatorluktan kopmasına yol açtı. Bu coğrafî küçülmeler ve toprak kayıpları siyasî iktidarın yapısını dönüştürdü ve aynı zamanda yeni siyasî arayışlara ve fikrî yönelişlere meşru bir gerekçe oluşturdu. Bütün bu acı ve ağır tecrübeler, Türkiye’nin günümüze değin süren kimlik siyasetini derinden etkiledi. Bu sürecin sonucunda siyasal aktörlerin arzuladıkları kimlik ve kabul ettikleri siyaset büyük ölçüde milliyetçilik oldu. Türkiye’de Batıcılık cereyanı etkisiyle ortaya çıkan milliyetçilik, imparatorluktan ulus devlete geçişte ortaya çıkan siyaset yapma biçimlerini ya derinden etkilemiş ya da o siyaset biçimlerinden biri olmuştur. Gellner, geçen yüzyılı ulusçu zorunluluğu yerine getirmek için, siyasal ve kültürel sınırların değişikliğe uğradığı çalkantlı bir intibak çağı olarak nitelemektedir. Yöneticilerin gönül rahatlığıyla topraklarından vazgeçemediğini, oysa siyasal sınırlar değiştikçe mutlaka bir tarafın kayba uğrayacağını iddia etmektedir. Bunu da insanın bağlı bulunduğu kültürün değişmesinin çoğu kez çok acı veren bir tecrübe olmasına bağlamaktadır. Gellner modelinden, tarihî gerçeklerin doğruladığı üzere, bu geçiş çağının şiddet ve çatışmaya mahkum olduğu sonucunu çıkarmaktadır.78 Özellikle Gellner’in siyasal ve kültürel sınır değişikliğinin insanlarda yarattığı acı tecrübe vurgusu son dönem Osmanlı aydın ve devlet adamlarının genel hal ve arayışını özetler niteliktedir. Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in yeni siyaset arayışları da bu çerçevede ele alınabilir. Hayatının son demlerinde yüzyılın bütün yıkım ve şiddetine tanıklık etmiş ve yorulmuş bir ruh haliyle, NPQ dergisine verdiği mülakatta Isaiah Berlin bu meseleyi başka bir perspektiften çarpıcı bir şekilde dile getiriyor. Berlin’e göre, Huxley’in Yeni Dünya’sı belki de yüzyılın sonunda, sonu gelmez etnik şiddete, milliyetçi rekabete bir cevap olarak kısmen kurulabilecek. Tek sistem, tek varoluş modeline rağmen, er ya da geç birisi isyan edecek ve çevresinden ‘kıpırdama/genişleme alaDÎVÂN 2006/2 60 Faruk DEN‹Z 78 Gellner, a.g.e., s. 80. nı’ isteyecektir. İmparatorlukların bu yüzyıldaki çözümü, kendi ölümleri pahasına da olsa, hep bir anlık özgürlük solumak isteyenler ile ‘kıpırdama alanı’ isteyenlerin eseridir.79 Afro-avrasya dünya ana kıtasının stratejik ve ekonomik merkezî hattında doğan ve bir taraftan buradaki geçiş noktalarını elinde tutan diğer taraftan ise burada daha geçen bütün medeniyetlerin birikimini tevarüs ettirdiğini iddia eden Osmanlı İmparatorluğu80 19. yüzyıldan itibaren ‘kıpırdama alanı’ isteyenlerin başkaldırısına maruz kaldı ve bu da çözülme sürecini hızlandırdı. Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in ifade ettikleri üzere Osmanlı Devleti bu çözülmeyi önlemek için yeni siyaset tarzları uyguladı. Osmanlılık ve İslamlılık siyasetleri böyle bir gerekçeden neşet etti. Yeniden hatırlamak gerekirse Akçura, Osmanlılık siyasetinin beyhude, İslamlık ittihadının başarısız olduğunu, Türklük siyasetinin ise bundan sonra siyasetin ırklar üzerinden şekilleneceği öngörüsünden hareketle yeni dönemde daha belirleyici olacağını işaret etmişti. Gökalp de Akçura’nın işaret ettiği iki şeyi, Batıcılık ve Türklüğü, daha belirgin olarak öne çıkarmış ve “dine müstenid olan beynelmileliyetler yerine ilme müstenid hakikî bir beynelmileliyet”in kaim olacağı öngörüsünde bulunmuştu. Mustafa Kemal ise, Osmanlılık ve İslamlık gibi eski siyasetleri reddedip Akçura ve Gökalp’in işaret ettikleri yeni siyaseti “milli siyaset” adıyla belirginleştirip, öne çıkarmıştı. Mustafa Kemal’in özellikle Panturanizm eleştirisi Akçura ve Gökalp’ten farklı bir milliyetçilik tasavvuru olduğunu göstermektedir. Her üç ismin milliyetçilik algılayışlarındaki nüansın bir sebebini de, Akçura’nın tarihçi, Gökalp’in sosyolog, Mustafa Kemal’in asker ve siyasetçi olmasında aramak gerekmektedir. Dolayısıyla milliyetçilik yeni durumun korunma ihtiyacının zorunlu ve meşru bir sonucu olarak algılanacaktı. Buna göre, milliyetçi dilin beraberinde getireceği yeni üst kültürü yaban türlerin saldırısından ancak siyasal iktidar eliyle milliyetçiliğin kendisi koruyabilirdi. Böylelikle milliyetçilik, İttihad ve Terakki ile başlayan ve Cumhuriyet’in kuruluşundan sonra devam eden süreçte arzulanan yeni bireyin kimlik ve güvenlik ihtiyacını karşılayacaktı. Smith’in milliyetçiliği modern dünyada ‘ben kimim’ sorusunun bir arayışı olarak vurgulaması bu anDÎVÂN 2006/2 61 ‹mparatorluktan Ulus Devlete Geçiflte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Aray›fllar› 79 Isaiah Berlin, “Volkgistin Geri Dönüşü: İyi ve Kötü Milliyetçilik”, NPQ Editörü Nathan Gardels ile mülakat, 1991, Yüzyılın Sonu kitabı içinde çev. Belkıs Ç. Dişbudak, Koç-Unisys Yayınları, İstanbul 1996, s. 93-94. 80 Bu konuda bkz. Ahmet Davutoğlu, “Tarih İdraki Oluşumunda Metodolojinin Rolü: Medeniyetlerarası Etkileşim Açısından Dünya Tarihi ve Osmanlı”, Dîvân İlmî Araştırmalar, sy. 7 (1999/2), s. 1-63. lamda hayli önemlidir.81 Kimlik, güvenlik ve özgürlük ihtiyacından yola çıkan milliyetçiliğin, aynı zamanda başkalarının kimlik, güvenlik ve özgürlük ihtiyaçlarını yok sayan/eden bir araca dönüşmesinin ortaya çıkardığı keskin çelişki üzerinde durmak gerekir. Kimi yorumcular, milliyetçiliğin bu tür keskin çelişkilerini geçiş dönemine özgü bir şey olarak kabul ediyor ve oturmuş bir toplumda bu çelişkinin olamayacağı ve uysallaşacağı kehanetinde bulunuyor. Eagleton’ın, Raymond Williams’ın bir romanındaki Afrikalı kahramanın ağzından aktardığı, milliyetçiliği sona erdirmenin tek yolunun ona sahip olmak ve hissetmek olduğu; aksi halde iddia etmeyi başaramama ya da çabuk vazgeçme durumunda diğer uluslar tarafından yalnızca kandırılmış olunabileceği iddiası82 bütün milliyetçi söylemlerin meşru gerekçesini ortaya koymaktadır. Milliyetçilikten muzdarip olanların, kurtuluş olarak yine milliyetçiliğe sarılmaları dayanılmaz bir çelişki örneğidir. Tam da bu nedenden dolayı, milliyetçilik “olanaksız bir ironiye dahildir.” Yine Eagleton’ın, milliyetçi mücadelenin sonunda yıkmayı umut ettiği metafizik kategorilerin içine düşmek zorunda olduğu tespiti de bu ironinin belirtisi olarak ele alınmalıdır. Geçmişte tarihsel ve siyasal şartlar veya zorunluluklardan kaynaklanan bir tercihi bütün yönleriyle analiz etmemiz, dönemin sosyal ve siyasal yapısını doğru şekilde ortaya koyacak sorular sormamız ve bunların yanı sıra toplumsal ve kültürel sabite, değişim ve farklılaşmalar ile siyasal aktör ya da entelektüellerin zihin dünyaları arasındaki bağı mütalaa etmemiz gerekmektedir. Böylelikle genel geçer sahte genellemelerden kaçınıp bugün için doğru ve anlamlı neticeler çıkarmış oluruz. O zaman belki dönemsel siyasal tercihlerin bir kader olmadığını da öğreniriz. DÎVÂN 2006/2 62 Faruk DEN‹Z 81 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, çev. Bahadır Sina Şener, İletişim Yayınları, İstanbul 1999, 2. bsk., s. 36. 82 Terry Eagleton, “Milliyetçilik: İroni ve Bağlılık”, Milliyetçilik, Sömürgecilik ve Yazın içinde, çev. Ş. Kaya, Kabal


.AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI 2021-YL-141 İDEOLOJİ VE MİLLİYETÇİLİK KAVRAMLARI AÇISINDAN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ HAZIRLAYAN Oğuzhan CANER TEZ DANIŞMANI Dr. Öğr. Üyesi. Mehmet BAŞARAN AYDIN - 2021 iv T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Bu tezde sunulan tüm bilgi ve sonuçların, bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemler çerçevesinde tarafımdan elde edildiğini, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce, sonuç ve bilgilere bilimsel etik kuralların gereği olarak eksiksiz şekilde uygun atıf yaptığımı ve kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. … / … / 2021 Oğuzhan CANER v ÖZET İDEOLOJİ VE MİLLİYETÇİLİK KAVRAMLARI AÇISINDAN TÜRK MİLLİYETÇİLİĞİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ Oğuzhan CANER Yüksek Lisans Tezi, Tarih Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi Mehmet BAŞARAN 2021, X + 114 sayfa Fransız İhtilali ile birlikte Dünya’da birçok değişim gerçekleşmiştir. Bu değişimlerden de çok uluslu ve çok dinli İmparatorluklar çağdaş devletlere nazaran daha çok etkilenmiştir. 18. Yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğunun savaşlarda aldığı yenilgiler ve ekonomik gerileme, batılılaşma çalışmalarını beraberinde getirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu bünyesinde bulunan azınlıkların süreç içerisinde bir sorun haline gelmeye başlaması Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük gibi siyasal fikirleri ortaya çıkarmıştır. Bu fikirlerin hemen hepsi siyasi olarak uygulanırken, Batıcılık ve modernleşme çalışmaları da devam etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu yöneticileri Osmanlıcılık ve İslamcılık fikirleri ile hemhal olurken, Osmanlı İmparatorluğu sınırları dâhilinde Türklerin azınlık olduğu topraklarını kaybetmiştir. Elde kalan Anadolu toprakları ise Müslüman Türklerin çoğunluğu teşkil ettiği kısımdır. Bu durumda geriye sadece milli bir devlet kurma idealinin zeminini oluşturan Türkçülük kalmıştır. Millet ve milliyetçilik anlayışının binlerce yıldır Türk milletinin ruhunda ve şuurunda var olmasından dolayı, Türk milleti yeni bir sistem olarak Ulus Devletleşmeye hemen ayak uydurmuş, bu doğrultuda çalışmalara başlamıştır. Türklük şuurunun, Türkçülük fikri olarak tezahür etmesi 50 yıllık bir süre zarfında şekillenmiştir. Fikir adamlarının özellikle kültür ekseninde Türkçülüğü şekillendirmesi, Mustafa Kemal Paşa’nın bu fikirleri uygulamasıyla zafere ulaşmıştır. ANAHTAR SÖZCÜKLER: İdeoloji, Milliyetçilik, Orhun Abideleri, Osmanlı İmparatorluğu, Türkçülük. vi ABSTRACT HİSTORİCAL DEVELOPMENT OF TURKISH NATIONALISM IN TERMS OF THE CONCEPTS OF İDEOLOGY AND NATİONALİSM Oğuzhan CANER Master Thesis, Departmen of History Supervisor: Asistant Professor Mehmet BAŞARAN 2021, X + 114 Pages Many changes took place as a Result of the french revolution.Multinational anda multi-religious Empired have Been more affected by these changes than comtrmporary states. One of the multinational anda multi-religious Empires is the Ottoman Empire. Since the 18th century, the Ottoman Empire's defeats in wars and economic decline brought about westernization efforts. The fact that minorities within the Ottoman Empire became a problem in the process revealed political ideas such as Ottomanism, Islamism and Turkism. Many of these ideas were being applied politically, but Westernization and modernization continued. While the rulers of the Ottoman Empire were dealing with the Ottoman and Islamist ideas, the Ottoman Empire also lost the lands where the Turks were rare. The remaining Anatolian lands are the part where the majority of Muslim Turks reside. In this case, only Turkism, which formed the basis of the idea of establishing a national state, remained. Since the understanding of "Nation and Nationalism" is found in the soul and person of the Turkish nation, it was immediately adapted to a new "nation-stateization" system and studies were started.The manifestation of the Turkish consciousness as the idea of Turkism was shaped over a period of 50 years. Victory was achieved by the idea men, especially shaping "Turkishism" around culture, and Mustafa Kemal Pasha's application of these ideas. KEYWORDS: İdeology, Nationalism, Orkhon Monuments, Ottoman Empire, Turkishism. vii ÖNSÖZ Türkçülük İdeolojisini incelemek üzere başlattığımız çalışmamızda, ideoloji ve milliyetçiliğin birçok çalışmada yer aldığını gördük. İdeoloji ve milliyetçilik tanımlarının ve çerçevelerinin tam manasıyla çizilmesi için I. Bölümde yoğun çaba sarf ettik. II. Bölümde ise Hunlardan başlayarak, Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkçülük emarelerine kadar olan süreçte gelişen millet ve milliyetçilik şuurunu incelmeye çalıştık. Özellikle Galileo’nun “Dünya dönmüyor desem de, Dünya dönüyor” sözlerinin içeriğinde saklı sır gibi gözümüzün önünde duran Orhun Abidelerinde yer alan millet ve milliyetçilik şuurunu yapılan birçok çeviriden faydalanarak ortaya koymak için çaba sarf ettik. III. bölümde ise Osmanlı İmparatorluğunda gerilemeye ve çöküşe karşı batılılaşma sürecini ele almaya çalıştık. IV. bölümde fikir akımlarını inceledik. V. Bölümde ise Türkçülük fikrini inceledik. Tez konumun belirlenmesinden, yazım süreç ve bitimine kadar her zaman bir baba oğul yakınlığında benden desteğini, tecrübesini esirgemeyen danışman hocam, Dr. Öğr. Üyesi Mehmet Başaran’a, lisansüstü eğitimim boyunca desteğini benden esirgemeyen kıymetli hocam, Doç. Dr. Aysun Sarıbey Haykıran’a, ellerini hep omzumda hissettiğim Prof. Dr. Mustafa Daş ve Prof. Dr. Erkan Göksu hocalarıma teşekkür ederim. Maddi ve manevi desteklerinin yanı sıra, beni Türklük bilinciyle yetiştiren babam Hasan Caner’e, şefkatini bir an olsun esirgemeyen ve sevginin ne demek olduğunu öğreten annem İlknur Caner’e ve derslerindeki başarılarıyla bizi gururlandıran kardeşim Şevval Caner’e teşekkür ederim. Türk milliyetçiliği davamızı ve mücadelemizi ilmi alana yönlendiren, MilliyetçiÜlkücü hareketin lideri Sayın Dr. Devlet Bahçeli’ye, on dört yaşından beri mensubu olmaktan onur ve gurur duyduğum, Ülkü Ocakları Eğitim ve Kültür Vakfı’nın her kademesinde görev yapan ağabey ve kardeşlerime teşekkür ederim. Çalışmalarım sırasında aklıma hatıraları ve mücadeleleriyle düşen, çalışma azmimi arttıran, Başbuğumuz Alparslan Türkeş’e, ilk şehidimiz Ruhi Kılıçkıran’dan son şehidimiz Fırat Çakıroğlu’na kadar bütün Ülkücü şehitlerimize, Tarih Yüksek Lisans eğitimi sırasında vefat eden ağabeyim Abdullah Buğra Koçlar’a, Türkçe öğretmeniyken vefat eden ağabeyim, Faruk Çetinkaya’ya, Tarih öğrenimi sırasında vefat eden kardeşim Harun Özalp’e ve Babannem Muazzez Hemengül Caner’e rahmet olsun. viii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI..............................................................................................iii BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI...............................................................................iv ÖZET....................................................................................................................................... v ABSTRACT ...........................................................................................................................vi ÖNSÖZ..................................................................................................................................vii KISALTMALAR DİZİNİ ....................................................................................................... x GİRİŞ....................................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM.............................................................................................................................. 5 1. İDEOLOJİ VE MİLLİYETÇİLİK TANIMI....................................................................... 5 1.1. İdeoloji......................................................................................................................... 5 1.2. Millet ve Milliyetçilik................................................................................................ 25 2. BÖLÜM............................................................................................................................ 40 2. TÜRKLERDE MİLLET VE MİLLİYETÇİLİK ŞUURU ................................................ 40 2.1. Hunlarda Millet ve Milliyetçilik Şuuru ..................................................................... 40 2.2. Göktürklerde Millet ve Milliyetçilik Şuuru ............................................................... 43 2.2.1. Tonyukuk Yazıtı .............................................................................................. 43 2.2.2. Kültigin Yazıtı ................................................................................................. 44 2.2.3. Bilge Kağan Yazıtı .......................................................................................... 52 2.3. Oğuz Devleti’nden Osmanlı Devleti’ne Millet ve Milliyetçilik Şuuru ..................... 63 3. BÖLÜM............................................................................................................................ 72 3. OSMANLI İMPARATORLUĞU KURTULUŞ REÇETESİNİ ARARKEN................... 72 3.1. Batıcılık...................................................................................................................... 81 3.2. Osmanlıcılık............................................................................................................... 83 3.3. İslamcılık ................................................................................................................... 85 3.4. Türkçülük................................................................................................................... 86 4. BÖLÜM............................................................................................................................ 88 ix 4. YARIM ASIRLIK MUCİZE TÜRKÇÜLÜK ................................................................... 88 4.1. Yusuf Akçura, İsmail Gaspıralı, Ziya Gökalp ve Türkçülük..................................... 98 4.2. İmparatorluktan Cumhuriyete: Türkçülüğün Siyasal Temsili ................................. 102 5. TARTIŞMA VE SONUÇ .............................................................................................. 106 6. KAYNAKLAR............................................................................................................... 109 ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................................... 114 x KISALTMALAR DİZİNİ ABD. : Amerika Birleşik Devletleri Bkz. : Bakınız C. : Cilt s. : Sayfa S. :Sayı TDK. :Türk Dil Kurumu 1 GİRİŞ Fransız İhtilalinin üzerinden iki asırdan fazla zaman geçmesine rağmen, Dünya üzerindeki devletlerin halkları arasında hala milliyetçi söylemlerin beraberinde getirdiği çatışmalar, ayrışmalar ve istisnai olarak birleşmeler gerçekleştiğini görmekteyiz. Fransız ihtilali ile birlikte başta Avrupa ve daha sonraki süreçte tüm Dünya’yı tesiri altına alan milliyetçilik kavramı hala güncel bir ideoloji olarak etkisini göstermektedir. Nitekim 1789’dan günümüzde kadar yani yaklaşık 230 yıldır millet ve milliyetçilik üzerinden türetilmiş birçok kavram ve anlayış vardır. Bu kavramlar ve onlar üzerinden oluşturulan anlayışlar neticesinde Dünya üzerinde inşa edilen birliklerden daha fazla çatışma ve ayrışma gerçekleşmiştir. Bu çatışma ve ayrışmalar beraberinde kan, gözyaşı getirmekle kalmamış, toplumlar ve devletlerarasında huzursuzluk ve kargaşa ortamı yaratmıştır. İki veya çok devletli savaşlar neticesinde bazı toplumlar göç etmek zorunda kalmış ve Dünya’da göçgöçmen sorunu ortaya çıkmıştır. Bunun yanı sıra bazı devletlerin birlikler inşa ederek güvenlik, ticaret ve askeri işbirliklerini geliştirdiklerini görmekteyiz. Millet ve milliyetçilik kavramlarının 18. Yüzyıl sonlarında Avrupa’da anlam kazandığını ve kavramsallaştığını 19. Yüzyılda ise zirve yaparak hemen hemen tüm Dünya’yı etkisi altına aldığını görmekteyiz. Bugün dahi kavramlara yüklenen anlamlar ve kavramların kapsayıcılığının sınırlarını idrak etmek araştırmacılar açısından büyük bir problem teşkil etmektedir. Nitekim E.J. Hobsbawn “1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik TÜRK MODERNLEŞMESİNDE MERKEZ – ÇEVRE İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA MİLLİYETÇİLİK Cüneyt GÖKMEN Yüksek Lisans Tezi Danışman: Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM Eylül, 2013 Afyonkarahisar T.C. AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRK MODERNLEŞMESİNDE MERKEZ – ÇEVRE İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA MİLLİYETÇİLİK Hazırlayan Cüneyt GÖKMEN Danışman Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM AFYONKARAHİSAR 2013 iii YEMİN METNİ Yüksek Lisans olarak sunduğum “Türk Modernleşmesinde Merkez – Çevre İlişkisi Bağlamında Milliyetçilik ” adlı çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin Kaynakça’da gösterilen eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. 15.09.2013 Cüneyt GÖKMEN iv TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI JÜRİ ÜYELERİ İMZA Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM ……………....... Jüri Üyeleri : Doç. Dr. Osman KONUK ……………....... : Yrd. Doç. Dr. Zelkif POLAT ……………....... Sosyoloji Anabilim Dalı yüksek lisans öğrencisi Cüneyt GÖKMEN’nin, “Türk Modernleşmesinde Merkez – Çevre İlişkisi Bağlamında Milliyetçilik” başlıklı tezi 23.09.2013 tarihinde, saat 14.00’da Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca, yukarıda isim ve imzaları bulunan jüri üyeleri tarafından değerlendirilerek kabul edilmiştir. Prof. Dr. Selçuk AKÇAY MÜDÜR v ÖZET TÜRK MODERNLEŞMESİNDE MERKEZ – ÇEVRE İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA MİLLİYETÇİLİK Cüneyt GÖKMEN AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI Eylül 2013 Danışman: Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM Batı toplumlarında 17. yüzyıldan itibaren merkezi güçler ve toplumsal çevre arasındaki etkileşim modern ulus devleti ortaya çıkaran önemli unsurlardan biridir. Batı siyasi tarihindeki bu pratikler, dağılma sürecine girmekte olan Osmanlı Devleti’nin modernleşme ve Batılılaşma politikalarının yönünü ve içeriğini etkilemiştir. Batı’da modern devletin ortaya çıkmasındaki merkez ve çevre arasında etkin bağlantı mekanizmalarının ideolojik aracısı olarak karşımıza çıkan milliyetçilik; Osmanlı ve Cumhuriyet kadrolarında farklı biçimde algılanmıştır. Osmanlı geleneksel yapısından kaynaklanan toplumsal kopuklukları modernleşme süreciyle bir taraftan yok etmek isterken, bir taraftan da kopukluklar farklı şekillerde yeniden üretilerek kendi içinde itilaflı bir uygulamaya dönüşmüştür. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri arasında modernleşme süreciyle gelen süreklilik ortaya çıkmıştır. Bu modernleşme sürecinde merkez ve çevre arasındaki dinsel ve kültürel farklılıklara ilave olarak, siyasal merkezin baskın milliyetçi ideolojisi de söz konusu kopukluğa dahil olmuştur. Türk modernleşmesindeki ulus-devleti oluşturmaya yönelik şekillenen milliyetçilik algısı ile çevrenin bu algıya verdiği karşıt milliyetçi tepkilerin, toplumsal uzlaşı sorununun bir yönü olup olmadığı tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Modernleşme, Milliyetçilik, Merkez-Çevre vi ABSTRACT NATIONALISM IN THE CONTEXT OF CENTER-PERİPHERY RELATION IN TURKISH MODERNIZATION Cüneyt GÖKMEN AFYON KOCATEPE UNIVERSITY THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES DEPARTMENT of SOCIOLOGY September 2013 Advisor: Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM In western societies, interaction between central authorities and social periphery is one of the most important element that exposed modern national government since 17th century.These thoughts in western political history affected the direction and the content of foreign policy about modernization and westernization of Ottoman Empire entering dissolution period. Nationalism, apperaenced in the west by the means of ideological effective interaction between center and periphery was understood differently starting from the Ottoman Empire to Republic. While the social disconnections coming from the traditional structure of the Ottoman Empire were being tried to abolish,on the other hand these disconnections were reproduced argumently in different ways.The continuity coming from the modernization method between the period of the Ottoman Empire and Republican periods, appeared.During this modernization period, dominant nationalist ideology of central politics became involved in this rupture, in addition to the cultural and religious differences in between centre and periphery.In Turkish Modernization, perception of nationalism intending to create the national state and the response against nationalism was discussed whether it was a part of social consensus or not. Key Words: Modernization, Nationalism,Center-Periphery vii ÖNSÖZ “Türk Modernleşmesinde Merkez-Çevre İlişkisi Bağlamında Milliyetçilik” Başlıklı bu çalışma Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM danışmanlığında yüksek lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Günümüzün en önemli problemlerinden birisi de toplumların birlikteliğini sağlayan temel yapıların giderek aşınmasıdır. Bu anlamda bir taraftan gelecek için ümitle bakılarak oluşturulan fikirler yıkıcı ve parçalayıcı etkiye sahip olabilmektedir. Türkiye’nin Osmanlıdan başlayarak kuruluş yıllarından itibaren oluşturulmaya çalışılan modernite projesi toplumsal alanda sağlanmak istenen uzlaşının yerine kopuklukları da beraberinde getirmiştir. Bu kopukluklar merkezi güçler ve çevreye bağlı güçler arasındaki karşı karşıya gelmeler şeklinde görülür ve bu kopmalar din ve kültür temelinde açıklanır. Yapılan bu çalışmada milliyetçilik fikri bu karşı karşıya gelmede önemli neden olarak görünür hale gelmektedir. Bu yüksek lisans tez çalışması bu kopuklukların nedeni olarak görülen milliyetçilik fikrini tartışmaya açmaktadır. Çalışmam süresince farklı düşünceleri, oluşturduğu bilgi birikimi ile problemlerin tespiti noktasında çalışmalarımda yön gösterici olan her zaman desteğini esirgemeyen danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Yılmaz YILDIRIM’a ve değerli hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca, bu zorlu süreç boyunca manevi destekleriyle daima yanımda olan başta eşim olmak üzere tüm arkadaşlarım ve öğrencilerime, sonsuz teşekkürler. Cüneyt GÖKMEN Afyonkarahisar / Eylül 2013 viii İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ……………………………………………………………………………………………… iii TEZ JÜRİSİ VE ENSTİTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI………………………………… iv ÖZET…………………………………………………………………........................................................................ v ABSTRACT……………………………………………………………………………..………………………. vi ÖNSÖZ……………………………………………………………………………………………………………… vii İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………………………………..…… viii KISALTMALAR DİZİNİ………………………………………………………………………...……… x GİRİŞ……………………………………………………………………………………………………………..…… 1 BİRİNCİ BÖLÜM MODERNLEŞME, MERKEZ-ÇEVRE VE MİLLİYETÇİLİK 1.MODERNLİK KAVRAMI………………………………………………………………….…..…… 5 2.MODERNLEŞME………………………………………………………………………….………..….… 13 3.MERKEZ-ÇEVRE……………………………………………………………….………………….…… 29 3.1. EKONOMİK AÇIDAN MERKEZ-ÇEVRE…………………………..….…… 31 3.2. EDWARD SHİLS’E GÖRE MERKEZ-ÇEVRE……………….…..……… 33 3.3.ŞERİF MARDİN’E GÖRE MERKEZ-ÇEVRE……………………….…...… 37 4.MİLLİYETÇİLİK…………………………………………………………………………………….…… 41 4.1. MİLLET NEDİR? ……………………………………………………………...…….……… 42 4.2.MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU…………………………………………….…….…… 56 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE MODERNLEŞME SÜRECİNDE MERKEZ ÇEVRE İLİŞKİSİ VE MİLLİYETÇİLİK 1.OSMANLIDA GELENEKSEL DEVLET SİSTEMİNDE ŞERİF MARDİN EKSENİNDE MERKEZ-ÇEVRE………………………………………………..…… 73 2. OSMANLI MODERNLEŞMESİ………………………………………………………….…..… 84 2.1. OSMANLI MODERNLEŞMESİ İLK DÖNEMİ…………………………… 87 2.2. TANZİMAT DÖNEMİ………………………………………………………………….... 99 2.3. YENİ OSMANLILAR DÖNEMİNDE MODERNLEŞME………….… 104 ix 2.4. I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ …………………………………………………..……… 109 2.5. II. MEŞRUTİYET VE JÖN TÜRKLER……………………….………………… 112 3. OSMANLI MODERNLEŞMESİNDE SİYASAL DÜŞÜNCELER………. 118 3.1.OSMANLICILIK FİKRİ………………………………………………………………... 119 3.2.İSLAMCILIK FİKRİ…………..………………………………………………………...… 122 3.3.TÜRKÇÜLÜK FİKRİ……………………………………………..……………………… 124 4.OSMANLIDA MİLLİYETÇİLİK……………………………………….……………………… 128 4.1.YUSUF AKÇURA VE MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞI…………...……… 131 4.2.ZİYA GÖKALP VE MİLLİYETÇİLİĞİ………………………………………… 136 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİ MERKEZİN MİLLİYETÇİLİK ALGISI VE ÇEVRENİN TEPKİSİ 1.TÜRKİYE CUMHURİYETİNİN KURULUŞ DÖNEMİ…………………..……… 142 1.1.MERKEZİN ULUS DEVLET OLUŞTURMA SÜRECİ………………… 149 1.2.CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA MİLLİYETÇİLİK…………… 153 1.3.MERKEZİN MİLLİYETÇİLİK POLİTİKALARI VE KURUMSALLAŞMA ÇABALARI………………………………………….… 158 1.3.1.Türk Tarih Kurumu……………………………………………………...… 160 1.3.2.Türk Dil Kurumu………………………………………….……………….… 163 2.MERKEZİ MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞININ SONUÇLARI……………..… 165 2.1.KÜRT MİLLİYETÇİLİĞİNİN YÜKSELİŞİ………………………………...… 166 2.2.ANADOLUCULUK FİKRİ………………………………………………………...…… 171 3.ÇOK PARTİLİ DÖNEM VE SONRASINDA MİLLİYETÇİLİK………...… 176 3.1.DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ, MERKEZ-ÇEVRE VE MİLLİYETÇİLİK…………………………………………………………………....…… 180 3.2.DARBELER ARASINDA FARKLILAŞAN MİLLİYETÇİLİK…..... 184 3.3.1980 SONRASI MİLLİYETÇİLİK VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUM………………………………………………………………..…………………… 189 3.3.1.Yükselen Kürt Milliyetçiliği…………………………………...……… 193 3.3.2.1990’Lı Yıllarda Milliyetçilik……………………………..…………… 196 3.3.3.Günümüzde Merkez-Çevre Bağlamında Milliyetçilik…. 198 SONUÇ…………………………………………………………………………………………………………….… 204 KAYNAKÇA………………………………………………………………………………….……………….… 210 x KISALTMALAR DİZİNİ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AKP : Adalet Kalkınma Partisi CHP : Cumhuriyet Hak Partisi Çev : Çeviren DP : Demokrat Parti Drl : Derleyen Ed : Editör MÜSİAD : Müstakil Sanayici ve İş Adamları Derneği PKK : Partiya Karkeren Kurditan (Kürdistan İşçi Partisi) TC : Türkiye Cumhuriyeti TTK : Türk Tarih Kurumu TÜSİAD : Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği vb : Ve benzeri YL : Yüksek Lisans yy : Yüzyıl 1 GİRİŞ Sosyolojik araştırmaların merkezini oluşturan toplumsal değişim süreci, son iki yüzyıl içerisinde inanılmaz hızlılıkta farklı eksenlerde ve yönlerde değişim yaşamaktadır.17. yüzyıldan itibaren girilmeye başlanan modernlik bir merkezden başlayarak dalga dalga ve değişik zamanlarda tüm toplumsal yapıları etkilemeye başlamıştır. Modernlik Avrupa merkezli başlayarak yakın çevreden uzak çevreye doğru bir yayılım seyri izlemektedir. Modern olarak tanımlanan Avrupa’da bu döneme pozitivist bilim anlayışının önderlik ettiğini görmekteyiz. Modernizme göre tüm toplumlar nihai aşamada bu modernliği yakalamak ve yaşamak zorundadırlar. Sosyal bilimlerin içerisinde sosyolojinin de merkezinde olduğu bu modernlik açıklamaları 20. yüzyıldan itibaren tüm diğer toplumlar tarafından ve entelektüel çevre tarafından tartışılan durum haline gelmiştir. Modernlik hali hazırda üzerinde düşünülmesi gereken bir süreç olarak günümüze kadar tartışmalara yön verir nitelikte varlığını devam ettirmektedir. 17. yüzyılda başlayan ve hızla Avrupa’yı içine alan bu süreç modern devleti oluşturarak, imparatorlukları dağıtmaya ve parçalamaya başlamıştır. Merkezileşmiş ulus devlet denilen yeni devletlerin oluşumunu hızlandırmıştır. Fransız İhtilali sonrasında hızla yayılan bu hareket, yeni tanımlamaların yapılmasını zorunlu kılmıştır. Bu dönem millet tanımlamasının ve milli devlet niteliklerinin belirlenmesi tartışmalarını beraberinde getirmiştir. Üretim ilişkilerindeki değişiklikle başlayan ve aydınlanma ve reform hareketleriyle hızlanan modernlik hareketleri, imparatorluk yerine ulusu temel alan yeni devlet oluşumlarını da hızlandırmıştır. Yeni oluşan bu ulus devletlerin başarıya ulaşması çevrede yayılmasını hızlandırmıştır. Bununla birlikte toplumsal alanda var olan ilişkileri değişime zorlayarak ya da dönüştürerek, mevcut olanları yıkarak yerine yenilerini getirmeyi zorlayıcı bir etkide bulunmuştur. Batı toplumuyla sürekli bir iç içelik içerisinde olan dönemin Osmanlı Devleti de yaşanan süreçten en derin şekilde etkilenmiştir. Osmanlı Devleti farklı din ve millet oluşumlarını içinde barındıran çok uluslu yapıya sahipti. Osmanlı Devleti Avrupa’da başlayan yeni süreçten bu mevcut yapısı nedeniyle derinden etkilendi. Bu etkilenmeyi olumlu yöne çevirebilmek için modernleşmeme sürecine ister istemez 2 kalıtım sağlamak zorunda kaldı. Siyasal düşünce hayatı içerisinde yer alan batılılaşma kavramı bu süreci en az zararla atlatmak amacıyla planlanmıştır. Ayrıca yeni süreci parçalayıcı ve bozucu yönden çıkarıp, yeni bir toparlanma noktası olarak kullanma yönelimine girilmiştir. Osmanlı Devleti’nin modernleşme algısı; Batı modernliğini yakalamak amacıyla, Batılı kurumları taklit etmek, Batılı devletlerin izlediği sürecin aynısının izlenmesi gerektiği fikrinin benimsenmesi olarak görülüyordu. Modern olana ulaşmak için modernleşme çabası olarak da adlandırabileceğimiz bu yeni süreç, fikirsel bir benimsemeden ziyade farklı kurtuluş yollarının aranmasına sebep olmuştur. Osmanlıdaki diğer fikir akımlarının merkez noktasında bu Batılılaşma düşüncesine ya tepki oluşmuş, ya da batılılaşma düşüncesiyle paralellik arz eden bir yönelime girilmiştir. Batılılaşma fikrini merkeze koyarsak Osmanlıcılık, İslamcılık fikirleri gibi fikirler siyasal ve sosyal alanlardaki değişim ve dönüşümün temelini oluşturmaktadır. Bu fikirler ya batıya karşı, ya da Batının yanında bir yol izleyerek modernliğe ulaşmayı amaçlamışlardır. Bu amaç içinde yine Batı tarzı bir yol çizmeleri problemleri beraberinde getirmektedir. Bu problemlerden biri de Batının yeni anlayışındaki ulus devlet – milli devlet yapılarını oluşturma düşüncesidir. Osmanlı devletinin çok uluslu devlet olmasına rağmen milliyetçilik fikirleri içerisinde bir modernlik yakalamak isteyen kadroların var olması, yaşanan sürece ilişkin sorunları ve farklılıkları en iyi şekilde ifade etmektedir. Osmanlı’da başlayan ve yeni kurulan Türk devletinde de devam eden tartışmalar, modernleşmenin tanımlanmasındaki sıkıntılar, birçok sosyal bilimci tarafından ele alınmıştır. Bu alanda önemli isimlerden birisi de merkez-çevre kuramıyla tartışmaya yeni yön kazandıran Şerif Mardin olmuştur. Mardin, çok yönlü ve farklı değerlendirmelerle ele aldığı Osmanlı Türk modernleşmesini merkez ve çevresel güçler arasındaki dinsel ve kültürel kopukluklar açısından ele almaktadır. Çalışmamızın ana yönünü çizecek olan Osmanlı ve Cumhuriyet Türkiye’sinin modernleşme çizgisi paralellik izlemektedir. Osmanlı’dan miras kalan problemler Türkiye Cumhuriyetin’de de devamlılık göstermiştir. Osmanlı’da izlenen modernleşme yönelimlerinin bir devamı niteliğindeki Türkiye modernleşmesini, merkez –çevre kopukluklarının bir diğer yüzü olan milliyetçilik anlayışı bağlamında ele alınacaktır. 3 Osmanlı devletinde merkezi bürokratik yapı kendine has tutumu ile çevresel olan diğer unsurlardan ayrılan yöne sahipti. Bu durum kültürel alanda bir gerilim yaşanmasına sebep olmaktadır. Ayrıca kendi içinde millet sisteminden kaynaklanan ortak dini inanç sisteminde yer alan toplumları bir arada tutan yöne de sahipti. Bu kültür ve din sistemli ayrışmalar Osmanlı’nın temel niteliğini oluşturuyordu. Bu süreçte bir tarafta merkezde yer alan bürokratik seçkinlerden oluşan merkezi güçlerle, çevre halk arasında kültürel temelli bir gerilim yaşanırken, aynı zamanda millet sisteminden kaynaklanan farklı dinlere ait olan unsurlar arasında gerginlik yaşanmaktaydı. Batılı tarzda girilen modernleşme hareketleri bu kuvvetlerin birbirine olan uzaklığını ve gerilimi artırdığı gibi, devamında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde de gerilimin devam etmesine neden olmuştur. Osmanlı’da Tanzimat fermanıyla en üst seviyeye çıkan bu gerginlik, ilerleyen dönemde Osmanlı’dan ayrılmalarla birlikte, parçalanmanın hızlanmasıyla siyasal fikir hareketlerini de etkilemiştir. Osmanlıcılık fikri Turancılık ya da Türkçülük fikriyle evrilip yeni bir yönelime girmiştir. Modernleşme süreciyle toplumsal alanda kültürel kopukluk ve dinsel kopukluk hızlanmıştır. Bu dönemde Osmanlı’yı milliyetçilik fikirleri olumsuz yönde etkilemesine rağmen, toparlanma ve modernleşmenin yönelimi milliyetçilik fikrinin yansıması olan Türkçülük hareketiyle olmuştur. Jön Türk hareketiyle hızlanan milliyetçilik fikri, Jön Türklerin iktidara gelmesiyle merkezde önemli yer tutmaya başladı. Bunala birlikte çevrenin farklı milliyetçilik anlayışları beraberinde gelişmiştir. Osmanlı’nın dağılmasından sonra Mustafa Kemal önderliğinde yeni devletin kurulmasında etkili olan fikri yapı Jön Türklerle devamlılık sergilemektedir. Cumhuriyet’in kurucu kadrolarının Jön Türk hareketinin devamı niteliğinde olması, bu fikrin Osmanlıdan, Cumhuriyete taşınan yönünü oluşturmaktadır. Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte merkezin bu milliyetçi tutumuna karşılık çevresel alandan tepkisel milliyetçilik hareketinin ortaya çıkması gecikmemiştir. Tezde Osmanlı ve Türk modernleşmesindeki merkezi sistemle çevresel unsurlar arasındaki gerilim alanları ele alınacak. Osmanlıdan Cumhuriyet Türkiye’sine dönüşüm de sorun sadece dinsel ve kültürel kopmalarda ve karşı karşıya gelmelerde yaşanmamıştır. Merkezin milliyetçilik algılamasında ortaya 4 koyduğu dayatmacı modernleşme politikaları, çevre tarafından reddedilip, karşı konulduğu gibi, kendi farklı milliyetçilik anlayışını da beraberinde getirmiştir. Türkiye’de toplumsal alanda yaşanan bütünleşme sorunsalını anlamada, Türk-Kürt, Alevi-Sünni, Laik-Anti Laik tartışmaları Şerif Mardin’in merkez-çevre kuramının milliyetçilik anlayışına yönelik okumasıyla daha iyi anlaşabilir. Toplumsal uzlaşı problemlerinden birisi olarak görülen bu alanın, doğru okuma ile birlikte açıklık kazanacağı ve arka planında yer alan unsurların daha iyi anlaşılacağı düşüncesi çalışmamızın ana yönünü belirlemektedir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM MODERNLEŞME, MERKEZ-ÇEVRE VE MİLLİYETÇİLİK 1. MODERNLİK KAVRAMI Modernlik kavramının etimolojik anlamı, kelimenin kullanımı ve tarihsel süreçte üzerine yüklenen anlam bütünüyle ele alındığında daha iyi anlaşılacaktır. Günümüzde yeni ortaya çıkan kavramlarla birlikte mevcut kavramlara zamanla farklı anlamlar yüklenilebilmektedir. Modernizm de her açıdan farklı çağrışımlar ve tanımlamalar ortaya çıkaran kavramlardan biridir. Giddens ‘a göre modernlik “ 17. yy Avrupa’da başlayan ve sonları neredeyse bütün dünyayı etkisi altına alan toplumsal yaşam ve örgütlenme biçimlerine işaret eder ”. (Giddens, 2010: 9). Bu yaklaşım modern anlayışın belli bir toplumsal yaşayış ve değişimin arkasında var olan hazırlayıcı etkiler sonucunda ortaya çıkan bir durumun varlığına işaret eder. Modernlik kavramının tarihsel kullanımı, kavrama verilen tarihi anlamlar bize ipuçları vermekle birlikte, kavramın etimolojisini anlamada yardımcı olmaktadır. Modern kavramı ilk Latincede “modernus” biçimiyle 5. yüzyılda, Hıristiyan inancının yaygınlaşarak benimsediği ve Romanın pagan geçmişinden ayrıldığı dönemi işaret etmek maksadıyla kullanılmıştır. (Habermas,akt.Yıldırım, E. 2012: 15). Kavramın kullanış amacı bu tanımlamada yeni bir dönemin eskiden ayırıcı bir sürecin başlangıcını ifade etmek için kullanılmıştır. Bu açıdan bakıldığında bundan sonra yapılacak tüm tanımlamalar yeni döneme ilişkin başlangıcı, bir geçmişten başkalaşmayı ifade eder nitelikte olacaktır. Modern kavramı Latincede “modus ” sözcüğünden gelip ölçü anlamı taşımaktadır. Bu ölçünün temelinde ise biraz önce belirttiğimiz gibi geçmişe nazaran yeniyi ifade eden nitelikte yakalayabiliriz. Çünkü kavram 1585 yılında modern, 1588’de modernist ve 1627 yılında modernite, 1770 yılında modernleşme olarak çevrilmiş, bu dönüşümle de kavram hep pozitif değer taşımış ve olumlu anlamlar 6 yüklenerek bir karşılaştırma ile ele alınmıştır. (Yıldırım, E. 2012: 15). Bu ele alışta Batı tarihinin kendi dinamizmi içinde yaşadığı sürecin anlatımında yararlanılmıştır. Modernizm kavramı Avrupa coğrafyasında aydınlanma temelinde, bireyin kendi varlık alanına yönelişi sonucu, görünüm kazanmaya başlamıştır. Birey özne olarak varoluşun temel dinamiğine kendisini yerleştirerek bu süreci başlatmıştır. Aydınlanma düşüncesinde bireyin aklı temel almasıyla başlayan bu süreç; yeni bir farklılaşmanın habercisiydi. Bu durum aynı zamanda üretim ilişkileri ile ekonomik alanda ve daha sonrasında siyasal ve sosyal alanda başlayan dönüşümün habercisiydi. Mike Featherstone modern teriminin bugün anladığımız manada büyük kısmını 19.yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başında türettiğimizi belirtir. Alman sosyologların bakış açısıyla ele alındığında, modernlik geleneksel düzenle karşıtlık ilişkisine oturtulur. Toplumsal dünyadan adım adım iktisadi ve yönetsel olarak rasyonelleşmeyi ve farklılaşmayı ifade eder. (Featherstone, 2005: 21-22). Bu bağlamda aklın aydınlanmasıyla modernlik kavramına yüklenen anlam bir başlangıcı ifade etmekteydi. Modernlik, 18. yüzyıl sonrasında Batı dünyasında yaşanan, aklı temel alan ve genelde, tüm alanları etkileyen yeni sürecin tanımlayıcısı olarak kullanılmıştır. Yeni bir dünya tasarımı olma iddiasındaki modernlik; kendi değerlerinden ve evrensel nitelikteki taleplerden de etkilenmiştir. Bu etkilenim ve tanımlamalar günümüzde üç farklı yaklaşımla modernlik tanımlamasına neden olmuştur. Modernliği dünyanın yaşaması gereken bir proje olarak gören yaklaşım, bir diğer grup modernliğe pozitif anlamdan farklı negatif bir anlam yüklemektedir. Karşıt tepkisel tanımlamalar yapanlar ve modernliği belli bir anlamda kaçınılmaz olarak gören yaklaşımlar mevcuttur. (Karakaş, 2006a: 26). Bu yaklaşımlardan ortaya çıkan anlam; çağcıl, çağdaş, asri olarak şekillenmektedir. Modernizm ise çağcılık ve yenilikçilik gibi tanımlarla ele alınmıştır. Modernus’taki anlamıyla ölçüden ziyade yeni olan her şeyi tanımlamada kullanılır hale gelmiştir. Bu yeni, genelde kendinden önce olanın yerine kabul edilmiştir. Örneğin ortaçağdan sonraki dönemi modern olarak niteleme eğilimi vardır. Ortaçağda insanın üzerine yüklediği sadece kul olma görevi, modern çağlarda bırakılmıştır. Bireyin kendi rasyonalitesini merkeze almasıyla birlikte; bilimin ve bilimsel düşüncenin tüm alanları kuşatması, pozitivist yaşamın Batılı anlamda tüm yaşama eklenmesi sonucunu doğurmuştur. Modern, radikal bir değişimden sonra 7 ortaya çıkan durumu ifade etmek için’de kullanılır. Sözgelimi tarımsal üretim tarzından endüstriyel üretim tarzına geçişi ifade eder. Ayrıca tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişi anlattığı gibi aynı zamanda düne ait olmayan ve başka yöntemlerle ele alınması gereken bir dünyada yaşamak demektir. (Kale, 2002: 32). Modernizm 18. yüzyılda aydınlanma felsefesiyle ortaya çıkan aklın üstünlük kurduğu bir dünya düşüncesine dayanarak oluşmuştur. Bu düşünce maddi olmayan insani sorunları aklın üstünlüğü ile çözülebileceği umudunun da ortaya çıkarmasına neden olmuştur. (Atiker, 1998:7). Bu beklenti ilerleyen dönemde bilimde, sanatta, tarihte ve her alanda olduğu gibi toplumsal alanda da mükemmel bir düzenin, modern anlayışla sağlanacağı inancının tüm dünyada egemen olmasına sebep olmuştur. Şerif Mardin’in tespitiyle Batıda 12. yüzyıldan itibaren oluşmaya başlayan şehir ticareti ve kentleşme olgusu, ilerleyen dönemde özgürlük ve şehirlilerin şehir hayatını sürdürmelerini sağlayacak haklar ve imtiyazlar istemelerine sebep olmuştur. Ortaya çıkan şehir özgürlükleri fertlerin “Hükmü Şahsiyet” kazanmaları ve hürriyet elde etmelerini sağlamıştır. (Mardin, 2010a: 10-11). Rasyonel ve özgür olan “hükmü şahsiyet” sahibi birey, sivil toplum yapılarının ortaya çıkmasında önemli rol oynamıştır. Bu yapı Avrupa’da merkezi sistemli modern devletlerin doğumunda ve modern dönemin başlangıcında önemli rol üstlenmiştir. Bu modern olana olumlu anlam yükleyerek yapılan tanımlamalar, insanlığın biricik kurtarıcısı olarak görünen anlayış, zincirlerinden kurtardığı bireyi toplumsal alandaki belirlenilmişliklerinden de kurtarmayı amaçlamaktadır. Modernizmin bu olumlu yaklaşımı medeniyet ölçütünü de belirlemektedir. Bu üç ayak üzerine düşüncesini oturtmaktadır. Birincisi modern Batı medeniyeti parlak bir gelecek vaat etmektedir. İkincisi ise insanlığın izlemesi gereken tek yol vardır. O da bu modern olarak tanımlanan yoldur. Son olarak bu modern medeniyeti oluşturmak ve yükseltmek sadece Avrupa’nın işidir. (Özel, 2011: 127). Modernlik bu belirlemelerden anlaşılacağı gibi sadece tek merkezde ve bir alanda hareket eden, belirli sebeplerle ortaya çıkan bir oluşum olmadığı gibi belirli olaylar silsilesi ilede kavranacak durum değildir. Modernlik “Akılcı, bilimsel, teknolojik ve idari etkinliğin ürünlerinin yaygınlaştırılmasıdır.” (Touraine, 2007: 23). Modern tanımlama olarak da belirlenebilecek ve kendine özgü bu yönüyle ön plana çıkan bu tanımlamalarda ortak yön; rasyonalitenin ve bu 8 rasyonelliğin tüm alana yayılmasının kurumları ve bireysel olan alanla birlikte insana özgü her alanı etkilemiş olmasıdır. Bu şekilde başlayan yeni döneme, modern döneme eski kavramsal anlamına ilaveten yeni anlam da yüklenmekteydi. Her yapılan yenilik 17. yüzyıl sonrasında modern olarak nitelendirilecekti. Kumar’a göre Fransız devrimi modern devrim olarak anlamlandırılabilirdi. Bundan sonraki süreçte modern kavramı dünyada daha önce yaşanmamış şeylerin yaratılması ve sürekli olarak yeni bir şeylerin ortaya çıkarılması anlamında bir kavramsal içerik kazanıyordu. Daha sonrasında meydana gelen sanayi devrimiyle teknik alanda meydana gelen modern dönüşüm sadece teknik olanı değil, düşünce ve tutumlarda da bir değişimi zorunlu kılıyordu. Bu rasyonel alanda başlayan fikirsel anlayış, dış dünyaya yansıyan modern medeniyetin temellerini atmış bulunuyordu. Modern dünya olarak tanımlanacak bu dönemdeki değişim sosyologlar tarafından farklı merkezler baz alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Bilindiği gibi Marx’a göre Modern dünyayı biçimlendiren ve toplumsal alandaki bu değişimde itici gücü kapitalist sistem alır. Durkherim’a göre bu değişimin sebebi doğal üretim yolundan örgütlenme olarak endüstriyel bir düzene geçirilmesindeydi. (Giddens, 2010: 18) Giddens modernliği dört ana boyutu ile ele alır; sanayicilik, kapitalizm, savaşın sanayileşmesi ve sosyal yaşamın tüm veçhelerinin gözetimi olan tümel üretim ve denetim çabası olarak görür. Bakıldığı zaman sadece tek alanlı ve tek boyutlu bir açıklama yerini yaşanan durumu genel özellikleriyle bütünleştirmeye çalışan bir yaklaşım sunmaktadır. Modern dönemlerde ve anlatımlarda modernliğin normatif kural koyucu yönü ön plana çıkmaktadır. Bu yön her toplumun kendisine katılmasını zorunlu kılmıştır. Modern dönem olarak tanımlanan bu dönemde her alanda otoriterleşmiş insan, kurumsal nitelik kazanan özerkleşmiş her otoriter alanın kıstırıldığı alanlara hapsedildi. Orta çağda Tanrının elinin kulluğunda olan insan bu seferde modern çağın yücelttiği olguların ve otoritenin kulluğuna soyunmuş oldu. (Kale, 2002: 33). Bir diğer tanımlamayla ile aydınlanmayla gelen rasyonel akıl, bireyi orta çağ Avrupa’sında dinle kuşatılan ve papaza verilen görev, artık bilimle bilim adamına verilmektedir. Modernizmle bilim ruhsal ve ussal olanın dışında kalan tüm unsurlardan sıyrılmakla birlikte yeni döneminde vazgeçilmez unsuru haline gelmiştir. Bu modernlilik açıklamasında bilime yüklenen yeni anlam modernleşme sürecinde de yayılmada ve algılamada, 9 modernliliği taşımada aracı kurum olarak görev alacaktır. Tüm modernleşme çabalarının başlatıcısı bilimsel alanda yapılan çalışmalar göz önünde tutularak sürdürülecektir. Bu süreçle birlikte ortaya çıkan yeni paradigma; bilim gerçekleri ve olguları keşfetme de büyük bir yol gösterici durumundadır. Toplumsal alan ise gerçekleri gösteren bir hakikat ve kendi kendini üreten özne durumuna dönüşmüştür. Toplum ve bilimin birlikteliği ile inşa edilen ve şekillenen dünya, yine bilim ve akılla keşfedilen belirli yasalara göre hareket eden, alan olarak görülmektedir. Bu anlamda modern zamanlarda topluma bir özne gözüyle bakıldığı gibi inceleme aracı olarak da nesne yönüyle de anlamlandırılabilecektir. (Touraine, akt. Yıldırım, E. 2012: 16). Bu bağlamda toplumsal yasalar modern zamanların adlandırıldığı ve sürekli eski dönemlerde olduğu gibi tekrar bir dikatomik zıtlıklarla açıklanan döngüsel zaman ve olay tanımlarından sıyrılmıştır. Yeni tanımlamada bilimsel yasalar sürekli ilerleyen ve determinist ilkelerle zamana uygun koşullarda ortaya çıktığı için, açıklanabilir hale gelecektir. Batı sosyal bilimcilerinin modern zamanlar olarak belirlediği dönem de evrensel değişme ve gelişmeler, düz çizgisel ilerlemelerle köklü değişimleri meydana getirmeye başlamıştır. Bu dönemde eğitim, kentleşme, ekonomik ve demokratik hareketlerin artışı gibi süreçler modernliliğin yayıcılığı görevini üstlenmiştir. Bu yeni dönemle birlikte insanlık yeni bir döneme geçmiştir. Bu yeni süreçte modern olarak adlandırılıp, hem alt yapısal, hem üst yapısal değişimleri beraberinde getirmiştir. Sadece değişmeye yol açan nitelik değil bütün alanları kuşatıcı ve değiştirici bir yön kazanmıştır. İnsanın aydınlanmasından, bireyselci bir yaklaşımla başlayan ve Rönesans, Reform ve aydınlanma ayaklarıyla devam eden bu süreç, nihayetinde ekonomik, toplumsal, siyasal ve tüm alanlarda kendine özgü yapısal değişimleri beraberinde getirmiştir. Alt yapıdaki değişim yönü insan ve hayvan enerjisinden, makine enerjisinin kullanımına, tarımsal üretim şeklinden, sanayi tarzı üretim şekline kapalı pazar ekonomisi olarak bilinen lonca sistemli korumacı yapılardan, açık pazar ekonomisine geçilmek suretiyle alt yapısal alandaki değişimin yönünü de belirlemiştir. Bu durum fikir ve düşünce hayatını üst yapı olarak da bilinen oluşumları da dönüştürmüş ve şekillendirmiştir. Bireyselcilik, ilerlemecilik, pozitivizm, rasyonalizm, sekülarizm, materyalizm gibi düşünce akımlarının 10 oluşturduğu bir entelektüel dünya görüşünün ortaya çıkışı söz konusudur. (Yıldırım, E. 2012: 17). Tüm bu şekillenme toplumsal yapıyı ve toplumsal yapı içindeki ilişkilerinde değişmesine yol açmıştır. Bununla birlikte örgütlenme anlamında da modern zamanlar yeni örgütlenme şekillerinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Modernlik kavramına geçmişten günümüze, farklı dönemlerde ve değişen koşullara bağlı olarak farklı anlamlar yüklenilmiştir. 17. yüzyıldan başlayarak günümüze kadar uzanan bu dönemde kavram sosyal bilimciler tarafından farklı evrelerde incelemişlerdir. Berman’a göre modernlik üç temel dönemde incelenebilir. 16.yüzyıl ve 18. yüzyıl ortasında modern hayatın algılanmaya başlandığı ve yeni başlayan dönemin tanımlama çabalarının oluşturduğu dönem. Bu yeni döneme ilişkin fark edilmişlikle birlikte tanımlamada var olan bir sıkıntı yaşanmaktadır. Modern bir kamu ya da camianın ne olacağı noktasında pek de belirli bir fikir yoktur. İkinci dönem ise Fransız ihtilali ile başlayan her alanda büyük dönüşüm ve değişimin yaşandığı dönemdir. Fransız devrimiyle birlikte, devrimin büyük etkisiyle modern bir kamu alanı meydana çıkar. Ve bu diğer alanları da etkilemeye başlar. 19. yüzyıla kadar modern alanlardaki yaşam alanlarının temel çizgileri iyice belirginleşir. 20. yüzyılda ise son evre olarak kabul edilir. Bu artık modernizm denilen olgunun tüm dünyaya yayılış dönemidir. Modernist dünya her alanda başarılar sağlamış ve her alanda üstünlüğünü ilan eder duruma gelmiştir. (Berman, 2002: 29-30). Bu modern dönemlerin son aşamasında evrensel ve mutlaklık özelliği kazanan “modernlik” kavramı, artık tartışılmaz bir egemenlik kurmuştur. O artık bu dönemde “farklılaşmanın, uzmanlaşmanın, bireyselleşmenin, karmaşıklığın ve sözleşmeye dayalı ilişkilerin bilimsel bilginin, teknolojinin hakim olduğu bir yaşam şeklidir. Modernliğin temel parametreleri genel olarak kapitalizm, endüstriyalizm, kentlilik, demokrasi, ulusallık, bürokrasi, uzmanlaşma, farklılaşma, bilimsel bilgi, teknoloji ve ulus-devlettir. (Aslan ve Yılmaz, 2001: 98). Bu son aşama olan siyasal uzanımın modernizm olarak ortaya çıkan ulus-devlet formu, modern devletin de genel çerçevesini oluşturmaktadır. Kavramsal bir çerçeve çizmek için, modern, modernlik, modernite, modernleşme ve modernizm kavramları son dönemde, 20. yüzyılda, vazgeçilmez bir sonun nihai aşamasının şifrelerini kodlayan niteliğe sahip olmuşlardır. Bu son nihai dönemde ortaya çıkan görüntüyü Touraine yıldızı parlayan modernliği “modernizmin modernist ideolojisi” tanımlamasıyla 11 şekillendirir. Son aşama olarak hem felsefi, iktisadi, klasik anlayış, modernliği aklın tutkusu özgürleşme ve devrim olarak tanımlar. Modernleşmeyi de eylem halindeki modernlik olarak nitelendirir. Modernlik ise bir dönem olarak görülür. Modernlik ideolojisini anlatırken Rönesans’tan, Fransız devrimine, Fransız devriminden İngiltere’deki kitlesel sanayi devrimine uzanan dönem olarak söz edilir. “Çünkü modernlik ruhu ve uygulamalarının geliştiği toplumlar harekete geçmekten çok çeki düzen vermenin peşindeydiler”. (Touraine, 2007: 44). Bu amaçlar içerisinde ticaret usullerinin düzenlenmesi, bu konulara ilişkin bir hukuk devletinin oluşturulması modernliğin yayıcısı olarak kabul gören kitapların yayılması, buna bağlı olarak geleneksel olan ve geçmişe ait olanın tamamen terk edilmesi veya eleştirilmesi gerekmektedir. Bu dönemin merkezinde yer alan akıl, aydınlanmanın yok etmesi gereken karanlığı yayan egemenlik biçimlerinden sıyrılan, doğa ve tanrı kelamının karşısında bile yer almak durumundaydı. “Klasik modernlik anlayışı her şeyden önce insanı doğayla, mikrokosmos’u makrakosmosla bütünleştiren ve bedenle ruhun, insanın dünyasıyla aşkınlığın tüm ikiliklerini reddeden akılcı bir dünya imgesi oluşturmaktadır.” (Touraine, 2007: 44). Avrupa merkezli başlayan modernizm olgusu içerisinde şekillenmiş dünyanın genelinde egemen olan klasik modernist anlayış “Modernist ideolojinin her şeyden önce öznenin ölümünü ilan etmesi işte, bundan dolayıdır.” O artık akla insanı köle yapmıştır diyebiliriz. Bu yüzden çok katı uygulamaları içinde barındıran klasik modernlik anlayışı “Her türlü özgürlüğe çağrı gibi, tüm toplumsal örgütlenmeler yada kültürel inancın geleneksel biçiminin reddi gibi devrimcidir. Geçmişe ortaçağa sırtımızı dönmekle, eskilere de akla olan güveni bulmakla ve emeğe, üretim örgütlemesine, mübadele özgürlüğüne ve yasaların tarafsızlığına temel bir önem vermekle yaratılacak olan yeni bir toplum ve yeni bir insandır.” (Touraine, 2007: 44). Bu modernist ideolojiyi özetleyen bir tanımlamadır. Merkeze kedini koyan ve diğer her şeyin bu ölçütle belirlenip değiştirilmesine olan inancı ifade etmektedir. Modernliğin bu belirlenilmişlik ideolojisi ile dünyanın geri kalan kısmını da kuşatarak bu düşünceyi hakim kılma yoluyla kendi egemenliği altına almayı da başardığı söylenebilir. Bu yolda modernliğin kuşatması altında kendini ona göre biçimlendirmek isteyen toplumlar, bir anda modernleşme diye tanımlanabilecek kendilerine has ya da dikte edilen yönüyle bir modernizasyon süreciyle kendilerini karşı karşıya buldular. 12 Modern toplum kalıpları olarak kabul edilen sisteme girmede toplum içinde dönüşüm ve değişim esnasında toplumsal sorunlar yaşanmaktadır. Modernizmin bu belirlemesi toplumsal yapıları da derinden etkilemiştir. Modernik ve modernizasyon kavramları bu anlamda gündeme geldi. Modernik ve modernizasyon kavramları arasında esaslı bir fark bulunmaktadır. Modernik bir projeye refleksiyona, modernizasyon ise bu projeyi, refleksiyonu mümkün kılan kurumsal yapısal evrime işaret eder. (Çiğdem, 2004: 69). Modern toplumu tanımlarken modern olmaya çalışan diğer toplumlar ancak bu süreci izlerlerse ona ulaşabilirler mantığı modernizasyonun ana yönünü belirler. Bu açıdan bakıldığında toplumsal alanda meydana gelen modern toplum tipinin yakalanmasında modernizasyona gidilmiş. İlerleyen süreçte de bu kavram batılılaşma ya da modernleşme olarak varlığını ortaya çıkarmıştır. Burada devletin, ana ekseniyle, toplumun devşirilmesi ya da dönüştürülmesi temel alınmıştır. Batı siyasal kurumunda devlet yapısı Fransız devrimiyle birlikte nation, ulus nitelikli milletlerden oluşan yapıya dönüşmeye başlamıştır. Modern toplumda ulus yerini almıştır. Milliyetçilik fikri de modern zamanların temel kavramsalı olarak tartışılmaya başlanmıştır. Alain Tauraine ulusu modernliğin siyasal biçimi olarak tanımlamaktadır. Ona göre ulus göreneklerin ve ayrılıkların yerine bütünleşmiş bir uzamı, aklın ilkelerinden esinlenen yasa tarafından yeniden yapılanmış bir topluluktur. Bu tanımlama ulusun milliyetçilik fikri ile ilişkisini, modernlikle birlikte ortaya çıkan modern devletle birlikte oluşan, sanayi toplumuna geçişin ve bu toplumun kendi nesnel koşullarından kaynaklanan bir süreçle ortaya çıkan yönü olarak görülebilir. (Karakaş, 2007: 22-23). Bu tespitlerden sonra modernlik ve modernleşmenin, ulusçuluk ve milliyetçilik fikriyle toplumsal alanda modern topluma ulaşmada izlenilecek yolu belirlemede yeni bir yol gösterici olduğunu söyleyebiliriz. Yıldırım bu durumu ifade ederken şu şekilde temellendirmektedir: “Milliyetçilik bir başka tarihsel dönemin ideolojisi olarak birçok siyasal sisteme ilham kaynağı oldu. Milliyetçilik ideolojisine dayalı meşrutiyetlerle kurulan ulus devletler, azınlıkta kalan topluluklara baskı, aşağılanma ve dışlanmayı yaşattılar. Egemen kavmin ulus olarak inşa edilmesiyle beraber diğer topluluklar bunu uygulamak zorunda kaldılar. Çünkü egemen topluluk diliyle, kültürüyle ve yaşam tarzıyla ulus dili ve ulus kültürü haline geldi.” (Yıldırım, E. 2012: 23). 13 Bu modern ulus oluşturma ve toplumu şekillendirip, modern toplum oluşturma fikri, modernleşme çabalarının ana yönünü teşkil edecek niteliktedir. Artık yeni toplumda çokluk yerine teklik ve eskinin dışlanarak yeninin kutsallaştırılacağı bir yapıda dönüşüm yer almaktaydı. Geleneksel toplum ve modern toplum taban tabana zıt değerlerle birbirinden ayrılmaktaydı. Avrupa da 17. yüzyıldan itibaren bilim ve teknolojide meydana gelen köklü değişmeler devamında sanayileşme ve kentleşmeye neden olurken, devamında geleneksel toplumları modernleşme ya da modernizasyon adı altında toplumsal hayatın tüm alanlarını da yeniden dizayn etmeye başladı. Bu süreçle birlikte insanlık modernite denilen yeni bir yaşam biçimine ve modernlik denilen ve düne ait olmayan bir dünyada yeniden şekillenmeye başladı. (Çaylak, 1998: 153). Bu şekillenme sürecinin içerisine modern olarak tanımlanan dönemi yakalamada, çağdaş yada Batılı olma istenciyle harekete geçerek var olan siyasal ve tüm kurumsal yerleri değiştirip dönüştürme çabası Batı dışı toplumlarda ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu geleneksel olan yapıların geçmişle olan bağların bir daha gözden geçirilmesini zorunlu kılıyordu. Yeni döneme girme fikri, diğer Batı dışı toplumlar da hızla benimsenir hale gelmiştir. Bu yeni yaşam tarzları toplumun gelenekleriyle ve geçmişiyle olan bağlarının koparılarak atılmasını gerektirmektedir. Gereken adımların bir an önce atılması fikri benimsenmiştir. Bilimsel, siyasal, kültürel, teknik ve endüstriyel alanda yapılacak yenilikler modernleşme yolunda, modernliği yakalamada, diğer modern dışı olarak nitelendirilen toplumların izlemesi gereken yoldur. Bu yola girerken yeni dönem modernleşme ya da modernizasyon kavramı ile tanımsal bir çerçeve oluşturmak gerekmektedir. Osmanlıda başlayarak Türkiye Cumhuriyetin’de devam eden hareketlerin tamamı, günümüzde de uygulanan reformlar bu kavramlar çerçevesinde tanımlanmaktadır. 2. MODERNLEŞME Modernleşme kavram olarak modernlikle birlikte ele alınmak zorundadır. Modernleşme kavramı 17. yüzyıldan sonraki süreçte ve 18.yüzyıl içinde Batı’nın kendi içinde yaşadığı durumu ve gelişmeleri ifade etmek maksadıyla kullanmıştır. Modernleşme kavramı ilk olarak 1770 yılında “modernization” “modern yapmak” anlamında kullanılmıştır. Aslında modernleşme kavramına Batının içinde yaşadığı 14 değişim sürecini anlatmak için başvurulmuştur. Modernliğin devam eden bir sürecine vurgu yapmaktadır. (Yıldırım, E. 2012: 27). Bu açıdan modernliğe ilişkin, siyasal, toplumsal ve bilimsellikle birlikte teknolojik açıdan meydana gelen değişim sürecini ele almaktadır. Bu arada modernlik bir duruma vurgu yaparken, modernleşme bir sürece vurgu yapmaktadır. Modernleşme bu manada olumlu bir anlam yüklemesi ile modernliğe ulaşmada izlenilen yola ilişkin süreçlerin toplamı olarak tanımlanabilir. Modernleşme kavramının tanımlaması yapılırken ortak bir yaklaşım bulunmamaktadır. Bununla birlikte kavramın en güzel tanımlaması, değişme olgusuna ilişkin, kalkınma olgusuyla da ilişkilendirilerek yapıldığı görülmektedir. Tanımlamalara bakıldığında kavrama ilerleme, teknolojide ve sanayileşmede belli bir merhaleye doğru yol alma anlamı da yüklenebilir. Aynı zaman da ticari faaliyet alanlarının düzenlenmesi, kentleşme olgusu ile birlikte ele alınmaktadır. Bununla birlikte modernleşme salt teknoloji ihtiva etmediği gibi düşünce ufkunu simgeleyen anlamda yüklenebilmektedir. (Yılmaz, 1996: 23). Modernliğin, modern dönemin “ Toplumun artan ‘Rasyonelleştirilmesi’, bilimsel ve teknik ilerlemenin kurumsallaşmasıyla bağıntılı olarak, tekniğin ve bilimin, toplumun kurumsal alanlarına sızdıkları ve böylelikle kurumların kendilerini dönüştürdükleri ölçüde eski meşrulaştırmalar tasfiye edilir. Bu şekilde toplumsal eylemin artan rasyonelliğinin yüzü olarak” tanımlanabilir. (Habermas, 2010: 36). Habermas gibi modern olanı bir şekilde akıl ve teknolojiyle bilimsel olanla ilişkilendirmek durumundayız. Moderniteden sonra modernizasyon kavramı da bu alanla nitelendirmek ve ilişkilendirmek gerekir. Yapılacak tanımlamaların genel özelliği geleneksel toplum kuramlarını yıkmak ve bu yıkılan kuramların yerine kendi modernleşme kuramlarını yerleştirmektir. Bu bakımdan modernleşme ve modernizm bir teori olarak göze çarpmaktadır. Modern olarak ortaya çıkan durumun üç temel prensibi; mükemmellik, Avrupa merkezlilik ve izlenecek tek yol olması, Batı dışı toplumlar tarafından da bu durumun benimsenmesine sebep olmaktadır. Batı’nın üstün ve Doğu’nun geri kalmışlığı fikri, diğer Batı dışı toplumlar tarafından benimsenmiştir. Batının üstün ve Doğu’nun geri kalmışlığı fikriyle örtüşen bu yaklaşım, tüm dünyayı etkileyecek modernlik durumun ortaya çıkmasıyla sonuçlanmıştır. 16. yüzyıldan itibaren Batı lehine işleyen süreç, Batı adına bütün temel değerlerin yeniden tanımlanmasına 15 dayalı yeni bir yaşam biçimini ideolojisini de belirlemiştir. İşte Batı gelişme çizgisi bağlamında tanımlanan yeni yaşam kurgusu, Batı gelişme modelinin bizzat kendisidir. İdeolojisi modernizm, yaşanılan süreçse, modernleşmedir. (Karakaş, 2006a: 29). Bu açıdan bakıldığında bir modernizm teorisinin modernleşme, modernizasyon süreci ile devamlılığının sağlanarak sürdürülebilirlik kazandığını söylemek mümkündür. Modernlik, çağdaşlık yolunda izlenecek yolla ilgili süreci anlatan bu kavram; Doğu toplumlarında Batıdan geri kalmışlıklarını fark etmesiyle birlikte, bu geri kalmışlığın telafisine yönelik Batıyı fikirde, bilimde, teknolojide yakalama çabalarıyla ortaya çıkmıştır. faaliyet alanı da modernleşme kavramıyla tanımlanmaktadır. Modernizim tanımlamasında yer alan “Yenileşme, çağdaşlık ve muasırlık” bir diğer ifade ile günümüze, çağa ait olan, onu çağrıştıran gibi anlamlara geldiğini ifade etmektedir. (Bolay, 1996: 282). Buradan modernleşme geri kalanın, ileri olanı yakalamada izlediği yöntem olarak, çağa uyma çabası olarak görülebilir. Kongar bu durumu destekler nitelikte şu tespiti sürdürmektedir. “İnsanoğlunun genel evrim çizgisi bakımından geri kalmış toplumların, zamanımızda bu çizginin son noktasına gelmiş olan toplumlara yetişmesi demektir. Yani insanoğlunun gelişmesi yönünden modernleşme bir ilerleme değil bir eşitleme sürecidir” (Kongar, 2004: 304). Modernleşme kavramlarının içeriği, tanımlarda modern olanla ilişkilendirilmiş durumdadır. Şunu da belirtmek gerekir ki her dönemde ilerleme ve ilerlemeyi, uygarlığı yakalama çabası diğer toplumlarda olmuştur. Bu manada modernleşme sürecine girmek ya da bu sürece ilişkin değerleri yönlendirmek toplumlar açısından girildikten sonra vazgeçilmez alan olarak görülebilir. Az ya da çok her sistem değişmek durumundadır. Ancak bu sürece sonradan dâhil olan ülkelerde modernleşme değişmenin hızlanması olup, sosyal ve kültürel yapının bütününü etkileyen, teknolojik, ekonomik ve çevresel değişimleri de ifade etmektedir. Bu süreçte sosyal yapı, bu yapıyı meydana getiren kurumlar, insan ilişkileri ve bunlar arasındaki karşılıklı etkileşimle ortaya çıkan bütündür. Bu bütünlük bir taraftan yapının içindeki parçaların uyumunu zorunlu kılarken, bir taraftan da değişmenin diğer parçalarda etkisini göz önünde bulundurmak durumundadır. Bu anlamda modernleşme toplum yapısının ve buna bağlı olarak oluşan örgütlenmenin farklı şekilde olmasıdır.(Yılmaz, 1996: 23). Bu süreçte farklı tanımlar ve farklı birimler ortaya çıkmak zorundadır. Bu değişim hem toplumu hem de var olan diğer 16 toplumları da derinden etkilemektedir. Modernleşme sadece tek biçimli belli kurumlarda gerçekleşen bir değişim ve etkileşim süreci yaşamamaktadır. Modernlik tasarısı 18. yüzyılda yaşayan aydınlanma filozoflarının nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak, evrensel bir yasa, özel bir sanat olanı oluşturmak amacıyla ortaya çıkan çalışmalarla biçimlenmiştir. (Sarup, 2004: 2005). Bu modernlik tasarısının bir yansıması olarak modernleşmeyi, onun tamamlayıcısı şeklinde de okuyabiliriz. İdealize edilen modern olana ulaşma amacıyla oluşturulmuş tasarımın ismi de denilebilir. Modernleşme bir yüzüyle de sanayileşme ile temellendirilmiştir. Toplumsal gelişim aşamalarına gönderme yapmak amacıyla da kullanılır. Bir anlamda modernleşme genişleyen kapitalist dünya pazarının sürüklediği, bilimsel keşiflerle birlikte teknolojide meydana gelen yeniliklerin, buna bağlı olarak sanayideki ilerlemenin, sanayideki ilerlemeye bağlı olarak ortaya çıkan nüfus hareketlerinin ve kentleşmenin, ulus devletinde kitlesel siyasal hareketlerin oluşumuyla ortaya çıkan sosyoekonomik değişmelerin çeşitliliğinin bir birliğidir. (Sarup, 2004: 187). Modernleşme bu tanımlamada çok boyutlu bir etkiyle birlikte sadece tek yönlü bir değişiklik değil, birçok alanda meydana gelen bir etkileşim süreçlerinin toplamı olarak da görülebilir. Modernleşme mevcut üretim sisteminin toplumsal yapının ve devlet mekanizmasının sorunlarını gidermeyi esas edinen tek yönlü; ama çok boyutlu bir olgudur. Ekonomik açıdan devlet örgütlenmesinin yapılanmasında meydana gelen süreçleri anlatmada 16. yüzyılda Avrupa merkezli filizlenmeye başlayan kapitalist sistemin giderek egemen olduğu bir dünyada bitmeyen ideolojidir. “Modernleşme geçmişi ve geçmişe ait olana kendi ötekisi olarak gördüğü geleneksel diye reddederek klasikteki köklerini reddeder.” (Aksakal, 2010: 246). Bu yönüyle de modernleşme gelecek tasarımı ve ideolojisi ile sürekli gerçekleştirilmek istenen bir çabanın, amacın ürünü olarak da görülebilir. Bu modern anlayışın devlet ya da siyasal alan üzerindeki etkisi ulus devletleri ortaya çıkarmıştır. Modern anlamda “Toplumlar bir ulus devlet sistemi içerisinde var olan devletlerdir. Geleneksel devletler ya da sınıflara bölünmüş toplumlar dediğim şey ise hem kendi iç özellikleri hem de birbirleriyle olan dış ilişkiler bağlamında; bunlardan ciddi olarak zıt özellikler göstermektedir.” (Giddens, 2005: . Modern devletin kurumlarının da kendi içinde belirli bir süreçten geçerek oluşturduğu yeni yapı, diğer alanlarla birlikte özellikle Batı dışı veya modern dışı kabul edilen 17 toplumları derinden etkilemiştir. Bu dönemden sonra devlet yapısı modern olana doğru dönüşmek zorunda kalmıştır. Bu süreç devletin, geleneksel toplumun modernize edilmesi, modernleşmesi ile bir dönüşümü ifade etmektedir. Modernleşmenin mevcut olanı kusurlu görmesi sürekli ıslah ya da dönüşüm gereksiniminin oluşmasına neden olmuştur. Modernleşme bu değişim ve dönüşümün, bürokratik rasyonalite, dünyevileşme, sanayileşme ve standart eğitim ve toplumsal olanı dizayn etme şeklinde kavramsallaştırmıştır. (Aksakal, 2010: 246). Bu toplumsal alandaki dizayn fikri, ulus devlet formlarıyla, modern devletin oluşumu adına devletlerin modernleştirilmesini zorunlu kılmıştır. Modernleşme fikri tarihsel içeriği ve anlatımı yüzünden bir süreci ifade ettiği için, bu değişim sürecini tarihsel içeriyle anlamak adına Avrupa’da yaşanan modernleşme sürecini ele almak yararlı olacaktır. Modern devlet ya da ulus devlet formunu tarihsel gelişmişlikle ele almak, merkez çevre ve milliyetçilik fikirlerinin modernleşme süreci ile Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’ne etkilerini anlamada daha yararlı olacaktı. Modernleşme Batı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da ortaya çıkmış olan toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemlere doğru bir evrilme olarak nitelendirir. Bu anlamda modernleşme bir bakıma da Batılılaşmayı ifade eder. Ekonomik, siyasi ve kültürel alanda modernleşme kendini göstermektedir. Daniel Lerner’e göre “Modernleşme esas itibari ile ‘akılcı pozitivist bir ruhun benimsenmesidir.” Bu şekilde aklın ve onun paydaşı olan pozitivizm ortak hareket ederek, toplumsal süreçlerde meydana getireceği değişmelerden zorunlu olarak diğer toplumlarda yaşamak durumdadırlar. Bu açıdan zorunlu Batılılaşmak kavramı kullanılabilir. (Kongar, 2004: 227). Bu modernleşmeci anlayış bir bakıma modernleşme kavramıyla, modernleşme teorisi ayrımını da beraberinde getirir. Batılılaşma olarak Avrupa ve Kuzey Amerika merkezli başlamış olan bir hareketin, zorunlu olarak diğer toplumların da yaşaması gerekir, fikri diğer toplumlar arasında yayılmaya başlamıştı. II Dünya savaşı sonrasında soğuk savaş döneminde Amerikalı sosyal bilimciler tarafından yapılan toplumsal -politik koşulları teorize etmek ve bir kalkınma projesi olarak sunmak maksadıyla bu fikir kullanılmıştır. Black modernleşmeyi tanımlarken “ Eğer tanımlanması zorunluysa, modernleşme bir süreç olarak tanımlanabilir ki bu süreçte tarihsel olarak kurumlar, hızlı değişimin 18 fonksiyonuna adapte edilir. Bu değişimde insan bilgisinin beklenmedik çoğalışı ve çevresi üzerine artan egemenlik rolü ve buna eşlik eden bilimsel devrimler yer almaktadır. Bu adaptasyon süreci öncelikle Batı Avrupa toplumlarını etkiler. Fakat 19. ve 20 yüzyıldan sonra bu değişimler bütün diğer toplumlara yayıldı. Ve dünya çapında bütün insan ilişkilerinin transformasyonuyla sonuçlandı.” (Black, akt. Yıldırım, E. 2012: 27-28). Bu anlatımda da modernleşme bir kavram ve süreç olarak ele alınmaktadır. Bu şekilde köklü değişimi ve dönüşümü içinde barındıran modernleşme olgusu, bu dönemde kalkınma projesi olarak da uygulanacaktır. Bu dönemden sonra yapılan gelişmiş toplumlar ve geri kalmış toplumlar tanımlanması model olarak gösterilebilir. Modern toplumları temsil eden gelişmiş ülkelerin yardımı ve bu ülkelerin model olmasıyla, Batı deneyimi evrensel bir model olarak göze çarpmaya başlamıştır. ABD kendi dışındaki müttefiklerine modernizmi yaymaya çalışırken, modernleşme bir kalkınma projesi olarak şekilleniyordu. Parsons bu modernleşme teorisinin mimarı olarak kabul edilir. Parsons toplumların ulaşabileceği nihai toplumsal aşama olarak ABD’ yi işaret etmekteydi. ABD onun gözünde modernleşmenin lideriydi. Parsons Modernleşme kuramını “Tarihsel bir çerçeveye yerleştirmek amacıyla, bütün insanlık tarihini belli bir gelişme süreci içinde yorumladı.” Erken dönem, Hıristiyanlık, Ortaçağ dönemi, Rönesans ve Reform,a karşı reform, devletin yükselişi, endüstriyel ve demokratik devrimler, ve modern Amerika (Yıldırım, E. 2012: 28). Avrupa merkezli başlayıp bir modernleşme teorisine dönüşen Batılaşma olarak da tanımlanan bu kavramsal, tarihsel süreçte farklı şekilde tanımlanmaya devam edilmiştir. Batılılaşma hareketi olarak görünmesinde, Doğu’dan bir bakış olarak Batı’ya göre kendini tanımlama olarak kavrama bu anlam yüklendiği söylenebilir. Bununla birlikte modernleşmeye daha önce giren ülkelere nazaran, gelişmekte olan ülkelerdeki modernleşme çabaları bazı noktalarda farklılıklar yaşamaktadır. Modernleşme iç dinamiklerle birlikte daha çok gelişmiş, modernleşmesini tamamlamış, modern devletleri örnek alınması ile girilen süreç olarak anlaşılmaktadır. Bu örnek alışta seçkin sınıf önemli role sahiptir. Bu seçkin sınıf girişimleri ve çabaları modernleşmeyi yansıtmaktadır. Bu seçkin sınıfın karşısında yer alan kitle ile olan ilişkileri çerçevesinde süreç oluşmaktadır. Ortaya çıkan bu durum modernleşmenin izlenecek yönünü ve yöntemini de büyük ölçüde belirlemektedir. Bu gelişmekte olan, Batıya göre geri kalmış olarak görünen ülkeler, 19 bir yandan modernlik taraftarı seçkinler grubu bulunmakta, bir tarafta ise gelenekselliğe yönelik, genel çoğunluğu oluşturan kitleleri temsil eden grup bulunmaktadır. Mevcut siyasal yapılarda seçkin olan modernlik taraftarı grubun, toplumu hedefe götürmek için seçtiği strateji ve bu strateji ile birlikte oluşturduğu ilişki biçiminin izleri, modernleşme kavramında izlerini taşımaktadır. (Yılmaz, 1996: 24). Yılmaz’ın da belirttiği gibi ülkemizde ya da ülkemize benzer Doğu toplumlarında görüldüğü kadarıyla, modernleşmeye bu şekilde anlam yükleyen yaklaşımları örnekleriyle görmek mümkündür. Avrupa kıyılarında ortaya çıkan ve nereden çıktığı önemli olmayan bu modernlik teorisinin içinde taşıdığı nitelik, onu kaçınılmaz olarak dünyayı değiştirmeye yöneltmektedir. Bu proje dünyanın farklı bölgesinde de çıkmış olsaydı, aynı biçimde tüm dünyayı değiştirecek bir etkiyi yine yaratacaktır. (Tekeli, 2004: 19). Burada önemli olan modernliğin nerede çıktığı veya nasıl oluşturdu değildir. Ortaya çıkan modernlik durumunun, Doğu ya da diğer toplumlar tarafından yakalama hissinin ortaya çıkmasıdır. Buna yönelik modernleşme projeleri istenilerek uygulanıp, tasarlanmaya devam ediyor. Tekeli’ye göre modernleşme hareketi modernliğin dört temel boyutu üzerine kurulmuştur. Bunlardan birincisi ekonomik boyut olarak adlandırılabilir. Kapitalist üretim ilişkilerinin içinde bulunduğu ve sanayileşmiş bir toplumum ortaya çıkmasında etkili olan yönleri içine alır. Aynı zamanda teknolojik gelişmeleri hızlandırıcı etkiye sahip durumunda ortaya çıkmasına olanak sağlar. İkinci boyut ise bilgiyi, sanata ve ahlaksal alana yönelik yaklaşımları içinde barındırır. Bu alanların her biri birbirinden bağımsızdırlar. Bu alanlar otonom olmakta birlikte, bütünleştirici bir yaklaşımla evrensel değerleri ortaya çıkaran yönleriyle belirginleşir. Hukuk, ahlak, sanat ve bilim alanında evrensel nitelikte değerlere sahip olma iddiası, bu dönemde ön plana çıkar. Üçüncü boyut ise geleneksel toplum bağlarından kurtulmuşluk, rasyonalite ile birlikte özgürlüğü eline alan insanın eylemsel alanını gelenekler yoluyla değil, kendi iradesine bağlı akılla yönlendiren bireyin ön plana çıkmasını temsil eder. “Bunlar eğitilmiş kapasiteleri artmış, belli bir yöreye bağlılığı azalmış, tarihsel gelişme içerisinde kendine yer bulabilen, yer değiştirebilen, alışkanlığı artmış olabilir.” (Tekeli, 2004: 20). Geleneksel bağları reddetmekle kalmayıp modern toplumun bireyi haline gelmiş yurttaşları olarak göze çarparlar. Dördüncü boyut ise gelişen kurumsal yapılardır. Ekonomik faaliyetlerde bulunan ve 20 bu tür bireylerden oluşan, kendi yaptıklarını değerlendiren ve onları değiştirip geliştirmeye çalışan yapıdır. Bu yapıda toplum ve bireyler yeni bir örgütlenme fikri ortaya koymuşlardır. Bu örgütlenme biçiminde ulus-devlet olma ve yönetim olarak demokratik süreçleri içinde barındıran niteliklere sahip olma gibi özellikleri sayabiliriz. Kendi için iyi olanları değerlendirilen, eşit haklara sahip olanlardan oluşan bu toplumda, yönetimin meşruiyeti ancak demokratik ilkelere dayanarak sınanabilir. (Tekeli, 2004: 20). Bu dört boyutlu modernlik aşamaları yakalamak amacıyla harekete geçmek, modernleşmede geri kalmış toplumlarında aynı süreçlerden geçtikten sonra gerekli hedefe ulaşacağı fikrini de beraberinde getirmiştir. Fakat seçkin modern taraftarların içinde bulundukları durum ve yakalanması gereken modernliğin bazı özellikleri çelişik durumları da beraberinde getirmektedir. Modernlik konusunda yapılan bu basit indirgemeci yaklaşım sürekli gelişmelerle zaman içerisinde açıklık kazandırdığı gibi bu proje sürekli kendisini de yeniden üretmektedir. Bu yeniden üretme esnasında kendisini geliştirmekte ve var olduğu durumun bir üstüne çıkarak ulaşılmaz olma durumunu devam ettirmektedir. Bu şekilde de sürekli yeni biçim kazanmaktadır. Bu yeniden dönüşüm ve yeniden kendini gerçekleştirme karşı konulmaz oldu. Bu durum onunla ilişki kurma yoluyla atılan modernleşme adımlarını yeniden tanımlanmasını zorunlu kılmaktadır. (Tekeli, 2004: 21). Bu açılardan bakılırsa ister dayatmacı bir teori gözüyle isterse yakalanması gereken idealize edilmiş biçimiyle modernlik yeniden tanımlanarak ona ulaşılacak yol ve usullerin tekrar tekrar farklı biçimlere doğru dönüştüğü söylenebilir. Bu durum modernleşmede farklı sıkıntıların ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Modernleşme sürecinde gelişmekte olan ülkelerde iki tavır göze çarpmaktadır. Birincisi geleneksel toplumun devamını savunurken, diğeri ise Batı ya da modern olanın bütün olarak alınması fikridir. Bunlardan biraz farklı olarak seçmeci bir yaklaşımda sunulabilir. Batı medeniyetinin, modern unsurların bazı olumlu yönleri, bunlar arasında teknolojik ve tekniğe dayalı unsurları alınmalı. Diğer taraftansa özellikle kültür gibi istenmeyen bazı yönleri de reddetmek gerekir. Bu düşünceyi kabul eden kısmici yaklaşımlarında var olduğu söylenebilir. Bu noktayla ilgili Morroe Berger, Ortaduğu ve Arap dünyasının içinde olduğu durumla ilgili bazı tespitlerde bulunur. Bu gelişmeler toplumlarda Batı egemenliğinin ve özellikle 21 medeniyet ve teknolojik anlamda bu üstünlüğü kabul eder. Seçkinci grup kitleyi batılıların cesaret edemediği oranda değişime zorlar. Bununla birlikte değişim istediği milliyetçilikle birlikte yürütüldüğünü de vurgulamaktadır. M. Berger’e göre yeni seçkinler bir taraftan milliyetçi yönleriyle Arap kültürü ve gücüne hayranlık duymaktadır. Diğer taraftan, ilerleme ve değişme olarak kabul edilen pek çok geleneği de yok saymaktadır. Bu değişime yönelik kararsızlık ve çelişik durum ortaya çıkarmaktadır. (Berger, akt. Yılmaz, 1996: 25). Bu durum Batılaşma ya da maddeleşme olgusunun dönemsel algılamada geçirdiği farklı tanımlamalara örnek teşkil etmektedir. Tarihsel süreç içerisinde Batılılaşma ya da modernleşme farklı tanımlar gibi anlaşılsa da gelinen noktada iki kavramsalında modernliğe ulaşmada ve onu zorlamada aracılık eden sürecin ortak ismi olduğu söylenebilir. Murat Belge bu durumu ifade ederken: “Dünya da Batılılaşma adıyla tanınan bir süreç, bir program, bir fiil varsa, bunun ilk örneği Osmanlı ve Rus İmparatorluklarında görülmüştü. Böyle bir örneğin ortaya çıkışı Rusya için yaklaşık 17. yüzyılın son on yılı Osmanlı İmparatorluğu içinde 18 yüzyılın ilk yarısı olarak ta saptanabilir. Bu tarihte Batı “Batı’’ diye tanımlanabilecek özelliklere sahip farklı bir bütünlük olmaya başlamıştı. Ama oda bu sürecin oldukça erken aşamalarındaydı ve kendiside “Batılılaşma” ya devam ediyordu. Yaklaşık bir yüzyıl sonra Fransız Devrimi ve Sanayi Devrimi ve Sanayi Devriminin gerçekleşmesiyle Batı, Batı olacaktı. Özellikle ikinci olgu Batı’yı bütün dünyada tek ve benzersiz konuma yerleştirecek ve bundan böyle “Batılılaşma fiili” “Batı’’ olmayan bütün dünyanın başlıca uğraşı haline gelecekti. Daha sonraları, bu “Batı” kavramında bu iş yapanlar için biraz tedirgin edici çağrışımlar bulunduğu için kulağa daha nötr gelen “ modernleşme” terimi daha yaygın bir tercih görecektir. (Belge, 2004: 43). Genel durumu özetleyen bu yaklaşım kavramsallara verilen anlamdan ziyade toplumları kendilerini görmek istedikleri durumla yakından ilişki içerisindedir. Osmanlı ya da Türk aydınlarının kendi içerisinde “Batılılaşma” “Modernleşme” kavramları bu anlamda farklı biçimlerde kullanılmıştır. Ama göz önünde tutulması gereken bir gerçeklik var. O da toplumun yaşamış olduğu bir olgu olarak yaşanan süreçten etkilenip, bu yönde tutum, hareket ve tarzlarının ortaya konulmasıdır. 22 Modernleşme süresinin ortaya çıkış noktası Avrupa merkezli kabul edilmektedir. Fakat bununla birlikte Giddens’in tanımında belirttiği gibi zamanla tüm dünyayı etkisi altına alan süreç hâline gelmesi, uzun bir zaman almıştır. Avrupa’da başlayıp tüm dünyayı etkileyen süreç, tek yönlü ideolojik etkiden ziyade, Avrupa’da var olan yeni ekonomik sistemin taşıyıcısı kapitalist devletlerin yeni ekonomik sistemin gereği olarak, Dünya’nın farklı bölgelerine ilgilerinin yönelmesiyle ilişkilidir. Bu bölgede hâli hazırda var olan ve devam etmekte olan geleneksel yapılar, belirli bir eklemlenme ile dönüşüme uğratılmıştır. Bir bakıma kapitalist sistemin ulaşma imkanı bulduğu coğrafyalarda, kendi içinde var olan biçimi yerleştirmesini, bu bölgelerde modernleşme sürecinin herkes tarafından kabul edilebilecek nesnel temelini ortaya koyar. Ortaya çıkan bu durum “Dış örnek etkisi” özenme, yetişme, dürtüleme gibi çağrışımlarda oluşturmaktadır. Kapitalizmin ortaya çıktığı toplumların dışında kalan toplumların zamanla modernleşme hareketlerinin içine girmeleri, bu açıdan taklide indirgenebilir. Fakat Çulhaoğlu bu çok yönlü hareketi “Maddi temeli olmayan, yapay ya da taklit süreçler olarak görmemek gerekir.” (Çulhaoğlu, 2004: 170). Şeklinde tespitte bulunur. Modernleşme hareketi modern ideoloji yada modernite teorisinin evrenselci yaklaşımında oluşan etki ile sadece basit taklit olarak adlandırılmamalıdır. Bununla birlikte Avrupa’ya modern olarak kabul edilen coğrafyalara yakınlığıyla bilinen devletlerde özellikle Osmanlı’da başlayarak devam eden süreçte Türkiyi’de içine alan yakın coğrafyalarda, Avrupa’dan her alanda doğrudan etkilenen ülkelerde, modernleşme olgusuna ve bunun ortaya çıkardığı olgusal gerçekliklere derinlemesine bir çalışmayla bakmak gerekir. Modernleşme kavramının içeriğinde günümüzde yapılan tartışmalar ağırlıklı olarak, bu etkilenim sonucunda farklı tanımlamalardan da kaynaklanmaktadır. Bir önceki anlatımda ele alınan “Modern olan ve geleneksel olan arasında ki eklenmelerin uzunca tarihi bir kesite yayılan gerilimleri geç modernleşmenin ayırt edici özellikleri arasındadır.” (Çulhaoğlu, 2004: 171). Burada modernleşmenin süreç olarak uzun bir zaman aralığında gerçekleştiği tespit edilmişti. Son durumda modernlik sürecini yaşama biçimleri ve bu süreçlerin genel dönüşümü ile farklı modernleşme biçimleri ortaya çıkmıştır. “Batı dışı modernlik” Nilüfer Göle’nin “Batılı olmayan toplumların modernlik deneyimleri yeni bir iddia 23 taşıyabilir mi?” sorusuyla başlayan yaşanan modernleşme süreçlerine yönelik yeni tartışma ve yeni bir yön kazandıran tanımlamaların ortaya çıkmasını sağlayan tanımlamadır. Göle’ye göre “Batı’nın coğrafya, tarih ve kültürüyle tanımlanan modernlik deneyimi, bu gün farklı coğrafyalara açılmakta, yeni kültürel havzalarda yeşermekte, değişik dillerde yeniden anlatılmaktadır. Batı dışı modernlik kavramı çok yönlü bu güzergah izleme, görme ve dillendirme iddiasındadır.” (Göle, 2004: 57). Göle; mevcut durumun çok yönlü etkileniminin tanımlanmasında, farklı etkilenimler sebebiyle mevcut monist yaklaşım sorgulanarak, yeni kavramsal tanımlar yapılması gerekmektedir. Bu yaklaşım giderek ön plana çıkarmaktadır. Bu şekilde modernleşme kavramını anlamlandırmaya yardımcı olmaktadır. “Çoğulcu modernlik, alternatif modernlikler, yerel modernlik ya da benim kavramsallaştırmaya çalıştığım gibi Batı-dışı modernlik kavramı, değişen modernlik deneyimi ve tanımları üzerine farklı coğrafya ve kültürleri konumunda yeniden düşünme uğraşının bir parçasıdır.” (Göle, 2004: 57). Burada Göle’nin belirttiği gibi Batılı gözüyle şekillenmiş bir sosyal bilim gözüyle oluşturulan modernleşme ve modernlik kavramı, onu ortaya çıkaran bilimin tekçi yaklaşımıyla pozitif bilim anlayışının tekelini ortaya koymaktan ileriye gitmemektedir. Günümüzde yapılan çoğul, alternatif, yerel ve Batı-dışı modernlik gibi tanımlamalar bu bilim anlayışı ve dünyayı tek merkezli görme, tek biçim verme anlayışına eleştiri mahiyetindedir. Modernleşme kavramının bu yaşanılan süreci tanımlamada, Batının bir dayatması olma durumu gibi yapılan değerlendirmeleri göz önünde bulundurursak; modernliği yakalamada izlenilen yol ve yöntemlerle ilişkin yapılan alternatif tanımları, modernleşme kavramının bu tek biçimli yönlendiriciliğini kırmada yol gösterecektir. Bu tanımlama sıkıntısı farklı kavram kullanımında kendini göstermektedir. Örneğin bir Batılaşma kavramına yüklenen anlam zamanla ve sosyal bilimcilere göre farklı anlamlar içerebilmektedir. Batılılaşma kavramı kullanıldığı terminoloji, modernleşmeye göre daha da kapsamlıdır. “Kapitalizmin gelişmesine eşlik eden bir süreç olarak modernleşmenin her ülkeyi şu yada bu ölçüde Batılı Ülkelere benzetmesi kaçınılmaz olsa bile her modernleşme sürecine tam boy bir Batılılaşma eşlik etmeye bilir” Bu konuda Şerif Mardin modernleşmeci planların “ devlet kurtarma yada “Cemaatçi Popülizm” adına zaman zaman batılılaşmaya karşı durabileceğine değinmektedir.” (Çulhaoğlu, 2004: 171). 24 Yaşanılan süreci her toplumda zaman zaman ve toplumdan topluma da benzerlik göstermeyen sonuçlar doğurması, bu kavramsala yüklenen anlamların farklılaşmasına sebep olmuştur. Modernleşme kavramı daha olumlayıcı ve his dünyalarına ilişkin nötr durumsalı ifade eder. Batılılaşma kavramı içerikten ziyade biçimsel yönü ağır basan niteliğe sahip bir anlam yüklenilmektedir. Bu dar kapsamdan dolayı bazen iticilikle benimsenmeyen kavramken, bazen de modernleşme ile ortak anlatımlarda kullanılmıştır. Batıcılık kavramında modernliği farklı yaşama tecrübelerini sahip ülkelerin bulunması, farklı coğrafyalarda bu sürece ilişkin esasları tanımlamada çoğul, alternatif, yerel ve Batı dışı modernlik kavramlarına kısaca değinmek yararlı olacaktır. Göle, tek güzergahlı kültür dışı bir modernlik anlatımı yerine, farklı biçimlerde ve yollarda birden çok güzergahta kültürel odaklı tanımlamalarla, çoğul modernliği ifade etmektedir. Batı’nın kendi içinde dahi farklı bir modernlik yolu çizdiğini, modernliğin tek biçimli yönünü reddeden bir yaklaşımdır. Modernlik bu tanımlamada birçok alandan ve kültürden beslenen farklı süreçlerin ortak ürünü olarak görülmektedir. Bununla birlikte her toplumda farklı deneyim ve rölatif anlayış göze çapmaktadır. Modernlik sonuçta bir bitmişlik içerisinde nihai aşama olarak görülür. Modernliğe ulaşma noktasında modernleşme kavramı; ülkelerin tarihsel, toplumsal ve kültürel koşullarda hareket ederek çizdikleri yolun, izledikleri stratejinin adı olarak görülebilir. Bu tanımlama, modernlik tanımlarındaki evrenselci ve izlenilecek tek yol, ulaşılacak son merhale olarak görülen yaklaşımlara itiraz niteliğindedir. Batı merkezli yaklaşımlara yönelikte itiraz niteliğinde modernleşme tanımı olarak görülür. Modernliklerin alternatif yollarını olduğunu savunan “Alternatif Modernlik” anlayışı Batı modernliğinin temel dayanak noktası almakla birlikte, bunun yanında farklı alternatif modernlik arayışlarına meşruluk zemini hazırlamaktadır. Modernlik yaklaşımlarından bir diğeri de yine Batı merkezli bir yaklaşıma karşı çıkmak suretiyle ortaya atılmıştır. Bu yaklaşım modernliği merkezden farklı yerel unsurların ön plana çıktığı tikel olan olayların her toplumun kendi içinde farklı biçimlerde modernlik sürecini yaşadığını ileri sürmektedir. Bu kavramsalı, modernleşme kavramının kapsayıcılığına ve yönlendiriciliğine itiraz niteliğinde sosyal bilimciler kullanmaya çalışıyorlar. Buna Göle’nin itirazı şu yöndedir. “Hangi toplumsal pratiklerin, kültürel kimliklerin evrenselliği taşıdığına 25 hangilerinin genellikle sınırlı olduğuna hangi kıstasa göre kim karar verecek?” (Göle, 2004: 59). Bu açıdan bakıldığında, yerel bir ifade biçimiyle belli bir alanda sınırlılaştırılmış yeniliklerin, evrensel kültür ve diğer alanlarıyla ilişkilendirilmesi sonucu ortaya çıkacak yeni süreçlerin, belirli bir dar alanda yapılan modernleşme tanımının sıkıntısı olarak görülmektedir. Bu kullanılan kavramsalların yerine modernlik ve akabinde yaşanan modernleşme olgularına farklı bir yaklaşım sunan Göle’nin “Batı dışı modernlik” tanımlaması, alternatif modernlik, çoğul modernlik ve yerel modernlik gibi kavramsallaştırmalardan ayrılmaktadır. Bu kavramsal Batı’yı merkeze oturtan ve merkez olanı, yerinden kaydırarak, modernlik üzerine yapacağı temellendirmeyi Batı’nın kıyısından farklı ve yeni bir anlamsallıkla ve kavramsallaştırma ile tanımlamaya çalışmaktadır. Burada yapılmak istenen “Batı dışı toplumları ikinci el bir modernite anlatısıyla çözümlemek yerine; Batılı olmayan toplumları modernite sorunsalının merkezine taşıyarak yalnızca bu toplumlar üzerine “yerel” bilgi üretmekle kalmayıp, modernliği kendisine yeni bir okuma, dahası sosyal bilimlere yeni bir açılım getirebiliriz.” (Göle, 2004: 59). Şeklinde özetlenecek bir çalışmayı amaçlamaktadır. Burada hareket noktası olarak sosyolojinin pozitif bilim anlayışıyla gelen toplumları şekillendirici biçimlendirici ve evrensellik ilkesine göre kendine biçilen rolün dışına çıkarak, bu kültürün dışında yeni bir okuma ile geleneksellik ölçütüne bağlanabilecek, klasik sosyolojist yaklaşımlara da yeni yön vermeye çalışır. Göle Batı-dışı modernlik kavramını kullanmak diğerlerinin atılması anlamında okunmamalıdır. Hatta tersine Batı-dışı modernlik kavramını anlamanın yolu, bu kavramı diğer kavramlarla ilişkilendirerek ve birbirine eklentisellik sağlamakla mümkündür. (Göle, 2004: 59).Şeklinde ifadelendirir. Bu kavramsallaştırmanın diğer kavramlarla olan iş birliği ile daha işlevsellik kazanacağını da belirtmektedir. Bu tanımlama ihtiyacının ortaya çıkmasında modernliğin giderek farklı toplumlarda yayılmaya başlamasıyla, Batı dışında kalan birçok toplumun dolaylı ya da direk dâhil olduğu bir durum haline gelmesi yatmaktadır. Toplumların Batı’ya olan uzaklığı ya da kapalılık, açıklık gibi özelliklerinden dolayı, az ya da çok bu süreçten etkilendiğini görüyoruz. “Batı dışı kalan dünyada modernite nasıl anlam bulmuştur? Batı’nın temel dinamikleri, Batı dışı toplumlarda işlevsel midir? Batı-dışı toplumların gelişme çizgisi nasıl bir güzergâh izleyecektir?” (Yücedağ, 2010: 73). 26 Göle’nin cevap aradığı bu sorular Batı-dışı modernlik kavramsalını ortaya çıkarmıştır. Çoğul modernlikte tek yönlü, kültürü dışlayan yönü ağır basan bir yaklaşım sergilenmektedir. Yerel modernlik anlatımlarında ise coğrafi özelliklere bağlı olarak mekan ve zaman uzanımında, kültürel odaklı yaklaşım ortaya koymaktadır. Alternatif modernlikte ise elimizde var olan modernleşme şekillerinin ve yöntemlerinin dışında bir modernlik olup olamayacağı sorgulanmaktadır. Batı-dışı modernlik kavramında ise Batı’nın içinde yaşadığı modernlik sürecine yönelik modernleşme anlayışının dışında, bu modernleşmeye karşı bir kavramsal anlayış değil; “Batılı olmayan toplumların modernliği aktarma, resmetme, hatta yeniden besteleme biçimidir. Yoksa modernlik dışında kalmaları ya da karşıtı olmaları değil” (Göle, 2004: 59). Şeklinde ifade ederek hatlarını çizmektedir. Batı’lı olmayan bu coğrafyada yer alan toplumların tarih ve bireylerinin bakış açısıyla bakıldığında, Batı’nın ortaya çıkarmış olduğu modernlik çok farlı anlamlar ifade etmektedir. Batılı olup, Batılı toplum içerisinde modernliği yaşayan toplumların gözünde, bu kavramsallaştırmaların daha farklı ifadelendirmeleri bulunmaktadır. Bu noktada, Batılı toplumlar için bu tanımlama beklide anlam taşımayacaktır. Göle Batılı olmayan modernlik kavramıyla açmaya çalıştığı, kurumsal zemin 1. Batı modernliğinin merkezden kaydırılması 2. İlerlemeci zaman anlayışından eş zamanlı modernlik anlayışına geçilmesi 3. Eksik yerine ekstra modern olanın gözlemlenmesi gerekir. 4. Geleneksel yerine, geleneksizleşme tezleri üzerine temellendirmektedir. (Göle, 2004: 60). Buradan çıkarılan sonuç, Batılı olmayan toplumların kendilerine özgün modernliklerinin kavramsal çerçevede ele alınabilmesi için farklı bakış açılarının ortaya çıkarılması gerekmektedir. Batılı olmayan fakat Batının ortaya koyduğu ürün olan modernliğin etkisine girmiş veya girmekte olan toplumların modernlikle olan ilişkilerini yeni perspektifle ele alıyor. Bu Batı’dan uzakta ve onun dışında bir modernlik dışı kalma durumu değildir. Modernlik sürecinde modernleşmede Batı-dışı toplumlarında üretkenliğini ortaya çıkarmaktadır. Batılılaşma-modernleşme hangi kavramsalı kullanırsak kullanalım, yeniden üretilen anlamlar ve tanımların yanında, kavramlara ilişkin ortaya atılan farklı tanımlarda yeniden üretilmektedir. Bazı düşünürler Gökalp gibi kavramsallara yükledikleri anlamlarla yaşanan sürecin yönünü de çizmeye çalışmışlardır. Gökalp’in Türk modernleşmesindeki medeniyet ve kültür ayrımından hareket ederek yapmış 27 olduğu tanımlama, kavramlara yüklenen ayrı anlamsallıkları anlamada iyi bir örnek teşkil edecektir. Türk modernleşme sürecinde sosyolojik betimlemeler kadar farklı teorilerde üreten önerilerde bulunan Gökalp; Türk modernleşmesin de medeniyet ve kültür ayrımı ile aslında, Batılılaşma ve modernleşmeyi de birbirinden ayırmaktadır. “Modernleşme yerine asrileşme, muasırlaşma kavramı yani çağdaşlaşmayı kullanmaktadır. Bu kavramla modernleşmeyi Batılılaşmadan ayırmaktadır. Çünkü muasırlaşma çağdaşlaşma son yüzyıllarda dünya ölçeğinde gelişen ve bütün insanlığın ortak malı olan bir süreç olarak algılanmaktadır. ” (Yıldırım, E. 2012: 39). Bakıldığında medeniyet olarak nitelendirdiğimiz bu durumdan yararlanılması kadar doğal bir durumda olamaz. Bu muasırlaşma bizlerin Batılılaşması anlamına gelmemektedir. Var olan asriliği yakalamaktan başka bir şey değildir. Batılılaşırken kültürel özellikler korunabilir. Gökalp modernleşme ve Batılılaşma kavramlarına kendince farklı bir yaklaşım sunmuştur. Modernleşme sürecinde geleneksel kültürel yapıların tamamen ortadan kalkmadığı gibi kültür tahribini de üretmemektedir. Geleneği yok etmek modernliği ortaya çıkarmamıştır. Genel bir toparlama yapılırsa, modernlikle birlikte ortaya atılan modernleşme kavramına ilişkin tartışmalar ve yeni tanımlamalar 18. yüzyıldan itibaren başlayan süreci anlatmaktadır. Bendiv’in de ifade ettiği gibi Batı modernleşmesinin faktörleri ve zamanı itibariyle ikinci defa tekrar ortaya çıkamayacağı gibi, terimin tam anlaşılır bir açıklıkta tanımlanamaması gibi bir eleştiride bulunmaktadır. Bu yaşanılan tarihsel dönemlerin farklı önceliklerini ve olayların yönünü tanımlamada kaynaklanan durumunda göstergesidir. 19. ve 20. yüzyılda modernleşmeden, mistisizmin azalması ve rasyonalizmin yükselişi anlaşılmaktaydı. Kutsal ve teolojik dinsel davranış biçimlerinin yerini ise seküler, bireyselci bir anlayış yerleşmekteydi. Günümüzde ise bu rasyonel seküler ve bireyci anlayış modernliği ve modernleşmeyi temsilden uzaklaşmaktadır. Semboller, özgürlüğün anlamını yeniden düşünmek, ayrıca çevre ve temiz alanlar yeni durumu tanımlamada önem kazanmaktadır. (Tullis, akt.Yılmaz, 1996: 29). Buradan anlaşıldığı gibi modernleşme olgusu bizim tarihsel koşullarımız ve toplumsal kültürümüz, ayrıca coğrafi konumdan kaynaklanan Batıyla olan ilişkilerimiz göz önünde bulundurularak ele alınmalıdır. Osmanlıda başlayan ve Türkiye Cumhuriyetiyle devam eden 17. yüzyıldan başlayıp varlığını hala sürdüren 28 bu tartışmalar, hem iç hem de dış koşullardan etkilenerek varlığını devam ettirmektedir. Modernleşme problem alanı olarak, ülkemizde ve benzer ülkelerde halen aynı noktalarda tartışıldığı gibi, kendi içinde Batı modernliği eleştirel bir şekilde tartışılmaktadır. Ama bir olgu olarak bizim gibi toplumları derinden etkilemeye de devam etmektedir. Modernlik sonrası oluşan modernleşme hareketlerini anlamlandırmada başvurulan bu kavramlardan sonra, modernleşmeyi; yayılma veya etkilenme süreçlerinden hareket ederek ele almalıyız. Merkez ve çevre faktörler göz önünde bulundurularak yapılması gereken tanımlamalar ortaya çıkmıştır. İster Batı merkezli başlayan ve evrensellik ilkesinin yayılmacı anlayışıyla çevreyi etkileyen modernlik gözüyle bakalım, istersek Batı’dan etkilenen çevrenin kendini değiştirmesi var olan durumdan etkilenmesi gözüyle bakalım. Hangi açılardan ele alırsak alalım modernleşme ile merkez-çevre etkileşimini tanımlamak yararlı olacaktır. Kavram olarak merkez-çevre neyi ifade ediyor? Öncelikle bu konuya değinmek gerekir. Modernleşmenin ilk ortaya çıktığı 17. yüzyıldan günümüze uzanan uzun bir süreçte karşılıklı iki kutupsal etkilenmeden hareket edilmeli. Bir tarafta modern toplumlar, genellikle Batılı devletler, diğer tarafta ise modern olarak idealize edilmiş ülkelere ulaşmak isteyen geleneksel toplumlar olarak tanımlanabilir. Bunlar Batı’lı olamamış ama Batı’nın ideal toplum kuramına ulaşmak isteyen toplumlardır. Bu toplumlar Köker’in ifadesiyle Batılılaşma ve modernleşme yolunda isteksiz oluşları, kısa sürede yapılmak istenen modernleşme sürecinin uzamasına neden olabilmektedir. Modern olan devletlerin temel özelliklerinin ne olduğunu anlayan toplum kesimleri bir irade ortaya koyarak modernleşmenin yönüne müdahale edeceklerdir. “Batılı olmayan toplumların değişim süreçlerinde güçlenen bu “müdahale”, modernleşme kuramına göre geleneksel toplumdan”, “ Modern topluma” geçiş aşamasında zorunludur.” (Köker, 2004: 14). Bu açıdan bakıldığında sadece toplumlar arasında değil, toplum içinde de belli kutuplaşma ve merkez-çevre olarak ayrışmalar göz önünde bulundurulmalıdır. Köker, yine bu durumu ifade ederken Batı toplumları uzun bir süreçte yaklaşık dört yüz ya da beş yüz yıllık bir zaman içerisinde kendi modernleşmelerinin sağladılar. Batı merkezi dışında kalan toplumlarda modernleşme ise “Daha kısa zaman dilimi içerisinde, kendiliğinden olmayan dış etkenlerinin yoğun itici gücü etrafında ortaya çıkmıştır.” (Köker, 2004: 51). Bu açıdan 29 bakıldığında Batılı olmayan toplumlarda kendi içinde bulunan iç dinamikler ayrışma yaşayarak iki farklı zümrenin varlığı ile modernleşmeye doğru zorunlu dönüşümü yaşarlar. Modernliğin karşı konulamaz bir süreç olduğunu, bununla birlikte her toplumun kendine has bir modernleşme tarihi olduğunu belirtmekte yarar var. Batı karşısında, bütün Batı dışı toplumlar gibi Türk toplumu da kendini şekillendirme yolunda, elindeki kuvvetlerden hareket ederek, kendine has olan Tük modernleşmesini başlatmış oldu. Modernleşmenin bir ayağında modern toplumlar diğer ayağında ise modernleşmek isteyen toplumlar ayrımından, modernleşmede farklı yöntemler üzerinde durulması ile Türk modernleşmesi daha iyi tanımlanabilir. Bu açıdan Osmanlı’da başlayan ve Türkiye Cumhuriyeti ile devam eden Türk modernleşmesini tanımlamada merkez-çevre, modern ve modernleşen ayrımı toplumda modernliği anlayan ve topluma yön veren, modernliği yakalamada modernleştirilen kitte, karşı grupların bir sosyolojik kavramsal anlatımı olan merkezçevre kavramının ele alınması, modernleşme olgusunu anlamamızda daha yardımcı olacaktır. 3. MERKEZ-ÇEVRE Şerif Mardin’in 1975 yılında yayınladığı “Türk siyasasını açıklayabilecek bir anahtar: merkez-çevre ilişkileri” adlı makalesiyle birlikte, bir tarafta merkez ve onun karşısında var olan bir çevre ikiliğinden hareket eden açıklamalar, Türk sosyal bilimcileri tarafından bir çok olguyu açıklamada başvurulan bir araç haline gelmiştir. Mardin merkez-çevre kuramını Amerikalı sosyal bilimci Edward Shils’ten alarak, bu kavramsallardan oluşan kuramı toplumsal yapıyı ve mevcut durumu anlatmak, tanımlamak için kullanmıştır. (Çolak, 2009: 1). Burada merkez ve çevre kuramı bizdeki modernleşme hareketlerini anlamada ve kopukluk, karşıtlıkları ele almada önemli bir kavramsal olarak karşımıza çıkmaktadır. Amerikalı sosyal bilimci sosyolog Edward Shills’e göre her toplumların bir merkezi vardır. Ancak bu merkez ilk bakışta herkesin aklında uyandırdığı izlenimle geometrik ya da herhangi bir coğrafi merkezle ilişkisi yoktur. Merkez kavramıyla asıl anlatmak istediği toplumların bütünleşmesini sağlayan ve onları bir arada tutan, “Genetik bir koddur. ” (Gönenç, 2006: 129). Bu açıdan bakıldığında Shils’in tanımlamasıyla merkez tanımlamasının iki boyutu olduğunu söylenebilir. Kültürel boyut ve kurumsal boyut. Shils’in kavramsallaştırmasında “Merkez bir yandan 30 topluma yön veren değer ve inançları, diğer yandan bu değer ve inançlar üzerinde inşa edilen kuramları ifada eder. Kültürel boyutlu merkez, esas olarak toplumu yöneten semboller değerler ve inançlar düzenin merkezidir.” (Gönenç, 2006: 130). Buradan anlaşılan zamanla merkezi olarak kabullenilen ve belirli değerler ve kutsal semboller üzerinden hareket eden toplumların merkezi-kurumsal sistemi muhafaza etmek amacıyla ürettiği değerleri benimsetir. Merkeze de bu değerleri yerleştirir. Bu boyutta merkez kuşatan ve değerleri merkezleştiren boyutlara sahiptir. Bu merkez, değer ve inanç üreten boyutunun yanında ikinci aşamada bu değerler aracılığıyla, toplumsal alanda sembollerden de yardım alarak, toplumu yöneten sistem haline dönüşmektedir. İlk bakışta coğrafi ya da geometrik konumlandırmayı andırsa da, değerlere yaptığı vurgu nedeniyle merkez-çevre mekansal özellikleri aşan bir derinliğe sahiptir. Söz gelimi çevreyi merkezden ayıran en önemli özellik mekânsallığın yanında çevrenin sahip oldukları ile elinde var olmayan sahip olamadığı değerler alanıdır. Bu açıdan yapılacak tanımlamalar bu iki oluşum arasındaki ilişkilerin şekillendiği süreçler açısından zaman zaman farklılaşacaktır. Edward Shils sosyal bilimci güzüyle, sosyolog tarzında değerlerden hareket ederken, siyasal bilimciler siyasal paylaşımlardan, ekonomistler ise ekonomik unsurlardan yararlanarak tanımlamalar yapacaklardır. Bu anlamda ortak bir tanımlama gerek uluslararası, gerekse ulusal düzeyde karşılıklı ilişki ve bağımlılığı belirtmek üzere ele alındığında anlaşılabilmektedir. Bu tanımlama genel anlamda kuşatıcı bir tavır ortaya sunmaktadır. Merkez-çevre ikiliği siyasal açıdan yöneten ve yönetilen arasındaki bir ikiliği ele almaktadır. Sosyolojik açıdan toplumsal alanda ortaya çıkan değerlerdeki ve kültürel alandaki farklılaşmaları anlatmakta ve bu noktalara vurgu yapmaktadır. İktisadi anlamda yine merkez-çevre kavramsalına farklı anlamlar yüklenecektir. Ekonomik açıdan farklılıkları anlatmada kullanılan araç olma özelliğini koruyacaktır. İster siyasal, ister sosyolojik, isterse ekonomistler açısından farklı tanımlama getirilen merkez-çevre kavramını anlamada her farklı düşünceye yer vermek daha verimli olacaktır. Bu konuya genel bakış Shils ve Mardin gözüyle kavramın nasıl anlaşıldığı ve tanımlandığıdır. Fakat ekonomik ve siyasal anlamlandırmalara burada yer vermek konunun genel çerçevesini oluşturmada yararlı olacaktır. 31 3.1. EKONOMİK AÇIDAN MERKEZ-ÇEVRE Ekonomik odaklı tanımlamalar toplumsal alana yönelik değişmeleri de yakından etkilemektedir. Bu şekilde bir tanımlama yapılırken salt ekonomik odaklı olmaktan çok, içinde benzer ve farklı olgularında toplanıp etkilemesine imkan vermektedir. Çünkü toplumsal değişmelerin yönünü belirleyen en önemli faktörlerden biri de ekonomidir. Ekonomideki merkez ve çevre modeli belli bir ülke içinde, daha yaygın olarak kullanılan kapitalist ekonomik sistemi uygulayan ve kapitalizmi yaşayan toplumlarla, bu sürece girmekte olan ya da geri kalmış toplumlar arasındaki ilişkiyi vurgulayan yaklaşımdır. Bir bakıma ileri düzeyde ekonomik imkana sahip “metropol” merkez ile daha az gelişmiş ve gelişmekte olan çevre arasındaki ilişkiyi tarif eden ve açıklamaya çalışan bir mekana dayalı yapılan anlatım ve tanımlamadır. (Marshall, 2003: 489). Bu tanımlamadan ekonomik anlamda gelişmişlik düzeyi yüksek olan kentsel, sanayi ve mali karar verme açılarından üstün olan bölgeler merkezi oluştururken. Bunun dışında zayıf ekonomik sistemlere ve mali olanaklara sahip kentsellik ve sanayi toplumlarının içine girmemiş tarıma dayalı ekonomik sisteme sahip, zayıf iş olanaklarına sahip ekonomik alanlar, çevresel konuma yerleştirilebilir. Nur Vergin’in ekonomik merkez çevre paradigmasını ele alırken şu şekilde özetlemektedir. “Wallerstein’in çok geniş kapsamlı büyük teorisinde karşımıza çıkan model uyarınca kapitalist dünya sistemini incelemek için onu üç dört kademede ele almak gerekmektedir. Birincisi Atlantik kıyılarındaki Kuzey – Batı Avrupa ülkelerinden oluşan merkezdir. İkince kademe yarı çevre, yarı periferik ülkeler yer almaktadır. Üçüncü kademe ise çevre ülkelerden meydana gelmektedir. Wallerstein’in dünya sistemi perspektifine göre, kapitalizm bir dünya sistemi oluşturduğu için sistemin periferik ülkeleri de merkezin etkisinin dışında olmayıp bu sistemin baskısı altındadır. Onların ekonomik geriliğini pekiştirende bu sistemin ta kendisidir. Çünkü bu ülkelerdeki gerilik sadece kendi iç dinamiklerinin durağan oluşundan değil, kapitalist dünya sisteminin onların üzerinde “aktif geriletme” dediği duruma yol açmasından ileri gelmektedir.” (Vergin, 2004: 174). Bu açıdan üç aşamalı kapitalist sisteme dayalı ayrımda gelişmiş, gelişmekte olan ve gelişmemiş ülkeler ayrımıyla, ekonomik alanda merkez–çevre ayrımında benzerlikler görülmektedir. Ekonomik sistemli yapılan bu değerlendirmede ülkemiz yarı çevre yani gelişmekte olan ülke görünümündedir. Burada Wallerstein’in Batı 32 dışında kalan ülkelerin, modern anlamda medeni dünyanın bir parçası olarak düşündüğü Batı’lı devletler ve sanayileşmiş ülkelerin seviyelerine gelebilmeleri için bir yol çizer. Bu yol modern ülkelerin daha önceden izlediği aşamalardan geçmek suretiyle modernliğe ulaşabilecekleri düşüncesine dayanır. Modernleşme sürecinin hareket noktası bu düşüncedir. Bu anlamda modernleşme teorisinde Batı modernitesinin ilerleme ve kalkınma düşüncesinin, zamanla bütün toplumları etkileyerek, toplumların bir aşamadan başka aşamaya geçme yoluyla modernleştirilmeleri öngörülmektedir. “Merkez çevre kuramı ise Batı modernitesinin ilerleme düşüncesine, az gelişmiş ülke gözüyle bakmakta ve modernleşmenin az gelişmiş ülkelerde Batı’dan farklı geçtiğini de belirtmektedir.” (İçli, 2001: 167). Burada çevresel ülkelerin tüm kurumlarının aynı anda modernleşmesinin mümkün olmadığı noktasından hareket edilir. Geleneksel yapıdaki bir takım kurumlar dönüşüme uğramaz ya da farklı biçimde dönüşerek, aracı kurumlar haline gelerek, toplumsal yapıdaki bütünlüğü koruyan ve mevcut sistemde toplumdaki sürekliliği sağlayan, işlevler üstlenen, kurumlar haline gelirler. Tamamen gelişmekte olan ülkelerin bütün kurumlarıyla bu süreci yaşaması toplumsal travmalara neden olabilir. Bu açıdan merkez-çevre ayrımında ve tanımlamasında bu bölgesel ve ekonomik ayrımlar devletler arasında oluştuğu gibi, aynı devlette ve toplumda ekonomik alanda da yaşanabilir. Bu ekonomik karakterli değişim,ister istemez tüm toplumsal yapıyı ve değerler sistemini de etkileyecektir. Bu açıdan merkez – çevre ilişkisi ekonomik noktada, sadece uluslararası değil, aynı zamanda ulusal boyutlarda varlığını sürdürmektedir. Bir çok ülkede merkez idari olarak tanımlanmış başkentler iken, bu idari merkezden farklı iktisadi merkezlerde ortaya çıkabilmektedir. Örnek olarak Ankara merkezi yönden idari bir önemde iken ekonomik sisteme dayalı merkez finans merkezi olarak da ilan edilen il İstanbul olmuştur. (Çolak, 2009: 9). Bu bütüne de yansımıştır. Marmara Bölgesi ekonomide diğer bölgelerin kat kat önünde merkezi rol oynamaktadır. Birçok açıdan bakıldığında bu ekonomik alandaki farklı merkez ve çevre ayrımı ulusal anlamda güzel örnek teşkil etmektedir. Günümüzde her geçen gün yükselen İç Anadolu Bölgesindeki sanayi ve ekonomik yükselişin temsilcisi görünümündeki TÜSİAD ve MÜSİAD arasındaki rekabet merkez–çevre paradigmasının ekonomik ulusal ölçekli yorumlaması şeklinde yorumlanabilir. 33 Bunların yanında ekonomik tespitin ötesinde modernleşmenin toplumsal yönünü ele alarak bir sosyolog gözüyle Shils’e göre merkez – çevre değerler sistemi ve toplumsal değişmeyi anlamaya çalışmak aydınlatıcı olacaktır. 3.2. EDWARD SHİLS’E GÖRE MERKEZ-ÇEVRE Merkez–çevre kuramını toplumsal olayların, değişimlerin ve süreçlerin anlatımında ilk kullanan kişinin Shils olduğu merkez–çevre tanımında ele alınmıştı. Shils merkez – çevre kuramına yaklaşırken, öncelikle toplumun bir merkezi olduğunu belirterek başlar. Bu merkezde yer alan “inançlar ve değerler alemine ilişkin bir alan olup, merkez toplumu yöneten semboller değerler ve inançlar düzeninin merkezidir. Bu merkez ana unsur olup, basite indirilemeyip, parçalanamama gibi özelliklerinden dolayı merkezdir. Bu merkezi değer sistemi toplumun merkez alanı demektir. Bu değer sistemini merkezi yapan toplumun kutsal farz ettiği ile buna bağlı olarak onla kurulan özel ilişkiden dolayı merkezdir. (Shils, 2002: 86). Daha öncede merkez – çevre kavramında değinildiği gibi bu değerler coğrafi ya da geometrik bir düzlemle ilişkili değildir. Merkezin tanımlanmasında merkezin iki boyutundan söz edilebilir. Daha önce değinildiği gibi birincisi toplum tarafından kutsal görülenlerin, değerler arasına geçmesiyle merkezi rol oynaması. İkinci boyut ise toplumu yönetenler, bu merkezi kabul edilen değerlere sahip çıkar. Bu bağlamda seçkinler için faaliyet gösterdikleri kurumları yani “ merkezi kurumsal sistemi” meşru kılan, merkezi değerler sistemidir. Merkezden çevreye doğru ilerlediğimizde, merkezi değer sistemine olan bağlılık ve merkezi kurumsal sisteme verilen destek azalır. Bir başka şekilde ifade edilirse çevre karşı değer sistemini oluşturan ya da alternatif olma özelliğine de bürünebilir. (Gönenç, 2006: 130). Bu perspektifte merkez ve çevre arasındaki bağ değerler sistemi ve buna sahip olarak toplumu yönetme anlayışı karşısındaki tutumlarla şekillenmektedir. Shils’e göre “ Bu merkez, kutsalın vasfı ve tabiatına sahiptir. Bu anlamda her toplum bir resmi dine sahiptir. Hatta o toplum veya toplumu açıklayıp üzerinde yorumlar bulunduranlar, toplumlarını az çok doğru biçimde laik, çoğulcu ve hoşgörüye dayalı bir toplum tasavvur etse de böyledir.” (Shils, 2002: 86). Burada sizin tanımladığınızdan ziyade merkezin oluşturduğu değerler önemlidir. Tasavvur edilen değil, toplum tarafından benimsenmiş ve kutsanmış olanlar merkezi ifade eder hale gelebilir. Bu açıdan merkezi değer ve merkezi sistem, bu değerlerle bütünleşme 34 içerisindedir. Merkez tarafından belirlenen bu değerlere ilişkin merkezi yerde bulunan kurumlar ve kişiler merkez tarafından benimsenen rollere göre hareket etmek zorundadır. Burada merkezi değerlerin kurumsal anlamda cisimleştiği ve somut bir şekilde temsil edildiği söylenebilir. Shils gelişmiş toplumların; bireyleriyle karşılıklı etkileşim ve bağılılık ilişkisi içinde olan, alt sistemlerden ekonomi, siyaset, akrabalık ve kendilerine has alanlarda kültürel değerlerin üretilmesini sağlayan kurumlar, dini müesseseler gibi benzer kurumların bütünleşmesinden meydana geldiğini vurgular. Merkezi değer sistemin, bunun yanında kurucu ve alt sistemlerde ortaya çıkmış örgütlenmelerin elitlerince takip edilen ve kabul gören değerler tarafından tesis edildiğini vurgular. Bu örgütlenmelerin her biri sıkı veya gevşek tarzda örgütlenmiş bir fertten ya da bir grup fertten oluşan otoriteye, bir elite sahiptir. Örgütlenmedeki bu elitlerin her biri bazen diğer elitlerle istişare ile bazen de kendi insiyatifi ile örgütün varlığını sürdürme, üyelerin davranışlarını denetleme ve amaçlarını gerçekleştirmeye yönelik kararlar alırlar. Merkezin içerdiği değerler sistemi, merkezi alt sistemin içindeki seçkinlerce de benimsenmiştir. Her kurumdaki ekonomideki elitler ekonomik değerler belirler ve ona göre yöntem sergiler. Aynı şekilde her alan politika, siyaset, dini alan ve üniversite gibi kurumlardaki seçkinlerde aynı tarz ilişki biçimini sürdürmek durumundadır. (Shils, 2002: 87). Bundan dolayı her alanın kendi içinde de farklı bir yapıya sahip yönelimleri vardır. Ama bununla birlikte merkezi değer sistemi toplumsal alanda sahiplenilen ve riayet edilen inançlar ve değerler sisteminin tam karşılığı anlamı da çıkarılmamalıdır. Fakat değerler sistemindeki başta belirttiğimiz kutsallık örüntüsü, elitlerin otoritelerinin ve yapmış oldukları işler ve aldıkları kararların kutsallığını da ortaya çıkarmaktadır. Ortaya çıkan bu kutsallık anlayışı otoriteyi tesis etme ve elitler tarafından yapılan işlerin kabullenilmesine karşı önemli bir işleve sahiptir. Shils “Bütün toplumlardaki merkezi değer sistemi, otoriteye sahip bu müesseselerin taktir edilmesi hususunu üzerine basarak ifade edip, bunu örgütler.” (Shils, 2002: 89) Bu açıdan elitlerin mevcut otoritesine karşı rıza ve olumlu yöndeki tavır. Merkezi değer sisteminin ve bununla birlikte merkez-çevre ilişkisinin önemli unsurunu oluşturur. Merkez otoritenin en önemli güç kaynağı bu anlamda “Rıza”dır.(Çolak, 2009: 11) 35 Merkezi değerler sisteminde yer alan otoriteyi kullanma ve otoritenin kullanılma biçimleri bakımından siyasal merkezi elitlerin ellerinde bulunan otorite kullanma gücü, merkezin diğer kurumlarından din, üniversite, ekonomi alanındaki seçkin elitlerden düzen ve otoriteye ilişkin esaslarda daha öne çıkan yapısı vardır. Merkezi değer sistemi bu tevzi ve tahsisleri, toplumda otorite kullanma merkezindeki rolleri işgal edenlerin özelliklerini överek, onların o rollere ilişkin görevlerinin yerindeliğini ve aldıkları mükâfatların uygunluğunu vurgulayarak meşrulaştırır. Merkezi kurumsal sistemler, merkezi değer sistemi tarafından meşrulaştırılmış değer kümesi olarak tasvir edilebilir. Toplum nüfusunun dikkate değer bir bölümünün hayatına, otoritelerinin nüfusu yoluyla bir şekil veren kurumlar olarak tanımlanabilir. (Shils, 2002: 93). Merkez bu noktada şekillendirici ve yön verici yönüyle toplumsal alanı kuşatıcı yöne sahiptir. Bununla birlikte elitlerin farklı kesimleri arasında birleştirici özelliği olan bir yakınlık duygusuna sahiptirler. Bu yakınlık duygusuyla birlikte bu merkezi sistemdeki elitler, birbirleriyle eşit olmayıp, bir ya da bir kaçı diğerlerine nazaran farklı denecek öneme sahiptir. Bu tür etkilere rağmen, ister eşit ister parçalanmış olsun, merkezi kurumsal sistemin elitleri arasında her zaman bir mutabakat bulunmaktadır. Bu uzlaşma ve birliğin temelinde sektörlerin inandığı ve kendilerinin sorumlu olduklarını düşündükleri kutsal düzenin devamına ilişkin ortak duyguların var olması yatmaktadır.(Shils, 2002: 86). Merkezde bu duygulardan kaynaklanan bağımlılık duygusu güçlüyken, çevresel alanda bu duygunun zayıflığı görülebilir. Geçmişten bu güne kadar merkezi değerler sistemi, çevre tarafından tamamen reddedilmemiştir. Çevre, merkezi değerlerin kısmen, zayıf veya az da olsa, kabulü biçiminde yönelim sergilemiştir. Merkez ve çevre arasındaki ilişkilere bakıldığında özellikle modern öncesi toplumlarda geniş çevreyi oluşturan halk kitlesinin merkezi değerlerle olan ilişkisi zayıf yöndeydi. Merkezin çevreyi kontrol etme araçları yeterli düzeyde olmaması, ekonomik faaliyetler bakımından iletişim ve pazarlama imkânlarının yerel pazarlarda yoğunlaşması, merkezi değerler sisteminin ve bu değerlere olan rızanın merkeze ulaştıkça azalmasına, zayıflamasına yol açmaktaydı. Bundan sonra ekonomik pazar alanlarının genişlemesi, merkezi değer sistemini elinde tutan merkezi otoritenin idari ve teknoloji bakımından gelişmesiyle birlikte, merkezi değerler sistemi ile olan 36 temasın artmasına yol açmıştır. Bu temasın artması çevrenin merkezi değerler sistemine olan rızasını arttırmıştır. Daha öncesinde toplumun belirli ve küçük kısmının ilgi alanındaki konular, modern toplumlarda daha geniş kitlelerin ilgisini çekmiş ve çevresel faktörlerin de değerlere olan duyarlılığını artırmıştır. Shils bu durumu modern toplumlarda merkezi kurumsal sistem ve bunun yanında ekonomik ve siyasal kurumlarla olan iç içeliğin neticesi olarak, nüfus kitlesinin çoğunluğunun merkezi değerler sistemiyle temassızlığının, büyük ölçüde ortadan kalktığını belirtir. Yoğun nüfus kitlesi beklenenin üstünde merkezi değer sistemini benimseyerek kendi değer sistemi olarak kabul etmiştir. Yoğun halk kitlelerinin artan duyarlılığı neticesinde sistem birleşme biçiminde şekillenmiş ve bütünleşmeye gitmiştir. (Shils, 2002: 95). Buradan hareketle günümüzde, modern toplumlarda, özellikle Batı toplumlarında, merkezi değer sistemi tarihin hiç bir döneminde olmadığı kadar geniş biçimde kabul görmüştür. Bu da merkez ve çevre arasında mesafenin veya çatışmanın gün geçtikçe azalması sonucunu doğurmuştur. “Yakınlaşma ve bütünleşmenin başlıca etkenleri olarak, bütünleşmiş bir ekonomik sistem, oy haklarının genişlemesi, kentleşme, eğitim ve iletişimin kitleleşmesi vb. Bütün bunlar merkez ve çevrenin birbiriyle daha çok temas etmesini, birbirine nüfus etmesini ve sonuçta da toplumun biraz daha bütünleşmesini sağlamıştır.” (Gönenç, 2006: 130). Bütün bunlara karşılık, merkez ve çevre arasındaki etkileşimle ortaya çıkan yakınlaşmayla birlikte, bütünleşme toplumsal ayrılıkları ve sınıfsal ayrılıkları sıfır düzeyde sorunsuzluğa indiren bir bütünleşme değildir. Mesleki iş bölümüyle birlikte uzmanlaşmanın ileri düzeyi yakaladığı modern toplumlarda, merkezi değer sistemine katılımda hala bir takım sorunlar yaşamaktadırlar. Ama yinede Shils’in ifadesiyle “Bireysel özgürlük ve fırsatın gelişmesine bağlı bireyselliğin yaygınlaşması ve daha geniş iletişim yoğunluğu, eşitsizlik aralığının daralmasına fevkalade katkıda bulunmuştur. Merkezin zirvesindekiler artık o kadar yüksekte değildir. Çevrede artık o kadar kenarda değildir.” (Shils, 2002: 96). Bu açıdan Osmanlıda başlayan ve Türk modernleşmesi diye tabir ettiğimiz Türkiye Cumhuriyetinde devam eden modernleşme hareketini anlamada Şerif Mardin’in uyarladığı merkez çevre ilişkili çalışması yo gösterici olacaktır. Mardin Türk modernleşme sürecini anlamada Batı’yla paralellik arz eden yönleri ortaya koymada yardımcı olacaktır. 37 Ekonomik odaklı yaklaşımlardan sonra Shils’in toplumsal değişim süreçlerini ele almada kullandığı kuramsala, Şerif Mardin gözüyle de ayrı başlık halinde kısaca değinmek, kavramsal çerçeve oluşturma açısından yararlı olacaktır. Sosyal bilimlerde kavramsallara verilen anlamlar hem zaman içinde, hem de toplumsal özelliklere ve sosyal bilimcilerin bakışlarına göre farklılık arz edeceğinden modernlik, modernleşme kavramında olduğu gibi merkez-çevre paradigmasına bağlı kavramsala da farklı yaklaşımlar ortaya koymak yararlı olacaktır. 3.3.ŞERİF MARDİN’E GÖRE MERKEZ-ÇEVRE Edward Shils, Talcolt Parsons ile birlikte 1950’lerden 1970’li yılların sonuna kadar sosyolojik teori de egemen olan yapısal işlevselci sisteminin önde gelen ismiydi. Merkez çevre paradigmasının genel özelliği muhafazakâr bir felsefi sisteme bağlı olmasıdır. Bu kavramın siyaset teorisi merkez ve çevre kavramı etrafında şekillenmiştir. (Arlı, 2006: 101) Shils’in merkezi değerler olarak betimlediği; toplumsal kabuller, kurumsal ağlar, faaliyetler ve rollerin işlevsel mekanizmalarla işleyen yapısıdır. Örgütlü toplumda ağların içinden çıkan elitler grubu vardır. Ve bu grubun toplum üzerinde yayılma eğilimini frenleyen güçlü bir gelenek mevcuttur. Siyasal ihtiyaçların dağılım eğrisi toplumdan topluma fark arz ettiği gibi, aynı zamanda hiçbir toplumda eşit olmamaktadır. (Shils, 2002: 96) Bu düşüncede merkez sınırları ve çevrenin sınırları kültürel bir şemaya oturtulabilir. Bu özellikte olmasından dolayı Mardin’in Türk siyasal yapılanmasında kültürel bölünmeyi tanımlayışının Shils’in merkez çevre şemasına uygun olduğu söylenebilir.(Yıldırım, Y. 2012: 120). Bu bakımdan Şerif Mardin Türk hareketini açıklama da merkez-çevre ikiliğiyle toplumu belirli kültürel unsurlarla ele alıp açıklama yoluna gitmiştir. Şerif Mardin’in asıl dikkat çekici özelliği genelde toplumu yöneten ve yönetilen ikiliğinden hareket ederek açıklayan ve bu indirgeme eğilimlerini eleştiren bir yaklaşım ortaya koyarken, benzer biçimde merkez-çevre kavramından hareketle bu ikilik üzerine kurulu bir toplumsal anlatım ortaya koymaya çalışması çelişkili bir yaklaşım olarak görülmektedir. “Ancak yinede altı çizilen merkez-çevre kopukluğu Mardin’in Türk modernleşmesi yorumunda temel tema olarak devam ede gelmektedir. Bu durumda bir yandan bu kopukluğu merkeze almak, diğer yandan bu ikiliği çok katmanlı bir şekilde tasarlamak gerekir.” (Yıldırım, Y. 2012: 121). Bu toplumsal yapıdaki karmaşıklığı anlatmada kullandığı merkez çevre kavramı 38 Cumhuriyet ile Osmanlı imparatorluğu arasındaki süreklilik ilişkisi ve kopukluk ilişkisini ortaya çıkaran ve bu ilişkiyi betimleyen önemede sahiptir. Mardin’in Türk modernleşmesi ve buna ilişkin tarihsel çözümlemesi, Max Weber’e dayanan yanıyla sadece sosyolojik içerikli bir çözüm değil, aynı zamanda siyasal modernite kavramıdır. Bu açıdan Şerif Mardin’in okuması, Keyman’a göre Faucault’un “yönetim mantalitesi” kavramıyla da benzerlik gösterir. Yönetim olgusunu kendi bakış açısı ve tarihselliği içerisinde ele almaya çalışmıştır. (Keyman, 2009: 51). Burada Mardin, kavram olarak merkez-çevreyi tek biçimli bakış açısıyla değil, toplumsal süreçlerle birlikte siyasal içerikli kültür alanlarını kuşatıcı bir paradigmatik yaklaşım sunmaktadır. Şerif Mardin merkez ve çevreyi tanımlarken; “Toplumların bir merkezi vardır.” ama nasıl ki bazı toplumların ötekilerden daha sağlam merkezleri varsa bu merkezleri oluştururken kullanılan malzeme toplumlara göre büyük değişiklik gösterir.(Mardin, 2010b: 35) Şeklinde ifadesiyle Osmanlı ve Türk modernleşmesinde ki süreci bu farklılıklara işaret ederek okumamız gerektiğini göstermektedir. Merkezçevre ayrışması Batı’da farklı bir seyir izleyen yöneten ve yönetilen ilişkileri bağlamında ele alındığında bir karşılaştırma yapılırsa, Türk modernleşmesindeki durum daha net anlaşılacaktır. Merkez-çevre kopukluğu ya da ayrışması Batı da iki farklı toplum dinamiğinden hareket etmektedir. Bir tarafta dini olanla dünyevi olan arasında ki devlet-kilise eksenli çatışmalar. Bu çatışmalar din ve devlet arasında sürekli bir rekabetin yaşanmasına ve bu rekabetten dolayı ortaya çıkan durum toplumun gelişmesini ve dönüşmesini sağlayan dinamik faktörlerden biri haline gelmesine sebep olmuştur. (Çolak, 2009: 14). İkinci dinamik çatışma alanı ise, toplumda üretim araçlarına sahip olanlar ve bu araçlara sahip olmayanlar arasında devam etmekteydi. Bununla birlikte bu karşı karşıya gelmeler yanında “Batı da bu karşıt gruplar arasında ne zaman bir uzlaşı ya da tek taraflı bir denge durumu ortaya çıksa, çevresel gücün bir bölümünün merkezle bütünleşmesi sağlanıyordu.” (Mardin, 2010b: 37). Osmanlı’da merkezileşmeyi ve modern devletin doğmasını sağlayacak ve özerk alanların ortaya çıkmasına yol açacak bu karşı karşıya gelmeler çok fazla görülmüyordu. Temel de Osmanlı’da karşı karşıya gelmeler tek boyutlu bir yöne sahipti. Her zaman merkez ve çevre arasında çatışma ortaya çıkmıyordu. Var olan 39 çatışmaların ana yönelimi ise “Çevresel toplum güçlerinin özerkliği ve Bey’den Prens’ten ayrı olan zümrelere tanınmış kurumsallık hakkı ile bunun arasında önemli ayrımlar ” (Mardin, 2010b: 38) sebebiyle kaynaklanıyordu. Bu kurumlaşma alanı ve özerklik alanlarında ki dönüşüm merkez-çevre kopukluğunun Türk siyasalında ve modernleşmesinde devam edebilen yönü olarak görülmektedir. Bununla birlikte merkezle çevrenin zamanla Osmanlı siyasal yaşantısı ve ekonomik yaşantısında temel sorun teşkil etmesinin altında yatan birçok neden vardır. Bu açıdan bakıldığında merkez-çevre çatışmasını inşa eden ve bu yönde bir süreci ortaya çıkaran kurucu faktörlerin varlığından da söz edebiliriz. Merkez-çevre kopukluğunun önemli boyutu: “Doğmakta olan imparatorluk içinde bölük pürçüklüğün varlığını geniş ölçüde sürdürmesiydi. Osmanlı İmparatorluğu miras yoluyla geçen bir bürokrasi ve feodal beyler tarafından değil de merkezden denetlenen bir ordu kurmakta başarı göstermişti. Ama Osmanlı toplumu bu çerçevenin içine kolayca girip oturmuyordu.’’ (Mardin, 2010b: 39). Bu soy sop zincirine bağlı olarak varlığını devam ettiren soylular sınıfı ile tarikatlar ve özerk güçlerden oluşan bir ayrışma ve kopukluk yaşanmaktaydı. Bir diğer kopukluk alanı ise devlet ile Anadolu’nun göçebeler arasında yaşanmaktaydı. Şerif Mardin bu kopukluğu açıklarken Osmanlı Devletinin kuruluş yıllarının ve devleti genişletme faaliyetlerinin ana görevi üstlenen bir grup savaşçı gazi önderliğinde yürütüldüğü görülmektedir. İlk yıllarda savaştan elde edilen ganimetin belirli kurumlarca dağıtımına dayanan sistemde, göçebe Türk grupları bu paylaşımda vardı. Giderek genişleyen ve daha sonrasında göçebe yaşam kentsel ve merkezi bir yönetim anlayışına doğru çevrilince, merkezileştirilmiş kurumların inşası yeniden dağıtım ve savaştan pay verme konusunda eskisi kadar cömert olmamaya başladı. Bu sistemdeki zorunlu değişiklikle, gazilik geleneğinde ki varisler ve devlet kurumları ve temsilcileri arasında bir mücadele varlığını devam ettirdi. Bu karşı karşıya gelmeler sadece bir yönde değil dil anlayışında ki merkez, çevre ya da göçebe unsurlar arasındaki farklılaşmadan da kaynaklanmaktaydı. (Mardin, 2006: 155). Kopukluğun bir diğer alanını oluşturan ve merkez-çevre ilişkisini anlamamıza yardımcı olan alansa merkezin, bir Osmanlı öncesi soylular zümresinden kalan izlere ve yıldızları Osmanlılarla birlikte parlayan taşrada bazı ailelere kuşkuyla bakılmasından kaynaklanıyordu. Taşralar bu anlamda din sapkınlığının merkezi 40 durumundaydı. Mesih olduğunu iddia edenler, taht üzerinde hak iddia edenler gibi iddia sahiplerine elverişli bir taşra alanı mevcuttu. Din eksenli ya da tarikat kökenli isyanların çıkış noktası çevre de bu tür alanlardı. (Mardin, 2010 b: 40). Bununla birlikte bir başka kopukluk resmi görevliler ve tebaa arasındaki ilişkiden kaynaklanan merkezi temsil eden görevliler, bürokratlar ve çevreyi temsil eden halk arasında yaşanmaktaydı. Burada sorun Mardin’in tespitiyle “Sultan ve Resmi görevliler ile Osmanlı Anadolu’sunun iyice bölük pörçük yapısı arasında ortaya çıkan karşı karşıya gelmedir.” (Mardin, 2010b: 41). Çevreden ayrılma sadece simgesel ayırt edici statülerden farklılaşma olarak görülmüyor, bunların yanında statüye dayalı ayrışmada varlığını gösteriyordu. Sultanın kölesi durumunda kul sistemli bürokrat örüntüsüne bağlı olarak resmi görevli, hanedanının amaçlarını gerçekleştirmede kendisini adamış ve varlığını buna borçlu kimse olarak görüyordu. Özgür doğmuş Müslümanlar bu görevlerin dışında tutuluyor. (Mardin, 2010b: 41). Bu ayrışma ile tanınan imtiyazlarla birlikte bürokratik resmi görevlilerin siyasal ve hukuksal ayrıcalıkların yanında ekonomik alanda da statü farklarının oluşması, merkez ve çevre kopukluğunun bir başka boyutu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle çevre arasındaki gerilim ilerde işlenecek milliyetçilik konusunda yaşanacak kopukluğunda habercisi durumundadır. En önemli farklılık noktası olarak nitelenebilecek bir diğer kopukluk kültürel alanda yaşanmaktaydı. Şerif Mardin’in tanımlamasıyla Osmanlı Devleti var olan toplumsal yapı içerisinde iki farklı yapı ve hayat tarzı barındırıyordu. Kültür bakımından yüksek değerler ifade eden savaş ve yönetimi elinde bulunduran vergiden muaf Farsça ve Arapça kelimelerle yüklü kendine has dili olan ve ortodoks İslam’ı temsil eden kültürel alan. Bunun yanında vergilendirilen, çoğunluğu köylülerden oluşan, Türkçe konuşan Türkmen aşiretlerinin yer aldığı heterodoks akımlarının yer aldığı çevresel kültür alanıydı. Medeniyet kavramı Osmanlı egemen sınıfının kendi üzerinde beklediği merkezi oluşturmaktaydı. Buna karşılık çevreyi Türk sözü kötüleyici bir anlam taşımaktaydı. (Mardin, 2007: 124). Bu ayrışmanın gösterisi olan edebiyat alanındaki ürünler halk ve yöneten arasındaki seçkinler arasındaki kültür ayrımını göstermesi bakımından önemlidir. Mardin “Osmanlı imparatorluğunda iki farklı kültürel dünya birbiriyle fazla ilişkisi olmadan yan yana yaşıyordu. Bunlardan biri kısmen sözlü olarak nakledilmiş edebi gelenekler dünyası, 41 folk-kültür dünyası, hikayeler, epikler ve yaygınca okunan popüler şiirdir.” (Mardin, 2009a: 144) Bu tanımlama halk kültürünün kendi içinde ortaya çıkardığı bir ürün olarak edebi anlamda çevrenin taşıyıcılığını yaptığını söyleyebiliriz. Merkezi temsil eden kısımda ise “Yüksel kültür dünyası ilkinden hemen hemen Çin Seddi’yle ayrılmıştır. Divan edebiyatı diye adlandırılan bu ikincisinin kalitesi yükselttirilmiş atmosferinde, iletişim araçları münevverlerin kısmı tarafından kontrol ediliyordu. ” (Mardin, 2009a: 145). Bu müşahedeler altında bir tarafta kesin çizgilerle ayrılma varken bütünleşme tam anlamıyla sorun teşkil etmekteydi. Şerif Mardin merkezçevre arasında Batı’da gerçekleşen bütünleşmenin Osmanlı’da olmamasını, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne nakledilişi ile bir ayrışma ve kopukluğun devam etmesini, merkez ve çevresel alana ilişkin yaptığı farklı tanımlamayla ortaya koymaktadır. Şerif Mardin’in merkez çevre kavramıyla sosyolojide toplum içersindeki dengenin nasıl sağlanacağına ilişkin yapmak istediği tanımlamada şu husus göze çarpmaktadır. “Bu denge durumunu anlayabilmek, sosyal olayları özerk bir iç dinamiğe sahip mekanizmalar olarak düşünmeyi, bu mikro dizginlerin yeni sosyal yapı üreten süreçler olduğunu hesaba katmayı gerektirir. Dolayısıyla merkez-çevre kavramsallaştırılması, beraberce yapılaşan makro ve mikro unsurların pozisyonlarını tahlil etmek için kullanılan doğurgan bir kavram olarak görülmektedir.” (Yıldırım, Y. 2012: 121). Yılmaz’ında belirttiği gibi Şerif Mardin’in kavramsallaştırmada çok yönlü ve katmanlı bir şekilde sosyolojik tahlil içeren anlam bulunmaktadır. Bu doğurganlıktan faydalanarak, günümüzdeki kopukluk ve ikilikleri, merkez-çevre kavramsalı çerçevesinde, milliyetçilik bağlamında derinlemesine ele alınacaktır. 4. MİLLİYETÇİLİK Milliyetçilik tanımının yapılmasından önce milliyetçiliğin etimolojik kökenini içine alan ve ortaya çıkmasında etkili kavram millet’in tanımlanması gerekir. Öncelikle millet nedir? Sorusuna verilecek cevap milliyetçilik fikrinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Daha önceki kavramsalları tanımlamada yaşanılan benzer sıkıntı bu kavramsalın tanımlanmasında da yaşanacaktır. Çünkü bu kavramda ortaya çıktığı, kullanılmaya başladığı dönemle, şimdi bulunduğumuz dönem içerisinde farklı anlamlandırmalara ve farklı konulara işaret etmek amacıyla farklı 42 kullanılmıştır. Milliyetçiliği anlamak için kavramın etimolojik kökenine ve ‘millet’ ve ‘milliyetçilik’ arasındaki ilişkiyi farklı tanımlamalarla ele almak gerekir. 4.1. MİLLET NEDİR? Batı dillerindeki Latince’den gelen kökenle “Nation” kelimesinin bizdeki karşılığı Arapçadan gelen millet anlamına gelmektedir. “Nation” kavramı homojen özellikler gösteren insan topluluklarını ifade etmek için kullanılıyor. Demek ki ortak payda homojenlik. Birbirine benzer, türdeş özellikler gösteren topluluklar millet olarak isimlendiriliyor. (Türköne, 2012a: 27). Gündelik dilde bile kullandığımız millet kavramı, ortak paydaya yönelik fikir vermektedir. Nation kavramı ile millet kavramı ilk kullanıldığı biçimiyle, türdeşliği vurgu yapmak amacıyla kullanılmıştır. Nation kelimesi Latincede “Nasci” yani “doğum” kelimesi ile aynı kökten geliyor. Bir topluluğun doğumundan itibaren kazanılan bir türdeşliği anlatmak için kullanılıyor. Roma imparatorluğu döneminde ise Roma vatandaşı olmayan yabancıları ifade etmek için kullanılan kelime, dışlayıcı ve aşağılayıcı bir anlama sahiptir. (Türköne, 2012a: 27). Bu durumu Gereenfeld’de benzer bir aktarımda bulunmakla birlikte, Zernatto kelimenin anlamını vermeden önce şu tespiti yapar. “Kelimeler madeni para gibidir,” der. Bu anlamda her bir madeni paranın değeri tarihin akışı içinde değişimlere uğrar. Bu bakımdan, aynı para benzetmesinde olduğu gibi “Nation” ya da millet kavramı içinde bu benzetme geçerlidir. Bir zamanlar daha fazlasını, başka bir zamanda daha azını anlatır. Ve bir gün paranın tedavülden kaldırıldığı gibi başka bir günde millet kelimesinin tarifini anlatacak daha iyi bir şey bulunmayacağını belirtir. Başta Türköne’nin belirttiği gibi Natio gündelik dilde Latincede doğum demek ve birbirine benzer olanlar için kullanılır. Birbirlerine yakın olan insan gruplarını anlatmak için kullanılan kavramdır. Romalılarda bu kavram “Yabancılar Cemaati” içinde kullandılar. Kavram bu kullanımda ilk olarak aşağılayıcı anlama sahiptir. Zira bu insanlar Roma toplumunun aşağısında değillerse bile dışında görülüyorlardı. (Zernatto, akt. Özkırımlı, 2010: 13). Bu tanımlamalar daki ortak nokta, tarihsel süreçte millet ya da Latincedeki Nation sözcüğünün dönüşüme uğradığını söyleyebiliriz. Ortak nokta ise benzerlikleri ve birlikte olanları ifade etmede kullanılmasıdır. Zernatto’nun “yabancılar cemaati” anlamıyla nation kelimesi; Ortaçağa gelindiğinde Roma’da kullanılan anlama yakın bir tanımlamayla kullanılmaya devam 43 etmiştir. Fakat burada bir aşağılamadan ziyade, ortaçağ döneminde üniversite öğrencilerini tanımlamada kullanılmıştır. Roma’nın yerleşim yerlerindeki yabancılar, göçmenler gibi üniversite öğrencileri de yabancıydı. Bununla birlikte öğrencilerin coğrafi olarak yakın bölgelerden gelenler Nation olarak tanımlanırdı. Hocaları onları kaldıkları mahallelere birlikte yerleştiriyorlardı. Bu öğrenciler artık hocalarıyla üniversite içinde tartışmalara katılıyor, bu şekilde belirli bir entelektüel pozisyona erişiyorlardı. Bundan itibaren Nation sözcüğünün anlamı da değişmeye başlar. Bu kavram daha fazla bir anlam taşıyıcısı haline dönüşür. Sadece ortak bir kökenden gelen değil, ayrıca bir amaç birliğine, belirli bir görüş topluluğuna işaret etmeye başlar. Bu gelişim süreci içerisinde kavram kullanıldıkça bir anlam yüklemesi ve anlam değişimini de uğramaktadır. Zaman içerisinde Ortaçağ kilise konseyleri için kullanıldığında, bir görüş birliğine işaret etmek amacıyla kullanılmıştır. Bu konseyde prensler ve hükümdarların temsilcileri toplanıyor, bir bütün olarak Hıristiyan ülkelerin geleceğine ilişkin tartışıyorlardı. “ Tartışmalarda Res Publica’nın geleceği hakkında benzer görüşleri paylaşanların oluşturduğu taraflara da nation adı veriliyordu.” (Greenfeld, akt. Özkırımlı, 2010: 14). Burada bir önceki anlamdan biraz daha farklılıklaşan, bir anlamda sadece belirli sürelerde ve rastgele bir araya gelmiş yabancı veya öğrenciler gibi kişilerin birlikteliğini anlatmıyordu. Konseyde var olan üyelerin belli sorumluluk ve yetki içerisindeki vekil ve temsilci olmaları kelimenin Roma’da başlayan küçültücü ve aşağılayıcı çağrışımlardan kurtulup, bir unvan anlamı kazanarak aristokratik bir anlama doğru dönüşüyordu. Nation kavramı bu dönüşümün ardından servet ve itibar sahibi olan dolayısıyla itibarlı tabakaların kendilerini alt tabakalar arasında ayrım yapmak amacıyla kullanıldı. Ayrıca belirli bir çizgi çekmek, temsilciler ya da elitler topluluğu anlamında giderek genişleyen anlama da büründü. Bu dönemden sonra halk kelimesinin eş anlamlısı gibi görülüp tanımlandı. Nation kelimesi modern siyasal anlam kazanmaya başlamıştı. Ve bir moda kavram olmaya adaydı. (Özkırımlı, 2010: 14). Köken itibariyle aynı kökenden gelen kişilerin yanında aynı görüşlere ve ortak bir amaca sahip toplulukları ifade etmek için kullanılıyordu. Kelimenin siyasi anlam yüklenmesi ile kullanılmaya başlanması 18. yüzyıl’ın sonlarında olmuştur. (Türköne, 2012a: 27). Bununla birlikte Nation halk kavramlarının eşitlenmesinin ya da bugünkü anlamda “Nation” kelimenin yaygın kullanıma girmesinin tam olarak ne zaman gerçekleştiği 44 tartışmaları milliyetçilik araştırmaları yapan araştırmacılar arasında halen derin anlaşmazlıklara sebep olmaktadır. Zira bu tartışma kavramsallaştırma ve dönemlendirme sorunlarıyla yakından ilişkilidir. (Özkırımlı, 2010: 14). İleride yapacağımız milliyetçilik tanımlamalarına ışık tutması bakımından “Nation” kavramının siyasal anlamda 18. yüzyıldan sonra bu anlamda kullanıldığını söyleyebiliriz. Türkçe’de ki “millet” kelimenin tarihsel kullanımında türdeşlik anlamında “Nation” ile benzer bir yol takip ettiği söylenebilir. Arapça bir kavram olarak “Millet” “İmla” kelimesinden türemiştir. İmla kelimesinin isim halidir. Etimolojik açıdan “doğrulanmış” “düzeltilmiş” anlamına gelmektedir. Bununla birlikte İslam ıslahatı olarak, ehli kitap olanları isimlendirmek için kullanılır. Çünkü onların dinleri ve şeriatları düzeltilmiştir. Özellikle Osmanlı’da millet kavramı millet sistemi aynı dine inananları ifade etmek için kullanılmıştır. Osmanlı’da yapısal unsur olarak göze çarpan millet sistemi dini farklılıklara dayanan ayrımla oluşmaktadır. Osmanlı devleti içerisinde yaşamlarını sürdüren dinsel cemaatler millet sistemini oluşturuyordu. Osmanlı’da millet sisteminde millet kavramına yüklenen anlam, ortak dine inanların birlikteliğini anlamak gerekir. Müslüman unsurlar dışında var olan milletler bu sistemde özerk bir alana sahip oldukları gibi sorumluluk yolunda diğer unsurlardan ayrılırlar. Bu millet tanımlaması etnik kökenlere göre yapılmayıp, sadece dinsel farklılıklar göz önünde bulundurularak gelişmiştir. Aynı etnik kökenden gelen, aynı dili kullanan toplumlar bile farklı inançlara sahip oldukları için farklı bir tanımlamaya tabi tutulmuşlar ve faklı millet olarak adlandırılmışlardır. Örneğin: “Osmanlıdaki Osmanlı Ermenileri tek millet değil Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan olarak milletlere ayrılıyordu.” (Yıldırım, Y. 2012: 150). Bu ayrımda net bir şekilde ortaya çıktığı gibi Osmanlı’da millet denince dine dayalı bir ayrım ortaya çıkmıştır. Kamus-ı Türkî de “millet” kavramının anlamını, dini cemaate karşılık geldiğini söyleyebiliriz. Ve “cins” kelimesinin “kavim” karşılığında kullanılmasının galat olduğu belirtilir. Cins kelimesi burada ırk anlamında kullanılır. Bugün ise dini ortak paydayı ifade eden “ümmet” kelimesi yakın zamana kadar “Nation” nın karşılığı olarak kullanılmıştır. Ali Suavi 1868’de bu kavramı “Nation” kelimesini “ümmet” olarak tercüme etmiştir. (Türköne, 2012a: 28). Günümüze gelindiğinde 45 “oluş”, “millet” ya da Latince de Nation kavramıyla aynı ortak siyasal anlamı vurguladığı söylenebilir. Günümüzde kavramın siyasal karşılıklarını anlayabilmek için millet tanımlarına yüklenen anlamı anlamada geçmişin yol izlerini sürmenin yararlı olacağı söylenebilir. Millet kavramını tanımlamadan önce bir anlamda Avrupa’da yaşanan siyasal süreçlerin genel bir tarihsel analizini yapmak, milletçilik fikrinin ortaya çıkmasını sağlayan faktörlerinde bilinmesi ve arka planının çözümlenmesini sağlayarak kavramsalın iyi anlaşılmasına olanak sağlayacaktır. Romanın dağılmasıyla birlikte Avrupa’da başlayan feodal sistem ekonomik ve siyasal anlamda iki yönü ortaya çıkarmıştır. Siyasal anlamda feodalite atomize bir iktidarı temsil eder ve merkez iktidarı sınırlandırılmış bir iktidardır. Burada yerel yönetim güçleri merkez karşısında önemli ölçüde bağımsızdırlar. Ekonomik alanda ise toprak sahibi beylerden oluşan senyörlerin büyük bir kısmı, çiftlik arazilerinden oluşan malikâne denilen bölgelere bölünmüştür. Derebeyleri toprakları üzerinde büyük yetkiye sahip durumdadır. Bu sistemin işlenmesi ve işlerin yürütülmesinde töre ve geleneklerin gücü bir hayli baskın durumdadır. Bu dönemim en önemli güç odaklarından biriside kilisedir. Kilise Hıristiyan dünyasına yayılmış bir örgüt olarak büyük bir prestij sahibi ve aynı zamanda en büyük toprak sahiplerinden biriydi. Kilisenin etkisi bunların yanında dinsel alandaki eğitim düzeninin belirleyicisi olmasıyla da önemliydi. (Çağlar, 2007: 7). Bu gelişmeler 11. yüzyıla kadar bu şekilde devam ede gelmiştir. Bu süreçten sonra tüccar dediğimiz sınıfının ortaya çıkmaya başlaması, yeni düzeninde değişiminde habercisiydi. Üretim ilişkilerindeki değişiklikle elde edilen artı ürünü pazarlama ihtiyacı ve fazla ürün elde etme düşüncesi üretimdeki artış pazar arayışlarını da arttırıyordu. Zamanla şehirlerde gelişen ticaret sınıfı ve büyüyen tüccar sınıfı, feodal sistem yasalarının yerine kendi çıkarları doğrultusunda karar verici mekanizmaları oluşturmaya çalışıyordu. Bu alanda istediklerini elde etmek adına lonca denilen birlikleri kurdular. Orta sınıf olarak da adlandırabileceğimiz bu sınıf giderek güçlendi. Ticaretle uğraşan bu sınıf, ticareti güçleştiren engellerden kurtulmak istiyordu. Feodal Lortların varlığı ticareti güçleştiren etkenlerin başında geliyordu. Merkezi bir otoritenin varlığı feodal sistemde şehirlere kapalı olan, korumacı anlayışın dışına çıkmada ve pazarların genişlemesinde giderek önem kazanmaktaydı. Kral şehirliler ve Feodal Lortlar arasındaki çekişmede, 46 şehirlilerin yanında yer alarak, lonca sistemine bağlı tüccar sınıfını desteklemesi ilk olarak Lortların gücünün azalmasını sağladı. Böylece kral güçleniyordu. Ayrıca kralın tüccarlardan aldığı parayla ordu kurması Lorda olan bağlılığı azaltıyordu. Bununla birlikte askeri sistem giderek profesyonel hale geliyordu. (Çağlar, 2007: 9- 10). Bu süreç ileride oluşacak millet duygusunun ve ortak kültür, dayanışma gibi kavramsalların Batı toplumlarında çekirdeğini oluşturacak hareket tarzlarıydı. Oran Baskın bu durumu ifade ederken şu şekilde yorumlamaktadır. 11. ve 12. yüzyıldan sonra krallıkların güçlenerek, bunun yerine feodal yapıların zayıflaması, aynı zamanda tüccar sınıfı için pazar alanlarının genişlemesine yol açmış. Bu durum 16. yüzyılın sonunda millet dediğimiz kavramın ortaya çıkmasını sağlayacak bir takım düzenleme ve değişiklikleri de beraberinde getirmiştir. Yeni ortaya çıkan siyasal birimde, her şeyden önce ticaret yapabilmenin yolu, halkın ortak bir anlaşma aracı bulmasını gerekli kılıyordu. Bu durum Latincenin önemini yitirmesine ve bölgesel dillerin ortaya çıktığı ve giderek bölgesel dillerin önem kazandığı yeni bir dönemin ortaya çıkmasını sağladı. 16. yüzyıl başında Luther’in papalığa karşı kaldırmış olduğu bayrak, Hıristiyan dünyasında papalık yoktur, fikriyle kilisenin kral karşısında bağımlı durumunu, siyasal alanda daha da krala bağlı duruma sokmaktaydı. Kilisenin krala karşı ideolojik açıdan bağlanması her geçen gün artmaktaydı. Bununla birlikte Luther’in bu reform hareketlerinin benzerleri daha önce defalarca gündeme gelmiş olmasına rağmen, toplumsal alandaki sosyoekonomik gelişmelerin etkisinin az olması sebebiyle, gerekli etkiyi yapabilmiş değildi. Reform hareketleriyle birlikte her krallıkta ulusal olarak nitelendirilen kiliseler ve mezhepler ortaya çıkmaya başladı. Bu durum sonucunda aynı yerde ve bölgede yaşayan bireylerin ve bu birimler içerisinde yaşamanın aşıladığı ortak geçmiş duygusu ve ülkü birliği gibi yeni ortak duygular ortaya çıktı. Ve bu yeni duygular özellikle ülkü birliğinin öznel öğesini oluşturunca, halk arasında ilerde milliyetçilik tanımlanmasında yer alacak olan, ‘duygu’ kısmını meydana getirecek olan, bir zihniyet ortaya çıkmıştır. (Oran, 1997: 49). İlerde millet ya da ulus olarak tanımlayacağımız kitlesel hareketlerin kökenini oluşturan yeni ekonomik süreçlerin ve sosyal düzenin sonuçları, değişimi ve etkileşimi bundan sonra daha hızlı hale getirecektir. 47 Koşullardaki değişim, kendi kendilerine yeten tarım ekonomilerine ticaret ve sanayi alanında gelişmelerin önünü tıkayan, engel teşkil eden, derebeylik kurumunu yıkmıştır. Kapalı tarım ekonomisinden ulusal pazar ekonomisine geçilirken, insanlar ülke düzeyinde birbirleriyle ilişki içine girdiler. Aynı topluma ait olmanın bilinci gelişti. ‘Biz’ duygusu gelişti. Ortak dil ve aynı yurdu paylaşmanın bilinci gelişti. Bir önceki bölümde belirttiğimiz papalığa bağlı kiliseden, giderek krala bağlanmış ulusal kiliselere geçildi. Ulusal özellikler, özellikle bu etkileşim içinde ortaya çıktı. Bu şekilde millet, ulus doğmuş oldu. Zamanla ortaya çıkan bu ulus fikri, birikimsel özellikle birlikte, ulus devleti ortaya çıkaracaktır. Bu yeni oluşan ulus-devletler zamanla Avrupa tarihinin en önemli siyasal aktörü haline gelecektir. Fransız devriminden daha önceki zaman diliminde ortaya çıkan, bu ulus-devlet formları, Fransız devriminden sonra büyük bir değişime uğrayacaktır. Ayrıca modern toplumların tanımlanmasındaki kavramsal çerçeveye bürünecektir.(Çağlar, 2007: 12). Bu anlamda Poggi’nin de belirttiği gibi Fransız ulusu çağdaş Fransız devletini ne kadar yarattıysa, mutlak krallıkta Fransız ulusunu en az o kadar yaratmıştır. Bu durum ulus-devletin oluşumuna tabi ki mutlak monarşilerin katkısını ortaya koymaktadır. Avrupa’da mutlak monarşilerin güçlenmesi ve devamında uygulanan türdeşleşme ve merkezileştirme politikalarıyla uygulanan yeni süreç, ulusların başlangıcı olarak kabul edilebilir. (Poggi, 2012: 120). İnsanların eski çağlardan beri varlığını sürdürmesi, toplu şekilde yaşamasına bağlıdır. Bu topluluğun millet kimliği alması, yakın çağın ürünüdür. Toplumlar sosyal değişim evreleri içinde, aşiret yapılanışından milli örgütlenme düzeyine ulaşarak, millet halini almışlardır. Uzun bir süre devam eden bu tarihsel süreç içinde toplumsal, kültürel ve ekonomik alanda yaşanan etkilenimler sonucunda meydana gelen bu ürün, ‘millet’ adını almıştır. Yaşanan bu süreç beraberinde anlam farklılaşmasına da yol açmıştır. 18. yüzyıl öncesinde belli nitelikteki bir topluluğu tanımlamak için kullanılan millet kavramı, siyasal anlamda herhangi bir anlam ifade etmezken, Fransız İhtilali ve sonrasında siyaset bilimi literatürüne girmiştir. Ve siyasal bir anlam kazanmıştır. (Şen, 2008: 347). Tarihsel gelişim çizgisine bakıldığında Avrupa’da yaşanan gelişmeler sonucunda ortaya çıkan millet kavramı, uzunca bir sürecin sonucunda Fransız ihtilali sonrasında kazandığı yeni siyasal içerikle ve oluşturduğu modern 48 devletin ulus-devlet formuyla birlikte zikredilerek tanımlanmaya başlamıştır. Bu anlamda bundan sonra yapacağımız, millet tanımlarının dayanak noktası tarihsel süreç sonunda ortaya çıkan millet tanımları olacaktır. Milliyet fikrine ve millet oluşumuna yönelik aristokratik olarak nitelenen bir burjuvazi sınıfının ve tüccar kesiminin yükselişi sonrasında yeni dönüşümler yaşanmaktaydı. Bu sınıf pazar elde etmek maksadıyla yönelmesi gereken yeni alanların varlığıyla birlikte, hem kendi ülkeleri, hem Avrupa’da elde ettikleri konumlarla, bu konumlarını dünyada sağlamlaştırma düşüncesine sahiplerdi. Bu kendi konumunu sağlamlaştırma düşüncesi, milliyetçilik fikrinin oluşmasına ön ayaklık etmiştir. Avrupa’da milliyetçilik fikrinin filizlenmesi Doğu’ya açılma sürecinin ve Doğu ile kurulan ilişki türünü haklılaştırma yolunda içeride taraftar kazanma, dışarıda haklılığını tescil ettirme çabaları, bunlara ilaveten elde edilen çıkarların korunması konusunda ortaya çıkmaktadır.(Akça, 2003: 27). Buna müteakiben sanayileşme ve büyük endüstri devrimi gibi 18. yüzyıldaki hareketler, sosyal yaşantılarda değişiklikleri beraberinde getirmiştir. Kırsal yaşamdan, kent merkezlerine yönelik ortaya çıkan nüfus hareketleri, köyde serf durumunda olan çoğunluğun, kent merkezlerinde bulunan endüstriyel alanda iş gücü niteliğine dönüşmesini sağlamıştır. Üretimin tezgah sistemli yapısı bir anda fabrika merkezli alana kaymasıyla sonuçlanmıştır. Bu durum sosyal ve hayat şartlarındaki iyileşmeyi beraberinde getirmiştir. Zamanla bilgi tekeli kırılmaya başlamıştır. Bu zümre tarafından ortaya çıkan farklı bilinç alanı, millet ve sonunda da milliyetçilik fikirlerini mayalamıştır. Ortak çalışma sonucunda artan ürünün, stokların yeni pazarlara kaydırılması ve kaynak arama düşüncesi, sömürgeciliğe yol açmıştır. Fransız İhtilali sonrasında kendi halk kitlelerinde artan millet inancı, sömürgeleşen ülkelerde, millet fikirlerini aşılamıştır. Öncelikle Batı’da var olan millet fikri bu hareketle, dünya ölçeğinde diğer ülkelere de sıçraması ile yeni boyut kazanmıştır.(Ülken, 1963: 202). Milliyetçilik hareketlerin ulusal alandan, uluslararası bir alana sıçramasını bu tespitle de anlayabiliriz. Millet nedir? Makalesinde Ernest Gellner genel bir şablon çizmektedir. Gellner toplumun ortaya çıkışındaki iradi temel üzerinden hareket eder. Bir tarihsel oluşum süreci ile millet kavramına yeni yüklenen anlamı ve milliyetçilik fikrinine yansımalarını anlamaya çalışır. Gellner “Şüphesiz ki rıza ve irade küçük ya 49 da büyük grupların oluşmasında çok önemli bir faktördü. İnsan cinsi her zaman grupların içinde öğütlenir.” (Gellner, 2012a: 85). İfadesiyle ilerde millet örgütlemesine yol açacak ya da millet örgütlenmesini ortaya çıkaracak rıza ve irade özgürlük anlayışının temellerini kurar. Grupların ortaya çıkmasını ve devamını sağlamalarını mümkün kılan şartlar vardır. Bunlar irade, gönüllülük, sadakat ve dayanışma gibi pozitif duygu ve etkenlerdir. Bunların yanında mecbur kalma, zorlama, baskı, korku gibi negatif faktörlerde etkilidir. Var olan grupların uzun süreliliğini ya da kısa süreliliğini belirleyen bu faktörlerin etkinliğinin grup üzerindeki tesiridir. Bu pozitif ya da negatif özendiricilerin etkisinde azlığı ya da yokluğu grubun kısa süreli olmasına neden olmaktadır. Bu özendiricilerin varlığı grubu devam ettirilebilirliğini sağlanmaktadır. Buradan hareketle milletleri; “Kendi öz iradeleri ile cemaat halinde yaşamakta kararlı gruplar olarak tanımlar; “Bu tanımlamadan, bu tanıma uyan bir çok toplumsal grup yada cemaatsel yapı ortaya çıkacaktır. Bu tanımlamada millet; Milletlerin kendileri millet olmaya karar vermiş ve hayatları tamda Renan’ın dediği gibi her gün tekrarlanan plebisit şeklinde sürmektedir.” (Gellner, 2012a: 86). Bu iradi olan ve ortak noktada kanaat oluşturma noktasında pozitif ya da negatif unsurlarla ortaya çıkan büyük çaplı gruplar olarak görülmekle birlikte millet; “Daha çok genel sosyal ortam haline geldiği, bununla birlikte homojen bir biçim aldığında, tek bir merkezin elinden yüksek bir kültüre dönüştüğünde, sadece bir elit grubu değil, bütün nüfusa mal olduğunda, iyi tasarlanmış bir eğitim marifetiyle kültürün bütünleşmesi insanları cezbeden şevkle özleşmesine imkan verdiğinde, işte bütün bunlar eş zamanlı olarak gerçekleştiğinde, millet tek geçerli sosyal birimi oluşturur.” (Gellner, 2012a: 87). Buradan baktığımızda iradeyle ortaya konulan bir bütünlüğün kültürel siyasi çerçeve içinde yoğrulması ve ortaya uyumlu topluluk çıkması sonucuna da ulaşılabilir. Önemli sosyal bilimci ve sosyolog Max Weber ise “millet” kavramının tanılanmasında herhangi bir ortak net bir tanımlamanın zorluğuna vurgu yapar. Net bir tanım yapmak gerekse de bunun deneysel sonuçlarla elde edilen sadece tek bir millete ait olma yönünün kesinlik oluşturamayacağını vurgular. Öncelikle millet kavramını belli bir grup insanda, başkalarına ya da başka gruplara karşı belirli bir dayanışma duygusunun harekete geçirilmesi anlamı da çıkarılabilir. Bu bakımdan dayanışma, duygusal ifade yönüyle, değerler alanının kavramı niteliğindedir. Burada 50 ortak duygu, ortak eylemsel alanın ortaya çıkacağı fikride çıkarılamaz. Mutlak bir belirsizlik taşıyan “millet” kavramı tanımlanırken, kesinlik sadece milletin siyasal alana ilişkin olması itibariyledir. Millet kavramı tanımlanırken; millet, kendini bağımsız bir devlet biçiminde ifade edebilir. Bir duygu birliğidir, o halde millet normal olarak kendi devletini yaratmak eğitimi de taşıyan bir topluluktur. (Weber, 2012: 65-66). Bu anlamda millet olma sürecinde her toplumda birlik oluşturma duygusunda yaşanacak farklılıklar, her toplumun farklı bir millet oluşturma süreci yaşamasına sebep olacak. Bu da farklı tarihsel süreçler ve dönemlerde farklı tanımlamaları da beraberinde getirecektir. Benedict Anderson “Milli Bilinci Kaynakları” yazısında aydınlanma ile başlayan ve günümüzde devam eden yeni sürecin dilsel alanla ilişkisini ortaya koymaktadır. Yeni dönemde modern yüzyılda Avrupa dillerinin genel olarak modern biçimlerini almasıyla, buna eşlik eden kapitalist yayın anlayışı, yaşanan gelişmelerin hızla yayılmasını sağlamıştır. Bu süreçte “Kapitalizm; teknolojiye insanların dilsel çeşitliliğe olan mahkumiyetinin, birbiriyle buluşmasının yeni bir cemaat tarzının hayal edilmesini mümkün kıldığını ve bu yeni tarzın, modern milletlerin temel morfolojisini hazırladığını söyleyerek özetleyebiliriz.” (Anderson, 2012: 105). Bu şekilde bakıldığında siyasal anlamda bir bütünlüğe kavuşturan duygusal bağlardan sonra, dilsel ortak kullanım ve bunun yaygınlaşmasının oluşturduğu payda dikkati çekmektedir. Millet ve milletçilik tanımlamalarıyla bu alanda önemli isim haline gelmiş bir başka düşünüründe millet tanımlamasına ve millete bakış açısına yer vermek yararlı olacaktır. Elie Kedourie öncelikle insanları birlikte yaşama uygusuna iten ve 19. yüzyılda genel kabul gören pragmatik felsefeden ortak payda, yaşam alanında bir fikir birliğine ulaşma noktasının nasıl yakalandığını ortaya koymaya çalışır. Bu noktada “insanlar iki farklı efendinin hakimiyeti altına girme durumundadırlar. “acı ve zevk” insanlar bu iki belirleyici acı ve zevk duygusuyla yönetimlerini gerçekleştirirler. Bu manada en iyi toplumsal düzen acıyı en aza indiren ve zevki en çoğa yükseltendir. Bu felsefi düşüncenin ortaya çıkardığı düzen anlayışı ve devlet şekli “Kendi refahlarını sağlamak maksadıyla birlikte yaşamanın daha iyi olduğunu düşünen fertlerin bir topluluğudur. Ve akıl yolu ile bulanabilecek tedbirlerle, topraklarında yaşayan insanlara azami refah sağlayan bir idare kurmak, devlet idare edenlerin vazifesidir.” (Kedourie, 2012: 112). 51 Bu anlamda Fransız İhtilali sonrasında yaşanan süreci anlamada ihtilal hareketinin nedenlerini ve sonucunu yukarda belirttiğimiz tanımsal çerçeveye göre Kedourie tekrar yorumlar. Bu ihtilal siyasal iktidarın kullanışında yeni imkanlar getirmekle birlikte, hüküm sürenlerin meşru daire içerisinde erişmek istedikleri hedefleri de değiştiriyordu. İhtilal bir anlamda da şunu ifade etmekteydi: “Eğer bir devletin vatandaşları, kendi toplumunun siyasi düzenine artık tasvip etmiyor idiyse, onu tatmin edici diğer düzenlerle değiştirmek hak ve kudretine sahip olacaktı.” (Kedourie, 212: 113). Bu yeni dönem millet tanımlamasında “Bütün hakimiyet hakkı millete aittir.”düşüncesini geliştirdi. O halde sorulması gereken bir diğer soru millet denilince ne anlaşılıyor ve milletten ne kastediliyor? Tartışma burada başlar ve farklı tanımlamalara ve farklı dönemlerin genel konjöktürüne göre yapılan tanımlamalar genel görüş ortaya çıksa da, her biri farklı bir yönü ortaya çıkartmaktadır. Millet “nation” konuşma dilinde bir aileden büyük fakat kabile ve kavimden küçük topluluğu, doğuştan benzerlik gösteren bir insan küresi ifade etmek amacıyla kullanılmıştır. Bir başka yerde Sieyes millet “müşterek konuna tabi olarak yaşayan ve aynı teşri kuvvet tarafından temsil edinen ortak heyet” olarak görür. Hume “Bir millet devamlı ilişkiler sonunda müşterek özellikler kazanan fertlerin topluluğundan başka bir şey değildir.” der. Diderot ve d’Alenbert’de milleti “ Muayyen genişlikte sınırları belli bir ülkede oturan aynı hükümete tabi olan önemli sayıda halkları gösteren bir cins ismi olarak tarif eder.” (Kedourie, 2012: 114-115). Bu tür genel tanımlar siyasal anlama doğru bir kayışı göstermekle birlikte farklı vurgulamalarında dile getirildiğini görmekteyiz. Kedourie buradan kendi kaderini tayin hakları, birlikte yaşama istenci ve idareyi yönlendirme hükmetme gücünü ön plana çıkarmaktadır. Yaptığı millet, milliyet ve milliyetçilik tanımlamaları ile tanınan düşünürlerden Hans Kohn, milliyetçilikte insanın doğduğu sosyal fiziki çevreye olan doğal bağlılık fikri arasındaki ilişkiyi kurgulayarak, kendinden sonra gelen araştırmacılara yön veren ve onları etkileyen araştırmalar yapmıştır. Ona göre tarihsel süreçte milletler hep varlıklarını devam ettire gelmiştir. Fakat ulusal bilincin oluşması ve bu bilincin uyanışıyla birlikte milletler tarihte mutlak belirleyici durumuna gelmiştir. “Milleti ırk gibi “nesnel” faktörler üzerine kurmak ilkel kabileciliğe dönüşü getirir. Modern zamanlarda milletleri şekillendiren ve oluşturan şey kanın çağrısı değil, fikrin gücü olmuştur.” (Kohn, 2012: 141). Bu noktada millet 52 oluşumu sanıldığının aksine Kohn’a göre modern zaman biriminde ve Batılı anlamda bir örgütsel hareketle, Fransız İhtilali sonrası birden ortaya çıkan yapılar değildirler. Eskiden beri farklı coğrafyalardan ve farklı coğrafi özelliklerin getirdiği etkilerle birlikte farklı toplumsal yapıda, kendi kültürel ve siyasal aynı zamanda askeri vb kurumsal yapılanışını oluşturmuş, milletlerin varlıklarından söz edebiliriz. Modern anlamda millet, milliyetçilik ve milliyet fikrine sahip olma duygusunun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Anthony D.Smith bu durumun varlığını ortaya koyarken benzer bir açıklama ile: “Milletler hep vardı; değişen sadece kendilerinin bunun farkına varmaları ile fiiliyata dökülme düzeyleridir.” (Smith, 2010: 75). şeklinde paralellik arz eden bir tespitte bulunmaktadır. Bu anlamda bazı düşünürler arasında bir anlaşmazlık bulunmakla birlikte, milletin tamamen modern bir yapı olduğu konusunda hem fikirdirler. Bu tespitle milletler, yüzyıllar boyunca oluşan yapıya modernizmle ortaya çıkan milliyetçilik fikri nefes üfleyerek, adeta var olan sisteme can verdiği zaman bir anda mevcut yapı anlam kazanır. Modernizm felsefesi millet ve milliyetçilik kavramının iç içe geçmiş bir bütünlüğünü ortaya koymaktadır. (Kohn, 2012: 141). Bu tespitler geçmiş ve şimdiki arasındaki bağı oluşturmada yol göstericidir. Milliyet, millet ve milliyetçilik kavramlarının iç içeliğini aşabilmek maksadıyla yaptığınız millet tanımlamalarına, önemli katkı sağlayacak olan ve Türk düşüncesinde derin izler bırakan bununla birlikte: “ Hiç kimse tarihi değiştiremeden yazamaz.” “Millet hatırladıklarımız kadar, unuttuklarımızla da oluşur.” Ve “Millet her gün tekrarlanan bir plebisittir.”sözüyle milliyetçilik tartışmalarına yön vermiş Ernest Renan’a kulak vermek gerekir. (Türköne, 2012a: 144). Renan 1982 yılında Sorbonne’da verdiği: “Bir millet nedir?” Adlı konferansında günümüze kadar devam edecek olan ve hala varlığını tartışmalarla devam ettiren tartışmalara yön veren önemli bir dönüm noktası oluşturacak tanımlama yapmıştır. Renan’nın bu konferansında ortaya attığı millet tanımı hala geçerliliğini koruyan özelliğe sahiptir. Renan’nın milleti tanımlarken yaptığı ayrım kullanılmaktadır. Bu ayrım milletin objektif ve subjektif nitelikleri ortaya koymaktadır. Renan bu ayrımı yaparak milletin ırk, din, dil gibi objektif unsurlarla kavranmasının zor olduğunu belirtir. Çünkü bu özelliklere göre milletleri tasnif etmek imkansızdır. Renan dünya ölçeğinde farklı dilleri konuşup tek millet olan ve 53 aynı dili konuşup ayrı milletler olarak var olan toplulukları zikreder. Sonra bir toplumu millet haline getiren unsurları onların birlikte yaşadıkları tarihten ve tarihe affedilen anlamdan çıkarır. Geçmişten gelen müşterek bir miras ve gelecek için yine müşterek program, bir topluluğa millet olma bilincini kazandırmaktadır. Millet nedir? Sorusuna verilecek tek doğru cevap, kendisine millet olarak hisseden topluluk, birlikte yaşama iradesidir. Renan’a ait “millet her gün tekrarlanan bir halk oylaması” sözü milleti tanımlamada en çok tekrarlanan sözlerden biri olmuştur.” (Türköne, 2012a: 29). Türk düşünce tarihinde Türk modernleşmesinin fikir babası olarak da kabul edilen Ziya Gökalp’in millet tanımına bakarsak “millet ne ırkı, ne kavmi, ne coğrafi, ne siyasi, ne de irade bir zümre değildir. Millet lisanca, dince, ahlakça ve edebiyatça müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bulunan zümredir.” (Gökalp, 2012: 252). Şeklinde tanımlamıştır. Aynı zamanda teorisyen olma özelliği ile yaptığı tanımlamalar, başka düşünürlerin ve günümüz milliyetçilik tartışmalarının vazgeçilmezi olarak kabul edilir. Bununla birlikte Türk siyasal hareketinin dönüm noktasını oluşturan etkili isimlerden Mustafa Kemal Atatürk’ün millet tanımına da bakmak gerekir. Renan dan etkilenimlerin ve alıntıları olduğu bu tanımda; “ Millet, dil, kültür, mefkure birliği ile birbirlerine bağlı vatandaşların teşkil ettiği bir siyasi ve içtimai heyettir.” (Atatürk, 2012: 259). Şeklinde tanımlar. Ve bunun yanında milletin oluşmasında tarihsel süreç içerisinde etkili olan bazı hususları sıralar. Bu hususlar “ siyasi varlıkta birlik, dil birliği, yurt birliği, ırk ve menşe birliği tarihi karabet ahlaki karabet.”(Atatürk, 2012: 263). Şeklinde sıralar. Bu hususlar bir milletin teşkilinde Atatürk’e göre olması gereken temel hususlardır. Genel tanımlardan ortaya çıkan ve günümüzde millet tanımlarında objektif/sübjektif, tarihsel/siyasal, geçmişe/kontrata dayalı, Batılı/Doğulu şeklinde kesin bir ayrımı bulmak fazla olanaklı değildir. Günümüzde milleti tanımlarken, genel ve kapsayıcı bir yapı içinde, bütün farklılıkları bünyesinde eriten, yüksek bir kültür olarak ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte daha çok devletlerin kendi varlıklarını meşrulaştırma aracı olarak gördükleri millet, kimlik tanımlamalarında da uluslararası ilişkilerde bir tanımlama aracı olarak kullanılmaktadır.(Smith, akt. Şen, 2008: 354). Bu tanımlamalar somrasında millet son toplum şekli olarak görülmekte ve bakıldığında toplumsal varlık olma yolunda son merhale olarak ifade etmek 54 mümkündür. Bu durum modernist anlayışların, modern devletin meşruluk kaynağı olarak, din ya da soy birliğine yerine, milleti temel almanın bir sonucudur. Bu anlamıyla millet, tek bir somut siyasi biçimle, yani belirli ya da birkaç ülkeyle sınırlandırılması mümkün olmayan yapısıyla, evrensel niteliğe sahip olma özelliği kazanmıştır. Bununla birlikte kapsayıcı ve genel kimliğe sahip niteliğe bürünmüştür. (Şen, 2008: 354). Burada eski anlayışlardan kaynaklanan doğuştan getirilen temel kazanımlara dayalı ve bir olanları, türdeş olanları kapsayan, geri kalanını dışlayan anlayışların dışında, düşünce ve fikirde bir kapsayıcı yönü ağır basan, genelleyici yönünün ağır bastığı sisteme dönüşmüştür. Bu tanımlardan hareket ederek genel bir özetleme yapıldığında; millet ve milliyet kavramının çeşitli etnik, dilsel, dini temelleri olan bir kültürel cemaat olarak ele alan Anderson’un hayali cemaat olarak nitelediğini görürüz. Giddens’a göre ise yeni bir tarz olarak ortaya çıkan kavramsal, cemaat tanımı ile aidiyete atıf yapar. Teorik açıdan modern anlamda milletin ayırt edici özelliği kültürel muğlaklığıdır. Dil, din, toprak v.b bütün temel yaklaşımlar hepsi birer işaret olarak alınabilir. Bunların hiç biri milleti tanımlamada tek başına yeterli özü ortaya çıkaracak tanımı oluşturamaz. (Leca, 1998: 12). Bu noktada millet tanımındaki objektif ve sübjektif unsurlarla milleti oluşturan niteliklerin ne olduğu noktasında kısa bir bilgi vermek millet sürecini oluşumunu anlamada katkı sağlayacaktır. Milleti tanımlarken bazı yazarlar objektif unsurları bazı yazarlar ise sübjektif unsurları ön plana çıkarmışlardır. Bazı tanımlarda ise bu iki unsurun birlikte kullanıldığı görülebilir. Objektif unsurları göz önünde bulunduran yaklaşımlar, bu unsurları belirlerken şu noktalara işaret ederler. Etnik köken, dil, din, toprak, ortak tarih, kan bağı ve ortak kültür.(Çağlar, 2007: 14). Objektif unsurlar milleti oluşturmada genelde ırk ve soya dayalı bir tonlama yapmaktadır. Objektif unsurlar sosyolojik bir içerikten ziyade, siyasal alana ilişkin modernist yaklaşımların tanımlamalarında öne çıkan faktörlerdir. Objektif unsurlar birçok düşünür tarafından millet tanımı için yetersiz görülmüştür. Çünkü ortak dili olmayıp ya da ortak soya dayanmayan, milli devletlerin varlığı, bununla birlikte aynı dinlere inanan fakat devlet ve millet niteliği taşımayan toplumların varlığı, bu birlikteliklerin millet sürecinde sıkıntılı olduğunu ortaya koymaktadır. Renan’ın bu duruma; 55 “ Nasıl oluyor da ülke içinde üç dilin konuşulduğu, iki ayrı dinin olduğu ve üç ya da dört farklı etnik topluluğu bir arada bulunduran İsviçre bir milleti meydana getirebiliyor da. İsviçre’ye göre daha homojen olan Tuscony olamıyor. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere, Latin, Amerika ve İspanya aynı dili konuşmasına rağmen tek bir millet oluşturmuyor.” (Renan, 2012: 49). Burada Renan bu objektif unsurların yetersizliğini ortaya koymaktadır. Objektif öğelerin millet tanımında yetersiz kalacağını söyleyen birçok düşünür sübjektif öğeleri ön plana çıkarmıştır. Sübjektif bilinç bu öğelerin en önemli olanıdır. Bu düşünürler sübjektif bilinç olarak da tanımladıkları bilinç öğelerinden yoksun olan topluluklar etnik topluluklar olarak varlıklarını sürdürürler şeklinde tespitte bulunurlar. Modernist yaklaşımın ana yönünü ortaya çıkaran görüntü, bu sübjektif unsurlardır. Çünkü eski milletler diye tanımladığımız, modern dönem öncesi dönemde etnik ve toplumsal anlamda milletler vardı. Ve bunların temel özelliği kabile ve ırka dayalı soy tanımlı milletlerdi. Yani milleti millet yapan, objektif unsurlardan ziyade, sübjektif bilinçtir. Bu bilinç, birlikte yaşama düşüncesi olarak ta genel kabul gören görüş olarak karşımıza çıkmaktadır. Bugün beraber yaşadık ve beraber yaşama duygusunu sürdürüyorsak, yarınlar içinde bu bilince sahip olabilme düşüncesi millet dediğimiz oluşumun mayasını teşkil eder. Smith bu durumu modern anlamda; “Sınırları belli bir yurttaki, belli bir siyasi topluluğun fertleri arasındaki yasal eşitliği, halk arasında belli ortak değer ve gelenekleri, ya da çekirdek bir topluluğu varsaydığı düşünüyordu. Başka bir deyişle milletler yurt içindeki halkı bir arada tutan ortak bir anlayış, emel hissiyat ve fikirlere ortak bir sivil ideoloji ve kültürel boyuta sahip olmalıydılar. Ortak bir kamuoyu ve kitle kültürünü temin işi popüler toplumsallaştırma vasıtalarına kamusal bir eğitim sistemi ve kitle iletişim araçlarına havale edilmişti. Batılı milli kimlik modelinde milletler mensupları, ortak tarihi anılar, mitler, simge ve geleneklerle bağlanmış ama türdeş kılınmamış, kültür toplulukları olarak görülmekteydi.” ( Smith, 2010: 27 ). Burada birlikte yaşama fikri modern olan devlet oluşumlarının niteliği durumunu almaktaydı. Buradaki ortak varsayımlarla birlikte Smith milli kimliğin temel özelliklerini şu şekilde sıralamaktadır; “1. Tarihi bir toprak /ülke, ya da yurt. 2. Ortak mitler ve tarihi bellek. 56 3. Ortak bir kitlesel kamu kültürü. 4. Toplumun bütün fertleri için ortak yasal hak ve görevler 5. Topluluk fertlerinin ülke üzerinde serbest hareket imkanına sahip oldukları ortak bir ekonomi.” ( Smith, 2010: 31-32). Buradaki tespitler milleti objektif ve sübjektif temelli bir tanımla ortaya çıkarmaktadır. Millet ve ulus kavramı milliyetçilik fikrini anlamada önemli bir unsur teşkil etmektedir. Bu millet kavramının doğuşu ve geçirmiş olduğu kavramsal değişimi ele aldıktan sonra, milliyetçilik fikrinin gelişim süreci ele alınmalıdır. 4.2.MİLLİYETÇİLİĞİN DOĞUŞU Milliyetçilik üzerine yapılan araştırmalar geniş bir literatür oluşturmaktadır. Bu çalışmaların geneli milliyetçiliğin ortaya çıkışı kökeni farklı yaklaşımları çeşitleri ve modern bir kavram olup olmadığı noktaları üzerinde odaklanmaktadır. Milliyetçilik kavramını ortaya çıkmasında bir çok itici güç etkili olmuştur. Milliyetçiliğin birçok açıdan her türlü sosyo-ekonomik durumu, her ideolojik eğilimi ve her siyasal modele uyarlanabilir kavram oluşu onu hem evrensel hem de tikelci bir kavram olma özelliği kazanmasına sebep olmuştur. Bu açıdan milliyetçilik başlı başına birçok çalışmanın konusu olan kavramdır. (Şen, 2008: 381). Bu şekilde etkisinin halen devam etmekte olduğu ve çalışmaların konusu olmaya devam ettiği halde, millet kavramsalı üzerinde tanımlama sıkıntısı yaşanmaktayken, aynı yönde milliyetçilik kavramının tanımlanmasına ilişkinde güçlüğün olduğunu söyleyebiliriz. Tanımlama noktasında ortak bir tanımın bulunamadığını söylersek yanılmış olmayız. Bu tanımlama sıkıntısı; insan topluluklarının çok çeşitliliği, milliyetçilik olgusunun her toplumda ayrı birer süreç yaşaması ve bu farklı süreçlerin ayrı tanımlamaları da beraber getirmesinden kaynaklanmaktadır. Milliyetçilik diğer söylemle Nasyonalizm Süleyman Hayri Bolay’ın felsefi sözlüğünde “Esasını, milli ananeye, geleneğe, örf ve adetlere uygun olmayan bütün hareketleri müesseseleri, meslekleri reddederek, her şeyi milli ananeye uydurmayı hedef edilmenin teşkil ettiği siyasi ve içtimai mesleklerdir. Milliyetçilik her şeyi milli açıdan değerlendiren bir dünya görüşüdür’’ (Bolay, 57 1996: 280). Bu tanımlamada milli olana yapılan vurgu millete ait olan anlamı katmakta ve milleti esas teşkil eden bir tanımlama olarak kabul edilmektedir. Millete dayalı yapılan tanımlarda milliyetçilik kavramının doğuşu ve kullanışı daha yakın tarihlidir.“Connor kelimenin ilk olarak edebiyatla, 1798’de ortaya çıktığını düşünür. Bunun yanında Peter Alter ‘’milliyetçilik’’ teriminin ilk olarak Herder’in yazdığı bir metinde 1774’te kullanıldığını ifade eder.’’ (Özkırımlı 2010: 14). Bu kavramsalın siyasal anlamda yeni devlet şekillerinin ortaya çıktığı dönemde kavramsallaştığı ifade edilebilir. Bolay’a göre milliyetçilik felsefi temelini “Kant’ın hürriyet anlayışı ile Fichte’nin idealist felsefesinde bulur. Bu da ferdin kendini gerçekleştirmesinin vasıtası olan hürriyetin, insanın kendisine büyük şuurla yani devletle bir tutması halinde ortaya çıkacağı fikrine dayanır.” (Bolay: 1996: 280). Fransız İhtilali sonrasında özgürlük, hürriyet vb. fikirlerin ardından en çok söylemsel anlamda telaffuz edilen bir diğer kavramda milliyetçilikti. Bir yükselişin başlangıcı olan bu dönem milliyetçilik hareketlerinin yükselişini hızlandırmış ve Fransız İhtilali ve milliyetçilik tanımlamaları birbirinden ayrılmaz olmuştur. Kedourie milliyetçiliği 19.yüzyıl da Avrupa’da icat edilen bir ideoloji olarak görmektedir. Milliyetçiliğin ve millet kavramının 18. yüzyıldan itibaren daha önce görülmediği biçimde çok kullanılmaya başlamıştır. Bir anlam kazanarak yaygınlık kazanmaya başlaması bu ideolojinin parlak zaferini ortaya çıkaran göstergedir. (Kedourie ; 2012 : 111). Bu yeni ideoloji millet tanımının sonunda devlet yapılanmalarında, millete ait olanın öncelenmesiyle, milliyetçilik bir ideoloji olarak merkeze yerleşmeye başlamıştır. Burada devlet yapılanması içerisinde ulus-millet fikri Bir ulusal topluluk duygusu ve onun doğal sonucu olarak milliyetçilik, hükümet ve toplum arasında bir köprü oluşturmaktadır. Bu nedenle bu bağların kurulmasında ve korunmasında üstlendiği rolle bu döneme demokratik devrim çağı, aynı zamanda milliyetçi devrim çağı denilebilir. Leca’da bura da Fransız devrimi sonrasında yaşanan dönüşüme ve milliyetçilik fikrinin yükselişine dikkat çekmektedir. Renan düşüncesi de belirttiği gibi milliyetçilik; bizzat kendi kökenini, yada daha ziyade sonucunun kökeninde yatan şeyi, ulusu, yaratan bir süreçtir. Milliyetçilik tanımı milliyetçilerin ortak tanımlayıcı özelliklerden veya öyle oldukları 58 varsayılan özelliklerden yola çıkarak, inşa ettikleri şeyleri veri olarak ele alınarak tanımlanır. Bu verilerin başarılı bir şekilde üretimi ulusun oluşturulmasının ilk aşamasıdır. (Leca; 1998: 14). Milliyetçilik fikri; içinde var olan ulustan hareket ederek, yine ulusa yönelen, onu oluşturmaya çalışan bir süreç olarak görülmeye başlamıştır. Brevilly milliyetçiliğin belirli iddialarda bulunduğunu söyler. Bunlar birincisi belirgin ve kendine has bir nitelikte donanmış ulus vardır. İkincisi de bu var olan ulusun çıkarları ve değerleri diğer bütün çıkar ve değerlerden üstün tutulur. Üçüncüsü ise ulus mümkün olduğu kadar bağımsız olmalı ve buda onun siyasi egemenliğinin tanınması gerektiğini gösterir. (Leca, 1998: 15). Ulus tarihsel süreçte var olmuş veya var olagelmiş bir yapı olarak düşünüldüğünde, ikinci tespitte var olan millet veya ulusun çıkarlarının, değerlerinin, diğer bütün değerden üstün tutma düşüncesi milliyetçiliğin merkezi ideolojisini oluşturmaktadır. Bu ulus fikrinin, siyasal anlamda milliyetçiliğe evrilmesini sağlayan adım olarak görebiliriz. Fransız İhtilali sonrası bu süreç hızlanarak devam etmiştir. Ulusal ya da ulus merkezli milliyetçilik hareketleri merkezi Avrupa ülkeleri olmak üzere yakın zamanda ve günümüze kadar dalga dalga genişleyen bir yapı ortaya çıkarmıştır. Bu yapı halen değişerek de olsa devlet yapılarını ve toplumsal alanları etkilemeye devam etmektedir. Üçüncü betimleme, var olan bu ulus-millet mümkün olduğu kadar bağımsız olmalı. Bu da onun siyasal anlamda egemenliğinin tanınmasını gerektiren bir durum olarak ortaya çıkar. Bu belirtilen fikir, milliyetçilikte her ulusun bir millet olma ve son aşamada bir de devlet kurma ama bu devlet, ulus-devlet niteliğine sahip olma fikrini hızlandırmıştır. Var olan toplumsal yapı içinde kendilerini ayrı bir millet olarak gören topluluklar Fransız İhtilali sonrasında milliyetçilik fikrinin; ayrı egemenlik alanı oluşturma düşüncesinden hareket ederek, kendi ulus-devletlerini oluşturmaya başlamışlardır. Bu aşamada aynı ulus ve millet fikrinde birleşen toplumlar kendi milletinin ortaya koyduğu değeri başkalarından üstün tutma anlayışından hareket etmişlerdir. Bu düşünce yakın Avrupa’ dan başlayarak uzak ülkelere, toplumlara doğru yayılma prensibi izlemiştir. Var olan toplum ve devletleri derinden etkileyen bu süreç, milliyetçilik ideasının adeta meyvesi gibi görülmektedir. Burada millet sürecindeki ve milli bilince sahip olmada ulus fikrini ortaya çıkaran ortak değerlerde ve onları üstün tutmada hangi durumun 59 öncelik kazanacağı fikri önem kazanmıştır. Milletlerin kendi oluşum süreçlerinde siyasal bakış açısına göre etnik ve diğer bağlar göz önünde bulundurularak yapılan milliyetçilik tanımlarında siyasi yön ağırlık taşımaktadır. Fakat millet sadece değerler oluşturma ve yaşatma sürecinde, kültürel odaklı temellendirdiğimiz eğilimleri önceleyen oluşum olarak tanımlanırsa. Milliyetçilik fikrinde bu alanda öncelik tanıyan tanımlamalar göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Örneğin Umut Özkırımlı bu durumu; “Eğer millet kategorisinin ilk gündeme geldiği zemin siyaset ise, kültürde onun işlenerek geliştirdiği arazidir ve bu anlamda milliyeti anlamanın en iyi yolu, onu dil, toprak, etnisite veya kültür gibi statik ölçütlere indirgemeyecek, kültürel bileşen ve belirli siyasi icatların etkileşimi ile şekillenmiş karmaşık, eşitsiz ve öngörülemeyen bir süreç olarak düşünmektir.” (Delanty, akt. Özkırımlı, 2010: 20). Şeklinde aktarmaktadır. Milliyetçilik bu anlamda yalnızca siyaset ya da kültüre dair değil, kişiyle de ilişkilidir. Hem siyaset bu anlamda kültürel bir temele dayandığı gibi, hem de kültürün siyasileşmesini içeren bir yapıya sahiptir. Bu da farklı milliyetçilik tiplemelerinin ve tartışmalarının yolunu açmaktadır. Milliyetçilik tanımlarını daha iyi anlamda milliyetçiliğin son yüzyılda yaşadığı dönüşüm, ortaya çıkışı ve kökenleri hakkında bilgi vermemiz, modernleşme ve modernlik ile olan ilişkilerini ortaya koymamız yararlı olacaktır. Osmanlı’da ve Türk modernleşmesinde siyasal bir fikir hareketi olarak etkisini ve toplumsal alandaki bu dönüşüm süreçlerinden nasıl etkilendiğini anlamamızda yardımcı olacaktır. Bu durumda bu milliyetçilik fikrinin tarihsel gelişim çizgisine bakmak yararlı olacaktır. Milliyetçiliğin tanımını yapmaya çalıştığımızda ideolojik ve siyasal açıdan ele alındığında modern zamanlara ait bir kavram ve olgusal gerçeklik olduğunu söyleyebiliriz. Milliyetçiliği bir ideoloji oluşumuna getiren tek duyguyu savunması doğru millet tanımlaması ahlaki ve normatif bir prensip olarak ne şekilde algılanması gerektiğine ilişkin bir inanç sistematiği olduğu yönünde vurguya sahip olmasıdır. Ortaya çıkıp evrenselleşmesinde ve bir millet oluşturma sürecinde bir bakıma milletleşme sürecinde belirleyici bir rol üstlenir. (Şen, 2008: 383). Batı Avrupa’da sanayi devrimi sonrası dönemde bu rolü üstlenmiştir. Bu zaman diliminin genel özelliği modern devletin gelişim dönemlerinde Ulus-devlet kavramının da ilk olarak 60 Batı Avrupa’da feodal bir düzenden merkezi bir devlet yapılanmasına geçişle birlikte ortaya çıkmasına denk düşmesindedir. Sanayi devrimiyle birlikte 11. yüzyıl ve 12. yüzyıldan itibaren başlayan, üretim alanındaki ve pazar alanlarındaki yapısal değişikliğin ardından bilimin teknolojiye uygulanışının ortaya çıkardığı sanayi devrimi toplumsal alandaki değişim sürecini hızlandırmıştır. Bunun sonucunda oluşan yeni kolektif ve sosyal ihtiyaçlara cevap olarak siyasal alanda milliyetçilik başlıca ideoloji haline gelmiştir. Ekonomik alandaki değişimlerin milliyetçiliği; Batı’nın dağınık haldeki feodal, siyasal ve ekonomik kurumlarını örgütlenişi için imkan sunarken, aynı zamanda Doğu’nun çok-uluslu ve teokratik yapıya sahip imparatorlukların içinde gelişim gösteremeyişi, pazar ekonomisinin bu var olan iki yapıyı dağıtıp, bireyleri ve bunların yanında yer alan yöresel toplulukları ortak bir milli pazar içinde örgütlenmesine imkân tanımıştır. Bu milliyetçiliğin toplumlar için başlıca ideoloji haline gelmesine sebep olmuştur. (Şen, 2008: 383). Buradan çıkarılacak sonuç milliyetçilik milleti oluşturan pazar ekonomisine dayalı bir sistem olarak Avrupa merkezli ortaya çıkış yönü sergilemiştir. Bu sadece tek biçimli pazar ya da ekonomik alana indirgenip açıklanacak oluşum olmakla birlikte merkezi önemi oluşturmada ve beraberinde bireysel faktörleri de içine katan Batı aydınlanmasının ortaya koyduğu modern devletin toplumsal boyutunu oluşturması bakımından önemlidir. Çünkü bireysel aydınlanma burada önemli bir ayrım alanı oluşturacaktır. Bireysel merkezli ama toplumsal bütünleşmeci bir milliyetçilik anlayışının merkezinde bireysellik ön plana çıkar. Modern anlamıyla millet adı verilen toplumsal olgu, feodal düzenin bozulmasıyla ortaya çıkmıştır. Feodal düzende temel üretim şekli içinde yer alan ve derebeyine bağlı olarak köyde-kırsalda çalışan serfler ve derebeyi arasındaki ilişkilerdeki serflerin fazla ürün elde etmeleri, elde edilen ürünleri pazarlama düşünceleri kapalı pazar ekonomisini değiştirmeye yöneltmiştir. Üretim alanında kırsal alandan kente doğru yönelimin artması, tüccar sınıfının giderek güçlenmesine sebep olmuştur. Poggi ortaya çıkan yeni durumu şu şekilde tanımlar. Milliyetçilik düşünceleri Avrupa ülkelerinin dünya pazarı ve ham madde kaynakları kapışmalarından dolayı daha önem kazanmıştı. Bu durumda ulusal sınırları koruma, uzlaşmazlıkları yumuşatma gibi faaliyetler devlet aygıtının vazgeçilmez parçası haline 61 geliyordu.(Poggi, 2012:105). Bu anlamda milliyetçilik ekonomik faaliyetlerin devamında ortaya çıkan niteliğe sahipti. Luxemburg benzer bir tespitle milliyetçiliğin ortaya çıkardığı ulus fikrinin kökenlerinin üç faktörle belirler. Bu faktörler: Burjuvazinin kendi ülke sınırları içindeki pazarını garanti altına alma düşüncesi, kültürün halka yayılması ve demokratik oluşum süreci.(Luxemburg, 2010: 155). Luxemburg her ne kadar burjuvazi uluslararası bir pazar oluşturma gayretine girişse de öncelikli olarak kendi pazarını garanti altına alma hedefinde hareket ederdi tespitinde bulunur. Bu ekonomik anlamda yaşanan dönüşümün milliyetçilik fikri temellerine etkisini ortaya koymaktadır. Bu ekonomik pazar anlayışına dayalı değişikler beraberinde siyasal ve toplumsal ilişkilerinde dönüşmesine sebep olmuştur. 16. yüzyıla gelindiğinde kilise ve feodal yapının azalan gücüne tüccar ve merkezi kralların artan gücü eklenmiştir. Merkantilist anlayışla korumacı devlet yapısına bürünen yeni süreç millet olma sürecinin de hızlanmasına sebep olmaktadır. Bunlara yerel dillerin kullanımının da artması eklenince milli olan ve milliliği vurgulayan yapılar önem kazanmaya başladı. Böylelikle ticaret ve bilginin önem kazanmasıyla toplumsal yapı tarıma dayalılıktan kentliliğe, milli anlamda ülkeyi içine alan ekonomik faaliyetlere önem veren, milli bütünlüğü esas alan bir değişim yaşandı. Toplumsal yapıdaki bu köklü değişiklikler beraberinde yerel ortamlarından ve geleneklerinden kopan insanlar kentlilik olgusu içinde dönüşümlerini, bir bütünleşme sorunu yaşamalarını zorunlu kıldı. Bu durum bu insanların bütünleşme ihtiyacı hissetmelerine neden olmuştur. Bu yaşanan hızlı değişim karşısında siyasi ve idari yapılanma yetersiz kalmaya başlayınca, yeni toplumsal yapı iyi organize olmuş otoritesini hissettirecek merkezi bir hükümetin varlığını zorunlu olarak gerektirmiştir. Bu modernleşme ile birlikte ortaya çıkan toplumsal ihtiyaçlara kurumsal olarak cevap vermek gerekiyordu. Bütünleşme bir kurum altında gerçekleşmekteydi. Buna yönelik çözüm millet söylemi doğrultusunda milliyetçi prensipleri benimseyerek üretilmeye çalışılmıştır. (Şen, 2008: 385). Bu eskiden toplumların birlikteliğini kilise öncülüğündeki dinsel yapıya ait bütünleşmenin, kentsel alanlarda kaybolmasına, kilisenin insanları bir arada tutan bütünleştirici yapısına benzer yeni söylemler geliştirme ihtiyacının da ortaya çıkmasına neden oldu. Sanayileşme ve bu modernleşme ile kaybolan dinsel alandaki cemaatsel yapı bağlılık durumu, artık özgürlüğü elinde olan ve birlikte yaşamada 62 yeni bir söylem arayışındaki bireylerin bir araya gelmesiyle birlikte, modern devletin ideolojisi milliyetçilik olacaktır. Türköne oluşan bu durumu şu şekilde özetlemektedir. “Sanayileşme ile birlikte okullaşmanın yaygınlaşması okuma yazma oranının artması milliyetçilin gelişeceği verimli bir zemin oluşturmuştur. Sanayileşmenin getirdiği toplumsal değişim, milliyetçiliğin kitlesel bir ideolojiye dönüşmesine yol açmıştır. Kırdan kent ekonomisine geçiş, kapitalizmin gelişen dinamikleri ile birlikte toplumu alt üst etmiş; kitlesel eğitim ve iletişim imkânları örgütsüz kentlilere dönüşen kitlelere bu ideolojinin ulaşmasına ve onları kuşatmasına imkân vermiş. Geleneksel cemaat yapılarının yokluğunda kitleler yönlendirilmeye açık hale gelmiştir. Kitleleri yönlendirme konusunda iletişim araçlarının gücünün artmasıyla beraber daha etkili konuma geçen aydınlar fikir imalatçısı olarak yerlerini almışlardır. Aydınlar ve kitleler için bu şartlarda milliyetçilik kendini ifade etmek, örgütlemek, hayatı paylaşmak ve ortak gayeler için seferber üzere elverişli bir ideolojiye dönüşmüştür.”(Türköne, 2012a; 24). Bu açıdan toplumsal alanda eski tanımlamasından cemaat yönündeki eğilimlerini devam ettiren fakat bireyin yeni durumunu da içine alan hayatını sürdürürken yaslanabileceği bir toplumsal dünya sunmada millet dayanak noktası oluşturmaktadır. Benedict Anderson’un “Hayali Cemaatler” olarak nitelediği ve” kapitalizm, teknoloji ve insanlığın dilsel çeşitliliğine olan mahkumiyetinin birbiriyle buluşmasının yeni bir cemaat tarzının hayal edilmesini mümkün kıldığını ve bu yeni tarzın modern milletlerin temel morfolojisini hazırladığını söyleyerek özetleyebileceğini ifade eder.” (Anderson, 2012: 105). Bu açıdan bakıldığında toplumda Avrupa merkezli ekonomik gelişmelerin son noktada milliyetçilik fikriyle bir bütünleşme sağlamada aracı kullandığını dile getirebiliriz. “Batı Avrupa’da 18. yüzyıl dinsel düşünce çağının kapandığı aydınlanma, sekiler dünya düşünce tarzının benimsendiği bir çağdır. O zamana kadar insanların çektiği sıkıntılar karşısında, dinsel düşüncenin içinde barındırdığı kaderci anlayış insanlara “öteki dünya” da bu sıkıntıların sona ereceği müjdesini vermekte, bir bakıma yatıştırıcı olmaktaydı. Bu düşüncenin ortadan kalkması yada zayıflaması insan bilincinde bir boşluk yaratmış, ekonomik ve doğuştan gelen eşitsizlikler ile her alanda yaşanan sömürü karşısında kendi kutsal anlayışlarına sığınan birey, özellikle kendisinin bir şey yapmadan sığınacağı yeni bir gücü keşfetmiştir. Birey bir Fransız, İtalyan yada Alman olarak doğmanın gelecek için iyi ümitler beslemesi için yeterli olduğunu, kendi varlığının geçici olduğunu ancak, üyesi olduğu ulusun “ebedi” olduğunu anlamıştır. Bu bağlamda 18. yüzyıl sonunda dinsel 63 anlayışın aşınması milliyetçiliğin doğuşunda önemli rol oynamıştır.” (Uzun, 2003: 146). Uzun’un da vurguladığı Anderson’dan gelen hayali cemaatleşme fikri kaybolan dinsel bütünleşmenin milliyetçilik ideolojisi ile bireyden hareket ederek devlet odaklı olarak tekrar sağlaması düşüncesidir. Bu milliyetçiliğin doğuşunda etkileşimi vurgulamaktadır. Bununla birlikte Fransız İhtilali öncesinde yaşanan süreçte iyice ortam krallık yönetimine tepkinin neticesinde bir tepkisel bütünleşme yaşanmış. Yüzyıllar boyunca dinden kaynaklanan sebeplerle elde ettikleri egemenlik gücünün meşruluğunu vurguladıkları dayanak, 1789 Fransız İhtilali ile ulusal egemenlik denen yeni bir dönemin başlamasına vesile olmuştur. Daha önceki prenslerin gücünü ardına bu gücü veren tanrısallık fikri 1789 da yöneticilerin gücünün ardına yeni bir metafizik öğe, ulusun egemen kişiliğini koydu. “Ulusal egemenlik öğretisinde ulus bir bilinç ve iradeyle donanmış kişiydi. Bu kişide bu irade egemendir. Ulusun bir egemen iradesi bir hükümet tarafından temsil edildiğinde ortada bir devlet vardır. Demek ki devlet bir hükümet tarafından temsil edilen, egemen bir ulusal korporasyondur. Devlet tanım gereği egemendir. Çünkü o örgütlenmiş ve temsil edilmiş egemen ulusun ta kendisidir.” (Türköne, 2012a: 21). Bu ulusal egemenlik fikri milli devlet yani ulus devletlerin ortaya çıkışının temel yapı taşıdır. Ve ideolojisi de milliyetçiliktir. Monarşi sistemlerde yönetme hakkını elinde bulunduran kral ve padişah tek yönetim erkini elinde tutan güçtür. Tebaa ya da halkın vazifesi ona olan bağımlılığı, sadakati yerine getirmekti. Fransız İhtilali ile birlikte bu slagon yerine eşitlik, özgürlük ve kardeşlik prensiplerinin benimsenmesi, eski söylemler yerine yaşasın kral ya da padişahtan çok yaşasın millet söylemine doğru dönüşüm yaşamıştır. Artık bu dönemden sonra bireyi ülkeye bağlayan bağ krala aitliği simgeleyen “tebaa” yerine “vatandaşlık olmaktaydı. Fransız İhtilali ile birlikte kralın tek başı olan halk bir anda Fransız vatandaşı olmuştur. Bu noktada “kralın tebaasını Fransa’nın vatandaşlarına dönüştürecek yapıştırıcı bir tutkala ihtiyaç vardır. İşte milliyetçilik bu tutkalın adıydı.” (Türköne, 2012a: 20). Fransız İhtilali sonrasında Fransa kralının meşruluğunun yitirmesi ve yeni yönetimin hakimi olan topluluğu tanıması adına “ Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir.” İfadesi sloganlaştırılmıştır. Bu artık demokratik bir sisteminde ve yeni 64 modern devletin niteliklerinin ortaya çıktığı bir devlet yapılarının son şeklini aldığı biçimleri ortaya koymaktadır. 1792 yılında Fransa’nın Valmy köyünde Prusya orduları ve Fransa ordularının karşı karşıya geldiğinde Fransa İhtilali olalı üç yıl olmuştur. İhtilal sonrası monarşik krallıklar Fransa’ya düşman kesilmiştir. General Kellerman’ın komutasındaki yokluk içindeki Fransız orduları ile karşılaştırıldığı zaman Prusya’nın tartışılmaz üstünlüğü vardır. Prusya ordusunun hücuma geçtiği sırada beklenmedik bir yönde General Kellerman şapkasını çıkarır ve “Yaşasın millet” ( Vivela La nation) diye bağırır. Bu sözlerin Fransız ordusunda slogan haline gelmesiyle savaşı beklenmedik yönde Fransız ordusu kazanır. ( Türköne, 2012a: 15 ). Bu dönem artık dünya tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı kabul edilir. Bu dönemle başlayan “yaşasın millet” söylemi devamında milliyetçi anlayışların hakim olduğu ayaklanmalarla günümüze kadar devam edecek bir sürecin başlamasına vesile olmuştur. Bu süreçten sonra modernitenin devlet biçimi olarak kurumsallaşan ulusdevlet, modernitenin ihtiyaçları olan aidiyet, entegrasyon ve müştereklik biz olmayana dayalı milliyetçiliğe güçlü bir şekilde cevap verebilmektedir. Demokratikleşme yeni meşruiyet kaynağı ihtiyacı, yeni karar alma ve icra süreçlerinde halka yer vererek, bu ihtiyaca cevap vermiştir. Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçi hareketlerin en genel özelliği krallık ya da imparatorluğa karşı bağımsızlık hareketlerini ve baş kaldırışlarının bir sonucu olarak milli his ve gurur kaynağı kadar, demokratik talep ve ideallere de sahip olma istencini dile getirmesiyle ayrılmaktadır. (Şen, 2008: 388). Milliyetçilik Avrupa’ da başladı fakat yayılma olarak Asya ve Afrika’da da etkisini göstererek hızlı bir şekilde yayılma gösterdi. Hans Kohn milliyetçiliği “ Batılı ve Doğulu ” olmak üzere ikiye ayırmıştır. Bu anlamda Avrupa merkezli bir milliyetçilik tasnifi Batılı milliyetçiliği ilerlemeci sayar. Çünkü monorklara ve krallara karşı girişilmiş bir halk hareketinin bilinç noktasını oluşturan ideolojik yönünü temsil etmekteydi. Doğulu milliyetçiliği ise tepkisel ve otoriter bulmaktadır. Bunun sebebi ise Batı kaynaklı ortaya çıkan milli devletlerin zamanla emperyal emellerle birlikte sömürü hareketlerine girerek ortaya çıkardıkları manzaranın sonucu, Doğu yani Asya ve Afrika kökenli milliyetçi hareketler bunlara yönelik bir tepkisellik içermektedir. (Turköne, 2012a: 29). Milliyetçilik üzerine 65 yapılan çalışmalar göz önünde bulundurulduğunda iyi, kötü liberal, totaliter, Doğulu, Batılı olarak sınıflandırıla bilmektedir. Karakaş bu durumu şu şekilde ifade etmektedir; “Milliyetçi olarak nitelendirdiğimiz siyasalların önemli bir kısmı temel olarak bir şeye karşı yürütülmüştür. Avrupa’da kilisenin üstünlüğüne karşı, eski rejime karşı, imparatorluk fikrine karşı, sömürgeci emperyalizme karşı, enternasyolist komünizme karşı, modernleşmeci Batıya karşı. Bütün bunlar milliyetçiliğin birbirinden farklı pek çok deneyime katıldığını eklemlendiğini göstermektedir. Diğer bir ifadeyle milliyetçilik başka ideolojik kümelerle birleşerek melez bir görünüm almaktadır. Bundan dolayı da liberalizm veya sosyalizm gibi bütüncül bir ideolojide öbek olarak tanımlanamamaktadır.”( Karakaş, 2006b: 59 ). Milliyetçilik tanımlamalarında ki farklılıkların temelinde her toplumun kendine özgü bir milliyetçilik yaşaması gösterilebilir. İsmail Hamdi Danişment bu durumu şu şekilde ifade etmektedir. Garp milletlerin tarihinde dinin yerine geçtiğini gördüğümüz milliyet fikrinin, Avrupa haritasını baştan başa değiştirecek bir kuvvet rolünü oynaması ona olan inançtan kaynaklanmaktadır. Bu millet ve milliyetçilik fikrinin Fransız İhtilalı sonrasında Napolyon savaşlarıyla Avrupa da başlatmış olduğu siyasi haritaların tanziminde etkili olacak kuvvet mahiyetine dönüşen bu fikir, bütün dünyayı sararak bir yayılma kabiliyeti göstermesi de uzun süre almamıştır. “Fakat milliyet prensibinin bütün milletler için müşterek bir tarifi yoktur. Her millet onu kendi bünyesinde, kendi menfaatine göre tasvir ve izah ettiği için bütün dünyaya şamil umumi bir tarifi yapılamamıştır, yani Milliyet’in bir tarifi yoktur. Milletten millete değişen birçok tarifi vardır. Mesela Fransızlar “kültür” Almanlar “ırk” esasıyla izah ettikleri halde İsviçreliler ‘vatan’ Romanyalılar ‘dil’ ” (Danişment, 2012: 319-320). Burada vurgulandığı gibi her toplum, milletten millete değişecek, millet tanımlanmasını, milliyetçi ideolojilerine temel teşkil edecek farklılıklara dayandırılmış ve burada toplumların yaşadığı tarihsel süreç etkili olmuştur. Bugünkü anlamda milliyetçilik tanımlamalarındaki farklılığın felsefisini tarihsel süreçte toplumların yaşadığı tarihsel olaylara yönelik farklı tepkisel özellikleri göz önünde bulundurarak anlayabiliriz. Ayrıca milliyetçilik ve Modernleşme iç içe geçişler yaşayarak dönüşümlerini sürdürmektedir. Modernlik sonucu modernleşmeyle devam eden süreçte ortaya çıkan, Bir siyasal yapılanma olarak ulus-devletler milliyetçilikten beslendiği gibi, milliyetçilikte ulus-devlet modelinin devamlılığında varlığını sürdürebilir. Modernizm ulus-devlet modelini 66 idealize ederek, örgütsel yapı olarak modern devleti ortaya çıkarmıştır. Bu yapılanmanın merkezinde millet, milliyet ve milliyetçilik başroldedir. Optimize edildiğinde ideal olan bu devlet şekli modernizmin evrenselcilik, nihai son aşama fikri ve ilerlemeci anlayışları doğrultusunda var olan devlet yapısını ya da geleneğe ilişkin tüm kurumlar kendilerini mecbur dönüşmek ve dönüştürmek zorunda hissedeceklerdir. Bununda ulus-devlet ve milliyetçilik algılamalarının devamlı birlikteliğini sağlamlaştıracağı söylenebilir. Bir siyasal yapılanma olarak ulus-devlet modelinin içinde yer alan milli egemenlik ve milli kimlik gibi temel unsurları ve bunlara ilave edilecek ülkesel bütünlük, siyasal bütünlük göz önüne alındığında, bunların milliyetçi ideolojiden kaynaklı siyasal yapılanma üstündeki yansımaları olduğu fark edilecektir. Çünkü ulus-devlet hem egemen ve merkezi olarak örgütlenmiş bir devlet aygıtına, hem de aynı zamanda yüceltilen milletin baskın bir etnik grubun sınırları belirlenmiş bir toprak parçası üzerinde kurumsal olarak onaylanması anlamına gelmektedir. Bu açılarda hem düşünsel hem de siyasal bir akım olarak milliyetçilik ulus-devletin oluşmasında en önemli etmendir. Fransız İhtilali sonrasında egemenliğin millete ait olması ilişkisinin benimsenmesi, siyasal otoritenin milleti temsil edenlerce ve millet adına kullanması anlamına gelmektedir. Böyle bir durumda milliyetçilik fikri toplumsal otoritenin mistik, dinsel ve belirli kısmı güçlerin elinden alınarak, milletten kaynaklanan meşruiyete dayandırılmasını mümkün kılmıştır. (Şen, 2008: 391). Geleneksel sistemde güç kullanımı ve toplumu idare etmede elde tutulan meşruiyet unsurları, ulus-devlet şeklinde siyasal iktidarın dayandığı meşruiyet ilkesi olan millet kavramının içeriği ise, yükseldiği bu işlevi yerine getirebilecek şekilde milliyetçilik akımının belirleyiciliğinde olmuştur. Ulus- devlet modeli dediğimiz yeni oluşan devlet yapılarının kendi içinde 15. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyılın başlarına kadar devam eden süreçte hızla yaygınlaşan ve her türlü topluluğu etkileyen bir sistem haline gelmesi bazı köklü değişikliklerle olmuştur. Avrupa’daki şekliyle ulus-devlet tanımlamasında yapılan kurgulamalar aslında modern devlet aygıtında olması gereken özellikleri de vurgulamaktadır. Örneğin: Bottomore tanımında, Avrupa’daki şekliyle ulus-devlet, sınırları belli, sürekli bir toprak parçasını denetlemiş, görece merkezileşmiş ve toprak parçası içinde zor kullanma araçlarının tekelini yavaş yavaş eline geçirerek, haklarını 67 sağlamlaştırmıştır. (Bottomore, 1987: 61) Biraz önce de belirttiğimiz gibi kapitalist ekonomik sistem de modern ulus-devletler merkezileşerek belirli standartları yakalayarak hukuk, ekonomi, kültür ve bütün alanlarda tek tipleştirmeye gitmeye çalışır. Burada amaç millet sistemli tek yapılar oluşturmaktır. Bir anlamda milliyetçilik konusunun anlaşılabilmesi bu modern ulus-devletin modernlikle olan ilişkisini ortaya koymakla ancak mümkün olabilir. Giddens bu durumu ortaya koyarken şu şekilde ifade eder. “Kapitalizmin yayılması, 16. yüzyıldan bu yana yeni bir dünya sisteminin pekiştirilmesi açısından son derece önem teşkil etmektedir. Hem kapitalizm hem sanayicilik ulus-devletlerin yükselişini kesinlikle etkilemiştir. Fakat ulus-devlet sistemi, bunların mevcudiyetine indirgenerek açıklanamaz, Modern dünya kapitalizm, sanayicilik ve ulus-devlet sisteminin kesişmesi sayesinde şekillenmiştir.” (Giddens, 2005: 12). Modern anlamda kendi başına ya da diğer etmenlerle oluşan ulus-devlet modelinde milliyetçilik fikrinin etkisi üzerinde durmak gerekir. Milliyetçilik ve ulusdevlet ilişkisinin tarihsel olarak devam eden bir süreç olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde ulus devletlerdeki milliyetçi ideolojilerin büyük sayıdaki insan toplulukları arasındaki farklılıkları en aza indirgeyerek, birleştirerek bütünleşmeyi sağladığını da vurgulayabiliriz. Modern ulus-devlet formları içinde vatandaş ya da ulus kişisel olarak tanımadığı birçok kişinin de içinde bulunduğu sisteme katılır ve katkıda bulunur. Erikson bu sistemi tanımlarken; bu sistemin bütün gereksinimlerin karşılanacağına olan güveni, içinde barındıran vatandaşların içinde var olan soyut anlaşılmaz gelen ilişkiler, devletin vatandaşa özel bir değer biçtiğini gösteren milliyetçilik ideolojisi ile aşılanır der. (Şen, 2008: 392). Bu milliyetçilik ve ulusdevlet arasında var olan karşılıklı ilişki bir anlamda ulus-devletin bir millet yaratmaya çalıştığını ifade eder. Bir topluluğa aidiyet duygusu kazandırmaya çalışması bağlamında ortak kültür, simge ve değerler yaratma arzusu milliyetçiliğe neden olurken milliyetçiliğin inşasındaki süreçte, ulus-devleti doğuracağı yönde arzuya sahiptir. (Karakaş, 2007: 47). Bu ulus-devlet ve milliyetçilik arasındaki karşılıklı ilişkiyi ulus-devletin şekillenmesi açısından ele aldığımızda, milliyetçiliğin ulus-devlet üzerinde iki temel role sahip olduğunu belirtebiliriz. Bunlardan ilki Batıda üretim ve pazar ekonomisinde belirgin egemen güç haline gelen kapitalizm giderek güçlenmesidir. Feodal dağınık yapıların milli ulusal yapılara doğru değişip dönüşmesi bunu takip eder. Ulusal pazar oluşturma ve bunu koruma düşüncesi, 68 ulusçuluk fikrinin doğuşunu etkilemiştir. Ayrıca şehir hayatına yönelik taleplerin artması, yeni yaşam koşullarında birlikteliği sağlamada, dinin yerine ulus söyleminin artmasını sağlamıştır. Bu durum ulus olma ve uluslaşma sürecinin de başlangıcıydı. Bu formasyon da harekete geçirici güç olarak milliyetçiliğin gerçek rolü oluşmaktadır. Bir diğeri ise bu ekonomik ilişkiler içerisinde Batı metropolleriyle etkileşim ve eklemleşmeye giren Doğu ülkelerinin ve burada var olan aydın zihniyetin, Batı modernliğini yakalama kaygısı ile modernleşmeci ideolojilerin merkezine milliyetçiliği yerleştirmeleridir. Burada da izlenen sistem yukarıdan aşağıya doğru bir yol çizerek, ulus-devletin ideolojik yapısını teşkil etmeyi planlamıştır. Burada milliyetçilik ve ulus-devlet arasındaki karşılıklı ilişkinin dünya ülkelerinde benzer şekilde gelişmediği gerçeği gözlenmektedir. (Şen, 2008: 394). Batılı örnekleriyle ya da Doğuda yaşanan tecrübelerle milliyetçilik bazen ulus devleti oluştururken, bazen de ulus-devlet bu modern manada milleti oluşturma adına milliyetçi ideolojiye başvurmuştur. Buna Fransa örneği ulus-devletten milleti oluşturmaya örnek verilebilirken, Türkiye modernleşmesinde milliyetçilik fikri de örnek olarak sunulabilir. Doğuda yer alan ülke gözüyle bakılabilir. Türkiye’de bir ulus inşası süreci yaşanmıştır dinilebilir. Milliyetçiliğin modern ulus-devletle olan ilişkisini belirttikten sonra Osmanlı’da başlayarak, Türkiye Cumhuriyeti’ne tesirlerini gördüğümüz milliyetçilik hareketinin farklı ilerlemelerle ele alındığı tespit edilmişti. Milliyetçiliğin bütünleştirici ve birleştirici yanının bir tarafa tutulduğunda aynı zamanda parçalayıcı tarafının da etkili olduğu söylenebilir. Milliyetçilik sadece objektif değerler ile ırksoy temelli tanımlanırsa büyük ve çok uluslu veya farklı kültürlerin bir arada yaşadığı toplumlarda yıkıcı etkiye sahip olabilmektedir. Fakat kültür temelli bir yaklaşımda ortak yaşama iradesi temel alındığında, bütünleştirici yönü ön plana çıkarmaktadır. Milliyetçilik fikrindeki bu farklı iki iddiayı Erol Güngör şu şekilde ifade etmektedir; “Milliyetçilerin milli kültür davası karşısında iki iddia bulunuyor. Bunlardan birincisi milli kültürler insanlık alemi içinde ki birliği ve bütünlüğü bozmakta veya böyle bir birliğe engel olmaktadır. İnsanlar ve cemiyetler arasındaki ayrılıkları en aza indirgemek veya ortadan kaldırmak yerine, bu ayrılıkları teşvik edersek, milletler için saadet yerine felaket hazırlamış oluruz. İnsanların ve medeniyetlerin ölümüne yol açan harplerde hep bu farklılaşmaların neticesi olarak ortaya çıkmıştır. İnsanların kaynaşması 69 her şeyden önce kültürlerin kaynaşmasını ve bütün dünyanın tek bir medeniyet içine girmesini gerektirir. Bu bakımdan milliyetçilik birleştirici değil ayırıcı bir harekettir. Ve her ayrıcılık hareketi içinde bir düşmanlık tohumu gizlidir.” (Güngör, 2012: 311). Güngör burada milliyetçilik fikri ideolojisinin kültürel ayrılıklara olan etkisi neticesinde ayrıştıran ve milliyet fikrini parçalayan tanımına ilişkin görüş beyan eder. Bununla birlikte ikinci iddia ise şu şekilde ifadelendirilir. Batı medeniyeti bugün süratle bütün dünyayı kaplıyor ve mahalli farkları ortadan silecek kadar güçlü görünüyor. Bu durumda milli kültürlerin varlığını muhafaza etmek geliştirmek boşuna bir gayretten ibaret kalır. Bu anlamda yapılması gereken “Savaş meydanında barış konuşması yapmaya çalışmak veya tehlikeyi görmemek için baş çevirmek ne kadar gerçek dışı bir hareket ise Batı medeniyetinin her şeyi kavrayan gücüne karşı küçük mukavemet noktaları kurmaya girişmek de o kadar gerçek dışıdır.” (Güngör, 2012: 311-312). Güngör, bu iki yönlü yaklaşımların her zaman yanlış ortaya çıkaracağını ve milliyetçiliği anlamada bizi yanlış yerlere götüreceğini vurgular. Hep ikili karşılaştırmalar milliyetçiliğin yanlış anlaşılmasına sebep olmaktadır. Güngör’ün tanımında milliyetçilik “Bir kültür hareketi olarak ırkçılığı, halka dayanan yönüyle de bir siyasi hareket olarak da otoriter, idare sistemlerini reddeder.” (Güngör, 2012: 312). Güngör milliyetçiliği milli kültür davası olarak modernleşmede Batı’nın modernleştirici ya da yanlış çizilen benimsenen modernleşme programında yanlış yönelimlerden koruyacak kalkan olarak kabul eder. Ve milli kültür davası olarak addettiği milliyetçiliğini “milli kültürü bizzat bir medeniyet kaynağı haline getirmek ve cemiyeti soysuz değişmelerin açık yazar yeri halinden kurtarma hareketidir ve bu yönüyle de bir medeniyet davasıdır.” (Güngör, 2012: 313-314). şeklinde tanımlar. Nevzat Köseoğlu’nun milliyetçilik tanımında da kültürel öğeler ön plana çıkmaktadır. Köseoğlu milliyetçiliği; “Milliyetçilik toplumsal açıdan millet aşamasındaki bir topluluğun, tarihi ve kültürel gerçekliğini idrak edip isimlendirilmesinden doğan bir ruhi gerilimdir.” (Köseoğlu, 2012: 334). Diye tanımlar. Burada idrak; milli şuur ve milliyetçilik tanımlarındaki kendi tarihsel yaşayışlıklarının tecrübesi olan toplumların kendilerini tanımlama birimi olarak milliyetçilik tanımlarındaki farklılıkların sebebi olarak ortak belirlemede yer almıştır. Remzi Oğuz Arık’ın medeniyet dünyasındaki ideolojilerinin en kuvvetli olanı olarak gördüğü milliyetçiliği gelişen teknolojik ve bilimsel alanda ortaya çıkan değişimlerin 70 Batı’da yıktığı değerler ve dinin yerini milliyetçilik ideolojisinin aldığını söyler. Bu itibarla “Milliyetçiliğini maddeciliğin teselli edemediği kütleler arasında kaybolan dinlerin yerini tutmaktadır. Onun ayakta kalan tek ahlak olması bakımından kazandığı nüfusun artması, milliyetçiliğin bugün bir zaruret haline gelmiş bulunmasını her şeyden önce bu vasıfta aramalıdır.” (Arık, 2012: 297-298). Şeklinde farklı bir yorum getirir. Olumlu-olumsuz etnik ya da kültürel tanımlamaların yanında bir de tarihsel olarak milliyetçiliğin geçirdiği dönüşümü anlamak gerekir. Carr’a göre milliyetçilik tarihsel olarak üç ayrı kategoride ele alınabilir. Birinci bölümde erken dönem milliyetçiliği modern milliyetçilik olarak da adlandırabiliriz bu dönemi. Uluslararası ilişkiler hanedan tarafından ve hanedan devletleri arasındaki ilişkilerin toplamı olduğu ülke sınırları içinde devlet merkantilist ekonomik anlayışla yönetilip kralın ya da hanedanın kişiliğinde bütünleşen bir millet fikri vardır. Burada din ve soy esasına dayalı devlet egemenlikleri vardır. İkinci aşamada ise ekonomik ilişkilerin değişmesi ile birlikte ekonomik milliyetçilik dönemi başlar bu popüler ve siyasal bir milliyetçilik olarak da bilinmektedir. Burada Fransız ihtilali ve İngiliz etkisi yoğun bir şekilde hissedilmektedir. Son sınıflamada ise savaş sonrası milliyetçilik olarak da adlandırabileceğimiz milliyetçilik anlayışının hakim olduğu dönemdir. İki dünya savaşı arasında geçen zamanı kapsayan milliyetçilik de denebilir. Bu dönemde kitlelerin tamamen sosyalleşmiş milletlere dönüşmesi, totaliter rejimlerin ortaya çıkması, topyekûn savaşlar ve ekonomik milliyetçiliğin yaygınlaşması bu dönemin başlıca özelliğidir. (Smith, akt. Akça, 2003: 36). Bugün ise yukarıda belirttiğimiz tarihsel dönemlerden farklı bir dönem yaşıyoruz. Küreselleşme dediğimiz dönemde milliyetçilik yeni bir tanımlama ile karşı karşıyadır. Daha önce belirttiğimiz DoğuBatı karşıtlığı ve söylemsel alanda yaşanan milliyetçilik anlayışları yeni dönemde yeni bir boyut kazanmıştır. Batı dışı milliyetçilikler, yeni bir medeniyet çevresine girmeye çalışan ve kendi toplumlarını gelişmiş milletler seviyesine ulaştırmaya çalışan bir siyasal hareket olarak şekillenmiştir. Burada Batı standartlarını kullanarak Doğu milliyetçiliği kendi ilerlemişlik durumunu seviyesini ölçme tutumunun tersine, Batı milliyetçiliği ilerlemeye muhtaç olan toplumların esasen buna yetecek bir donanıma sahip olduğu düşüncesine sahiptir. Burada kalkınma, ilerleme, gelişme söylemi 71 küresel dönemin milliyetçilik karakteristiğini oluşturmaktadır. Bunların yanında modernleşme ve küreselleşme ilişkisinde toplumsal dengelerle olan bağlamını merkez ve çevre arasındaki diyalektik bir sürecin şekillendiği bir milliyetçilik anlayışına paralel olarak Tom Nairn eşitsizliği dengesizlik kavramıyla karşılar. Ona göre milliyetçiliğin kökenleri toplumların iç dinamiklerinde değil, dünyanın tarihi gelişim sürecinde yer almaktadır. Milliyetçiliği doğuran şey kapitalist ekonominin 18. yüzyıldan sonra devam eden eşit olmayan dengesiz gelişimidir. Bu sayede sanayileşmiş merkez ülkeler, geri kalmış çevre ülkelerin üzerinde üstünlük kurabilmiştir. (Akça, 2003: 39 ). Bu farklı yaklaşımda çevre ülkelerin seçkinleri kendi halkları ilerlemiş toplumun modern olarak kabul edilen haklarına ulaştırmak için dış güçlere karşı kendi kimliğinin bilincine varmış bir topluluk yaratmaya kalktıklarında milliyetçilik filizlenmiş olmaktadır. Bununla birlikte şu hususta göz önünde bulundurulmalı. Milliyetçiliğin nedeni olan dengesiz kalkınma, diyalektik bir süreç olarak merkez ve çevre ülkelerin birbirini değişime zorlaması gerekir. (Özkırımlı, 1999: 103-105). Merkez-çevre paradigması olarak günümüz şartlarında toplumlar arasındaki etkileşimin artması ve ekonomik ilişkilerdeki yoğunluk bu şekilde bir tespiti zorunlu kılmaktadır. Milliyetçiliğin, modernleşme hareketleri ile birlikte Batı’da ortaya çıktığını, ortaya çıkmasındaki tarihsel süreci, tanımlamalardaki değişkenliğin nedenleri ile birlikte, farklı tanımlar üzerinde duruldu. Bununla birlikte son zamanlarda artan tartışmalarla milliyetçilik fikri dönüşümü ve varlığını da devam ettirerek siyasal ve toplumsal alanda dünya ölçeğinde belirleyici olmaya devam etmektedir. Batı merkezli başlayan bu hareketin ulus-devlet formuyla şekillenen süreçte, Batı dışı toplumlara model teşkil eden bir siyasal ideoloji olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Osmanlının Batı’ya yakın coğrafi konumu gereği, gerekse bir imparatorluk durumunda olması, Batı’dan etkilenmeyi zorunlu kılıyordu. Osmanlı devletinden Türkiye Cumhuriyeti’ne yaşanacak modernleşme hareketlerinin önemli unsuru haline gelmiş milliyetçilik fikrini, merkez-çevre paradigmasına oturtularak ele alınacaktır. Mevcut Türk toplum yapısındaki toplumsal farklılıklar ve modernleşme süreci içerisindeki dayatmacı bürokratik aydın hareketi, milliyetçilikle ilişkilendirilerek ele alınacaktır. Bundan dolayı kavramsal çerçeveyi oluşturduktan sonra, ikinci bölümde 72 Osmanlı Devleti’nde modernleşme süreci ve merkez-çevre paradigması bağlamında milliyetçilik konusunu ele almak yararlı olacaktır. 73 İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI DEVLETİNDE MODERNLEŞME SÜRECİNDE MERKEZ ÇEVRE İLİŞKİSİ VE MİLLİYETÇİLİK 1.OSMANLIDA GELENEKSEL DEVLET SİSTEMİNDE ŞERİF MARDİN EKSENİNDE MERKEZ-ÇEVRE Osmanlı’nın devlet yapılanmasını anlamadan ve var olan toplumsal sistemi tanımlamadan modernleşme çalışmalarını anlamak, doğru temeller üzerine oturmaya bilir. Bu anlamda modernleşme hareketlerinin Avrupa merkezli başlayarak yakın tarihimize kadar Türkiye’yi de etkileyen yönü ele alınmaya çalışılacak. Bu durumun anlaşılması için devlet ve toplum yapısına ilişkin genel bir değerlendirme yapılması yerinde olacaktır. Bu değerlendirmeyi Şerif Mardin’in merkez-çevre paradigması üzerinde yürütmemiz, modernleşme olgusunun Osmanlı’ya ve Türkiye’ye has yönünün, toplum-devlet ve toplum-toplum içindeki gerilimleri anlamada daha yararlı olacaktır. Osmanlı devlet sisteminin geleneksel yapısına baktığımız zaman, uzunca yıllar devam eden ve modern anlamda merkezileşmiş yapılar olarak adlandırabileceğimiz kurumsal niteliğe sahip bir oluşum sergilediğini söyleyebiliriz. Devlet, Kapani’ye göre bir tanımda siyasal toplulukların tarihsel evrimi içinde belirli aşamalarda ortaya çıkmıştır. Devlet fikrinin oluşturulması iktidarın dayanağı ve siyasal toplumun çatısı olarak düşünülmüştür. (Kapani, 2008: 38-39). Bu özellikleri içinde barındıran ve kişisellikten sıyrılmış dönemin devletlerine bakıldığında Osmanlı’nın kıyaslanmayacak biçimde kurumsal yapıya bürünmüş olduğunu söyleyebiliriz. Bu kurumlar, ekonomik, siyasal-idari, hukuksal ve askeri alanda belirli bir deneyim ve etkinliğe sahipti. Özellikle Osmanlı’nın idari sistemde ve yönetsel alanda uyguladığı yöntemler ustaca ve çeşitliydi. Örneğin yönetsel alanda dinsel azınlıklardan çoğunlukla küçük yaşlarda alınan toplanan bireyler yetiştirilerek yönetici seçkinler sınıfına alınıyordu. Onlar resmi görevliler statüsünde bütünleşiyordu. Aynı zamanda toprak ve vergi yönetimini mutlak suretle yukarıda bahsettiğimiz şekilde merkezileştiren ve denetim altında tutan, resmi aynı zamanda dinsel düzene egemen olan bir merkez mevcuttu. Bu merkezi yapıda adalet, eğitim alanlarında ve resmiyetin simgelerinin yayılmasında sağlam dayanak noktası 74 oluşturmaktadır. (Mardin: 2010b: 36 ). Bu yönetsel alandaki merkezi sistemi tamamen kontrolünde bulunduran yapı, diğer alanlarda da başarıya ulaşmıştır. Osmanlı devleti kuruluşundan itibaren kendinden önceki İslam devletlerinden farklı biçimde, merkezi ve etkin olan yönetim sergilemiştir. Osmanlı’nın kuruluş yıllarındaki coğrafi açıdan Anadolu’nun batı ucunda olması nedeniyle, sürekli cihad anlayışıyla birlikte, fetih inancının gereklerine göre Batı’ya yönelmesi zorunluluk arz etti. Osmanlı yönetim sisteminde toplum, vergi ödemeyen, silah taşıma hakkına sahip olan yönetici seçkinler sınıfı ile bunun tam tersi durumdaki halk kitlesi, Osmanlı diliyle reaya arasındaki kurumsal olarak çok katı olan bir ayrım etrafında biçimlenmiştir. Bu ayrımda yöneticilerde iki şekilde biçimlenmekteydi. Sultan’ın iktidarının temsilcileri ve ahlaki düzenin bekçileri, Askeri diye de adlandırılan yönetici seçkinler sultanının bütün hizmetkârlarından oluşmaktaydı. Ordu kalem çalışanları ve saray halkı, bu aynı zamanda yönetici seçkin sınıf dediğimiz sınıfı oluşturmaktadır. Bu sınıfın içerisine ulema sınıfı dediğimiz sınıfta katılabilir. Bu sultanın kulları olarak da kabul edilen seçkin sınıf yönetim alanında söz sahibi olan ve yönetimde etkili olan kişilerin toplamı olarak sultana bağlılıklarıyla ve kulluk sisteminde azlettirilmeleri, idamları ya da sürgünleri sultanın elinde bulunan gurup olarak görünmektedir. En küçük görevliden en yüksek mertebeye ve yetkiye sahip sadrazama kadar, yönetim sultanın elinde merkezleşmiştir.(Zürcher, 2010 : 29). Merkezileşmede önemli rol oynayan yönetsel alan bu şekilde merkezi yanı oluşturmaktaydı. Bunun yanında halk yani reaya, çevresel alanda yer alarak yöneten – yönetilen ayrımında kenar grupları oluşturmaktadır. Yöneten ve yönetilen ya da merkez-çevre arasındaki bu ayrımda aracı kurumlar dediğimiz tekke ve tarikatlar, ayrıca ulema sınıfındaki yetkililer kanalıyla, devlet-din ilişkisi bağlamında kopukluğu gidermekteydi. Resmi yönetimin temel doktrini adalet tesis etmek üzerine kurulmuştu. Buna göre hükümdar ve hizmetindeki seçkinlerin ana görevi öncelikli olarak İslam cemaatini dış dünyaya karşı savunmak ve bununla birlikte toplum içerisinde adaleti sürdürmekti. Devletin anahtar rolü, Osmanlı toplum düşüncesinde ve yönetsel alanda, adaletin sağlanması ve korunmasıydı. Bu anlamda yönetim alanında istikrar ve ahengi korumanın yolu bu adaletin tesisiyle mümkündü. Her toplumsal alan, kendi içinde, bu tesis edilen yapı ilişkilerinde sınırlarını korumaktaydı. (Zürcher, 2010: 31). Toplum içerisinde var olan yöneten ve yönetilen 75 arasındaki ilişkileri, toplumun kendi içindeki yapısını, mevcut olan adalet sisteminin sıkı uygulanışı korumaktaydı. Bu adalet merkezli anlayışın önemini vurguladıktan sonra Osmanlı’nın kendi bünyesinden gelen sağlam sosyal, ekonomik ve kültürel temellerin üzerine, kendi siyasi – askeri aygıtını süratle inşa etmesiyle yükselişini sağlamıştır. Bunun yanında sadece siyasi – askeri ve yönetsel alandaki başarı devleti güçlü kılmamıştır. Toplumsal yapının ekonomik dinamiklerine de bakmak gerekir. (Karpat, 2008: 12). Burada genelde kendi içinde farklılaşan ve merkezden kontrol edilen sistemin yanında, özerk alanların da varlığından söz edebiliriz. Sistem içerisinde var olan iki çeşit tabakadan söz edilebilir. Öncelikle birincisi dini ve etnik sınırların dışında kalan yöneten, yani askeri bürokratlar, zanaatkârlar ve tüccarlar ile reaya yani üreticiler. İkinci tabaka ise millet sisteminden oluşmaktadır. Burada millet sistemindeki ayrım inanç sistemlerine göre şekillenmiştir. Millet sistemi içinde sosyal ve kültürel dini özelliklerine göre uyarlanmıştır. Her önemli dini grup en önde gelen dini liderin yönetimi altında bir birim oluşturur. Örneğin Batılı ve Ortodoks Hıristiyanlar, toplumsal alanda dini liderlerinin yönetimi altında kültürel ve hukuki işlerini, özerk olarak, Patrik’in yönetimi altında düzenlerlerdi. Burada tabakalar aracılığıyla yönetimin amacı ve hedefi bu gruplar arasındaki farklılığın devamını sağlamak, sosyal düzenin olduğu gibi kalmasını gözetmektir. (Karpat, 2008: 13). Osmanlı ideolojisinde öne çıkan bu hükümdar ve tebaa arasındaki ilişkinin araya başka grupları sokmamasıyla sultanın mutlak gücü temsil eden yönetim alanındaki temsiliyeti tartışılmazdı. Her ne kadar hizmetkarlarından bir çoğu sultanın otoritesinin temsilcisi olarak güç sahibi olsalar da, resmi yönetim anlamında onun kullarıydılar. Bununla birlikte yukarıda bahsettiğimiz özerksel anlamındaki tabakasal yönetim içinde, vergilendirme ve vergilerin merkezce yönetimi yerine, bir kısmının merkeze kayması ve büyük imar işleri dışında özerk alanlarca kullanımı, yönetimin göze çarpan yanıydı. (Zürcher, 2010: 31). Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin bu yönetsel alandaki merkezi seçkinlerden oluşan yönü, miras yoluyla geçen bir bürokrasi ve feodal beyler tarafından yönetilen değil, merkezden denetlenen bir ordu kurmakta da başarı sağlamıştı. Bu bürokratik ve ayrı bir orduya karşın çevrede soy – sop zinciriyle veya dinsel tarikatlar gibi özerk güçlerin varlığı da söz konusuydu. Bu ayrılıkların yanında Karpat’ın da belirttiği yönetici tüccar sınıfının varlığı 76 bulunmaktadır. Bunun yanında reaya yani Mardin’in tanımlaması ile, göçebe grupların varlığı ve iki grup arasındaki çekişme mevcut varlığın önemli unsurudur. Bu iki grup, kentli ve göçebe ya da yerleşik halk ve göçebe olanlar arasındaki kopuklukta gözlenmekteydi. Hem merkezi seçkinlerden hem de yerleşik halk grubundan ayrılan bir çevresel alan tespit edilebilir. (Mardin, 2010b: 39). Mardin’in de tespitiyle bu yapı, yönetsel alanda ve idari anlamda ileride yaşanacak değişim sürecin de önemli rol oynayacaktır. Osmanlı Devleti’nin mevcut yönetsel yapısını döneminden ayıran niteliklerine bakarak, Osmanlı modernleşmesi yolunda yapılan çalışmalar daha iyi anlaşılabilir. Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayışı tamamen halifelik sistemine dayalı bir teokratik yönetim anlayışı yerine, temelinde hukuk ve özerklik olan, kendine has yapısıyla merkezi bir sistemden oluşmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan ve yükselişine kadar ve sonrası dönemde Ortodoks İslam diye tanımlanan Müslümanlığı benimsemiştir. Osmanlı’da fetih sonrası bu topraklarda yaşayan topluluklar zorla Müslümanlaştırılmamış, kendi önderliklerinde kalarak özerk yapılarını devam ettirmişlerdir. Kendi toplumlarının birbirlerine göstermediği hakkı, Osmanlı yönetim sisteminde yaşamışlardır. Ayrıca Osmanlı’da padişah ya da sultan Allah’ın yeryüzündeki vekili olarak kabul edilir. Devletin meşruluğu İslam ve din hukukuna bağlı kalması, onu koruması ve uygulaması ile meşru olabilirdi. Weber’in patrimonyalizm dediği, yani Tanrı; yeryüzündeki düzeni kurmakla kalmamış, o düzeni tutmak ve yürütmek için padişahı seçerek onu yeryüzünde gölgesi vekili kılmıştır. Bu ilke nazarında bakıldığında yeryüzünde var olan toplumsal düzeni sağlamada gelenekten gelen tanrısal bir irade taşıyıcısı olan kurum yönetici erk, yani padişahlık makamı ve onu temsil eden kişidir. Bunun dışında kalan halk bir diğer anlamda sürü, padişah tarafından yönlendirilir. Böyle bir anlayışta, bir tarafta tanrısal düzenin devamını sağlayan, düzen (nizam) sağlamakla görevli padişah bulunmaktadır. Bir diğer tarafta itaat ve yönlendirilen düzenin içindeki aktör reaya ayrımı, gelenek kanallı bir ayrım olarak göze çarpar. Burada toplumsal dengeyi sağlama adaletle olur. Burada ilerleme, evrim vb. yerine denge ve düzen önemlidir. Bu padişahın devlet nizamını ve düzenin devamını sağlamada yardımcılara ihtiyacı vardır. Bu yardımcılar devletin hizmet sınıfındandır. Milletler ve sivil bürokrasi bu alanı oluşturur. Osmanlı rejimin Batı’lı rejimlerden ayıran en önemli özellik de bu 77 kısımda yer alır. Devlet ve toplum arasındaki ilişkinin Batı geleneğinde olan biçiminin tam tersi yönde olması, padişahlık ve devletin yöneticileri olan hizmet sınıflarının, toplum sınıflarını temsil eden kişiler olmamasıdır. Osmanlı devlet ve toplum görüşünün bu yanına göre devlet toplumdan gelmez, devlet toplumun ekonomik çıkar sınıflarının çıkar gerekçelerine dayanmaz, siyasal egemenlik, toplumsal kökenlerden gelmez; toplumun üstünde tanrı tarafından dışarıdan oturtulur. (Berkes, 1978: 28-30). Osmanlı Devleti’nde yöneten yönetici ikiliği ve bunun yanında dinsel kökene dayalı bir ayrıcalık, buna karşılık göçebe Türkmen ayrımlı ilişkiler ve toplumsal statülere göre ayrımın olduğunu söyleyebiliriz. Burada modern devlet anlayışından farklı olarak, kendi içinde de ve çevresindeki örneklerden de farklılaşan yapının da var olduğu sistemden söz edilebilir. Bu konuda Tabakoğlu ise şu şekilde bir görüş sergiler. Osmanlı’nın sosyal sistemi Batı’nın aksine çelişkilere dayanan bir sınıflama yerine, ilkelerden hareket eden düzeni önceleyen bir fikre sahipti. Sınıf yapısı yerine, özellikle kabiliyet ve fazilet üstünlüğü önemlidir. Osmanlı’da özerk yapıların yanında güçlü merkezi yapılarda bir arada bulunmaktadır.(Tabakoğlu, 2011: 40). Bir tarafta farklılıklar bir tarafta ise devletin yönetimsel alandaki kurmuş olduğu nizamın, toplumda kabul görmesiyle devam eden mevcut yapı varlığını korudu. Batı toplumlarının ekonomik alanda ortaya koyduğu, başarıyla gerçekleştirdiği dönüşüm Batı’lı devletlerin yönetim ve her alanda Osmanlı’yla var olan farkları hızla kapatmasını sağladı. Artık kapanan fark Osmanlı aleyhine açılmaya ve Osmanlı’nın geri kalmışlığının dillendirilmeye başlamasına sebep oldu. Bu süreçten sonra başlayan modernleşme hareketleri ilk örneklerini vermeye başlasa da, asıl etkili olan bu fark edilişle birlikte siyasal alanda yönetici kadrolarca gerçekleştirilen adımlardı. Başta da belirtildiği gibi yöneten yani idari sınıf, nizamın sağlanması noktasında görevli olduğu için, düzenin devamını sağlamada karar alma mekanizması onların elindedir. Merkez – çevre ayrımını siyasal alanda uyarlanan Şerif Mardin geçmişte var olan fakat gün yüzüne çıkmayan itiş-kakışlar ve çatışmalar yeni süreçte gün yüzüne çıkmaya başladığını belirtir. Mardin ve Eisenstalt Osmanlı İmparatorluğunun da içinde yer aldığı bir dizi tarihsel–emperyal siyasal yapıyı “Tarihsel Merkezi Bürokratik İmparatorluklar” olarak nitelendirir. Bu geleneksel siyasal sistemlerde nüfusun büyük bir bölümü siyasal bakımdan büyük bir edilgenlik durumu içinde 78 olduğunu belirtir. Bu siyasal sistemlerde herhangi bir siyasal yetki devri veya herhangi siyasal hak söz konusu değildir. Bu yapılar bazı özellikler bakımından modern siyasal örgütlenmelerin belirli özelliklerini de içinde barındırırlar. Bunlar arasında en önemli görece birlik arz eden merkezi bir siyasal yapının varlığıdır. Bu yapı bürokratik idarenin organları olup, aynı zamanda siyasal mücadelenin de yegâne sahasıdır. (Eisentadt, akt. Yıldırım, Y. 2012: 120). Merkez-çevre kavramı burada imparatorluğun siyasal çerçevesini açıklama bakımından kullanılmaktadır. Mardin merkez çevreyi hem siyasal yanı, hem de toplumsal yanı açıklamada kullanmıştır. Mardin Osmanlı yönetim sisteminin Patrimonyal bir bürokratik yönünün olduğunu belirtir. Patrimonyal yönetimlerde meşruiyeti hükümdar temsil eder. Hükümdar, otoritesini ülke düzeyine yayılmış olan, gelecekleri kendilerine bağlı bir Patrimonyal bürokratik sınıfla bağlar. Osmanlı’da bu sınıfın iki kolu vardır. Biri askeri güçler, ötekisi sivil memurlardan oluşur. Osmanlı devlet sisteminde var olan bu merkezi yapı ve çevresel unsurlar genişleyen topraklarla birlikte yeni bir süreç yaşıyor, merkez ve genişleyen çevresel yapıları birleştirecek merkezi sisteme adapte edecek, bazı politikaların yürütülmesi gerekiyordu. Mardin bu durumu açıklarken genişleyen çevresel alanlarda merkezle karşıtlıklar içeren din sapkınlığı gibi ya da fesat yuvaları olarak adlandırılan kargaşalık çıkaran tarikatlar, bunlara ilaveten önceden beri varlığını devam ettiren soylular sınıfının yani güçlü ailelerin varlığı bilinmekteydi. Ve bunlara kuşkuyla bakan bir merkez vardı. Bütün bunları yaparken çevresel yapılar merkezin göz yumduğu kadar yerelcilik temeli üzerinde hareket ediyordu. “Osmanlı toplumsal yöneticiliği, başa çıkılmaz örgütlenme işleriyle karşı karşıya kalmıştı. İmparatorluk genişledikçe Osmanlılar karşılaştıkları yeni toplumsal kurumlarla, yerel törelere yasallık tanıyarak ve teknik dinsel ve bölgesel özelliklere yönelik ve merkezsel olmayan bir uzlaşma sistemini pekiştirerek baş ettiler.”(Mardin, 2010b: 40). Güçlü ama bu gücü sayısal nicel bir güçlülük olarak anlamamak gerekir. Yönetsel alanda etkili olan bir merkez az ama yoğun bir denetimle bu çerçeveyle olan bağları, ilişkileri denetimli bir yolla sürdürmüştür. Bu gevşek ve yarı özerksel bir alan içerisinde ilişkiler sürdürülürken, merkez tabii ki bazı şeylerin farkındaydı. Bu gerçek ilişkiler ağının işe yaradığını gören merkez daha kapsamlı bir çevresel faktörlerle bütünleşmeye gitmemiştir. “Bu yarı özerk-gruplar arasında kendi din 79 liderleri tarafından denetlenen gayrimüslim toplulukları sayabiliriz. Böylece, daha genel ve bütünsel anlamda merkez ve çevrenin birbiriyle çok gevşek bağlar içinde bulunan iki dünya olduğunu söyleyebiliriz.” (Mardin, 2010b: 40). Bu bağlar yönetsel alanda devlet genişledikçe işe yaramış ve zamanla da geleneksel yapıda merkezçevre arasındaki bağı ortaya koyduktan sonra, Osmanlı İmparatorluğunda, imparatorluğun merkezini teşkil eden tahkim eden bir takım kurumlardan bahseder. Bunlardan ilki yönetici seçkinlerini kendi köklerinden kopararak ve tamamen merkezin malı yaparak temin eden devşirme kurumu. Bu kurum bir sultanın varlığı etrafında toparlanan memurlar sistemi yani Patrimonyal bürokrasi olarak kabul edilen kurumun işleyen yönünde bir anahtar görev üstlenmektedir. Bu daha sonra karşı karşıya gelmelerinde bir sebebi olacaktır. Bu kurum, devşirme sisteminde ortaya çıkan yapılar, bazı yönleriyle çevreden kopukluk içindeydiler. Çevreden ayrılan bu yapı simgesel farklılıkların yanında, statü özelliklerinden kaynaklanan bir farklılaşmanın da ayırt ediciliğine sahipti. Bu statüyü elinde tutanların çoğunluğunun gayrimüslim gruplarından alınıp toplanmasıyla da ayrılmaktaydı. Bu uygulamanın idealliği sultanın kölesi haline gelen bürokratik görüntüyü ortaya çıkarmasıydı. Bu ideal şemada resmi görevli hiçbir kişisel bağı olduğu ileri sürülemeyen ve hanedanla birlikte devletin amaçlarını yerine getirmek amacıyla bütün varlığını adamış, bir kimse olarak ortaya çıkıyordu. Bu durum ilerde ve bazı dönemlerde çevresel yapıyı oluşturan özgür doğmuş Müslümanları bu görevlerin dışında bıraktığı için suçlanıyordu. Bu durum ilerde kopukluğun artmasına neden olarak bir unsurdu. Ayrıca dinsel alanda var olan resmi dinsel görevlilerle ters düşecek ve sürtüşmeler yaşayacak, bu da modernleşme süresince merkezin laikleştirme siyasetlerinden ötürü de çevre ile gittikçe daha fazla özdeşleşen bir yapı haline dönüşecektir. ( Mardin, 2010b: 40-41). Bu devşirme kurumu geleneksel yapıda kendine has yönüyle varlığını son dönemlere kadar devam ettirmiştir. Ayrıca modernleşme sürecinde halk ve bürokratlar arasında var olan ayrımında devam etmesinde önemli rol oynamıştır. Osmanlı devletinde bir diğer önemli geleneksel kurumsal yapı ise vergi ve toprak sistemiydi. Bu vergilendirmede vergilerin çoğu bölgesel alanda yerel merkezde kalıyor. Az bir kısmı merkeze gidiyor. O da çevrede büyük imar harcamaları gibi harcamalara geri dönüşüm oluyordu. Vergi sisteminin yaygınlığı önemli yönüydü. Ayrıca toprak sistemindeki yapıda Bizans sistemindeki toprak 80 sistemi dağıtımı ve uyarlanmasıyla sürdürülebilir ve devamlılığı olan etkin bir üretim odaklı bir yapıya kavuşmuştur. “Tımar sistemi reayayı onun ekonomik faaliyetlerini siyasal olanın denetimi altına alıyordu. İmparatorluktaki tüm topraklar devletin mülkiyetindeydi. Bir çift öküzün sürme kapasitesi dikkate alınarak ayrılan “Çiftlikler” köylü ailelerin tasarrufuna verilmiştir.” (Yıldırım, Y. 2012: 127). Bu sistemde vergilerin köylülerden toplanması merkeze bağlı tımar sahipleri olan memurlar aracılığıyla olmaktaydı. Osmanlı öncesinde Selçuklu sultanı Melikşah, kendi memluk subaylarına arazi tahsis etmiş. Bu subaylar kendine düşen yerlerde kendi özerk yönetimleri tesis etmişlerdi. İlk Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey’de Selçuklu tarafından bu özerk yapıya sahip nitelikteydi. Bu yapı tamamen feodal benzeri bir yapıda değildi. Bunun en büyük göstergesi köylüler birer serf olmaktan çok uzaktı. Osmanlı tarafından yeni fethedilen bölgelerde, genellikle köylüler, topraklarının başında bırakılan kiracı statüsünde kişilerdi. Merkezi idare kurulmasıyla birlikte bütün toprakların ve tarım arazilerinin devletin mülkiyetine geçmesiyle, devlet sisteminde devletin, arazi ve köylüler üzerindeki kontrolünü sınırlayan haklar kaldırıldı. İlerleyen süreçte, dini vakıflar ve bireylerin ellerinde var olan topraklara da el konularak, vergi toplayan sipahilere tımar olarak tahsis edildi. Bu sistem sayesinde devlet tüm yetkileri elinde tutan merkezi bir yapıya kavuşmuştu. (Heper, 2006: 50- 51). Bu toprak sisteminde merkeze en uzak çevreyi bile tımar sistemi sayesinde kontrol edip vergilendirirken, verimlilik noktasında kendi içinde çözüm geliştirmiştir. Tımar sahiplerine kendi kişisel kullanımları için göreceli olarak küçük bir toprak parçası veriliyordu. Tımar sahibi kendine tahsis edilen bölgede kaldığı müddetçe gelirini bu araziden çıkarıyordu. Başka bir bölgeye atandığı zaman bu araziyi devlete iade ediyordu. Yönetimi üzerindeki diğer araziler üzerinde ise sadece gözetim hakkı vardı. Tımar sahibi, köylülerin, kendisine tahsis edilen araziyi muntazam olarak işlemelerini ve vergilerini ödemelerini sağlamakla yükümlüydü. Tımar sahibi, kendisine tahsis edilen başka toprakları ektirmez ve köylüler, merkezden gönderilen kurallarda belirtilen sorumluluklarını yerine getirdikleri müddetçe tımar sahibi bu toprakları başka köylülere devredemezdi. (Heper, 2006: 52). Burada tımar sahibi sadece ekonomik alanda vergi memurluğu vazifesini 81 yürüten memur statüsünde yapıya sahipti. Siyasal hukuksal alanda özerk bir gücü olmadığı gibi köylülerle kanun önünde eşit muamele görür, herhangi bir ayrıcalığa sahip değildi. Bunlarla birlikte Osmanlı Devletinde özel mülk az da olsa bulunmaktaydı “Ama büyük ölçüde kasabalar çevresindeki meyve bahçeleri, bağlar ve mutfak bahçeleriyle sınırlı kalmıştır.” (Zürcher, 2010: 36). Bu sınırlılığın nedenlerini Mardin’in şu tespitinin de yakalayabiliriz. Resmi görevde ve kentsel kitleler arasında dikkat çekici bir şekilde var olan farkın bir göstergesi de bürokratik merkez çekirdeğin etkinlik tarzında yatmaktaydı. Bu bürokratik çekirdeğin yapısı: “Pek de haklı olmayarak ekonomiği ve toplumu büyük ölçüde denetim altına alma iddiası, besin maddelerini ticaretini denetiminde tutması, toprak mülkiyetine koyduğu sınırlamalar ve savurganlığı kısıtlamaya yönelik yasalar arıcılığıyla, toplumsal katmanların pekiştirmeye çalışmak için gösterdiği titizlik ve sertlik , devletin otoritesini,toplumun can alıcı noktalarının üstünde tutma ve ona denk düşen bir yücelik imgesi yaratma amacı güdüyordu.” (Mardin, 2010b: 43). Bu otoriteyi benimsetme de ve toplumsal alanlardaki ilişkileri kesin çizgilerle ayırmada özel mülkiyet yerine, kendi merkezi kontrol edebilirliği sağlamlaştırma politikası, özel mülkiyetin niçin az olduğu noktasında bize yardımcı olmaktadır. Bununla birlikte toprak tamamen devletindir. “Sultan, kentlerin dışındaki ekilebilir topraklar üzerinde hakimiyete de sahipti. İstediği zaman toprağı mülk olarak verebilirdi. Ama gerçekte pek az mülk olarak verilmişti.” (Mardin,2010b: 43). Bu istisnai durumlar dışında geleneksel yapıda özellikle toprak sisteminde özel mülkiyetin varlığını görmek zordur. Yeni fethedilen bölgelerde toprak sistemini yapılandırırken devlete ait olmayan, özel mülk olan yerlerin mülkiyet hakları devam ediyordu. Bir diğer husussa bazen devlet toprağının eşraf tarafından ele geçirilmesine karşı çıkacak güçte ya da istekte değildi. Tımar ve zeametin başlangıçtaki sistemden uzaklaşmaya başlamasıyla, birçok değişiklik ilerleyen süreçte eşraf lehine bir etkiye ve eşrafın güçlenmesine neden olan sürecin de başlamasına neden olacaktır. (Mardin, 2010b: 43). Bu bozulmayı ve nedenlerini ortaya koyarken şu tespitlerde bulunur. Ayanlar ya da eşrafın ortak özelliği paraya ve yöresel bir güç tabanına sahip olmalarıydı. Devlet özellikle bu ayanları eyalet halkı arasında aracılar olarak tanımaya bazen mecbur kalıyordu. Özellikle devlet 18. yüzyılın ikinci yarısından sonra hem askeri hem de vergi toplama ve tahsilatı açısından yoğun bir biçimde eşraf 82 ya da Ayan’a bağlanmıştı. Özellikle büyük Ayan özelliğine kavuşan ailelerle olan devlet ilişkisinin yönü değişmişti. Merkezi yönetimin bunlarla olan ilişkisi, tebaa ile olan ilişkilerden, çok Vassal ve Prenslerle olan ilişkilere benzemekteydi. Hatta bu ilişkiler o kadar ileri düzeyde değişmişti ki Örneğin “Arnavutluk ve Kuzey Yunanistan’ı bir kuşaktır yöneten Yanyalı Ali Paşa gibi yerel güçler bağımsız dış ilişkiler dahi yürütmekteydi.” (Zürcher, 2010: 35). Tımar sisteminin zayıflamasının ardından özel mülkiyet, çiftlik biçiminde daha da yayılmaya başladı. Bu dönemde var olan çiftlikler ihracat yapan nitelikte değillerdi. Genelde küçük çapta toprak sahiplerinden oluşan arazilerdi “Tarımsal üretim devletin esas vergi tabanıydı ve bu vergiler her yerde iltizam sistemi yoluyla toplanıyordu. İltizam sistemi, Arap eyaletlerinde imparatorluğun klasik döneminde bile olağan bir uygulamaydı. İltizam belli bir dönemde vergi toplama hakkının devlet tarafından satın alınıp, parasının ödenmiş olması anlamına geliyordu.” (Zürcher, 2010: 36-37). Bu sistemde devlet gelir sağlamada ve devlet geliri bir anlamda garanti altına almış oluyordu. Verginin tedarikinde kentlerde esnaf olan ve zengin Ermeni Musevi köylüler açısından sıkıntı burada başlıyordu. Gerek mültezimler gerekse ona borç verenler yapmış oldukları bu yatırımdan kar elde etmek istiyordu. “18. yüzyıldan sonra iltizam ömür boyu kiralanması demek olan “Malikane” giderek yaygın hale gelmişti. Ayanı güçlü kılan şey büyük ölçüde iltizam sistemi üzerindeki ezici hakimiyetti” (Zürcher, 2010: 37). Bu sistemin bozulması aynı zamanda merkezi bürokrasi ve çevresel etmen olarak kabul edilen Ayan arasındaki gerginlik ve kopukluğu arttırdığı gibi, Ayan ve halk arasında da bir derin ayrımı da beraberinde getirmekteydi. Merkez ve çevre unsurları bu dönemden sonra sistemin işlememesi ya da çarpıklıklarının tekrar gözden geçirilmesi gibi reforme hareketlerle birlikte, yeni bir dönem başlamıştır. Merkezin tekrar kendini güçlü kılmak için uğraşları, Ayan ya da Eşraf tarafından özerksel alana müdahale olarak anlaşılmasına, yapının içinde merkezi ve çevresel iplerinde kopuşuna sahne olmuştur. Toprak sisteminin önemini sadece ekonomik açıdan anlamamak da gerekir. Geleneksel Osmanlı sistemi dediğimiz dönemde, Tımar denilen toprak işletim sistemi orta çağ ekonomik şartları altında büyük bir ordunun varlığını sürdürmesindeki zorluklardan ortaya çıkmıştır. Osmanlı İmparatorluğunun siyasal yapılanması, ekonomik örgütlenmesi, toplumsal yapılanma ve politikaların 83 belirlenmesinde büyük bir etkiye sahipti. Aynı zamanda bu sistemin asıl önemi temelde donanım ve eğitim yönünden sağlam profesyonel güçlü bir devlet bütçesine yük getirmeden varlığını ve devamlılığını sağlayan bir teşkilatlanma olmasından da kaynaklanıyordu. Bu ordu özellikle kuruluş ve yükselme dönemlerinde Osmanlı Devleti’nin en dinamik ama en az maliyete sahip askeri varlığını da oluşturmaktaydı. (Akça ve Hülür, 2005: 315). Bu anlayışta sadece Tımar ekonomik anlamda bir birim olmayıp bu alanlara da sirayet eden bir yöne sahipti. Tımar sistemi daha önce de belirttiğimiz gibi Osmanlı’da feodal bir sistemin, Batı’da ki tarzda toprak düzeninin olmayışı, ilerleyen dönemde Batı merkezli ortaya çıkacak ve ekonomik anlamda hem siyasal anlamda toplumsal yapıları derinden etkileyecek, burjuva sınıfının ortaya çıkmasını zorlaştırmaktadır. Bu değişimin yaşanması çevresel olgularla değil, merkeziyetçi bir yapı ile merkezden bürokratik sistemli bir nitelik kazanmasına neden olacaktır. Bu Tımar sistemindeki bozulma ve sistemdeki değişikliği bazı düşünürler 16. yüzyıla kadar götürmektedir. Karpat, bu Tımar sistemindeki çöküşün klasik dönemin sonu olduğunu da işaret etmektedir. Bu Tımar sistemine dayalı çözülme ister istemez beraberinde başka alanlardaki değişmeyi zorlasa bile, bu sistemin bozulması daha sonra dış ve iç ekonomik gelişmelere bağlı yeni sorunların ortaya çıkmasına yol açmıştır. (Akça ve Hülür, 2005: 316). Mardin’in Osmanlı Devletin’de merkezin, merkezi güç olmasında ve bu gücü pekiştirmesinde etkili olan etkenlerden devşirme sistemini ve ikincisi olan toprak ve vergi sistemini ele aldıktan sonra, geleneksel yapıda önemli araçlardan, merkezin kontrolü altında, dinsel düzenin üzerindeki egemenliğinden söz etmek gerekir. Bilindiği gibi Osmanlı’da var olan millet sistemli bir toplumsal tabakalaşma ve farklılaşma varlığını sürdürüyordu. Bu millet sistemi tamamen inançlar arası farklardan kaynaklanan bir takım ayrışmaları beraberinde getiriyordu. Bu merkezi yapının, hem bu parçalılıktan yararlanarak çevre üzerindeki konumunu güçlendirirken, aynı zamanda bu alanların kontrolünü de elinde tutmasını sağlıyordu. “Merkez-Çevre anlayışıyla Türk modernleşmesinde toplum yönetim paradigması içinde siyasal-sosyolojik çözümlemesi yapan ve bunu yaparken de bu tarihin olumsallıklarını yeniden üretim mekanizmalarını ve çelişkilerini kapsamlı bir şekilde irdeleyen Mardin daha sonra çevreyi kuran en önemli ideoloji, toplumsal hareket ve aktör olan din üzerinde odaklaşır.” (Keyman, 2009: 54). 84 Bu anlamda dini ayrım Müslümanların, diğer dinsel inanış biçimlerine sahip alanlardan üstün bir tabakaya ve statüye sahip oldukları fikrine dayanmaktadır. Özellikle de bu sistem vergilendirmede önemli bir yönelime sahiptir. Geleneksel hale gelen bu ayrım Tanzimat’a kadar devam eden bir süreçte varlığını devam ettirecektir. Osmanlı Devletinin aynı zamanda dini bir yapıya dayalı teşkilatlanmanın var olması nedeniyle, tebaası ile olan ilişkilerin bu çerçevede ele alınması gerekmektedir. İslam dini her şeyden önce Müslüman uyruklarının birlikteliklerini sağlamada bir bağlantı noktası olarak temel değerdir. Buna rağmen dini kuramlar merkezi devlet yönetimi tarafından sıkıca denetlenir durumdadır. Bu kontrol daha çok toplumsal alanda sosyal denetim sağlamak ve toplumu yönlendirmekle beraber, aşırılıklara set çekmek, ulema sınıfından olanların en önemli görevidir. Bu açıdan din Osmanlı devlet yapısında toplumun ehlileştirilmesi için kullanılan bir aracı kurum özelliğiyle öneme sahipti. Bu yapı gelenek içinde varlığını devam ettirirken, yine de merkezçevre arasında dinsel açıdan bir ayrımı da beraberinde getirir. Mardin: “Merkez ve Çevre arasındaki bağlantı noktaları konusunda dine özel bir önem verir. Mardin Osmanlı toplumunda dinin çift işlevi olduğundan bahseder ki, “yöneten-yönetilen” ilişkisinin Osmanlı toplumunda almış olduğu biçimin öneminden ziyade, daha sonra inceleyeceğimiz üzere, dinin Batılılaşma ile başlayan süreçte önemi daha çok fark edilecek bir fonksiyonuna sahip olduğu gerçeğine parmak basar.” (Yıldırım, Y. 2012: 141). Osmanlı’da geleneksel sistemde Şerif Mardin’in merkez–çevre paradigmasına uygulamaya çalıştığı siyasal ve toplumsal yapının genel özellikleri bu şekilde resmedilebilir. 18. yüzyılla birlikte değişim süreçlerinin başlaması ve Batı ile olan ilişkilerdeki geri kalmışlığın fark edilmesiyle, bu yapıda kendi içinde farklı tepkiler gösterecektir. Mevcut kurumlar ve yapılar değişime ayak uydurmaya ve dönüşmeye çalıştılar. Bu yeni sıkıntı, sürecin yani, modernleşmenin ilk sancıları olarak hissedilmeye başlamıştır. Osmanlıdaki modernleşme hareketlerini ve bu hareketlere öncülük eden fikir ve düşünce dünyasının ayrı ele alınması yararlı olacaktır. 2. OSMANLI MODERNLEŞMESİ Batı dünyası kendi içinde başlattığı ve hızla sürdürdüğü dönüşümü, Reform ve Rönesans’la birlikte devlet yapısını da içine alan ve tüm kurumlara da sirayet eden 85 değişimi hızlı bir şekilde yaşamaktaydı. Aynı dönemde Osmanlı imparatorluğu uzun ve parlak geçen dönemden sonra, kurumsal ve yapısal anlamda var olan düzenin devamı noktasında durgunluk ve doygunluk hissiyle rehavete kapılmıştı. Bu dönem de Osmanlı’nın Batı karşısında geri kalmışlığı fark etmesi, geri kalmışlığa karşı kendi içinde dönüşüm hareketi, ordunun yapısal değişime uğratılmasına yönelik girişimlerle başlamıştır. 1595 yılının da Eğri Seferi sonrasında Osmanlı askerlerinin şimdiye kadar hiç görmediği ve karşılaşmadığı tüfeklerle karşılaşması reformların niçin askeri alanda başladığını daha iyi anlatır. (Berkes, 1978: 73). Batı ile karşılaşmalar, genelde fetih ruhu ve gaza düşüncesi ile hareket eden devlet için, bu alandaki eksikliğin fark edilmesi daha kolay oluyor. Islahat ya da yenileşme biçiminde kullandığımız modernleşme hareketlerinin, bu yapısal alanda başlamasının nedenini bu şekilde açıklayabiliriz. Batı’da başlamış modernlik sürecinin Osmanlı’da fark edilmesiyle, askeri alandaki kurumsal değişimi ilerleyen dönemde tüm kurumlara yayma fikri benimsendi. Padişah ve merkezi paşalar hareketi, yenileşmeyi tüm alanlarda uygulamaya da başlıyordu. İktisadi, eğitim ve sosyal alandaki hukuk düzenlemelerine dayalı kurumsal yenilik hareketi, 1808’de Ayanlar’la imzalanan Sened-i İttifakla siyasal anlam kazanıyordu. Küçükömer, bu bürokratik temelli hareketleri, kendilerini savunmak olarak tespit eder. 16. yüzyılda başlayan bu hareketlerin tüm kurumlara sirayet etmesi 19. yüzyıla kadar uzanan süreçte gerçekleşir. (Küçükömer, 2007: 55) Osmanlı modernleşme hareketlerinin başlamasın da ve sürecin devam etmesin de bir başlangıç noktası tespit etmek zordur. Aslında Osmanlı modernleşmesinin başlangıcıyla ilgili olarak böyle bir tarih vermek mümkün olmamakla birlikte, şu da söylenilebilir. İmparatorluğun kendi içinde ve dış devletlerle olan ilişkilerde, ayrıca devam eden sorunlar yüzünden devletin örgütlenme biçiminde ve siyaset tarzında, geleneksel olarak devam eden yapının yerini, bir reform etme ve değiştirme, düzen düşüncesinin almaya başlamasıyla birlikte, söz konusu ettiğimiz modernleşme sürecinin başladığı söylenebilir. İlk olarak modernleşme hareketlerinin Osmanlı da askeri alanda başlayıp diğer kurumlara yansıdığını söylemiştik. Batı karşısında geri kalmışlığın fark edildiği durumdan, 18. yüzyıldan sonra hızlanan ve devam eden askeri alandaki mağlubiyetler ve toprak kayıpları, Osmanlı devletin zorunlu olarak yenilgilerin sebeplerini aramaya itmiştir. Osmanlı devlet adamları zamanla askeri eksikliklerin 86 yanında, idari yapıdaki eksiklikleri de fark etmeye başlamışlardır. Mardin bu durumu ifade ederken Osmanlı devleti 18. yüzyılda peşpeşe gelen mağlubiyetler ve toprak kayıplarıyla giderek çökmekte olduğunu anlamasıyla bir travma yaşanmıştır. Bunun nedeni: “Fetih ideoloji; dini bir inancın- savaşla İslamı yaymanın bir vasıtası olarak inanmasının parçası olduğu için. Ayrıca genişleme Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşunda önemli rol oynamış bulunduğu için, ve nihayet: Osmanlı devlet adamlarının ekonomik çöküş ve mali yetersizlikten kaygı duydukları bir sırada toprak kaybı, gelir kaybı anlamına geldiği için böyle idi. Osmanlı gerilemesinin dehşet verici bir şekilde fark edilişi bütün Osmanlı reformlarının gerisindeki itici gücü teşvik etmiştir.” (Mardin, 1996: 153-154). Burada da Mardin’in de belirttiği gibi bu durumun fark edilmesiyle birlikte bu kötü gidişe bir dur deme ve aciliyetçi çözüm bulma düşüncesi, modernleşmenin hem yönü hem başlangıcını belirlemektedir. 18. yüzyıldan itibaren Batı’nın Osmanlı Devleti karşısında üstünlüğünün acı verici bir şekilde fark edilmesi ile eş zamanlı olarak, geleneksel, eski yapıdan gelen katıksız Osmanlı uygulamalarının yeniden canlandırılıp, hayata geçirilmesi şeklindeki hareketlerin terk edilmesi kanaati şekillenmeye başlamıştı. (Mardin, 1996: 154). Osmanlıların yükselme devrinde ortaya çıkardıkları uygarlığın, Batı’da dahil olmak üzere diğer uygarlıklardan üstün ve ayrı tutulmasıydı. Bu dönemde Batı’nın bir model alınması sorun olarak ortaya çıkmamıştır. Ancak imparatorluğun gerilemeye başlamasıyla birlikte niçin gerilendiği sorusu, önce devlet yönetiminin bozulduğu ileri sürülerek, daha sonra Şerif Mardin’in de belirttiği gibi yüzeyleşen bir açıklama ve tutumla Batı’nın üstünlüğü askeri alanda gösterilerek cevaplanmaya çalışılmıştır. (Mardin, 2009b: 9-10). Bir anlamda Osmanlı Devleti içinde başlayan ve farklı kurumlara yansıyan bu dönüşüm hareketi, devleti kurtarma adına, bozulan eski düzenin bir ölçüde terk edilmesi veya dönüştürülmesi fikrine dayanmakatadır. Batı ülkelerinden bazı askeri tesisat ve tekniklerin alınması, sonrasında bürokratik kurumların alınması, bu yapının mevcut idari sisteme monte edilmesiyle devletin kurtulacağı fikri benimsenmiştir. Osmanlı’da ister adına modernleşme diyelim, isterse Batılılaşma diyelim, bu hareketlerle yeni bir dönemin başladığı söyleyebilir. Her zaman Batılı devletler karşısında kendini üstün gören ve Batı’ya kazandıracak bir çok şey olduğunu, ondan alınacak bir şey olamadığını ileri süren 87 anlayış, imparatorluğunun gerilemeye başlaması ile birlikte imparatorluk niçin geriliyor? Sorusu önce devlet yönetimin bozulmasıyla açıklanırken daha sonra Mardin’in belirttiği gibi askeri nedenlere bağlanarak geçiştirilmiştir. Burada adına ister Batılılaşma isterse modernleşme diyelim, bir sürecin başlamasını ifade etmek amacıyla bu kavramsala başvurmuştur. Osmanlı modernleşmesinin reformları başlatan devlet adamlarının nezdinde Batılılaşma, Batı’nın belirli bazı kurumlarının alınması ve böylece imparatorluğunun yıkılmasının önüne geçilmesi anlamında anlaşılmaktadır. (Yıldırım, Y. 2012: 176). Ayrıca Osmanlı’nın Avrupa devletleriyle her yönden etkileşim içinde olması kaçınılmazdı. Bu etkileşim ister istemez, Avrupa merkezli başlayan modernleşme hareketinin, kısa zamanda Osmanlı’yı da etkilemesi kaçınılmazdır. Bu Osmanlı’da modernleşme hareketinin başlaması ve sonrasında yapılan düzenlemeleri ayrı bölümlerde ele almak konunun bütünlüğü açısından daha yararlı olacaktır. 2.1. OSMANLI MODERNLEŞMESİ İLK DÖNEMİ Osmanlı modernleşme hareketleri Tanzimat Fermanı sonrasında yaşanan süreçle derinden ilişkili bir şekilde anlaşılmaya çalışılmıştır. Ancak modernleşme ihtiyacının merkez bürokratlar ve Padişah tarafından hissedilmesiyle, modernleşmenin Tanzimat öncesine dayanan tarihsel yönü vardır. Batılılaşma ya da diğer ismiyle modernleşme hareketlerine zorunlu olarak devletin çöküşüne engel olmak maksadıyla girilmiştir. Lewis’e Avrupa’daki uygarlık örneklerinin 18. yüzyılda başladığını belirtir. Osmanlı Devletinin Avusturya ve müttefikleri tarafından yenilgiye uğratılması ve sonrasında imzalanan Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) antlaşmaları, devletin var olan sistemiyle daha fazla yaşayamayacağını gösteren belgeler durumundaydı. Bu yüzyılın başında Padişah III.Ahmet ve Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa imparatorlukta yeni açılımlar ve köklü değişiklikler yapmanın zamanının geldiğine inanmak durumunda kalmışlardır. Bu açıdan Osmanlı Modernleşme hareketleri bu dönemde başlatılabilir. Artık devlet için Batılılaşma bir anlamda Modernleşme zorunluluk arz ediyordu. 1718 ve 1730 yıllarında sadrazam olan Damat İbrahim Paşa ilk reform teşebbüsünde bulunan devlet adamı olarak gösterilebilir. Yukarıda belirttilen yenilgi sonrasında yapılan antlaşmalar şu gerçeği ortaya koymaktaydı. Durumun ciddiyeti gözler önüne serilirken, lokal ve sığ tedbirler yerine, acilen daha kapsamlı ve uzun vadeli ve köklü 88 tedbirlerin yapılması düşüncesini doğurmuştur. Zira ilk kez büyük çapta yaşanan askeri ve siyasi yenilgilerle, mağlup devlet olarak imzalanan antlaşmalarla, Dar-ül İslam toprak parçası olarak kabul edilen topraklar düşmana bırakılmıştı. Merkezi yönetim ve bürokratlar tarafından ilk kez bu dönemde bir birlik olarak reform fikrini benimsenmiştir. Bu dönemde barış sağlanır sağlanmaz, Viyana’ya Matbaayı incelemesi için elçi gönderilmesi, 1720 yılında Fransız Davut Paşa’nın itfaiye takımını örgütlemesi, reform hareketlerinin öncüsü anlamını kazandırır. Ayrıca bu dönemde askeri alanda yapılan yenilikler de görülmektedir. (Lewis, 1991: 46-49). Bu dönem kararların alınarak, uygulanmaya geçilmesinde bir ilk yaşandığı için önemlidir. Osmanlı devlet yapısı içerisinde “daha önceleri, geleneksel siyasi-idari örgütlenme tarzında ve klasik dönem “yöneten-yönetilen” ilişkisini temellendiren “nizam-ı alem” ve” kanun-i kadim” uygulanmasında görülen bir takım aksamalar, dönemin devlet adamları ve ilim adamları tarafından padişahlara sunulan layihalarla ortaya konulmaktaydı. (Yıldırım, Y. 2012: 177). Bu reform fikri daima canlılığını korudu ama reformların başlaması 18. yüzyılın ilk döneminde gerçekleşti. Bu reformların başlamasında, merkezi otorite, merkezi yöneten- yönetilen ilişkilerinin bozulması etkili olmuştur. Osmanlı’da tarıma dayalı üretimin ve vergi politika ilişkilerinin bozulmasında, toprağını kaybeden sipahilerin yönlendirmeleriyle Anadolu’da çıkan Celali İsyanları, merkezi otoritenin zayıflamasını tetiklemiştir. Ayrıca 17.yüzyıldaki Avusturya ve İran savaşları, merkezi otoritenin zayıflamasında hızlandırıcı etkiye sahiptir. Bu hızlandırıcı etkiyle toplumsal-siyasi düzen çözülmeye başlamıştır. Bu süreçten sonra merkez dışı güçler önem kazanmaya başlamıştır. (Karpat, 2008: 60). Karpat’ın bu tespitine Heper’de benzer şekilde yorumlar getirir. İltizam sistemiyle köylü sistemindeki yüksek vergilendirmeyle bozulan yapı, ekonomik alanda sıkıntıları beraberinde getirmiştir. Tımar sahipleri muhalif derebeylerine dönüşmüş, bu durum merkezin büyük güçlüklerle karşı karşıya kalmasına sebep olmuştur. “Durum devletin şahsında yapılandığı padişahın konumunu olumsuz yönde etkiledi. Mali kaynaklar üzerindeki denetimini ve giderek itibarını kaybeden padişah, şimdi devlet efradının sadakatini kazanmak için cülus bahşişi ödemek zorunda kalmıştı.” (Heper, 2006: 64-65). Bu durum yeni bir yapılanmanın ihtiyacını hissettirdiği gibi, Padişah’ın da giderek merkezdeki 89 otoritesini tekrar sağlamlaştırmada yeni usuller aramasına neden olmuştur. Bu dönemdeki merkezi yapıyı oluşturan bürokratik yapı, Padişah’a bağlılık ve sadakat noktasında, devletin sadık nevheri durumundan çıkmıştır. Heper’in de belirttiği gibi memurlar sisteminde başlayan bu bozulmayı önleme de Padişah, kendi yandaşlarını tercih etme durumu gözetmeye başlayınca, tüm kamu birimlerinde kendi çıkarını düşünen mekanizmasal yapılar ön plana çıkmaya başladı. Yeni dönemde yönetimin sergilediği keyfi uygulamalar bozulmayı hızlandırıyordu. Memur ya da yönetimin içerisindeki bürokrat sınıfı, kendi çıkarları uğruna yapmacı zihniyete dönüşen sistem oluşturmaya başlamışlardı. Bu uygulamalarla merkezi sistem, doğu despotizmi olarak adlandırılan yapıya dönüşürken, memurlar da mevcut sisteme uyar hale gelmişti. Yönetsel alanda yeni girilen bu süreç kural tanımaz bir tavırla devam ederken, merkez ve çevre arasındaki bütünlüğü bozuyor, kopmaları artırıyordu. (Heper, 2006: 65 - 66). 18. yüzyılda tavan yapan reform ihtiyacı daha önceden tespit edilmişti. Fakat modernleşmedeki ilk adım, somut uygulama Sadrazam Damat İbrahim Paşa ile başlamıştı. Yukarıda tespit edildiği gibi yeni dönemin bir özelliği de Padişahın yakın yönetim çevresini bu şekilde aileden ya da sadakatini gördüğü, yakın hissettiği sülaleden seçme geleneği de başlamıştı. Merkezi yönetsel sistemde, merkezin dönüşümü ve değişimi, dış çevreyi ve kurumları reforme etme fikri, modernleştirme sürecide bu şekilde başlamış bulunuyordu. Bu dönemde artan toprak kayıplarını önlemek için açık bir önlem alınması gerekiyordu. Bu durumun bütün Osmanlı merkezi yönetimi tarafından benimsenmesi, ilk adım olarak Batı’nın üstünlüğünü askeri bir problem olarak görme sebebini de açıklıyordu. Bu yüzden ilk tedbirlerin askeri alanda alınması yönünde kararlar alınmıştır. Bu dönemden sonra yeni sorun, Batı’daki silah gücünün nasıl bir şekilde Osmanlı Devletine getirileceğidir. Modernleşmenin ilk adımları olarak kabul edilen bu tarihler, tarihte ‘Lale devri’ olarak bilinmektedir. İbrahim Paşa’nın askeri alanda bir düzenleme yapma fikrinde zamanın Fransız ordusunda görev yapıp daha sonrada Protestanlığı seçip Osmanlı’da yeni yaşam yeri talebi için gelen De Rochefort’un sunduğu teklif öncelikliydi. De Rochefort adındaki subay “Geleneksel Osmanlı Militer örgütleri dışında ya da onun yanında, ilk Avrupa yöntemli bir örgüt kurup yetiştirecek olan, fen subaylığı teklifi” sunmuştur.(Berkes, 1978: 47) Bu anlamda askeri alanda yeni bir örgütlenme ve geleneksel yapıyı değiştirme fikri, bu 90 dönemin ağır basan bir özelliğiydi. Lale devri olarak nitelendirilen III. Ahmet dönemi, Damat İbrahim Paşa’nın başlattığı reform çalışmalarıyla birlikte ilk Batılaşma dönemi olarak kabul edilen dönem, Patronu Halil isyanıyla 1730 yılında bitmiştir. Bu dönem modernleşme çalışmalarıyla istikamet ve hedef olarak modernliğe ulaşmada, ilerlemenin merkezi olarak kabul gören Avrupa’nın merkez öneminin kabul görmesi milat olarak alınabilir. İbrahim Paşa’nın siyasi zorunluluk olarak kabul edip, Paris ve Viyana’ya gönderdiği elçiler, ülkelerine döner dönmez Avrupa medeniyetinin başarılarını anlatmaya başladılar. Bu dönemin bir uyanış kabul edilmesinin sebebi burada yatar. Bu dönemde yapılan reform hareketleri içerisinde önem arz edeni, ordunun Batı tarzı bir askeri yapılandırmaya doğru gidecek eğitim almaya başlamasıdır. Batılı tarzda askeri örgütlenmeye ilaveten, üniformalarındaki değişikliklerde başlamıştı. Aynı zamanda ekonomik ve sosyal alanda da önemli çalışmalar yapılmaktaydı. Avrupa’nın ekonomik yönden pazar üstünlüğü kurmak ve ilk sanayi örgütlenmesini yapmak için, alt yapısal ve örnek teşkil edecek çalışmalar yapılmıştır. Matbaanın ve yeni basım tekniğinin İbrahim Müteferrika tarafından ilk getirişi de bu dönem içerisindedir. İbrahim Müteferrika’nın matbaayı getirmesinin yanında, Osmanlı askeri sisteminin çökmesini ele alan çalışmasıyla da bilinir. “Osmanlı askeri gücünün çökmesinin en önemli nedenin, asker ile sivilin unsurların birbirine karışmış oluşu üzerine tespitlerde bulunur.” (Berkes, 1978: 56). Bu hareketten sonra belirli bir süre modernleşme hareketleri kesintiye uğramıştır. Lale Devri’nin ve Damat İbrahim Paşa döneminin Patronu Halil isyanıyla bilinmektedir. Fakat bu dönem reformcuları Avrupa’nın Osmanlı üzerinde artan ticari ve ekonomik baskısına rağmen, klasik toplumsal düzenin çözülmesini ve kapitalist ekonominin ön koşullarını yaratan bir takım pragmatik düzenlemeleri de yaptıkları bilinmektedir. Geçimlerini askeri gelenekten sağlayan alt düzey Osmanlı bürokrasi ve esnaf, sarayın ve Babıali’nin temsil ettiği üst katmanların liberalleşme çabalarını, iktidarın belli düzeyde fikir alışverişinden kaynaklandığı geleneksel yaklaşım lehine ortadan kaldırdı. Bunun sonucunda 18. yüzyıl başlarındaki modernleşme çabası, üst yönetim politikalarını alt toplumsal sınıfların ve bürokrasinin fikir ve çıkarlarına uyduramamasına neden oldu. (Karpat, 2008: 69-70). Bu tespit ilerleyen dönemde merkez-çevre geriliminde, etkisinin anlaşılmasında önem arz eder. Çünkü bu şekilde merkezden başlayan ve merkezi 91 bürokratik memurlar kanalıyla devam eden modernleşme çabası, Osmanlı’nın son dönemlerine kadar çevreyle bir çatışma ve karşı karşıya gelmeyi sağladı. Ayrıca devamında Türkiye Cumhuriyeti’ni de miras kalacak sürekliliği oluşturdu. III. Selim dönemi, Osmanlı modernleşme hareketlerinin tüm alanlarda hızlı bir şekilde devam ettiği, özellikle Nizam-ı Cedit isimlendirmesinin önem kazandığı bir dönemdir. Bu dönem 1789 ve 1807 yıllarını içene alır ve bu dönemde çok ilerleme katedilmiştir. III. Selim’in tahta geçmeden önceki süreçte, Avrupa devletleri iyiden iyiye Osmanlı’yı Avrupa’dan atma düşüncesi etrafında birleşmiştir. Berkes, bu durumu şöyle ifade eder; “Osmanlı devletini Fransa da İhtilali’ nin patlaması kurtardı. Çünkü düşman ordularının İstanbul’a kadar inmesinin yolu açılmıştı.Yaygın bir hale gelen ‘Türkleri Avrupa dan atma’ ideali nerdeyse gerçekleşecekti. Fakat Fransa’daki devrimin aldığı renk başta İngiltere olmak üzere Avrupa’nın krallık hükümetlerini ürkütmüştü.” (Berkes, 1978: 87). Gerçekten de III. Selim’in böyle bir dönemde tahta geçmesi, başlatmış olduğu yenileşme hareketleri, ilerleyen dönemde dağılmanın yavaşlamasına neden olmuştur. Ayrıca milliyetçilik fikriyle Avrupa’da da yaşanan dönüşümün hemen sonrasında Osmanlı içerisinde yer alacak yeni bir değişimsel sürecin alt yapısını hazırlamaya itmiştir. III. Selim Batı’da kaybedilen her savaştan bir sonuç çıkarmış ve yeni yapılanmanın aciliyetini görmüştü. Bu yeni askeri sisteme geçilmesinin zaruretini şu tespitte daha iyi anlaşılabilir. “Koca Yusuf Paşa ikinci kez sadrazam olup da yeniçeri ağası ve şair ocak subaylarına sefer keyfiyetini bildirdiğinde hepsi birden 120000 den fazla ocaklı askerimize karşı, 8000 Moskof askeri Tuna’yı geçti. Üzerimize gelip gücünü gösterdi. Düşmanın böyle nizamiye askerine karşı, bizim askerimiz yeni savaş yöntemlerini bilmediklerinden karşı gelemiyorlar. Biz bu hal ile kıyamete kadar düşmanı yenemeyiz.” (Berkes, 1978: 87). III. Selim bu durumun farkında olarak Batı’yı iyi incelemiş ve onu reformlara iten ana etken imparatorluğun askeri gücünü canlandırıp eski haline getirmek ve Karadeniz’in kuzeyindeki Müslümanlarca, bu toprakları yeni almış olan Rusları püskürterek, İstanbul’u dahi tehdit eder hale gelen bu durumu engellemek gayretindeydi. III. Selim Osmanlı toplumunda, modernleşmeye yönelik bir temayül ve hızlı ve ilerici bir değişikliğe ihtiyaç olduğu hissi yarattı. Bu yönüyle de geleneksel dinen kabul gören ulema kısmı, kendisine muhalifti. Reform hareketleri sadece sultanın gözüne girmek isteyen ya da bu ihtiyacı hisseden ulema tarafından desteklendi.(Çelik, Fidan ve Şahin; 2011: 119). Bu dönemde sadece ordu ya da 92 askeri alanda bir bozulmanın bu sonuçları ortaya çıkaran bir gelişmeyi doğurduğu gibi bir sonuç anlaşılmamalı. “Yozlaşan toplumsal yapı, ekonomik ve siyasal yapı ile kapitülasyonlara ek olarak, Batı’nın teknik ve ekonomik ilerlemesi ve Fransız devriminden sonra ortaya çıkan Ulusçuluk akımları, İmparatorluğun çöküşünü gittikçe hızlandırdı. Toplumun bütün kurumlarıyla birlikte yeniçerilerinde bozulması, gerek toplumsal, gerekse siyasal yaşam üzerinde son derece olumsuz etkiler yapıyordu. Sonuç olarak İmparatorluğun ekonomisi gittikçe Batı’ya bağımlı duruma geldi ve bunu siyasal çöküş izledi.” (Kongar, 2000: 54). Kongar’ın da belirttiği gibi bu alandaki bozulmalar III. Selim zamanına kadar bütün alanlara ulaşmıştı. Sadece tek askeri alanda bir düzenleme yetersiz kalabilirdi. Ama öncelik olarak bu tehdidi önlemenin yolu, askeri alandaki bozulmanın ve geriliğin önüne geçilmeliydi. Nizam-ı Cedit III. Selim dönemini en iyi ifade edecek kavramdır. Kurulacak yeni ordunun ismidir, Nizam-ı Cedit Osmanlı’da giderek kaybolan devlet otoritesinin ve padişahın merkezi yapıdaki öneminin tekrar yapılanışını da ifade etmek amacıyla kullanılan kavramdır. Rusya ile Yaş Barış Antlaşması’nın imzalanmasından sonra geçişte başvurulan, 1789’da devlet büyüklerinden ordu bürokrasinin görevli olan ya da olmayan önde gelenlerin toplanmasıyla, ulemadan kurulu meşveret meclisi toplanmıştır. Yapılan toplantıda alınan karar ilginçtir. Şimdiye kadar yapılan düzenlemelerden vazgeçilip, eski geleneksel devlet yapılarının tekrar oluşturulmasına karar verilmiştir. Fakat savaşta alınan yenilgi ve sonrasında imzalanan barış antlaşmasıyla Karadeniz kenarından sonra Ruslara toprak kaybedilmesi ile asıl hamleler başlar. Padişah iki yüze yakın devlet adamını reform hareketleri için görevlendirir. Ortaya çıkacak sonuçların tam bir özgürlük içerisinde hazırlanmasını ister. Bu projelerden uygun olanların ve makul kabul edilebilecek olanların çoğunda ortak nokta, askeri alanda öncelikle bir değişim talep etmektedir. Bütün tasarıların ana fikrinde öncelikli yeni, düzenli bir ordu ama eğitimli ve kaynağı ne olursa olsun öncelikle eski ordunun ayrı bir örgüt olmasını öneren kararlar vardı. Burada özellikle humbaracı, topçu birlikleri ayrı birlik olmalı ve tüm yeni yöntem ve silahlarla yetiştirilip, bunlara yabancı subaylar eğitim vermeliydi. (Berkes, 1978: 88- 89). Bu yabancı hocalar getirme fikri ile III. Selim 17. yüzyıldan başlayan merkezi otoriteyi yeniden tesis eden Köprülü vezirlerinin başlattığı ve devam etmekte olan 93 geleneksel reform girişimleriyle, farlılaşmasını sağlayan yönü ortaya koyuyordu. 19. yüzyıl Tanzimat reformlarını da içine alan dönemde, III Selim’i ayrı biri olarak ön olana çıkaran yönü: Hedeflerine ulaşmak için Avrupalı yol ve yöntemlerle asker eğitimler de subay kullanımı gibi, Avrupalı danışmanları kabule istekli olmasıydı. (Zürcher, 2010: 44). Bu dönem reformları daha çok askeri alanda olması da yine geleneksel reform hareketlerinden ayrılmaz yönü olarak belirtilebilir. Nizam-ı Cedid ordusunun kurulma aşaması eksik yönleriyle birlikte 1794’te açıklandı. Daha önceden hazırlanan yeni askerlik yöntemlerine göre silahlar ve yeni eğitim için yurt dışından, Fransa’dan istenen subaylar ve bunların yanında fen alanında yeni yetişecek subaylara yönelik eğitim verilecek yerler ve hocalar bu dönemde hazırlanmıştır. Harp okulu tarzında ilk yapılanmadır. Fakat isyan sonrası kapatılır. (Berkes, 1978: 93). III. Selim’in bu yeni düzenli ordu çalışmaları Nizam-ı Cedid reformları 1792’de başlayıp 1807’de saltanatının sona ermesine kadar devam etmiştir. Ekonomik alanda fazla düzenlenmeye gidilmemesi sıkıntıların taşınmasına ve ilerleyen dönemde reformları bitirici etkiye dönüşmüştür. Yurt dışından gelen subay ve hocalarla özellikle Fransızca eğitim alan öğrenciler bu yayınları da takip eder hale gelmişlerdi. Ayrıca Avrupa’da açılan yeni diplomatik ilişkiler kurmak maksadıyla gönderilen ve açılan büyük elçilikler yeni iletişim kanallarının oluşmasına vesile oluyordu. Bu ilk diplomatlar ilk başta acemi kalsalar da ilerleyen dönemde etkileri artan öneme sahip olacaklardı. III. Selim bir taraftan bu şekilde merkezileşmeye ve yeniden bir otorite kurmaya çalışırken, Ayanlara ve Eşrafa olan vergi ve yeni orduya eleman tesis ettirmede yardım kabul edip bağlı kalması, bir yönden çelişik yönünü ortaya koymaktadır. Ayanlar III. Selim’in Taşra merkezindeki iktidar rakibi olarak gördükleri yeniçeri ve ulemanın güçlerinin zayıflatılmasını isterken, merkezi hükümet ya da devlet yapısının denetimi daha etkili kılmasını istiyorlardı.1807 yılına gelindiğinde de yapılan reformlardan rahatsız devlet adamlarıyla birlikte tezgahlanan İstanbul içindeki yeniçeriler ve yedeklerinin başlattığı isyanda, Nizam-ı Cedid birliklerini lav edildi. Fakat aynı gün Şeyhül İslam’ın fetvasıyla reformların İslam’a şeriata aykırı olduğu, bağdaşmadığı söylenerek, III Selim tahtan indirildi. (Zürcher, 2010: 46-48). Bu olay bir anlamda merkezi bürokratik yapının çevre ile önemli karşı karşıya gelmelerinden biri olarak kabul edilebilir. Halk ya da toplum alanında çevrenin de içinde olduğu bir hareketin 94 merkezi yapıya yönelik değişime verdiği tepki, bundan sonra bir yöntem haline gelecekti. Daha önceleri de bu karşı karşıya gelmeler benzer sonuçları getirmişti. İnalcık bu III. Selim’in reform hareketlerine yönelik tepkide de muhalefet olarak ortaya çıkan oluşumun arkasındaki nedeni şu şekilde ifade eder. III. Selim’in bu şekilde tepki görmesinde gerçek sebep sosyal ortamda gizliydi. Onun doğrudan kendine bağlı modern dönemin şartlarına uygun bir ordu meydana getirme çabaları, bir taraftan Ayanlar’ın diğer taraftan ise yeniçerilerin devlet içerisindeki hakim kanunlarını tehdit etmekteydi. Bununla birlikte yeni uyguladığı mali tedbirler ülke çapında ve toplumsal alanda da bir hoşnutsuzluk ortaya çıkarmaktaydı. Ortaya çıkan bu durum kamuoyu ve ulemayı aleyhine çevirir. Yeni kurulan ordunun masrafları için oluşturulan İrad-ı Cedid miriye ait arazinin mühim bir kısmının gelirini bu alana tahsis olmasını sağlar. Daha fazla kaynağa ihtiyaç duyunca da yeni vergilendirme sistemi ve devamında vergi oranlarında düzenleme yapar. Vergilerin oranları bir miktar yükseltilir. Bu girilen yeni sürece ilk tepki Ayanlardan gelir. Sultan 1806 yılında bu askeri alandaki reformları daha geliştirmek maksadıyla Anadolu’dan Balkanlara yeni birlikler nakletmeyi planladığı sırada Balkanlar’daki Ayanlar Edirne de toplanıp III. Selim’in daha fazla ilerlemesine karşı çıktılar. Selim ayrıca reformların tanzimi ve kontrolünü bir grup taraftara bırakmıştı. Hükümet memurları bu gruptan hoşlanmıyorlardı ve zamanla sultanın aleyhine döndüler. Bunların gözünde sultan bir avuç insanın idaresi içindeydi. (Çelik, Fidan ve Şahin, 2011: 119). Bu kopukluktan kaynaklanan isyanla son bulan III. Selim dönemi yapılan reform hareketleri eskiden farklı olarak bir amaca hedefe yönelik, bilinçli bir şekilde yapılmıştır. Öncesindeki gibi gelişi güzel değildir. Bu dönemde gerçekleşen merkezileşme ve otoritenin tekrar kurulması çalışmaları, tam amacına ulaşamadığı görülmektedir. III. Selim’in tahttan indirilmesi ve sonrasında kısa bir süre için IV. Mustafa’nın tahta geçmesiyle sonuçlanmıştır. Bu olayı takiben isyandan kaçan ve Rumeli ayanı Alemdar Mustafa Paşa’nın yanında Edirne’ye sığınan III. Selim’in arkadaşları tarafından Mustafa Paşa’nın ikna ederek İstanbul’a yürümesi, tahta çıkarılması, bu olayı hazırlayan bürokratlar tarafından Mustafa Paşa’nın sadrazamlığa atanması gibi olaylar, çevre ve merkez kopukluğunu ve merkezleşmiş bir otoritenin yokluğunu göstermektedir. (Karpat, 2008: 85). Tam anlamıyla beklenenin aksi yönünde gelişmeler yaşanmıştır. Bu dönemde merkez ile 95 çevre arasında ortaya çıkan gerilemeye yönelik hiçbir zaman karşılıklı taviz verilerek çözüm arayışına girişilmemiştir. “Yalnızca yerel eşraf ile bazı bürokratların devlet kaynaklarını birlikte sömürmek üzere yaptıkları gizli ittifaklar.” (Heper, 2006: 70). Ayrı tutulabilir. III. Selim devletin ıslaha muhtaç olduğunu görerek, usul ve füruğun tekrar düzenlenmesine, özellikle yeni bir ordunun kurulmasına karar vermişti. Ancak asıl devletin sivil düzeninde bir bozulma vardı. Bozuk olan bir yapı düzenli bir yapıyı yönetemeyeceğinden, sadece orduyu düzenlemek yetersiz kalıyordu. Orduyu düzenlerken devletin sivil alandaki işlerinde düzenlenmesi gerekiyordu. Bu manada devlet işleri birlikte koordine edilecek çarklara benzer. Mekanizmanın düzenli olarak işlemesi bütün çarkların düzgün çalışmasına bağlıdır. (Berkes, 1978: 127). Bu açıdan sadece bir kurumsal alanda yapılan yenilik hareketleri hep aynı sonuca ulaşmış başarısızlık ya da çevresel alan tarafından kabul görmeyip geri çevrilmiştir. II. Mahmut’un tahta geçmesi ile modernleşme tarihinde yeni bir döneme de girilmiştir. Bu dönemde yapılan modernleşme çabaları her geçen gün belirginleşen sosyal temayüller ve bunların ortaya çıkardığı tesirler göz önünde tutulmaya çalışılarak yapılmıştır. Fakat bir önceki dönemlerde yapılmaya çalışılan modernleşme çabalarının bir devamı olma niteliğini değiştirmemiştir. (Çelik, Fidan ve Şahin, 2011: 119). II. Mahmut kendisini tahtta çıkaran olaylardan etkilenmiş olacak ki ilk yıllarda reformlar konusunda temkinli hareket etmek zorunda kalmıştır. II. Mahmut ta III. Selim gibi merkezi otoriteyi tekrar sağlamanın şart olduğunu düşünüyordu. II. Mahmut yönetime gelir gelmez bu otoriteyi tesis etmek şöyle dursun, merkezi otoritenin fiili kısıtlanması ve sınırlanmasını ön gören Senet-i İttifakı kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu ittifakta II. Mahmut’un tahta geçmesinde etkili güce sahip Alemdar Mustafa Paşa’nın etkisi büyük olmuştur. Mustafa Paşa sadrazamlığa gelince rakiplerine karşı güçlü bir merkezi yapı oluşturmak maksadıyla, İstanbul’da tüm Ayanların ve temsilcilerin de katıldığı bir toplantı tertip etti. Mustafa Paşa bir program sundu. Bu program tartışıldı ve Senet-i İttifak olarak kabul edilip, Ekim 1808’de imzalanmıştır. II. Mahmut’un da onaylamasıyla ortaya çıkan senet-in ana konusu şu idi. Hem sultan hem de Ayan yöneticileri adil olacaklardı. Devlet vergileri adilane koyacak ve Ayan’da bu vergileri adilane toplayacaktır. Ayanlar reformları ve yeni ordunun kurulmasını destekleyecekler. Ayanlar yönetimin hakimi sultana olan bağlılıklarını bildirilmenin yanında, onu 96 isyanlar karşısında koruyacaklardır. Bununla birlikte, birbirleri ile olan özerkliklerine de dikkat edeceklerdir. Bu Osmanlı açısında bir sultanın Ayanlar karşısında özerkliğini tanımada yeni bir dönem gibi görünse de kısa bir süre sonra yeniçerinin ayaklanıp, Alemdar Mustafa Paşa’yı öldürmesiyle yine son bulan bir reform niteliği kazanmıştır. (Zürcher, 2010: 53-54). Bu bir reform hareketinden ziyade, merkez karşısında özerk durumdaki çevreyi temsil eden Ayanlarının kendilerini garanti altına alma yolu olarak görülebilir. Bu Senet-i İttifak hareketi siyasal yönden uzun süreli bir etkiye sahip olamadan ortadan kalkmıştır. Ayanların genelinde tam bir otonomiye dayalı bir sistem istemi yoktu. Onların istekleri merkeze bağlılık ama vergiden kaçma yönünde olmuştur. Taşrada yaşanan ekonomik sıkıntılardan dolayı sistemde her geçen gün merkezin karşısında büyüyen bir güç olarak Ayanlar varlığını devam ettirmiştir. Bu yüzyılda en yüksek konumuna ulaşan Ayanlar Osmanlı merkezi yönetimin otoritesini tehdit eder boyuta ulaştıkları görülmektedir. Osmanlı topraklarının çoğunluğu bunlar tarafından kontrol edilmekteydi. Sosyal konumları ve sosyal yapının şekillenmesinde o kadar söz sahibi haline geldiler ki, padişahı belirleme yöntemleri bile vardı. Ama tam anlamıyla feodal yapıya sahip mülk anlayışları olmadı. Batı’daki gibi yerleşik toplum, devletten bağımsız olarak kendilerini toplumsal ve siyasal yapı içinde meşru kılacak bir temeli oluşturamadılar. Merkezi otoritenin onlar üzerindeki tasarrufları tamamlandığında, merkez idarenin alternatifi ve hedefi konumuna yerleştirilen Ayanlar ortadan kaldırılmıştır. (Akça ve Hülür, 2005: 318-319). II. Mahmut özellikle merkezi otoritesini sağlamlaştırmak ve reformları kalıcı yapmak için bu Ayanlar üzerine gitti. 1812-1817 yılları arasında tam on beş yıl sürecek bir süreçte Anadolu’daki büyük Ayanları itaat ettirmesini bildi. Daha sonra Rumeli ve Balkanlar’da bu faaliyeti devam ettirmiştir. Sonuç olarak Osmanlı merkezi yönetimin bu beyleri ortadan kaldırması, merkezin buraya hakim oluşu, uzun yıllar devam eden anarşi dönemine yol açmıştır. Sonuçta merkezi otoriteyi tesis ederek merkezi yönetimi güçlendiren padişah reformlara hız kazandırmıştır. (Zürcher, 2010: 56). II. Mahmut’un bu merkezileştirme politikaları tüm alanlarda devam etti. Bütün idari ve yönetimi zaafa uğratacak yerel ya da özerk güçler bir bir merkezileştiriliyordu. Bürokrasiyi politik üstünlüğüne veya ekonomik kaynaklar üzerindeki kontrolüne meydan okuyabilecek herhangi bir toplumsal gruba karşı 97 keskin bir tavır almaya teşvik etti. Diğer gruplar ülkenin kaynaklarını ancak bürokrasiyle birlikte veya bürokrasinin belirlediği biçimde kullanabilirdi. Bu anlayışla birlikte “merkezileşme” kısa süre sonra sultan’ın mutlak iradesiyle eş anlamlı hale geldi. Sultan ise bu durumu eski emperyal idare geleneğine dayanarak meşrulaştırmaya çalıştı ki bu dayanak reform’un kendisiyle sarsılıyordu. (Karpat, 2008: 87). Bu merkezi bürokratik yapının yükselişini ifade etmede şu tespitlerde bulunulabilir. Osmanlı reformlarında, reform anlayışının dayandığı temel grup, sivil bürokrasiden oluşan (kalemiye) sınıfının yorumlarının etkisi ile, idari merkezin dayandığı bilgi, bu sınıfın raporlarına bağlı idi. Osmanlı’da geleneksel olarak var olan bu rapor sunma şekli geçmişten beri devam ede gelen bir süreci içine almaktadır. Bu rapor sunma şekli, III. Selim’in Avrupa’ya elçi göndermesi sonrasında, bunların tuttuğu raporlar gereğince, taklit ya da benzer yönde ıslahatlar, reformlar ortaya çıkmıştır. Bu bürokratlar yapmış oldukları gözlemlerde Batı’da “Aydın despotizmi” olarak ta tanımlanan bir durumu fark ettiler. “devlet adamlarına göre gerilemenin esas nedeni, devletin toplumu kontrol altında tutamamasıdır. Toplumu kontrol altına alma, merkezi yapının tekrar gücünü sağlamasıyla olacaktır.” (Yıldırım, Y. 2012: 184). Bu merkezileştirme politikasında bürokratik üstünlüklü bir Yeniçeri Ocağı da dahil kaldırılması fikri öncelik arz ediyordu. Ayanlardan sonra askeri alanda da merkezi yönetime sık sık başkaldıran Yeniçeri Ocağı 1826’da kapatıldı. Hızla merkezi ve rasyonel bir yönetim anlayışı devlette hakim kılınmaya çalışıldı. Bir anlamda bu merkezi yapının tekrar çevreyi kontrol altına alışını ifade etmektedir. Osmanlı geleneksel yapısı yerel eşrafa ya da çevresel güçlere danışmadan aldığı yasal tedbirler veya kararların uygulanabileceğini düşünürdü. Osmanlı’da devlet gücü yettiği ölçüde merkez dışında yer alan çevresel kesimleri hiçbir zaman sivil toplum gibi benzer bir statü vermeyi düşünmemiştir. Merkez çevrenin devlet hayatında önemli bir rol oynamasına asla izin vermemiştir. Merkez daima bu durumu devam ettirmeye çalışmıştır. Zaman zaman büyük ölçüde denetimi kaybettiği zamanlarda dahi bu merkez-çevre ilişkisini korumayı devam ettirmeyi başarmıştır. Osmanlı’da iktidar olma yarışı hiçbir zaman merkez-çevre arasında olmamıştır. Bu yarış merkezi elinde bulunduran kanatlar arasında çıkmış ve belli zaman sürecinde gün yüzüne çıkarak devam etmiştir. Geleneksel dönemde yeryüzündeki nizamın 98 sağlayıcısı ve Allah’ın yeryüzündeki temsilcisi sayılan padişah, devletin yönetiminde devletle özdeş hale geliyordu. Devleti hem yöneten, hem de devletin sahibidir. Geleneksel dönem sonuna doğru padişahlar, yeniçeri, bürokratlar, dini yapılanmalar ve birçok merkezi güç tarafından yönlendirilip kullanılan statüye doğru geçildiğinde, devlet ve padişah özdeşliği pek de doğru bir yörüngeye oturmuyordu. Osmanlı’nın bu gerileme döneminde yönetici sınıf padişahın hizmetkarı olmaktan çıkıp, devletin hizmetkarı durumuna gelmiştir. Bu dönemdeki devlet adına padişahın tahtan indirilmesini bu çerçevede daha iyi anlayabiliriz. (Heper, 2006: 70:72). Bu açıdan güçlenen bürokratik sınıfın yapısını ve kararların uygulanmasında merkezileşmenin rolü daha iyi anlaşılabilir. Merkezi bürokratlar tarafından devletin toplumsal alandaki denetimini arttırmak maksadıyla nasıl hareket etmesi gerektiği yönünde raporlan hazırlanmıştır. Yeni dönemde II. Mahmut merkezileşme yolunda önemli adımlar atsa da, yaptığı reformların genelinde bürokratik yapının etkisi göze çarpmaktadır. Batı’dan etkilenerek oluşturulan merkeziyetçi devlet yetkisinin idari, mali, hukuksal alanda standart ve bütüncül bir kontrol sağlayacak mekanizmaları kurmak ve işletmek zorundadır. Uzmanlaşmış ve sayıca artmış olan bürokrasi, mükemmelleşmiş bir bürokratik kayıt sistemine sahip olmalıdır. Merkezileşmiş bu devlet, rasyonel şekilde işleyen kurumları ve organları sayesinde toplumsal kontrolün sağlanmasında başarı sağlayacaktır. (Çelik, Fidan ve Sahin, 2011: 120-121). Bürokratlar tarafından bu toplumsal alanda bütünlüğü sağlama ihtiyacını hisseden ve Osmanlı devletinin modernleşmesinde yönetim alanında yapılacak değişikliklerin önemini anlayan diplomatların tavsiyelerine önemle ihtiyaç duyuluyordu. Milliyetçilik düşüncesinin de etkisiyle ne kadar reform yapılırsa yapılsın gerilemenin önüne geçilemiyordu. Toplumsal bütünlük sağlanamıyordu. Bürokratlar artan isyanları da önlemek maksadıyla çalışmalar yürütüyordu. Bunlardan önemli olan birisi yurtdışında değişik kentlerde diplomat olarak çalışan Mustafa Reşit Paşaydı. Paşanın saraya gönderdiği lahikalar da devlet idaresinde ve yürürlülükteki mevcut kanunlarda, radikal değişiklikler yapılmasının gerekliliğini vurgulamış, bununla birlikte yapılması gereken radikal değişikliklerin devletin kurtulmasında yegane çare olduğunu belirtmiştir. Bu görüşler devletin yegane kurtuluşu olarak görüldüğünden bir reçete olarak ta kabul görüp uygulanmıştır. Böylece Osmanlıda sivil bürokrasinin de 99 öncülüğünü üstlendiği Tanzimat Dönemi dediğimiz yeni bir dönem başlamıştır. Türkçede Tanzimat düzenlemeler anlamına geliyor ve çok sayıda siyasal ve sosyal reformları kapsayan bir süreci içine alıyordu. Bu dönem yukarıda belirttiğimiz merkeziyetçi anlayışın tamamen kabul görüldüğü dönemdir. Yeni dönemin merkezde güçlü olan yönetici elit kısmın bu şekilde devlet adamlarından ve bürokratik çevreden oluşacağının da habercisidir. 2.2. TANZİMAT DÖNEMİ Tanzimat dönemi olarak nitelendirdiğimiz dönem, 1839-1871 yıllarını içine alan dönemdir. II. Mahmut dönemiyle paralellik gösteren bu reform hareketlerinin yanında, dönüm noktası kabul edilebilecek çalışmalarda bu dönemde yapılmıştır. Burada öncelikle yönetimsel anlamda iktidar merkezinin artık saray yerine Babıali’ye kaydığını; bu kaymayla birlikte merkezi elinde tutan bürokratik seçkinler merkeze yerleşirler. (Zürcher, 2010: 83). Modern anlamda ortaya çıkan bürokratik örgütlenme öyle güçlü hale gelmişti ki devlet yönetiminde yapılacak reformların asıl itici gücü haline gelmişlerdir. Tanzimat Fermanı Osmanlı geleneksel devlet kurallarına uygun bir şekilde 3 kasım 1839 yılında Gülhane parkında Osmanlı diplomatları ve bunlara eşlik eden birçok yabancı diplomatın huzurunda okundu. (Zürcher, 2010: 84). Fermanın görünür olan amacı, devlet içerisinde var olan yönetim sisteminde köklü değişiklikler yapmaktı. Bunun yanında tüm toplumsal alanda var olan tebaanın haklarını korumak ve bu hakları teminat altına almak gibi görünür sebeplere dayanıyordu. Mardin’e göre asıl amaç ise yeni değişen dengelerle ortaya çıkan modernleşmeci bürokratların, bir anlamda iktidarın, yeni alanını oluşturan, Bab-ı Ali bürokrat zümresinin, hayatlarını ve var olan mallarını korumaya yönelik tedbirlerdir. (Mardin, 1996: 183). Artık Osmanlı’da yeni bir döneme girildiği kesindir. Bu dönem, merkezde var olan sultan odaklı değişim yerine, iktidarı ele geçiren ve Batı’da oluştuğu şekliyle despotik bürokrasi ya da fizyokratlar merkezli reform dönemine girildiğini göstermektedir. II Mahmut zamanında başlayan bu Batı’ya benzemek üzere değişeceğiz anlayışıyla temellerini atmaya başladığı değişim. Sened-i İttifakla belirginleşen dönüşüm, yönetim alanında Tanzimat’ın ilanıyla daha üst seviyeye çıkmış bulunmaktadır. (Türköz, 2011: 39). Yönetsel alanda merkezileşen otoritenin temsilcisi durumuna gelen Bürokratlar, Fermanın ilanıyla birlikte, gitgide devlet 100 yönetiminde vazgeçilmez hale gelen Osmanlı bürokratlarına daha geniş yetkiler vermeyi hedeflemiştir. Merkezi yapı giderek güçlenmiştir. Bu açıdan Batı tarzı bir modern devlet yapılanmasına benzeyen yönetim şekli oluşturmada Tanzimat ayrıca önem arz etmektedir. Bu yönetsel alanda şekillenen merkeziyetçi yönetsel yapı varlığını ve devamlılığını bundan sonra hep devam ettirecektir. Bu anlamda günümüzdeki Türkiye Cumhuriyeti’nde de bu yapı devamlılık sağlayacaktır. Bu yapının kendi içinde ve çevre ile olan etkileşiminde sürekli bir çekişme ve mücadele varlığını devam ettirecektir. Ortaylı bu durumun devamlılığını belirtirken şu ifadeleri kullanır. Türkiye’nin devlet ve toplum hayatında merkeziyetçi Tanzimat modeliyle geliştirilen ve şekillendirilen kurumlar vardır. Bu tarihi yapı kabul etmek zorunda olduğumuz bir gerçekliktir. (Ortaylı, 1997: 14). Tanzimat döneminin asıl önemini burada bulabiliriz. Yönetsel alanda Tanzimat’ın getirdiği bu yeniliklerin yanında bir de toplumsal alanda kopukluğu giderme fikri yer almaktadır. Bir anlamda da toplumda var olan huzursuzluğu gidermek maksadıyla kararlarda alınmıştı. Osmanlı devletinde var olan din ayrılığına dayalı millet sistemi, bir anlamda kanun nezdinde düzenleniyordu. Bir tarafta Müslümanlar ve diğer tarafta gayrimüslimler diye var olan ayrımda, gayrimüslim vatandaşlardan ayrı vergiler alınırdı. Bu sistemde devlet yönetim alanında bu ayrılıkçı anlayışını kabul eden resmi sistem bulunmaktaydı. Tanzimat Fermanı; Fransız ihtilali İle birlikte din ve mezhebi vurgulayarak ortaya çıkan olumsuz etkiyi, toplumsal çözülmeyi, anlamak ve durdurmak amacıyla ilan edilmiştir. Başlamış olan bu toplumsal çözülme kolay kolay durdurulacağa da benzemiyordu. Batılı devletlerin gayrimüslim tebaa üzerindeki hak talepleri ve onları himayeci bir yaklaşımla kollama düşüncesi, Tanzimat’tan sonra da varlığını devam ettirmiştir. Tanzimat sonrası dönemde yönetimsel alanda devletin laikleştirilmesine yönelik uygulanan siyaset, çözülmeyi arttırıcı bir etki de sahiptir. Osmanlı’da ortaya çıkan siyasal akımlardan Batıcılık fikrinin, Osmanlıcılık ya da Yeni Osmanlıcılık fikri dediğimiz fikre dönüşmesinin de bir göstergesidir. Bu Osmanlıcılık fikri gerekli başarıyı sağlayamayıp dağılma ve toplumsal çözülme devam edince, karşıt fikirler veya alternatif fikirler ortaya çıkmaya başlamıştır. İslamcılık ve ilerde ortaya çıkacak Türkçülük fikrinin temelleri burada atılmıştır. Müslüman tebaa içerisindeki Tanzimat’la gelen yeniliklere yönelik; “gavura gavur demek bundan sonra yasak 101 oldu.” şeklindeki söyleminde gelişmesi, bu fikri ayrılık hareketlerinin bir uzlaşma zemini bulamadığını göstermesi bakımından önemlidir. Tanzimat Dönemi yönetsel, toplumsal, ekonomik, eğitim, hukuk sistemi de dahil olmak üzere birçok alanda yenilik getirmesine rağmen, toplumu bir anda değişime uğratacak kurumsal yapıya sahip değildi. Bunun yanında Tanzimat Fermanı, Fransız Devrim’inden sonra yayılmaya başlayan hak ve özgürlük kavramlarını eşitlik perspektifinde ortaya koymaktaydı. Realist bir yaklaşımda rasyonel bakış açısına sahip özgürlük söylemini dillendiren ve bunun için mücadele eden aydın kesimin ön plana çıkmasına sebep olmuştur. Bunun yanında ilerleyen dönemde oluşturulacak anayasal yönetim şekline geçişte köprü vazifesi görmüştür. Tüm bunların yanında toplumsal alanda var olan ayrışmalar her alanda derinleşerek devam etmiştir. Batı eğitim tarzıyla eğitim alıp, bürokratik yapıda yer alanlar, Batılılaşmada aşırılığa giden bir yönetim sergileniyordu. Aynı zamanda bu aydın ya da seçkin bürokratların baskısal yönetimine karşı oluşan bir karşıt görüşte oluşmaktaydı. Geleneksel yapıda ve yaşayış tarzında devam eden aydın profilinin tepkisi de ayrılığı körüklemiştir. Yönetici bürokratlar aynı zamanda halk ya da tebaa dan da bir kopuş içerisindeydi. Bu ilerde oluşacak olan siyasal fikirlerinde ayrışmasına temel teşkil edecek yapıyı da meydana getirmektedir. Tanzimat’ın ortaya çıkarmaya çalıştığı yenilikler genellikle istenilen sonuçlara ulaşmadığı gibi gayrimüslimlere verilen haklar noktasında ortaya çıkan görüşler, dış devletlerin bu durumu suiistimal etmelerine sebep olmuştur. (Şen, 2008: 259). Bu durumu Mardin şu şekilde ifade eder. Tanzimat bürokratları devleti kötü gidişten kurtarmak misyonunun bir gereği olarak gördükleri ve bu anlamda Batı’nın giderek güçlenen devletlerinin yanına Osmanlı devletinin de kendine bir yer bulacağı umuduyla askeri, sivil, idari ve eğitim alanında, ayrıca mahkemeler nezdinde laikleşme ve iletişim araçlarının çağdaşlaşmasına öncelik vermişlerdir. Tanzimat Fermanı sonrasında azınlıklara ya da gayrimüslimlere verilen hakların yetersizliği savunularak Islahat Fermanı yayınlanmıştır. Osmanlıcılık fikrinden ayrılarak Tanzimat bürokrasisine yönelik ilk muhalif örgüttü tepkinin ortaya çıktığı,1860’lı yıllara gelmeden, eleştirilerin artmasına neden olan gelişmelerden biriside, Islahat Fermanının ilanıdır. “Tanzimat’ı başlatan Hatt-ı Hümayun’un ikinci bir aşaması görünümünde olan Islahat Fermanı, (1856) devletin 102 güttüğü politikaya karşı önemli tepkiler yarattı.” (Mardin, 2009c: 14). Çünkü Islahat Fermanı ağır bir yabancı devlet baskısı altında yayınlanmıştır. Kırım Savaşı sonrasında Osmanlı Devleti ve Fransa, Avusturya, İngiltere ve Rusya arasında yapılan görüşmelerde, Osmanlı devleti içerisinde yaşayan Hıristiyan halklarının durumu öncelik teşkil etmiştir. Fransa’nın bastırması ve ikna etmesiyle Osmanlı Paris Antlaşması öncesinde Tanzimat Fermanı’nın gözden geçirilmiş ve daha genişletilmiş şekli olan yeni bir fermanın yayınlanmasını kabullenir. Islahat Fermanı 28 şubat 1856 yılında Bab-ı Ali’de ilan edilir. Müslümanlar ve Hıristiyan tebaa arasındaki eşitliği sağlamada ayrıntılı düzenlemelerin yer aldığı ferman, ilan edildikten sonra Osmanlı devleti Paris Barış görüşmelerine halkı arasında eşitliği sağlama noktasında attığı adımla gitmiştir. (Şen, 2008: 261) Islahat Fermanı aslında Müslüman ve Hıristiyan tebaanın yasal anlamda aralarındaki eşitliği sağlamayı amaçlamaktaydı. Tanzimat’la gayrimüslim azınlıklara tanınan hakları yetersiz bulan, bununla birlikte yapılan düzenlemelerde yerine getirilmesi gereken şartların uygulanmadığı görüşünde olan Batılı devletlerin istekleri göz önünde tutularak, sırf onları desteğini kazanmak maksadıyla ilan edilmiştir. Bu ferman hareketi toplumsal alanda var olan kopukluğu körüklemiştir. Mardin bu durumu ifade ederken Islahat Fermanı, o zamana kadar “Millet-i Hakime” olan Müslümanlardan bu imtiyazlı durumu alıyor, din farkı gözetmeksizin bir Osmanlı vatandaşlığı kurmaya çalışıyordu. Müslüman tebaayı tepkisine paralel olarak, onlardan sonra “birinci sırayı işgal eden Rumlarda bu sırayı kaybettiklerine üzüldüler.” (Mardin, 2009c: 14). Islahat toplumsal alanda istenilen uzlaşmanın aksine, ayrılıkları daha derinsel boyuta taşımaktadır. Fermanın getirdiği bu hususlar Müslümanlar arasında hoşnutsuzluklara yol açtığı gibi bunun yanında imparatorluk içinde, Ortodoks Hıristiyanlar tarafından da hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Çünkü diğer cemaat yapılarına ait azınlıklara Batılı devletlerin müdahale yolu açılırken, devlet içerisindeki konumları da sarsılmaya başlamıştı. Mustafa Reşit Paşa düzenlemelere ilişkin hoşnutsuzluğunu şu şekilde ifade eder. “Fermanda en çok Hıristiyan tebaaya verilen haklara itiraz etmiş ve bu durumun Paris Antlaşması’nda yer almasının Osmanlı Devleti’nin kendi tebaası üzerindeki egemenlik ve nüfusunun sarsılmasına neden olacağını ifade etmiştir.” 103 (Şen, 2008: 262). Bu hoşnutsuzluklar sonucunda tebaanın içinde yüzeysel sağlanacak beraberlikten çok, tersine sonuç çıkmaya başladığı söylenebilir. “Gayrimüslimlerle yabancıların, kendilerine sağlanan hukuksal imkanları, Müslüman tebaayı çok geride bırakır şekil de kullandıkları görüldü. Bundan sonraki Türk düşünürlerin çoğu, bu iktisadı gelişme farkını Batı’ya verilmiş ödünlerin sonucu saymıştır.” (Mardin, 2009c: 14). Bu şekilde düşünenlerin artmaya başladığı dönemde mevcut olan siyasi düzenin içerisinde varlığını koruyan muhalif bir akım ve grupta oluşmaya başladı. Bu uygulamaların ve ortaya çıkan sonuçların hoş karşılanamayacağını düşünen, keyfi idareye, Islahat ve yenilik hareketlerine karşı tutum gelişmeye başlamıştır. (Şen, 2008: 263). Bu karşı karşıya gelmeler sadece fikir anlamında ve yönetsel alanda tanınan idari ayrıcalıklarla da sınırlı değildi. Yapılan yenilik çalışmaları, toplumsal yaşantıdaki Batı’nın günlük kültürünün de ikinci defa imparatorluğa etkin bir biçimde girmesine sebep olmuştur. Giyim, ev eşyası, paranın kullanılması, ev sitili, insanlar arası ilişkiler “Avrupai” olmuştur. Böylece Tanzimat süreci, Batılılaşmayı devlet kurumlarıyla birlikte halkın ilişkilerine de yansıtarak, yeni bir boyut kazanmıştır. (Karakaş, 2007: 115-116). Batılılaşmanın kültürel anlamda devam ettiğini de söyleyebiliriz. Burada toplumsal alanda merkez-çevre kopukluğu ya da karşıtlığı hem siyasal alanda, idari mekanizmaların ele geçirilmesinde yaşanırken, aynı zamanda kültür ve din odaklı da devam etmekteydi. Bu dönemde millet sistemine dayalı bugünkü anladığımız manada “Ulus” kavramsalına bağlı olarak toplum içinde karşı, karşıya gelmeyi göremeyiz. Ama bu dönnemde temelleri atılmaktadır. Tanzimat’la başlayan ve Islahat Fermanı’yla iyiden iyiye kendini hissettiren kopukluk ve ayrışmada, Hıristiyan ya da gayrimüslim unsurların Osmanlı devleti içerisinde ticaret, endüstri, hukuk, eğitim ve maliye gibi alanlarda önemli ilerlemeler kaydetti. Bu gelişme ve ilerlemenin yanında “Türk olan Müslümanların dinsel geleneğin de Hıristiyan halklarda olduğu gibi bir ulus toplumu olarak örgütlenmelerini sağlayarak bir temel oluşturamadı. Tek temel Osmanlı Devletinin bu Müslümanların devleti olduğu sanısı idi. ” (Berkes, 1978: 224). Berkes’in de tespitindeki gibi, bu dönemde ulusçuluk fikri Batı’lı anlamda henüz Osmanlı toplumunda gayrimüslim unsurlarda görülmekteydi. Müslüman Türk toplumu bu düşünceden uzak duruyordu. Tanzimat Dönemi’nin tamamını kapsayan süreçte, son 104 dönemlere yaklaştığımızda, farklı bir tepkiselliğin ortaya çıkmaya başladığını söyleyebiliriz. Bu tepkisellik yinede ulusçuluk fikri yönünde gelişen bir söylem ve tepki değildir. Bu tepkisellik “Kanun-u Esasicilik ile dinci ulusçuluk karması olarak gelişmiştir.” (Berkes, 1978: 225). Bakıldığında Tanzimat’la başlayan ve Islahat hareketleriyle şekillenen reform, yenileşme hareketlerine ilk tepkisel yaklaşımlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlar örgütlenerek farklı muhalif tepkilerle 1859 da ilk darbe girişimi sayılabilecek sultan Abdülmecit’i tahtan indirme hareketinin de örgütleyicisi olmuştur. (Şen, 2008: 263). Bu dönemde ortaya çıkan bu karşıt akımlar, ilerleyen dönemde dönüşüme uğrayarak, farklı siyasal akımlar ve fikirler haline gelecektir. Bürokrat aydınlar tarafından Batı’nın her şeyiyle almaması ve siyasal, hukuksal ve idari anlamda gayrimüslimlere tanınan haklara yönelik, 1860 yılından itibaren imparatorluk içinde muhalefet hareketinin oluşmasına yol açmıştır. Söz konusu muhalif hareket, reformlara karşı sistematik bir eleştiri başlattı. Eleştiri grubunun başını Namık Kemal ve Ziya Paşa çekiyordu. Bu grup daha sonra 1865’ de “Yeni Osmanlılar” örgütüne dönüştü. (Karakaş, 2007: 116). Bu alanda bu yeni oluşumu yani Osmanlıların fikir ve düşünce dünyasını ayrı bir başlıkta incelemek ileride oluşacak olan fikir aksiyonlarını anlamada yardımcı olacaktır. 2.3. YENİ OSMANLILAR DÖNEMİNDE MODERNLEŞME Tazimat ve sonrasında Islahat hareketleriyle başlayan Batılılaşma çalışmaları, Osmanlı modernleşmesinde kendine has sorunları da beraberinde getiriyordu. Bu sorunların çözümünde politikalar, ister istemez farklı sorunlara ve farklı tepkilere sebep oluyordu. Yenileşme hareketlerinin başlamasından bu döneme geçen sürede, gerekli toparlayıcı etki görülmeyince, farklı düşünceler ve farklı tepkiler de ortaya çıkıyordu. Eğitim alanında Batı’lı tarzda eğitim alıp, yurtdışı tecrübelerini yeniliklerle aktarmak isteyen bürokratik seçkinlerle, benzer süreçten geçen ve yapılan çalışmalara yönelik muhalif düşünceler oluşturan yapıda merkez dışında oluşmaya başlıyordu. “Dönemin sivil bürokratlarının siyasal hayatta önemli güce sahip oldukları anlaşılmıştı.” (Heper, 2006: 163). Muhalif düşünürler o dönemde görevli sivil bürokrat aydınlardan Ali Paşa’yı tiranlık düzeyinde otoriter bir davranış sergilemede sembol isim ve en uç nokta 105 olarak belirliyorlardı. Ayrıca muhalif düşünürlerin bu konudaki düşünceleri ilginçtir. Hatta Namık Kemal’in “İstanbul’a gelip çok sayıda güzel ev görünce, İstanbul’da pek çok padişahın yaşadığını düşünen bir köylünün hikâyesini anlatmış, köylüye bu şehirde gerçekten epeyce padişahın bulunduğunu, ancak bunların padişah unvanlarına sahip olmadıklarını, çünkü bunların üst derecede bürokrat olduğunu nakletmiştir. (Heper, 2006: 163-164). Devlet hizmetkârı olan ve çok güçlü bir yapıya kavuşan bu bürokratik yapının, padişah denetimin den çıkınca mutlak güç olarak geldiği noktayı göstermesi bakımından ilginç bir örnektir. Yeni Osmanlıcılık fikri bu güce karşı ilk oluşan tepkisel harekettir. Islahat Fermanı’ndan sonra devletin sivil bürokratik seçkinlerine yönelik muhalefet, toplumsal alt kesim diyebileceğimiz gruplardan ve bürokratik ve okuryazar çevreden yükselmeye başlamıştı. 19. yüzyıla gelindiğinde şekillenmeye başlayan, Yeni Osmanlılar hareketi, Ali ve Fuat Paşalara karşı bir başkaldırı hareketinin uygulayıcıları olarak ortaya çıkmıştır. Ana hedef burada devleti kurtarmaktı. O yüzden tebaaya aşırı hürriyet vermek söz konusu olamazdı. Yeni Osmanlılar bu tutuma karşı koyarak hürriyet istiyor ve bunun sağlanmasının anayasaya dayalı bir parlamento ile olabileceğini düşünüyorlardı. Onların temel görüşünde Tanzimat kültür taklitçiliğinden ileri gidememişti. Bu yüzden Müslüman toplumunu derinden sarsmıştı. Bu manada oluşturulacak demokratik sistem şeriattan alınacak ilkeler doğrultusunda olacaktır. Yeni Osmanlı düşüncesi oluşumunda Islahat ve Tanzimat düzenlemelerinin toplumsal alanda açtığı ayrıştırmaya yönelik tepki göz önüne alınarak doğduğunu, Mardin yukarıda dile getirmişti. Bu tepkiyi sadece bu şekilde ifade etmemişler. “Islahat Fermanının iktisadi emperyalizmi pekiştiren bir belge olduğu” (Mardin, 2009d: 86-87). İfade etmişlerdir. Ayrıca bu fermanlarla Müslim tebaaya o zamana kadar devlet içerisindeki özel statülerinden dolayı verilen imtiyazlar, onlara Osmanlı tebaasının tümünün sahip oldukları statü tanınmak şartıyla, ortadan kaldırıyordu. Bu süreçte Hıristiyan unsurlar 19.yüzyıldan başlayarak birer birer ulus haline gelme yoluna mesafe almışlardı. Bunun sonucunda azınlıklar Osmanlı İmparatorluğundan ayrılmak için birer çaba saf eden gruplar olarak görülüyordu. Bununla birlikte gayrimüslimlerin imparatorluğu parçalayan, onu arkadan vuran, unsurlar olarak görülme düşüncesi de yayılmıştı. Ali ve Fuat Paşalar sadece bu durumları ortaya çıkarmakla kalmamış, Osmanlı Müslümanlarını 106 Avrupa’nın büyük devletlerinin siyasi çıkarlarına peşkeş çekmekle birlikte, mali politikalardan dolayı birer esir olmuşlardı. (Mardin, 2009d: 87). Burada toplumsal alanda ve bu konuda başlayan taklitçi anlayışa bir dur diyerek, ahlaki ve sosyal alanda İslami felsefenin temel alındığı, tamamen serbestçi bir anlayışla çalışan bağımsız bir meclis düşünülmüyordu. Sultanın kontrolünde kısmen anayasanın İslam’a dayandığı, meşruti yönetim tarzı yaşanan sorunları çözebilirdi. Yeni Osmanlılar Cemiyeti, meşruti idare sistemini amaç bilen Osmanlılar arasında kurulmuş ilk siyasal oluşumdur. Bu hareket Osmanlı hakkında genel bir bilgiye sahip olan “İttifak-ı Hamiyyet” cemiyetinin öncülüğünde kurulmuş bir teşekküldür. Bu oluşumun programında ümmet adı verilen Osmanlı tebaasına eşit hakların sağlanması, verilen bu hakların anayasal çerçevede konunun önünde teminat altına alınması gerekir. Bu noktada meşrutiyet idaresinin kurulması ve vatanseverlik hissi ile Osmanlıcılık, fertlerin birbirine bağlanmasında önemli unsurdur. Bu görüşYeni Osmanlıların ortaya çıkış nedeni ve çözüm yollarına ilişkin görüşleri özetlemektedir. “Devletin kurtuluşu, devlet adamlarının tutum ve davranışlarındaki kontrolsüzlüğün kaldırılmasıyla mümkün olabilir.” (Şen, 2008: 264-265). Düşüncesi bu durumu devlet adamlarının keyfiliğini ve kontrolsüzlüğünü önlemede asıl yöntemin kanunsal yani anayasal bir idari yönetim sunulmasının nedeni olarak gösterilebilir. Namık Kemal başta olmak üzere, Şinasi, Ziya Paşa ve Ali Suavi gibi bir avuç Batı kültürünü tanıyan Osmanlı aydını, o dönem önemli sayılabilecek mesajlar vermişler ve mevcut var olan yönetime karşı muhalefet oluşturmak suretiyle, mutlak idari yönetime karşı bir kamuoyu oluşturdukları söylenebilir. (Şen, 2008: 265). Genç Osmanlı ya da Yeni Osmanlı adıyla bildiğimiz aydınların görüşlerini temellendirdikleri “Meşrutiyet” fikri, dönemin bütün milliyetçi hareketlerinin ideolojik zeminini oluşturuyordu. Kökenlerinin evrensel bir ideolojiye dayanması büyük bir yankı uyandırmıştır. Avrupa’da bu akıma Türk Milliyetçi akımı olarak bakılmasına karşın, İslam ve Osmanlılık eksenli fikirleri söylemlerinde Türkçülük vurgusundan daha baskındı. Yeni Osmanlılar milliyetçe farklılık arz eden unsurların Osmanlı siyasi bütünlüğünden ayrılmasını savunmamaktadır. Bununla birlikte Tanzimat unsurlarını yeni ilkeler etrafında birleştirme fikriyle ortak düşünceyi paylaşırlar. Meşruti yönetim ve millet ve milliyetçilik düşünceleri, Türklükten çok İslamcılık ve Osmanlıcılık düşüncelerine dayanmasıyla beraber, parlamenter anlayıştan ötürü 107 ayrışma içerisindedirler. (Akça ve Hülür, 2005: 331). Bununla birlikte millet sisteminden dolayı sadece Türk milliyetçileri olarak adlandırıldıklarını söyleyemeyiz. Bu düşüncenin oluşmasında Namık Kemal, Osmanlı halkına düşüncelerini açıklayabilmek için, eski sözcüklere yeni anlamlar verilmesiyle oluşturulan ve 19. yüzyıl liberalizm terminolojisine karşılık gelen, yeni bir sözcük dağarcığı yaratmıştı. Arapça “Vatan” sözcüğü Fransızcada ki Patrie, “Hürriyet” sözcüğü liberty, “Millet Sözcüğü”, Nation sözcüklerinin eşdeğeri haline geldi. Bu yeni terminolojiyi, sonraki özgürlükçü ve milliyetçi Müslüman kuşakların ideolojik araçları olacaktır. (Zürcher, 2010: 109). 1865 yılında basın yasağının gelmesi gibi nedenlerden dolayı yurt dışına gitmek zorunda kalan ve Fransa da Paris’te toparlanan bu hareketin önderleri, kendilerine yeni bir isimlendirme ile Yeni Osmanlıların Fransızca karşılığı olan “Jeunes Turc” ismini takmışlardı. Burada muhalefetini devam ettirmişler ve zamanla İstanbul’a dönerek faaliyetlerini burada sürdürdüler. Sıkı bir örgütlenme kuran bu kişiler ayrı ayrı düşüncelere sahip olsalar da fikirleriyle Osmanlı’da ve devamında Türkiye ve Türkiye ötesinde şaşırtıcı derecede etki edecek tesirlere sahip olmuşlardır. (Zürcher, 2010: 111) Bu hareketin önderleri sayılan Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa ve Ali Suavi gibi aydınlar arasında fikir ayrılılıkları bulunmakla birlikte. Ortak görüşleri; meşruti yönetimde “Meclis-i Meşveret” in kurulmasını sağlayarak, siyasal iktidarın paylaşılmasını kurumsallaştırmak, kuvvetler ayrılığı, parlamenter bir sistemde sağlamak, bürokrasi üzerinde anayasal bir denetim oluşturmak, siyasi özgürlüğün sağlanması yanında geleneksel değerlerin arasında iyi bir denge sağlamasını istiyorlardı. (Karakaş, 2007: 116). Fikir ayrılılıkları noktasında ise Şinasi’nin kompleksiz Batıcılığı, Namık Kemal en geniş oranda parlamenter bir sistem tasavvurunda bulunan ve demokrasiden yararlanmak isterken, Ali Suavi gibi kişiler parlamenter demokrasiyi insan tabiatına aykırı bir oyun olarak da görmekteydi. Bu ayrılan yönle birlikte Batı medeniyetinin endüstriyel gelişmişlikle oluşan bir sivil toplum yapısı oluşturduğunun farkındaydılar. Bu yeni Osmanlı grubu bir bakıma bürokratik kökenlerine karşın “Müesses Nizamın” ilgiçıkar sisteminin dışına, muhalefet kültürü oluşturmada ilk olmaları, ayrıca Osmanlı’da ilk siyasal ideolojiye yönelen kişilerin fikirlerine temel teşkil etmeleri bakımından, önemli bir grup oluşturma kabiliyetine sahiptirler. (Yıldırım, 2008: . Yeni siyasal bir muhalefet oluşturmada, hem fikren, hem de uygulamada farklılıklar 108 içeren görüşlere rağmen, belli bir birikime sahip düşünce insanından oluşan bu muhalif hareket, yaşadığı dönem gereği tarih sahnesinde başrol oynamıştır. Yeni Osmanlılar bu başrol oynamada özellikle Batı’da bulundukları süre içerisinde yaşadıkları çevrenin ve düşünce dünyasının etkisinde kalmışlardır. Cumhuriyetçi ve ulusalcı fikirleri tanımışlar. Osmanlı toplumsal yapısı içerisinde açabileceği kötü sonuçları fark ederek, anayasal ve İslami bir sistem öngörüsünde bulunmuşlardır. “İhtihad-ı Anasır” ve “İslam Milleti” fikirlerini birlikte savunurlar. Bunlara ilaveten konumuz açısından önemli bir kavramsal olan vatan ve ulus kavramlarını ortaya atmışlardır. Bu alanda ortaya atılan fikirler daha sonraki nesillerin düşünce ve aksiyon dünyaları üzerinde sürekli biçimde hissedilmiştir. (Karakaş, 2007: 117). Bu siyasal fikir akımlarından özellikle ilerde konu olarak değinilecek olan Türkçülük akımının temel kavramsallaştırılmaları ve kökenlerini bu düşünürler içerisinde bulmak mümkündür. Vatan kavramına yüklenen yeni anlamla dini, etnik ve yeni aidiyetlerin önüne geçen bir tanımlama ile tüm tebaayı bir noktada birleştiren, bir anlamla üst kimlik oluşturma çabası olarak da görülebilir. Osmanlı toplumunda geçmişte var olan etnik ya da dinsel çerçevede gerçekleşen aidiyet ve sadakat biçimlerini içine alacak şekilde, tüm alt kimlikleri kendinde toplamaya çalışan, vatana bağlılık ve vatan sevgisi kavramları ile bir üst kimlik olarak “Osmanlılık” düşüncesinin pratiğe geçirilmesini sağlayan adım atılmıştır. Namık Kemal’in vatan temasını ön plana çıkararak, bunu milliyetçi bir ideoloji ile harmanlaması, Batı’daki ideolojik kavramsal çerçeveye paralellik arz eden yaklaşımdı. Onun yaptığı Hıristiyan değerleri yerine İslami değerleri yerleştirmekti. (Şen, 2008: 267). Yeni Osmanlı hareketinin ortaya çıkardığı yeni anlayış modernleşme çizgisinde de etkisi olan yapısal hareket görünümündedir. Padişah ve merkezi paşalar hareketi olarak başlayan modernlik hareketleri, II. Mahmut’la bürokratik merkeziyetçi bir yapıya dönüşmüştür. Bu paşalar hareketi askeri bir alan olmaktan çıkıp Tanzimat’la tam bir sivil bürokratik, fizyokratik hal almıştı. Yeni dönemse anayasal bir eşitliğe dayalı kanunların belirlediği parlamenter sistemi temel alacaktır. Yeni Osmanlılar bunu sağlamışlardır. 109 2.4. I. MEŞRUTİYET DÖNEMİ Yeni Osmanlı hareketinin muhalif yöndeki çalışmalarının genel amacı Batılı tarzda parlamenter bir sisteme geçmekti. Özellikle Abdülaziz döneminde artan keyfilik, anayasal düzene geçiş fikir yayılımını sağladığı gibi, bu düşünceye karşı desteği de artırmıştı. Darbeyle tahtan indirilen Abdülaziz’in yerine V.Murat tahta geçer. Daha sonrasında ise anayasal bir meşveret olmayacak bir hükümeti kabul edemeyeceğini Mithat Paşaya bildiren II. Abdülhamit tahta geçirilir. II Abdülhamit Prusya ve Rusya anayasalarından etkilenerek hazırlanan, ilk anayasa, Kanun-u Esasi 1876 da kabul eder. (Lewis, akt. Şen, 2008: 268) Bu süreci anlamada dış güçler arasında değişen denge durumları ve bu durumun Osmanlı üzerindeki etkisine bakmak gerekir. Meşrutiyetin ilanından önce Tanzimat paşalarından Ali Paşa’nın ölümü ve Osmanlı’nın Balkanlar’da iyiden iyiye toplumsal alanda ve toprak kayıplarıyla birlikte düştüğü durum, bunların bir araya gelerek ekonomik sorunları ortaya çıkarması, adeta parçalanmış bir durumda yer alan Yeni Osmanlıların arayıp bulamadıkları imkanı onlara sunmuştur. Bu ortaya çıkan yeni durum karşısında üç farklı eğilim gözlenmeye başlamıştır. Birincisi, Osmanlı İmparatorluğu’nda otonom vilayet ya da bölgelerden kurulu, federal bir devlet olarak örgütlemek gerekir. İkincisi, din, dil ve milliyet farkı gözetilmeksizin eşit sayılan vatandaşlarla devletin ilişkilerini düzenleyecek, onları birbirine bağlayacak bir temel yasa yapılması gerekir. Üçüncü olarak da, Müslüman ve Hıristiyan uzlaşmasını sağlamak gerekir. Müslümanların beraberliği gibi iki amacı gerçekleştirecek bir Osmanlı vatanseverliği ideolojisi geliştirme çabası da oluşturuldu. Abdülaziz’in tahtan indirililmesiyle, ortaya çıkan bunalımdan kurtulmada sunulan reçeteler bu şekildeydi. (Berkes, 1978: 299-300). Ayrıca anayasaya geçişte belirlenen bu sıkıntıların çözümü yanında başka etmenlerden de bahsetmek gerekir. İlan edilen yeni anayasal Said Halim Paşa’nın tespitiyle; “Bizzat mutlakıyet idaresi memurlarının aralarında gizlice anlaşarak tertip ettikleri bir tedbirdi. Bununla hükümdarın istibdadını azaltmak, onun hüküm ve nüfusuna karşı dengeyi sağlamak, bir kuvvet meydana çıkarmak istiyorlardı. Çünkü devletin mukadderatını şahsi ve keyfi bir idare elinde bulunması memleketin ilerlemesine mani olan başlıca sebep sayılıyordu.” (Paşa, 2011:51). 110 Bu bir bakıma zorunlu olarak ilan edilmesi fikrinden hareketle toplumsal çözülmeyi önlemede bir araç olarak görülüyordu. Milletin katılımı yeterli olmadığı bir durumda, katılım yetersiz olursa, çözülme gerçekleşir, düşüncesi de yönetime hakim olan görüştü. Bu yeni ilan edilen anayasanın genel özü de Batı Avrupa’nın 19. yüzyılda geliştirdiği anayasacılık akımlarından farklıydı. Çünkü Avrupa’da olduğu gibi toplum bir kapitalist gelişmenin sonucunda ilerlememişti. Yeni Osmanlılar’ın Batı’lı anlamda ulusçu düşünceleri de yoktu. Bunun nedenini Osmanlı toplumsal ve ekonomik yapısının Batı’dan farklı özellikler arz etmesine bağlayabiliriz. Osmanlı Batı Avrupa’nın geçirdiği yapısal değişmeleri geçirmediği için, ilan edilen ya da kurulan anayasal sistem, daha önceki Batılılaşma, modernleşme dönemlerindeki ‘al monte et’ mantığına uygun gelişmiştir. (Kongar, 2000: 67). Kanun-u Esasi bu nitelikleriyle birlikte İslam’ı esaslara dayalı bir anayasal hareket olmanın yanında, kanun önünde eşitlik, basın ve eğitim öğretim serbestliği, vergilendirmenin kazanca göre olması gibi hususlar, kanun hükmünde yer alan önemli konulardır. Her ne kadar kanun yapma yetkisi meclise verilmiş olsa da, padişahın meclis üzerinde azımsanmayacak etkisi vardı. Bu padişahın üstünlüğüne karşı çıkan Mithat Paşa devleti tehdit eden niteliklere sahip hareketler gerekçesiyle II. Abdülhamit tarafından sürgün edilmişti.(Şen, 2008: 269-270). Bu aynı zamanda merkezi güçler ve merkezi eline geçirebilmek için verilen mücadelelerin göstergesiydi. Halen merkezi güçler kendi içinde bir mücadele içerisindedirler.14 Kasım 1878’de II. Abdülhamit’in Rusya ile başlayan savaşları bahane ederek meclisi kapatması da bu mücadelenin bir devamı olarak algılanmalıdır. Yeni Osmanlıların en önemli katkılarından birisinin de halk üzerinde halkın yönetime katılımını sağlayarak, toplumsal düzendeki parçalanmışlığı engellemek ve padişah halk eksenli bir yönetimle sorunları çözme düşüncesiyle giriştikleri yenilikti. Bu düşünceyle özellikle basın-yayın organlarını etkili kullanarak oluşturdukları kamuoyu benzeri yapılar ortaya çıkmıştır. Kurulmuş olan örgütler ve derneklerinde yardımı ile bu tür bir oluşum ilerde oluşacak sivil toplum benzeri yapılanmaların temelini oluşturacaktır. Bunun yanında Yıldırım’ın şu tespiti çok önemlidir. Siyasal yönetim alanında yapılan önemli inkılap sayılabilecek bir değişiklik olan Kanun-u Esasinin “Gerçek bir Anayasa’nın yapılması ile ancak şahsi bir hükümet yönetiminden kurtulabilecektir.”Ancak anayasa bir toplum sözleşmesi olacaksa 111 sözleşmenin taraflarından biri, yani “halk” anlamında da olsa “toplum henüz ortada yoktu”. I. Meşrutiyet yönetiminin ilan edilmesinde en büyük eksik yön buydu. (Yıldırım, Y. 2012: 221).Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet arasındaki sıkı ilişki bu şekilde tanımlanabilir. Ayrıca bu dönem de Fransız İhtilali sonrasında artan milliyetçilik fikirlerinin de etkisiyle oluşun ulus-devlet kurma düşünceleri, her toplumu etkilediği gibi Avrupa topraklarına en yakın ve çok uluslu bir imparatorluk olan Osmanlı’yı da yakından etkilemişti. Sırbistan, Romanya ve Bulgaristan Osmanlı’dan milliyetçilik akımlarının oluşturduğu etkisinin de tesiriyle ayrılmışlardı. Milliyetçiliğin bu şekilde ayrılıkçı bir hareket olarak ortaya çıkması bu dönemde hızlanmıştır. (Şen, 2008: 271). Osmanlı da var olan merkez-çevre kopukluğunda ve geriliminde dinsel ve kültürel etmenlerin yanında, çevresel bir hareket olarak başlayan ve zamanla merkeze oturan milliyetçilik söylemi de yavaş yavaş yerini almaya başlamıştır. I. Meşrutiyetin ilanıyla başlayan 1876’da kabul edilen meşruti yönetimin ömrü çok kısa olmuştur. Çünkü ne hükümdar, nede milletin inkılapçıları kendilerine verdikleri rolü oynamak istediler. II. Abdülhamit bu inkılâpçılarla mücadele etti. Bununla birlikte yukarda belirttiğimiz gibi, halka topluma dayanmayan anayasa, bu anlamda milletin ilgisizliği, bunu destekliyordu. Nihayetinde kanunlarla alınan tedbirler, terkipçilerin aleyhine döndü ve 1876 inkılapçılarının çoğu sürgünde hayatlarını kaybettiler. (Paşa, 2011: 52-53). Yinede Koçak’ında belirttiği gibi kısa süre içinde olsa ayakta kalabilen Meşruti Monarşi sistemini Osmanlı-Türk siyasetinde anayasal bir yönetim projesi, tahmin edilebileceğinden daha fazla etkiler ortaya çıkaracaktır. Bu meşruti monarşi etrafındaki ideolojik mitler, onun yaratıcılarından ve onların hayal ettiklerinden daha fazla yankı uyandıracaktır. Bu ortaya çıkan yankı Osmanlı- Türk toplumunda 1860’lı yıllardan başlayarak toplumsal mühendislik projesinin, anayasa temelli bir toplum yaratma düşüncesinin özündeki muhtevayı yitirmeden devamını sağlayacaktır. O günden itibaren anayasa hem vazgeçilmez, hem de devlet iktidarının yeniden tanımlanmasında elzem görülür. “Bu bir uzlaşma siyasal kültüründen ziyade, bir yaptırım siyasal kültürünü yansıtır. Anayasayı devlet yapar ve gerektiğinde de değiştirir. Eğer muhalefet yapmışsa da, amacı değişmez, önemli olan devletin kurtarılmasıdır. Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet, bu geleneğin kurucusu, başlatıcısı ve ilk uygulayıcıdır.” (Koçak, 2009: 112 82). Burada oluşan bu temel ilerleyen dönemde tüm siyasi hayatı bu yön de şekillendirecektir. 2.5. II. MEŞRUTİYET VE JÖN TÜRKLER II. Abdülhamit için meclisi kapatmasıyla birlikte 33 yıl sürecek bir yönetim süresi de başlamıştır. Bununla birlikte Yeni Osmanlı hareketinin devamı sayılabilecek ve padişahın bu yönetim anlayışına karşı anayasal rejimi savunan muhalefette kararlılığını devam ettirmekteydi. Yurt içinde “Ahrar-ı Osmaniye ” olarak anılan muhalefet hareketi, Yurt dışında “Jön Türkler ” olarak örgütlenmelerini sürdürmektedirler. Bu daha önce var olan ve sürgüne çoğunluğu gönderilmiş Yeni Osmanlı hareketinin, devamı niteliğinde yapılanmadır. İkinci Jön Türk hareketi olarak da bilinen bu hareket, Osmanlı devletinin son döneminde kurulmasına rağmen, etkileri uzun süre devam edecek olan siyasal muhalefet hareketi olarak şekillenmiştir. (Şen, 2008: 272) Bakıldığında siyasal anlamda Yeni Osmanlılar hareketi devamlılığını sağlamıştır. II. Abdülhamit Yeni Osmanlılar örgütünü sürgünlere yollayıp dağıtmasına rağmen, aslında tamamen yok etmiş sayılmazdı. Abdülhamit aydın sınıf olarak bilinen topluluğu yanına çekememişti. Bunun sıkıntılarını eğitim ve iletişim alanında yoğun bir şekilde yaşıyordu. özellikle de İstanbul’da Batı tarzında öğretim veren okullardaki öğretmenler tarafından, anayasal özgürlük, vatanseverlik ve meşruti yönetim şekli, genç kuşaklara öğretilebiliyordu. Özellikle bunların arasında, Mülkiye, Harbiye, Bahriye ve Tıbbıye-yi Askeriye gibi yüksek okullar bulunuyordu. Bu okulların öğretmenleri genelde Batı’da eğitim alan Genç Osmanlı taraftarları idi. Bu öğretmenler yeni nesil üzerinde Yeni Osmanlı düşüncelerinin eserlerini okutuyor, bu şekilde öğrencilere tesir ediyorlardı. Bu bir türlü engellenemiyordu. (Karakaş, 2007: 119). Bu açıdan bakıldığında II. Meşrutiyetin hazırlayıcısı olarak kadroların yetişmesinde bu yeni nesil etkili olacak ve Yeni Osmanlıların bir anlamda da Jön Türk hareketinin devamı niteliğinde olmasına katkı sağlayacaklardır. II. Abdülhamit padişahlığının ilk yıllarında ve devamında sıkı bir yönetim sergilediği için fazla bir örgütlü muhalefet gelişmedi. Fakat on yıl sonra ilk örgütlü muhalefet topluluğunun 1889’da, Mekteb-i Tıbbiye’de kurulmuş olduğunu görüyoruz. Bu tarihte dört öğrenci, amaçları anayasayı ve parlamentoyu geri 113 getirmek olan İtihad-ı Osmaniye Cemiyetini kurmuştu. (Zürcher, 2010: 136). Kısa sürede hücre kadrolanması şeklinde kurulan örgüt hızla büyüdü ve yaygınlaştı. İlk dönemlerde fazla tepki almazken, ilerleyen dönemde padişah aleyhinde onu devirmeye yönelik girişimlerden dolayı haklarından kovuşturma başlatıldı. Daha sonra Türkçülük akımının öncüleri sayılacak Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’te bu soruşturma içerisinde sorgulandı. Bu baskıdan uzaklaşmak isteyen muhalif grubun önde gelenleri hem eğitim, hem de yeni bir örgütlenme ve muhalefeti oradan yürütmek için yurt dışına çıktılar. Genelde tercih edilen yer Paris’tir. (Karakaş, 2007: 120-121). Paris’e giden İstanbul düşünürleri burada risale ve dergilerde sultanı kıyasıya eleştiren, Osmanlı meşrutiyetçilerinden bir topluluk buldular. Bu topluluğun lideri Ahmed Rıza idi. 1895 İstanbul takipçileri de Avrupa’da örgütün liderliğini kabul etmeye razı olan Ahmed Rıza’nın etrafında toplandılar. Bir pozitivist olan Rıza örgütün ismini “Nizam ve Terakki Cemiyeti” şeklinde değiştirmeye çalıştı. İstanbul grubu bunu kabul etmeyince, cemiyetin adını İttihat ve Terakki Cemiyeti şeklinde kurarak, Yeni Osmanlıcılık fikri etrafında birleşip, isimlerini de Jön Türk olarak verdiler. (Zürcher, 2010: 136). Jön Türk hareketinin genç bir hareket tarzı olarak ortaya çıkması, oluşumunun heyecan yönünün artmasına sebep olmaktadır. Bu yön aynı zamanda fikir olarak da bazı noktalarda birbirlerinden ayrı düşmelerine sebep olmuştur. Örneğin Avrupa temsilcisi Ahmet Rıza fikir olarak inançlı bir pozitivist oluşu buna ilaveten dini reddedişi, çoğu Jön Türk hareketi taraftarlarıyla ayrışan yönünü oluşturuyordu. (Zürcher, 2010: 137). Özellikle 1900’lerin başında Paris’e gelen birçok isim bulunuyordu. Ve her geçen gün muhalif öğrencilerin katılımıyla örgüt büyüyordu. Ahmet Rıza’ya ilk muhalefet eden kişi Mizancı Murat Bey oldu. Fakat Murat Bey’in İstanbul’da padişahla görüşüp bazı ıslahatlar ve salıvermeler karşısında İstanbul’a dönmesi örgütsel yapıyı etkilemişti. Hareket bir taraftan da güç kazanmaya da devam ediyordu. Damat Mahmut ve Celalettin Bey padişahın yakınları olmalarına rağmen, iki oğluyla birlikte Paris’e kaçtı. Bu hareketin ivmesi hızlandırırken, aynı zamanda tekrar fikir ayrılıklarının ortaya çıkmasına neden oldu. Burada hareket içindeki temel farklılık siyasal anlamda var olan fikir ayrılığından kaynaklanıyordu. “Bu bağlamda Ahmet Rıza merkeziyetçi bir yapıyı kabul ederek, 114 Osmanlı devletine karşı her türlü dış müdahaleyi reddederken: Prens Sabahattin özel teşebbüs, Adem-i Merkeziyet ve sınırlı bir dış müdahaleyi savunuyordu.” (Karakaş, 2007: 122). Ahmet Rıza Fransız düşünürlerin ve sosyologların etkisinde pozitivist bir çevrede fikir hayatını olgunlaştırmışken, Sabahattin genelde İngiliz tipi Anglo Saksonlar’ın Le Play’cilerden özellikle Edmond Demolins’in etkisinde kalmıştır. Demolins’in Doğu Batı toplumlarına ilişkin modernlik açıklamalarını uyarlayarak Doğu’da aile, kabile, klan önemliyken, Batı toplumlarında kişi önemlidir. Düşüncesini Osmanlı’da uyarlamaya çalışmıştır. Ona göre reform hareketlerinin başarısızlığının nedeni, sürekli Doğu tarzı toplumsal yapı oluşturmak istenmesidir. Yapılacak şey Sebahattin’e göre yeni bir hükümet ve yeni bir eğitim kurmaktır. Öncelikle merkeziyetçi olmayan yani mahalli bölgelere kendini yönetme hakkı veren bir sistem kurmaktır. “Adem-i Merkeziyetçi bir sistem ve bu sistemde kendini yönetme yetkisi köylere kadar verilmeli. İkinci nokta ise Anglo Sakson tarzında bir eğitim kurarak kişilerin iş ve hayata kendi başlarına sürdürmelerini sağlamak olmalı.” (Berkes, 1978: 390-391). Buradaki merkeziyetçi bir yönelim çizen Ahmet Rıza anlayışı, gittikçe yaşanan olaylardan sonra milliyetçiliğe doğru kayma gösterince, fikir ayrılıkları derinleşmeye başladı. 1902 yılında Paris’te düzenlenen ilk Osmanlı Liberaller Kongresi’nde açığa çıkan bölünme yaşandı. Bu kongreye imparatorluğun her gurubundan insanlar katılarak, görüşleriyle temsil edildiler. Burada Sabahattin’in gurubu şiddeti ve imparatorluğa yabancı müdahalesini Abdülhamit’i ortadan kaldırma yolunda tercih ediyordu. Ahmet Rıza ve çevresindekiler ise İmparatorluğun bağımsızlığı için her iki yolunda kabul edilmeyeceğini bildirdi. Bu kongre sonrasında Prens Sabahattin “Osmanlı Hürriyet Perveran Cemiyetini” ve sonra 1906’da Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurunca bölünme resmiyet kazandı. (Zürcher, 2010: 139). Bu ayrışma sonrasında liberal söylemli Prens Sabahattin kanadı ile merkezi temsil eden yapıya dönüşecek olan Ahmet Rıza kanadı, sürekli olarak gerilim yaşayacaktır. Bu arada Osmanlı devleti içinde Selanik ve Makedonya gibi bölgelerde iyice örgütlenen İttihat ve Terakki Cemiyeti Dr. Nazım gibi iyi örgütçülerin desteğiyle giderek genişliyordu. Örgüte destek iyice artmış ve ordu içinde bile yapılanmışlardı. 1907’de Paris’te yapılan bütün muhalefetin katıldığı kongrede İttihat ve Terakki’de şiddet yönteminin kullanılmasını kabul etmişti. Özellikle Selanik yapılanmasında yer 115 alan Mehmet Talat’ında katkılarıyla büyüyen Osmanlı Hürriyet Cemiyeti 1907’de bu cemiyetle birleşince, uygun ortamı bulup Anayasa’yı tekrar yürürlüğe koyduracaklardır. Haziran 1908 yılında dış konjonktüründe getirdiklerinden yararlanarak 2 ve 3. Ordu da isyan çıkararak, kanun-u esasın kabulünü istediler. Her ne kadar bu olay bastırılmaya çalışılsa da sonuç alamayan II. Abdülhamit 23 Temmuz 1908’de Anayasayı tekrar kabul etti. (Zürcher, 2010: 140-142). II. Abdülhamit tahttan indirilememişti. Meşruti yönetime geçişi kendi isteğiyle yapmış izlenimi ile bir anda halkında desteğini almıştı. Bu durumda tam istedikleri tarzda hareket edemeyen İttihat ve Terakki yönetimi, ordu içinde de meşrutiyet karşıtı subayların uzaklaştırılması gibi faaliyetleri de yürütürken sürekli bir merkezi ele geçirme mücadelesi devam etmekteydi. II. Meşrutiyetin ilanından sonra hızla artan ve Osmanlı2nın çok uluslu yapısı gereği çoğalan guruplaşma ve cemiyetleşmeler ittihatçılara karşı tepkileri de doğuruyordu. Yurdun her tarafından gelen tepkilere Kamil Paşa kabinesinin görevi bırakmasından iki ay sonra 31 mart olayı cereyan etti. Ordudan atılan alaylılar ve medrese talebelerinin içinde yer aldığı karşı devrim olarak ta nitelenen olay yaşandı. Hükümet istifa etmek zorunda kaldı ve ittihatçılar görevlerinden uzaklaştılar. Selanik’te yankı bulan bu olay sonrasında, Mahmut Şevket Paşa komutasında Harekat Ordusu oluşturup, bu olayı bastırmak amacıyla İstanbul’a yüründü. Bu sırada ordu Yeşilköy’deyken Mahmut Şevket Paşa mebusları buraya davet eder ve buna uyan mebuslar meclis toplantısını burada yaparlar. “Bu olay Türk siyasal Tarihinde askerin, meclise-komuta etmesinin ilk örneğidir. Diğer bir ifadeyle askeri sivil yönetim üzerinde vesayet etmesinin başlangıcıdır. Türk siyasal yaşamındaki bir başlangıç bu günde henüz bitmiş değildir.”(Karakaş, 2007: 126-127). Abdülhamit’in tahttan uzaklaşmasıyla sonuçlanan bu hareketle, artık Jön Türkler çevreden merkeze yerleşirler. Uzun yıllar devam edecek merkezi bürokratik bir modernleşme çizgisi başlar. Bu hareket devamında yönetimsel anlamda Türk siyasalına iz bırakacaktır. Jön Türkler Batılı toplum düşünürlerinden büyük ölçüde etkilenmişlerdi. İdeolojilerinin temelini, Comtçu pozitivizm ve Durkheimcı bir dayanışmacılık oluşturuyordu. “Tam da bir modernist bürokratlar kadrosu yetiştirmek amacıyla kurulmuş devlet okullarında yetişen ve devlete hizmet etiğiyle sosyalleşen bu genç erkekler, Cumhuriyet Türkiye’sinin sosyal mühendisleri oldular ve taleplerini ulus- 116 toplum için yaratılmış bir sosyal bilime dayanan bir meşruiyet çerçevesi içinde oluşturdular.” (Yıldırım, Y. 2012: 225-226). Şerif Mardin’de Jön Türk hareketiyle başlayan İttihat ve Terakkiyle devam eden süreçte bu hareketi “Fikirlerini gören kitleleri mobilize etme zaruretini ileri süren fikirlerin yankılarını görmek gerekir. Cumhuriyet dönemindeki bu fikirler bu vurguyu devam ettirmiştir.” (Mardin, 2009e: 100). Şeklinde ifadelendirerek Cumhuriyet dönemindeki devamlılığa da vurgu yapar. II. Meşrutiyet dönemi bir öncekinin devamlılığını sağlamakla birlikte, öngördüğü siyasal modernleşme ile de bir anlamda cemaatsel yapılanmadan topluma doğru geçişi, mekanik dayanışmadan organik dayanışmaya geçişle tarifini bulan yeni bir siyasal kamusal alan anlayışını ortaya çıkarmıştır. Ve bunun aktörü olarak “vatandaş” kavramı oluşmak durumundadır. II. Meşrutiyeti izleyen dönemde yapılan bir dizi düzenlemeyle yapılmak istenen yeni siyasal özne olan “vatandaş” ile devlet arasındaki hukuksal – siyasal ilişkilerin kuralları da belirlenir. Bu yeni kurallarla artık her vatandaşın söyleyecek sözü ve gösterecek yolu olabilirdi. Siyaset yapmakla iktidara iştirak etme yolu da açılıyordu. (Üstel, 2009: 167). Bununla toplumsal uzlaşı sağlanabilir ve Batı tarzı modernleşme yolu birey merkezli vatandaş anlayışıyla ortaya çıkabilirdi. II. Meşrutiyetin genel izlenimi bu yönde beklentilerle hareket ediyordu. Bu arada yeni oluşturulacak vatandaş profilini şekillendirmede yegâne aracılar okul ve askeri kurum olarak ordu görünmektedir. Üstel’inde belirttiği bu uygulamalar zamanla sıkı bir yönetim uygulamasına dönüşmüştür. II. Meşrutiyet ilanı sonrasında parlamentonun açılışıyla birlikte üyeler arasında da düşünce farklılıkları belirmeye başlamıştı. Bunlara ilaveten sorunların çözülmez bir hal alışı İhtilat ve Terakkiye duyulan güveni sorgulanır hale gelmesine sebep olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin toplumsal alanda herhangi bir sınıfa dayanmaması, yürütülen politikalarda devamlılığın oluşmamasına sebep olmuştur.1908 lerde Osmanlıcılık fikri ve liberal politikalar benimsenirken 1911’li yıllarda başlayarak Türkçü–Milliyetçi bir siyaset izlenerek, belli alanlarda liberal politikalar uygulanmıştır. Aynı zamanla yönetsel alanda sıkı merkeziyetçi bir tavır takındığı sırada, ekonomide ise devletçi yön ağır basmaktadır. 1911’den itibaren mutlakıyetçi, devletçi ve milliyetçi ilkelere bağlı politika uygulamaya başlanılmıştır. Türkçülük akımının etkisindeki milliyetçilik ise aynı zamanda, Batılılaşma ve laiklik anlamında kullanılmaktaydı. (Şen, 2008: 278). 117 II. Meşrutiyetin bir açıdan bu Türkçülük ve milliyetçilik etkisine yönelmesi, yapılacak olan her türlü düzenlemenin de bu eksene göre hazırlanışını zorunlu kılıyordu. Özellikle her ne kadar sivil halk kanadından oluşmuş bir devrim olarak görülse de, halkın tamamında bu yönelim yoktu. Balkanlar’da yaşanan ayrılıkçı milliyetçi hareketlere tepkisel olarak ortaya çıkan bir milliyetçi ideoloji, halk kitlesine benimsetilmeliydi. Bu benimsetmede “vatandaş” oluşturmada da aracı kurumlar olan daha önce de belirttiğimiz gibi eğitim alanındaki reformlarla sağlanabilir. Üstel’in “Makbul Vatandaş” olarak tanımladığı hem ahlaki, hem vatan sevgisi, hem bir fert olarak medeniliğiyle tüm erdemleri taşıyan, Meşrutiyet’in makbul bireyleri oluşacaktı. Vatanseverlik bu vatandaşın en önemli özelliği olup bu da romantik milliyetçilikle sağlanabilecekti. II. Meşrutiyet’le başlayan bu “Makbul Vatandaş” oluşturma fikri “Cumhuriyet vatandaşlığının iki damarını yaratır. Fransızvari siyasal ulus ve vatandaşlık anlayışıyla Almanvari organik ulus yaklaşımına eş zamanlı birlikteliği, II. Meşrutiyet okullarında eğitim görmüş, Cumhuriyet eğitimcilerinin ilerleyen yıllardaki belli başlı açmazını oluşturacaktır ” (Üstel, 2009: 177-178). Bu proje ileride uygulanacak Cumhuriyet modernleşmesinde bir devamlılığı olarak karşımıza çıkar. Ayrıca var olan savaş koşullarının etkisi ve bu dönemde ne kadar uzak durulmaya da çalışılsa iyice kendini hissettiren milliyetçilik fikri belirginleşiyordu. Ayrıca bu dönemin alelacele ortaya çıkarmak zorunda olduğu “vatan” anlayışı, vatanseverliğin tanımını da Cumhuriyet Dönemini ve oradan da günümüze gelen bir “olağanüstü hal vatanseverliği” boyutunda belirginleşecekti. Vatanseverliğin en yüce dışı vurumu olarak kabul edilen, “Hakk-ı hayatını vatan uğrunda feda etme” nekrofil bir dayanışma duygusuna zemin hazırlayacaktır. Böylece II. Meşrutiyetten günümüze gelen süreçte bürokratik milliyetçiliğin baş söylemi olan “Vatan tehlikede” motifi vatanseverliğin öncelikle kan bedeli temelinde tanımlanmasına yol açar. Vatandaşlık görevlerinin ilk hanesine askerlik hizmeti yazılır. Öte yandan “vatan tehlikede” söylemi Meşrutiyetten günümüze gerçek ya da kurgusal iç ve dış düşmanların icadında önemli bir işlev yüklenir. (Üstel, 2009; 178-179). Bu milliyetçilik anlayışı her ne kadar merkeze oturmuşsa da bürokratik seçkinlerin bu uluslaştırma projesine çevresel tepkisel milliyetçilikler ortaya çıkmıştır. Kültür ve 118 din alanındaki kopukluklara ilaveten milliyetçilik ideolojisindeki farklılıklar da ortaya bu dönemde çıkmıştır. II. Meşrutiyet esas anlamıyla da Türk liberal ve reformist aydınların ağırlıklı yer aldığı bir hareketti. Bu anlamda yukarıda belirttiği gibi Türk milliyetçiliğinin izlerini taşıması normaldi. (Şen, 2008: 281). Bu dönemde Balkan Savaşları’nın da etkisiyle güç kazanan bu Türkçü milliyetçi ideoloji ve onun ulus tasavvuru organiketnik boyutunu, bürokratik milliyetçilik harmanlayacaktır. (Üstel, 2009: 179). Milliyetçiliğin, düşünceden aksiyona dönüştüğü bu dönem, tarihsel açıdan büyük önem arz etmektedir. Meşrutiyetin ilanı ve önceki süreci de içine alan bu dönem, hem o zamanın, hem de şimdiki dönemin ortaya çıkardığı sonuçlarla izlerini hala sürdürmektedir. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin yıkılmasını önlemek maksadıyla oluşan farklı düşünsel akımların izleri de burada bulanabilir. Problem alanın içinde yer alan siyasal düşünce sistemlerini, ayrı başlıklar halinde Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük şeklinde ayrıca ele alınacaktır. 3. OSMANLI MODERNLEŞMESİNDE SİYASAL DÜŞÜNCELER Osmanlı devletinde başlayan modernleşme hareketlerinin ilk dönemi, askeri alanda Batı karşısında geri kalmışlığa çare bulmak amacıyla paşalar hareketi olarak başlamıştı. İlerleyen dönemde toplumsal uzlaşı sağlanamadıkça arada var olan kopukluk giderilmedikçe, Batı karşısında geri kalmışlığın giderilemeyeceği fikri iyiden iyiye hissedilmeye başlandı. Bu fark edişle birlikte ekonomik, siyasal ve yönetsel alanda reform hareketleri, yine bürokratik çevrede merkezi hareket olarak yoğunlaştı. Fakat zamanla Batı’yı yakalama fikri, Batı’daki kurumların görünümsel yönlerini almakla sağlanacak gibi, kendi köklerini ve değerlerini dışlayan, yapıya dönüştü. Batılılaşmacı fikre sahip aydınlar hareketi bu yönelim çerçevesinde oluşmaya başladı. Said Halim Paşa bu durumu, milletçe yükselmenin yolu olarak, Batı medeniyetinden istifade etme ihtiyacını duyduk. Bu düşünce ortaya şöyle bir fikri düşünce çıkardı. “Bunun için mutlaka Batılılaşmamız gerekir.” Gibi yanlış bir kanaat doğurdu. Bütün çabalara rağmen uğraşmalarımızın sonuçsuz, faydasız kalmasının nedeni bu tutumdur. “Kurtulmak için, her bakımdan Batı milletlerini taklide mahkûmuz.” Fikri bu yanlışı körüklemiştir. Ortaya çıkan bu durum “Artık dışı parlak, ama aslında ölüm getiren, arzu ve hayaller içinde mest-ü müstağrak yaşayıp durmaktayız.” (Paşa, 2011: 101). İlk Batılılaşma ya da modernleşme 119 hareketinin başlamasından, 19. yüzyılın sonuna yaklaşıldığında gelinen nokta buydu. Bir anlamda körü körüne iyisiyle kötüsüyle Batılılaşma, bir anlamda Batı değerlerini ve kurumlarını olduğu gibi her alanda taşıma fikri benimsenmiştir. Bu Batıcılık fikrinin yaygınlaşmasının yanında Batı’da eğitim alan ya da Osmanlının son dönemlerinde yaşanan bu çarpıklığı fark eden sivil, aydın kesimde bulunuyordu. Devletin içinde bulunduğu bu duruma bir son vererek, çöküşüne engel olmak ve onun layık olduğu bir konuma ulaşmasını sağlamak maksadıyla, çöküşünün nedeni ve çaresi üzerinde duran ve kendi çözüm önerilerini her alanda uygulamak isteyen düşünce akımları oluşmaya başlamıştı. (Şen, 2008: 281) Bu siyasal düşünceler bir bakıma daha öncesinde var olan, sürdürülen modernleşme fikrine karşı bir tutum içinde değillerdi. Hepsinin ortak yönünü Batılılaşma karşıtlığı oluşturmuyordu. (Karakaş, 2007: 132). Bilhassa ortak yönleri Batı’nın ulaştığı medeniyeti yakalama düşüncesi olarak belirlenebilir. II. Meşrutiyetin ilanından sonra yürütülecek siyasete ilişkin, siyasal ve toplumsal tartışmalar, genelde birbiriyle rekabet eden, ideolojiler arasında süren, tartışmalar olarak tanımlanabilir. “Yeni Osmanlıların, farklı cemaatleri Osmanlı tahtı etrafında birleştirme yönündeki eski ülküsü Osmanlıcılık, İslami uygulamaları ve İslam ümmeti içerisindeki dayanışmayı esas alarak imparatorluğa hayat vermeye çalışan Pan-İslamcılık ve Türki halkları Osmanlı bayrağı altında birleştirmeye çalışan Pan-Türkçülük” (Zürcher, 2010: 193-194). Bu akımlar birbirleriyle de ilintili olarak ortaya çıkmışlardır. Birbirlerinden derin çizgilerle ayrılmadıkları gibi örneğin; Osmanlıcılık bir anlamda Türkçülüğe doğru da zamanla çevrilmiştir. 3.1.OSMANLICILIK FİKRİ Osmanlı devletinin dağılmaya yaklaştığı dönemde, devlet içinde ve devletin çevresinde toparlanmış aydınlar tarafından oluşturulan, üç ideolojik sıralamadan ilki Osmanlıcılıktır. Murat Belge’nin Pan-Ottomanizm şeklinde ifadelendirdiği bu yaklaşım, Tanzimat’ın ilanı ile doğrudan doğruya devletin sahiplendiği bir ideoloji olarak ortaya çıkar. II.Mahmut’la kesin bir karar olarak alınan, Batılılaşmayı gerçekleştirme düşüncesine ulaşmada atılacak adımlar belirlenmişti. Öncelikle atılması gereken adım ve yapılan reformları engelleyici faktör olma özelliğini koruyan Yeniçeri Ocağını kaldırmaktı. İlk olarak bu adımı attı. Gülhane fermanı 120 olarak da bilinen Tanzimat Fermanı’nın en önemli hazırlayıcılarından biri olarak da II. Mahmut gösterilebilir. Bu fermanla Osmanlı devlet yapısında geleneksel yönetim anlayışının, toplumsal alandaki bir yansıması olarak da kabul edilen “Millet Sistemini” kaldırılıp, yerine “Eşit yurttaşlar” anlayışını sağlayan hukuksal sistemi yerleştirmişti. Bu geçişle birlikte Osmanlı devleti içerisinde var olan bütün gayrimüslim unsurların ve farklı etnik yapıdaki unsurların, toplumsal uzlaşıyı sağlamada karşılaştıkları engel ortadan kaldırilarak, devlete bağlılığın sağlanacağına inanılıyordu. “Pan Ottomanizm” Belge’ye göre bu umutla ortaya çıkarılmış bir ideolojidir. (Belge, 2009: 40) Bu tespite bakarsak, Osmanlıcılık fikrinin kökenlerini Batılılaşma hareketlerinin sivil bürokratik ayağını oluşturan, uygulamaların başladığı döneme götürebiliriz. Bu hareketin farklı uyrukları Osmanlı devlet yapısında birleştirme fikri, Batı Avrupa merkezli ortaya çıkan milliyetçilik ve sonrası ayrılıkçı yönelimleri önlemek maksadıyla da alınmıştır. Osmanlıcılık; farlı din, köken ve dile sahip unsurları yeni bir Osmanlı milleti etrafında birleştirilmek istemiştir. (Karakaş, 2007: 133). Bu yaklaşım bir bakıma aynı tanımlamanın gerekçelerinden ziyade, ortaya çıkan görünümünü de açığa çıkarmaktadır. Osmanlıcılık fikrinin genel merkezinde, öncelikle çok etnik yapılı ve çok dinli bir devlet yapısının, yeni değerlerin benimsenmeye başlandığı dünyada devlet içinden ve dış unsurlardan gelen baskıları azaltarak, devletin parçalanışını önleme ihtiyacına cevap verme amacıyla oluşturulmuştur. Bu düşünce etrafında, Osmanlı milleti oluşturma fikriyle hareket edilmiştir. Bu yöntemde slogan olarak, imparatorluk içindeki milletlerin birliğini sağlamak seçilmiştir. Osmanlıcılık fikri Yeni Osmanlı hareketiyle, Jön Türk hareketiyle yeni bir alana yöneldi. Yeni ideolojide yer alan inanç ve dil farkı gözetmeksizin bütün tebaanın yeni bir anayasal, yani meşruti devlette eşit haklara sahip, sadık yurttaşlar haline geleceği düşüncesi belirginleşmekteydi. (Zürcher, 2010: 195). Jön Türk hareketinin etkisiyle ilan edilen I. Meşrutiyet yönetiminde Osmanlıcılık fikri birleştirici niteliğe sahip siyasal kavram olarak ümit bağlanılarak, yüceltilen bir yönü temsil ediyordu. Osmanlıcılık fikri çerçevesinde toplumsal alanda bir bütünleşmeyi hedefleyen bu akım, II. Meşrutiyet döneminde muğlâk bir hal almaya başladı. (Şen, 2008: 288) Burada fikir hayatında tek bir akımın kendi başına başat unsur olmamasının da nedenini olarak görülebilir. Çünkü Osmanlıcılık fikrinin etkili 121 olduğu bu dönemde bile, karşı ve kendi içinde bile farklı görüşler bu hareketin önemini yitirmesini sağladı. Ayrıca II. Meşrutiyet yönetimine gelinceye kadar yaşanan Osmanlı devlet yapısındaki ayrılıkçı hareketleri, gayrimüslim ve ayrı ulus düşüncesine sahip toplulukların, ayrı devlet olma talepleri, bu fikrin uygulanırlılığını imkânsızlaştırmış ve fikirden uzaklaşmalara sebep olmuştur. Osmanlıcılık fikri 1908 devriminden,1913 yılında tümden yıkılmasına kadar, resmi ideoloji olarak varlığını korudu. Devrimin gelişmesinden sonra ilerleyen dönemde, Osmanlı Devleti içerisindeki bütün büyük cemaatler çoktan milliyetçilik etkisi altına girerek hareket etmişlerdi. Ayrıca İttihad ve Terakki Cemiyeti kendi içinde de her ne kadar resmiyette Osmanlıcılık fikrini savunsa da, Türk milliyetçiliğinin içine girmiş bulunuyordu. İlerleyen dönemde cemiyetin Osmanlıcılık yorumu neredeyse, Türk olmayan unsurların Türkleştirilmesi fikrine yaklaşmıştı. Bu durum Osmanlıcılık fikrinin inandırıcılığını iyiden iyiye azalttı. (Zürcher, 2010: 195) Osmanlı devlet yapısında, farklı milletler 600 yıldır kimse kimsenin dinine, diline ve cinsine karışmadan beraber yaşamıştır. Osmanlıcılık;bir topluluk olarak Osmanlıyız fikrini, vatan idealinde toplama ülküsü, bir taraftan da padişaha bağlılıkla temellendirmeye çalışma düşüncesidir. (Türköne, 2012b: 220). Osmanlıcılık zamanla yerini kaybetmeye ve Turancılık fikrine, bir anlamda da Türkçülük hareketine doğru dönüşmeye başlamıştır. Balkan Savaşları bu fikrin uygulanırlılığının zayıflamasında en önemli etkiye sahiptir. Osmanlıcılık fikri özellikle bir üst kimlik oluşturma hareketi olarak anlaşılmıştır. Çünkü Batı Avrupa merkezli ulus- milliyetçilik akımlarını imparatorluk üzerindeki olumsuz etkisini bertaraf etme ve farklı kanallarda etkisini azaltma fikri güden hareketti. Osmanlı Devleti yıkıldıktan sonra bu fikrin bir üst kimlik oluşturma hareketi olacağı daha da kabul görmüştür. Türkiye’de uygulanan ve toplumsal uzlaşı sağlamada tartışılan Türklük üst kimliği tartışmalarını bu zaviyeden ele almak gerekir. Türkiye’de uygulanan ulusçuluk ya da milliyetçilik anlayışı, özellikle merkezi devlet yapısındaki anlayış, bu anlamda Osmanlıcılık fikrinin izlerini taşımaktadır. Türkiye Cumhuriyetine vatandaşlık bağıyla bağlı olan ve kendini Türk sayan herkesi Türk olarak kabul eden anlayış, vatan temelli bir milliyetçilik güderek, Anadolu uygarlıklarının mirasçısı olarak kendini gören anlayış, Osmanlıcılık fikrinin devamı niteliğinde bir anlayış da sayılabilir. (Şen, 2008: 288). Bu anlayış 122 Osmanlıcılık fikri, dönemin İslamcılık fikriyle de bir eş zamanlılık içerisinde hareket edip, rekabet ettiği dönemlerde olmuştur. Bu milliyetçilik akımının temellerini bulup merkeze yerleştirmesini sağlayan anlayışı vurgulamada, önem arz eden fikir dünyasının diğer akımı İslamcılığa da kısaca değinmek yararlı olacaktır. 3.2. İSLAMCILIK FİKRİ Osmanlı fikir yaşamında bu fikri anlayışların tamamen birbirinden kopuk ve ayrı söylemsel kanallarda bir yol çizdiklerini söylemek zordur. İslamcılık fikrinin ana ekseni II.Abdülhamit’in ihtihad-ı İslam ya da Pan İslamizm adıyla da bilinen bir hareket olarak Cemaleddin Afgani’den etkilenmesi ile başlamıştır. Bu fikri düşünce, muhalif düşüncenin ürünü olarak, temellerini Islahat Fermanı’ndan alır. Tanzimat’la başlayan ve Islahat Fermanı’yla devam eden süreçte, geleneksel toplum düzeninin ve dengelerin, birden değiştiği fark ediliyordu. O güne kadar hiyerarşik bir biçimde devlet tarafından bölüştürülen siyasal statülerin ani bir değişime uğradığı görülüyordu. Bu durumun Müslüman halk aleyhine olduğu anlaşılmıştı. Burada oluşan kaygı ve ilk tepkiler, ilk nesil İslamcılar olarak bilinen düşünürlerin düşünce hayatını şekillendirmiştir. İslamcılar ortak anlayışını, Batılılaşma yanlısı, Batılı devlet formlarının uygulayıcısı, karar vericisi, merkezi devlet yapısının, saray merkezli modernleşme projesine karşı çıkmaktaydı. İslamcılar, reformların ve toplumsal alanın yeniden tasarımcısı olan devlet yapılarının ele alınması gerekir fikri temelinde birleşiyordu. (Bulaç, 2004: 53). Merkez-çevre ilişkisi ekseninde düşünüldüğünde merkezi ele alabilme hareketi olarak da bir görünüm sergilemiştir. İslamcı ideolojinin ortaya çıkardığı fikri ideolojiyi anlamada şu şekilde bir tanımlama yapılabilir. Bilindiği gibi iyiden iyiye, kendi varoluş mücadelesi ve iç karışıklıklarla boğuşan bir Osmanlı devletinin, İslam dünyasını temsilen ortaya düştüğü durum var. İslam dünyası kendine uygun bir çıkış yolu bulup içinde bulunduğu bu zor durumdan kurtulmak zorundadır. Bunun içinde; “İslami çerçevede ümmetin yepyeni bir ruh ve anlayışla yeniden toparlanabileceğini, İslam birliği (ittihad-ı İslam) fikrinin kurtarıcı olacağını düşünen, bu yönde sömürgeciliğe karşı yeni bir cihad ruhunu ateşleyen, geleneksel kurum, düşünceye alışkanlıkların İslam’ın ilk kaynaklarına dönülerek, tashih edilmesi fikrini savunur. İslamcılar, başta Namık Kemal, Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh olmak üzere…” (Bulaç, 2004: 55). 123 Bu fikir etrafında birleşiyorlardı. Bu fikrin ilerleyen dönemde daha da şekillendiğini ve siyasal anlamda uygulanan bir siyaset haline geldiği de söylenebilir. İslamcı hareket Bulaç’ın da belirttiği gibi, Batı karşıtı bir tavırla ortaya çıkmıştır. Bunun yanında Batı etkisiyle farkına varılan şura, istişare, hürriyet ve eşitlik gibi kavramların, İslamileştirilerek hayata geçirilmesi için mücadelede edilmiştir. Bununla birlikte Batı’lı düşünürler tarafından İslam’a karşı yöneltilen eleştiri ve saldırılara karşı, savunmacı bir tutum ortaya koymaktadırlar. Fransız düşünür Renan’ın İslam dünyası eleştirisine, Afgani ve N. Kemal tarafından yapılan savunmalar örnek gösterilebilir. Bu tutumlara ilaveten İslami yenileşme fikrini de savunurlar. “Siyasal anlamda otokrasinin, ahlaki alanda kaderciliğin, kültürel alanda ise tasavvufun, İslam’ın temellerinden ve özgünlüğünden sapma ve uzaklaşmanın, dolayısıyla da gerilemenin etkenleri olduğunu ileri sürmekteydiler.” (Aktaş, 2009: 727). Batı karşıtı olarak İslam’ın temelde yeniden ele alınması ile ortaya çıkacak bir modernlik hareketi İslamcılık fikrinin özü olarak kabul edilir. II.Abdülhamit’in tahta çıkmasıyla birlikte Pan-İslamizm politikası izlendiği bilinmektedir. Bu sadece tek başına uygulanmış bir politika değildi. Milliyetçilikle birlikte yürütülmüş, milliyetçilikten önce şekillenmeye başlanmış olan “İslamcılık” hareketi, devletin hem iç hem de dış politikasında kullanılmıştır. Ayrıca II.Abdülhamit’in Pan İslamizm’ini daha önce Avrupa’da beliren pan ideolojilerine karşı, bir tepki olarak kabul edilebilir. Padişah ülke genelinde İslamiyet’in düşünce olarak tekrar rağbet kazandığının farkındaydı. “Abdülhamit devri Panislamizm’inin iki ekseni vardır. Bunlardan biri, Osmanlı Müslüman tebaasını “İslam” bayrağı altında toplama çabasıdır. Bir diğer eksen, dış ülke Müslümanlarının Halifelik makamı etrafında toplanmasıydı.” (Mardin, 2009f: 92-93). Berkes, Mardin’in belirttiği bu iki eksenli yaklaşımların ve II. Abdülhamit’in Pan-İslamist hareketinin yanlış anlaşıldığını belirtir. Berkes, Panislamizm’in ana fikirlerini, hilafeti sadece ruhani bir egemenlik anlayışına görmek yerine, birde siyasal bir egemenlik biçimi olarak İslam’a özgü bir devlet biçimi olarak görülmelidir der. Bütün Müslümanlar ülke, dil, renk farklılıklarının üstünde, yalnız inanç kardeşliği değil, aynı zamanda bir “Millet”dir ler. Bu anlamda bir İslam uygarlığından bahsedebiliriz. Avrupa uygarlığı karşısında geri kalmışlığın nedeni, siyasal güç olmaktan yoksunlaşan Müslümanların parçalanmışlık durumudur. Siyasal anlamda Müslümanların çağdaş bir varlık haline 124 gelebilmeleri, dine bağlı kuracakları birlikteliğe bağlıdır. Ve eski uygarlıklarını diriltilmelerine bağlıdır. Bu birliğin adı hilafettir. (Berkes, 1978: 353). İslamcılık hareketinin bu şekilde Batı karşısında ve son olaylar karşısında, siyasal tepki olarak ortaya çıkıp geliştiği söylenebilir. Abdülhamit döneminde ve sonrasında İhtihad ve Terakki Cemiyeti içindeki İslamcılık taraftarlarının da etkisi ile İslamcılık, Türkçülükle beraber uygulanmış bir siyasal akım olarak görülür. Enver Paşa’nın Orta Asya üzerindeki fikirleri sadece Pan-Türkist olmakla tanımlanamaz. Aynı zamanda da Pan-İslamist bir karaktere sahipti. (Karakaş, 2007:134). Osmanlı devletinin bu gerileme ve dağılma sürecine engel teşkil edecek akım olarak başvurulan Osmanlıcılık fikri, Balkan Savaşları’yla olumsuz yönde etkilenmiştir. Balkanlar’da Osmanlı toprağı üzerinde yaşayan Müslüman unsurlarında yavaş yavaş kopma girişimleri, siyasal alanda yükselen milliyetçi Türkçülük akımının merkeze yerleşmesi, İslamcılık fikrinin öneminin azalmasına neden olmuştur. Şunu söyleyebiliriz, II. Meşrutiyet sonrasında siyasal anlamda merkez-çevre arasındaki kopukluk, İslamcılık fikriyle giderilemeye çalışılsa da, milliyetçilik ideolojisi ve anlayışı bu çatışmayı devam ettirici bir rol üstlenmiştir. 3.3.TÜRKÇÜLÜK FİKRİ Türkçülük fikri düşüncesinde Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasal fikir akımlarında olduğu gibi, modernleşme siyasetinin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Türkçülük hareketinin ortaya çıkmasında, Balkanlar’da gelişen Osmanlı devletinden ayrılma taraftarlarının bağımsızlık hareketleri, Arap dünyasında yayılan bağımsızlık hareketleri etkili olmuştur. Bunlara ilaveten Avrupa’da yapılan Türkoloji çalışmaları belirleyici etken olmuştur. Türkçülük siyaseti yeryüzüne yayılmış olan Türk halklarıyla olan yakın bağları değerlendirmek üzere oluşturulan fikir akımıdır. Özellikle 20. yüzyılda Rusların Orta Asya’yı ele geçirmek için bu bölgede baskıyı arttırması başlıca etkenlerdendir. Zamanla bölge halkı üzerinde baskının artması, burada yaşayan Türk topluluklarının kimliklerini koruma eğilimine girmesini sağlıyordu. Bu amaçla bu bölgede yaşayan Türkler arasında Türkçülük, her fırsatta dillendirilmiştir. Bu baskıya dur demenin yolu, birlik olmaktan geçtiği bilinci, Türk toplulukları arasında yaygınlaşmıştır. (Karakaş, 2007: 134). Türkçülük akımının, özellikle Osmanlıcılık ve İslamcılık akımlarından sonra olgunlaşması, genelde tercih edilmede yaşanacak sıkıntıların belli olmasından kaynaklanmaktadır. Bir taraftan 125 ulusların kendi kaderini tayin etme fikri, milliyetçilikle yayılıp, tüm çok uluslu devletleri tesiri altına almaktaydı. Osmanlı devleti gibi çok uluslu devlet yapıları, böyle milliyetçi yönelime sahip düşünceden olumsuz yönde etkilenirdi. Osmanlı devleti içinde var olan dağılma hızlanırdı. Bu korku ve endişe fikir olarak Türkçüğün sürekli ötelenmesine neden olmuştur. Türkçülük akımı bu geç oluşuma rağmen, Cumhuriyet Türkiye’si ve devamında oluşturulmaya çalışılan ulus – devlet inşa sürecinde büyük etkiye sahip olmuştur. Bu hareket II. Meşrutiyet döneminin düşünce hareketi olarak Balkan ve Trablusgarp Savaşları sonrasında toplumsal alanda hissedilmeye başlamıştır. Savaşlardaki başarısızlıklar sonrasında, Osmanlıcılık fikrinin önemini yitirmesi, bazı Osmanlı devlet adamı ve aydınlarında devletin geriye kalan kısmını bir arada tutacak unsurun, bir millet bilinci oluşturmakla sağlanabileceği fikrine itmiştir. Bu da ancak Türkleşmekle mümkündür. Burada amaç öncelikle Osmanlı devletinde şuursuzca hareket eden ve hayatını bu şekilde devam ettiren Türkleri millet şekline getirmektir. (Şen, 2008: 293). Burada milliyetçi yaklaşımların toplumsal alanda yansımaları görülmeye başlamıştır. Türk milliyetçiliği ya da Türkçülük hareketi II. Abdülhamit yönetiminin son yirmi yılında kültürel bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. Ortaya çıkışında merkezi yapıdan ziyade, çevrenin etkisi vardır. Çevreden merkeze yerleşen bir hareket niteliğindedir. Çünkü 19. yüzyılda Fransız Guignes Orta Asya Türklerini incelemeye başlamış. Bunların yanında bazı Doğu bilimcilerinin çalışmalarına, Rus imparatorluğu menşeli Türklerin, bilhassa Tatar ve Azerilerin etkileri gözlenmekteydi. Rus okullarında Rus ve Panslav hareketini yoğun şekilde yaşayan genç kuşaklar; daha sonrasında Osmanlı devletinde Rus çıkışlı Türkçülük hareketinin öncüleri oldular. Bu öncüler Azeri Hüseyinzade Ali (Turan), Azeri Ahmet Ağaoğlu ve Tatar Yusuf Akçura gibi isimlerdi. (Zürcher, 2010: 196). Osmanlı tebaası içerisinde bulunan Hıristiyan halkların imparatorluktan kopmaları, ardından Müslüman Arnavutluk ve Araplarında aynı yolu izlemeleri, ayrılıkçı siyaset gütmesi Yusuf Akçura gibi aydınların “Türkçülük” siyasetini ön plana çıkardı. Türk olmayan unsurlar olarak Müslümanların da imparatorluktan kopacağının düşünülmesi, Türklük bilincini ve siyasetini güçlendirip besledi. (Tan, 2011: 116-117). Bu açıdan 126 bakıldığında çevreden gelmekle birlikte Türkçülük hareketinin ortaya çıkmasında çevresel unsurlar önemli etkiye sahipti. Belge bu durumu şu şekilde ifadelendirir; “Osmanlının değer verdiği bölge olan Balkanlar on dokuzuncu yüzyılda Yunan Bağımsızlık Savaşından başlayarak, son sarsıntıları birkaç yıl öncesinde de duyulan bir “Milliyetler Boğazlaması”na girilmişti. Nüfuslar değiş - tokuş edildi, çok acı günler yaşandı. Yüzyılın ilk yirmi yılından başlayarak Türk milliyetçiliğinin doğduğu beşik, başta Selanik olmak üzere Manastır gibi kentleriyle bugünkü Türkiye ile bir ilgisi olmayan Makedonya olmuştur.” (Belge, 2009: 41). Türkçülük hem çevreden hem de yaşanan dönemin etkisiyle ortaya çıkan bir harekettir. François Georgeon’unda bu noktada aynı hususa dikkat çeker. “Bugünkü Türk milliyetçiliğini anlamak için oluşum yıllarına, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu önceleyen çeyrek yüzyıla geri dönmek kaçınılmazdır.” (Georgion, 2002: 23). Şeklinde ifade eder. Bu anlamda Osmanlıda diğer milliyetçilikler ve milletlerden söz ederken, Türk kimliğinden ve milliyetçiliğinden söz edilmezdi. Türk kavramı, kimliksel anlama kavuşmadan önce, kaba saba, köylüyü ifade etmek için kullanılırdı. Anadolu’da bir Türk milli devleti oluşturma iddiasıyla “Türk milliyetçiliği” fenomenin aniden ortaya çıkması, beraberinde sorunları da getirmiştir. (Georgeon, 2002: 23). Bu açıdan bakıldığında, Türkçülük hareketinin geç ve çevresel bir hareket olarak, milliyetçi söyleme sahip siyasal akım olarak ortaya çıkması, toplumsal uzlaşı problemini de ortaya çıkarmıştır. Osmanlı kendi stratejik konumu gereği Orta Asya Türklerine belli bir süre uzak kalmayı doğru bulmuştur. Osmanlı Batılılaşma hareketleri içerisinde, Batılı anlamda ulusçuluk fikrinin geç gelişmesinin sebeplerinden biride bu stratejidir. Bu fikir yapılanmayı, imparatorluk yapısı içinde, Osmanlı devletinin varlığını devam ettirmede, aleyhine bir gelişme olarak değerlendirmiştir. Bu manada Osmanlı yönetimi, Orta Asya Türkleri arasında Türkçülüğü ateşleyen, bu akımın fikir babalığını yapan, İsmail Gaspıralı’yı 1874’te, Yusuf Akçura’yı 1898’de, Hüseyinzade Ali’yi 1900 de, Türkçülük düşüncelerinden dolayı sınır dışı etmiştir. (Karakaş, 2007: 148). Osmanlı dışından gelen, daha sonrasında Jön Türk hareketi içerisinde yer bulan bu anlayış, ilerde devletin resmi siyasal ideolojisi durumuna dönüşecektir. Türkçülük hareketi genelde bir kültür hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Özellikle Makedonya’da yayın hayatına başlayan “Genç Kalemler” dergisi ve “Türk 127 Yurdu” dergisi yayınlarıyla Türkçülük fikrinin yayılmasını sağlamışlardır. Türk Yurdu, Osmanlı aydın kesiminde fazlaca bilinmeyen ve Osmanlı’nın yabancı olduğu “etnik” bir bakışı ortaya çıkarıyordu. (Georgeon, 2002: 27).Türkçülük hareketi, Jön Türk aydınları arasında belli miktarda destek kazandı. 1913 Balkan Savaşları sonrasında Türkçülük fikri somut bir siyaset sunmaktan çok, romantik bir tavır olarak varlığını sürdürdü. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1911’de kültürel ve toplumsal örgütünü oluşturan Türk Ocağı, Pan-Türkçü hareketin kürsüsü durumundadır. Buradan yapılan söyleşi, konferans ve sergiler Türk milliyetçiliğinin ideolojisini yayma görevini yürütmektedir. (Zürcher, 2010: 196). Burada toplumsal alanda modernleşme yolunda, Türkçülük düşüncesinde, belli amaçlar etrafında birleşme ve bu amaçlara ulaşma ile gerileme önlenebilir fikri ağır basmaktaydı. Türkçülük akımının amaçlarını saymak gerekirse şu şekilde sıralanabilir: I. Tüm Türklere bir millet bilinci ve milli ülküler aşılanmalıdır. Bunlar olmadan başarı olamaz. II. Türkleşmek için modernleşmek gerekir. Bu Batı taklitçiliği olarak anlaşılmamalı. Tanzimat dönemindeki gibi, Batılılaşma taklitçiliği getirdi, o da toplumun özünü bozmuştur. Bununla birlikte Türkçülük modernleşmeye engel değildir. Çünkü milliyetçilik modern bir düşüncedir. III. İslam dünyasında iyi ilişkiler kurulmalı, Türkçülük, milliyetçilik, İslam’a aykırı bir düşünce değildir. Türk milletinin yükselmesi, İslam dünyasını koruması ve İslam birliğini kuvvetlendirecek gelişmedir. IV. Siyasal amaçlara ulaşmak için milli bir ekonomi politikası uygulanmalı, Kapitülasyonlardan kurtulun malıdır. V. Siyasal bağımsızlığın sağlanabilmesi için gerekli bir diğer aşamada kültürel bağımsızlığın sağlanmasıdır. Kültürel bağımsızlık dilden başlayarak tarih, din, terbiye alanlarında sürecek ve son olarak da ekonomik bağımsızlıkla amacına ulaşır. VI. Türkçülüğün son amacı da tüm Türkleri bir araya toplayarak bir devletin oluşturulmasıdır. (Şen, 2008: 294). 128 Türkçülük fikir akımının farklı anlayışları bu dönem ortaya çıkarmaya başlamıştır. Merkezin milliyetçilik anlayışı ile çevrenin milliyetçilik anlayışlarının farklılaşması, aralarında kutuplaşmaya ve kopuşa neden olacaktır. Başta değinildiği gibi merkezde var olan Osmanlı aydını, imparatorluk yapısını korumaya çalıştığı için Türkçülük fikrine soğuk bakmıştır. Namık Kemal’in “Vatan” ideali bir Türk vatanı değildi. Osmanlı ve İslam vatanını konu edinmesi, tamamen imparatorluk kültüründen kaynaklanıyordu.(Türköne, 2012a: 33). Farklı milliyetçilik ve Türkçülük akımlarının ortaya çıkmasında bunun gibi farklar belirgin rol oynayacaktır. Bu anlamda tartışmalar milletleşmenin önemi üzerinde dururken, daha önceki düşünce akımlarında olduğu gibi bu siyasal hareketinde her problemi çözeceği fikri yanılgısına düşülmüştür. Başlıca sorun Batı’nın kendi doğal süreciyle ulaştığı millet oluşumunun yanlış kavranılmasıydı. Türkçülük akımı Yeni Cumhuriyet Türkiye’sin de toplumun, ümmetten millete dönüşümünde önemli rol üstlenmiştir. (Şen, 2008: 297). Bu siyasal hareket taklitçi bir Batıcılığı eleştirmiştir. Bazı noktalarda Batı’ya karşıdır. Fakat Batı’lı tarzda modernleşme yolunun milliyetçi ideoloji ile sağlanacağı fikrini savunmasıyla, kendi içinde paradoks yaşamaya mecbur kalmıştır. Türk modernleşmesinin bu paradoksu diğer siyasal fikirlerde yaşanmıştır. Türkçülük ideolojisinin fikir akımı olarak ortaya çıkışı ve modernleşme süreciyle olan ilişkisi ele alınmaya çalışıldı. Osmanlı’daki milliyetçilik fikirlerine, ve bu fikirlere tepkisel hareket olarak ortaya çıkan Türk milliyetçiliğine değinildi. Milliyetçiliğin Osmanlı’da doğuşu, Ziya Gökalp ve Yusuf Akçura temelin de Türkiye Cumhuriyeti’ne taşınması ayrı başlıklar altında ele alınacaktır. 4.OSMANLI’DA MİLLİYETÇİLİK Batı, modernlik olgusu olarak tanımlanan bir döneme girmişti. Batı Avrupa’da başlayan ve Avrupa’nın tamamına yayılan değişim hareketi tüm toplumsal yapıları etkisine almıştı. Modern toplum yapıları, yeni kurumsal yapılara olan ihtiyacı artırdı. Bu ortaya çıkan kurumsal yapı ve yeni toplum yapısı, millet ve milliyetçilik anlayışının geliştiği yapıları ortaya çıkaracaktı. Bu yeni süreç, ekonomik ve ticari alandaki değişimi hızlandırınca modern yaşam alanlarındaki birliktelik, artık millet olgusu ile sağlanmaya başladı. Bu modern yapılar, çok uluslu devlet yapılarında derin izler ortaya çıkardı. Özellikle Fransız Devrimi’nin getirdiği hürriyetçilik, laiklik ve eşitlik, cumhuriyetçilik gibi siyasal kavramlar, milliyetçilik 129 ideolojisi ile birlikte, bütün Avrupa dahil olmak üzere çok uluslu toplulukları ve imparatorlukları etkisi altına almaya başladı. Osmanlı İmparatorluğu da bu durumdan ister istemez etkilendi. Osmanlı’nın stratejik konumu ve mevcut coğrafyaya yakınlığı bu etkilenimi hızlandırdı. Modernleşme olgusunun Batı’da ortaya çıkardığı dünyevileşme, birey, vatan, millet ve milliyetçilik, milli egemenlik, ulus-devlet, kimlik ve milli kimlik gibi evrensel söyleme sahip kavramlar tüm toplumları etkisine almıştır. Osmanlı devletinde bu kavramlar tekrar kurgulanıp, toplumsal yapının tekrar tasarlanmasında kullanılmıştır. (Şen, 2008: 438-439 Osmanlı devleti içinde var olan millet sisteminin parçalanması sonrasında, cemaat yapıları bu milliyetçilik akımının kimlik ve millet oluşturma fikrinden etkilenmiştir. Özellikle Balkanlar’da ve Avrupa’ya yakın olan alanlarda kendi kaderini tayin etme kararı çerçevesinde hareket etmeye başlayan, ilk milliyetçi isyan hareketleri başlamıştır. Balkanlar’da yaşayan toplumlarda başlayan bu tür milliyetçilik fikri, çevresel hareket olarak ortaya çıkmıştır. Merkezi yapı ve merkez ise bunun parçalayıcı bölücü etkisini bildiği için, milliyetçilik karşıtı duruş ortaya çıkarmış ve mikro milliyetçi oluşum yerine, bütünleştirici politikalar belirlemeye çalışmıştır. Tanzimat’tan Meşrutiyet’e uzanan politikaları bu açıdan ele almak gerekir. Fakat zamanla Balkanlar’daki hareket devlet bünyesindeki farklı etnik gruplardaki Müslüman unsurlara sıçramıştır. Çevresel hareket olarak başlayan milliyetçilik, Osmanlı aydınları tarafından dillendirilen söylem haline dönüşmüştür. Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçilik hareketinin çok geniş bir alt yapısal dönüşümle birlikte, felsefi arka planı vardır. Aydınlanmadan sonra ortaya çıkan süreçler olmadan, Fransız milliyetçiliği anlaşılamayacağı gibi, buna ilaveten Hegel, Kant, Fichte gibi romantikleri bilmeksizin Alman milliyetçiliğini anlamak çok zor olur. Yukarıda belirttiğimiz gibi Osmanlı milliyetçiliği ve milliyetçilik hareketlerinin nedenlerinde, ne aydınlanma, ne sanayi devrimi nede romantik bir felsefi akım etkisi vardır. Ne Türk olan milliyetçilik ne de Türk olmayan Hıristiyan azınlıkların milliyetçilikleri, Avrupa’da ortaya çıkan milliyetçilikler gibi kendiliğinden oluşmamıştır. (Akça, 2003: 47). Osmanlı içerisinde ortaya çıkan milliyetçilik tepkisel, taklide dayalı bir oluşum izlemiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda milliyetçilik ve milli kimlik anlayışının Avrupa dan bir hayli sonra, 19. yüzyıl sonlarında oluşmaya başlamasının nedenlerini, siyasi, 130 kültürel, ekonomik bir çok nedene bağlayabiliriz. Ancak devlet azalan gücünü geri kazanmak için, tarihsel mirasın izleri olan, “Osmanlı” ve “Müslümanlık” anlayışından yararlanarak istemiştir. Burada uygulanacak Türkçülük fikri, düzeni tamamen ortadan kaldıracak sonucu göze almayı gerektiriyordu. Ayrıca bu dönemde bu hareket için yeterli altyapı, fikirsel anlamda yeterli görünmüyordu. (Şen, 2008: 446). Milliyetçilik akımını Osmanlı’da şekillenmeye, II. Abdülhamit döneminde başlamıştır. Mardin’inde vurguladığı gibi 19. yüzyılın başından itibaren gelişmeye başlayan Batı milliyetçiliğin kuramcıları, her milletin kendi devletine sahip olması gerektiği fikriyle taraftar toplamaya çalışmışlardı. Osmanlı imparatorluğu Muhtelif etnik dil ve din gruplarından teşekkül ettiği için, bu ideale yaklaşması söz konusu olamazdı. (Mardin, 2009g: 94). Öncelikle gayrimüslim milletlerde başlayarak diğer Müslüman unsurlara giren milliyetçilik, geç milliyetçilik olarak Osmanlıda ortaya çıkmaya başlamıştır. Osmanlı coğrafyasında merkez-çevre paradigması açısından milliyetçilik fikrinin ortaya çıkışı ile ilişkilendirerek bakmak gerekir. Osmanlı’da milliyetçiliğin; Balkan, Mısır ve Ortadoğu, Kırım, Kafkas ve Orta Asya kaynaklı ortaya çıktığını söylenebilir. Bu çıkış noktalarında milliyetçiliğin oluşma nedenleri farklıdır. Fakat ortaya çıkan milliyetçilikler çevresel hareket olarak oluşmuş ve zamanla da merkezin buna cevabı gelmiştir. Mısır Ortadoğu eksenli Arap milliyetçiliğine baktığımızda; Batı ile yürütülen bağımsız ilişkilerin etkisi ve kendi içinde özerk yapısıyla yürütülen modernleşme hareketleri sayesinde merkezi yapıdan ayrılır. Batı dünyasının çabalarıyla Osmanlı karşıtı ve Arap milliyetçiliği söylemleri artmaya başlamıştır. Balkanlar’daki milliyetçiliğe benzer süreci bu coğrafyada yaşamıştır. Gökalp’in milliyetçilik fikrini İslam alemine ilk sokanların Araplar ve Arnavutlar olduğunu ifade etmesinin nedeni de budur. Mısır’da Arap milliyetçiliği oluşturma çabaları ile İstanbul’da Arnavut milliyetçiliği oluşturma çabaları baş başa gitmektedir. Bir taraf millet sevgisini beslerken, diğer tarafta Türk nefreti oluşturan harekettir. (Akça, 2003: 49). Ayrıca Hıristiyan tebaa’nın milliyetçiliği iyice benimsemesi ile artan isyan hareketleri, Türk milliyetçiliğinin de kökenlerini oluşturur. Ortaya çıkan isyanları bastırmak için hareket eden Türk subayları arasında karşıt milliyetçilik benimsenmeye başlamıştır. Bir diğer milliyetçilik kaynağı olan Kafkas-Kırım ve Orta Asya yöresi ise Panslavist karşıtı tutumla ortaya çıkmıştır. Bu kaynak, Batı’da 131 var olan Türkoloji çalışmalarından haberdar olarak gelişmiştir. Özellikle bu akım Osmanlı’daki Türk milliyetçiliğinin şekillenmesinde ve sonrasında önemli etkiye sahip olacaktır. Zamanla bu akım yönetimsel alanda merkeze yerleşerek, devamında Türkiye Cumhuriyeti’nde ideolojik yaklaşım olarak etkin rol oynayacaktır. Çevresel alanda yer alan ve siyasal anlamda ilerde merkeze yerleşecek Türk milliyetçiliğinin öncülerine baktığımızda, Türk etnik kökenlerinden gelmeyen özelliklere sahip olduklarını görebiliriz. Bu durum Osmanlı’da milliyetçiliğin neden geç yerleştiğini ve sürekli bir gerilim yaratan unsur olarak görüldüğünü daha iyi açıklar. Osmanlı’da ilk Türkçü olarak da kabul edilen Mustafa Celaleddin Paşa bir Leh Asilzadesidir, Ahmet Vefik Paşa bir Bulgar Mühtedinin torunudur. Şemseddin Sami Arnavut, Ömer Seyfettin Çerkez, Ziya Gökalp Kürt’tür. Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu, Mehmet Emin Resulzade ise Rusya’da yetişmişlerdir. (Türköne, 2012a: 34). Bu tespiti de yaptıktan sonra, gerek Avrupa’dan beslenen kaynak olarak yapılan Türkoloji çalışmalarının etkisi, gerekse Mısır ve Orta Doğu Arap milliyetçiliğinin etkisi, gerekse de Balkanlar’da var olan hareketlerin etkisine tepkisel bir yaklaşım olarak milliyetçilik Osmanlı’da siyasal alana yerleşmesini sağlamıştır. Son noktada Rusya’dan gelerek Osmanlı aydınını da fikri yönden etkilemiş düşünürlerin etkisiyle, Osmanlı 20. yüzyılın başında tamamen milliyetçiliğin etkisine girmiştir. Osmanlı’da bu hareketin Türkçülük olarak tepkisel gelişmesinde önemli etkiye sahip Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in milliyetçilik anlayışlarını, Türkiye Cumhuriyetine etkilerini anlama noktasında ayrı başlılar halinde ele almak gerekir. 4.1.YUSUF AKÇURA VE MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞI Modern Türk milliyetçiliğinin ve ulusçuluğunun kurucu isimlerinden birisi olan Akçura, Kazan’da 1876’da dünyaya gelmiştir. Yaşadığı coğrafya ve çevresinin stratejik konumu, ayrıca dönemin tarihsel olayları fikir hayatının şekillenmesinde etkili olmuştur. Akçura Kazan’a bağlı Simbir kasabasında zengin bir ailenin çocuğudur. Ailesinin çuha fabrikası vardır. Aile burada dokuduğu kumaşları, Rus ordusuna satarak zenginleşir. Osmanlı-Rus Savaşları sonrasında ekonomik yönden olumsuz yönde etkilenir. Babasını erken yaşta kaybetmesi, buradan göç etme zorunluluğu doğurdu. 1883 yılında, 7 yaşındayken annesiyle İstanbul’a geldi. Burada öğrenim hayatı ve fikir hayatı şekillenecekti. Fakat Kazan’la olan ilişkisi kesilmedi. 132 Bu ilişkinin kesilmemesi, amcasıyla olan ilişkisi fikir yaşantısını derinden etkiledi. Amcası İbrahim Reşid Efendi eski ve yeni Türkçe lisanlara vakıf Uygurcayı okuyup yazabilen araştırıcı bir zattı. Rus yönetiminin yasakladığı Rus liberallerinin eserlerini de okuyan, Türkoloji ve Türkçülük konularında bilgileri vardı. Bu bilgileri Akçura ile paylaştı. Ayrıca Akçura’nın Rusya’daki Türk topluluklarının, Ruslar tarafından asimile edilmelerini amcasından öğrenmesi, buralarla olan duygusal bağın oluşumuna katkı sağlamıştır. (Karakaş, 2007: 164). Bu dönemden itibaren Rusların genişleme ve asimile hareketlerinin artması, Tatar toplulukların bu baskılara karşı koyabilmek için, din ve eğitim alanlarında reform hareketlerine girmelerine sebep oldu. Bu reform ve modernleşme hareketleri fikri yapı bakımından Akçura’yı çok etkilemiştir. (Çağlar, 2007: 30). Ayrıca fikir hayatına en önemli etkiyi, Paris’te “ Serbest Siyasal Bilimler Mektebi’ndeki” hocalarının görüşleri yapmıştır. Bu okuldaki hocalarının çoğunluğu farklı uzmanlık alanlarına sahip olmalarına rağmen, “modern ulus” unsuruna önem veren, ulusalcı kimliğe sahiptiler. Alpert Sorel, Emile Boutmy, Frunk Brebtano, Anatole Leroy,Renouvier Levy ve Brohl gibi hocaların ulusçuluk fikri, Akçura’daki düşüncelerin, modern ulusçuluk fikrine dönüşmesine esaslı etki sağlamıştır. (Karakaş, 2007: 167-168). Düşünce ufkunun oluşmasında bu tür etkilerin nedenini göz ardı edemeyiz. O yüzden Yusuf Akçura’nın yaşamından küçük izler takip etmekle fikri dünyası daha iyi kavranabilir. Yusuf Akçura, Osmanlı modernleşmesi içinde uygulanan reformların anlamını yitirmesi ve bir türlü gerilemenin engellenememesini görerek bir makale yayınlar. “Üç Tarzı Siyaset” biçiminde 1904 yılında yayınladığı bu makale Pantürkizm’in manifestosu olarak da kabul edilir. Bu makalede Osmanlıcık, Panislamizm ve Pantürkizm’in Osmanlı İmparatorluğu için ne gibi sonuçlar doğuracağını, Osmanlı devletine olan yararı ve ne gibi sonuçlar ortaya çıkaracağını, uygulanabilirliğini tartışmıştır. (Çağlar, 2007: 31). Makale, Türkçü siyasal amaçların ilk tutarlı ifadesi olarak ta addedilebilir. İmparatorluğun farklı unsurlarından bir Osmanlı ulusu vücuda getirmenin bir yanılsama olduğunu, sömürgeci güçlerin, dünya Müslümanlarının siyasal birliğine ilişkin bir girişimde bulunmayı engelleyeceklerini ifade ediyor. Türkçülüğün, Türklerin ve Türki halkların birliğinin ise aksine Asya’nın bütün Türki halklarının desteğine sahip olacağına ve sadece Rusya’nın muhalefetine karşı durulmasını gerekli kılacaktır fikriyle dikkatleri 133 üzerine çekiyordu. (Zürcher, 2010: 196). Sonraki dönemde Turan ideali olarak ortaya atılan fikri idealin ilk öncüsü olarak görülebileceği gibi bu düşüncenin ilk açıklayıcısı olarak bu makale gösterilebilir. Yusuf Akçura’nın bu düşünceyi benimsemesinde, Osmanlıcılık fikri yapısında bir millet anlayışının oluşturulmasının zor olacağı fikri etkilidir. “İmparatorluktaki uluslar arasındaki, ulusal uyanışın gelişmesinden, çeşitli milliyetlere, İslamlık ve Hıristiyanlık arasında derinleşen düşmanlıktan sonra, imparatorluktaki milletleri birleştirerek ya da uzlaştırarak bir Osmanlı birliği yaratma olanağı kalmamıştır.” (Berkes, 1978: 393). Mevcut 20. yüzyıl konjonktüründe Avrupa böyle bir duruma izin vermezdi. Gayrimüslimlerin otonom bir hak kazanmaları kaçınılmaz. Osmanlı bunların kendilerini yönetme hakkını tanımazsa, onlar bunu zorla alacaklardı. Napolyon tarafından kışkırtılan milliyetçilerin, bu şekilde kaynaştırılıp, bütünleştirileceği Osmanlıcılık fikri yanlıştı. Devlet bu tür yapıların özerkliklerini verip, onları belki kontrol altında tutabilir. Yoksa onlar bunu zorla yine alacaklardır. Osmanlı imparatorluğu varlığını sürdürmek için federatif bir yapı biçimine dönüşmeliydi. 1902 yılında milliyetçilik sorunu üzerine tezinde bu düşünceleri savunurken, bir yıl sonrasında 1903’te Osmanlı birliğinin çözülme halinde olduğunu, içindeki milletlerin ulusal amaçlarına ulaşmada bir önlem almanın zor olduğu kanısına varmıştır. (Berkes, 1978: 393-394). Burada Akçura genelde reform hareketlerinin yetersizliğinden kaynaklanan tespitle, yönetim biçimini değiştirmek yerine, bütün toplumu kapsayacak bir devrimle başarılabilecek dönüşümü işaret etmektedir. Yusuf Akçura’nın bu anlayışının gelişmesinde Tatar modernizmden etkilenmesinin tesirini görebiliriz. Tatar modernizmi olarak adlandırılacak modernlik hareketlerinin oluşmasında şu husus etkilidir. Mercani, Nasıri, Barudi ve eniştesi Gaspıralı gibi Ceditçi düşünürler, Rus baskısını kırarak, direk Batı’lı kanallardan modernliği alma çabaları ve bunu uygulamada belli mesafede kat etmişlerdi. Ortaya çıkan değişim ulusçuluk hareketinin gelişmesini de sağlamıştır. Tatar reformcuları, Burjuvanizi’ninde katkılarıyla, dinsel reformculuktan, ulusal bilince ulaşan bu çizginin oluşumunda etkili olmuşlardır. Akçura bu reformcularla yaptığı görüşmelerden etkilenince, Türkçülük hareketine karşı hissettiği duygusal ilgi, siyasal Türkçülük olarak şekillenecektir. (Karakaş, 2007: 172-173). 134 Yusuf Akçura’ nın “Üç Tarzı Siyaset” makalesi, uygulamada yaşanacak sıkıntılar ve elde edilecek amaçlar ve kazançlar çerçevesinde şekillenmiştir. Bunu yaparken de şu düsturu göz önünde tutar. “Her cemiyet menfaatini hayat, yani kuvvet kazanmakta ve kuvvetini artırmada buluyor. Bu cihetle, cemiyetler arasında, kainatın varlık peşinde dolaşan, bütün unsurları arasında olduğu gibi daima bir savaşma görülüyor. Biz de bu hal suretini kabul etmek mecburiyetindeyiz. Her cemiyetin menfaati; Varlığında, binaenaleyh kuvvetli olmaktadır.” (Akçura, 2012: 237). Bu açıdan bakıldığında kendini Osmanlı ve Müslüman Türk olarak tanımlayan Yusuf Akçura, bu anlamda Osmanlı devleti ve İslam ümmeti ve Türk milleti adına bir menfaat ve kudretli olma yolu izlenmesini doğru bulur. Ama bunlar arasında Osmanlılık sıkıntıları ve elde edilecek güce oranla uygulanması zor bir siyasetir. İslamcılıkta güçlü yönleri olmakla birlikte, Batı’lı devletlerin siyasal çıkarlarına ters düşmesinden dolayı, uygulama zorluğu ile karşı karşıyadır. Çünkü Arap dünyasında ve Müslüman coğrafyalarda Batı’lı özellikle Avrupa’lı devletler nüfus sahibi durumuna gelmişlerdir. Türklük fikrine bakıldığında: “Türklük siyasetinde, tıpkı İslam siyaseti gibi umumidir; Osmanlı hudutları ile mahdut değildir. Binaenaleyh, kürenin Türkler ile meskun diğer noktasına da iktiza eder. En çok Türklerle meskun Rusya’da Türklerin birleşmesi fikrinin pek müphem suretle varlığını tahmin ediyorum. Henüz doğmuş “idil edebiyatı” Müslüman olmaktan ziyade Türk’tür. ”(Akçura, 2012: 235). Uygulama alanı olarak da geniş bir alanda varlık göstermesi, muhtemel Türkçülük siyasetinin tercih edilmesini olanaklı kılar. Bu siyasetin faydaları uygulanabilirliği noktasında önemlidir. Türk birliği uygulanacak siyasetin kapsamındaki Osmanlı ülkesi içinde kalan Türkler, hem dini hem de ırki bağlarla birleşebilecek ve Türk olmadığı halde bir dereceye kadar Türkleşmiş Müslim unsurlarda, Türklüğü benimseyecektir. Henüz hiç benimsemeyenlerde Türkleştirilecektir. Asıl büyük yarar Asya’nın büyük kısmıyla Avrupa’nın doğusuna yayılan coğrafyada yer alan, dilleri bir ve bazen dinleri de bir olan Türklerin birleşmesini sağlamaktır. Bu coğrafyada Osmanlı güçlü ve medenileşmiş özelliğiyle öncülük ederek, büyük bir siyasi milliyet teşkil edecektir. Burada var olan mahsur ise Müslüman olup Türkleşmeyen unsurların Osmanlı’yla ciddi münasebetlerinin kopması sıkıntısı yaşanabilir. Bunların yanında, zor olan yönü de, henüz yeni ortaya çıkmış bu hareketin, toplum tarafından kabulü ve mazisini 135 unutan bir milletin getirdiği sorunlara bakmak gerekir. Ayrıca dinden kaynaklanan birlikteliğinde yavaş yavaş önemini yitirdiğini de görebiliyoruz. “Zamanımız tarihinde görülen umumi cereyan ırklardadır. Dinler din olmak bakımından gittikçe siyasi ehemmiyetlerini kuvvetlerini kaybediyorlar. İçtimai olmaktan ziyade şahsileşiyorlar. Cemiyetlerde vicdan serbestliği, din birliğini yerine alıyor. Dinler cemiyetlerin ek işleri olmaktan vazgeçecek, kalplerin hadi ve mürşitliğini deruhte ediyor.” (Akçura, 2012: 244). Bu açılardan bakıldığında Akçura’ nın işaret ettiği, uygulanabilecek yararları, zararları, kolaylıkları ve zorluklarıyla da Türkçülük siyasetini işaret ettiğibelirtilebilir. Akçura’nın bu siyasette Türk olmayanların Türleştirilmesi ve dinin vicdanlarda yer elde edecek yöne doğru gitmesi, içtimai alandan çıkması fikri, Türkçülük siyasetinde farklılaşan bir yönüdür. Cumhuriyet dönemine ve birçok Türkçülük fikrini savunan aydınlara esin verme noktasında kaynaklık eder. Çevrenin İslam’la var olan, dinle bütünleşen milliyetçiliği ile Yusuf Akçura gibi merkeze yerleşen ideolojinin Türkçülük, milliyetçilik anlayışı, karşıtlık içerisinde kopukluk ortaya çıkarmıştır. Örneğin; Kürt olup Müslüman unsur olarak Türkleşmemiş olanların, Türkleştirilmesine yönelik izlenen siyaset, ulus-devlet oluşturmada günümüzde Kürt milliyetçiliğini tetiklediği gibi, karşıt çevresel milliyetçiliği de beslemiştir. Aynı zamanda bu durum toplumsal kopukluk dediğimiz merkez-çevre çatışması ve gerilimine sebep olmaktadır. Akçura, 1911 yılında yayınlanmaya başlayan Türk Yurdu dergisindeki yazılarında, Batılılaşma hakkındaki görüşleriyle de farklılaşır. Kısmici ya da bütüncül Batılılaşma düşünceleri olarak ortaya çıkan fikirlerden, şu şekilde bir temellendirmeyle, bütüncül yaklaşıma yakın olduğu söylenebilir. Avrupa’nın demir yolunu ve havada uçma makinesini yapmayı öğrenelim. Ama Avrupalılarca düşünmek usulünü talim etmeyelim, düşüncesine benim aklım ermez. Tesiglin ve Balero’ ya çırak olmak istiyorsak, mutlaka Kant ve Comte şakird olmalıyız. Şeklinde fikrini ortaya koyar. (Çağlar, 2007: 33). Akçura Türklük anlayışını, Paris’te eğitim gördüğü sırada modern paradigmanın önemli ayaklarından biri olan,“Ulus Devlet” anlayışıyla temellendirerek düzenlemeye çalışmıştır. Türkçülük bu yolda, siyasal alanda, ilk aşamada, düzenleyici unsur olarak yerini alır. Akçura hocalarının etkisi ile oluşturduğu ulusçuluk görüşlerinden hareket eder. ve daha sonrasında Alman 136 örneğine dayalı ırkçı-ulusçuluk görüşleriyle bağlantı sağlamıştır. (Karakaş, 2007: 176-178).Yusuf Akçura’nın Türkçülük tezinin sıkıntısı; Akçura’nın Osmanlı geleneğinden gelmediği için, bu gelenekteki “İslam milleti” bilincine yabancı oluşundaydı. Bu nedenle diğer Türk milliyetçilerinden ayrılıyordu. (Tan, 2011: 117). Akçura genel bir değerlendirmede, gerek Osmanlı son döneminde ve sonrasında, gerekse Türkiye Cumhuriyeti kuruluş yıllarında, milliyetçilik anlayışı ile derin izler bırakmıştır. 4.2.ZİYA GÖKALP VE MİLLİYETÇİLİĞİ Ziya Gökalp 1876 yılında Diyarbakır’ da doğdu. O dönemde Diyarbakır’ın genel özelliği Türk, Kürt, Ermeni ve Araplardan oluşan tarım ekonomisine dayalı bir geçim sisteminin olduğu bölgeydi. (Çağlar, 2007: 35). Diyarbakır bu dönemdeki asıl özelliği çeşitli sebeplerden imparatorluktan aykırı düşüncelerinden dolayı, sakıncalı bulunan devlet adamlarının sürgüne gönderildiği yerdi. Siyasal ve entelektüel açıdan hareketli olup, Anadolu’nun Selanik’i unvanıyla anılırdı. Dönemin sorunlarıyla ve muhalefeti ile iç içe olmasında bu durum etkili olmuştur. Ayrıca Gökalp babasının yönlendirmesiyle Namık Kemal’den etkilenmiştir. Ziya Gökalp ilerleyen dönemde Batılı ve Doğulu ilim adamlarının eserlerini okuma, karşılaştırma ve uzlaştırma gibi çalışmalar ortaya çıkarmıştır. Gökalp’in de idealize ettiği siyasal ve fikir dünyasının şekillenmesinde temel belirleyici etken bu çalışmalar olmuştur. Bunun sonucunda Gökalp, Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlı topluluğunun sosyal ve siyasal yaşamını düzenleyen, sentezci anlayışının ilk örneklerini ortaya çıkarmıştır. Ziya Gökalp’ in fikir ve düşünce dünyasında önemli tesirlerde bulunacak bir diğer kişide Jön-Türk hareketinin ideologlarından Abdullah Cevdet olmuştur. Gökalp, bu sayade Batı’lı organizmacı sosyoloji ve Materyalist felsefeyle tanışmış. Halbert Spenser, Gustave, Le Bon, Ernst Haeckel ve Luduving Buechnen’in eserlerini okuma imkanı bulmuştur. Türkçülük akımına ilgisinin artmasında Hüseyinzade Ali’ nin tesiri azımsayamayacak derecede önemlidir. (Karakaş, 2007: 1168-169). Ziya Gökalp’te bu etkileşim sonrası, İttihat ve Terakki Cemiyetine karşı ilgi oluşuyor. Daha sonrasında resmen cemiyete katılır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra cemiyetin Diyarbakır şubesinin kurulmasında öncülük eder. Partileşen cemiyetin Diyarbakır, Van ve Bitlis örgütlenmesinin müfettişliğine getirilir. Gökalp Akçura’dan farklı olarak, İttihat ve Terakki Cemiyetinin içerisinde bizzat rol almış 137 ve görevler üstlenmiştir. (Çağlar, 2007: 36). Ziya Gökalp kendine has olan sentezci yaklaşımını, Doğu-Batı ayrımı karşısında her iki alanı, ortak noktada buluşturacak bir yaklaşım sergilemeye çalışmıştır. Ziya Gökalp, Meşrutiyet dönemin de fikir dünyasında başlı başına kendine has bir ekol olarak, yer elde etmeye çalışmıştır. Bu özelliğini Cumhuriyet dönemine de taşımıştır. Ziya Gökalp’in özellikle Batı düşünürlerinden E.Durkheim’in toplumsal alandaki çalışmalarından ilham almıştır. Onun etkisinde kalarak toplumsal alanda iki gerçeklikten bahseder. Hars ve medeniyet, bir şekliyle de kültür ve uygarlık, kültürü, ulustan ulusa değişen ve her ulusun ortaya çıkardığı toplumun yarattığı değerler olarak benimser. (Çetinkaya, 2002: 75) Medeniyetse ona göre uluslararası bir evrensellik taşır. Bu tanımlamada ulusal ve uluslararası olan iki kavramı modernleşme ilkesinde de kullanır. Osmanlı modernleşmesi medeniyetin alınması ve hars kültürün korunması ile olabilir. Biz hep medeniyetin yanında kültürü de aldığımızdan sıkıntı burada başlıyor. Bu dönemde hakim olmaya çalışan düşünsel akım olan ferdiyetçiliğe karşı mücadele etmiştir. O “Nizam Felsefesine” yönelik cemiyetçi bir fikri yönelişi benimsemişti. Gökalp’in Türk milliyetçiliği ilk işleyen düşünür olarak formüllendirdiği fikri düşüncesi bu eğilimdedir. (Çetinkaya, 2002: 74). Bu çerçevenin oluşmasında sosyoloji bilgisi önemli katkılar sağlar. Gökalp’in kendisine yarayacak kavramsal çerçeveyi oluşturmada, Durkheim’in sosyolojisinin önemine değinilmişti. Sosyolog olarak Gökalp, toplumda normal ve patolojik yönlerin seçilmesi hususunda çalışmıştır. İslamcılık, Türkçülük ve Batıcılık düşüncelerini eleştirmesi ile başlayan, Türkleşmek, İslamlaşmak ve Çağdaşlaşmak formülü ile sonuçlanan tartışmalardaki açıyı getirmesi, Gökalp’in farklı yönüdür. Burada üç ideolojinin eleştirisini de ele almaktadır. (Berkes, 1978: 416-417). Ziya Gökalp’in bu üçlü konuda sentezci yaklaşım sergilemesi, milli kimlik ve kültür konusunda özlü bir yöntem oluşturmasını sağlamıştır. Fakat Cumhuriyetin kurulmasından sonra yazdığı, Türkçülüğün Esasları’nda İslamcılık yer almamıştır. Ziya Gökalp milliyetçiliği Türkçülük üzerinden şekillendirir ve tanımlar. Onun millet tanımlaması “Millet ne ırki ne kavmi , ne coğrafi , ne siyasi, ne de iradi bir zümre değildir. Millet lisanca dince, ahlakça ve edebiyatça müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bulunan bir zümredir.” (Gökalp, 2012: 252). Burada millet tanımı, toplumsal alanın patolojik yani karmaşık yapısına yönelik, 138 birleştirici bir yöntemle yapıldığı dikkat çekmektedir. Milliyetçilik tanımını da bunun üzerine inşa edeceği için, bir ayrışmayı değil, bütünleşmeyi ortaya çıkaracak teoremler ortaya çıkaracaktır. Kavramsal çerçeve bu yönde oluşmalı. Kültür milliyetçiliği de denilebilecek bu yaklaşım şu şekilde ifadelendirir. “Terbiyesini almış olduğumuz cemiyetin mefkuresi ruhumuzu vecdlere gark ederek, mesut yaşamamıza sebep olur. Bundan dolayı ırk, insan terbiyesiyle büyüdüğü cemiyet mefkuresi uğruna hayatını feda edebilir. Halbuki zihnen kendisini nispet ettiği yabancı bir cemiyet uğruna ufak bir menfaatini bile feda edemez.” (Gökalp, 2012: 253). Burada millet olmada ve millete bağlanma mefkuresinde, ortak bilinç oluşumu sonrası, kendi harsı değerler içindeki değerleri benimseme milliyetçiliğin kökenlerini oluşturur. Bu anlamda millet ırkı bir tanımlama olmadığı gibi aynı kavimden gelen bir soydaşlıkta değildir. Bu anlamda aynı coğrafyayı paylaşan farklı düşünen ve çatışan toplumda da milleti oluşturamaz. Osmanlıcıların Osmanlılık temelli yaklaşımıyla tüm tebaayı ele alamayız. Çünkü farklı kültür unsurları var. Ferdiyetçi yaklaşımsa kişinin kendisini mensup ettiği herhangi bir cemiyet olarak milleti görür. Bu millet tanımlamalarında eksik ve noksanlıklar olmakla birlikte, bunları yeniden harmanlayan ve sentezleyen, hissi dünyadır. Çünkü Gökalp’e göre “His dünyası ruhumuzun normal bir halde bulunabilmesi için fikirlerimizin, hislerimize tamamıyla uyan olması lazımdır.”(Gökalp, 2012: 249-251). Bu hissiyatçı bir milliyetçilik tanımlaması genel hatlarıyla, dönemin toplumsal ihtiyaçlarına göre oluşturulmuştur. Gökalp’in Türkçülük fikrinin kurucularından olduğunu söylemiştik. Gökalp’in fikri düşüncesinde Namık Kemal’in millet fikrindeki İslami söylemler etkisini göstermiştir. O yüzden millet fikrine dinsel bir kutsallıkta atfeder. Zamanla tanrıya duyulan bağlılık, zamanla millete duyulan bağlılığa dönüşecekti. Gökalp millet tanımını; aynı dili konuşan, aynı eğitimi alan, din, ahlak ve estetik ülkülerinde birleşmiş insanların oluşturduğu topluluk şeklinde tanımlamıştık. Burada böyle bir tanıma uyan millet ancak Gökalp’e göre sosyalleşme ile oluşabilir. Sosyalleşmeyle milliyetçilik oluşur. Böylece imparatorluktaki bütün farklı unsurların bir şekilde milliyetçilik potasında birleştirilebileceğini düşünüyordu. Onun “Türk milletindenim, İslam ümmetindenim ve Batı medeniyetindenim” üçlemesi, Batı’nın sadece medeniyet unsurlarını, İslamiyet’in ise zamanla oluşan siyasi hukuki boyutlarını bir tarafa bırakıp, sadece sosyal ve dini örflerini alınmalı. Bu temellerin birleşimi sonucu 139 imparatorluk, Batılılaşmış Müslüman Türklerin diğer sosyal gruplar karşısında üstünlüğünü pekiştirir. (Göçek, 2002: 73). Gökalp’in bu şekilde toplumları birleştirme temelli milliyetçiliği şu düşüncesinden kaynaklanıyor. Durkheim’den etkilendiği ve onun sosyolojisindeki solidarist, dayanışmacı yönleri yaşadığı topluma uyarlama çabasıdır. Çünkü ona göre “Ulus, toplumsal grupların en gelişmiş olanıdır.” Toplum, toplumsal birlik ve dayanışmaya dayanır. Dayanışmanın en yüksek biçimi ise, ortak dil ve kültür, ortak bilişim ve duyarlılık normları temeli üstünde yükselir. Dayanışmanın ve millete ait ortak değerlerin varlığını duyurmak “Türk milletini yükseltmek” öncelikli olarak milleti “kendini tanıtmak ” ve “milli mesuliyetini” bildirmekle mümkün alacaktır. (Ünüvar, 2002: 30). Burada dayanışma kökenli bir toplum, milletin kendisini tanıması ve buna göre mesuliyetinin farkına varmasıyla oluşacaktır. Gökalp’in milliyetçilik anlayışında hedeflenen bir diğer amaçta budur. Millete kendini tanıtma ve mesuliyetini hatırlatma. Gökalp’in bu şekilde milleti uyandırma ve harekete geçirmeye dayalı milliyetçiliğini, o dönemde İslam alemi üzerinde önemli etki yapmış olan Cemalettin Afgani’nin düşünce sisteminde de bulabiliriz. Afgani Batı’nın sömürgeci politikalarına karşı, İslam milletlerini asrın gerçeği olarak görür. Afgani, milliyetçilik duygusunu ateşleyerek İslam dünyasını ayaklandırmak ister. Bu durum İslam birliğine zarar vermeyecektir. Ayrıca tek tek kuvvetli olan unsurları bir araya getirerek, daha kuvvetli topluluk meydana gelecektir. İslam birliği her Müslüman milletin şuurunu kazanmasıyla mümkün olacaktır. Milli duygulardan yoksun millet ölü bir millettir. Milli cereyanlar İslamı sarsmaz bilakis kuvvetlendirir diyordu. (Köseoğlu, 2002: 219-220). Bu Afgani’deki milli şuur ihtihad-i islam birliğine yönelmede önemliyken, Gökalp’in Osmanlı’nın son dönemlerinde içinde bulunduğu bu zor durumdan, Türk gençliğindeki milli bir bilinç ve Türklük mefkuresine sarılmakla çıkılacağını tespit eder. Son dönemde mevcut gelişmelerle bütün toplumun yaşamakta olduğu, kendine ve kültürüne karşı güvensizliğe çare olarak, milliyetçilik gelişiyordu. Toplumsal dayanışma aracı olarak milliyetçilik, aklın manevi gücünü, birlik ve beraberliği artırmak için halkın içindeki milli kültürü yüceltiyor ve ülküleştiriyordu. Bu anlamda Gökalp 1914 yılı öncesinde, Afgani’nin de vurguladığı, İslamiyeti Türk vatanseverliğinin bir temeli olarak kabul eder. (Köseoğlu, 2002: 233). Bu düşünce Cumhuriyet sonrasında değişime uğrayacaktır. 140 Çünkü Osmanlı’daki çok uluslu yapıyı, Türk milliyetçiliği ekseninde toparlama gayretleri devam etmektedir. Gökalp’in bu sentezci anlayışının bitmesinde, Osmanlıcılık tarzı bir Türkçülük ve milliyetçilik anlayışından, Türkçülüğe doğru yönelişi, Turan adlı şiiri yayınlamasıyla iyice belirginleşir. İlk kez 1839 yılında Fince, Türkçe, Moğolca ve Macarcanın içinde bulunduğu dilleri tanımlamak üzeri Turan terimi kullanılmıştır. 1870 yılında Budapeşte Üniversitesin’de Armenius Wabery’in başkanlık ettiği Türkoloji kürsüsünün kurulması ve sonrasında, Orta Asya Türkleriyle olan ilişkiler, bu kavramın kullanımını yaygınlaştırdı. (Özdoğan, 2002: 394). Turan kavramını popüler hale getiren 1910 ve 1915 yılları arasında Ziya Gökalp’ın yazdığı şiir ve destansı yazılarla olmuştur. Gökalp’ın Turancılığa yönelmesinde Hüseyinzade Ali’nin etkisi büyük olmuştur. Başlangıçta aynen aldığı Turancılık fikrini, sonradan kendince yorumlamıştır. Turan şiirinde vatanı “Ne Türkiye’dir Türklere, ne Türkistan; vatan büyük ve müebbet ülkedir: Turan’ı açık bir dille ülküleştirir. Gökalp, “Kızıl Elma” , “Ergenekon”, “ Kızıl Destan” gibi destansı şiirlerinde de bir taraftan tarihinin derinliklerindeki zaferleri hatırlatırken, bir taraftan da Osmanlı’nın Batı’lı güçler ve yeni Balkan ulusları karşısında aldığı yenilgilerin panzehiri olarak “Turan” ruhunun canlandırılmasından söz etmektedir. (Özdoğan, 2002: 395). Karakaş bu Turancı yaklaşımı değerlendirirken, “Romantik bir üslupla bütün Türklüğün yaşadığı vatanı Turan olarak ifade eden Gökalp, Türkçülüğü imparatorluğun ideolojisini oluşturan ve gittikçe zayıflayan Osmanlıcılık ve İttihat-ı İslam fikirlerinin yerini alacak bir psikolojik mefkure olarak düşünmektedir.” (Karakaş, 2007: 203). Son noktada Türk ulusçuluğunun, Türkçülüğün kurucularından olan Yusuf Akçura ve Gökalp arasında da zamansal anlamda bir fark ortaya çıkmaktadır. Akçura’nın 1930 yılında Osmanlı milletinin ulusunun olanaksızlığından hareket edip, Türk ırkına dayalı Türkçülük anlayışını öne atması ile, Gökalp’ın bu dönemlerdeki çok uluslu yaklaşımı varken, Akçura da Türk ırkına dayalı saf Türk ulusu perspektifi vardır. (Karakaş, 2007: 204) Genel bir değerlendirme yapmak gerekirse; Gökalp’te modernleşme karşısında takınılacak tutumla ilgili görüşlerin ortaya atılmasından sonra, milliyetçilik fikrinin kültürel değerlere bağlı ve hissi duygularla yaşanan bir anlayışta şekillenir. Turan fikriyle de bunun tüm Türkleri kucaklayan bir mefkure durumuna dönüşmesi gerektiği fikrini savunur. Akçura ile farklılaşan yönlerinin yanında iki düşünürün düşünce hayatında ortaya koyduğu 141 fikirler, Türkiye Cumhuriyeti’nin ideolojik ve siyasal temellerini oluşturmada etkili olmuştur. Tan’ın bu konuda şu tespiti bu düşünürlerin etkilerinin günümüze kadar devam ettiğini de göstermektedir. “Ziya Gökalp’ de görülen İslamlaşma vurgusu ve bilhassa Kürt, Türk beraberliğine özen gösterme gibi kuvvetli motifler Akçura da yoktu. Onun milliyetçilik anlayışı keskin ve Osmanlı toplumunun bünyesine göre fazla radikal milliyetçilikti. Gökalp’ in 1924 te erken ölümüyle Yusuf Akçura’ nın “etnik” vurgulu Türkçülük anlayışı baskın hale geldi. 1930 lar da son derece etkili oldu ve bu gelişim Kürt sorunu üzerinde olumsuz etkiler yaptı.”(Tan, 2011: 117). Gerçekten de iki düşünür gerek Osmanlı son dönemi gerekse Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki etkileriyle merkez-çevre ilişkisinde, merkezin yönetsel anlayışının çevreye bakışının şekillenmesinde farklı etkileri olmuştur. 142 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİ MERKEZİN MİLLİYETÇİLİK ALGISI VE ÇEVRENİN TEPKİSİ 1.TÜRKİYE CUMHURİYETİNİN KURULUŞ DÖNEMİ Modernleşmenin proje olarak iki şekilde geliştiğini gördük. Bunlardan birincisi ekonomik sistemin sonucu olarak kapitalist yapının yayılma, genişleme istenci sonrasında kendi vasıtalarını kullanarak uyguladığı yöntem. İkincisi ise Geri kalmış ülkelerin, Batı’lı devletlerde her alanda ortaya çıkan üstünlüğü ve bu üstünlüğü yakalamada istekli olan yönelimleriyle ortaya çıkan süreç. Bu alanda yeni düşüncelerin etkisi altında kalarak, yönetici seçkinlerin bu ekonomik sistem için gerekli ticari ve toplumsal düzenlemeleri yaparak girdikleri bir modernleşme süreci olarak ta görülebilir. İkinci kısımda yer alan modernlik, Batı dışı toplumlara özgü geri kalmışlık duygusuyla ortaya çıkar. Osmanlı’da başlayarak daha sonrasında Türkiye Cumhuriyeti’ne sirayet edecek modernleşme tipi daha çok ikinci tip diyebileceğimiz, devlet eliyle ve seçkinler aracılığıyla devam eden bir modernleşme çizgisinin benimsenmesiyle yürütülecektir. Osmanlı Devleti’nin 1.Dünya Savaşı’nda taraf olarak yer aldığı devletlerin de yenilmesiyle, savaştan yenik ayrılıyordu. Ve Mondros Ateşkes Mütarekesi ile bir anlamda Osmanlı devletinin tasfiyesinin sonuna gelindiği anlaşılıyordu. Tüm bu zor şartlarda geçmişten başlayarak devam eden modernleşme çabaları pek fazla sonuç vermese de Anadolu da yeni bir devlet kurmak ve yaşam kavgası sürdürmek için bir mücadeleye girişilmişti. Bu Kurtuluş Savaşı döneminde yer alan ve Anadolu’daki halkı örgütleyip bağımsızlık mücadelesine girişen seçkinci kanadın çoğu, İttihat ve Terakki Cemiyeti üyesi subaylardan oluşuyordu. Nilüfer Göle bağımsızlık savaşı sonrasında ortaya çıkan durumu değerlendirirken biraz daha farklı düşünmektedir. “ I. Dünya Savaşı sonunda Osmanlı imparatorluğu İngiliz, Fransız, İtalyan ve Yunanlıların işgali altındadır. Oysa o güne kadar çalışmalar Osmanlı İmparatorluğu’nun nasıl kurtarılacağıyla ilgiliydi. Ulusal kurtuluş mücadelesini yöneten Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyetinin Jön Türkleri değil, Mustafa Kemal’dir.” (Göle, 2008: 85). Burada Göle’nin Osmanlı’nın tasfiyesi sonrasında ilk başta yürütülen Osmanlı’yı kurtarma ve modernleştirme politikalarında Kurtuluş Savaşı sırasında ve sonrasında yeni bir sürece girdiğini vurgular. Başta değinildiği gibi İttihat ve Terakki’nin de kendi içinde 143 farklı düşünen ve hareket eden unsurları vardı. Her zaman aynı ortak düşünce etrafında tam fikir birliği yaptıkları söylenemez. Türk ulusal direniş hareketinin önderi olma niteliğine sahip Mustafa Kemal’in, Osmanlı’nın son dönemlerinde İttihat ve Terakki Cemiyetinde Cemal Paşa grubuna yakın olduğu bilinmektedir. Özellikle Ali Fethi (Okyar) ile yakın ilişkilerinin olduğu, bu nedenle de Enver Paşa’nın rakibi Ali Fethi Bey olan ilişkiler nedeniyle, Enver Paşa ile olan ilişkiler de gergindi. Enver Paşa askeri lider olarak göz önüne çıkmaya başlayınca, Mustafa Kemal’i siyasal iktidar merkezinin dışına ittiği de belirtilebilir. (Zürcher, 2002: 214) Bu açıdan bakıldığında hareketin kendi içinde de bir çekişme içerisine girdiği de söylenebilir. Bu durum Kurtuluş Savaşı’nın sürdürüldüğü yıllarda da gözlemlenmiştir. Kurtuluş Savaşı’nın verildiği yıllarda Rusya’dan bu direniş hareketinde yer almak üzere Trabzon’dan Anadolu’ya girmeye çalışan Mustafa Suphi, geri dönmeye zorlanır. Fakat daha sonrasında bölgede bazı taraftarlarıyla birlikte Karadeniz’de boğdurulur. Enver Paşa’da Azerbaycan ve Rusya’dan aldığı destekle bir ordu kurarak Anadolu’ya girmek, milli mücadeleye katılmak ister. Fakat Ruslar ona gerekli para ve destek vermezler. Enver taraftar toplamada kendi şöhretine güvenip, Anadolu’ya tek başına gelmek ister. 30 Temmuz 1921’ de Batum’dan Türk sınırına girmek istedi. Ama Türkiye’ye girişi kabul edilmedi. (Zürcher, 2010: 235-236). Bu noktada ortaya çıkan durum, Türkiye Cumhuriyeti için bağımsızlık savaşı verilirken dahi çekişme ve kopuklukların devam ettiğini göstermektedir. Merkezi seçkinci kanat içinde farklı gruplar bu yıllarda çevre olarak nitelendirilen unsur halk kısmına yaklaşma eğilimi göstermişlerdir. Fakat kendi içlerinde çekişme varlığını devam ettirmektedir. Bu noktada gerek savaş yılları ve sonrasında var olacak bu çekişme bir anlamda da Osmanlı’dan devralınmış ve süreklilik arz eden niteliğe dönüşmüştür. Her ne kadar yeni kurulan devletin artık geleneksel bağlarıyla Osmanlı’dan tamamen farklı yapıya sahip nitelikte olduğunu düşünen düşünürler olsa da. Süreklilik sergileyen durumlarında varlığından söz edilebilir. Osmanlı Devleti’nin yıkılışı veya tasfiyesi sonrasında yaşanan süreçlere ilişkin görüşlerde, sosyal bilimciler ve sosyologlar bir ikilik yaşamaktadırlar. Berkes’e göre Türkiye Cumhuriyeti’nde modernleşme süreci, gelenekten kopuşla başlayan bir süreç olarak görülür. Geleneğe dayanan Osmanlı toplum yapısında düzenin kaynağı değişme değil düzendir. 144 Değişme, ilerleme, evrim bozulma olarak algılanır. Bunlar dengeye yönelmiş anarşilerdir. Geleneksel düzende devam eden toplumsal yapıdaki aksaklıklar yalnızca ıslah yoluyla düzelebilir. Bu da yapının saf ve orijinal haline gelmesiyle mümkündür. Ama Osmanlı’da 17. yüzyıldan itibaren bu düzen anlayışına bağlı gelenekten koparak Batı modernliğinin motoru durumunda olan ilerlemeye gözünü çevirmiştir. Bu yeni yapıda gelenek ötekileşerek çeşitli sorunlar üreten geriliği temsil eden yapıya dönüşür. Modernlik mecburen kendi yanında kopmayı da getirecektir. Cumhuriyetin ilanıyla yeni kurulan devlet eski Osmanlı’dan bir kopuşu temsil eder. Berkes’e göre geride olan ve ilerici arasındaki ikilik mücadelesine dayalı bir sürecin varlığı, Cumhuriyet Türkiye’sinin temeliyle de derinleşmiştir. (Yıldırım, E. 2012: 87- 89). Milli mücadelenin verilişinde ve sonrasında yapılan tüm çalışmalar, modernleşme adına, Batı’yı yakalama, ve geçmişten kopma şeklinde köklü değişiklikleri içermekteydi. Bu durum var olan kopukluğun bir göstergesi olarak sayılabilir. Bu durum başka ikiliklerinde yaşanmasına sebep olmuştur. Örneğin Göle bu durumu “Batı’ya karşı ve Batı’nın yanında olmak” şeklinde tanımlar. Mustafa Kemal’e göre bağımsızlık ancak milli bir devletin kurulması ve yaşatılmasıyla mümkün olacaktır. Milli devlet Batı’ya karşı savaşılsa bile, bu şekilde Batı’nın değerlerini benimsemekle kurulur. Mustafa Kemal’e göre “çağdaşlık olarak da adlandırılan modernlik; kurulu devletin, Batı tarafından temsil edilen evrensel ilkelere uygun olarak “millileştirilmesidir.” Cumhuriyetin kurulması her türlü yerel ve dinsel farklılıktan üstün olan bu evrenselliğin benimsenmesi anlamına gelir.” (Göle, 2008: 85). Burada belirtilen modern devlet tasarımında Türkiye Cumhuriyeti, Batı’lı formlarda modernliğin evrenselliğine ve geçmişin, geleneğin reddine dayalı bir kurulum ilkesi merkezi seçkin yönetici elitler tarafından benimsenmiştir. Yeni bir millet oluşturma düşüncesi Osmanlı’nın son dönemlerinde seçkin bürokrat yöneticiler ve aydınlar tarafından dillendiriliyordu. Osmanlı’da yönetici sınıf Batıcı ve Batılı tarzda yeniliklerin öncüsü durumunu koruyordu. Halka ise bayağı, sıradan, avam gözüyle bakma eğilimiyle, onu yönlendiren ve şekillendiren, şekle sokan özne durumunda kendisini görmekteydi. Millileştirme politikalarında seçkinci kadro bu rolü yine kendisi üstlenecektir. Aslında bunun karşısında “Kendilerini savunmak durumunda olan kitleler daha fazla geleneksel ideolojiye sarılıyor.” (Başkaya, 1997: 21). Dönüştürme ve şekillendirme karşı, değerlerine 145 sarılıp değiştirme politikasına direnmesiyle Osmanlı’dan gelen ikilik Cumhuriyete de taşınmış oluyordu. Bir kopma varsa da bu durum Cumhuriyetin kuruluş yıllarında benimsenen ideolojiden kaynaklanıyordu. Baykan Sezer’de kuruluş döneminden itibaren yeni Cumhuriyet’le gelen anlayışta Batılılaşmanın Osmanlı Doğu siyasetinden bir kopmayı ifade ettiği söylemektedir. Doğu siyasetinden kopma olarak Cumhuriyet modernliği bunu çok iyi şekilde temsil eder şeklinde ifadelendirir. Çünkü Cumhuriyet Batıcılığı Osmanlı eleştirisi ve reddiyesi üzerine inşa olmaktadır. Osmanlı olan her şey kötüdür. Cumhuriyet, bu kötülüklerden uzak durarak varlığını sürdürmektedir. Bu anlamda Cumhuriyet ile birlikte Batılılaşma anlayışında da yeni bir dönem başlamıştır. Osmanlı’nın tavsiyesi ile artık Batı tarzı bir devlet anlayışı benimsenmiştir. Bu anlamda Anadolu’nun Müslüman Türkleri Doğu’dan koparak Doğu’nun Batı ile uyuşabileceğini görev olarak üstlenmişlerdir. (Sezer, 1988: 202-203). Sezer yeni cumhuriyetin, Doğu’dan kopuş ve tamamen Batı’ya yönelişi temsil ettiğini belirtmektedir. Bu açıdan yeni yöneliş gereği, yeni siyaset ve yeni anlayışı, toplumun her alanına nüfus ettirebilmede, elit seçkinler üzerlerine düşeni yapmakla mükelleftir. Cumhuriyetin kuruluşunda Osmanlı’dan devralınan bir devamlılığın olduğunu ileri süren yaklaşımlar, Türkiye Cumhuriyeti kurulmasında kopmalar kadar ağırlıklı devamlılıklarında olduğunu ileri sürmektedirler. Bu yaklaşım özellikle merkez–çevre paradigmasını, Osmanlı modernleşmesini ve toplum yapısına uyarlayan Şerif Mardin’in devamında düşünülmektedir. Aynı paradigmayı Türkiye Cumhuriyetine de uyarlayan yaklaşım bu devamlılığa işaret eder. Mardin Batı’da merkezi devletleri yaratan merkezileşme süreci, merkezi güçlerle çevrenin özelliklerini yitirmeden yönetim erkinin bir parçası haline gelmeleri ile sağlandığını vurgular. Batı’da bu çok boyutlu karşı karşıya gelmeler sayesinde merkezi yapı şekillenir. Osmanlı’da başlayarak, Cumhuriyet döneminde de devam eden merkez– çevre arasındaki karşı karşıya gelmeler ise genelde tek boyutlu bir seyir izlemiştir. Bu tek boyutlu çatışma, Türk siyasetinin en önemli ve toplumsal kopukluğunu meydana getirmektedir. (Kaliber, 2004: 109). Bunu ortaya koyan Mardin’e göre cumhuriyetin yeni olarak ortaya koyduğu ideolojilerin arkasında belli bir toplumsal yapı bulunmaktadır. Bu var olan toplumsal yapı Osmanlı toplum yapısındaki 146 “Herschaff yönetim, statü toplum değerlerini ve halk kültürü ile aydınlar kültürünün iki ayrı kültür olarak, seçkinler düzeyinde devam eden davranışlar getirmiştir.” (Mardin, 2007: 144). Bu açıdan bakıldığında Osmanlı döneminde var olan aydın ya da seçkinler sınıfı, var olan kültürel geleneklerini Cumhuriyet dönemine geçtiği andan itibaren de taşımaya devam etmiştir. Var olan bu özelliğini tamamen değiştirip atmamıştır. Bu doğal ve olması gereken yöntemdir. Cumhuriyetin kuruluşu ve ilanıyla tamamen formatlanan ve yenilenen bir yapı beklenmesi aykırı karşılanmalıdır. Mardin bu yaklaşımı ile ilk modernliği bir kopuş olarak yorumlayan tezlere karşı, tam tersine modernliğin geleneğe dayanarak var olduğunu ve bütün modernleşme çabalarının arkasında bir toplumsal yapı olduğu fikrine de dikkat çekmektedir. Bu toplumsal yapı hemen bir günde, bir saat ya da bir yılda değişmeyen, önemli ölçüde süreklilikleri barındıran niteliktedir. Onun gözünde Cumhuriyet’in modernlik mirası, Osmanlı döneminin modernlik mirasıdır. (Yıldırım, E. 2012: 94). Bir başka açıdan Türk ulus devletinin kurulmasına ilişkin görüşlerine bakıldığında, Türk modernleşmesinin sadece kopuşlar ya da süreklilikler söylemi içerisinde değil, bunların birbirine ilişkin geçişli ya da eş zamanlı var oluşlarını tahlil eden bir yaklaşımda sunar. “Buna göre bir tasarım, bir tasavvur olarak kurguladığı toplumu inşa yolunda meşruiyetini, olmayan bir öze (modern bir ulus, ulusal kimlik, genel irade gibi) ontolojik bir nitelik kazandırarak, zaten varmış gibi yaptığı bu özün ideolojik yeniden üretimi üzerinden kurgulayan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti. Geçmişte kurulan bir süreklilikler ve kopuşlar ilişkisinin karmaşık gerilim ve tezahürlerini barındıran bir siyasal modernite projesi.” (Kaliber, 2004: 109-110). Tek taraflı bir süreklilikten ziyade bu şekilde bir iç içelik, olguyu anlamada daha yardımcı olacaktır. Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı arasındaki ilişkiyi ortaya koyan bir başka düşünür Halil İnalcık’ta bu kopukluk ve devamlılık ilişkisini beraber ele alan bir modernleşmeci yaklaşım belirler. Atatürk devrimleriyle kesinlikle bitmiş olanların yanında Osmanlı’dan devam eden kültür alanlarının varlığına işaret eder. Milli iradenin hâkim kılınması gerekir, Türk halkı olarak, yalnız kendi alın yazgısını kendi belirleyen iradeye sahip olacak niteliklere ulaşabilmelidir. Milli devlet ve eşit vatandaşlar oluşturma yolundaki adımlar kökten dönüşümü gerektirir. Devrim bir 147 anlamda da bu kopuşu ifade etmektedir. Süreklilik konusunda ise geleneksel alanda kültürel yapı bir anda değişmez. Onlar, hem sorunlarını hem de yaşayışlarını devam ettirirler. Sosyal yaşam alanının ürünü ve sosyalleşmenin aracısı olan kültürel aracılık rolünü devam ettirmektedir. (İnalcık, 1998: 13-14). İnalcık’da süreklilik ve kopukluk anlayışının beraber ele alınması gerektiği yönünde fikir ileri sürer. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulma döneminde kurucu kadroların Osmanlı’daki bürokratik seçkin kadroların devamlılığı gibi bir özellik sunmaktadır. Devamında yapılan köklü değişiklik ve geçmişi yok sayan geleneksel yapıyı bir reddiye ile yeni modern ulus devlet oluşturma düşüncesinde izlenilen politikalar, kopukluğu meydana çıkarmıştır. Çevre-merkez arasında var olan gerilim ve bu gerilimin artması, merkezin milliyetçi söylemlerle ortaya koyduğu ulusallaştırma politikaların uygulanma nedenleri ve buna bağlı olarak yürütülen siyaset sonucunda yeniden şekillenmiştir. Türkiye’de oluşan yeni milliyetçilik söylemlerinin de ortaya çıkmaya başlaması, bu dönemde şekillenme sürecine girmiştir. Yeni olan milliyetçilik fikri değil, bu fikirdeki dönüşümdü. Karakaş Türkçülük ve Türk milliyetçiliği çalışmasında, Türkçülük fikrinin dönüşümü, yeni bir ideolojiyle temsili noktasına gelmesinde Kurtuluş Savaşı’nın önemli rol üstlendiğini belirtir. Kurtuluş Savaşı’yla girişilen mücadele Türkçülük düşüncesinin yaşadığı en farklı değişimi ifade eder. Bu dönemdeki koşullarla, geçmişte var olan koşullar, farklılaşma içine girmiştir. Ve bu dönemde: “Türkçülük bu koşullara eklemlenerek yepyeni bir içerik ve yapıya kavuşmuştur. Sözünü ettiğimiz dönüşümle ortaya çıkan eklemlemeyi ifade eden engel, farklılaşma, imparatorluk ideolojisi olma adına üstünlük psikolojisinin ürettiği ihtiyacı karşılayan Türkçülüğün, Türklerin ulus devletler çağında Anadolu coğrafyası üzerinde teritoryal bir çerçevede Türk milliyetçiliğine dönüşmeye başlamasıdır.” (Karakaş, 2006b: 68). Bu söylem Osmanlı sonrası Türk modernleşmesinin merkezine oturan ideolojinin yeni karakterini çizmede ve Anadolu sınırlarında bir ulus oluşturma fikriyle modernliğe ulaşma çabası ortaya çıkmaktadır. Osmanlı’dan devralınan önemli fikir akımlarından biriside milliyetçiliktir. Öncesinde son Jön Türk hareketi ile İttihat ve Terakkiye sirayet eden düşünce Misakı Milli meselesi ile Anadolu coğrafyasında belirlenen bir ideolojiye doğru dönüşmüştür. Bu fikir Cumhuriyetin ilanı ve yeni kurulan devletin de çizdiği 148 siyasetin ana yönünü oluşturmuştur. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında verilen kurtuluş mücadelesi döneminde yaşanan olaylar, kurucu ideolojisinin şekillenmesinde etkili olmuştur. Mardin’in Cumhuriyet hem iç hem de dış çatışmalar içinde doğdu, son derece heterojen bir toplumsal yapı aynı zamanda varlığını sürdürüyordu. Bu devlet, zaman zaman silahlı mücadelelerin gerektiren Ermeni milliyetçiliği ve münferit isyanlar, daha sonrasında Kürt gailesi ile uğraşırken inşa edilmiştir. Bu durumda ister istemez Anadolu’nun da ilksel grup hatları temelinde bölüneceği korkusu yeni devlet kurucuları arasında güçlü bir eğilim oluşturduğunu, bu yaklaşım 1950’lerin sonrasına kadar Kemalist yaklaşımın gizli de olsa arka planını oluşturduğunu belirtmektedir. (Heper, 2006: 93). Bu durum milliyetçiliğin ve ulus-devlet oluşturma ideolojisinin arka fikri altyapısını anlatmada önemlidir. Bu yeni devletin modernleşmesinde belirlenen “egemenliğin kayıtsız ve şartsız millete verilmesi” gibi uygulamalar, yeni geçişi ifade eder. Çaha bu egemenliğin devredileceği ve verileceği bir milletin olmayışından dolayı, yeni dönemin siyasetinin var olmayan, yani mevcut olan bir millet olmadığı için, bu millet bir anlamda da “Yaratılacak olan bir milleti” şeklinde yeni dönemin siyasal projesini tanımlar. Genel anlamda Atatürk, Çaha’ya göre bu milleti oluşturmak için büyük çaba sarf etmekteydi. Onun “Her tür kuvvet ve kudret kendi zatında menkul olan bir milleti uyandırmak ve rejimi bu millete dayandırmak istediğini anlıyoruz.” (Çaha, 2008: 71). Millilik söylemiyle yapılan her politikanın arkasında bu var olmayan milleti uyandırma ya da oluşturma gayreti görülebilir. Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş döneminde devletçi seçkinler; Cumhuriyet dönemini ve onun ulus devletini Osmanlı İmparatorluğu ve siyasisinden kesin hatlarla ayıran, sınırlar inşa etme çabası içerisindedirler. Bir taraftan da siyasal modernite ve ulus inşası projesi olarak, Türk Batılılaşmasının politik, toplumsal, ekonomik, kültürel ve etik hudutlarını düzenleniyordu. Bu hem geçmişin yeniden kurulması aynı zamanda bugünün inşasının da koşullarını belirleyen yönüdür. (Kaliber, 2004: 110). Türk modernleşmesinde kuruluş paradigması bu temeller üzerine atılmıştır. Bu oluşan anlayış beraberinde çözümleri getirdiği gibi, bazı sorunlarında doğmasına neden olmuştur. Bu açıdan merkezde yer alan ve merkezi elinde tutan seçkinci kanat ile çevresel kitle arasındaki kopukluk ve çatışmaların temelinde bu ulusu oluşturma süreci yer almaktadır. Bu konu ayrı bir başlık halinde ele alınacaktır. 149 1.1.MERKEZİN ULUS DEVLET OLUŞTURMA SÜRECİ Ulus-devlet, ulus kavramı modern devletin en belirgin özelliği olarak sıralanır. Bu anlamda modern devlet ulus niteliğine sahip olmalıdır. Ulus-devlet 19. yüzyıldan başlayarak özellikle 20. yüzyılda meşruiyet kazanmış devlet şekli olarak karşımıza çıkar. Ulus-devlet modeli, milliyetçilikle aynı dönemde ortaya çıkmıştır. Bununla ulu-devlet ve milliyetçilik arasında yakın ilişki bulunmaktadır. Ulus-devlet; Sanayi Devrimi ve Fransız İhtilali sonrasında ortaya çıkmıştır. Ulus, yeni bir dayanışma aracı olarak devletin meşruiyet zeminini din, kavim, krallık olmaktan çıkarıp, laik ve demokratik temeller üzerine kurmaya gayret etmiştir. Burada bireyler arasındaki ilişki karşılıklı ve eşit olarak, bütün bireylerin birbirini kabul görme isteğiyle ilişkilidir. Bu anlamda bireylerin eşitliği sağlanıp dayanışma ortaya çıkarılmaktadır. (Gündoğan, 2002: 196-197). Bu açıdan ulus-devlet modern zamanların siyasal anlamda vazgeçilmez bir oluşumu haline gelmiştir. Modern dönemde bireyler arasındaki bütünleşme, bu şekilde ulus söylemi üzerinden yürütülmektedir. Giddens’da benzer bir tespit de bulunur ve ‘ulus’ ile hem dahili devlet, hem de diğer devletler tarafından tepkisel olarak gözetilen, üniter bir yönetime konu olan, açıkça belirlenmiş bir bölge içerisinde var olan bir ortaklığı kasteder. Bu anlamda Giddens’a göre de modern devletin en belirgin özelliği ulus ve ulusçuluk söylemidir. (Giddens, 2005: 159). Ulus ya da millet Smith’e göre sınırları belli bir yurttaki siyasal topluluğun fertleri arasındaki yasal eşitliğin olduğu, halk arasında belli ortak değerlerin paylaşıldığı, çekirdek bir topluluğu ifade etmektedir. (Smith, 2010: 27). Bu ortak değer, belli yurt fikri, bütüncül yapı fikri, devlet ilişkisini ortaya çıkarmaktadır. Bu açıdan genel bir değerlendirme yapan Habermas ulus-devlete ilişkin üç farklı yaklaşım sunar.Ulus-devlet’in ilk biçimi birbirinden ayrı yaşayan etnik grupların barışçıl yollarla, tek tek devletleşmesiyle değil, komşu bölgelere, soylara, alt kültürlere, dil ve din topluluklarına sirayet etmesiyle şekillenmedir.. İkinci olarak, asimile edilmiş, baskı altına alınmış, ya da marjinalleşmiş alt halklar pahasına oluşmaktadır. Bu ulus devlet homojen bir devlet değil, yapay olarak oluşturulmaya çalışılan bir topluluktur. Son zamanlarda görülen ve son olarak ortaya çıkan ulusdevlet modeliyse etno-milliyetçi akımlarla şekillenen kanlı saflaştırma ile gerçekleştirilen, azınlıkların sürekli ve yeni baskılara maruz kalmalarıyla şekillenir. 150 (Gündoğan , 2002: 197). Bu ulus-devlet oluşum modelleri Batılı ve Batılı olmayan uygulamalar diye de ele alınabilir. Bir anlamda Batılı devletlerin oluşturduğu ulusdevlet işaretlenmiş sınırlarıyla bir bölge üzerinde idari tekel sürdüren, konumlarını ve iç-dış şiddet araçlarını kontrolünü sağlayan, bunu kullanan hükümet şekli biçimidir. (Giddens, 2005: 165). Batı dışı toplulukları, ulus-devleti oluşturma fikriyle hareket eden topluluklar olarak görebiliriz. Habermas’ın homojen toplum oluşturmada bütünleşme ve değer inşa etme sürecinde, ilk toplumsal yapıyı şekillendirme yönelimli ulus-devlet oluşturma süreci, Cumhuriyetin kuruluş yıllarında uygulanmaya çalışılmıştır. Türk ulus-devleti oluşturma süreci bu anlamda hem Anadolu’da salt bir egemen güç oluşturma yolu olarak görülürken, daha da alt mikro düzeyde parçalanma korkusuna bir alternatif politika olarak sunulmuştur. Aynı zamanda bu model, Batı modernliğine ulaşmada bir araç olarak görülüyordu. Gellner’in ifadesi ile: “Türk eliti açık biçimde çok ilginç bir seçimle karşı karşıyaydı. Batılılaşma yolundaki Kemalist miras hem demokrasiyi hem de sekülerliği içeriyordu. Bunun altında yatan tümevarım şöyleydi: Batı seküler ve demokratiktir. Batı güçlüdür. Bizde güçlü olmalıyız. Güçlü olmak için demokratik olmak zorundayız.’’ (Gellner, 2012b: 117). Bu ifade gerçekten de Batı tarzı bir modernleşmede izlenilen yolun nasıl çizildiğini gösteriyordu. Seküler, demokratik ama en önemlisi ulusal ve ulus temeline dayalı bir devlet yapısı. Bunu iyi bir şekilde ortaya koyan bir başka tespit şu şekildedir. Osmanlı’nın en son unsuru olarak gelişen Türk milliyetçiliği savunmacı ve gönülsüz bir milliyetçilik olarak ortaya çıkmıştır. Bu şekilde ortaya çıksa da dönemin kozmopolitik imparatorluk yapısı içerisinde, Türk milliyetçiliğinin ve sonrasında devletinin siyasetini belirleyecektir. Ziya Gökalp’in “Bu devlete bir millet lazım” aforizmasında ifadesini bulan bir uluslaşma süreci, yeni bir ulus gerektiği fikri, bunun en güzel ifadesidir. (Aktar, 2002: 77). Bu çerçeveden bakıldığında Modern Türkiye olarak tanımlanacak yeni devletle, Batı’lı devletlerin teşkil ettiği ulus yapılarına benzer bir yapı bulunmamaktadır. Seküler anlamda bir yapının oluşmasında İslami ve ümmetçi yapının engeli varken, kozmopolitik imparatorluk mirası da bu ulus oluşturma sürecinin engelleyicisi durumundadır. Cumhuriyetçi seçkinlerin ulus yaratma idealleri, modern devletin yeni ideolojisi durumundadır. 151 Ulus yaratmak mecburiyetindeki cumhuriyetçi seçkinler, kendilerine alacakları iki model arasında tercih yapmaları gerekmektedir. Hukuksal ve evrenselci bir Fransız modeliyle, kalıtımsal, tarihsel ve kültüralist Alman modeli. Ortaya çıkan modelin özelliği Fransız ulus anlayışlı ve Almanların yaptığı tarzda emperyalizme karşı, kalıtımsal, tarihsel ve kültüralist bir ulus teorisi kavramsallaştırmaya ve oluşturmaya çalışmışlardır. İmparatorluk ve İslam evrenselliği arasında sıkışıp kalan, yok olma düzeyine gelen, Türk farklılığını, uyandırma yolunu seçmişlerdir. (Aktar, 2002: 78). Burada ulus-devlet oluşturmada belirlenen yol, Anadolu coğrafyasında Türk milletini esas alan yapıda, seküler dünya görüşüne uygun, bir ulus oluşturma fikridir. Bu fikir Cumhuriyetin ilk yıllarında belirlenmiştir. Türk milliyetçiliğinin bu anlamda farklılaşarak ve bir anlamda da merkeze oturmaya başlaması bu fikrin alt yapısının neticesidir. Çevresel anlamda farklı milliyetçilikler bu tarihten itibaren merkezle kopukluk içine girerek, kendi alt milliyetçiliklerini oluşturmaya başlayacaktır. Ulus oluşturmada kültürel bir yakınlık ve tarihsel bir yakınlık kurulmak istenmesi, bu farklı etnik toplulukları merkezi bir ulus içerisinde kaynaştırma düşüncesidir. Heper bu durumu ifade ederken “Atatürk ülkenin çeşitli unsurları arasındaki uzun tarihsel birlikteliğin, bir ulusun ortaya çıkmasına yol açacağını düşünmüştür.’’ (Heper, 2010: 136). Şeklinde ifadelendirir. Bu anlayışın geçmişi Osmanlı’yı reddetmekle birlikte, onun oluşturduğu toplumsal uzlaşı zemininden, yeni bir toplumsal uzlaşı oluşturmaya çalışma olarak nitelendirilebilir. Hotham’ın “Anadolu Mozaigi” tezi Atatürk’ün var olan halklardan bir tarihsel yakınlık ve kültürel yakınlık kurarak, ulus oluşturma düşüncesiyle paralellik göstermektedir. 1920’li yıllarda merkezi temsil eden bu anlayış, bir anlamda milliyetçilik fikrinin de görünürde hiçbir topluluğu dışlamayan yapıda olduğunu göstermektedir. Kuruluş yılları ve Kurtuluş Savaşı süresinde, bu yönlü bir siyaset izlenmiştir. Hem Müslüman unsurları farklı etnik kökenlerine rağmen bir topluluk uzlaşısı oluşturma düşüncesi, merkezi yapıda benimsenen politik ideolojidir. Bu dönemde ulus fikri düşüncesinden bahsedilse de, henüz gerçekten bir ulus haline gelmemiş bu unsurların da farkındaydılar. Bunun için bir taraftan ulusun varlığından söz edilirken, bir taraftan da farklı unsurların paylaştıkları hususlar pekiştirilmeye, bu farklı hususların içselleştirilebileceği umuduyla, ortak ülkü, değer ve tutumlara atıfta bulunarak, açıklık getirilmeye çalışılıyordu. Vatanperverlik ve vatanseverlik 152 vurguları ön plana çıkartılıyordu. (Heper, 2010: 137). Bu ulus oluşturma düşüncesi ilk dönemde hafif, etkili olmayan, ya da politik anlamda dışlayıcı değil kuşatıcı bir mana taşımaktaydı. Kurtuluş Savaşı sonrasında hızlanan ve daha radikalleşen bir merkez ortaya çıkmıştır. Bu da iki yön arasındaki merkezin çevreye yakınlaşmasını sona erdirip, aradaki kopukluğun artmasına neden olmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında belirlenen Fransız modelli bir ulus oluşturma düşüncesi, var olan imkansızlıklar içerisinde fikir olarak sunulabilecek en etkili çözümdür. Fakat uyguladıkça çözümün ne denli karmaşık, uygulamada sorunlu olduğu da görülmeye başlamıştır. Bunu da ilk anlamda geçmişle değil, geleceğe yönelik beklentilerle, Türk ulus kimliğini kabul eden herkesi Türk kabul eden anlayış benimsenir. Yerellikten sıyrılmış, evrensel değerlerle bezenmiş bir toplum oluşturma düşüncesi benimsenmiştir. Bu uygar Türk ulusu oluşturma fikri, marazi biçimde, geleneksel ve yerel farklılıklar reddetmesinden dolayı, dahil olduğu evrensel uygarlık simgelerinin içselleştirilememesi gibi sorunları doğurmuştur. Bu yerel göndermelerin reddedilmesi, ulusun bir meşruiyet zemini oluşturmasında sıkıntıları ortaya çıkarmıştır. (Aktar, 2002: 79). Ziya Gökalp’in de etkisiyle benimsenen Fransız modelli modernleşme ve ulus devlet oluşturma yöntemi, Osmanlı’dan miras kalan dağınık ve bölük pörçük yapıyı tamamen heterojen yapıya sahip toplumu dönüştürmek istemiştir. Cumhuriyet dönemi, artık bu kurumsal yapıların inşası ile şekillenecektir. Buna yönelik seçkinci bürokratik, askeri elitler, toplumu inşa etmede de büyük sembollerde üretmişlerdir. (Yıldırım, E. 2012: 99) Bakıldığında Cumhuriyetin kuruluş dönemi ve hemen sonrasında oluşturulmak istenen bu ulusdevlet modeli, Kurtuluş Savaşı sırasında yakınlaşan merkez-çevre ilişkisini, ilerleyen dönemde uzaklaşmaya dönüşmesini sağlamıştır. Benimsenen milliyetçilik fikri, bunu körükleyecek, kurulmaya çalışılan yeni toplumsal uzlaşı problemlerini çözme noktasındaki adımlar günümüze kadar çözülemeyen sarmal bir problem haline gelecektir. 153 1.2. CUMHURİYETİN İLK YILLARINDA MİLLİYETÇİLİK Mustafa Kemal’in önderliğinde giderek güç kazanan, işgalden kurtulma düşüncesi, Kurtuluş Savaşı’nın verilmesi ile sonuçlandı 1923’te Cumhuriyetin ilanıyla başlayan tek parti dönemi olarak da bilinen dönemde yeni bir siyasal çizgi izlenmiştir. Farklı dünya konjonktürünün etkisiyle ve kurucu kadroların ideolojik yaklaşımı ile milliyetçi çizgi izlenmiştir. Her dönemin farklı değerlendirmesini yapmak bu anlamda daha doğru bir yaklaşım ortaya koyacaktır. Cumhuriyet döneminin fikir akımlarının çoğu şu kaynaktan beslenmektedir. Osmanlı modernleşme süreci ve bu sürecin ortaya çıkarttığı siyasi ideolojik çelişkiler Cumhuriyet dönemini etkilemiştir. Osmanlı modernleşme fikri yapısından beslenen pek çok siyasal hareketten özellikle İttihat ve Terakki, ideolojik ve siyasal mirası ile önemli bir yer tutmaktadır. İttihat ve Terakki kendisinden sonraki dönemde Türk milliyetçilerinin dayanacağı temelleri tanımlamıştır. Büyük Millet Meclisi açılmamışken işgale karşı ortaya çıkan Kuvayı Milliye hareketleri, bir anlamda yerel İttihat ve Terakki örgütlenmeleri olarak karşımıza çıkar. Bu yapılar milli nitelik taşıyan ve milliyetçi fikir ideolojisi ile hareket eden ilk oluşumlardır. (Göktürk, 2002: 104-105). Bu açıdan bakıldığında milliyetçilik fikirlerinin özellikle Türk milliyetçiliğinin şekillenmesinde Osmanlı mirası önemli rol oynamaktadır. Kendi içinde de farklı milliyetçilik anlayışlarına sahip olan bu hareket, zaman içerisinde de giderek farklılaşan siyasette gütmüştür. İttihat ve Terakki’nin önemli isimlerinden Enver Paşa’nın Turancı anlayışı, serüvenciliği dışında Türk modernleşme hareketi genelde ısrarcı ve etnik milliyetçiliğe uzak durmaya çalışmıştır. Kurtuluş Savaşı ve sonrasında izlenen milliyetçilik anlayışı merkezin Turancılığa sırtını döndüğünü gösterir. (Gellner, 2012b: 125). Bu durumun genelde ortaya çıkışında dönemin şartlarının da etkili olduğu söylenebilir. Baskın Oran’a göre milli mücadele döneminde iletişim ve ulaşımda yaşanan zorluklar, silah ve paraya duyulan şiddetli ihtiyaç, iç isyanlar ve rakip ideolojilerin varlığı gibi şartlar göz önünde bulundurulduğunda, Anadolu’da yürütülecek milli mücadelenin zorluğunu ortaya çıkarmıştır. Bu zorluk ulusçu seçkinleri dini ve etnik açıdan çoğulcu bir yaklaşım benimsemeye itmiştir. (Yıldız, 2010: 99). Milliyetçilik anlayışının bu dönemde salt 154 ırkçı yapıdan ziyade bu şekilde yumuşatılmış ve kapsayıcı bir yönelişle ortaya çıkışını anlamamızda bu tespit önemli rol oynar. Milli mücadele yıllarında Cumhuriyetin kurucu kadroları dini içerikli konuşmalarla, kapsayıcı yönü geniş tutmaya çalışmışlardır. Bu dönemde halk içinde ulusal bir bilinç oluşmadığı için, Ümmetçilik fikri etrafında birleştiren, bir dini bütünleşme söz konusuydu. Hem Pan-Türkçü, hem Pan-İslamcı muhalefeti geriletmek amacıyla Mustafa Kemal ve kadrosu için dinin araçsal kullanımı daha rasyonel bir seçenekti. Milli mücadelenin muharrik gücünü oluşturan Türk, Kürt, Çerkez ve Lazların oluşturduğu etnik koalisyonun temelini, İslami bağlam oluşturmuştur. Gayrimüslimler işgal güçleriyle iş birliği yaptığı için bu oluşumda yer alamamıştır. (Yıldız, 2010: 101). Büyük millet meclisinde içinde bulunduğu bu dönemin Türk milliyetçiliğinin genel özelliği; Anadolu sınırlarını kapsayan teritoryal, Misak-ı Milli’yi temel alan, Pan-İslamist ya da Pan-Turanist eğilimlere denk düşmeyen yapıdadır. Bu dönem milliyetçiliği İslamiyet’e Türk milliyetçiliğinin kurucu bir öğesi olmaktan çok, dönemsel bir taktik aracı olarak yaklaşan bakış açısına sahiptir. Kurtuluş savaşı yıllarında güdülen bu araçsal siyaset, Mustafa Kemal’in liderliği uluslararası alanda güçlendikçe, bir devrim hareketi olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Anti Emperyalist harekete karşı Osmanlı’yı kurtarma adına izlenen siyaset, Kurtuluş Savaşı sonrasında yeni bir sürece girecektir. Bir gecede ulusal sınırlar içerisinde bağımsız ve egemenlik hedefi, ulus-devlet kurulmasına, devletin resmi ideolojisinin ise İslamiyet yerine laikliğin aldığı bir formülasyona dönüşmüştür. Bu toplumsal ne siyasal alanda kopuşu da beraberinde getirmiştir. Yunanlılara karşı kazanılan zafer sonrasında Mustafa Kemal liderliğinde İttihat ve Terakkinin bir biçimde mahkum olduğu “milliyetçi ve Müslüman” formülasyonun dan, “laik ve milliyetçi” formülüne geçilmiştir. (Göktürk, 2002: 113-114). Artık bu dönemden sonra yeni bir milliyetçilik yönelimi görülmektedir. Cumhuriyet rejiminin uygulamaya koyduğu milliyetçiliğin amacı sadece sanayileşme ve iktisadi kalkınma gibi modernleşmenin araçsal yönü ile ilgili olmayıp, medeni Batı’lı modern vatandaşlar yaratılması amacını da gütmekteydi. Bu Lewis’in de ifadesiyle Türk milliyetçiliği gittikçe bütün bir toplumu bir medeniyetten bir başka medeniyete taşımak için girişilen bilinçli ve kapsamlı bir çabaya dönüştü. (Akman, 2002: 84-85). 155 Burada milliyetçilik anlayışı artık Türkçülük eksenli yaklaşımla merkeze tamamen yerleşme çabası içine girdi. Yeni ortaya çıkan bir ulus oluşturma çabası ekseninde şekillenen milliyetçilik anlayışı, Türkçülük hareketiyle eklenerek, Cumhuriyet Türkiye’sinin siyasi bir projesi haline geldi. Bu aynı zamanda Türk ulusal kimliğinin entelektüel anlamda şekillenmesinde rol oynayan Yusuf Akçura ve Ziya Gökalp’in görüşleri Cumhuriyetle birlikte merkeze yerleşmiştir. Ayrıca bu dönem Türk ulusunun yeniden inşa edilmesinde oturacağı toplumsal meşruiyet zeminin oluşturmada yeni aramalar ortaya çıkmıştır. Gökalp’in geliştirdiği kültür uygarlık ayrımı hem Osmanlı döneminde, aynı zamanda yeni kurulan devletin kuruluş aşamasında Batılılaşmayı savunmak ve Osmanlı’yı inkar siyasetinde başvurulan yöntem olmuştur. Gökalp’te ki uygarlığı yakalayarak kültürel yapıdaki Türklüğü yaşatma, aynı zamanda İslami öğenin de toplumda yaşatılmasını gerekli kılıyordu. Seküler bir modernleşme çizgisi çizen Cumhuriyet elitlerin yönelimi Gökalp çizgisinden uzaklaşarak, Batılılaşma çizgisinin yeni seyrinin anti İslam, anti Osmanlı ve anti Sovyet (Sosyalizm) temeline kaymasına neden oldu. Akçura’nın önerdiğindeki Türkçülük fikri, Cumhuriyet’in kesin siyasi seçimi olarak, resmi ideoloji durumuna geldi. (Karakaş, 2006a: 146- 147). Bundan sonra yapılan iş yeni ideolojiye göre belirlenecek kurallar çerçevesinde yeni kurumların ve yeni toplumun inşasını sürdürmekti. Türk milliyetçiliği şeklinde ortaya çıkan yeni süreçte amaç, Türkiye Cumhuriyeti’nin halkını hem ruhen, hem de şeklen modern ve medeni hale getirmekti. Bu anlamda yeni Kemalist milliyetçilik olarak ta tanımlanan bu dönem, bir yandan Osmanlı üst kültürünü reddetmek üzerine kurulurken, bir anlamda merkeze yerleşerek ‘çevre’nin kültürünü kullanarak, milli kültür inşa etme olasılığına soğuk bakmıştır. Özgün bir ulusal kimliği temellendirme noktasında kullanılacak gelenek reddedildiği için, modernleşmeci yönü topyekun yapma, yeniden inşa etme fikri ile benimsenmiştir.(Akman, 2002: 80). Bu fikirle birlikte ortaya çıkan milliyetçilik anlayışı, İslam’ın kuşatıcı unsurundan uzaklaşarak, etnik temele kaymıştır. Aynı zamanda farkı etnik unsurları Türk kimliği altında eritme politikası karşısında, farklı milliyetçilikler ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte merkezin geleneği dışlaması ve makbul vatandaş yaratma ideolojisi, vatandaş olarak çevrede yer alan, ortak etnik yapıya sahip Türk unsurların, merkezden farklı milliyetçilik anlayışının şekillenmesine sebep olmuştur. Mevcut dönemden sonra 156 başlayan Kürt isyanları, sonrasında tek parti karşısında muhalefet oluşturmaya yönelik meclis içi karşıt grupların varlığının artması, benimsenen yeni ideoloji ve sonrasında yapılan uygulamalara tepkisel hareket olarak görülebilir. Bu süreçte Mustafa Kemal ve Cumhuriyet’in kurucu elitlerinin söylemlerindeki değişmede, yeni Türkçülük ve milliyetçilik fikrinin yönünü göstermede önemlidir. Mustafa Kemal’in “Türkiye Cumhuriyetini kuran Türkiye halkına Türk milleti denir. Dünyada ve yeryüzünde ondan daha büyük, ondan daha eski, ondan daha temiz bir millet yoktur. Ve bütün insanlık tarihinde de görülmemiştir.’’ (Kaplan, 1999: 136). Bu söylenenlerle Kemalist milliyetçilik diğer seçkinler tarafından da benimsenip, ideolojik olarak devlet yönetiminde ve siyasetinde uygulanmıştır. Dönemin Cumhuriyet Halk Partisi ideologlarından Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt’un bir konuşmasındaki şu sözleri gelinen ve benimsenen anlayışı ortaya koymada önemlidir. “Bu fırka bugüne kadar yaptıkları ile esasen efendi olan Türk milletine mevkini iade etti. Benim fikrim, kanaatim şudur ki dost da, düşman da dinlesin ki, bu memleketin efendisi Türk’tür. Öz Türk olmayanların Türk vatanında bir hakkı vardır, o da hizmetçi olmaktır, köle olmaktır.” (Kaplan, 1999: 136). Gelinen benimsenen Türkçülük anlayışının milliyetçi çizgisi Kurtuluş döneminden tamamen farklılaşmış görünmektedir. Devletçi elitlerin elinde milliyetçilik modernleşmeyi gerçekleştirmek için kullanılan bir araçtı. Bu anlamda milliyetçilik modernleşme ideolojisi rolüyle birlikte, Türkiye’nin ulus-devlet modeline uyması için benimsenmiştir. Türkiye’de milli devlet milleti olmadan oluşmuştur. Bir milleti yaratma projesinde milletin kültürel özgünlük çerçevesinde oluşmasına yardımcı olarak, yerel ve geleneksel unsurların katılımı yerine, bunların dışlanması ve kültürel anlamda reformların amaca uygun hayata geçirilmesi politikası izlenmiştir. (Akman, 2002: 89). Bu şekilde bir yol çizen milliyetçilik anlayışına kavrayabilmek için dönemin reform ve devrim hareketlerinin içeriğine bakmak yararlı olacaktır. Mustafa Kemal’in yeni kurulan devleti Batı medeniyeti ölçeğinde “Muasır medeniyet” düzeyine çıkarmak için giriştiği devrimleri sıralayarak milliyetçilik ve modernlik ilişkisini daha iyi kavrayabiliriz. Öncelikle Hilafet ve Saltanatın ayrılarak Saltanatın 1 Kasım 1922’de kaldırılması, devamında 29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin ilanı, devamında 3 Mart 1924’te Tevhid-i Tedrisat eğitimde birliğin sağlanması,8 157 Nisan 1924’te Ser-iye Mahkemelerin kapatılması, 2 Eylül 1925’te Tekke ve Zaviyelerin kapatılması 26 Aralık 1925’te uluslar arası takvimin kabulü, 17 Şubat 1926’da Türk Medeni Kanunun kabulü, 10 Nisan 1928’de “Türkiye devletinin dini İslam dır.” ibaresinin anayasadan kaldırılması, 24 Mayıs 1928’de de uluslararası rakamların kabulü,1 Kasım 1928’de Türk harflerinin kabulü, 4 Aralık 1928 Ali İktisat Meclisinin açılması, 1 Eylül 1929 Milli Eğitim Bakanlığına bağlı okullarda Arapça ve Farsça eğitiminin kaldırılması,3 Nisan 1939’da Kadınlarda Seçme ve Seçilme hakkının verilmesi,15 Nisan 1931’de Türk Tarih Tetkik Cemiyetinin kurulması, 12 Temmuz 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulması, 21 Haziran 1934’te Soyadı Kanunun kabulü, 5 Aralık 1934’te Kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının verilmesi, 5 Şubat 1937’de Altı Ok olarak bilinen anayasaya konulması. (Şen, 2008: 301-302) Bakıldığında tamamen elitler tarafından Batı’ya karşı verilen mücadeleye rağmen, Batı’lı olma yolunda, Batı tarzı modernleşme çizgisinde, egemenliği halka dayalı bir sistemde, milliyetçilik esaslı bir modernlikle ulus oluşturmaya yönelik benimsenen politikaların uygulanmasını görmekteyiz. İlk başta atılan temeller üzerine, yeni oluşturulan kurumlarl, etnik kökene kayan milliyetçilik çizgisi göze çarpmaktadır. Akman zamanla modernleşme çizgisinin bu şekilde etnik milliyetçi çizgiye kaymasını Batı ile girişilen bağımsızlık mücadelesine bağlamaktadır. “Türkiye’de doğrudan sömürgeleştirme olmaması, modernleşme (Ya da Batılılaşma) projesinin etkin bir şekilde yürütülmesine olanak sağlamıştır. Ancak Batı ile girişilen bağımsızlık mücadelesi, etkin milliyetçiliğinde, Türk milliyetçiliğin hamurunda yer edinmesini sağlamıştır”. (Akman, 2002: 83) Cumhuriyet döneminde, Kurtuluş Savaşı döneminde var olan kapsayıcı anlayış Cumhuriyetin ilanıyla birlikte yeni bir yöne girerek, 1930 yıllarda ve II. Dünya Savaşı döneminde tamamen merkeze yerleşen, hakim olan anlayış, etnik milliyetçi çizgiye kaymıştır. Burada Kemal Atatürk’ün, laik ve Batılılaşmacı milliyetçiliğinin temelini oluşturan, Anadolu dışı irredentizmi kırpılmış, bir Türk milliyetçiliği idealdir. Aslında Kemalist Milliyetçilik İslam’ı ve Osmanlı’yı reddederek Anadolu Türklerinin oluşturduğu etnik milliyete dayalı, bir oluşuma gitme çabası içerisindedir. Bu çaba milli ve kültürel kimlikte bir bütünleşmeyi öngörmektedir. Oysa son dönemde Kemalistler Türklerin kökenini Orta Asya’ya Oğuz Han’a uzanan bozulmamış soylarına, arılanmış dillerine (Güneş dil teorisi) dayanarak, zoraki mitler, anılar, değer ve 158 semboller tedarik etmek istediler. (Smith, 2010: 164). Bu yerel odakların İslam ve geleneksel kültüründen kopmada isteksizlikleriyle karşı karşıya kalınca, merkezçevre gerilimi milliyetçilik üzerinden bu yıllarda daha da derinleşti. Atatürk’ün arzusuyla kurulan Türk Tarih, Türk Dil , Dil ve Tarih Coğrafya Fakülteleri devletin ideolojisi olarak da bilinen, Türk milliyetçiliğinin düşünsel ve teorik temellerini oluşturacak kurumlar şeklinde tasarlanmıştır. (Karakaş, 2006b: 70). Bu konuda merkezin yürüttüğü etnik milliyetçi anlayışı, bilimsel açıdan destekleyici çalışmalar oluşturmaya ayrıca değinmek gerekir. Çünkü yeni kurulan devlete yeni bir millet lazım diyen Gökalp’in ideolojisinin etkileri halen varlığını devam ettirmekte ve kurumların oluşumunu da etkilemektedir. 1.3.MERKEZİN MİLLİYETÇİLİK POLİTİKALARI VE KURUMSALLAŞMA ÇABALARI Osmanlı devletinin son dönemlerinde merkeze yerleşmeye başlayan İttihat ve Terakki yapıları siyaset alanında söz sahibi olmuştu. Bu yapının siyasete etkisi Cumhuriyet dönemine de görülebilir. Kendi içinde devamlılık arz edecek uygulamaların varlığı günümüzde devam edecektir. Osmanlı’daki merkezi bürokratik askeri yapının modernleşme çabalarındaki rolü, daha sonrasında sivil bürokrat aydınlara doğru kaymıştır. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı dönemlerinde askeri yapının toplumsal alandaki etkisi tekrar artmıştır. Bu değişmelere ve politik ideolojik yaklaşımlardaki farklılaşmaya rağmen, Fransa modelli bir aydınlanma ve modernleşme çizgisi benimsenmiştir. Bu yüzden Osmanlı’da var olan ve kurumları değiştirmede rol oynayan merkezi bürokratlar hareketi, Cumhuriyet döneminde kurumların yanında, toplumu ve var olan bireyleri değiştirmeye, şekillendirmeye, ulus yapısı oluşturmaya yönelik uygulamalara girişmiştir. Bu yapı merkeze yerleşip, kendi içerisinde oluşacak ve çevreden gelecek muhalefetinde kırılmasına yönelik, planlı ve sistemli bir reform hareketi izlenmiştir. Bu reform hareketlerinin seyrinde milliyetçilik temel alınmıştır. Türkçülük anlayışı ise savaş yıllarında İslam sentezine dayalı bir görünüm izlemiştir. Daha sonraki dönemde, makbul vatandaş oluşturmaya yönelik çalışmalar takip edilmiştir. II. Dünya Savaşı’nın yaklaştığı yıllarda artan ırkçı söylemlerle, bu milliyetçilik anlayışı etnik bir temele kaymaya başlamıştır. Bu dönemde merkezi yapının oluşturmaya çalıştığı makbul vatandaş profiline uygun ulus inşasında, oluşturulan kurumlar ve yapılan çalışmaların önemli etkisi vardır. 159 Milli Eğitim sisteminde ve askeri kurumlarda bu çalışmalar başlamıştır. Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu gibi kurumlarında varlığı ile bu çalışmalar en üst seviyede uygulanmaya devam edilmiştir. Mevcut ideolojik milliyetçilik anlayışına uygun modernliği yakalamanın tek yolunun, vatandaşı makbul ölçülere getirme ve evrensel değerlerde bir toplum oluşturma gayretlerinin, bu kurumlar aracılığıyla oluşturulmaya çalışıldığı söylenebilir. Anayasal sistemin kabulü sonrasında yapılan bu vatandaş ve Türk kimliği tanımlamaları, ilk kurumsal çalışma örnekleri olarak karşımıza çıkar. Türkiye Devleti olarak isimlendirilen devletin yurttaş veya vatandaşlarının temel ekseninin kurucu unsur olarak nasıl tanımlanacağı görüşü tartışmalara neden olmuştur. Tartışmalardan sonra ırk, din, ayrımı gözetmeden anayasal Türklük olarak belirlenen bir yaklaşım benimsenmiştir. Burada “milli kimliğe bağlı olarak tanımlanan vatandaşlık, istenen özelliklerin taşınması, edinilmesi şartını içeren militan bir vatandaşlık halini almıştır.” (Şen, 2008: 498). Anayasal tanımlamadan ayrı olarak ortaya çıkan bu vatandaş profili, başta Milli Eğitim kurumları olmak üzere her türlü kurumun katkısıyla oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu şekillendirici yönelim içerisinde davranmaya iten sebeplerin başında, geçmişte yatan travmalar başrol oynamaktadır. “Yeni Türkiye’yi kurma coşkusu ve iyimserliği, beka kaygısının tortusu yanında imparatorluğu kaybetmenin travması da bilinç aşağı itiyordu.” (Bora, 2009: 348). Oluşturulacak millet profilinin aceleciliği, Bora’nın da belirttiği şekilde yaşanan travmalara bağlıdır. Cumhuriyetçi seçkinler, bir an önce millet temelli, ulus-devlet oluşturmada, milli kimliği ön plana çıkaran uygulamaların başlatılmasını hızlandırıyorlardı. Füsun Üstel, bu siyasal seçkinler tarafından inşa edilmek istenen medeni yurttaş profilini belirlerken, sivil anlamda bir yurttaş değil “militan yurttaş” şeklinde tanımlar. Bu militan yurttaş ise üç prensip üzerine inşa edilebilir. 1. Vatanseverlik (Yurtseverlik) 2. Vatandaşlık vazifelerini bilme 3.Tehlike ve düşman motifi. Tehlike ve düşman motifinde her an tehlikelerle karşı karşıya kalmanın vermiş olduğu bir bağlılık duygusuna sahip olmanın sağlaması amaçlanmaktadır. (Üstel, 2002: 277). Yapılacak çalışmaları anlamada bu proje önemli yer tutmaktadır. Geçmişin acı tecrübesi, geleceğe yönelik kaygı ve bu kaygıdan hareketle idealize edilmiş bir toplum oluşturma ideolojisi, bu dönemin genel özelliğidir. Bu amaçla Cumhuriyetçi seçkinler, Fransız modelini uyarlamak amacıyla model almışlardır. 160 Bunun içinde gerekli çalışmalara başladılar. Fakat Alman milliyetçiliğinin etkisi ile de geçmişe vurgu yapmışlardır. Aynı zamanda evrensel değerlere sahip olduğunu gösterebilmek amacıyla, kadim bir topluluk bilinci oluşturmaya yönelik politikalarıyla da Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu gibi kurumlar oluşturmuşlardır. Kurtuluş Savaşı sonrasında diğer etnik grupların, bu dönemde uygulanan siyasal politikalardan hoşnutsuzluğu ile ortaya çıkan Kürt ayaklanmaları, çevrenin merkez karşısındaki tepkisi olarak okunabilir. Merkezin benimsediği milliyetçilik anlayışını yaşatmak ve temellendirmek için oluşturduğu iki kurum, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu’na ayrı alt başlık halinde bakmak daha yararlı olacaktır. 1.3.1. Türk Tarih Kurumu Yeni oluşan ve kurulan Türkiye Cumhuriyeti devletinin genel felsefesinde Batı modernliğini yakalama arzusu yatmaktaydı. Cumhuriyetçi kadroların genel analizinde bunu yapabilmek için Batı’da ki gibi seküler ve ulus modelli bir devlet oluşturmak gerekir fikri benimsenmişti. Bu doğrultuda İslam’ın geleneksel değerleri etrafında kaybolmaya yüz tutan Türk kimliğini çıkartmak amacıyla, öncelikle dini unsurların reddine yönelik uygulamalar yürütüldü. “Türk ulusal kimliğinin Kemalist inşasında Cumhuriyetçi tanımın hakim veçhesini vatandaşlık yolunda Türkiye Cumhuriyetine bağlı olan ve Türk dilini kültürünü ve milli idealini benimseyen herkes Türk’tür. ”Şeklindeki kısmen hukuki fakat büyük ölçüde siyasi tanımına dayanan tekilci-yekpare Türklük anlayışı oluşturur. Cumhuriyetçi tanım esas itibariyle 1924’ teki “yıkım” reformlarından sonra öne çıkmıştır ve eski dini tanımdan radikal bir kopuşu temsil eder. İslam’ın Türk siyasi sistemiyle ilişkisinin kesilmesi ve 10 Nisan 1928 de devlet dini olmaktan çıkarılması Türklüğün sınırlarının yeniden çizilmesi gereğini beraberinde getirmiştir.”(Yıldız, 2010: 139) Yıldız’ında belirttiği gibi İslami unsurların koparılması öncelikli olarak Osmanlı’dan da kopuşu temsil etmekteydi. Yeni süreçte ve devamında gayrimüslim unsurlar mübadele ile azaltılırken, geriye kalan Müslüman farklı etnik grupların da yukarıda uyan tanım gereğince kendini Türk hissetmesi sağlanacaktır. Bu merkezin yeni milliyetçilik anlayışı Osmanlı’dan kopmayla birlikte İslam öncesi unsurlara Türk varlığına işaret edecek kadim bir ırk olduğu fikrini pekiştirecektir. Aynı zamanda Batılılar tarafından hor görülen, aşağı ırk olarak addedilen Türklerin, tekrar 161 konumlarını sağlamlaştırmaları gerekmektedir. Bunun için yapılacak antropolojik çalışmalar ve bilimsel çalışmalar cevap niteliğinde olacaktır. Ziya Gökalp’in ortak kültür anlayışlı ve İslami unsurları içinde barındıran Türkçülük anlayışından farklı olarak, Mustafa Kemal Atatürk ortak kültürün kaynağını İslamiyet’te arama yerine İslam dışı geçmişe yönelme eğilimi sergiledi. “Geçmiş; tüm milliyetçi edebiyatların söylem aracı ve semboller deposudur. Kemalist milliyetçilik seküler biçimde ortaya çıkabilmek için öncelikle geçmişe ait olanı sekilerleştirmiştir. Bunun içinde İslami olanın dışlanarak, İslam öncesi Türk geçmişinin ayıklanıp yeniden inşa ederek. Batı gözünde yaralanmış ve ön yargılarla dolu İslam-Osmanlı geçmişi yerine, bütünüyle Türki unsurların ikame edildiği anlayış itici güç olmak durumundaydı.” (Yıldız, 2002: 212). Türk Tarih tezi ya da bu tezi oluşturulma sürecinin arkasında yatan nedenleri bu şekilde tespit edebiliriz. Etıenne Copeaux ’da buna benzer bir açıklama getirir: “Bu hayali bir şanlı geçmişin yaratılması ve sahici fakat o ana kadar unutulmuş, reddedilmiş ve bastırılmış bir geçmişin yeniden keşfiydi. Batı’lı kimi bilgin ve fikir basitleştiricilerin eserlerinde ve bazı önemli tarihi ve arkeolojik kesitlerden cesaretlenen Türk milliyetçiliği, parlak Asya geçmişinde ulusal onurun yeniden tesisi ve avutulması için gerekli öğeyi bulmuştu.” (Copeaux, 2002: 48). Bu geçmişe yönelme tamamen bilinçli ve dönemin şartları gereği bizzat modernleşme hareketlerinin ve Cumhuriyetçi kadronun önderi Mustafa Kemal Atatürk tarafından organize edilmişti. Türk Tarih Kurumu’nun oluşturulması ve Türk Tarihi Tezi’nin ortaya çıkma sebeplerini toparlarsak; öncelikli Batılılar tarafından oluşturulan seküler medeniyete ulaşmada aynı yöntem izlenmeli ve din unsuru yerine geçmiş köken miti oluşturulmalı. İkincisi Anadolu’da oluşturulan devletin buranın kadim varlığı olduğu Malazgirt’le başlayan bir Anadolu’nun Türkleşmesi tezini yerine, geçmişi daha da geriye uzanan bir tarih tezi sunulmalı. Son olarak Batılıların dışladığı ve arian ırk olma özelliğine sahip olmayan Türk ırkının, arian özelliklerini kökensel bir araştırma ile ortaya çıkarılmalıdır. Bu üç temel noktada hareket edilerek ortaya atılan Türk Tarih Tezi ve bu teze ilişkin dönemin değerlendirmesini Yıldız şu şekilde yapar; daha öncede belirttiğimiz gibi İslamlaşma noktasındaki kültürel kodları reddeden ve Türkleşmeyi ise sadece Anadolu coğrafyasıyla sınırlandırılan Kemalist milliyetçilik, medeniyete ilerlemeyi, Batılılaşma olarak tanımlamıştır. Bu noktada formüle edilen 162 Türk tarihini İslami tarihten arındırma ve Anadolu’da kurulan Türk devletini haklılaştırma noktasında Batı tarihi ile bütünleşme yolu seçilmiştir. Arkeolojik bulgulardan da yararlanarak Anadolu da ki varlığımızı büyük medeniyet oluşturan ve insanlık tarihinin ilk insanlarından arian özelliklere sahip olduğunu tesis etmeye çalışmıştır. (Yıldız, 2010: 181). Bunu ortaya koyan çalışmalarda, Yunan, Ege, Mısır ve Hitit medeniyetinin kökenleri ve Avrupa medeniyetinin kökenleri Türklere dayandırılmıştır. Ayrıca kurulan bu bağla Türklerin geçmişte var oldukları topraklardaki kardeşleriyle, tekrar birleşme yoluna gittiği fikri hakim kılınmaya çalışılmıştır. Bu dönemde Osmanlı ve Selçuklu dönemlerinden dejenereolduğu ileri sürülen, Türk ırkı yapısının salt özelikleri araştırılmıştır. Görevlendirilen Antropologlar kafatasları üzerinde yaptıkları çalışmalarla buna öncülük etmiştir. 15 Nisan 1931 yılında oluşturulan Türk Tarih Kurumu bu amaçla kurulmuştur. Cumhuriyet Türkiye’sinde inşa edilecek olan milli kimliğin bir meşruluk kazanması ve sonrasında bu kimliğin yurttaşlara öğretilmesi gerekiyordu. Bu tez ve kurulan kurum Cumhuriyetçi kadrolar tarafından geliştirilip yönlendirilmiştir. Türk kimliğinin geçmişiyle kurulan bağ ve sonrasında, bu keşfin millete öğretilmesinde milli eğitim kurumu önemli rol üstlenmiştir. Burada amaç milli bilinç duygusunu uyandırmaktır. Türk Tarih Kurumu’nun kurulmasıyla başlayan bilimsel çalışmalar dan Türk Tarih Tezi konusunda sunulan iki görüşten, ilkine nazaran ikincisi, dayanak noktasını bilimsel çalışmalardan almıştır. Anadolu’nun geçmişten beri Türk olup yine Türk kalacağı ve yeni oluşturacak ulusun niçin Türk etnik temeli üzerine kurulmasının meşruluğunu ortaya koyması hedefiyle oluşturulan Türk Tarih Kurumu ve tezleri, bir anlamda ırki unsurların araçsallaştırılarak, inşa edilen ulusal kimliğin temellerini Misak-i Milli sınırları içerisine sınırlandırılmaktaydı. (Yıldız, 2010: 185). Renan’ın bir aforizması bu konuda milliyetçilik ve millet oluşturmada izlenen yolu anlatmada, uygulanan stratejiyi özetlemektedir. “Hiç kimse tarihi değiştirmeden yazamaz.’’ (Türköne, 2012a: 44) Bu açıdan etnik temellerin yeniden inşasında kurum olarak ortaya çıkan Türk Tarih Kurumuna bu misyon yüklenmiştir. Toplumsal uzlaşı yönünden bakılırsa çevreyi dönüştürmede İslam’ın reddi, çevrede bu anlayışa tepkiyi doğururken, aynı zamanda çevrenin de kendine özgü koruma araçlarını ve farklı milliyetçilik anlayışlarının şekillenmesini ortaya çıkarmıştır. Bu Türkçü söylem ise Müslüman ama farklı etnik kökene sahip Kürt 163 hareketinin çevreci milliyetçiliğini radikalleştirmiş ve onlarında benzer yönlerde politik adımlar atamasını sağlamıştır. Bir anlamda bak ve uygula taktiğiyle öğrenilen bir milliyetçilik geliştirmelerine sebep olmuştur. Günümüzdeki problem, Kürt elitin Türk elitinin uyguladığı yöntemi taklit ederek, kendi milliyetçiliklerini oluşturmaya çalışmasında görülecektir. Türk Tarih Kurumu’nun tezlerininNdil yönüyle desteklenmesi gerekir. Bu amaçla Türk Dil Kurumu oluşturulmuştur. Bu kurumada alt başlık içinde değinmek gerekir. 1.3.2. Türk Dil Kurumu Mustafa Kemal Atatürk’ün milliyetçilik anlayışındaki milli kimlik oluşturulmasına yönelik yapılan çalışmalarda yurt birliği, soy birliği, ülkü birliği ve tarihsel yakınlık ve dil birliği sağlamada önemli bir adım atmak gerekmekteydi. Tarihsel yakınlık Türk Tarih Tezi ile sağlanmıştı. Yeni bir dil birliğine yönelik dilin ön plana çıktığı bir anlayışında desteklenmesi gerekmekteydi. Tarihsel tezin bir sonucu gibi görünen dil çalışmalarını yürütmek ve geçmişte uygulanan Türkçeleştirme politikasına uygun kararların alınması gerekiyordu. Osmanlı ve İslam’la olan bağı kesmenin bir yolu da devlet dilinin öz Türkçeleştirilip, ona yönelik adımların atılmasını sağlamakla mümkündü. Milli şuur ve makbul vatandaş bu şekilde geçmişle olan bağı bir kesilerek yaratılacaktır. Türk Tarih Tezi’nin bir türevi olarak kabul edilecek husus Güneş Dil Teorisidir. Dilin Türkçeleştirilmesi yoluyla sağlanacak şekilleştirme hareketi, Kemalist milliyetçiliğin önemli çabalarından birisi olarak karşımıza çıkar. Arapça olan ve Osmanlı’dan kalan Arap alfabesinin yerine, Latin alfabesinin benimsenmesi ve Arapçanın kaldırılıp, Latince alfabeye geçilmesini gerekli kılıyordu. Özellikle ezanda dahil olmak üzere ibadet dilinin Türkçeleştirilmesi de gerekli görülmektedir. Bunlara ilaveten Arapça - Farsça kökenli kelimelerin gerilik ve şarklılığı temsil etmesi gerekçeleri gösterilerek, dilden atılması gerekir. Milli ülkü ve şuur’un oluşturulması ve bunun meşrulaştırılmasına olanak sağlaması bakımından, gerekli reformları ve çalışmaları koordine etmek maksadıyla, 1932 yılında Türk Dil Kurumu oluşturulmuştur. (Yıldız, 2002: 229). Yıldız’ın da tespit ettiği gibi yeni alfabeyle hem sekilerleşme sağlanırken, aynı zamanda Doğu’dan kopuş ve asıl ait olunan Batı medeniyetine dönüşü temsil eden, bir anlamı da içinde barındırıyordu. 164 Dil birliği çalışmalarında dilin etimolojik incelenmesi ve arındırılması, yeni kavramsallaştırmaların yapılması zorunludur. Ayrıca Güneş Dil Teorisi ise ırk olarak arian ırk merkezine sahip Türk ırkının, Avrupa ve Yunan, aynı zamanda Anadolu medeniyetinin kurucu unsuru kabul eden anlayışı pekiştirmek amacıyla oluşturulmuştur. Ayrıca evrensel niteliklere sahip millet olma fikrini kanıtlamada bir araç olarak görülmektedir. Latincenin kabulü sonrasında Türkçenin resmi dil olarak da kabul edilmesi, yerel dillerin yasaklanmasına ve özellikle Kürt isyanları sonrasında bölge, köy, ilçe ve il isimlerinin de Türkçeleştirilmesi politikası izlenmiştir. Bu politikalar resmi ideolojinin merkezileşmiş milliyetçilik politikalarının uygulaması olarak görünmektedir. Dilde sadeleşme ve özüne dönme çabalarıyla oluşturulan kurultaylar ve toplantılarda bir taraftan devam etmekteydi. Türk Dil Kurumuna üye olan bilim adamları coşkuyla Osmanlı söz varlığının yerine koymak için lehçelerden ve eski edebi kaynaklardan, bir noktada da Orta Asya’da kullanılmakta olan Türki dillerden kelimeler değiştirmeye koyuldular. Ama bu hareketler kısa sürede bazı sıkıntılarla karşılaşmaya başladı. Vatandaş yeni sözcüklerin benimsenmesinde sıkıntı yaratıyordu. Bu kavramların çoğunu benimsememişti. Bir anlamda sadece bu kurum içerisinde var olanların kullandığı yapma bir dil ortaya çıkmıştı.1935 yılında ortaya atılan Güneş Dil Teorisi aynı zamanda bu açmazı ortadan kaldırmaya yöneliktir. (Zürcher, 2010: 281 ). Dil alanında oluşturulan bu reform hareketini bizzat destekleyen Atatürk, bu politikaya yönelik bir çok katkı sağlayacak destek de vermiştir. Meşhur yeni alfabe öğretirken çekilen fotoğraflar ve yeni kavramların kullanıldığı nutuklar bunlardan sadece bir kaçıdır. Dil noktasında yürütülen bu çalışmalarda milliyetçilik, yeni bir kültürel yapının oluşturulmasını zorunlu kılıyordu. Ve bu yapının önemli ayağı dildi. Ulusu teşkil edecek fertlerin, kültür, dil ve ortak ülkü temelinde buluşmaları öngörülüp hedeflenmiştir. Ortak dil oluşturmada güdülen siyaset,tam anlamıyla etnik kökene zorlayıcı baskı unsuru olarak tanımlanamaz. Cumhuriyet kadroları Türk ve dışındaki ana dilleri tamamen hor gören yaklaşım sergilememiş. Ama bununla birlikte bu vatandaşların makbul cumhuriyet vatandaşı olabilmeleri, çocuklarına Türkçe adlar verip, Türklerin gelenek ve göreneklerini de benimserlerse Cumhuriyet vatandaşlığının tüm koşullarını yerine getirmiş sayılırlardı. (Nişanyan, akt. Heper, 165 2010: 146). Bununla birlikte bu yerel dillerde ana dilde eğitime bu dönemde de karşı durulmuştur. Bu karşı duruş devamlılığını sürdürmektedir. Mustafa Kemal’in ulusal gruplara ve bu grupların anadilde eğitimine bakışı şu yöndedir. “Milliyetin çok bariz vasıflarından biri dildir. Türk milletindenim diyen insan, her şeyden evvel ve mutlaka Türkçe konuşmalıdır. Türkçe konuşmayan bir insan Türk kültürüne topluluğuna bağlılığını iddia ederse, buna inanmak doğru olamaz.” (Kaplan, 1999: 142). Bu çerçevede dil bir araç olarak Türk Tarih Kurumu’yla birlikte Türk Dil Kurumu, milli kimlik oluşturma sürecinde etkin rol üstlenmişler ve çalışmalarıyla birbirlerini desteklemişlerdir. Genel bir değerlendirme yapıldığında, Türk Tarih teziyle dünya medeniyetine kurucu unsur olarak öncülük etmiş bir millet olan Türkler, ilk dil kullanımı ile de bunu temellendirecek yaklaşımı benimsemişlerdir. Sümer tabletlerinde yapılan ve onlarında Türk olduğuna yönelik ortaya atılan iddialarda bu açıdan benzer paralellikle ele almak gerekir. 2. MERKEZİ MİLLİYETÇİLİK ANLAYIŞININ SONUÇLARI Osmanlı’dan devralınan miras sonrasında, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurtuluş mücadelesi dönemi ve sonrasında, Cumhuriyetçi seçkinler, ulus-devlet oluşturma ve milli kimlik yaratma arzusu ile milliyetçilik fikrini dönüştürerek uygulamışlardır. Zamanla merkezi tamamen ele geçiren Kemalist milliyetçi çizgi, ulus inşa etmek sürecinde ideolojisine uygun, modern Batı’lı toplum tasavvuruna uyan uygulamaları gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu çerçevede yapılan ideolojik çalışmaların temeli, Gökalp’in temsil ettiği milliyetçilik ile Celal Nuri’nin Batılaşma anlayışına dayanır. (Şen, 2008: 514). Bu birleşmenin getirdiği fikri ortamda uygulanan siyasal reformlar İslam öncesi Orta Asya kökenine dayandırılmak isteniyordu. Bu düşünceye karşı, Türk İslam sentezli yaklaşımlar, farklı görüşler şeklinde ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca bu dönemde oluşmaya başlayan Turancı çizgiden uzak, Anadolu milliyetçiliği de kendini ortaya çıkarmaya başlamıştır. Tüm bunların yanında etnik kökene doğru kayan anlayış çevresel Kürt milliyetçiliğini de ortaya çıkarmıştır. Ulus inşası sürecinde Türkiye Cumhuriyeti Devletinin resmi ideolojisi sayılabilecek Kemalist merkezi milliyetçilik, 1919-1940 yıllar arasında ortaya çıkardığı Türk tanımı, şu temeller üzerine oturmuştur. “Kamil hakiki ya da öz Türk, Türkçe konuşan, Batılılaştırılmış, Türk kültürüne bağlı, cumhuriyetçi ülküyü 166 benimseyen ve Türk soylu olandır.” (Yıldız, 2002: 232). Bu anlamda tam Türk olabilmek için merkezi yapının senin için öngördüklerini kabul etmen gerekir. Her dönem farklılaşmakla birlikte tek parti döneminin sonuna kadar uygulanıp programlanan politika budur. Tek parti dönemi olarak da bilinen ve Türkiye Cumhuriyeti’nin resmi ve kurucu ideolojisini oluşturan Kemalist milliyetçi anlayış, yeni toplum, yeni vatan, bir kimlik ve yeni yaratılmış ulus için, yeni bir tarih tasarlanmıştır. (Çelik, 2002: 75). Bu açıdan merkezi yapı değişmese de değişen önemli unsurlar bulunmaktadır. İslami anlayışlara sahip heterojen toplumdan çok kültürlü yapıdan, laik temelli ve dinin yerini millet yapısının aldığı, değerler sistemi yerini almıştır. Bu taşra veya çevre tarafından pek çabuk anlaşılamayan ve kabul görmeyen durum olarak algılanmıştır. Konumuz açısından bakıldığında ortaya çıkan bu merkez-çevre kopukluğu, gerilimi, yeni anlayışların ve eylemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Cumhuriyet ile birlikte merkez-çevre ikiliğinin yeniden oluşturulduğu gözlenmektedir. Bir tarafta otoriter laik merkezin, diğer tarafta ise geleneklere bağlı geniş bir çevrenin varlığından söz edebiliriz. (Çolak, 2009: 49). Bu iki unsur arasındaki kopukluk sadece dinsel ve otoriter anlayıştan değil, merkezin milliyetçilik anlayışından da kaynaklanmaktadır. Devletin merkezi yönetsel alanda güçlü bir geleneği temsil etmesiyle birlikte, radikal modernleşme ideolojisi uygulanmıştır. Bu ideolojinin çevrenin hiçbir talebine karşı aldırış etmeyen tutumu, farklı sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. 1940’lı yıllarda ve öncesinde hem siyasal alandaki muhalefet, hem de çevrenin farklı yöndeki tepkisel hareketleri bu anlayışın uyguladığı modernleşme politikalarına yöneliktir. Bu dönem içerisindeki karşıt tepkileri bu milliyetçilik anlayışının çevresel tepkileri şeklinde görmek mümkündür. 2.1.KÜRT MİLLİYETÇİLİĞİNİN YÜKSELİŞİ Remzi Oğuz Arık milliyet ideolojisi yazısında şu ifadeyi kullanır; “Birçok milletlerin bulunduğu şu dünyada, tek “millet” tarifi olabilse de tek milliyetçilik yoktur. Ne kadar millet varsa o kadar milliyetçilik vardır.” (Arık, 2012: 303). Arık’ın da belirttiği gibi toplumsal şartlar ve zamanlar içerisinde ortaya çıkan konjonktürel değişiklikler, ister istemez kendi içinde er geç yaşanacak bir oluşumu da beraberinde getiriyor. Kürt milliyetçiliği de bir anlamda yaşanan bu süreçlerin ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Geç Türkçülük politikası olarak Osmanlı İmparatorluğunun 167 dağılmasının ardından oluşturulmaya çalışılan ulus-devlet modelli, yeni devlet, ulus üzerine inşa edilirken, buna ilk tepki olarak ortaya çıkan yaklaşım karşıt milliyetçilikler olmuştur. Milli mücadelenin kazanılmasına yönelik yapılan ve ülkeyi işgalden kurtarmak amacıyla girişilen mücadele İslami söylemlerinde ön plana çıktığı bütünleştirici yapıdaydı. Yeni devlet yapısı ise Türk kimliğini öne çıkaran, ulus oluşturmaya yönelik acelecili yaklaşımla sürdürülmüştür. Batı’lı ülkeler tarafından yüzyıllarca süren ve ekonomik ve toplumsal alanda birçok yönde etkisi bulunan uluslaşma süreci, Türkiye’de acelecilikle oluşturulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu yeni dönemde, başını Ziya Gökalp ve Kazım Karabekir’in de çektiği uluslaşmanın evrim yoluyla olması gerektiği fikrini savunan grup ve Mustafa Kemal, Dr. Rıza Nur ve Yusuf Akçura gibi radikal, devrimci bir dönüşümü savunan grup arasındaki görüş ayrılığı bilinmektedir. Ziya Gökalp’in 1924’te ölümüyle birlikte merkeze iyice yerleşen ikinci görüşün temsilcilerinin uygulamaları ağırlık kazanmıştır. (Tan, 2011: 186-187) Bu ağırlıklı görüşün İslam’ın uzlaştırıcı ve bütünleştirici yönünü de dışlaması, adeta Kürt milliyetçiliği körüklemiş, iki toplum arasındaki bağları iyiden iyiye koparmıştır. Osmanlı’nın son dönemlerinde ister istemez Kürt milliyetçiliği ortaya şekillenmeye başlamıştı. Kürtçe gazete ve dergiler çıkarılarak, milli bilinç ve köken miti oluşturma çabaları başlamıştı. Fakat Kurtuluş Savaşı döneminde ortak bir kurucu unsur olarak varlıklarını yeni devlette tanıtacakları fikri, ayrılıkçı hareket olarak ortaya çıkmalarını engelliyordu. Osmanlı İmparatorluğu döneminde 9 ve Kurtuluş Savaşı döneminde 4, 1920 ile 1940 yılları arasında 25 Kürt isyanı yaşanmıştır. (Akagündüz ve Yılmaz, 2011: 101). Bu isyanların genel özelliği özerklik ve kendi devlet yapılarını oluşturma gibi istekleri de arka planda saklayan, farklı sebepleri öne süren, ayrılıkçı hareketler görünümündedir. Bu isyanlar, Osmanlı Devleti’nde başlayan Kürt milliyetçilik fikir hareketlerinin devamı olarak görülebilir. Mustafa Kemal’in Kurtuluş Savaşı’nı kazanmak amacıyla Kürt toplumunun desteğini almak istiyordu. Atatürk yazdığı mektuplarla ve yapmış olduğu toplantılarla bu süreci yürüttü. Sivas ve Erzurum Kongrelerinde Kürt beylerine bu yapılacak mücadeleye destek vermek, için İslam bayrağının ve hilafet makamının düşman işgalinden kurtulması yönünde ifadeler kullanılmıştır. Heyeti Temsiliye ile 168 yapılan 20-22 Temmuz 1919’da imzalanan protokolde, Kurtuluş Savaşı’nın kazanılmasından sonra; “Kürtler ve Türkler olarak ortak mücadele yapmalı. Zafer kazanılınca Kürtlere de milli haklar tanınmalıdır” kararına varılmıştı. (Beşikçi, 2010: 410-411) Kurtuluş savaşı sonrasında yaşanan en önemli sıkıntı bu idi. Verilen sözlerle birlikte uygulanan devlet politikasının ideolojik zıtlıkları, ilerde yaşanacak sıkıntıların temelini oluşturuyordu. Kürt toplumuna, Kurtuluş Savaşı sonrasında özerk ve otonom bir yapı sağlamayı vaat ediyordu. Amasya görüşmelerinde devletin genel prensipleri belirlenerek, Kürtlere bu durum vaat edilmişti. 1921 Anayasasının II. maddesi bu yerel yönetimleri ön plana çıkarma eğilimindedir. (Beşikçi, 2010: 411). İlerleyen dönemde savaşın kazanılmasıyla birlikte var olan bu durum bozulmaya başlar. “Türkiye’deki siyasal rejimin üzerinde kurulduğu temel siyasal düşünce, ulusal açıdan türdeş, idari açıdan merkezileşmiş ve mutlak egemenliğe sahip bir devlet düşüncesidir. Bu devlet çeşitliliğe karşı hoşgörüsüzdür.” (Heper, 2006: 101) Bu uygulamaların bir devamı olarak yürütülen yeni çalışmalarda 1924 Anayasasında ulus oluşturmaya yönelik bir karaktere bürünmüştür. Yeni rejim çağdaş olma yolunda ne varsa ivedilikle benimseyip uygulayacak yönelime sahipti. Kemalist rejim Türk etnik kimliğini yeniden tanımladığı bir sürecide yaşıyordu. Cumhuriyet kadrolarının en etkili isimlerinden İsmet İnönü’nün 1925 yılında resmi ideolojik tutumunu yansıtan konuşması dönemin niteliğini ve fikri dünyasını özetleyici özelliğe sahiptir. “Açıkça biz milliyetçiyiz.. Ve bizi bir arada tutan yegana unsur milliyetçiliktir. Türk çoğunluluğunun karşısında diğer unsurların her hangi bir nüfusu söz konusu olamaz. Topraklarımız üzerinde yaşayan insanların her ne pahasına olursa olsun Türkleştirmeliyiz; Türklere ve Türkçülüğe karşı çıkan herkesi de yok edeceğimizi herkes bilmelidir.” (Fuller ve Barkey, 2011: 31). Bu tanımlamadan ve oluşan modernleştirme politikalarından etkilenen Kürt milliyetçiliği, ulusal hareket olarak, merkezi yapının politikalarına karşı örgütlenerek hareket etmeye başlamıştır. 1925 yılında Doğu Anadolu’da ortaya çıkan Şeyh Sait İsyanı devlet politikalarının farklı şekilde devamlılığını sağlayacaktır. Şeyh Sait’in önderlik ettiği ve kısa bir zamanda bölgedeki büyük bir topluluğu etkisi altına alan Kürt isyanı, Kürtçülük düşüncesi ve dini temelleri ön plana çıkaran niteliğe sahipti. O zaman ele geçirilen dokümanlar ve broşürlerden anlaşılan, ayaklanmanın Kürt ulusçuluğu 169 yönünü ve İslami karakterini açıkça ortaya koymaktadır. Hilafetin kaldırılması sonrasında iki toplum arasında var olan bağ sarsılmıştır. Yeni rejimin merkeziyetçi yapısının belirlediği Türk kimliği etrafında, modern aynı zamanda seküler, temelli ulus yaratma projesi, Kürt kimliğinin reddi anlamına da gelmekteydi. (Çolak, 2009: 51). Bu gerekçelerle ortaya çıkan isyanın bastırılması ve sonrasında izlenecek politikalar, merkez-çevre arasında var olan Kurtuluş Savaşı dönemindeki yakınlaşmanın, bir kopuşa doğru ilerlemesini sağlamıştır. Çok partili döneme geçiş ve sonrasında yaşanacak gelişmeler bu kopukluğu azaltmak için çaba sarf etse de, toplumsal yapıdaki uzlaşı problemi, halen aşılamayacak düzeyde bazı sorunları beraberinde getirmektedir. Cumhuriyet’in kurulmasından itibaren, çok partili döneme kadar devam eden süreçte ortaya çıkan Kürt milliyetçiliği, bir açıdan kabuğuna kırma eğilimi çerisindedir. Bölgedeki toplumsal yapının ortaya çıkardığı aşiretsi yapının özelliklerinden dolayı, devletin merkezi yapısı ile çıkar çatışmasına düşmedikçe kendi içindeki özerksel, yerel yapıyı da koruyarak varlığını devam ettirmiştir. Öncelikle 1925 yılında gerçekleşen Şeyh Sait ayaklanmasının sebeplerini ortaya koymaya çalışan merkezi yönetim, doğu meselesine köklü bir çözüm getirmeye yönelik planlar hazırlama yoluna gitti. Dönemin meclis başkanı Çankırı Milletvekili Abdülhalik Renda’nın hazırladığı raporda “Ayaklanma din perdesi altında tamamıyla milli bir harekettir.” Başlığını taşımaktaydı. (Yıldız, 2010: 245). Merkezi yönetim bu ayaklanmanın bir anlamda milliyetçi ulusal bir Kürt hareketi niteliğinde olduğunun farkındaydı. Bu dönemde kabul edilen Şark Islahat Raporu, bu nitelikte yaşanacak olaylara son vermek nedeniyle, sert tedbirler öngörerek uygulandı. Merkez ve çevre arasındaki ilişkiler bu noktada da gerilmeye başladı. “Şark Islahat Planı” olarak ta bilinen rapor, genel olarak ayrı ayrı sunulan raporların birleştirilmesinden çıkan ortak kanaati yansıtıyordu. 24 Eylül 1925 yılında onaylanarak uygulanmaya konulan Şark Islahat Planı, bir anlamda merkezin çevreyi şekillendirmek için nasıl çaba sarf ettiğinin görülmesi açısından önemlidir. Ayrıca Türk kimliği yaratmada ve makbul vatandaş profili oluşturmada uygulanan yöntemlerin, ulusal Türk bilinci oluşturma, var olanı ötekileştirerek, mevcut değerlere sıkı sıkıya sarılmasına sebep olan uygulamalar şekline dönüşecektir. Şark 170 Islahat Planı’nda yer alan ve merkezin milliyetçi ulus çizgisini yansıtan maddelerin bazıları şu şekilde sıralanabilir: 1- Planın uygulanacağı bölgenin doğu illerinde yürürlüğe konan askeri yönetim aşağıdaki programın uygulanması son buluncaya kadar devam edecektir. 2- Planın uygulandığı bölgede yönetim ayrı tutulacak 5 ayrı umumi müfettişlik kurulacak ve en az 3’ü bu bölgede olacak. 3- Umumi müfettişliklerin görev ve sorumluluklarının belirlenmesi. 4- Sürekli sıkıyönetim mahkemelerinin Türkleştirilmesi. 5- Ermenilerden boşalan yerlere Türklerin yerleştirilmesi. 6- Batı’dan ve Kafkasya’dan gelerek Türklere yeni yerleşim yerlerinin açılması. 7- Laz ve Gürcülerin Doğu illerine yerleştirilmesi. 8- Kürtler Ermenilerden boşalan yerlerden çıkarılarak batıya yerleştirileceklerdir 9- Yurtseverlerin batıya sürülmesi ve hükümet yanlılarının yerlerinde kalmalarının sağlanması. 10-Bölgede görev yapacak memurların Türklerden atanması. 11-Sınır boylarında askeri güç unsurlarının arttırılması. 12-Batıdaki illerde Kürtçe konuşanların cezalandırılması, Kürtçe’nin yasaklanması ve Fırat’ın batısında oturanlara yönelik alınacak tedbirler. 13-Yabancı olanların bölgeye girişinin yasaklanması ve izne tabi tutulması. (Beşikçi, 2010: 392-394) Tüm bu uygulamaların özerklik tanımakla başlayan fikirlerin, sonrasında bu şekilde sıkı önlemler alma noktasına dönüşmesinde, geçmiş imparatorluk tecrübesindeki dağılma sürecinin travmasını görmek mümkündür. 1923 yılında Bursa’da yapılan konuşmada hala özerklik konuşulurken, Atatürk’ün bazı gerekçelerle artık bu düşünceden vazgeçme eğliminin ortaya çıktığını şu ifadelerinde görelebilir. “Türkiye’nin sınırları içinde pek çok Kürt yaşamaktadır. Fakat birkaç ilde çoğunluktadır. Kürtler daha önce bulundukları yerden ayrılıp Türkler arasında yaşamaya başladıklarından, Kürtlerin de yaşadığı yerler dışarıda bırakılıp yeni bir 171 sınır çizilmek istenirse bu, Türkiye’nin parçalanmasına yol açabilir.” (Heper, 2010: 186) Atatürk’ün özerksel yapı düşüncesinden koparak, tamamen yeni Türkleştirme ve kaynaştırma amacına yönelik politikalar benimsenmesinde Kürt ulusalcı hareketleri etkili olmuştur. Yürütülen politikaların yararlılığı noktasında soru işaretleri olmakla birlikte, günümüzde bile etkisini sürdüren ve hala benzer uygulamaların varlığından 2000’li yılların başlarında vazgeçilmeye başlanmıştır. 1943 ve 1946 yılları arasında Doğu bölgesinde umumi müfettişlik yapan Avni Doğan’a göre alınan ve uygulanmaya çalışılan bu planlar uygulanamadığı gibi, beklenen başarıya da ulaşamamıştır. Doğan bu konudaki görüşlerini şu şekilde anlatır. “Karşı şiddeti besleme dışında bir fonksiyonu olmayan güç kullanımı yerine, istikrarla izlenecek uzun vadeli bir asimilasyon planına acil ihtiyaç vardır.” (Yıldız, 2010: 247-248). Görüldüğü gibi karşı tepkisel milli duyguların ve güç kullanmaya yönelik şiddete meyletmenin arttığını göre göre Cumhuriyet kurucuları içerisinde yer alan bürokratlar, benzer politik ideolojilerle hareket etmeye devam etmişlerdir. Osmanlı’da başlayan ve Kurtuluş Savaşı döneminde devam eden birlikte yaşama idealinden, ulusal milliyetçi söylem ve politikaların karşılıklı etkileşimi sonucunda, merkeze yerleşen Türk milliyetçiliğine karşı, çevrede odaklanıp, tepkisel görünüm içinde var olan potansiyeli canlandırıcı Kürt milliyetçiliği, çok partili döneme geçiş sürecinde iyiden iyiye şekillenmiştir. Toplumsal alandaki kopuklukta bu dönemde artarak devam etmiştir. 2.2. ANADOLUCULUK FİKRİ Anadoluculuk fikri Osmanlı Devletinin fiilen varlığının sona ermeye başladığı dönemde İslamcılık, Türkçülük ve Osmanlıcılık fikirlerinden ayrı olarak kendi içinde bir yön bulmaya çalışan sentezci çizgide şekillenmiştir. Ayrıca bu fikrin şekillenme aşamasında, farklı fikir ve dünya görüşüne sahip olan kişilerin olması, akımın farklı yönlerde seyir izlemesine sebep olmuştur. Osmanlı son dönemlerinde bu hareketin başlamasında etkili olan fikir insanları 1913’te İslam Mecmuasında yazı yazmaya başlayan, Mehmet Şemsettin, Musa Kazım ve Halim Sabit gibi yazarlar olmuştur. Sırat-ı Müstakim ve Türk Yurdu dergileri arasında kendilerine yer bulmaya çalışmışlardır. Bu yaklaşımcılar kendilerine “İslamcılık ve Türkçülük” karışımı bir yol çizmişlerdir. (Atabay, 202: 515) Anadoluculuk hareketinin genel eğilimi, milliyetçi bir çizgi olmasına karşılık, bu çizgi Anadolu coğrafyasıyla şekillendirip 172 sınırlayan anlayışı yansıtmaktadır. Ziya Gökalp’in Pan-Türkçülük anlayışındaki Turancılık fikrinden farklılaşan bu yaklaşım Atatürk’ün Misakı- Milli sınırları içerisinde ulus-devlet formülüne de yaklaşan eğilim sergiler. Türkçülük fikrinde ise “Anadolu’daki bin yıllık tarihin oluşturduğu Turani olmayan, İslam temelli kültürel bir varlık olduğu tezini öne sürer.” (Şen, 2008: 516). Bu açıdan bakıldığında milliyetçi bir eğilimle, İslam ve Türkçülük sentezini öne çıkaran ve geçmişte Anadolu coğrafyasında şekillenen Türk kimliğine vurgu yapan yaklaşımdır. Anadoluculuk fikrindeki ulus tanımlamasında, Anadoluculuk düşüncesi belirli bir coğrafi bölge niteliğinden çok, hukuksal ve siyasal anlamda vicdanlarda hissedilen bir dava duygusu niteliğindedir. Geçmiş bin yıllık tarihten başlayarak, bu toprağa canlarını vermiş olanlar ve bütün çabalarını bu toprakların yurtlaştırılması uğrunda harcayanların emaneti olarak görülen Anadolu: “Toprağıyla ahlakıyla, imanıyla, kaderiyle ve gerçek iradesiyle Anadolu Türk ulusunu oluşturmaktadır.” Burada isimlendirilen Anadolu halkının Müslüman olarak nitelendirilmesi sebebiylede Anadolu tarihi Müslüman Anadolu’nun tarihi olarak da temellendirilebilir.” (Atabay, 2002: 517). Bu şekilde tanımlanan Anadoluculuk fikrinin merkezi yapıyla ayrılığı, Kemal Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı sonrasında izlediği politikayla başlar. Ortak nokta olarak belirlenen Anadolu coğrafyasının yurt ve Türk kimliğinin merkezi olma görüşü, medeniyete ulaşmada merkezi yapının izleyeceği laik politikalar ve Osmanlı, Selçuklu geçmişinden kopuşu temsil eden reformlar neticesinde ayrılmıştır. Bu noktadan sonra 1925’li yıllardan itibaren özellikle Anadoluculuk fikrinin muhafazakârlaşan bir yönelimle İslami söylemli bir yönelime girdiği söylenebilir. Özellikle 1930’lu yıllarda çıkmaya başlayan “Dergah” dergisi ve 1946 yılında yayımlanan “Hareket” dergisi milliyetçi muhafazakar İslami unsurları içinde barındıran Türkçülük fikrinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bakıldığında merkezi milliyetçilikle Kurtuluş Savaşı yıllarında ortak noktada buluşan bu anlayış, merkezin seküler modernleşme anlayışı doğrultusunda yapılan çalışmalar neticesinde çevresel tepki olarak farklılaşan bir milliyetçilik fikri ve örgütlenmesini gerçekleştirmiştir. Anadoluculuk fikrinin bu şekilde bir yön çizmesinde, Kurtuluş Savaşı yıllarında savaşın nasıl bir sonuçla sonuçlanacağının kestirilememesi önemli rol oynamıştır. Anadoluculuk fikrinde; Anadolu 1071 yılında Malazgirt’le Türkmenlerin Anadolu’ya girişleriyle başlayan dinamizmin getirdiği 173 sentez sonucunda şekillenen, yeni bir ulus yaratıldığı düşüncesiyle hareket eder. Anadoluculuk; zamanla coğrafi ve tarihsel bir yönetimle birleştirilen “Anadolu Anadolularındır.” ilkesini benimseyen yaklaşımın ortak eseridir. Tarihsel anlamda bir kader birliğiyle oluşun Anadoluculuk fikri, sübjektif nitelik taşır. Turancılık fikrinin olumsuzlukla sonuçlanması ve Anadolu’nun işgal altındaki yılları, bu hareketin mistik yönelişe kaymasına sebep olmuştur. Bu açıdan bakıldığında Anadolu halklarını içine alan Atatürk milliyetçiliğine ve Turancılığa alternatif ara akımdır. (Atabay, 2002: 532). Süleyman Seyfi Ögün Anadolu milliyetçiliğinin bu mistik karakterini yorumlarken “Cemaatçi Milliyetçilik” anlayışı şeklinde kavramsallaştırır. Bu kavramsallaştırma, zamanla Türkiye’de gelişecek milliyetçi düşüncenin dinle olan bağını ortaya çıkarmada önemlidir. Bu mistik ve ruhçu özelliklere sahip felsefi temelli “Cemaatçi Milliyetçilik” olarak addedilecek, Anadolu milliyetçiliğinin öncüleri arasında, Nurettin Topçu, Hilmi Ziya Ülken, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Mükrimin Halil Yinanç gibi isimler bulunmaktadır. Bununla birlikte milliyetçilik ufkunu Türkiye ile ve Anadolu coğrafyasıyla sınırlı tutmuşlardır. Türk kültürünün ve ulusunun şekillendiği tarih ve coğrafyayı Anadolu olarak görmektedirler. (Şen, 2008: 516). Bu coğrafyada şekillenen Anadolu Türk milliyetçiliğinin İslami yönelimini anlamada “Hareket” dergisinin kurucusu Nurettin Topçu’ya kısaca yer vermek yerinde olacaktır. Hareket Anadoluculuğu olarak da bilinen Anadoluculuk; TurancıTürkçülük ve diğer Türkçülük türlerine karşı Anadolu coğrafyasında cemaatçi bir milliyetçilik fikri sunmaktadır. Özellikle 1930’lu yılların sonuna doğru ırkçı ve Turancı yönelimiyle farklılaşan, Nihal Atsız’ın temsil ettiği kanadın karşısında, Anadoluculuk kanadını Nurettin Topçu temsil etmektedir. Topçu “Anadolu romantizminin dini temel ve tasavvufta barınan İslam, ahlaki aşk ve fedakârlık sanatının temeli Anadolu’nun destanları masalları ve halk türkülerinden doğacağını ileri sürer.”(Deren, 2002: 537-538) Anadoluculuk fikri hem merkezden hem de diğer milliyetçi akımlardan bu romantizmi ile de ayrılmaktadır. Nurettin Topçu dönemin milliyetçilik anlayışlarına yöneltildiği eleştiriyi şu şekilde ifadelendirmiştir: “Milliyetçilik menfaatçi ellerde merhametsizce yıpratılmaktadır. Bozulmamış Türkün kahraman kılıcı ile İslam’ın ebedi ruhunu bünyesinde birleştiren Osmanlılığın ruhçu milliyetçiliği, Makedonya’dan gelen bir kılıç darbesi ile yere 174 serildikten sonra, asrın başından bu yana bizde milliyetçiliğin hazin bir tarihi başlamış oldu.” (Topçu, 2012: 281). Bu söylemde var olan milliyetçiliklerin gerçek anlamda özünden ve ulaşmak istediği hedeften uzak oldukları düşüncesini benimseyen bir yaklaşımla ilerde oluşacak olan Turancı ve merkezi milliyetçiliklere yönelik bir kökten karşı çıkış ortaya koymaktadır. Özellikle Kemalist milliyetçiliğin laik ve Osmanlı ve Selçuklu dönemine ait izleri yok sayan anlayışına karşı çıkar. Bununla birlikte Asya tarihine doğru kök salmaya çalışan milliyetçilik fikrine, Topçu şu şekilde bir itirazda bulunur. Osmanlı hükümdarının yerel beylikleri bir araya getirerek oluşturdukları merkezileşme stratejisi, Türk’ün dehası ile birlikte hukuk ve felsefe alanlarında kendine has yorumlarıyla, ortaya çıkardığı İslam’ın ruh ve ahlakını yücelmektedir. Ayrıca Osmanlılar bünyesinde barındırdığı yabancı unsurları askeri sistemde orduya alarak uyguladığı taktik, Türkleştirme ve İslamlaştırma siyaseti ile de milliyetçiliğin maddi bünyesine büyük bir başarı sağlamıştır. Aynı zamanda paralelde yürüttükleri insanlık davası ile de yan yana yürüyen ve onun hizmetinde bulunan ruhçu milliyetçiliğin, dünya tarihinde eşi olmayan örneğini verdiler. (Topçu, 2012: 281-282). Bu tespit Osmanlı’nın kendine has milliyetçiliğinin İslam senteziyle, insanı, evrensel yönünün varlığını vurgulayarak modern anlamda anlaşılan ulus-devlet tarzı milliyetçiliklere ve seküler milliyetçilik uygulamalarına yönelik bir eleştirel tanımlamadır. Milliyetçiliği muhafazakâr bir görüş çerçevesinde ele alan Topçu, Turancı bir milliyetçilik anlayışına da karşıdır. Gökalp’in millet tanımındaki toprak birliğini yapıcı bir unsur olmadığı görüşünü reddeder. Anadolu coğrafyası dışında kalan Türk milletiyle de herhangi bir menfaat ilişkisi kurmak çok zordur. Turancıların toprak birliğini reddederek düştükleri sorun, başlıca problem alanı olarak da ortada durmaktadır. Aynı zamanda saf soyunda millet olamadığını bu dönemde saf soy bulmanın çok zor olacağını düşünmesi gerekçesiyle, ırkçı söylemli milliyetçiliklere de karşı durur. (Deren, 2002: 538). Topçu’nun bu duruşuyla ortaya çıkardığı düşünceyi açıklamada ifade ediş biçimi şu şekildedir: “İttihat ve Terakki çetesinin propagandacısı olan Ziya Gökalp; Turancılık davasını ortaya attığı zaman bu hareketi ümmetçilikten milliyetçiliğe geçiş diye adlandırdı. Aslında din adamlarının kapkara taassubuna ve kara cahilliklerine zorunlu bir tepki olan bu hareket, ruhçu 175 milliyetçilikten maddeci milliyetçiliğe geçiş yolunda atılan ilk adımdı.” (Topçu, 2012: 282). Turancılık fikrine uzak bakmasının sebebi bir anlamda ruhçu mistik bir hareket bu maddesel gerçekliğe hapsedilmiş anlayış olarak ortaya çıkan milliyetçilik düşüncesini reddetmesidir. Cumhuriyet devrinde Ziya Gökalp’in etkisinin bilindiğinden, özellikle laik ve yeni bir milliyetçilik iddiasıyla ortaya çıkan rejime karşı, Topçu mesafeli ve eleştirel bir yön sergiler. Gökalp’in milliyetçiliğinin etkisiyle yeni addedilen milliyetçiliğinde maddesel yönün ağır bastığı fikrini ileri sürer. Şekilci ve belli kalıplarla taklitçi bulduğu bu yönü fikir ve dava yönünden eksik bulmaktadır. Kurtuluş Savaşı sonrasında yapılamayan ve onun gözünde reform olarak uygulanan belirli elit seçkinler hareketini şu şekilde ifade eder. “Zaferden sonra devlet sofrasına konan kargaların yağmasına, bütün halk ve bütün köylü peşkeş çekildi.” (Topçu, 2012: 282). Bu bir anlamda modernleşme hareketlerine yönelik tepeden inmeci, jakoben modernleşme paradigmasına yönelik eleştiridir. Cumhuriyet döneminde ve tek parti döneminde esas itibarıyla uygulanan farklı milliyetçi çizgileri maddeci ve ütopik bir şekilde realize edilmemiş bir biçim olarak gören Topçu; her toplumun kendi içinde farklı milliyetçilikler barındırdığını ifade eder. Fransızlar kültür, Almanlar soy, İngilizler ise emek ve ekonomik bir yön çizmişlerdir. Bizde olması gereken milliyetçilikse tarihinden uzak ve kopuk, İslami değerlerden uzaklaşan, kuru kuru rasyonel bir mantık çerçevesine oturmayan şekilci biçimci anlayıştan kurtulmalıdır. Anadolu coğrafyasında İslam’ın ruhunu yükselten, ve toprağın çehresinde İslami ruh ve karakterini sindiren, ruhçu bir milliyetçilik olmalıdır. Anadolu fikrinin getirdiği ruhçu idealizm coğrafyanın gerçeğinde, gelecek yılların selameti için büyük önem taşıyordu. Mevcut uygulanan inkar davası da değildi. Geçmişte bin yıllık tarihin ruhundan sızan ilhamın mahsulü olmuştu. Bu açıdan bakılırsa, Mete Hanlar da, Cengiz Hanlar da aranacak bir kök yerine, temelini Yavuzlar da Melik Şahlar da arayacağın bir ruhçu milliyetçilik oluşmalıdır. Günümüzde milliyetçiler çoğalmış, bununla birlikte milliyetçilik ise ortadan kaybolmuş gibidir. Bu muamma ve belirsizlikten kurtaracak bir Anadolu ruhçu milliyetçiliği oluşturulmalıdır. (Topçu, 2012: 283). Peki bu ruhçu İslam ahlakıyla şekillenmiş mana insanı nasıl olmalı? Dergisine de ismini veren hareket ve aksiyon 176 insanıdır. Aynı zamanda Sezai Karakoç’a ilham olan diriliştir. Bu insan milliyetçi ruhçu Anadolu insanını isyan ahlakı çalışmasında tanımladığı şekliyle: “ Anadolu çocuğunu vicdanıyla tarihini içine düşmüş bulunduğu girdaptan kurtarabilecek yegane çare insan kalbinde ve memleket içerisinde ilan edilecek bu mukaddes cihattır. Bu kurtuluş çaresini yani ruhi rönesans’ı gerçekleştirecek olan tek kuvvet.. Mistiklik dini olacaktır. Bu kuvvet fertlerde benlik şuurunu doğuracak ve tarihlerinin sorumluluğunu üzerine aldıracaktır. Ancak böylelikle, pek derin buhranlarla sarsılmış olan bu medeniyetin ve bu bahtsız cemaatin istikbali kurtarılacaktır.” (Topçu, 2010:175). Topçunun cemaatçi milliyetçilik veya mistik milliyetçilik şeklinde tanımlamasında bu ruhiyatçı düşünceleri etkili olmuştur. Anadoluculuk fikrinin ortaya çıkışından itibaren ve sonrasında merkezi milliyetçilik karşısında farklı bir milliyetçilik anlayışı benimsemiştir. Bu milliyetçilik anlayışı ile çevrenin Müslüman ve Türk etnik kökenine sahip unsurları tarafından benimsenerek, merkezden farklılaşarak kendine yön çizdiği söylenebilir. Bu yöneliş aynı Kürt milliyetçiliğinde olduğu gibi farklılaşsa da, varlığını merkez-çevre gerilimi üzerinden günümüzde de devam ettirmektedir. 3.ÇOK PARTİLİ DÖNEM VE SONRASINDA MİLLİYETÇİLİK Cumhuriyet’in ilanına kadar olan dönem ve sonrasında resmi bürokratik aydınlar tarafından yürütülen, bir anlamda ideolojinin öngördüğü tepeden inmeci, şekillendirici makul vatandaş profilini oluşturmaya yönelik uygulanan milliyetçilik tarzı hakimdi. Bu milliyetçilik, Kemalist milliyetçilik olarak bilinen modern toplumu oluşturmada resmi devlet politikası olarak da uygulanmıştır. Bunların yanında merkezden farklı olarak oluşan iki farklı milliyetçilik akımı da gelişme imkanı bulmuştur. Azınlık milliyetçiliği olarak da tanımlayabileceğimiz ve içerisinde Kürt milliyetçiliğini de barındıran milliyetçilik anlayışı ve bunlara ilaveten merkezin şekilci laik milliyetçilik anlayışına karşı oluşan, İslami unsurların varlığını ön plana tutan, milliyetçilik anlayışı. Resmi ideolojik milliyetçilikten farklı olarak ortaya çıkan bu milliyetçilikler, kendi içindeki genel eğilimlerle birlikte bir tepkisellik içerisinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Resmi ideolojik milliyetçilik, toplumu şekillendirme ve biçimlendirme programlarında dünyada ve bölgede var olan zamansal değişmelerden etkilenmiştir. Özellikle ülkeler arası ilişkilerden, aynı zamanda ülke içindeki toplumsal yapıların 177 direnç özelliklerinden kaynaklanan sebeplerden dolayı dönüşüme uğrayan bir yönelim çizmiştir. Bu yönelimin değişmesinde en etkili olan sebeplerden birisi de, II. Dünya Savaşı’nın bitimi sonrasında yaşanan değişmelerdir. II. Dünya Savaşı yıllarında giderek artan milliyetçilik fikri, savaşın bitimi ile birlikte liberal söyleme sahip Amerika ve müttefiklerinin, savaşı etnik milliyetçilik politikalar uygulayan devletlere karşı kazanmasıyla, yeni bir döneme girmiştir. Bu süreçte Türkiye, bir tarafı Amerika, diğer tarafta ise Komünist Rusya’nın oluşturduğu tercih ikileminde kalıyordu. Türkiye yönünü belirleyerek izleyeceği siyasetle birlikte, toplumsal yaşantı ve birçok alanı etkileyecek olan yeni bir döneme giriyordu. II Dünya Savaşı bitiminde Amerika’nın demokratik bir devlet olarak oluşturduğu zaferden tüm ülkeler gibi Türkiye’de etkilenmiştir. Türkiye Nisan 1945’te San Francisco Konferansına kurucu üye olarak katılıp, Birleşmiş Milletler Anlaşmasını imzalamak ve demokratik idealleri gerçekleştirmek için söz veriyordu. (Zürcher, 2010: 306). Bu bir anlamda çok partili hayata geçişinde nedenlerinden biri olarak ortaya çıkıyordu. Ayrıca Rusya’nın baskısına karşı oluşturulacak Amerikan desteği de demokratik ideallere uygun bir yapıya sahip olmaktan geçiyordu. Bunlara ilaveten toplumda ve parti içinde artan muhalif hareketler ve baskılarda, yeni sürece geçişi hızlandırıyordu. Cumhuriyetçi Halkçı Parti içinde uygulanan toprak reformlarına yönelik tepkiyi dile getirerek ayrılan 4 milletvekili tarafından, Demokrat Parti 7 Ocak 1946’da resmen kuruldu. (Zürcher, 2010: 311). Bu dönem artık Türkiye’de geri dönüşü olmayan çok partili dönemin başlangıcı ve yeni siyasal dönemin can alıcı noktasını oluşturmaktadır. Çok partili siyasal hayata geçilmesi ve sonrasında ortaya çıkan bütün siyasi oluşumlar, çevrenin merkeze karşı, merkezi baskılama amacı ya da merkezi dönüştürme aracı olarak kullanılmasını beraberinde getirmiştir. Merkezi temsil eden bürokratik seçkinci yapı, var olan gücü elinde bulundurdukça, çevrenin her türlü direniş ve dönüştürme hareketini baskı veya farklı mekanizmalarla geri çevirmiştir. Çok partili yaşama geçilmekle birlikte, geçmiş geleneksel yapı içerisinde varlığını sürdüren milliyetçilik söylemleri, kendi içinde tekrar bir dönüşüme ve değişime uğramıştır. Geçmişte var olan ve merkezi elinde bulunduran milliyetçiliğe karşı, gayri resmi veya farklı milliyetçilik denilen çevrenin milliyetçi örgütlenmeleri, farklı tepkiler ortaya koymuşlardır. Bir anlamda da demokratik yollarla kendilerini ifade 178 etme olasılıklarının düşük olmasından dolayı, resmi ideolojiyle ilişkilerini yönlendirmede iki yol izlemişlerdir. Kürt veya İslam milliyetçiliğinin bazı yönelimlerinde olduğu gibi birinci yol açıkça karşı çıkmaktır. Bu yol onunla çatışmayı göze almaktır. Sonunda onunla uzlaşır veya uzlaşı yapmış görünüm sergileyip içten içe değiştirmek ister. Genelde ikinci yöntem olan bu uzlaşı İslamcı Türkçülük milliyetçi çizgisini benimseyen milliyetçilerin tercih ettiği yöntemdir. (Özkırımlı, 2002: 713). Çok partili hayata geçiş ile birlikte uzlaşı yolu da açılmıştır. İleride oluşacak siyasal partileşme ve örgütlenmeler ile, milliyetçi akımların toplumsal alanda ifade edilmelerini sağlayacak yapı ortaya çıkmıştır. Bu durum ortaya çıkan merkez-çevre kopukluluğunun azalmasında olumlu işlevler üstlenecektir. Çok partili hayata geçişle birlikte sadece çevresel milliyetçilik akımları etkilenmemiş, merkezin güttüğü ve uyguladığı inşa döneminin milliyetçiliğide etkilenmiştir. Kemalist milliyetçilik bu çok partili döneme girilmesiyle birlikte yeni Kemalizm veya yeni Atatürkçülük anlayışlarının ortaya çıkmasıyla paralel olarak farklı yorumlama biçimlerini ortaya çıkarmıştır. Kürt milliyetçileri Kemalist milliyetçilik anlayışlarını, özellikle yeni dönemde ırkçı bir yaklaşım olmakla suçlarken, 1960’lardan sonra ortaya çıkmaya başlayan Kemalist sol, Kemalist milliyetçiliği anti emperyalist mücadelenin ve Kurtuluş Savaşı’nın öncüsü olarak görmektedir. (Yıldız, 2002: 232). Bu çerçeveden bakıldığında 1950 ve sonrasında milliyetçilik fikri Türkiye açısından merkezde ve çevrede yeni yönelimler almaya başlamıştır. 1950’li yıllarla birlikte 1960’lı yıllara doğru girilmekteyken, iki dönem arasını milliyetçi düşünceler açısından, savaş sonrası oluşan dünya ve yeni çok partili siyasal hayata uyum çabasının harcandığı yıllar şeklinde yorumlayabiliriz. 1960’lı yıllardan sonra oluşan milliyetçilik; özellikle merkezi ve siyasal çevresel milliyetçilik oluşumları, çok partili söylemlerin etkisine rağmen, Kemalist söylem sayesinde kendisine meşruiyet zemini oluşturarak varlığını sürdürmeye çalışmışlardır. İster Kemalizm’in karşısında isterse yanında taraf olarak var olsun, ana nokta, referans Kemalist sistem ve söylem olmuştur. Bu dönemde oluşmaya başlayan milli görüş hareketi Kemalizm’in kalkınmacı ve pozitif yönünü öne çıkarır. Bunu yaparken de dini milliyetçiliğini, Kemalist milliyetçiliğin temel yaklaşımlarıyla örtüştürmeye çalışır. Kürt 179 milliyetçiliğinde meydana gelen akımlarsa, Kemalizm’in çağdaşlaştırıcı ve laik pozitivist özünü ele almışlardır. Türkiye’de sol hareketler kalıcı Kemalist refleksler oluşturmuş. CHP geleneği sola kayarken, Kemalist düşünce egemenliğini özenle korumuştur. Bu arada sosyal demokrasi ile eklemlenmeyi yeterli görmüştür. Bu anlamda siyasal düşünceler hala merkezi gücü elinde bulunduranlar, Kemalist milliyetçi ideolojiyi meşruiyet zemini olarak kullanmaktadır. Ayrıca bu ideolojiyi haklılaştırma aracı olarak görmektedirler. (Yıldız, 2002: 233). Kendini merkez karşısında bir yerlere koymaya çalışan çevresel aktörlerin izlediği yöntem, genelde ikna etme ve uzlaşma zemini oluşturacak fikir altyapısını oluşturarak, merkeze eklemlenerek bir sonuca ulaşma yöneliminde olmuştur. Çok partili hayata geçişle birlikte Kemalist merkezi milliyetçi yapının, iktidarı elde tutma yetenek ve araçlarının daralması, yeni araç ve tekniklerin uygulanarak iktidarın devamını farklı usullerle sağlama yolunu tercih etmelerini gerekli kılmıştır. Kemalizm giderek, CHP, ordu ve bürokrasiden oluşan sacayağına dayanır hale gelmiştir Dünya çapında meydana gelen dalgalanma ve değişimlere bağlı olarak farklı muhtevalar kazanmıştır. Ancak “Devletin milletiyle bölünmez bütünlüğü”, “Vatanın bölünmez bütünlüğü”, “Devletin üniter yapısının korunması.” Kemalist merkezi milliyetçilik anlayışının değişmeyen özünü meydana getirmiştir. (Yıldız, 2002: 232) Bu açıdan Kemalist milliyetçilik merkezdeki etkin rolünü korumaya devam etmekle kalmayıp, her ne kadar bir değişim süreci yaşasa da belli ilkelerden ve oluşturmak istediği ulus devlet modelinden asla taviz vermeyen bir görüntü çizmişti. Kemalist ideolojinin çok partili dönemin başlangıcına kadar Üstel’in tanımlamasıyla oluşturmaya çalıştığı makbul vatandaşın temel özelliği militarist vatandaşken, 1960’lı yıllarda yeni dünya konjonktürüne uyan sivil vatandaş tanımlamalı bir oluşturma politikası izlenmiştir. Tabiki yine değişmeyen unsur; hala vatandaş biçimlendirilecek nesne olarak görülmekte ve şekil verecek, onun sınırlarını ve makbullüğünü çizecek kişiler ise bürokratik seçkinler olacaktır. Merkez ve çevre ilişkisinde önemli bir yer tutan milliyetçilik olgusunun algılanmasındaki farklılaşmalar bu dönemde devam etmiştir. Çok partili hayata geçişle birlikte DP’nin çevrenin siyasal söylemcisi ve temsilcisi durumuna geçmesi bu süreci hızlandırmıştır. Bununla birlikte 1960’lı yıllara kadar II. Dünya Savaşı’nın etkisini de arkasına alarak, bir durağanlık ve yeni yapılanma yılları olarak varlığını 180 sürdürmüştür. Merkez-çevre ilişkisi daha sonrasında 1960’lı yıllarda ortaya çıkan farklı ötekileştirme, toplumsal alandaki hızlı şehirleşme gibi değişimlerin ortaya çıkardığı sonuçlardan etkilenerek, şekillenen siyasal hayatta kendine yer bulmaya çalışan yönelime girmiştir. 1960 ve 1980 yıllarda politik alanda soğuk savaş döneminin etkisiyle ortaya çıkan kutuplaşmadan, toplum ve fikir hayatı olumsuz yönde etkilenmiştir. 1990 sonrası küreselleşme ve sonrası mikro milliyetçilik fikirleri çerçevesinde hızla artan ve farklılaşmasını hızlandıran bir milliyetçilik göze çarpmaktadır. Tek parti dönemi sonrasında Demokrat Partinin siyasal alanda çevrenin temsilcisi durumuna gelmesiyle birlikte, yeni bir döneme girilmiştir. Demokrat Partinin merkezle çevreyi yakınlaştıran, kopukluğu azaltan yönünü ayrı ele almak gerekir. 3.1. DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ, MERKEZ-ÇEVRE VE MİLLİYETÇİLİK Siyasal bir oluşum olarak ortaya çıkma nedeni her ne kadar eşraftan oluşan bir kısım milletvekilinin, dönemin CHP’sinin toprak politikalarına yönelik tepkisi sonucu bir oluşum izlese de, 1946 yılında resmen kurulan Demokrat Parti yapılanması gittiği illerde büyük ilgi ile karşılaşıyordu. Bu ilgi 1950 yılında yapılan seçimlerde kendini ortaya çıkarmıştır. DP çevreye hitap eden siyasal partilerin bir söylem aracı olarak kullanılan “Yeter! Söz Milletindir!” şeklinde geliştirilen sloganla girdikleri seçimlerden, beklenmedik bir ilgi görmüştür. Bu yapılan seçimlerde CHP 69 milletvekili çıkarırken, DP 408 milletvekili ve %53,4’lük oranda aldığı oyla, çevrenin temsilcisi olarak yönetime geçmeye hak kazanmıştır. (Zürcher, 2010: 318). Daha öncede belirttiğimiz gibi Cumhuriyetçi Halkçı Partinin içinden ayrılmasına rağmen kısa sürede örgütlenişi ve çevreye yönelik politik söylemleri, bu başarının elde edilmesini sağlamıştır. Hali hazırda merkezin tek tipleştirmeye, homojenleştirmeye çalıştığı toplumsal kesimler, kendi içinde radikalleşip zaten varlıklarını korumuşlardır. İlk fırsatla merkeze tepkilerini bu şekilde göstermişlerdir. Cumhuriyet rejiminin resmi yaklaşımı olarak benimsenen çok kültürlü ve değişkenli toplumsal yapının reddedilerek, resmi ideoloji olarak yerel, dinsel, bunların yanında etnik grupları Türkiye’nin karanlık yıllarından kalma kalıntılar 181 olarak gören bir yaklaşıma sahipti. Üstüne üstelik bu alanlara merkez tarafından bakılan kuşkucu tavır, merkez-çevre kopukluğunu artırmaktaydı. Buna karşın çevre, kentlerin refahının kendi sırtından sağlandığını, kendisinin sürekli nutuklarla avutulduğunun, bunun yanında dinsel mutluluktan da yoksun bırakıldığını da görebilmekteydi. 1946’da kurulan Demokrat Parti bir eşraf partisi olmaktan çok; kırsal kitlelerin ve bu kitlelerin başında bulunanların kuvvetle destek verdikleri bir siyasal ideolojiyi arkasına alarak başarıya ulaşacaklarını umanların kurduğu partiydi. (Mardin, 2010b: 67). Mardin’in tespitini doğrulayan yukarda bahsettiğimiz seçim sonuçları merkezi elinde tutan bürokrat elitler için çokta memnun edici sonuçlar ortaya çıkarmamıştır. Demokrat Partiye olan ilginin sebebini açıklamada merkezin II. Dünya Savaşı’nda uyguladığı ekonomik uygulamaların, buna ilaveten din alanında laiklik doğrultusunda uygulanan politikaların, çevreyi iyice baskı altına alması gösterilebilir. Resmi ideolojinin ulus-devlet oluşturmada izlediği İslam karşıtı ve Arapça yerine Türkçe ibadet dili gibi uygulamalar, Mardin’in tespit ettiği gibi karşı tepki hareketlerini içinde biriktiren bir toplumsal grubun varlığını büyütüyordu. Demokrat Parti teşkilatlarının seçim öncesinde Anadolu’nun en ücra yerlerine kadar gidip kitlesel mitinglerle halka hitap ettiklerinde, Türk seçmeninin dörtte üçü köylülerden oluşuyordu. Kürsüde bulunan politikacılar seçmenlerin iki büyük şikâyetlerinin olduklarını öğreniyorlar. Birincisi; ekonominin geliştirilmesi, bu alanda tarımın ihmal edildiğini vurguluyorlardı. İkincisiyse; geleneksel Müslüman nüfusun üstündeki laikliğin zorla empoze edilmeye çalışılmasıydı. (Köktaş, 2011: 196-197) Bu noktada merkezin milliyetçilik uygulamalarının laikleştirme politikaları, merkezçevre kopukluğunun din üzerinden ayrıştırıyormuş gibi izlenim oluştursa da, asıl ayrışma bu kültür ve dini anlayıştan ziyade, uygulanan milliyetçi politikaların yansıması olarak görünüyordu. Çevrenin içinde bulunduğu milliyetçi anlayışları temsil eden Anadoluculuk hareketi, İslami-Türkçülük idealleri üzerinde merkezin otoriter baskıcı yönetim anlayışının getirdiği sıkıntılardan kurtulma yolunda, DP’ye yönelmiştir. Anadolu milliyetçiliğinde köylü unsuru ve Anadolu insanı vurguları, Demokrat Parti’nin de hassasiyetle yaklaştığı alanların başında geliyordu. Ayrıca özgürlükler noktasındaki yaklaşımı da geçmiş dönemden ayrışıyordu. Uyguladığı liberal politikalar dini 182 inançların uygulama pratiğinde yayılıyordu. Yeni parti köylüye hizmetler getireceği, aynı zamanda gündelik sorunların çözümüne yönelik politikalar izleyeceği, Türkiye’yi bürokrasiden kurtaracağı ve dinsel pratik yaşamı liberalleştireceği konularında da sözler verdi. (Mardin, 2010b: 71). Mardin’in de belirttiği gibi Demokrat Partiyi diğer milliyetçi yaklaşımlara ve çevreye yaklaştıran bu siyasal söylemleri olmuştur. DP bunlara ilave edilecek bir tutumla iktidar süresince gerçek halkçı bir politika uygulayıp, çevreyi temsil eden kültür ortamları içinde yer almaya özen göstermiştir. Özellikle çevrenin yoğun kullanım alanlarının içinde verdikleri görüntü, DP iyice çevrenin merkezine yerleşiyordu. Dinsel törenler ve camilere yönelik ilgi gösterip, camilere girilip halkla iç içe olma yolu izliyordu. Bürokratik seçkinler ister istemez var olan durumu izlemekle yetindiler. İlerleyen dönemde çıkan tartışmalarda ve sert itirazlarda seçkinci kanat, laikliğin elden gittiğini ileri sürerek ve Demokratik Parti’yi hedef gösteren tutumları iyiden iyiye ortaya çıkmaya başlamıştır. Çevre kültürü ile Demokrat Parti özdeş tutuluyordu. (Mardin, 2010b: 72). Bu dönemde merkezi bürokratik Kemalist seçkinci kanadı temsil eden grubun el birliği ile ortaya attığı “laiklik elden gidiyor.”Söylemi, yeni bir anlayış ve muhalefet oluşturmada kullanılmıştır. Ayrıca sert merkezi yapının kabuğunu korumada bir söylem olarak bu yaklaşım, 2000’li yıllarda da yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Ve hala günümüzde bu merkezi seçkinlerin kullandığı bir söylem olarak varlığını korumaktadır. Kemalist devrimlerin, kazanımların tehlikeye düşmesi, laikliğin elden gitmesi, harici düşmanlar kadar toplumda ötekileştirdiğimiz ve kendi merkezine çekilip radikalleşen, daha sertleşen çevrenin dahili düşmanlar gözüyle bakılması gibi bir döneme de giriliyordu. Merkezin çevreye kuşkuyla yaklaşımı artık iyice su yüzüne çıkıyordu. Bu durum ilerde oluşacak milliyetçilik yönelimleri ve siyasal oluşumları da etkilenecektir. İlk olarak kendilerinin fikren ve uygulamada laiklik taraftarı ve laik söyleme sahip olduklarını göstermek durumunda kalacaklardır. Alparslan Türkeş’in kurduğu milliyetçi çizgideki anlayışın bir dönem bu şekilde ezanın Türkçe okunması gibi söylemler geliştirmesi bu bağlamda ele alınabilir. 1950 yılında başlayan Demokrat Parti iktidarı yeni bir söylem olarak ortaya koyduğu “Yeter! Söz milletin!” sloganının ilk icraatçı uygulamalarından sonra, çevreyi temsil ederken, uygulamada merkezi yapının yaptığı gibi giderek sertleşen ve popülist olarak nitelendirilebilecek politikalar ortaya koymaya başladı. DP bu 183 dönemde dünyadaki sol hareketlerin ve Rusya’nın da etkisiyle kominizim hareketlerinin örgütleyicisi, olarak muhalefeti yıpratma yolu seçti. İcraatçı yönü iyiden iyiye kaybolmaya başlayınca, halk desteğini kazanmak maksadıyla ağırlıkla milliyetçi-muhafazakâr tabana hitap eden girişimler ortaya koymaya başladı. Kıbrıs politikasındaki tavırlar, Türk Ocaklarının tekrar canlandırılmasına destek verilmesi, Türkiye Talebe Federasyonu ve Milli Türk Talebe Birliği gibi hükümet güdümlü gençlik örgütlerinin kurulması, bunun adımlarıdır. (Bora ve Canefe, 2002: 647). Bakıldığında çevrenin kültürünü temsille başlayan, bu politik söylemle hareket eden Demokrat Parti, Cumhuriyet Halk Partisinin eski, ideallerinin korunmasına yönelik sımsıkıya bağlanarak, en iyi ilişkiyi kurdukları bürokratlarla yaptıkları iş birliği sonucu oluşan bürokratik merkezci yapıyla girdiği mücadeleden, iyice ayrışma ve kutuplaşma çıkmıştır. (Mardin, 2010b: 73). Bir anlamda çevre temsil hakkı bulmuştur. Fakat merkez-çevreye yaklaşmak yerine daha da eski yöntemlerine, dönüştürme ve değiştirme politikalarına sarılmıştır. Bu da 1960 Askeri Darbesiyle gelen yeni süreçte toplumsal yarılmayı iyice artırmıştır. Bu dönemi kendi içinde merkez-çevre ilişkisi bağlamında ele aldığımızda siyasal ve ideolojik kopukluklar genelde din söylemi ve laiklik ile birlikte tanımlanmaktadır. Fakat bu ayrışma bir taraftan kültür üzerine inşa edilse de Cumhuriyetin kuruluş yıllarından başlayarak devam eden ve uygulanan milliyetçi politikaların bir devamı olarak görülebilir. Toplumu dönüştürme ve şekillendirme anlayışının merkezde devam ettiğini ve milliyetçi politikaların yansımalarından kaynaklanan çatışma ortamının, giderek artan ve gün yüzüne çıkan bir görünümle ortaya çıktığını söyleyebiliriz. 1960 ihtilali ile yeni bir hareketin başladığı, darbeler ve bürokratik merkezin temsilcisi rolüne soyunan askeri bürokratların, toplum dinamiklerini göz ardı ederek, kendi istekleriyle oluşturdukları siyasal ideolojilerine uygun müdahalelerle dolu döneme girilmiştir. Bu darbeler ve müdahaleler dönemi günümüze kadar varlığını sürdürerek, farklı şekillerde evrilerek, varlığını devam ettirmektedir. Siyasal anlamda çevrenin desteğini alamayan merkezi siyaset mekanizmaları, bürokratik kadrolarla olan birlikteliklerini, çevreye karşı güç unsuru olarak kullanmışlardır. 1960 ve 1980 yılları arası da yaşanan yoğun müdahale dönemi, her on yılda farklı gerekçelerle siyasal yönetsel alana müdahale düşüncesi yeni bir milliyetçilik anlayışının oluşmasına sebep olmuştur. Bu dönemlerin ayrı ayrı 184 ele alınması ve 1980 sonrasında ve 1980’lı yıllarda başlayan küreselleşme etkisiyle oluşan anlayışları, günümüz noktasında okumak daha yararlı olacaktır. Her dönemde milliyetçilik kavramına yüklenen anlam ve tanımlamalar değiştiği gibi dönem içerisinde farklı odakların milliyetçilik anlayışları da değişiyor. Mevcut dünya ölçeğinde yaşanan değişmelerin hızlılığı, bu kavrama yüklenen anlamların da hızla değişmesine neden olmaktadır. 3.2. DARBELER ARASINDA FARKLILAŞAN MİLLİYETÇİLİK 27 Mayıs 1960 darbesi ve sonrasında onar yıl arayla gelen askeri darbeler merkez - çevre ilişkileri bakımından ele alındığında, artık değişmez bir düzenin korunmasıyla özdeşleştirilen merkez-çevre arasındaki kopukluğu derinleştirdi. Bir anlamda da merkez çevre karşısındaki eski kutuplaşma, yeni bir biçim kazandı. (Mardin, 2010b: 74). Bu yapılan ilk darbenin halk nezninde ve çevre üzerindeki etkisini aza indirgeyecek karşıt tepkinin oluşmaması için, gerekli ön hazırlıklar yapıldıktan sonra hareket edilmiştir. Bir anlamda da darbe şartları olgunlaştıktan sonra darbenin meşruluğuna ilişkin söylem geliştirmek de gerekiyordu. Bu söylem Milli Birlik Komitesi olarak da bilinen cuntacı grubun radyodan yaptığı ve darbe olduğuna ilişkin yapılan açıklayıcı bildiride verilmekteydi. Bu bildiride, Türk Silahlı Kuvvetlerinin kardeş kavgasına meydan vermemek ve demokrasiyi içine düştüğü buhrandan kurtarmak maksadıyla, ülke yönetimine el koyduğunu duyuruyordu. (Zürcher, 2010: 351). Bu bildiri ilerleyen dönemlerde aynı formata uygun ve tehdit unsurlarının biraz farklılık gösterdiği, fakat Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetime el koyma ve siyasal alana müdahil olma gerekçelerinin asli noktasının ortaya çıkmasını örtüleyici de bir üslup taşımaktadır. Asıl çevrenin merkezle olan ilişkisinin yeni eksene kaymasının önlenmesi maksadıyla bürokratik merkezi unsurların el birliği ile yaptıkları müdahaleler, bu şekilde çevreye de meşruluk dayanağı hissi vermeye başlamıştır. 1960 darbesinin hemen sonrasında Milli Birlik Komitesi içerisinde darbe sonrasında izlenecek yol, usul ve yöntemlere ilişkin görüş ayrılıkları da devam etmektedir. Bunlardan otoriter ihtilalciler, devrimci amaçlarını gerçekleştirmek için ülkeyi baskıcı bir şekilde yönetmeyi düşünüyorlardı. Bir diğer grup olan müdahaleci demokratlar ise, Cemal Gürsel’in liderliğinde uzun süre iktidarda kalmak yerine, gerekli şartlar oluşturup, demokratik sistem içerisinde meclisi çalışır hale getirmeyi 185 planlıyorlardı.(Kongar, 2000: 157). İkinci grubun görüşleri doğrultusunda bir yön izlenmiştir. Ayrıca otoriter eğilimlere sahip olan grup üyeleri, bu süreçte yurtdışı görevlere gönderilerek ileride oluşabilecek problemlerin, önüne geçilmiştir. Özellikle bildirgeyi radyodan duyuran Alparslan Türkeş ve on dört arkadaşının müdahale sonrasında bu görevlere gönderilmesi, fikir ayrılığının göstergesidir. Daha sonra sürgün dönüşü bu kişiler, milliyetçilik eğilimleri doğrultusunda siyasal örgütlenmeye gideceklerdir. (Şen, 2008: 523). Özellikle Alparslan Türkeş’in öncülük edeceği bu milliyetçi çizgi, ilerleyen dönemlerde Türk siyasetinde ve günümüzde de önemli etkiye sahip bir unsur olarak yerini almaya başlayacaktır. Bu hareketin siyasal alana kayması, merkezi milliyetçilik anlayışının yeni dönemde farklı eğilim içerisine girdiğini de göstermesi bakımından önemlidir. Darbe sonrasında yapılan düzenlemelerin ilki, Anayasanın tekrar kurularak mevcut kurumların yeniden şekillenmesini sağlamaktır. 1920’lerden başlayarak devam eden süreçte 1950’li yıllardan itibaren, kentli ve eğitimli insan sayısındaki artışla birlikte, kamuoyu oluşmaya başlamıştır. Bununla birlikte bu durum iktidarın seçim yoluyla belirlenmesinin giderek kabul görmesini, sağlamıştır. Bu süreçten sonra yönetimde seçkinci öncü olarak görülen yapı değil, gelenekçiler, askeri değil, sivil ağırlıklı oluşum gözlenmiştir. Bürokratlar yerine serbest meslek sahibi, kentli yerine ise taşralı bir seçkin profili oluşmaktadır. Cumhuriyetçi seçkinler bu durumda yönetim mekanizması içine girmemesi gereken ve ayrı durması gereken çevrenin yönetime girmesini, ‘ayakların baş olması ’ şeklinde tanımlamaktadırlar. Bu evrede askeri, sivil bürokrat ve aydın üçlüsü Osmanlı’da yaptığı devleti kurtarma tezlerini, 1960’lı yıllardan itibaren demokrasiyi kurtarma tezlerine dönüştürmüştür. (Mazıcı, 2002: 558). Bu amaçla da demokrasiyi halka indirgeme çalışması olarak ortaya çıkan kırk yıllık şekillendirme ve modernleştirme politikasında, kendilerine yeni yer ve görev tanımlaması yapmışlardır. Yapılan bu işlere meşruiyet sağlamad, 1961 Anayasasını oluşturmuşlardır. Bu anayasa ile siyasal anlamda seçilmiş olanların yanında, Türk Silahlı Kuvvetleri, tamamen anayasanın kendilerine tanıdığı haklar çerçevesinde Kemalist sistemin, demokratik yapısının koruyuculuğu görevine hak kazanmıştır. Merkezin çevreye kuşkuyla bakan yaklaşımının bir devamı olan bu süreçte, kontrol yine merkezde olacaktır. Heper, bu kuşkucu durumu ifade ederken; demokrasiyi yeniden kurmayı amaçlayan askeri müdahaleyi, bir anlamda devrimi, 186 geleneksel seçkinlerin, çevrenin gücünü güçlendiren demokratların rejim sistemine bir protesto olarak görür. Aynı zamanda halk tarafından seçilen hükümetin meşru bir hükümet olduğu, askeri çevre tarafından kabul edilmemiştir. Bir anlamda çevreyi temsil eden Demokrat Parti, gerçek anlamda popüler olmayıp, dini duyguların sömürüsü yoluyla, tarımsal çıkarları göz önünde tutarak, demokrat olmayan patron - yanaşma ilişkisinin bir örüntüsü olarak ortaya çıkmıştır. Parti liderinin de Atatürk ilkelerine ve devrimlerine ihanet ettiği düşüncesi de hakim olan görüştür. (Heper, 2006: 153). Bu ifadeler, kuşkucu bakış açısının varlığını hala devam ettirdiğini göstermektedir. Bu şüpheci bakışla, kendini merkeze iyice yerleştirip müdahale ortamını da yaratmak isteyen Ordu bürokratları diyebileceğimiz grup, kapsamlı bir operasyon ve restorasyon sürecine girişti. Yeni anayasanın 1961’de kabulü ile birlikte Anayasa Mahkemesinin kurulması, Hakimler, Savcılar Yüksek Kurulunun oluşturulması, nispi temsil sisteminin getirilmesi, üniversitelere özerlik tanınması, Milli Güvenlik Kurulu ve Devlet Planlama Teşkilatı gibi kuruluşların oluşturulması, bu sürecin devamıdır. Tüm bu oluşumlar değerlendirildiğinde askeri bürokrasi ile sivil bürokrasiye, sivil siyaset alanının aleyhine olacak şeklide, sistem içerisinde önemli bir etkinlik alanı kazandırıldığı görülmektedir. Bu vesayetçi anlayıştan, Türk demokrasisinin bugün bile tam olarak kurtarıldığı söylenemez. (Günal, 2011: 174). Asıl amaç merkeze kendi alanını güçlendirecek çevre karşısında yeni bir konum kazandırmaktı. Bu durumu, 1960 öncesinde 1924 anayasası ile milletin egemenliğini sadece millet meclisi vasıtasıyla kullanılacağını öngörüyordu. Atatürk’ün karizması bu desteği sağlamada yeterliydi. Bu karizmanın yok olması sonrasında, çok partili bir sistemde aşkın devlet fikri, ancak hukuk ve yasalar marifetiyle sağlanabilirdi. Bürokratik seçkinler, 1961 Anayasasının getirdiği düzenlemeleri, aşırı katılımcılık veya rasyonel demokrasiye engel olan çoğulculuk eğilimlerini denetlemek ve kontrol etmek için bir çözüm olarak düşünüyordu. Çözüm 1961 anayasasıydı. (Heper, 2006: 158). Bu çerçevede 1961 Anayasası merkez- çevre arasındaki kopukluğunu, merkezi güçler lehine tekrardan tahkim eden yapıya sahiptir. Bu tip anayasa ve ihtilallerle geçmiş yıllarda da karşılaşılmış. Osmanlı’nın son dönemlerinde görülen ihtilaller, tekrar ülke gündemine girmişti. Ayrıca anayasadaki demokrasiyi koruma ve kollama görevini üzerine alan ordu, Milli 187 Güvenlik Kurulu sayesinde siyasal ve yönetsel olana da bizzat müdahil olmaya başlamıştı. Bu bir süreklilik haline gelecek uygulamanın da başlatıcısı olmuştur. Celal Bayer’in 27 Mayıs darbesinin yapılışına ilişkin ve sadece ordu değil merkezi diğer seçkinlerin de bu işteki rolüne ilişkin şu tespiti önemlidir: “Bence 27 Mayıs bir fiili durumdur. Osmanlı’dan kalma geleneksel yönetimimizdeki ordu-medrese işbirliğinin, kanun yapma ve yürütme gücüne karşı direnişi ve müdahalesidir.’’ (Mazıcı, 2002: 565). şeklideki ifadeleri, bu sürekliliğin bundan sonra Osmanlı’dan kalma benzer yönlerle çevreye karşı, merkezi elde tutma çabası şeklinde varlığını devam ettirecektir. 1960 darbesine kadar tek parti dönemini içine alan milliyetçilik anlayışı, milliyetçiliğin modernleşmenin bir işlevi olarak görülmekteyken, bu tarihten itibaren yeni bir milliyetçilik anlayışı merkez tarafından benimsenir. 1960 sonrasında modernleşme artık milliyetçiliğin bir işlevi haline dönüşür.1960’a kadar sürdürülen ulus-devlet anlayışını ortaya çıkarmayı hedefleyen milliyetçilik, bu dönemden sonra toplumsal bir proje olmaya başladı. Daha öncesinde aydınlar tarafından yönetilen milliyetçilik tartışmaları, artık çevreye ve halka inmeye başlayıp popülerlik kazanmaya başlamıştır. (Güney, 2006: 210). Artık bu dönemden sonra halk ve çevresel etmenler, siyasal alanda da temsil niteliği kazanan milliyetçilik fikrinin etkisiyle her alanda konuşulan ve tartışılan bir alan olmaya başlar. Bu süreçte başlayan popülist milliyetçilik, darbeler dönemiyle devamlılık kazanacaktır. Darbe dönemiyle söylem haline gelen “Ordu millet el ele, ordu gençlik el ele!’’ sloganlarıyla ordu, halkını milletin hiçbir başka çıkar ve kaygıyla lekelenmemiş sahih temsilcisi rolünü üstlenir. Darbeyi gerçekleştiren cuntanın adının Milli Birlik Komitesi olarak belirlenmesi bu amaçladır. Ayrıca milli çıkar ve milli birlik konularının sürekli vurgulanması, devam eden yıllarda da 1971 ve 1980 Askeri müdahalelerinde benzer söylemlerin devam ettirilmesi, kurulan partilerin mutlaka ulusal çıkarları gözetecek tüzükler benimsenmesinin zorunluluk arz etmesi, daha önce de tespit edilen iç düşmanlara ve nifaklara karşı, milli birlik sağlamada yapılan müdahalelere bir meşruluk kazandırma konusunda popülist milliyetçilik büyük görev üstlenmiştir. (Bora ve Canefe, 2002: 648). Bora ve Canefe’nin de belirttiği gibi merkezi bürokratlar, çevrenin dinsel alanda temsil edilmek üzere yakınlaştığı siyasal 188 alandaki konumu dışlayarak, bunun yerine milliyetçilik söylemi kullanarak, çevreye yaklaşma ve onu kontrol etme yönelimine girmiştir. 1960’lı yıllar ve sonrasında meydana gelen sol eksenli hareketlerin hızla yükselişi karşısında, Alparslan Türkeş ve arkadaşlarının da bulunduğu milliyetçilik çizgisindeki bir grup, gençlik örgütlenmesine doğru bir gidiş süreci takip etti. Türkeş’in Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi içinde yürüttüğü politikalarla, genel başkan olmasıyla birlikte, 1969’da yapılan kongreyle parti ismi Milliyetçi Hareket Partisi olarak değiştirilirken, gençlik alanları ve parti amblemi de değiştirilerek bugünkü halini almıştır. (Şen, 2008: 524). Kuruluş ve söylem olarak ilk yıllarda olması gerektiği gibi merkezin laiklik anlayışına sahip bir çizgi çizen bu hareket, ilerleyen dönemde Türk-İslam sentezi kabul edilebilecek bir yönelime girdi. Bunu formülize ederken “Biz Tanrı Dağı kadar Türk, Hira Dağı olarak Müslümanız. Her iki felsefe de bizim şairimizdir.” (Şen, 2008: 524). söylemi geliştirilmişti. Ama bu dönemin asıl tehdidi olarak Komünist hareket görülür. Ve bu dönem çevreyi, bu sentezle birleştiren tehlike olarak görülen komünist hareketlere yönelik mücadeleye doğru yönelen çizgiye getirecektir. 1970’li ve 1980’li yıllarda bu aşırı sol hareketlere yönelik merkezi devlet yapısını temsil eden zeminlerle bir eklentisellik kurdu. Bu bir yakınlaşma gibi algılansa da geçici bir iş birliği olarak okumak daha doğru bir yaklaşım olur. Yüksel Taşkın’a göre antikomünist hareket söyleminin, merkezi cumhuriyet eliti ile milliyetçilik anlamında diğer kesimleri örtüştürme ve ortak mücadelede toplama fikrinin temelinde şu esas etkili olmuştur. Cumhuriyetin kurucu kuşağı olarak nitelendirildiğimiz seçkin sınıf; “Gecikmiş ulusçuluk örneklerinde gözlemlenen: acilen türdeş bir ulus yaratma ve bu kurguyu yine o aciliyet içinde kitlelere öğretme zorunluluğundan beslenen bir reaksiyonellikti. Söz konusu olan sosyalist projelerin zar zor kazanılmış bu türdeşliği tehdit eden vurgusu, ‘ oyunbozanlığı’ daha baştan büyük alerji yaratıyordu.’’ (Taşkın, 2002a: 618). Bu reaksiyonel hareket, ister istemez İslami söylemli ve Türk İslam sentezli milliyetçilik hareketlerinin devleti koruma, kurtarma refleksi geliştirilerek, ortak zeminde geçici iş birliğini kolaylaştırıyordu. Bu dönemde tüm dünyada etkili olan ve bütün ulus-devlet formlarının milliyetçi duygularla yeni oluşan sosyalist ve komünist bu radikal değişim istemlerine karşı bir tavır alması gerekiyordu. Burada bizim ülkemizdeki merkezi seçkinler bu yakınlaşmacı ve İslami söylemlerin ön plana 189 çıktığı, popülist, milliyetçi söylemleri geliştirmiştir. Bu dönemde siyasal elitler devamlılıklarını sağlamada ve yaptıkları dışlayıcı politikaların meşruluğunu, milliyetçi düşüncede temellendirmeye çalışırken, aynı zamanda meşru olarak sürdürecekleri siyasal rekabet alanını, milliyetçilerle sınırlandırdılar. Bunun sonucu olarak milliyetçiliğin farklı ve zamanla kendisini tehdit olarak yorumlanmalarına neden olacak girişimin de önünü açmış oldular. Bundan sonra sorun, kimin ulus ve milletin hakiki evlatları olduğuyla ilgiliydi. (Taşkın, 2002a: 619). Burada makbul vatandaş profilin de var olan değişiklik, ilerleyen dönemlerde tekrar sorun olarak karşımıza çıkacaktır. Seküler vatandaştan İslami ve milli değerleri birlikte yaşayan vatandaşa dönüşen bir anlayış değişmesi ortaya çıkmıştı. Bu antikomünist söylemle başlayan devlet eksenli Türk milliyetçiliği yürütme politikası, 1980 yılına kadar devam eder. Kominizim tehdidi altında Türk milliyetçiliği “Yarı sivil’’ “Yarı Resmi’’ bir hareket durumuna girmiştir. Halk kanadıyla da olan ilişkisini devam ettirdiğinden,sivil görünümü sürerken, devletin alt grupları ya da derin yapılarıyla olan ilişkisinden dolayı da resmilik sıfatına bürünmüştür. 1980 yılından sonra yeni bir milliyetçilik anlayışı meydana getirmek zorunda kalır. Darbe sonrasında devletin Türk milletçilerinin de karşıt olarak ötelemesiyle birlikte, sivil alana kaymak zorunda kalan bir milliyetçilik ortaya çıkar. (Mete, 2002: 699). Darbeler dönemine hem merkezi açıdan bakıldığında, hem de çevresel açıdan bakıldığında hızlı ve farklılaşan bir anlayışın hakim olduğunu, bununla beraber milliyetçilik fikrinin de farklılaştığını görmekteyiz. Çevresel milliyetçilik anlayışının, merkezi yapının ulus oluşturma profilinde gelenekselleşen şekil vermeci anlayışına destek olan bir beraberlik oluşturması, ilerleyen dönemde ortaya çıkacak büyük ayrışmanın temellerini de atmıştır. Tüm bunlara rağmen, merkezi seçkin ideolojiyle eklemleme çabası ile yönetimle olan yakın ilişki, popülist milliyetçiliği yükseltmiştir. Milliyetçilik, 1990’lı yıllarda kendini iyiden iyiye hissettiren küreselleşme hareketi ile birlikte yeni bir yönelime girmiştir. 3.3.1980 SONRASI MİLLİYETÇİLİK VE GÜNÜMÜZDEKİ DURUM Türkiye’nin modernleşme çabası devam ederken, modernleşmenin tek elden takipçisi rolündeki bürokratik seçkinci sınıf modernleşmeyi; halkın katılımı ile gerçekleştirilecek bir durum olarak görmekteydi. Bu manada “Yurttaşların’’sınırları önceden belirlenmiş olan bir proje ile aydınlanacağı varsayılıyordu. Bu, vesayetçi 190 demokrasi olarak algılanan durum ve bu durumun tamamlayıcısı olarak ta görülen halkçılık ilkesinin algılanışı, 27 Mayıs, 12 Mart ve 12 Eylül tarihlerinde gerçekleştiren darbelerle ciddi değişim geçirmemiştir. Mevcut algı devam etmektedir. (Taşkın, 2002b: 570). Tamamen 1980 yılında gerçekleşen ve uygulanan darbe, geçmiş yıllarda uygulanan ideolojik tercihlerin bir devamlılığı noktasındadır. Bu anlamda uygulanan ideoloji aynı olacakken, aracı ve yardımcı aktörlerle birlikte, tehdit unsurları farklılık gösterecektir. Türkiye’de merkezi bürokratik seçkinleri temsil eden ve askeri vesayetin ağırlıyla şekillenen merkezi yapı, 1960 yılında gerçekleştirdiği ihtilal sonrasında yönetimdeki etkinliğini 12 Mart 1970 Muhtırası ile restore etmeye çalışmıştır. Ordunun en üst düzeyde politik yönetime katılması kurumlaştırılırken, Milli Güvenlik Kuruluna bilgi verme yerine tavsiyede bulunma rolü biçiliyordu. (Heper, 2006: 170). Giderek artan bu toplumsal ve siyasal alana müdahil olma, 1980 darbesiyle en üst seviyeye çıkmıştı. 1980 sonrasında, cumhuriyetin ilk yıllarında olduğu gibi siyasal alan kontrol edilip dini alanda kominizmin yeni geçen tehlikesini tamamen silmek için İslami unsurların tekrar araçsallaştırıldığı bir döneme girilmişti. Sol ve milliyetçi unsurlar yerine İslami söylemli, milli devlet politikalarına sahip oluşumlar merkez tarafından destek görür hale gelmişti.1980 darbesi sonrasında askeri yönetimin resmi ideolojiye yönelik restorasyonun Atatürkçülük fikrinin geleneksel yorumundan farklılaşmıştır. Bu farklılaşmayı Başkaya bir versiyon olarak yeni bir yönelime girmesini sağlayan hareket olarak yorumlar. Bu yapının 12 Eylül rejiminin bu işe girişmesine üç neden sıralar. Birincisi, Atatürkçülüğün geleneksel yorumunda sola karşı net bir tavır yoktu. Sol düşünce ile arasında sınır kesin çizgilerle ayrılmalıydı. Bu süreçte rejim Atatürkçülüğün yeni bir yorumunu getirmişti. İkincisi, radikal İslami akımların güçlendiği ortamda dine karşı geleneksel yaklaşımların da nüanse edilmesi gerekiyordu. Bu şekilde hem radikal İslam’a karşı hem de sol hareketlere karşı dini ABD’nin istediği devlet kontrolündeki İslam’ın iktidarda olduğu ülkelere sıcak ilişkiler kurmak için din üzerinde var olan baskının hafifletilmesi gerekiyordu. Türk-İslam sentezi bu paravan işlemi görürken, gerçek kimliklerinin gizlenmesinde bir araç rolündeydi. Üçüncü nokta ise kalkınması bağımsız, anti-emperyalist unsurların tasviyesini yapmıştı. Özellikle İslami söylemlerinin artırılıp, imam Hatip Okulları’nın sayılarını artırılmasında, Diyanet 191 İşleri Başkanlığına ayrılan ödeneğin artmasında, bölgede İslami, komünizm ve radikal İslami akımlara karşı Türkiye’yi kullanma düşüncesi yatmaktadır. (Başkaya, 1997: 291-293). 1980 sonrasında bir anlamda milliyetçi çizgiden ve sol çizgiden ayrışan merkezi bürokratik elitler yeni aracılar olarak, İslami çizgide sentezci yaklaşımları çevreyle bütünleşmede ve yönetsel alanda ellerindeki gücü kullanılır şekilde hazır tutmada araçsallaştırmışlardır. Türk milliyetçiliğinin ekseni, Türklüğü savunan milliyetçi yaklaşım, bu dönemden sonra, devletle sürekli uzlaşı eğiliminde olmanın ve devlete eklemlenmenin, ideolojik olarak kullanılmanın ağır travmasını yaşadı. 12 Eylül’de bu travmatik durumu öğrendi. Bu dönemden sonra tamamen kendi uygulamalarıyla ters düşecek şekilde, Milliyetçi Hareket Partisi gibi Türk-İslam sentezini savunan oluşumlar dağıtılıp tasfiye edildi. (Şen, 2008: 529-530). Bu dönemin milliyetçiliğe bir başka tesiri de, komünizmle mücadele ekseninde milliyetçi çizginin radikal tavırları, bir anlamda bu şekilde devleti öncül ve varlığını ona borçlu olarak eklentisellikte bulan düşüncenin yeni askeri rejimle tasfiye edilmesidir. Bu dönemden sonra yine milliyetçi söylem varlığını devam ettirecektir. Milliyetçiliğin varlığını devam ettirmesi, popülist yaklaşımlar sunarak, muhafazakar-İslami söylemle iç içe oluşu sayesinde olacaktır. 1980 ve 1990’lı yıllarda dünya bazında artan milliyetçilik hareketleri, millilik söyleminin ve milli birliği sağlamanın vatandaşlara kazandırılacak yeni donanımlarla, tekrar biçimlenmesini sağlamıştır.1980 sonrasında makbul yurttaşı oluşturmada, okullarda yeni bir evreye girilmiştir.1985 yılında Talim Terbiye Kurulunun aldığı kararla orta okullarda sosyal bilgiler başlığı altında Milli Tarih, Milli Coğrafya ve Vatandaşlık Bilgileri adlı dersler okutulmaya karar verilmiş. Bu dönemde İslamiyet de pekiştirilen Yurttaşlık Vatandaşlık Bilgileri kitabında milleti oluşturan maddi unsurlara dil ve ırkın yanı sıra din de eklenmiştir. Ve din birliği, kaynaştırıcı unsur olarak kabul görmüştür. Ayrıca bu dönemde, makbul vatandaş profiline de uyacak bireyleri gerekli donanımı sağlamada ve milli birlik oluşturmada dahili ve harici tehdit unsurları Vatandaşlık Bilgileri kitabında tekrar tanımlanmıştır. Bu tehlikeler dünyasına karşı, militan yurttaş seferber edilmiştir. İç düşman bölücü ve yıkıcı unsurlar ile pekişmekte; dış unsurlar ve tehditler ise Batılı ülkelerin Türkiye üzerindeki emelleri ve bunlara ilaveten, herhangi bir komşumuzun Türkiye 192 üzerindeki emelleriyle millilik pekiştirilmeye çalışılır. Cumhuriyet döneminden bile daha fazla tehdit unsuru vardır. (Üstel, 2002: 282-283). Üstel’inde belirttiği gibi hem var olan homojenlik içerisindeki yapıyı korumak ve yeni dönemdeki sürece uygun stratejilere geçebilmek adına popülist milliyetçilik körüklenmiştir. Bu günümüze kadar devam eden bir yapıya bürünmüştür. Halen 2012 yılında liselerde okutulan ve 2013’te de müfredattan kaldırılan Milli Güvenlik Dersi’nde benzer tehdit unsurlarının varlığı devam etmekle kalmayıp sadece irticai faaliyetler eklenmiştir. Bu açıdan merkezi, ideolojik yapının araçları değişse de devamlılık sağlayan tutumuyla çevreyi ve siyasi alanı şekillendirici özelliğini koruduğu söylenebilir. Merkezdeki milliyetçi muhafazakâr bir eksen çizme gayretleri devamında homojen bir toplum oluşturma yolunda atılan adımların da halen yürürlükte olduğunu gösterir uygulamaları mevcuttur. Özellikle 1982 anayasasındaki Türk milliyetçiliği tanımlarının anayasada nasıl yer alacağı noktasında farklı fikir ayrılıkları çıksa da 1961 anayasasındaki başlangıç bölümünde yer alan, Türk milliyetçiliği ifadesi, 1982’de Atatürk milliyetçiliğine dönüştürülürken, bu şekilde Türk milliyetçiliği tanımı yapılır. (Taşkın, 2002b: 581). Buradaki değişimin Turancı ya da ırkçı unsurlarla ülke dışında veya geniş coğrafyalarda yürütülecek bir anlayış yerine, ulusal sınırlar içerisinde makbul yurttaşı oluşturma amacına uygun hareket tarzının devam ettirilmesini amaçlayan yaklaşım sunulmaktadır. Eğitim alanında daha önce atılan ve millilik söylemiyle ortaya çıkan dersler, çevresel düşman ülke tanımlamaları, Anadolu coğrafyasında ulusal bir toplum oluşturmanın adımıydı. Oluşacak bu toplum ise ulus olarak homojen Türk vatandaşlığı ile tanımlanmış bir ulus niteliğinde olmalıydı. Cumhuriyet döneminde ulus-devlet ve ulusal eğitim örtüşmesi hukuksal çerçevede de örtüşmeliydi. 1739 Sayılı Milli Eğitim Kanunun genel amacı; Türk milletinin bütün bireylerine öncelikli olarak birinci maddesine göre; Atatürk devrimlerine, anayasada ifade edilen Atatürk milliyetçiliğine bağlı, Türk milletinin milli, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren, ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yükseltmeye çalışan, insan haklarına ve Anayasa’nın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar yetiştirmektir. Konuk anayasada tanımlanan bu vatandaşın “süper vatandaş anlayışı, hukuk 193 mevzuatının bildik retoriğiyle açıklanacağı gibi, buyurgan ve biçimlendiriciliği gerçek durumlar ve pratik sonuçlara uygunluğu açılarından da yorumlanabilir.” (Konuk, 2011: 391) Şeklinde yorumlar. Bu homojen toplum fikrinin ve Türk vatandaşlığı profilinin devam eden bir strateji ile uygulandığını göstermektedir. 1982 Anayasanın oluşturulmasında en etkili isimlerden Kenan Evren’ in “Atatürk bir milliyetçiydi; Fakat Atatürk bencil bir milliyetçi değildi. Çünkü onun milliyetçiliği ırkçı bir milliyetçilik değildi; tersine insanları birleştirme amacı taşıyan milliyetçilikti.”(Heper, 2010: 149). Bu topluluğu birleştirme gayretiyle de olsa, benimsenen milliyetçilik fikri aynı dönemde yükselen liberal ve mikro milliyetçi akımlarla birlikte, Türk toplumu içerisinde önemli çoğunluğu oluşturan Kürt toplumunda farklı milliyetçilik anlayışlarının tekrar filizlenmesine sebep olmuştur. Darbe sonrasında Kürt milliyetçileri diğer Kürt unsurlarının muhalefetini yavaş yavaş eritip, eskiden izlenen yöntemlerin bir devamlılığı ile devletle uzlaşma yerine çatışmayı önceliğe alan hareket içerisine girmişlerdir. 1980’ li yıllarda başlayan ve 1990’ lı yıllara kadar devam eden bu süreçte Türk milliyetçiliğiyle birlikte, milliyetçilik anlayışları, hızlı toplumsal değişmelerle birlikte farklı yönelimlere girmiştir. Bu dönemde iktidar olan ve siyasal alanda milliyetçilik olarak resmi ideolojiye uygun muhafazakâr bir çizgi çizen Özal dönemi; popüler milliyetçilik yönelimiyle, halk ve merkez arasında, Türk milliyetçiliği açısından tampon görevi görmüştür. Türk milliyetçiliğinde asıl toplumsal kopukluğu ve kırılmayı sağlayan 1990 sonrası yaşanan terör olayları olmuştur. Bu dönemde artan Kürt milliyetçiliğine karşı yükselen Türk milliyetçiliğinin merkezle bir taraftan bütünleşmesi sağlanırken, bir taraftan da kopukluğu artırdığı görülmektedir. 3.3.1 Yükselen Kürt Milliyetçiliği 19. yüzyıldan itibaren oluşmaya başlayan Kürt milliyetçiliği, Türk milliyetçiliği gibi geç bir oluşum süreci izlese de ilk olarak varlığını Osmanlı devletinde göstermiştir. İlk oluşum yıllarında genelde kültüler bir özellik gösteren Kürt milliyetçiliği, 1914’ ten itibaren giderek siyasallaşan bir yönelime doğru girmiştir. Milli ve siyasi bazı talepler dile getiren 1914’teki Bidlis, Barzanye, Soran isyanları bu geçişin ilk adımlarının oluştuğunu göstermektedir. (Bozarslan, 2002: 841). Cumhuriyetin kuruluş yıllarında ve devamında meydana gelen isyan hareketlerinin çıkış noktasını bu taleplerle başlayan milliyetçilik fikri atmıştır. Daha 194 önce belirttiğimiz gibi Osmanlı’daki etnik grupların hak ve özgürlük anlamında talep mekanizması isyandı. İmparatorluğun İslamcılık fikrinden uzaklaşarak Türkçülük fikrini benimsemesi sonrasında, İslam ortak paydasının da ortadan kalkmasıyla, diğer Müslüman etnik gruplar arasında yeni fikirlerin yaygınlaşması hızlanmıştır. Buna ilaveten var olan toplumsal uzlaşı da yaralanmış oluyordu. Bundan sonra Kürt milliyetçileri de diğer etnik grupların hak talep etme metotlarını kendilerine uygulamaya başladı. Kurtuluş Savaşı yıllarında İslam’ın kurtarılması ve saltanatın kurtarılması fikriyle kurulan kısa dönemli uzlaşı, savaş sonrasında uygulanan politikalar ve karşıt tepkileri neticesinde kısa sürede kopukluğa dönüştü. Bu kopukluğu Bozarslan Şerif Mardin’in merkez-çevre ilişkisi bağlamında yorumlar. 19. yüzyıldan itibaren sarsılmaya başlayan Osmanlı zımni mukavelesinin yeniden üretilmesi anlamına gelen İmparatorluk geleneğinden ulus-devlet modeline geçişe tekabül eden süreçte, Kürt milliyetçiliğinin siyasallaşma, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin ise alenen milliyetçi ve merkeziyetçi bir niteliğe sahip olması “zımni mukavelenin ” yeniden müzakeresini engelleyen faktördür. (Bozarslan, 2002: 841) Şeklinde yorumlar. Merkezin çevreyle olan kopukluğunun artmasında her iki milliyetçilik fikri de etkili olmuştur. Türk milliyetçiliği, Kürt meselesi olarak tanımlanacak sorunları beraberinde getirirken, Kürt milliyetçiliği de bundan beslenerek ayrı bir devlet ve millet oluşturma gayretindedir. Tek parti döneminde etkili olan Türklüğü ve Türk ulusunu inşa sürecinde uygulanan politikalar, Kürt sorununun çözümünü yapamadığı gibi diyalektik süreçte, Türk milliyetçiliğindeki uygulamalar Kürt milliyetçiliğini körüklemiştir. Kürt milliyetçiliği de Türk milliyetçiliğinin merkezi yapısının ve çevresel Türk milliyetçiliğinin dönüşen yapısal özeliklerini içinde barındırmıştır. İlk dönemlerdeki İslami unsurlara bağlılıkla devam eden anlayış 1950’li ve 1960’lı yıllarda, sol hareketlere eklenerek varlığını sürdürmeyi başarmıştır. Ayrıca, bir tek Kürt milliyetçiliği yerine 1960 sonrasında farklı Kürt milliyetçilik hareketleri oluşmaya başlamıştır. Bu farklılaşmanın başlıca nedeni, bölgede yaşanan Kürtler arasındaki farklılardan kaynaklanmaktadır. Bu farklılaşmaları; farklı coğrafyalarda yaşama, farklı mezheplere sahip olma, farklı lehçelerle konuşma ve farklı aşiretlere mensup olma gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır.(McDowall, akt. Heper, 2010: 177). Bu dönemden günümüze kadar var olan Kürt milliyetçilik tezlerine sahip olanlar ortak 195 bir milliyetçilik tezinde birleşememişlerdir. Bu farklı Kürt milliyetçilik yorumlarını ayrı başlıklar halinde grupladığımızda üç farklı oluşum gözlemlenir. Birincisi, kültürel ve sosyo ekonomik yönden, aynı zamanda siyasal yaşama tamamen entegre olanların oluşturduğu grup. İkincisi, İslami hassaslıkları ön planda tutanların oluşturduğu grup. Son olarak 1980’li yıllardan sonra etkinliğini attıran, sol eklemleme yoluyla yeni bir yönelime giren, ayrılıkçı Kürt grubu olarak sınıflandırılabilir. Bu son dönemde PKK olarak örgütlenen ve Kürdistan İşçi Partisi olarak adlandırılan oluşum, etnik milliyetçi çizgide politikalar izlemektedir.( Heper, 2010: 179). Özellikle son dönemde etkinliği artan, 1990’lı yıllara damgasını vuran şiddet ve terör olaylarının arkasındaki tek oluşum olarak, bu ayrılıkçı Kürt milliyetçi hareketi göze çarpar. Bu dönem popülist, karşıt milliyetçiliğin de yükselmesinin dönemi olmuştur. Ayrıca farklılaşan Kürt hareketlerinin de kendi içinde çatıştığı bu dönemde ayrılıkçı hareket, egemenliğini sağlamlaştırmıştır. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türk olabilecek unsurlar arasında gösterilirken Kürtler, 1980 yılından itibaren son olaylardan sonra yeterince sadık olmadıkları görüşüyle dönüşüm dairesinin dışında tutulmaları fikri, Türk milliyetçileri tarafından benimsenmiştir. Aynı dönemden itibaren Kürt milliyetçileri de Copeaux’un tabiriyle yeni bir gelecek için kendilerine yeni bir tarih keşfetmenin yollarını aradılar. (Çağlar, 2007: 63) Bu anlarda karşıt iki milliyetçilikle birbirinden koparak ve uzlaşı zeminini yavaş yavaş kaybederek, yoğun bir çatışma dönemine girdi. 1980 sonrası güdülen resmi politikalar sonrasında yok sayılan ve resmi anlamda Dağ Türkü gibi yapılan tanımlamalar, 1960’lı yıllarda geliştirilen söylemin devamı niteliğindedir. Kenan Evren’in, bu Kürt toplumunu tanımlamada karda yürürken çıkartılan seslerden hareketle oluşturulan tanımlaması, Kürt varlığının tanınması yerine, bir öteki Türk’ün varlığı ile Kürt varlığının açıklanmaya çalışıldığını göstermeliktir. Özal zamanında üç beş çapulcu hareketi olarak adlandırılan PKK eylemleri giderek tırmanırken, Kürt sorunu ya da Güneydoğu Anadolu sorunu başlıklı yeni çalışmalar ve tanımlamalar bu varlığı tanıma noktasında merkeze baskı yapmaktaydı. 1990’lı yıllara gelindiğinde Kürt varlığını tanıma noktasında, merkez biraz daha esnek davranmaya başlayacaktı. Merkez milliyetçilik algısının etkisiyle Kürt meselesine iki şekilde bir yaklaşım ortaya 196 koymaktadır. İlk bakış açısı, Kürt meselesi esası olarak dışarıdan, daha ekseriyetle Avrupa’dan kışkırtılan bir meseledir. İkinci bakış açısı ise yeni yeni gündeme gelen 1990’lı yıllardan sonra da küçük söylemler şeklinde oluşmaya başlayan Kürt realitesini tanımaktır. Ancak bu gerçeklik yeterince belirgin olmadığı ya da ulusdevlet fikri temelini zedeleyeceği için hakka ve hukuka tercüme edilemezdi. Mevcudiyetini tanıyorum ancak, bu durumu hukuka tercüme edemem ya da etmeye henüz hazır değilim anlayışıdır. (Yeğen, 2002: 890). Bu noktada inkar edilen Kürt varlığı tanınarak, 1990’lı yıllarda oluşun süreçte çevresel hareketler bir anlamda merkez ile yakınlaşmaya çalışmıştır. 1990’lı yıllara gelindiğinde milliyetçilik fikir olarak dünya ölçeğinde tekrar yükselişe geçmiştir. Bu durum iki karşıt milliyetçiliğin Türkiye içinde de yeni yönelimini etkileyecektir. 1980’li yıllarda, özellikle Kürt milliyetçiliği anlamında temelleri atılan siyasal hareketler, 1984 yılındaki ilk eylemin ardından ortaya çıkan şiddet hareketleri, 2000’li yıllara kadar devam etmiştir. Kısa bir zaman öncesine kadar da aralıklı kesintilerle devam eden bu süreçte ölümün yaşandığı her olaydan sonra, iki toplum alanında da, milliyetçilik duyguları körüklenmektedir. PKK’nın, diğer Kürt milliyetçi hareketlerinden farklı olarak bu şekilde uzun bir süreçte varlık göstermesinde, Türk milliyetçiliğini taklit ederek ortaya çıkışı etkili görülmektedir. Kürt milliyetçiliği Türk milliyetçiliğinin Kemalist sembollerini Kürtleştirerek varlık sağlamaktaydı. Kürkleştirme yolunda toprak uğrunda ölenlerin olması ve bu toprağın vatanlaşması, ordu içinde disiplinleşen halkın bir millet olabilmesi, geçmiş zamanda yaşanan acılar, tarih direnişle başlar gibi söylemler kullanılmaktaydı. Cumhuriyetle özdeşleştirilen Türklüğün yaratılmasındaki yöntem, PKK tarafından Kürtlüğün yaratılmasında kullanılmıştır. Bir tarafta Türklüğün Ulu Önderi Mustafa Kemal Atatürkken, Kürtlerin güneşleşen önderi Abdullah Öcalan olmuştur. (Bozarslan, 2002: 862-863). Şiddet ve devamında yaşanan olaylar hem Kürt milliyetçiliğine yararken bir taraftan gelen şehit cenazeleri de karşıt milliyetçiliklerin tabanda yayılmasını sağlamaktadır. 1990’lı yıllar bu anlamda Kürt ve Türk milliyetçilik hareketlerinin benzer formlardan beslendiği ve giderek toplum içinde kopukluğun arttığı dönemi de simgelemektedir. 3.3.2 1990’lı Yıllarda Milliyetçilik 1990’lı yıllardan itibaren hızla yükselen yeni bir dünya düzenine geçişi de ifade eden olaylar yaşanmaya başladı. Tek kutuplu dünya denilecek ve Batı’nın 197 zaferini simgeleyen olayların yanında, küreselleşme gibi kavramsallar hızla yükselen değer haline geldi. Bu küreselleşme olgusuyla birlikte ulus-devlet formu iki sürecin tehdidi altına girdi. Bunlardan birincisi tüketim ve kültürel formların yekpareleşmesi ile insan hakları ve demokrasi gibi siyasal değerlerin küresel değerlerin hakimiyetini ifade eden evrenselleşmedir. İkincisi ise mahalli değerlerin, kimliklerin temel unsurları olarak yeniden inşasını ifade eder. Yerelleşmenin evrenselliğini ve ulusdevlet yapısında var olan tek kültürcülüğü sorgulayan, yeni tarih yazımları ortaya çıktı. (Çolak, 2006: 126). Bu anlamda hızla yayılan bu akımdan, Türk düşünce hayatı da etkilendi. Kendi içinde yeni dönemin getirdiği itirazlar ve yeniliklere adapte olacak fikir akımları geliştirmeye çalıştı. Çünkü küreselleşme dediğimiz dönemde, yeni hayat tarzları, hedeflerde aynılaşma sağlayarak, milli kültürleri aşındırıp yok edeceği düşünülmektedir. Bu kültürlerin yüksek değerler temelinde, yeni bir dünya kültürü ortaya çıkaracağı iddiası ilgi toplamaktadır. (Atasoy, 2005: 364). Bu milli kültürün yok olacağı fikri ve yerellik unsurlarının giderek ön plana çıkması, milliyetçi tezlerin savunma durumuna geçerek farklı yönelime girmelerine sebep olmuştur. Burada, özellikle yeni kimlik oluşturma ve yeni kimlik tanımlamaları giderek önem kazanmıştır. Bir taraftan küreselleşmenin getirdiği imkanlarla birlikte ortaya çıkan tehditler, bir taraftan da kendilerini tanımlayabilecekleri ve güvenebilecekleri kimlik mekanları olarak milliyetçilik hareketleri güçlenmeye başlamıştır. (Atasoy, 2005: 364). Küresel ve egemen kültürün yanında kaybolma korkusu duyan yerel kimlikler ve kültürler, mikro ölçekte milliyetçiliklerin oluşmasına sebep olmuştur. Bir ulus-devlet niteliğindeki Türkiye, bu döneme sorunlu girmişti. Tam anlamıyla toplumsal alanda oluşturulmuş bir mutabakat ve uzlaşı olmadığı gibi, Kürt milliyetçiliğinin tırmandığı bir dönemde tehdit olarak ayrılıkçı ve bölücü niteliklerde dış ülkelerin beslediği sorunsal olarak görülen bu problem, giderek çetrefilli bir durum olmaktaydı. Bu açıdan Türk milliyetçiliği, bir taraftan yükselen Kürt milliyetçiliğinin ayrılıkçı hareketi karşısında, bir taraftan da diğer ülkelerin bu durum karşısındaki tavırları karşısında tavır almak zorundadır. 1980’li yıllarda başlayan ve 1990’lı yıllarda yükselmeye başlayan bilinçli bir şekilde bugünü yeniden inşa etme fikri, süreklilik kazanmaktaydı. Bu bir anlamda geçmişin sürekli değiştirilerek, geleceği şekillendirmeyi sürdürecek oluşumları ortaya çıkarması olarak da 198 tanımlanabilir. Bu dönemde, Türkiye’de kimlik tanımlamalarında bu sürece paralel olarak yekpare Türk kimliği anlayışını reddederek ortaya çıkan Kürtçülük, devletin laik politikasına tepki gösteren İslamcılık, Sunnilerin devlet katında kabul görmesini benimsemeyen Alevilik gibi yeni kimlikler ve karşıt ortak hafızalar oluşturmaya yönelik yeni geçmişler ortaya çıkmaya başladı. (Çolak, 2006: 128). Yeni kimlik arayışları, merkez karşısında çevrenin kendini yeniden tanımlaması olduğu gibi, merkezin de yeni bir yönelime girmesini gerektiriyordu. Bu anlamda Türk milliyetçiliği veya merkezi yapı, bazı alanlarda kendini tekrar tanımlamaya girişti. İslami hareketlerin ve iktidar olma potansiyeline karşı çevrenin baskısına yönelik ulusal milliyetçilik olarak Kemalizm’in milliyetçiliğinin sol anlayışla sentezlendiği bir alan oluşturdu. Ayrıca bu merkez karşısında Türk - İslam sentezini savunan halk hareketi, çevreyi temsil eden milliyetçilik olarak yükseliyordu. Buna karşın Kürt milliyetçiliği de karşıt milliyetçi devlet baskısından yararlanarak yayılmaya ve genişlemeye başlamıştır. Türkiye’nin kurulmasında merkezden çevreye doğru yönelen kuşkucu bakış küreselleşme ile tekrar aynı sorunu yaşar hale gelmiştir. Özellikle milliyetçiliğin giderek yükselmesi ve azınlık ve insan hakları konularının diplomatik materyal haline gelmesi gibi hususlar, merkezi milliyetçilik anlayışında var olan kuşkusuyla birlikte, var olma, gelecek kaygısı yaşama problemini de tetikliyordu. Rusya’dan ayrılan Türk devletleri ve Güneydoğu veya Kürt sorunundaki açmazlar milliyetçiliği tetikleyerek halk tabanına yayılmasını sağlıyordu. Hızlı şehirleşme, ve ekonomik imkanlardaki sınırlılıklar, popüler anlamda 1990’lı yıllarda milliyetçiliğin her alanda yükselişini hızlandırmıştır. Bir anlamda 1990’lı yıllar, farklılıkların birbirini beslediği ve ayrıştırdığı yıllar olma özelliğini içinde barındırmıştır. Günümüze, bu ayrışma ve kopukluk miras alınarak gelinmiştir. 3.3.3. Günümüzde Merkez - Çevre Bağlamında Milliyetçilik 2000’li yıllardan sonra başlayan siyasal değişimler, merkezi seçkinlerle birlikte çevre aktörler arasındaki gerilimi iyice artırmıştır. Aynı zamanda çevre, güçlü bir siyasal aracı parti kanalıyla kendini ifade edebileceği yönetsel zemini de yakalamış bulunuyordu. Toplumda bir o kadar gerilim ve kopukluk olmasına karşılık, yönetsel alanda çevreye yakın bir siyasal parti olarak iktidara geçen AKP, bürokratik seçkinlerle öncelikli olarak asıl iktidar mücadelesi verecektir. Bir çevresel 199 aktör olarak merkeze yerleşme gayretleri, öncesinde olduğu gibi merkez tarafından sürekli karşıt bir tepki ile geri çevrilecektir. Sivil Atatürkçü hareketler,1990’lı yıllarda Kürt etnik kimliği ve İslami cemaatlerin kamusal alanda artan görünümü, karşıt tepki ile etkilemeye çalışmışlardır. Bu “Sivil Atatürkçü” hareketler, bir anlamda da devletin resmi milliyetçilik konusundaki resmi reflekslerini de sürdürmektedirler. Avrupa Birliği süreciyle birlikte ortaya çıkan Kürt etnik kimliğini tanıma ve bu kimliğin kendini tanımlamasına izin verilmesi, aynı zamanda dini heterojenlik ve dini kimliklerin kamuda temsilinin engellenmemesi konusunda artan taleplere yönelik ortaya çıkan 28 Şubat süreci, ordu ve bürokratik seçkin kanadın, çevreye hala kuşkuyla yaklaşıldığını göstermektedir. Ve hala Cumhuriyetin inşa döneminde olduğu gibi bir tehdit algılaması duyarlılığında karşılık verilmektedir. (Yıldız, 2002:234). Bu anlamda merkez ve çevre gerilimi halen varlığını devam ettirmekle kalmayıp, Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle başlanan ulus-devlet oluşturma projesindeki korkular ve kaygıların sürekliliğini de devam ettirmiştir. Burada devletçi ya da bürokratik seçkinlerin, sivil toplum alanında da faaliyet gösterecek toplumu ve çevreyi kontrol etme davranışına giriştikleri yeni bir süreçten bahsedebiliriz. 1990’lı yıllardan sonra yükselen çevresel değerlerin, merkeze ve yönetime kayma eğilimlerini yönlendirmek, baskılamak amacıyla sosyal yaşam alanlarının içlerine nüfus edecek sivil toplum faaliyetleri çoğaltıldı. Kemalist nizam, Atatürk’ün Cumhuriyeti kurmuş olduğu yıllarını hatırlatmak ve Kemalizm ruhunu yaşatmak maksadıyla anma faaliyetleri düzenlenerek, özellikle milli bayramların kendileri için, Kemalist laik gruplar için, ayrıca bürokratik seçkinler için özel anlamları olmaya başladı. Çevrenin Osmanlı’ya karşı yaptığı vurguların yerine, onlara tepki olarak Cumhuriyet’in kazanımları ve değerleri hakkında Kemalist geçmişin tekrar hatırlatılması amacıyla, laikliği tesis etmede toplumsal faaliyetler düzenlenerek, Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği ve Atatürkçü Düşünce Derneği gibi sivil toplum örgütleme ağı oluşturuldu. (Çolak, 2006: 142-143). Bu açıdan var olan gerilim ve kopukluk devam ederken, bu sadece yönetime sahip olup olmama şeklinde değil, geçmişten kaynaklanan ve Mardin’in kültür ve din anlayışından kaynaklanan toplumsal kopukluğun bir devamı niteliğini taşımaktadır. Ayrıca bunlara ilaveten uluslaştırma politikalarının ve milliyetçilik anlayışlarının ortaya çıkardığı kopukluk, toplumsal alanda devam etmektedir. 200 Merkeze yaklaşan yönetsel alan, ister istemez merkezin devletçi yapısının söylemi ve eğilimini de zamanla benimsiyor. Adalet ve Kalkınma Partisinin zaman zaman çevreyi temsil eden niteliğinin, önemle vurgulanmasına rağmen, merkezi bürokratik seçkinlerin devleti yönetme anlayışındaki tutumlarını da sergilediği görülmektedir. Kürt milliyetçiliğinin yükseldiği ve sorunun sarmal niteliğine dönüştüğü dönemde, merkeziyetçi refleks ve aciliyetçi önlem alma önerisiyle “Ya sev, ya terket” anlayışı çizgisindeki söylemler geliştirmesi, bu durumu ortaya koymaktadır. Bu yaklaşımın sebebini toplumsal alanda hızla yayılma eğilimi gösteren milli hassasiyetleri göz önünde bulundurarak, parti tabanına hitap eden ve bu alandan, beslendiği tabanın da popülerleşen milliyetçilik duygularına hitap etmek maksadıyla girdiğini söyleyebiliriz. Çoğunluk olarak muhafazakar ve milliyetçi bir çizgide politika uygulayan bu parti, var olan siyasal zemininde meşruluğunu bu söylemlerle güçlendirmektedir. Bu dönemde ortaya çıkan bir başka yönelim de Kemalist milliyetçi çizgidir. Bu anlayış; ulusal, laik çerçevede sol milliyetçilik anlayışıyla merkezi bürokratik seçkinleri de temsil etmektedir. Ayrıca geçmişin ideolojik tutumlarının taşıyıcılığını da devam ettirmektedir. Bu ulusalcı-laik çizginin genel perspektifi, Mustafa Kemal’in yaşadığı dönem olan “Altın Çağa” benzer bir mücadele yıllarının bu dönemde tekrar yürütüleceği vurgusudur. Genelde ihanet ve hıyanet söylemlerine ağırlık vererek, bir milliyetçilik algısı oluşturulmaktadır. Laik, şehirli ve orta sınıflar arasında yaygınlaşan bu ulusalcı duyarlılığın oluşmasındaki tehdit unsurları, şu şekilde sıralanabilir. Birincil olarak, AKP iktidarından dolayı örtülü bir şeriat kaygısı yaşanmaktadır. İkincil olarak, özellikle Türkiye’nin AB sürecine girmesine yönelik atılan adımlardan sonra ortaya çıkan, ulus - devlet egemenliğinin altının oyulması kaygısı yer almaktadır. Bunlarla birlikte her geçen gün artan Kürt milliyetçiliği ve buna ilişkin çözüm süreciyle başlayan ülkenin bölünmesi kaygısı ve bunların hepsini bir arada birleştiren bir tehdit kaynağı olarak ortaya çıkan, Türkiye’yi istikrarsızlaştırarak bölgede egemenliğini sağlamlaştırmak isteyen Emperyalizm tehdit olarak görülmektedir. (Bora, 2009: 368). Merkezi temsil eden bürokratik seçkinci kanadın geleneksel tehditleri güncelleştirerek ortaya çıkardığı görünüm, genel anlamda yeni bir yaklaşımla laik ve orta sınıf halk kitlesi arasında da yaygınlaşan bir ulus milliyetçilik anlayışının artmasını sağlamıştır. Burada beslenilen 201 ve atıf yapılan kaynak ise ikinci bir kurtuluş mücadelesinin verildiği mesajıdır. Bu mesaj her türlü basın yayın organları aracılığıyla verilirken, devlet yapısı içerisindeki çeteleşmelere karşı yapılan mücadelelerde, karşı devrim saptırması içerisinde taktiksel olarak kullanılarak tabanda yayılma ve destek kazanma stratejisi uygulanmaktadır. Milliyetçiliğin ve her geçen gün halkın toplumsal alandaki söylemlerinin siyasal anlamda kullanılarak dönüşerek popülerleştiğini görmekteyiz. Bu dönemde milliyetçilik, sanal alem veya sosyal medya ve internet ortamında daha da yaygınlaşma eğilimine girmiştir. Milli hassasiyetlerin arttığı bir dönemde, her türlü karşıt unsur, düşman ya da tehdit unsuru olarak algılanmaya başlamıştır. Medya organları tarafından yapılan haberler ve her geçen gün tırmanan terör olayları halk kitlesinde milliyetçi yönelişleri hızlandırarak, milliyetçiliğin tırmandırdığını söyleyebiliriz. Adapazarı’nda yaşanan ve Ahmet Kaya resimli tişörtle dolaşan işçinin darp edilmesi. Emet’te inşaat işçilerinin PKK bayrağı açtığına ilişkin söylenti sonrasında yaşananlar, Fethiye’de kişisel husumetleri yüzünden başlayan kavganın etnik çatışmaya dönüştürme yönelimleri, bu milli hassasiyetler noktasında sanal ve yaygınlaşan milliyetçiliğin varlığını göstermektedir. Burada sanal alemde artan milliyetçilik çizgisi “Saldırgan, dayatmacı, slogan varı, egosantrik, kalıp yargılarla örülü, anti-entelektüalist bir dilin hakimiyeti vardır. Ve ‘düşünmenin’ ve ‘Argümantasyon’nun yerine çoğunlukla komplo teorileri almaktadır. Takma isimle, tanınmadan en azından gıyaben atıp tutabilmenin ‘nefret ve linç ifadelerini geminden boşaltılması gibi’.” (Bora, 2009: 368). Niteliğe sahiptir. Bu söylemsel alanın genişlemesi milli hassasiyet duygusunun halk kitlesinde kullanılabilir potansiyel milliyetçilik duygularının oluşmasını sağlamıştır. Sanal ortamda fikirleşen milliyetçilik sadece tek taraflı değil, karşıt milliyetçi ya da öteki olarak düşünülen kitlelerinde milliyetçilik duygularını yükseltmektedir. Günümüzde Ulusalcı, Muhafazakâr, Milliyetçi, Türk-İslam sentezci veya Kürt milliyetçisi olarak tanımlanan unsurlar, kendilerini ifade etme ve potansiyel örgütlenme alanı olarak interneti, sanal alemi kullanmaktadırlar. Türkiye’de 2000’li yıllar ve sonrasında geçmiş dönemden devam eden sürekliliklerin yanında, yakın dönem içerisinde hem merkez-çevre ilişkisinde hem de bu ilişkiye yön verecek aktörlerin düşünsel tutumlarında farklılıklar ortaya 202 çıkmaktadır. Bir zamanlar kendini ifade etmede sınırlı imkânlara sahip olan ve merkezde yer edemeyen anlayışlar merkeze yerleşebilmektedir. Dünyada var olan değişim rüzgârı ile birlikte Türk siyasalı ve toplumsal yapısı da hızlı bir değişime girmiştir. Merkezde yer alan aktörler ise kendilerini çevre unsuru olarak görme eğilimlerine girmiştir. Özellikle küreselleşmeyle birlikte gelinen noktada “Kültürde standartlaşmaya dayanan ulus-devlet açısından çok kültürlülük ve heterojenlik istekleri milli kimlikte sorunlar yaratmaktadır.” (Şen, 2008: 539). Kendini ulusdevlet formunda tek kimlikte tanımlarken, yeni dönemde yerel olan ve yerel unsurların kültürel varlığının ön plana çıktığı, homojen bir toplum yerine, çok kültürlü ve kendi alanında özerk yapılanmaların varlığının ön plana çıktığı, bir anlayış hakim olmaya başladı. Bu anlamda milliyetçilik artık homojen tek bir ulus inşası yerine, birçok unsurun kendi içinde yaşadığı bir mikro ölçeğe büründü. Bu durum merkezde yer alan ulus-devlet formuna uyan Türk Milliyetçiliğinin günümüzde de yaşayacağı sıkıntıyı da beraberinde getirdi. AB süreci gibi faaliyet alanında çok kültürlülük ve yerel kimlikleri ifade edip yaşatma anlayışı ön plana çıkarken, geleneksel Türk milliyetçiliği bu durumdan olumsuz yönde etkilendi. Orhan Türkdoğan’ın “Son yıllarda ülkemizde ‘kültür’ gerçeği gündeme geldiğinde Türk aydınlarının önemli bir kesimi, kimlik arama sürecinin bir parçası olarak etnik kültürü mikro-milliyetçilik istikametinde adeta körüklemişlerdir.” (Türkdoğan, 2006: 145). İfadeleri var olan durumu anlatmaktadır. Ayrıca Türkdoğan bu döneme ilişkin: Türk kimliği üzerinde yapılacak tartışmaların akademik anlam da bir çok yararının olacağını düşünmekteyim der ve “Bir toplumun birliği ve iriliği uğruna ödenen fedakarlıklar gelip geçicidir. Yabancı kokulu ideolojiler ve emeller uğruna bu harcanmamalıdır. Günümüzde “Türküm” demek adeta suç haline gelmiş, tüm milli değerler erozyona uğramıştır.”(Türkdoğan, 2006: 145). şeklinde Türk milliyetçiliğinin sıkıntıları üzerine önemli tespit te bulunur. Osmanlı’da başlayarak, Türkiye’de toplumsal uzlaşı oluşturma yolunda merkez-çevre arasındaki kopukluk Kurtuluş Savaşı yıllarından günümüze kadar devam etmektedir. Bazen uzlaşının, bir anlamda yakınlaşmanın sağlandığı görülmektedir. Fakat bunun yanında toplumsal alanda tam bir bütünleşmenin oluşamadığını söyleyebiliriz. Mardin bu kopukluğun devam etmesinden ziyade “Türkiye için tehlike, kopukluğun bölük pürçüklük taşıyan çizgilerinin devam edip 203 gitmesi değil, daha geniş bir ölçüde, siyasal partiler gibi daha kapsayıcı ve ulusal yapılar ile sendikalar gibi yatay olarak bütünleşmiş şebekelerin kendi eğilimleri içinde parçalanmasıdır.” (Mardin, 2010b: 77). şeklinde ifade eder. Bu noktada yapılması gereken kopukluk ya da uzlaşı zeminini engelleyen etmenlerin iyi analiz edilip ortaya konulmasıdır. Bu kopukluk sadece, kültürel ve dinsel anlayışların farklılıklarından kaynaklanmayıp, milliyetçilik anlayışından kaynaklanan öğelerde varlığını devam ettirmektedir. 204 SONUÇ Türkiye’de oluşturulmaya çalışılan modernleşme hareketini anlamada Batı modernliğinin iyi okunarak analiz edilmesi gerekmektedir. Batı medeniyeti 17. yüzyıldan itibaren kendi iç dinamikleriyle toplumsal alanda ve ekonomik temellerden de beslenerek dönüşüm içerisine girdi. Batı geçmişe oranla farklı bir toplum yapısı oluşturarak siyasal, ekonomik ve tüm kurumsal ilişkilerini bu toplumsal yapı üzerine inşa etmeye başladı. Var olan geleneksel yapılar bir bir dönüşerek ve değişerek yeni düzene geçişte aktif rol oynadılar. Bireysel aydınlanmanın ve pozitif bilim anlayışının hakim olduğu, aklı temel alan rasyonalitenin egemenliğinde inşa edilen toplum, bir anlamda modernitenin temsilcisi durumuna yükseldi. Batı artık kendi içinde yaşadığı toplumsal değişimi, rasyonel aydınlanmanın öncülüğünde sürdürdü ve tüm dünyaya örnek olacak şekilde toplumsal değişim sürecinde önemli ölçüde yol aldı. Batı bir anlamda Fransız İhtilali’yle de bu dönüşümün siyasal ayağını tamamladığını ilan ediyordu. Bu aynı zamanda bir toplumsal yapı olarak ortaya çıkan modernleşme sürecinin sonucu olan, modern devletin de ilanı durumundaydı. Uzun bir sürede feodal yapıdan ekonomik nedenlerden kaynaklanan bir kopuşla dönüşüme başlayan toplumsal yapı, kendi iktidar gücünü elinde bulunduracak ve geleneksel devlet düzenini kökten değiştirecek bir oluşuma dönüştü. Artık Fransız İhtilali’yle ulus-devletler çağı diyebileceğimiz modernleşmenin devlet yapısı olarak ortaya çıkan yapılar birer gerçeklik haline gelmişlerdir. Bu modern devlet yapılarının oluşmasında toplumun merkezini oluşturan yapılar ile çevresel aktörü durumunda olan halk kitlesi arasında gerilim ve kutuplaşmalar önemli yer tutmuştur. Şerif Mardin bu karşı karşıya gelmeler sonucunda bir toplumsal uzlaşı sağlama kültürüyle oluşan ulus-devletlerin her geçen gün yayılır seyir izlediğini ve bir anlamda modern bir devlet olmanın ancak bu yapıyla sağlanacağı fikrinin öne çıktığını belirtir. Modernlik içerisindeki evrensellik anlayışı yayılmacı yönüyle yakın çevreden uzak çevreye doğru bir genişleme çizgisi çiziyordu. Modern ulus-devletler, modernizmin bu ilerlemeci ve evrensellik yaklaşımını çok iyi kullanarak, var olan diğer yapıları da kendilerine benzeme zorunluluğuna itiyorlardı. Bu modernizmin, aynı zamanda modernizm sonucu ortaya çıkan ulus- devlet formlarının zaferiydi. 205 Modernleşme olgusunun sonucu olarak ortaya çıkan ulus-devletler milliyetçilik fikrininde yayıcısı durumuna geldiler. Fransız İhtilali’yle oluşan ulus-devlet formları hem modernleşmenin bir sonucuyken, ortaya çıkan ulus fikri ise yeni süreçte modern devletin belirleyici özelliği olacaktır. Bu süreçte çevreden merkeze yerleşen aktörler başrolü üstlenecekler. Var olan çok uluslu yapılar ve imparatorluklar yerini, belirli bir bölge üzerinde dinsel misyonlarını bir tarafa bırakmış, laik ve seküler anlayışla yürüyen milli devletlere bırakıyordu. Bu dönemden sonra modernleşmek isteyen ve modernliği yakalamaya çalışan toplumlar benzer süreçleri yaşayarak ulus-devlet formlarına dönüşmeliydi. Bu süreç milliyetçilik anlayışını körüklemiştir. Ayrıca çok uluslu yapılarda çevresel unsurlar olarak varlık gösteren zümrelerin, merkezi yapıya karşı kopmayı ve çatışmayı da göze alarak ayrılıkçı hareketleri başlatmalarını hızlandırmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’da Batı’da meydana gelen bu değişmelerden ister istemez etkilenmiştir. İçinde bulunduğu toplumsal yapının çok çeşitliliğini dini temeldeki millet yapısıyla şekillendirmeye çalışan geleneksel oluşum, güçlü merkezi yapının çevresel aktörler tarafından ve çevre güçler tarafından hızla baskı altına alınmasını sağlamıştır. 18. yüzyıla gelindiğinde modernleşme hareketleri başlamıştır. Osmanlı Devleti’de, Batı karşısında bir şekilde geri kalmışlığını fark edince, modernleşme hareketlerine girilmiştir. Devlet yönetimi tarafından, ortaya çıkan gerileme ve dağılmayı önlemede, Batılı değerlere sarılmayı, teknik ve askeri alanda girişilen modernleşme çabalarıyla bu durumun aşılacağı fikri benimsenmiştir. Her ne kadar modernlik hareketleri olarak şekillenen ıslahatlar ve reformlar bürokratik seçkinler tarafından değişik şekillerde uygulansa da istenilen sonuca ulaşamamıştır. Osmanlı’da Batılı devletlerden farklı olarak modernleşme, halk ve toplumsal kaynaklardan ortaya çıkan bir ihtiyaçla yakalama yerine, Batı’dan geri kalınmışlığın anlaşılmasıyla birlikte devletçi seçkinler tarafından benimsenen ve uygulanan program olarak görülmüştür. Bu modernleşme süreçlerindeki temel ayrım bu şekilde ortaya çıkmaktadır. Mardin’e göre Batı’nın kendi iç süreçleriyle ortaya çıkan karşı karşıya gelmeler zamanla uzlaşıyı doğururken, Osmanlı’da devletçi seçkinlerin toplum için toplumu şekillendirme gayretleri hiçbir zaman uzlaşı ile sonuçlanmamıştır. Kültür ve din ekseninde var olan karşı karşıya gelmeler çatışmalara ve kopukluklara neden olmuştur. Şeklinde tespitte bulunur. Bir anlamda 206 da Osmanlı modernleşmesinde çizilen bu yön ilerde Türkiye Cumhuriyeti’nde de benzer uygulamaları beraberinde getirecektir. Osmanlı kendi toplumsal yapısı içerisinde başlayan milliyetçilik fikirlerini reform ve ıslahatlarla bastırmaya çalışmıştır. Dağılma döneminde fikri akımlar olarak merkezin ortaya attığı Osmanlıcılık, İslamcılık ve nihayetinde Türkçülük fikirleri son gelinen noktada merkezinde toplumsal alanda milliyetçilik çizgisine kaydığını göstermektedir. Çevrede azınlıklarda ve gayrimüslim unsurlarda öncelikli başlayan milliyetçilik fikri, toplumsal yapıdaki “Zımni Sözleşmeyi” ilk bozucu etkiyi ortaya çıkarmıştır. Bununla birlikte bu toplumsal yapıyı korumaya yönelik ortaya atılan Osmanlıcılık fikri, ulus-devlet olarak ayrılan ve Balkan Savaşları’yla Osmanlı’ya büyük darbe indiren ayrılıkçı hareketlerle son bulmuştur. Bu dönemde Osmanlı toplumu içerisinde özellikle Türk etnik kökenli unsurlarda karşıt milliyetçilik fikride gelişmeye başladı. Bu durum İslamcılık fikriyle bir bütünlük oluşturma hareketi olarak merkez tarafından tekrar şekillendirilmeye çalışıldı. Fakat Birinci Dünya Savaşı sırasındaki Osmanlı tebaası içerisindeki İslam dinine sahip farklı unsurlarında ayrılıkçı tutumları merkeze artık Türkçülük fikrinin yerleşmesine sebep oldu. Bize bu süreç çevrede başlayan ve merkezi alana yerleşen Türkçülük fikrinin bir siyasal akım olarak toplumsal uzlaşıyı oluşturmada ve bir ulus fikri yaratmada, modernleşme çizgisinin toplumsal ihtiyaçlarından kaynaklanan bir oluşumla ortaya çıktığı fikrini vermez. Türkçülük fikri merkezi seçkinlerin önceki alışkanlıklarının bir devamı olarak var olanı şekillendirmede ve sorunları çözmede araçsallaştırılmış bir anlayışla benimsenir. Ziya Gökalp ve Yusuf Akcura gibi fikir önderlerinin de etkisiyle oluşan bu fikir, merkezin var olan toplumu şekillendirmede izleyeceği yeni usulün de belirleyicisi olmuştur. Modern ve Batılı ulus-devlet şekli bizde de modernliğin bir sonucu olarak oluşacaktır. Ulus-devlet formuna uygun bir devlet yapısı ancak Türkçülük anlayışı temelleriyle kurulabilir. Temel düşünce bu fikre dayanmaktadır. Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan toplumsal değişmeler karşısında çok uluslu bir yapıdan, tek uluslu bir yapıya geçme fikri benimsenmiştir. Var olan son durumun korunması ve gelecek dönem için yapılacak çalışmalarda bu fikir çok anlamlı ve stratejik bir usül olarak görülmektedir. Osmanlı Devleti’nde son yıllarda yönetim alanında etkili olan bürokratik seçkinci çevrenin askeri yönünün ağır bastığı bir dönemde, merkez ve çevre 207 arasındaki kopukluk savaş yıllarında azalma göstermiştir. Ancak gayrimüslim unsurlardan gelen ayrılıkçı yönelim ve milliyetçilik fikirleri bu unsurlarla olan kopukluğu iyiden iyiye artırmıştır. Bu anlamda merkez çevreyle hem yakınlaşmakta iken, farklı etkilerden dolayı merkez çevreye kuşkuyla yaklaşma eğilimi güdüyordu. Bu kuşkucu tavır Cumhuriyet dönemi ve günümüzde de sürecek yaklaşımın başlangıcıdır. Mustafa Kemal, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı’nın savaştan yenik ayrılması sonrasında Anadolu coğrafyasında başlayan kurtuluş mücadelesinin kahramanı oluyordu. Mustafa Kemal İhtihat ve Terakki içerisindeki kadrolardan oluşan bir grubun içinde bulunduğu oluşuma önderlik ediyordu. Mustafa Kemal, milli mücadeleyi yürütürken çevrenin desteğini kazanarak bir uzlaşı sağlama hususlarına öncelik vermişti. Bunu yaparken de İslami söylemleri içinde barındıran, saltanatı düşman istilasından kurtarma söylemi geliştirdi. Saltanatı düşman işgalinden kurtarma söylemi toplumsal uzlaşıyı büyük oranda sağladı. Bu başarı zamanla milli mücadelenin kazanılması sonucunu doğuracaktır. Aynı zamanda milli olarak nitelendirilen bu mücadelenin sonunda Mustafa Kemal daha önce etkisini hissettiği Türkçülük hareketleri doğrultusunda yeni bir devlet oluşturma yönelimine girdi. Muhalif kanadı etkisiz hale getirerek merkezi alanı Cumhuriyet kadroları diyebileceğimiz Osmanlı bürokratik seçkinci kanadın benzer bir yönünü teşkil eden yapıyı oluşturdu. Savaş kazanılmıştı; artık yapılması gereken Anadolu coğrafyasında teritoryal yapıya sahip ulus-devlet inşa etmekti. Bunun içinde var olan yapı modern Batılı bir yapıya dönüştürülmeliydi. İlk atılacak adım ulusal bir devlet ve seküler laik toplum temellerini inşa etmekti. Bütün reform ve devrimler bu yönde uygulanacaktı. Bu uygulamayı yapabilmek için Misak-ı Milli sınırları içinde türdeş ve homojen bir toplum oluşturulmalıydı. Bu ilerde oluşacak ayrılık ve parçalanmaya karşı alınacak önlemdi. Çok uluslu olmak yerine Türk milletinin temel alındığı yapıda tek uluslu bir devlet formu oluşturulmalıydı. Ayrıca Batı’nın gelişmesini sağlayan bilimin ilerleyici yolunu yakalamak İslam’la olan bağın kesilmesine bağlıydı. Yapılması gereken belliydi; İslam’ı unsurların varlığını kaldırarak, Türklük bilincini geliştirmek. Bu kalıba uymayan etnik yapıları da bunun içine bir şekilde adapte etmekti. Bu Osmanlı’dan kalan tepeden inmeci bir anlayışla toplumu şekillendirme düşüncesinin sürekliliğini koruduğunu da göstermekteydi. Merkezi yapı çevreyi şekillendirilecek 208 nesne gözüyle görüyordu. Bu ayrım Osmanlı’da da vardı. Bir anlamda Cumhuriyet döneminin ulus-devlet oluşturmaya yönelik tek partili dönemde uyguladığı siyaset milliyetçi bir merkezin, çevreyle olan kopukluğunu artırmıştı. Osmanlı’daki kopukluk Cumhuriyet’e de geçmiş, merkez ve çevre arasındaki kopukluğu giderecek kurumların varlığı bu dönemde görülmemiştir. Bu dönemin en önemli özelliği devletçi seçkinler tarafından belirlenen milliyetçilik anlayışının makbul vatandaşı ortaya çıkarmada bir araç olarak görülmesiydi. Bu vatandaş kalıplara uyarsa istenilen başarı sağlanmış ve cumhuriyet vatandaşı profili doğrultusunda Batılı ve medeni bir yönelim kazanılmış sayılmaktaydı. Bu çevre tarafından kabul görülmeyince kendi kabuğuna çekilme ve kendini koruma refleksi gelişti. Aynı zamanda çevreninde kendi milliyetçilik anlayışını geliştirmesine sebep oldu. Bu yıllarda ortaya çıkan Kürt milliyetçiliğini bu anlamda okumak gerekir. Kemalist milliyetçi çizgide uygulanan bu dönüştürme çabaları çok partili hayata geçişle birlikte yeni bir yönelime girmiştir. Siyasal alanda çevrenin yönetime geçmesiyle birlikte, bürokratik seçkinlerin yeni yöntemlerle merkezi elde tutma ve çevreyi şekillendirme gayretlerinin oluşmasına neden olmuştur. Demokrat Parti döneminde çevrenin merkezle yakınlaşması gibi bir durum ortaya çıksa da sadece Demokrat Parti çevresel söylemle iktidarını sağlamlaştırmıştır. Fakat bürokratik seçkinler bu uygulamaların rahatsızlığından kurtulmada, ellerindeki yeni güç alanı olan, askeri darbe yolunu seçtiler. Bu yol yaklaşık 2000’li yılların başına kadar devam ederek, vesayetçi bir yöntemle merkezin çevreyle olan yakınlaşmasını tamamen bir kopukluğa sürükledi. Cumhuriyetin kuruluş yıllarından itibaren 1960 darbesi ve sonrasında her on yılda bir gerçekleşen askeri darbelerle şekillenen merkezi bürokrasi; çevreye kuşkuyla bakma anlayışını devam ettiriyordu. Kültürel farklılıklardan kaynaklanan zenginlik yerine, homojen bir toplum oluşturma yolunda tek tipleştirmeye yönelik çevreyi baskılama, şekillendirme anlayışı halan devam ediyordu. Merkezin temsil ettiği şekillendirici milliyetçilik anlayışı, merkezde semboller, şekiller ve söylemeler üzerinden yürütülmüştür. Türk - İslam sentezli, çevresel Türk milliyetçiliğine uyan, halkı içine alacak muhafazakâr milliyetçi bir çizgi, bu süreçte henüz merkez tarafından kabullenilmemiştir. Ayrıca çevrenin bu anlayışları merkez tarafından sürekli cumhuriyete ve Türkiye Devletine yönelik iç tehdit unsuru olarak görülmüş ve gösterilmiştir. 209 Günümüzde 1980 lerden başlayarak yükselen muhafazakâr ve milliyetçi çizgi ile Kürt milliyetçiliği çevresel aktörler olarak merkezin ulusal söylemli milliyetçilik anlayışı ile sürekli çatışma içerisindedir. Yakın döneme kadar tüm bürokratik çevrenin şekillendirdiği ulusalcı merkezi yapının iç tehdit algılamasında var olan şeriat ve bölünme kaygısı, emperyalist tehditle birleşince çevreye karşı kuşkulu bakış varlığını devam ettirmektedir. Ve bu bakış bütünleşmeden ziyade kopukluğu arttırıcı etkiye sahiptir. Toplumsal gruplar arasındaki derin ayrılıkların bu şekilde sürdürüldüğü söylenebilir. Ayrıca günümüzde dünyada giderek artan ve geniş toplumsal yapıları etkileyen yerel milliyetçilik söylemleri yayılma eğilimindedir. Mevcut bu durum toplumsal yapımız içerisinde, toplumsal uzlaşının sağlanmasını zorlaştırmaktadır. 2000 yılından sonra yaşanan süreçte çevresel aktörlerin yönetsel alandaki baskısının artmasıyla birlikte, bürokratik kadrolardaki seçkinci kanadın temsil ettiği oluşum, yavaş yavaş farklı bir unsur olarak ulusal çizgideki sivil toplum yapılarına kaymıştır. Çevre, siyasal alanda İslami, muhafazakâr ve kısmen milliyetçi yönelime sahip bir siyasal taşıyıcı olarak, merkezi baskılamaya devam etmektedir. Bu anlamda merkezi yapı ile çevresel unsurlar arasında görünen çatışmalar varlığını devam etmektedir. Bu çatışmaların günümüzdeki görünümü din ve kültürel temellerle birlikte milliyetçilik kanalından da devam etmektedir. 210 KAYNAKÇA Akagündüz, O ve Yılmaz, S. ( 2011). Kürtler Neden Devlet Kuramaz, İstanbul : Milenyum Yayıncılık Akça, G ve Hülür, H. (2005).


. 


.MİLLİ VE SİYASİ BİR KİMLİK: TÜRK Ragıp ERGÜN YÜKSEK LİSANS TEZİ Tez Danışmanı Prof. Dr. Halis Çetin Sivas Ocak – 2014 2 3 MİLLİ VE SİYASİ BİR KİMLİK: TÜRK Ragıp Ergün Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Lisansüstü Eğitim, Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Siyaset ve Sosyal Bilimler Bilim Dalı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır. Sivas Ocak - 2014 i KABUL VE ONAY Üniversite: : Cumhuriyet Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Ana Bilim Dalı : Kamu Yönetimi Bilim Dalı : Siyaset ve Sosyal Bilimler Tezin Başlığı : Milli ve Siyasi Bir Kimlik: Türk Savunma Tarihi : 14.01.2014 Danışmanı : Prof. Dr. Halis Çetin Unvanı - Adı Soyadı İmza Jüri Başkanı: Prof. Dr. Halis Çetin Üye : Doç. Dr. Gülay Ercins Üye : Yrd. Doç. Dr. Raci Kılavuz Oy Birliği Oy Çokluğu Ragıp Ergün tarafından hazırlanan “Milli ve Siyasi Bir Kimlik: Türk” başlıklı tez, kabul edilmiştir. ../…./….. Prof. Dr. Alim YILDIZ Enstitü Müdürü i ÖZET ERGÜN, Ragıp, Milli ve Siyasi Bir Kimlik: Türk, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2014. Fransız İhtilali’nin oluşturduğu ulusçu/milliyetçi akım sonrasında kimlik, farkına varılan ve farkındalık yaratmak için kullanılan bir olgu haline gelmiştir. Fransız İhtilali’nden önce daha informel olan bu tanımlama/tanımlanma biçimi Fransız İhtilali ve devamındaki birçok akımla beraber daha sistematik bir hal almıştır. Millet kelimesinin modern manasıyla “nation” karşılığı olarak kullanılması oldukça yenidir. Eskiden bu kelime, İslam dinine girenlerin teşkil ettiği büyük cemaati ifade ederdi. Millet kavramı Türkiye toplumunda da anlamsal bir dönüşüm yaşamış, daha kültürel bir anlam içererek “bir milletin kendisine özgü düşünüş ve yaşayış biçimi, dil, töre ve gelenekleri, toplumsal değer yargıları ve kuralları ile oluşan özellikler bütünü, milli hüviyet” olarak tanımlanmıştır. Etnik kimlik, aynı kültür boyutunda yer alan bir insan grubunun, sübjektif, sembolik ve amblematik amaçlarla, grup içinde dayanışma sağlamak ve öteki gruplarla farklılıkları ifade etmektedir. Ulusal kimlik günümüzde kullanılan anlamı ile belli bir grubun kendini ortak dil, din, tarih, soy, mekan gibi unsurların biri, birkaçı ya da hepsi üzerinden tanımladığı siyasi ve kültürel bir birimdir. “Türk” kavramı ve Türk’ün tarihi kökenleri hakkında yazılmış kaynaklarda çeşitli, birbirinden farklı bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilerin farklı olmasının nedenleri arasında sosyal, siyasal, kültürel ve dini nedenler bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kimlik, Milli Kimlik, Etnik Kimlik, Ulusal Kimlik, Türk. ii ABSTRACT ERGÜN, Ragıp, A National And Political Identity: Turk, Master Thesis, Sivas, 2014. Identity has become a phenomenon that can be recognized and used to create awareness after the nationalist movement, which was the result of the French Revolution. This defining and being defined form that was more informal before the French Revolution has become more systematic with the French Revolution and various movements later on. It is pretty new to use of the word community in modern sense as “nation”. In the past, this word would refer to a large communion formed by the ones belonging to Islam. The concept of “nation” also experiences a semantic transformation in Turkish society and by containing more cultural meaning, it is defined as “a nation who has its own way of thinking, lifestyle, language, customs and traditions, social norms and rules, and as a national identity”. Ethnic identity represents a group of people who are in the same cultural dimension promote solidarity within the group with subjective, symbolic and emblematic purposes and their differences from other groups. National identity, with its widely used meaning at the present, is a political and cultural unit that a certain group defines themselves with one, some or all of the factors such as language, religion, history, ancestry, and place. There is various and different information in the sources written on the concept of “Turk” and the historical origins of Turks. Among the reasons why this information is different are some causes such as social, political, cultural and religious. Key Words: Identity, National Identity, Ethnical Identity, National Identity, Turk. iii ÖNSÖZ Türk kimliği konusu ülkemizde son yıllarda üzerine en çok tartışılan konuların başında gelmektedir. Özellikle ülkemizde yaşanılan kimlik problemi bağlamında kimliğin ne olduğu ve bu bağlamda Türk’ün ne olduğu/olmadığı sorusu önemlilik arzetmektedir. Türk’ün ve kimliğinin ne olduğunun iyi ve sağlıklı bir şekilde anlaşılması ülkemizin bugünkü kimlik problemlerini çözmede önemli bir etken olacaktır. Danışman hocam bu konuyu önerdiğinde ilk başlarda bu konuya yaklaşımım tereddütlü olmuştu. Çünkü Türk’ün binlerce yıllık tarihi ve tarih içerisindeki dönüşümü, bu konuyu da kimlik bağlamında değerlendirmek benim için zor bir sürecin başlangıcı manasına geliyordu. Çalışmamı belli bir seviyeye getirdikten sonra bu konunun ülkemiz kimlik problemleri açısından ne kadar önemli olduğunu daha iyi idrak ettim. Bu çalışmanın bana sağladığı en büyük katkılardan birisi de ülkemizde Türk ve Türklük konusu üzerine çalışma yapan, tartışan, kafa yoran insanların hangi kaynaktan beslendiklerini ve bu bağlamda neden tarafgiri oldukları Türk anlayışını savunduklarını daha iyi anlamamı sağlamasıdır. Bu çalışmanın benim için diğer önemli katkısı ise kimlik problemleri bağlamında ulus kimliği inşa sürecinin anlamı ve bu bağlamda hem Osmanlının son dönemlerindeki, hem Cumhuriyetin ilk yıllarındaki hem de günümüz Türk ve Türklük tartışmalarının günümüz kimlik problemlerini çözme konusunda önemini anlamamı sağladı. Bu tez çalışmasının başlangıcından sonuna dek gösterdiği ilgi ve destek için danışmanım, değerli hocam Prof. Dr. Halis Çetin’e, önerileriyle çalışmama katkıda bulunan değerli hocam Yrd. Doç. Fatih Ertugay’a ve tez aşamasında hem kaynak sağlama bağlamında kütüphanesinden yararlanmama izin veren hem de çalışma sürecinde fikirleri ile yardımcı olan değerli arkadaşım Ayşenur Coşkun’a şükranlarımı sunarım. Eğitim yaşantım boyunca beni her zaman destekleyen, yazabilmem için bana güç veren, beni ben yapan aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. iv İÇİNDEKİLER ÖZET............................................................................................................................ i ABSTRACT................................................................................................................ii ÖNSÖZ.......................................................................................................................iii İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... iv GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE................................................................................... 4 1.1. KİMLİK KAVRAMI........................................................................................ 4 1.1.1. Milli Kimlik ............................................................................................... 8 1.1.2. Etnik Kimlik............................................................................................. 12 1.1.3. Ulusal Kimlik........................................................................................... 14 1.2. TÜRK’ÜN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ...................................................... 18 1.2.1. Türk’ün Tarihi Kökenleri......................................................................... 20 1.2.2. Türk’ün Anlam Dünyası .......................................................................... 29 2. TÜRK’ÜN TARİHSEL KODLARI................................................................... 38 2.1. İSLAM İLE BERABER TÜRK’ÜN KİMLİĞİ.............................................. 38 2.1.1. Doğu’da İslam ile Beraber Türk’ün Kimliği............................................ 39 2.1.2. Batı’da İslam ile Beraber Türk’ün Kimliği.............................................. 47 2.2. OSMANLI DÖNEMİNDE TÜRK ALGISI ................................................... 53 3. CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK ALGISI...................................................... 69 3.1. TÜRK’ÜN ULUSALCI/MİLLİYETÇİ YORUMU ....................................... 69 3.2. TÜRK’ÜN İSLAMCI/OSMANLICI YORUMU ........................................... 90 3.3. ATATÜRK’TE TÜRK ALGISI ..................................................................... 96 v 3.4. ÇOK PARTİLİ SİYASAL HAYATTA TÜRK’ÜN ETKİSİ....................... 105 SONUÇ.................................................................................................................... 112 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 118 1 GİRİŞ Kimlik kavramı Fransız İhtilali sonrası, çok farklı etnik yapıdan müteşekkil imparatorlukların dağılması, ulusların ve ulus devletlerin inşası bağlamında önemli bir sorun haline gelmiştir; çünkü Fransız İhtilali sonrasındaki yaşananlar ulus kavramının öncelenmesini ve modern devletlerin de bu kimlik bağlamında kurulmasını sağlamıştır. Ulus kimliği her toplumda aynı oranda ve aynı dönemde kabul görmemiştir. Toplumların “ulus bilinci” kazanması ve bu bağlamda ulus devlet kurma süreçleri toplumdan topluma farklılık gösterebilmiştir. Yine ulus kimliğinin tanımları da toplumdan topluma farklılık göstermiştir. Kimlik kavramı, özellikle ulus kimliği bağlamında Fransız İhtilali sonrası dönemden başlatılsa da, insanın var oluşu ile ortaya çıkmış bir kavramdır, ifadesi yanlış olmaz; çünkü insanın kim olduğu ya da kim olmadığı sorunu modern dünya ile ortaya çıkmış bir durum değildir. Modern dönem öncesinde de insanlarda bir kimlik bilinci vardır. Bu kimlik özellikle din ve kadim gelenekler bağlamında tanımlanmıştır. Bu bağlamda, bugünden geriye doğru bakıp bir tanımlama yaptığımızda ilk tanımlamalar, özellikle milli kimlik kavramına tekabül etmekteydi. Milli kimliğin yanında, etnik kimlik de tanımlamalarda esas alınan diğer önemli unsur olmuştur. Bu tarihsel kimlik tanımlamaları ışığında “Türk” sözcüğü de kimlik bağlamında çok çeşitli tanımlamalarla karşı karşıya kalmıştır. Türk kimliğinin ortaya nasıl çıktığı sorusuna verilen cevap aynı zamanda “Türk”ün ne olduğuna, kavramın hangi anlamlara geldiğine dair verilen cevaplara da yer yer kaynaklık etmiştir. Türk sözcüğünün hangi anlamlara geldiğinin cevabı tarih içinde belli dönemlerde anlamsal dönüşümler yaşamıştır; çünkü bir kimliğin tanımlanmasında, o kimliğe mensup olan insanların yaşadığı coğrafyadan mensup oldukları dine, kadim geleneklerine bağlılıklarından değişen dünya düzeni anlayışlarına kadar pek çok unsur bu bağlamda önemlilik arz etmiştir. İşte bu açıdan “Türk” sözcüğü de tarih içerisinde çok farklı anlamlarda kullanılmıştır. 2 Türklerin İslam öncesinde yaşadıkları toplum yapısı, inanç biçimleri, gelenek ile olan ilişkileri Türk’ün tanımını belirleyen önemli unsurlardandır. Daha sonraki süreçte Türklerin Müslüman olması ve İslam’la olan ilişkileri “Türk” ün tanımının değişmesinde en önemli tarihi süreçlerden birisi olacaktır. Türkler Müslüman olduktan sonra, kendisi bir “millet/ümmet” olan “Türk”ün, İslam ile beraber İslam milletinin/ümmetinin bir unsuru haline gelişi, Türk kavramının tarih içerisinde bilinen en önemli dönüşümlerinden biridir. Türk’ün Müslüman olduktan sonra Türk kavramında meydana gelen anlamsal değişim Müslümanların yaşadığı coğrafyada farklı anlamlandırmalara tabi tutulurken özellikle Hıristiyanların yaşadığı Avrupa toplumları arasında bu anlamsal dönüşüm daha da farklı anlamlandırmalara tabi tutulmuştur. Türk sözcüğünün anlamsal dönüşüm yaşadığı en önemli dönemlerden birisi de Osmanlı Dönemi’dir. Osmanlı Dönemi hem imparatorluk olması -yani çok fazla ve çok farklı etnik unsuru bir arada barındırması- hem de dine dayalı bir millet algısına sahip olması Türk sözcüğünün anlamsal dönüşümünde önemli bir etkiye sahiptir. Bu dönüşüm Osmanlı topraklarında farklı algılanırken Hıristiyan Batı dünyasında farklı bir anlamlandırmaya tabi tutulmuştur. Bu farklılık hem Osmanlı Devleti’nin tanımlanmasında hem de Türk’ün tanımlanmasında açıkça görülmüştür. Türk sözcüğü tarih içerisinde çok fazla İslam ile bezenmiş ve Türk dendiği zaman akla ilk gelen olgu İslam ve/veya Müslümanlık olmuştur. Bu durum Türklerin Müslüman olmaları ile başlayan bir süreçtir. Bu süreç Osmanlı’nın son dönemlerinde başlayan ve Cumhuriyet Dönemi ile zirve yapan bir süreçle daha farklı anlamlara yerini bırakmış ya da bu konuda söz söyleyen insanlar Türk’ün dönüşümünde önemli bir etkiye sahip olmuşlardır. Osmanlı’nın son dönemlerine kadar daha tedricen ve kendiliğinden bir tarihsel süreç ile dönüşen ve değişen Türk, Osmanlı’nın son dönemleri ve Cumhuriyet’le beraber, özellikle “ulus inşa etme” süreci ile ciddi bir müdahaleye ve hızlı bir dönüşüme tabi tutulmuştur. Bu değişime tabi tutma süreci Türk’ün yeniden tanımlanmasına ve bu bağlamda Türk tarihinin “yeniden” yazılmasına sebebiyet vermiştir. Türk’ün, Cumhuriyet’le beraber bu anlamsal dönüşümü hem İslamî bir toplum özelliği taşıyan hem de çok farklı etnik yapılı Türkiye toplumunda bazı 3 sorunlara neden olmuştur. Bu hızlı dönüşümün neden olduğu birçok sorun Cumhuriyet Dönemi boyunca Türk kimdir, İslamî boyutu nedir, kimleri kapsar gibi sorulara maruz kalmış ve bu soruların cevabı, cevap veren kişilerin dünya görüşüne göre farklılıklara sebep olmuştur. Türk kimliğinin tanımlanması sürecindeki “ötekileştirici” bir kimlik tanımlamasına gidilmesi ve Türk kimliğinin kapsayıcı olamaması günümüzde “Kürt açılımı” denen sürece de neden olmuştur, denilebilir; çünkü Cumhuriyet Dönemi’ndeki Türk tanımlamaları “ulus inşa etme” ve “ulus bilinci” kazandırma amacı ile yapıldığı için tarihsel bağ ve toplumu bir arada tutan bazı unsurlar (din, kültür, vb.) göz ardı edilmiştir. Türk’ün tarihsel olarak anlamsal dönüşümünü analiz eden bu çalışma yukarıda da bahsedildiği gibi çalışmaya kimlik kavramının analizi ile beraber bu bağlamda milli kimlik, etnik kimlik ve ulusal kimlik gibi kavramaları da analiz ederek başlanmıştır. Kavramsal çerçevenin belirginleşmesi için Türk’ün tarih içindeki tanımları, kavramın ortaya çıkışı da bu bağlamda değerlendirilmiş ve kaynaklar bağlamında analizler yapılmıştır. Türk’ün anlamsal dönüşümü ve kimlik bağlamında nasıl bir anlamlandırmaya tabi tutulduğu meselesi tarihi sürecin taranması ile kendini göstermiştir. Bu çalışmada Türk’ün anlamsal dönüşümü üç önemli tarihi süreç de incelenmiştir; İslamlaşma süreci, Osmanlı Dönemi, Cumhuriyet Dönemi. Cumhuriyet Dönemi’nden sonra günümüz Türkiye’si kimlik sorunsalı bağlamında tarihi süreç de gözönünde tutularak “Kürt Açılımı”na kısaca değinilmiş ve sonuç bölümünde tüm bölümler ışığında değerlendirme yapılarak öngörülerde bulunulmuştur. 4 1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE Bu çalışmanın içeriğinin tam anlaşılabilmesi için kavramların tam olarak tanımlanması gerekmektedir. Bu bağlamda kimlik konusu ve kimliğin türevlerinden milli kimlik, etnik kimlik ve ulusal kimlik konuları önemlilik arzetmektedir. Yine kavramların yerli yerine oturması açısından Türk’ün ortaya çıkışı ve tarihin ilk dönemlerinde bu kavramın hangi anlamlara geldiğinin bilinmesi hem günümüz Türk kimliği tartışmalarını anlamada hem de bu çalışma bağlamında yapılan analizlerin tam olarak anlaşılmasında önemlilik arzetmektedir. 1.1. KİMLİK KAVRAMI Kimlik (identity) kavramı, Latincede “aynı” anlamına gelen “idem” ve Fransızca “ayniyet” anlamına gelen “identié” kelimesinden türeyen bir kavramdır ve insanın sosyal bir varlık olmasının doğal bir sonucu olarak toplumsal bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimlik bireyin, toplumun veya örgütlü herhangi bir yapının ne olduğu, nasıl olduğu, niçin olduğu ile birlikte aynı zamanda ne olmadığı, nasıl olmadığı, niçin olmadığının ortaya konması ve bu olma/olmama durumları üzerinden kendilerini tanımlamalarıdır. Fransız İhtilali’nin oluşturduğu ulusçu/milliyetçi akım sonrasında kimlik, farkına varılan ve farkındalık yaratmak için kullanılan bir olgu haline gelmiştir. Bu açıklamadan Fransız İhtilali’nden önce bir kimlik bilinci ve tanımlanması yoktur, gibi algılanmamalıdır. Fransız İhtilali’nden önce daha informel olan bu tanımlama/tanımlanma biçimi Fransız İhtilali ve devamındaki birçok akımla beraber daha sistematik bir hal almıştır. Literatürde kimlik kavramının ne olduğu bağlamında birçok tanım mevcuttur. Bu bağlamda genel-kabul gören birkaç tanımın üzerinde durmak, kimlik kavramının anlaşılması için faydalı olacaktır. Kimlik, çok boyutlu ve çeşitli bir kavramdır. İnsanlar birden fazla kimliğe sahip olabilirler. Hepimiz, içimizde bağlılık için savaşan, potansiyel olarak çelişik bir dizi kimlikle yaşarız; erkek-kadın, milliyetçi-çevreci, doğulu-batılı… Dolayısıyla muhtemel aidiyetimiz de bu şekildedir; bu bağlamda kimlik, bazı insanlarla 5 nelerinizin ortak olduğuna ve sizi başkalarından neyin farklılaştırdığına ilişkin ait olma sorunudur.1 Bu ait olma ya da tanımlama/tanımlanma sorunu, insanın toplum içinde farklı aidiyetleri ile birlikte o toplumun içinde “ait” veya “öteki” olma sorunudur. Kimlik, kişinin bir insan olarak kendini tanımlayan temel nitelikleri anlaması gibi hususları gösterir ve kısmen tanınma veya tanınmama, çoğu zaman da başkalarının yanlış tanıması yoluyla biçimlendirilir. Dolayısıyla çevredeki insanların veya toplumun onlara kendileriyle ilgili aşağılanan, kerih görülen bir imaj yansıtmaları halinde, insanların veya grupların zarar görmeleri söz konusu olabileceği gibi, tanınmama yahut yanlış tanınma, insanı gerçeği yansıtmayan ve çarpıtılmış bir kimliğe hapsederek baskıya dönüşebilir.2 Bireysel kimlikler için kullanılan bu tanımlama aynı zamanda aynı aidiyeti benimsemiş toplumlar için de geçerlidir. Yanlış algılama/algılanma durumu egemen unsurlar için bir tanımlama/tanımlanma aracı olarak da kullanılabilir. “Ben”in kuvvetle içerimlediği “öteki” algısı, etnik, dinsel farklılıklar, ekonomik-sınıfsal ayrımlar, aile geleneği, cinsel ve benzeri konumlandırmalar kimliklerin şekillendirilmesinde belirleyici rollere sahiptirler; bütünleşme ve farklılık, insanın varoluşsal bir eğilimidir ve dolayısıyla kimlik bu iki unsuru beraber içinde barındırır.3 Bütünleşme bir gruba ait olmak ve kendini o grubun içinde gerçekleştirmek iken farklılık ise, “öteki” grubun içinde olmama ve onlardan farklı olunduğu üzerine kurulur. Delanty bu bağlamda şu şekilde bir kimlik analizi yapmaktadır: “Kimlik, paylaşılan yaşam dünyasından kaynaklanan aidiyet ve dayanışma duygusuyla tanımlamak yerine, “öteki”ne karşıtlık üzerine odaklanır: “Biz”; paylaşılan deneyimler, ortak hedefler ve kolektif ufuk çerçevesine referansla değil; aksine, ötekinin yadsınması esasına dayanılarak tanımlanır. Kimliklendirme, “Biz” ve “Onlar” ikili tipolojisi ile ötekiliğin empoze edilmesi yoluyla gerçekleşir. “Biz”in 1 Sibel Karaduman, “Modernizmden Postmodernizme Kimliğin Yapısal Dönüşümü” Journal of Yaşar University, 2010, 17 (5), s. 2887. 2 Selçuk Erincik, “Kimlik ve Çok Kültürlülük Sorunu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52:2(2011), s.222. 3 Sibel Karaduman, “Modernizmden Postmodernizme Kimliğin Yapısal Dönüşümü” s.2888. 6 saflığı ve istikrarı önce ötekiliğin adlandırılması, daha sonra kötülenmesi ve en sonunda da tamamen ortadan kaldırılması sayesinde garantilenir. “Biz onlardan farklıyız” iddiasıyla ötekiliğin empoze edilmesi… Grubun tanımlayıcı karakteristiği üyelerinin ortak olarak sahip oldukları şeyler değil, onları diğer gruplardan ayıran şeylerdir.”4 Bu tanımlama kimliklerin oluşturulması sürecinde “aidiyet” kavramından ziyade “öteki” kavramının öncelenmesi durumunun tezahürüdür. Kimlik, görünürde modernizm ve sonrası dönemin bir büyük problemi gibi görünse de insan neslinin doğumu ile ortaya çıkmıştır, dense yanlış bir tanımlama yapılmış olmaz. Kişi aşiret, kabile gibi temellere dayanan kimlikleri tayin eden terimlerin yanı sıra kolektif kimlikleri ifade eden ve bir fikir çabası neticesinde oluşan çeşitli kimlikler vardır ki bunların arasında siyasi kimlikler ön planda yer alır; siyasi kimlikleri geniş çapta aydınlar yaratmaktadır.5 Yani siyasi kimlikler doğal bir sürecin ürününden ziyade dışarıdan bir müdahale ile oluşturulmuş bir kimlik türüdür. Siyasi kimlik daha sonra üzerinde durulacağı kimlikler gibi kimliğin bir alt başlığı değil, kimlik türevlerinin siyasa üretmek amacıyla kullanılması durumunun adıdır. Siyasi kimlikler günümüzde artık çağdaş, modern kimliklerdir; çünkü bu yeni tip siyasi kimlikler Fransız İhtilali’nden sonra ortaya çıkmıştır.6 Bu bağlamda özellikle “ulus bilinci” kazanmış toplumların kendilerini ait hissettikleri ulus ile beraber gerçekleştirmeleri ve farkına vardıkları/vardırıldıkları ulusları ile ortak bir gelecek bağlamında siyasa üretmeleri ve kendi lehlerine küresel veya ülkesel siyaseti etkileme çabalarının bütünüdür. Bu açıklamalar bağlamında kimlik, insanın doğumu ile başlayan hem içinde bulunduğu toplum ve/veya çevre ile şekillenen doğal bir sürecin sonucu hem de bir fikir çabası ile oluşturulan bir durumun adıdır, denilebilir. En genel anlamıyla kimlik, kişinin kendini tanımlama biçimidir. Tanım, mantık açısından bakıldığında, özün araştırılmasıdır. Öz, tanımlananı o şey yapandır. Bu durumda tanım, içine alması gerekenleri içerir; dışta bırakılması gerekenleri dışta bırakır. Öyleyse öz, tanımın tam olduğu bir durumda açığa çıkar ve kendini tanımlamak olan kimlik, insanın özünü oluşturur. Bu tanımlama biçiminde kişi 4 Gerard Delanty, Avrupa’nın İcadı, (Çeviri: Hüsamettin İnaç), Adres Yayınları, Ankara, 2005. s.8 5 Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009, s.51. 6 Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji, s.58. 7 kendini, kendisi olmayanları ayırır ve öteki ile kendisi arasında bir sınır bulunduğunu düşünür. Başka bir deyişle, kendi varlığının bilincinde olmak olarak da düşünebileceğimiz kendini tanımlama, ötekini dikkate alarak kendini tanımlamak biçiminde olduğu gibi kişi, kendisinden hareketle de kendisini tanımlar ki, bu tanımlama biçimi, içine kapanık ve son derece öznel bir tanımlama biçimidir.7 Kimlik kişinin veya grubun kendini tanımlama argümanlarının ne olduğuna göre de farklılaşan bir olgu halini alır ve bu manada tanımlama biçimi, tanımlanan kimliğin kapalılığını ve açıklığını belirlemede önemli bir unsur halini almaktadır. Bu bağlamda kimlik tanımlamasında karşılaşılan iki belirgin tanımlama yöntemi karşımıza çıkmaktadır. Biri dışlayıcı, ötekileştirici bir kimlik tanımlaması iken diğeri daha çok katılım ve dayanışmayı ön plana alan8 tanımlama biçimidir. Birinci tanımlamada “öteki”ni belirleme ve “öteki” üzerinden kendini tanımlama biçimi etkin bir unsur iken ikinci tanımlamada kapsayıcı ve tanımını aidiyet üzerine kurma etkindir. Kimlik, “öteki” ile ve “öteki”ye karşı etkileşim yoluyla şekillenen sosyal bir olgu ve dinamik bir süreçtir. Kimlik edinme sürecinde birey, psikolojik ve fiziksel güvenliğini sağlamak ve toplum tarafından kabul edilmek amacıyla yaşadığı toplumun davranış modellerini, değer ve normlarını içselleştirmek ve pratiğe yansıtmak durumundadır. Bu yolla, kimlik edinmek için ya başkasına göre kendini tanımlaması ya da başkası tarafından algılandığı parametrelerle kendini özdeşleştirmesi gerekir.9 Birey için yaşadığı toplumda var olan bu durum, bir toplum için de kendini gerçekleştirme bağlamında, dünya toplumları için de aynı süreç geçerlidir, denilebilir. Kimlik bir tasvirdir, aynı zamanda varlığın ve aidiyetin de tanımıdır. Bu bağlamda insanların bazılarıyla ortak olan yönlerimize, diğer bazılarından farklılaşan niteliklerimize işaret eden bir aitlik sorunu olması bireyin kişisel konumunu belirginleştirir ve bireyselliğine sabit, öznel bir zemin kazandırır. Kimliksel 7 Ali Osman Gündoğan, “Kimlik Sorunu ve Düşünce Dünyası”, Türk Kimliği, (Editör: Çağatay Özdemir), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2009, s.399. 8 Gerard Delanty, Avrupa’nın İcadı, s.2 9 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, Adres Yayınları, Ankara, 2005, s.15. 8 belirlenim, toplumsal ve psikolojik nedenlerle bireyin, başkalarının özgün niteliklerinin farkında olmasıyla, yani, kendi kişisel ve toplumsal niteliklerinin başka kişi ve toplumların niteliklerinden farklılığının bilincine varmasıyla kendi olumsallığını üretmesine bağlıdır.10 Bu üretim sonucunda birey veya toplum kendini bir kimliğe ait hisseder ve onun argümanları ile kendini tanımlar. Yaşam, hem varoluşsal hem de aidiyet anlamında bir kimliğin sınırları içindedir ve nasıl, neden, niçin sorularının cevapları bu bağlamda cevaplanacaktır. Kimliğin tanımlanmasında ölçü olarak alınan, bu çalışmanın sınırları içerisinde milli kimlik, etnik kimlik ve ulusal kimlik önemlilik arzetmektedir. Bu kimlik biçimleri, bu çalışma bağlamında “Türk” kavramına bazı atıflar yapıp zaman zaman Avrupa kimliği tezlerine de değinilecektir. 1.1.1. Milli Kimlik Bu çalışmada millet/milli ve ulus/ulusal kavramları birbirinden ayrı ele alınmaya çalışılacaktır. Kavramların ortaya çıkışı ve kökenleri itibariyle millet ve milli kavramları kadimî bir anlam taşır iken diğeri yani ulus kavramı modern bir tanımlamadır. Bu bağlamda millet kavramı ile aynı kökten gelen milli kavramı üzerinde durulması önemlilik arzetmektedir. Farsça ve Türkçede nation ve national için de kullanılan bu kavramlar aslında eski dinsel-siyasal topluluk anlamındaki milla ya da millet sözcüklerinden “millet” ve “milli” kullanılmaya başlanmıştır.11 Yani milli; dini ve siyasi bir oluşumu, millet sözcüğü ise dini ve siyasi anlamda bir araya gelmiş insanlar topluluğunu ifade etmektedir. Milli kimlik ise bu bağlamda dini ve siyasi anlamda bir araya gelmiş insanların kendilerini tanımlama argümanları bütünüdür. Millet kelimesinin modern manasıyla “nation” karşılığı olarak (ki bu çalışmada bu kavram “nation”ın karşılığı olarak “ulus” kavramı kullanılacak ve açıklanacaktır) kullanılması oldukça yenidir. Eskiden bu kelime, İslam dinine girenlerin teşkil ettiği büyük cemaati ifade ederdi. “Millet-i İslamiye” bütün Müslümanları topladığı için, bugünkü millet kavramından tamamen farklıydı. 10 Gürsoy Akça, “Modernden Postmoderne Kültür ve Kimlik”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2005, Sayı: 15, s.10. 11 Bernard Lewis, İslam’ın Siyasal Söylemi, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2007, s.61. 9 Nitekim ümmet kelimesi de bir kökten gelen insanlar demekti; Ümmet-i Muhammed, Peygamber nesli olduğu halde sonradan bu iki kelime manalarını değiştirdi; “ümmet” bütün İslam cemaati, millet de İslam cemaatinde ayrı ayrı asırlardan gelen kolları ifadeye başladı.12 Yani milli kimlik, İslamî değerleri benimsemek ve bu İslamî değerlerin merkeze alınarak siyasalar geliştirilmesi idi. Bu bağlamda oluşan millet ise İslamî değerleri merkezine almış ve bu bağlamda gerçekleştirilen siyasaları benimsemiş kişilerden oluşan topluluğa verilen isimdi. Zamanla bu kavramsal anlamsal bir kayma yaşadığı ve günümüzde de sıkça kullanıldığı gibi “nation” kavramının da karşılığı olarak kullanılmaya ve yaygınlaşmaya başladı. Modern Arapça için milla ve milli sözcükleri görünüşte ortadan kalkmışsa da günümüz Arapçasında tercih edilen, Arap ulusu anlamında kullanılan sözcük ummadır ve bu terim de eş derecede dinsel bir anlam boyutuna sahiptir.13 Yani İslam coğrafyasında nation kavramının karşılığı olarak sadece dini argümanlardan sıyrılmış bir terim değil her şeye rağmen dinle bir şekilde temas eden kavramlar kullanılmaktadır. Her ne kadar sadece etnisite ya da ulus bağlamında bir tanımlama veya bu tanımlanmaya uygun bir kavramsallaştırma çabası olsa da kadim geleneğin buna bu manada izin vermediğini görmekteyiz. Millet kavramı Türkiye toplumunda da anlamsal bir dönüşüm yaşamış, daha kültürel bir anlam içererek “bir milletin kendisine özgü düşünüş ve yaşayış biçimi, dil, töre ve gelenekleri, toplumsal değer yargıları ve kuralları ile oluşan özellikler bütünü, milli hüviyet”14 olarak tanımlanmıştır. Aslına bakılacak olursa millet kavramının içindeki din olgusu tamamen yok sayılmamış ya da tanımın dışına itilmemiştir, sadece millet kavramının asıl anlamında din esas ve belirleyici unsur iken, günümüzdeki anlamı itibariyle esas değil, kültürün bir argümanı durumundadır. Millet kavramının önceki manasından dönüşmesi sürecinde aldığı bir diğer anlam bağlamında millet, aynı dili konuşan, aynı inancı paylaşan ve ortak bir 12 Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih Şuuru, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s.169-170. 13 Bernard Lewis, İslam’ın Siyasal Söylemi, s.61. 14 Nevzat Köseoğlu, “Milli Kimlik ve Tezahürleri”, Türk Kimliği, (Editör: Çağatay Özdemir), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2009, s.9. 10 geçmişle birbirine bağlanmış insanların oluşturduğu kültürel bir varlıktır.15 Bu ve üstündeki tanımlamalar millet kavramının modern anlamda bir evrim içinde olduğunu gösterse de geleneksel anlamının esintileri bir şekilde inançsal atıflarla kendini göstermektedir. Milli kimlik kavramının veya millet kavramının bu şekildeki tanımlanması aslında milli kültürün tanımıdır.16 Bizde özellikle Cumhuriyet sonrası yaşanılan devrim ve bu devrimin her alana nüfuz süreci ile beraber kavramlarda da bu şekilde anlam kaymaları yaşanmıştır. Millet kavramın bu dönüşümü yaşadıktan sonra dar ve geniş manasıyla çeşitli şekillerde tarif edildi; fakat bu mefhumun, birbirinden esasta ayrılık gösteren, biri hukuki-siyasi, diğeri ilmî olmak üzere başlıca iki tarifi olduğu kabul edildi. Hukukisiyasi tarife göre, millet, belirli coğrafi sınırlar içinde yaşayan, bir resmi dili olan, müşterek kanunları bulunan insanların meydana getirdiği birliktir. Burada, bir insan topluluğuna millet denebilmesi için aranan hususiyet, topluluğun siyasi istiklale sahip olmasıdır.17 Bu kavramın ilmi tanımında ise millet, topluluk bütününün tamamlılık ve ahengini sağlayan, orijinal müesseselerini yaratan ve yaşatan duygu ve kültür birliğinin kaynağı milli kültür unsurları bakımından, fertleri arasında iştirak bulunan bir sosyal birliktir; bu tarifte ilk göze çarpan özellik, dilde birlik, tarihte, fikirde, ahlakta, kısaca manevi değerler şuurunda iştirak şartıdır.18 Din kavramı, manevi değerler kavramı altında alt bir unsur olarak orijinal tanımındaki asıl ve hatta tek unsur olma özelliğini kaybetmiştir. Günümüzde kullanılış anlamıyla millet tanımının en genel anlamı: herhangi bir esas etrafında toplanmış mütesanit insan kütlesi demektir.19 Bu tanımda yukarıda çeşitli yerlerde değinilen unsurlar bütünü olmak yerine o unsurlardan biri veya bir kaçı üzerine de milli bir kimlik inşa edilebilir ve bu şekilde, bir veya birkaç unsur çevresinde bir araya gelmiş insanlar topluluğuna da millet denebilmektedir. 15 Mümtaz’er Türköne, Siyaset, Lotus Yayınevi, İstanbul, 2003, s.632. 16 Nevzat Köseoğlu, “Milli Kimlik ve Tezahürleri”, s.10. 17 Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih Şuuru, s.221-222. 18 Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih Şuuru, s.223-224. 19İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, İstanbul Kitapevi Yayınları, Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul, 1976, s.11. 11 Millet kavramıyla ilintili olarak milliyet kavramına değinmek hem kavramların yerli yerine oturması hem de milliyet kavramının ulusçu bir fikrin tezahürü mü yoksa milli veya millet kavramlarının kaynaklık ettiği bir olgu mu olduğunun açıklanması bağlamında önemlilik arzetmektedir. Avrupa kültür dairesi bağlamında milliyet fikrinin siyasi bir âmil kuvvetini alabilmesi ancak Napolyon seferlerinden itibaren tahakkuk etmiş bir vaziyet olduğu üzerine kanaat getirilmektedir. Bu bağlamda milliyet fikri 19. asır başlarından beri ancak bir asırdan biraz fazla bir tarihi var demektir.20 Yani milliyet fikri millet kavramının bir türevi değil kendi başına, mücerret bir kavramdır. Bu tanımlama ile beraber, daha ilk ortaya çıktığı andan itibaren siyasi haritaların tanziminde âmil olacak bir kuvvet mahiyetini alan bu yeni fikir, o kısacık tarihi içinde bütün dünyayı saracak bir yayılma kabiliyeti göstermekten de hâlî kalmış değildir.21 Milliyet kavramı aslında nationality kavramının karşılığı olarak kullanılmaktadır. İnsanların uyruğu yanında kavramın işaret ettiği nokta bağlamında da modern ulus devlet ile ortaya çıkmış bir kavramdır, denilebilir. Fakat milliyet prensibinin bütün milletler için müşterek bir tarifi yoktur. Her millet onu kendi bünyesiyle kendi menfaatine göre tefsir ve izah ettiği için, bütün dünyaya şâmil umumi bir tarifi yapılamamıştır; yani milliyetin yalnız bir tarifi yoktur; meselâ Fransızlar “kültür” ve Almanlar ırk esasiyle izah ettikleri halde, İsviçreliler “vatan”, Romanyalılar “dil” ve Alman Protestanlığına karşı mevcudiyetini muhafaza için Katolikliğe dayanan Avusturya Almanları da “mezhep” esasına istinat etmişlerdir; Amerika Birleşik Devletleri’nde “tâbiiyet”, Çin’de “kültür” ve Garbî Asya ile Şimali Afrika’daki Arap aleminde de “dil”dir.22 Görüldüğü üzere milliyet kavramının devletsel yönü ağır basmaktadır. Milliyet olan topluluklar genelde bir devlete sahip olmakta ve aynı zamanda milliyet olmanın şartının bir dini yönü, -tepkisellik bağlamında vardır- milli kavramındaki gibi esas anlamında dahi bir anlama sahip değildir. Bu bağlamda milliyet fikrinin modern bir kavram olduğunu ve modern ulus devletin ortaya çıkmasında önemli bir etkisinin olduğu söylenebilir. 20 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.3-4. 21 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.4. 22 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.4. 12 1.1.2. Etnik Kimlik Etnik kavramına tarihsel süreç içerisinde farklı anlamlar yüklenmiştir. Etnisite, Yunancada halk anlamına gelen ethnos kelimesinden türetilmiştir.23 Ethnos teriminin ortak köken, doğum yeri, kabile, kavimler veya bu insanların yaşadıkları bölgeyi tanımlamak için kullanılmakta olduğu düşünülebilir. Hutchinson ve Smith, tüm bu kullanımların ortak noktasının, bir takım kültürel veya biyolojik özelliklerin paylaşıldığı ve birlikte uyum içerisinde yaşanılıp hareket edildiği bir takım insan veya hayvanları tanımlamak için kullanılmış olmaları olduğunu belirtmektedir; ancak bu kullanımların Yunanlı olmayan periferik24 yabancı barbarlar için geçerli olduğunu, Yunanlıların kendilerini tanımlarken genos hellenon terimini kullandıklarını eklemektedirler 25. Yabancı, barbar kavimler için kullanılan ethnos kavramının Antik Yunan’da dışlayıcı bir yüklemi olduğu görülmektedir26. Fiziki olarak insanların ayrımının yapıldığı, “öteki” olma unsurunun içine kişinin fiziki özelliklerinin girdiği bir kökten gelen etnik kavramı, bugün de esas kullanımından tamamen kopmuş ve tam manasıyla yumuşamış değildir. Bu bağlamda Eski Yunan döneminde ethnos kelimesi, dinsiz (heathen) veya putperest (pagan) ayrımında da kullanılırken, 14. yüzyıl ile 19. yüzyıl arası dönemde ırksal özellikleri ifade etmek için kullanılmıştır. 2. Dünya Savaşı döneminde ırkçı27 (ki ırk kavramı da günümüzde hala tartışılmaktadır) söylemin ağırlık kazanmasıyla birlikte ikinci sınıf insan tanımlaması olarak işlenmiştir. Bu dönemde yani 19. ve 20. yüzyılda “Türk” kavramı üzerine yapılan çalışmalarda da bu eğilimi rahatlılıkla görebilmekteyiz. Etnik kimliğin etimolojik kökünü oluşturan ethnie ibaresinin tanımı, ortak ata miti, atavistik28, efsaneler, paylaşılan hatıralar ve kültürel öğeler, tarihsel bir anavatan ve dayanışma ölçütü gibi parametrelere atfen yapılır. Etnik kimlik bağlamında önemli bir yer arz eden etnisite (etniklik) kavramını ise De Vos “aynı 23 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.30. 24 Periferik: Çevre, dış kesim anlamlarına gelmektedir. 25 Meral Öztoprak Sağır, H. Serkan Akıllı, “Etnisite Kuramları ve Eleştirisi” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Mayıs 2004, Cilt: 28, s.2 26 Meral Öztoprak Sağır, H. Serkan Akıllı, “Etnisite Kuramları ve Eleştirisi” s.2. 27 Irk kavramı ve kavramın ortaya çıkışı hakkında daha detaylı bir bilgi edinmek için bkz: Robert Bernasconi, Irk Kavramını Kim İcat Etti? Felsefi Düşüncede Irk ve Irkçılık, (Çevirenler: Zeynep Direk, İsmail Esiner, Tendü Meriç, Nazlı Öktem), Metis Yayınları, İstanbul, 2011. 28 Atavistik: Atalara ait olan. Atavizm: Geçmişte yaşayan nesillerin usullerine dönmeyi ifade eder. 13 kültür boyutunda yer alan bir insan grubunun, sübjektif, sembolik ve amblematik amaçlarla, grup içinde dayanışma sağlamak ve öteki gruplarla farklılıkları vurgulamak için kullandığı etnik kimliğin içselleştirilmesi ve davranışa dönüştürülmesi durumudur”29 şekilde tanımlamaktadır. Yani etnik kimlik bilincinin oluşması, bu bağlamda “öteki”nin ve “beriki”nin belirlenip içselleştirilmesi ve bu durumun davranışa dönüşmesi durumudur. Etnisite kavramının temelinde, kültürel olarak farklı olmak yatmaktadır. Kültürel sembollerden faydalanan etnik grup, gruba dahil edilme ya da gruptan dışlanma kriterlerini kendi belirleyen ve öznel olarak kendi bilincini oluşturmaya çalışan bir topluluktur; fakat iki grup arasındaki kültürel farklılık, o iki grubun etnik olarak farklı olmasını gerektirmez. Diğer bir ifadeyle, kültürel farklılık tek başına etnisitenin ayırt edici özelliği değildir. Etnisitenin oluşabilmesi için grupların asgari düzeyde bile olsa birbiriyle temas etmesi ve kültürel olarak birbirilerinden farklı oldukları düşüncesine sahip olması gerekmektedir; etniklik ya da etnik kimlik öznel, bireysel bilincin yanı sıra üst grup olarak ya da en azından öteki gruplara eşitlik noktasında tanınma ilişkisiyle doğrudan ilişkilidir.30 Bu koşullar sağlanmadığı sürece etnisite oluşmaz. Etnisite olma bilincinin olmadığı bir toplulukta etnik kimlik bilinci de oluşmayacaktır. Genel anlamda kimlik oluşumunda olduğu gibi etnik kimliğin oluşumu için de “öteki” unsuru büyük önem taşımaktadır. Grupların ve toplulukların oluşumunda daima ‘öteki’ ile temas gereklidir. Smith31’e göre etnik grup, ulus oluşturmanın önceki evresi ve bir ön koşuludur. Hiçbir ulus, bir etnik kültür yaratmaksızın oluşturulamaz; bununla birlikte, ulusalcılık (yabancı kurallara kolektif direnç) ulusla birlikte ya da ulus olmaksızın var olabilir.32 Yani günümüz ulusları ve devletleri bir ulus veya bu bağlamda devleti yaratmadan önce etnik grup yaratma çabasına girmiş ve bu etnik grup oluşturma bu bağlamda etnik kimlik ve etnisite bilinci kazanıldıktan sonra ulus olma yoluna gidilmiştir. Cumhuriyet Dönemi “Türk” kavramı analiz edilirken de bir kısım bilim insanı ve devletin kurucuları tarafından bu yöntemin kullanıldığı 29 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.31. 30 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.31. 31 Anthony D. Smith: 1933 doğumlu, İngiliz sosyolog. Milliyetçilik ve etnik köken konuları üzerine çeşitli çalışmaları mevcuttur. 32 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.33. 14 görülecektir. Ulusalcılığın ulus olmaksızın var olabilmesi ise ulusal kimlik bağlamında da değinileceği gibi ulus, ulusalcılığı değil; ulusalcılık, ulusu yarattığı için öncelikli olanın sonralıklı olana ihtiyaç duyması bağlamında bu şekilde bir analiz yapılmıştır. 1.1.3. Ulusal Kimlik Latince natio kelimesinden türetilmiş olan ulus (nation) kelimesi, başlangıçta “doğum yerini” ifade etmek için kullanılmış; fakat zamanla yüklendiği anlam karmaşıklaşmıştır. Günümüzde ulus kavramı ile ilgili olarak pek çok tanımlama yapılmaktadır. Natio, Antik Roma’dan gelen alışılmış bir terimdi ve ilk başta, her türlü grubun önemli bir özelliği olarak “doğum” veya “soy” anlamına geliyordu. Cicero, toplumun belli bir kesimini, yani aristokrasiyi tanımlamak için kullanıyordu bu terimi; Plinty’ye göre ise belli bir ekole ait filozoflar bir natio’ydu.33 Şimdiki anlamıyla uzak gibi görünse de bir gruba dahil olma ve o grubun özel olması (ya da insanların öyle hissetmelerinin sağlanması) bağlamında kökenine bağlı bir anlamı hala içermektedir. “Nation” (ulus) terimi uzun süredir vardır ve üstelik devlet teriminden daha eskidir; fakat çağdaş kullanımına dönecek olursak –yani tüm bir toplumu kapsadığı duruma- o zaman bir ulusu devlete gönderme yapmadan tanımlamanın hemen hemen mümkün olmadığı görülür. Bu açıdan bakılınca uluslar hâlâ çok genç kabul edilebilirler,34 “ulus bilinci” kazanma ve bu bağlamda ulus olma durumu göz önüne alındığında. Ulus kavramı günümüzde kullanılan anlamı ile belli bir grubun kendini ortak dil, din, tarih, soy, mekan gibi unsurların biri, birkaçı ya da hepsi üzerinden tanımladığı siyasi ve kültürel bir birimdir.35 Dini unsurdan kasıt yukarıda anlatılan 33 Hagen Schulze, Avrupa’da Ulus ve Devlet, (Çeviri: Timuçin Binder), Literatür Yayıncılık, İstanbul, 2005, s.99. 34 Hagen Schulze, Avrupa’da Ulus ve Devlet, s.99. 35 Elçin Aktoprak, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, Tan Kitapevi Yayınları, Ankara, 2010, s.19. 15 milli ve millet kelimelerinin içerdiği bir olgu değil daha çok milliyet kavramının içerdiği bir tepkiselliği ifade etmektedir. Sosyal bir inşa olan ulus, siyasi bir birim olan devletle özdeş değildir; fakat ortaya çıktığı günden günümüze dek kendi kaderini tayin ilkesi (self-determination36) ulusa içkin önemli kavramlardan biridir ve ulusa siyasi bir nitelik katmaktadır. Bu ilke mutlaka devlet kurma arzusunu içermediği gibi, elbette devlet kurma arzusuna yönelmeyi kolaylaştıran bir niteliğe sahiptir37; çünkü ulus olma, diğerlerinden farklı olduğunu fark etme, insanların öz-yönetim bağlamında kendinden farklı olan insanların oluşturduğu bir devlet içinde olmak yerine kendi yönetimlerini kurma isteğine kapı açmaktadır. Ulus her şeyden önce üyelerinin bir ulus olduklarına inanmalarını gerektirdiği için, kendi kaderini tayin ilkesi, üyelerin kendilerini tanımlamaları sürecinde de başvurdukları bir ilkedir; böylece kendini ulus olarak tanımlayan azınlık grupları da ulusal azınlık olarak kabul edilir.38 Yani ulus bilincine varmış ve bu bağlamda devlet kurmuş bir ulus devletin sınırları içerisinde kalmış başka bir ulus bilincine sahip; ancak devlet kuramamış topluluk kendini tamamen varolan devletle özdeşleştirmek yerine azınlık olduğu bilinci oluşmakta ve o topluluğa ulusal azınlık denmektedir. Bu bağlamda ulusu siyasi olarak, kendi kaderini tayin arzusuna sahip olan bir insan topluluğu olarak tanımlamak makuldür; fakat kendi kaderini tayin ilkesini sadece bağımsızlık veya özyönetim (self-administration) talebi üzerinden ele almak doğru değildir. Kendi kaderini tayin ilkesi, bağımsızlık veya özyönetim talebinden, dilsel haklara ve daha geniş kültürel haklar talebine kadar uzanan geniş bir yelpaze üzerinden, yani tam da ilkenin kelime anlamıyla ele alınmalıdır.39 Bir devlet içinde yaşayan ve kendilerini o devletin asli unsuru ya da kendilerini devletin sahipleri 36 Self determinasyon -kendi geleceğini belirleme (tayin) hakkı- ya da TDK (Türk Dil Kurumu) tarafından önerilen karşılığıyla Öz belirtim (İngilizce: Self determination), klasik anlamda ulusların kendi geleceklerini belirlemesi kavramıdır. Bir ulus ya da yabancı bir güce bağımlı olmadan ayrı bir devlet halinde örgütlenebilmesi anlaşılmaktadır. Kökü bakımından Fransız ihtilali sırasında 1795 tarihinde yayınlanan insan ve vatandaş hakları demecine karşılık gelmektedir. 37 Elçin Aktoprak, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, s.19. 38 Elçin Aktoprak, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, s.19. 39 Elçin Aktoprak, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, s.20. 16 olarak görmeyen veya var olan devletin kendilerinin sahip oldukları ve kendilerinin ulus olma unsurları üzerine kurulmamış bir devlet olarak algılayan insanlar sadece özyönetim talebinde bulunacak diye bir zorluluk yoktur. Bu insanlar, kendilerini ulus yaptığına inandıkları değerlerin korunması yolu ile de içinde yaşadıkları devletten bu bağlamda çeşitli haklar da talep edebilirler. Ulus inşa sürecinde kullanılan unsurların önemli bir kısmı bireyin doğduğunda kendi iradesiyle seçmediği, içine doğduğu koşulları tanımlayan unsurlardı. Ulus, bireyin seçmeden bağlı olduğu her şeye özümsenir. B. Anderson’un ifade ettiği gibi, tam da seçilmemiş oldukları için, bu bağların çevresinde bir çıkar gözetmezlik hali vardır ve bu sayede ulus her türlü sınıfsal farklılığın üzerini örten kolektif bir kimlik olarak milliyetçilik/ulusçuluk tarafından yaratılır.40 Ulusun yaratılması için, yani bir ulusu ve onu yaratan unsurlarını bütün mensuplarının savunup yaşatma arzusuna yöneltilebilmesi için öncelikle böyle bir durumun farkına varmış insanlar gerekmektedir. Bu olgunun farkına varmış kişiler de diğerlerine böyle bir durumun varlığını anlatarak, diğer insanlarında aynı ortak payda/paydalarda bir araya gelmelerini sağlamaktadırlar. Bu da ulusçusu olan bir ulusa, ulus olma bilinci ile bir ulus olma şansı vermektedir. Bir ulus, Renan’a göre maddi şartlardan yola çıkarak tatmin edici bir şekilde açıklanamaz, oluşturulamazdı. Renan şu sonuca ulaşıyordu: “ulus bir ruh, zihinsel bir ilkedir. Bu ilkeyi oluşturan aslında tek ve aynı olan iki şeydir. Biri anıların korunması, diğeriyse güncel geçerliliği olan bir anlaşma, beraber yaşama arzusudur… o zaman bir ulus, geçmişte yapılmış ve gelecekte yapılmaya hazır özverilerle desteklenen, özel bir akrabalık duygusuna sahip genişletilmiş bir topluluktur. Bir ulus bir geçmiş farz eder; ama geçmiş bir somut gerçek üzerine kurulmuştur: Anlaşma, yani hep birlikte bir yaşamı devam ettirme arzusu.”41 Ulusal bir bilincin kazanılabilmesi için gerekli en önemli unsurlar ulus olacak topluluğun bir ortak geçmişinin ve anısının olması veya yaratılması gerekliliğidir. Diğer unsur ise, bir araya gelmiş insanların yaşanılan dönemde geçerliliği olan bir anlaşmaya varmalarıdır. Diğer bir unsur ise bir arada yaşama arzusu. Bir arada yaşama arzusu 40 Elçin Aktoprak, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, s.23. 41 Hagen Schulze, Avrupa’da Ulus ve Devlet, s.97. 17 bütün şartlar oluştuktan sonra medya gelen ortak bir bilinç halidir. Ulus, inşa bağlamında bir süreci değil bu süreçlerin başarısı neticesi oluşmuş bir sonucu ifade etmektedir. Ulusal kimlik, oluşumu çoğu birbiriyle çelişen, farklı olgularla açıklanabilen çok karmaşık ve çok boyutlu bir analiz çevresini oluşturur. Bu nedenle, ulusal kimliği tanımlamaya ve açıklamaya çalışan her araştırmacı bu kavramın farklı boyutlarını ön plana çıkartarak irdeler. Örneğin; Breuilly, ulusal kimliğin dışlayıcı karakterinin altını çizerek, bir toplumun kendine özgü kültürü ve ulusalcılığı arasında kurulan sıkı bağ üzerinden diğer kültür ve topluluklardan farklılığın vurgulanmasında, bu kimliğin temel referans aracı olarak kullanıldığını ifade eder.42 Ulusal kimlik, kimlerin bu topluluk içinde var olacağını ifade ederken aynı zamanda kimlerin olmayacağını da söylemektedir. Ulusun üyelerini belirlemede kullanılan unsurlar “öteki”nin belirlenmesinde de önemli bir argüman olmaktadır. Öte yandan Kymlicka, Breuilly’nin aksine, yurttaşlığa dayalı bir ulusalcılığa atıfta bulunarak, kültürel farklılıkları anlayışla kucaklayan, kapsayıcı bir ulusal kimlik tanımı yapar; Gilroy ise, ulusal kimliğin vatandaşlık ve vatanseverlik kavramlarını istismar ederek farklılıkları bir potada (melting pot) yok ederek, asimilasyona yol açtığı iddiasında bulunur; Anderson, ulusal kimlikler konusunda daha kuşkucudur ve bu kimliğin birbirini ömür boyu hiç görmemiş ve belki de hiçbir zaman bir araya gelmeyecek olan insanların, kendilerini ortak bir kaderi paylaştıklarına inandırıp bu varsayımdan hareketle oluşturdukları hayali, mutasavver ve bir takım çıkarlar için sonradan kurgulanmış bir kimlik olduğunu iddia eder.43 Kurgulanmışlık, ulusçularının inşa ettiği bir olgu olması bağlamında önemli bir yöntemdir, denilebilir. Gellner, ulus, bir topluluk halinde varolmayı kendi iradeleri ile seçen gruplardır,44 demektedir. Bu bağlamda Gellner’e göre “ulusçuluk, ulusların bir ürünü değil, tam aksine ulusları meydana çıkaran ulusçuluğun kendisidir. Kabul etmek gerekir ki, ulusçuluk önceden varolan, tarihsel mirasın getirdiği çok sayıdaki 42 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.25. 43 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.25. 44 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, (Çeviri: Büşra Ersanlı Behar, Günay Göksu Özdoğan), İnsan Yayınları, İstanbul, 1992, s.102. 18 kültürün içinden bir seçim yapıyor ve onları çoğunlukla tamamen dönüştürüyor olsa bile bu kültürel zenginlikten yararlanır. Ölü diller yeniden canlandırılır, gelenek icat edilir, oldukça hayali eskiye ait olduğu sanılan bir takım saf özellikler gündeme gelir.”45 Gellner’in bu tanımı yukarıda çok kez değinilen ulus inşa etme sürecinin genel ve kapsamlı bir tanımıdır. Risorgimento46’dan sonra, 1861’de İtalya birleştiği zaman, bu birleşmenin önemli mimarlarından olan Massimo d’Azeglio47 ünlü bir sözünde şöyle der: “İtalya’yı yarattık, şimdi sıra İtalyanları yaratmada”.48 Bu söz modern “kimliklerin inşası” bağlamında önemli bir açıklama olmuştur. 1.2. TÜRK’ÜN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ “Türk” ne demektir? Bu kavram tarihte ilk kez ne zaman kullanılmıştır? Tarih boyunca “Türk” kavramı anlamsal olarak ne gibi değişimler yaşamıştır? Bu kavram tarih boyunca kimler için ve/veya hangi durumlar için kullanılmıştır? İşte bu başlık altında bu ve benzeri sorulara cevaplar aranacaktır. Çok sayıda tarihçi tarafından “Türk” diye adlandırılan kavimler Türk adıyla ya da değişik özel isimler veya hanedan isimleriyle çok sayıda devlet kurmuşlardır. Bazen hükümdar ailesinin idaresi altında çok farklı kavimler bir yönetim altında idare edilmiştir. Milli değerleri bütünlük oluşturan yani dini, dili, töresi çoğu zaman aynı; ancak isimleri farklı olmak üzere çok değişik isimler altında çok sayıda siyasi teşekkül oluşturmuşlardır. “Türk” milletinin, nüfusunun kalabalık olması, geniş coğrafî sahalara yayılmaları, farklı etnik özellikler taşımaları yanında farklı isimlerle bilinmeleri ve değişik isimler altında devletler kurmaları “Türk” tarihini bütün olarak öğrenmeyi ve İslamlaşmalarının bile anlaşılmasını zorlaştırmıştır. Ayrıca Türk kavimleri, eski ve yeni birçok milletle siyasi, ekonomik, dini ve kültürel yönden temasa geçmişler ve hatta çoğu komşu ya da farklı milletlerle iç içe yaşamışlardır. Bu da Türk’ün tanımlanmasının net bir şekilde yapılmasını ve bu anlamda kesin bir bilgiye ulaşmayı zorlaştırmaktadır. 45 Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusçuluk, s.105. 46 Risorgimento: 1750’den 1870’e kadar olan dönemi kapsayan, İtalya’da politik canlanma, birleşme ve özgürlük hareketi, “İtalyan Rönesanssı”nın adıdır. 47 Massimo d’Azeglio: 1798-1866 yılları arasında yaşamış, İtalyan devlet adamı, yazar ve ressam. 48 Gerard Delanty, Avrupa’nın İcadı, s.12. 19 Eski çağlardan bir tarihçinin “Türk dedikleri sonsuz bir millettir; çeşitli sınıflara ayrılır; kabilelerinin ve aşiretlerinin haddi ve hududu yoktur; bir kısmı mamurelere yakın çöllerde ve bozkırlarda otururlar”49 dediği ve İbn’i Haldun’un Türk diye adlandırılan kavimler için sayılarını yalnız Tanrı bilir50 diye ifade ettiği bir topluluğun ismi olan Türk’ün tarihini analiz etmek, anlamlarını belirlemek ve tarihi kökenlerini kesin bir dille açıklamak bu sebeplerden dolayı da oldukça güçtür. Bu durumun güçlülüğü, ileriki bölümlerde bilgilerin çeşitliliği bağlamında rahatlıkla görülecektir. Türk kavramı ve tarihi kökenleri hakkında yazılmış kaynaklarda çeşitli, birbirinden farklı bilgiler yer almaktadır. Bu bilgilerin farklı olmasının nedenleri arasında sosyal, siyasal, kültürel ve dini nedenler bulunmaktadır. Örneğin; İslamiyet’ten önce “Türk” kavramının tarihi kökenleri genellikle çeşitli mitolojik diskurlara dayanırken, Türklerin İslamiyet’i kabul etmeleri ile kökenlerini, kutsal kitapların yazdıklarına uygun izah yolarına gitmişlerdir.51 Bu durum “Türk” adının anlamı konusunda da yaşanmıştır. Bu konuda çeşitli kaynaklarda çeşitli nedenlerden dolayı bu kavramın anlamı farklılaşabilmektedir; ancak özellikle kavramın tarihi kökenleri hakkındaki dini, sosyal ve siyasal sebeplerden dolayı değişmelerin olmasına rağmen bilimsel anlamda özellikle “Türk” adının ilk kez kullanıldığı zaman ve hangi durum için kullanıldığına dair kesin kaynaklar da yok değildir. Bu başlık altındaki alt başlıklarda konuya göre önce o başlığın kapsamı dâhilindeki var olan iddialar, bu iddiaların kaynakları ve varsa karşı iddialar objektif bir biçimde ortaya konulacak ve daha sonra o konu ile ilgili ispatlanmış veya genel geçer yargılar yine kaynaklar dâhilinde verilip bu düzlemde doğru bir analiz yapılmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda bu konuyu Türk’ün tarihi kökenleri ve Türk’ün anlam dünyası olmak üzere iki başlık altında incelemek doğru olacaktır. 49 Bekir Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007 s.28. 50 İbn Haldun, Mukaddime, (Çeviri: Zakir Kadiri Ugan), Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1990, s.154 51 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2009, s.31. 20 1.2.1. Türk’ün Tarihi Kökenleri Yerli ve yabancı kaynaklarda “Türk” sözcüğünü karşılayan çok fazla isim olduğu iddia edilmektedir. Bunlar Türkçe, Çince, Yunanca ve Soğdca52 gibi değişik dillerde ve türlü alfabelerle yazılmıştır. Bazen başka dillerde yazılmış kaynaklarda da aynı adı teşhis etmek mümkün olabilmektedir veya çoğu yazara göre bu değişik isimlerde “Türk” kavramının ilk yazılış biçimini veya kökenini ifade etmektedir. Yukarıda da bahsedildiği gibi “Türk” kavramının tarihi kökenleri hakkında çeşitli iddialar bulunmaktadır. Özellikle erken dönem İslam tarihçileri ve coğrafyacıları “Türk” olduğu düşünülen kavimlerin isimlerini belirlemek, bu isimlerin kökenini tespit etmek noktasında çok zorlanmışlardır; Batılı bilim adamları ise, bu bilgileri çoğu zaman saptırarak ciddi anlamda bilgi kaymalarına neden olmuştur.53 Türk’ün tarihi kökenleri yönündeki iddialar arasında en kesini Türk’ün, ilk olarak miladın 6. yüzyılın ortalarında Gök-Türkler tarafından kurulmuş olan devlet (552-744) ile ortaya çıktığı kabul edilmekte ve buna göre “Türk” adı ilk olarak Çin yıllığı Çou-şu’da, Gök-Türk birliğini göstermek üzere, 542 yılında ve Batı Wei İmparatoru T’ait-tsu tarafından Gök-Türk Kağan’ı Bumin’e elçi gönderilmesi münasebetiyle de 545 yılında görünmektedir54; ancak Çin yıllığı Çou-şu’da geçen Türk’ün yazılışı şimdiki gibi değildir. Çinliler bu yüzyılda bu adı Tü-küe biçiminde yazdıklarından, törük-türük’den geçerek Türk şeklini aldığı kabul edilmektedir ve Çincedeki “Tü-küe” şekli, Türk’ün bilinen en eski yazılışıdır55; ancak bu, konu ile ilgili başka iddiaların olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz. İleriki bölümlerde de değinileceği gibi çeşitli iddialar mevcuttur. Bu iddialar şimdilik birer tez/teori aşamasındadır ve henüz kesin bir bilgi haline gelmemişlerdir. Bunların neden teori/tez aşamasında olduğu veya bu aşamada kaldığı da ilerideki bölümlerde dil 52 Soğdca ya da Soğdakça, Orta Asya’da Soğdların kullandıkları Hint-Avrupa dil ailesine bağlı, İran kökenli antik bir dildir. 53 Bekir Biçer, Türklerin İslamlaşma Süreci, s.27. 54 Bozkurt Güvenç, Türk kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları, Boyut Matbaacılık A.Ş., İstanbul, 2008, s.29. Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.9., Tuncer Başkara, Türk Kültürü, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2003, s.41., Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2008, s.63. ve Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul,2006, s.29. 55 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.9. ve Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.41. 21 bilim bağlamında açıklanacak ve bu bağlamda “Türk”ün bilinen en eski yazılış biçiminin “Tü-küe” olduğu nedenleri ile beraber tekrardan ileride değinilecektir. Hilkat efsanesine ait bir Sümer ilahisinde yerle gök yaratıldıktan sonra ikisinin arasında üçüncü bir unsur olarak “insan cinsi”nin yaratıldığından bahsedilir ve bu ilk insan cinsi Sümerlilerden ibaret gösterilir.56 Milâddan üç bin ve zamanımızdan beş bin yıl evvel insanlığın hududunu milliyetle57 tahdid eden bu çok eski telakki, bundan on iki asır evvel dikilen Orhon58 abidelerinde de aynen devam etmektedir. Bu kitabelerde: “Yukarıda mavi gök, aşağıda kara yer yaratılınca ikisinin arasında insanoğlu yaratılmıştı. İnsanoğullarının üzerine benim atalarım Bumin Hakan’la İstemi Hakan hükümdar olmuş; hükümdar olunca Türk milletinin devletini, kanununu idare edivermişler, tanzim edivermişler…”59 Burada Türk’ün yaratılışına, Hilkat efsanesine ait bir Sümer ilahisindeki gibi insanlığın yaratılışına atıf yapılmıştır. Yukarıdaki süreci anlatan İsmail Hami Danişmend şu şekilde bir analiz yapmaktadır: “Tıpkı yukarıda Sümer telakkisinde olduğu gibi, bu Gök-Türk telakkisinde de “İnsan” demek, yalnız “Türk” demektir ve yerle gök arasındaki Türklük, menşe itibariyle hilkat devirlerine dayanan bir tabiat unsurudur. Bu unsurun dört cihetteki hududu “kop yağı = hep düşman” la çevrilmiştir. Bu surette düşmanlar insanlık, yani Türklük hududu haricinde bırakılmış demektir.”60Yani ayrım, Türk olarak var olan insan ve insan olamayan düşmanlar olarak yapılmaktadır. Türk kavramının Gök-Türkler zamanında bir ırkın mı, milletin mi, yoksa bir kavmin mi ismi olarak kullanıldığı sorusu bakımından Danişmend şu çıkarsamayı yapmaktadır: “Orhun abidelerinde “budun”61 kelimesinin hem “ırk”, hem “millet” 56 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.25. 57 Bu dönemlerde millet, milliyet hatta ulus kavramları modern anlamda, bilincine varılmış olgular değildir. Bugünden bakıldığında modern bir ayrım içerisinde yerlerinin takdis edilmesi bağlamında bu tür bir kullanımları vardır. 58 Kitabelerin ismi bazı kaynaklarda Orhon bazılarında ise Orhun diye geçmektedir. Bu çalışmada alıntı yapılan kaynak ne şekilde bir isimlendirme yapmışsa alıntı yapılan kaynağın yazarına riayet edilip, kaynaktaki gibi aynen gösterilecektir. 59 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.25. 60 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.25. 61 Orhun Yazıtlarında bodun biçiminde rastlanılan sözcüğün 8. yüzılda boy ve millet/ulus anlamında kullanıldığı düşünülmektedir. Yani töre, dil ve kültür bakımından bir olup soyca birbirine bağlı olduğu düşünülen insanlar topluluğu, halk anlamlarına gelmektedir. 22 manalarında kullanılmasının sebebi nedir? Bizce bu nokta “millet” mefhumundaki “camia” fikrinin bir “hakim ırk” esasına istinat etmesiyle izah edilebilir. Zaten geçen asırlardan beri muhtelif müsteşriklerin bu sahadaki tetkikleri de hep bu neticeye varmaktadır. Mesela meşhur Leon Cahun’ü ele alırsak, bunda o zamanki Gök-Türk sosyetesinin milliyet bakımından şöyle bir tarifini görürüz: “Türk milleti bu vaziyette adedi ırkî bir karabetle mahdud olmayan ferdlerle kabilelerden mürekkep bir camia şeklinde görülür; bu camia, herkese açık bir camiadır; bunu teşkil eden ferdlerle kabileler (Kagan = Hakan) denilen bir reisin etrafında toplanmıştır ve bu reisin iyi veyahud kötü idaresine göre azalıp çoğalır…”62 Bu bağlamda burada tanımı yapılan Türk, aynı yüzyılda, aynı topluluk içinde, nüfus sabit olduğu dönemlerde bile azalıp çoğalabilen bir topluluğun adıdır. Türk kavramının linguistik incelemelerine dönülecek olunursa; Çinlilerin yazdığı “Tü-küe” imlasının Türkçedeki tam karşılığının ne olacağı bu konu üzerine çalışanların en önemli uğraşlarından olmuştur. Türküt ve Türkü gibi önerilerin yanında, Gök-Türk yazıtlarında da geçen Türük imlası daha doğru olmalıdır ve Türük ise Törük’ün daha gelişmiş şekli olup, sonraki dönemde tek heceli Türk şeklini aldığı düşünülmektedir”63. Bu bağlamda Gök-Türk Yazıtları64 esas alınacak olursa, şu ifade doğru olacaktır: Gök-Türk kitabelerinde de geçen “Türük” şekli daha doğru olsa gerekir ve “Türük”ün daha eski şeklinin “Törük” olması gerekmektedir65 ve “Türk” adı da buradan türemiştir. Yukarıda değinilen nokta Türk kavramın nereden geldiğinden ziyade, bilinen, özellikle yazılı kaynaklarda ilk olarak nerede ve ne zaman kullanılmıştır ve ne gibi bir evrimsel süreç yaşamıştırın cevabıdır. Türk adının nereden geldiğine veya Türk 62 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.27. 63 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.9. ve Nami Cem İyigün, Türklerin Etnik Kültürel ve Tarihi Kökleri, Papillon Yayınları, İstanbul, 2012, s.22. 64 1700’li yılların ortalarından itibaren Batılı ilim insanları Orhun yazıtlarını incelemeye koyuldular. Bir Fin ilim heyetinden sonra Ruslar da Radloff önderliğinde bölgeye bir ilim heyeti yolladılar. Elde edilen bulgular sayesinde Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen 1893 yılında kitabelerin dilini çözdü. Radloff ise 1895 yılında Petersburg Üniversitesi’nde, yaptığı çalışmalar sayesinde kitabelerin tercümesini yayınladı. Bu konuda daha fazla bilgi sahibi olmak ve bu süreç konusunda daha farklı bakış açılarını görmek için bkz: Ömer Baharoğlu, Oryantalizm, İslam ve Türkler, Toker Yayınları, İstanbul, 2006. 65 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.41. 23 adının ortaya çıkışına dair bilgiler yukarıdaki gibi kesin değildir. Bu konuda çeşitli tezler mevcuttur. Bu tezler arasında en yaygını kutsal kitaplara atıf yapılandır. Kutsal kitaplara göre insanlığın atası “Adem”dir. Bu bilgi veya iddia insanlığın soyu ve yaratılışı ile ilgilidir; ancak yine kutsal kitaplara göre Nuh Peygamber döneminde yaşanılan tufan nedeni ile insanlığın ikinci atası Nuh Peygamber olduğu kabul edilir. Bu bağlamda bir “millet” veya “ırk” köken iddialarında da Nuh Peygamber’in soyuna ve dönemine atıf yapma gereği duyulmuştur. İşte bu gereksinimin bir tezahürü denilebilecek şekilde şu tez ortaya atılmıştır: “Mukaddes kitaplara göre Nuh Peygamber’in oğullarının adları: Ham, Sam, Yafes66’tir ve Yafes’in de “Türk” adında bir oğlu vardır, Nuh Peygamber, dünyayı oğulları arasında taksim ederken, Türklerin atası olarak kabul edilen, bu sonuncusuna (yani Yafes’e) Ceyhun (Amu) Nehri67 ötesindeki memleketleri vermiştir ve Türklerin ilk anavatanı burası iken Türk adı da Nuh Peygamber’in torunundan gelmektedir.”68 Yani Türk sözcüğü ve Türk soyu Nuh Peygamber’in en küçük oğlu olan Yasef’in Türk adındaki oğlunun soyundan ve isminden gelmektedir. Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan Divan-i Lugat-it Türk’te ise “Türk” e dair ilk ibare Muhammet Peygamber’e atfedilen bir hadis ile geçmektedir. Hadiste: “Türk dilini öğreniniz; çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır; yine aynı eserde “yüce Tanrı, Türk adlı ordum vardır. Onları, Doğu’da oturttum, kızdığım ulusun üzerine onları saldırtırım,”69 diyerek “Türk”ün varlığını direk Tanrının isteğine bağlamıştır; ancak bu iddianın yanında Kaşgarlı Mahmut eserinde “Türk”ün soyunu Nuh Peygamber’in oğlu Yafes’e dayandırmaktadır.70 Bu iddia ileride de 66 Hikmet Kıvılcım, Dinin Türk Toplumuna Etkileri, Diyalektik Yayınları, İstanbul, 1996, s.21. 67 Afganistan'da güney Pamir'den Pamir ve Piyanc adlarını alarak doğar. Daha kuzeyde Vahş kolunu aldıktan sonra Ceyhun adını alır. Tacikistan ve Kuzeydoğu Afganistan sınırı oluşturduktan sonra geniş bir delta ile Aral gölüne ulaşır. Eski SSCB'nin Orta Asya kesiminin en uzun ırmağı, Vahş ve Pyanc ırmaklarının birleşmesiyle oluşur. Kuzeybatı yönünde akarak Aral gölüne dökülen ırmak, Tacikistan ve Afganistan arasındaki sınırın bir bölümünü çizer. Uzunluğu 1.415 km'dir. Ama Doğu Pamirlerden doğan en uzun kolu Deya-yı Vahjır'ın kaynağından başlayarak ölçüldüğünde uzunluğu 2.540 km'ye ulaşır. 68 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.29., Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.63., Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, s.29. ve Mehmet Dikici, İdari Sosyal Kültürel Değerleriyle Türkler, Ufuk Ötesi Yayınları, İstanbul, 2008, s.53. 69 M. Şakir Ülkütaşır, Büyük Türk Dilcisi: Kaşgarlı Mahmut, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1971, s.50. 70 M. Şakir Ülkütaşır, Büyük Türk Dilcisi: Kaşgarlı Mahmut, s.94. 24 değinileceği gibi bir etnik topluluğun dininin ne olduğu, kökeninin ne olduğu iddiasını etkilemektedir. Kaşgarlı Mahmut bu iddiasını şu şekilde ifade etmektedir: “Talih güneşinin Türklerin Burcunda doğduğunu ve Cenab-ı Hakk’ın Türk Hakanlığını göğün felekleri arasına yerleştirdiğini, onlara “Türk” dediğini ve egemenlik verdiğini, onları tüm beşeriyete memur ettiğini, doğruluğa yönelttiğini, onlara katılanları ve onlar adına çabalayanları güçlendirdiğini böylece istedikleri her şeyi elde ettiklerini ve çapulcuların rezilliğinden kurtulduklarını idrak ettim – (ve anladım ki) akıl sahibi her insan onlara katılmalıdır; aksi halde onların ok yağmuruna maruz kalır. En iyisi gönüllerini almak, kulaklarına eğilmek suretiyle onlara yanaşmak ve onlarla kendi dillerinde konuşmaktır. Hasımlarından birisi onların tarafına geçerse, onu diğerlerinin hışmından korurlar; başkaları da onunla birlikte iltica edebilir ve böylece kötülüğe maruz kalma konusundaki tüm korkular bertaraf olur.”71 Kaşgarlı Mahmut’un bu açıklaması “Türk” kavramının veya Türklerin nereden geldiği sorusuna bilimsel olmasa da söylemsel bakımdan en net açıklamadır. Kaşgarlı Mahmut linguistik veya etimolojik araştırmalar yapmak yerine dünyanın merkezine ilahi olanı kendisine atfederek bir “Türk” tanımlaması yapmaktadır. Kaşgarlı Mahmut bu tanımlamasını kendi argümanları ile şu şekilde açmakta ve hem İslami hem de tarihi bir analiz yapmaktadır: “Türk, Allahın selamı üzerine olsun Nuh’un oğlunun adı. Hel etâ ale’l-insâni hinun mine’d-dehr (“insanın üzerinden ‘henüz kendisinin anılan bir şey olmadığı’ uzun bir süre geçmedi mi?”72 [k.76:1]) ayetinde Adem’in (s.a.v.) adı nasıl “insan” olarak geçiyorsa, Allah, Nuh’un oğlu Türk’ün evlatlarına seslenirken de bu adı kullanır. Bu ayette genel bir ad (isim) bir kişi (vâhid) için kullanılmıştır. Legad halagne’l-insâne fi ahseni tagvimin sümme radadnâhu esfele sâfilin ille’lezine âmenû ve amilû’s-salihât (“Biz insanı en güzel biçimde yarattık. Sonra onu aşağılarının aşağısına çevirdik. Yalnız inanıp iyi iş yapanlar hariç…”73 [k.95: 4-6]) ayetindeki kullanımda bir topluluk adıdır. (ism-i cem’), zira kimse bu sözcüğün kapsamı dışında değildir. Aynı şekilde Türk, Nuh’un 71 Kaşgarlı Mahmut, Dîvânü Lugâti’t-Türk, (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, s.11 72 Kaşgarlı Mahmut burada Kur’an-ı Kerim’in İnsan Suresinin 1. ayetinden bahsetmektedir. 73 Kaşgarlı Mahmut burada Kur’an-ı Kerim’in Tin Suresinin 5 ve 6. ayetlerinden bahsetmektedir. 25 oğlunun adı olduğunda bir tek kişiyi bildirir. Oğullarının adı olduğunda “insan” (elbeşer) sözcüğü gibi bir topluluğu ifade eder, çoğul veya tekil olarak kullanılır. Aynı şekilde Rûm adı İshak’ın (s.a.v.) oğlu Esav oğlu Rûm’un adıdır. Oğulları da bu adla anılmıştır.”74 Kaşgarlı Mahmut “Türk”ün dünya üzerindeki görevi bağlamında bir açıklama yaparken kökeni direk Tanrıya bağlamakta ve ismi açıklarken Nuh peygamberin nesline dayandırmaktadır. Kaşgarlı Mahmut görevsel manada iddialarından vazgeçmemekte çeşitli biçimlerde bunu dile getirmektedir: “Biz diyoruz ki, Türk, Allah’ın verdiği bir addır. Bize ehli mübarekten Şeyh ve İmâm el-Hüseyin ibn Halef el Kaşgarî dedi, ona da İbn el-Gargi demiş: İbn Ebi’d-Dünya diye tanınan Şeyh Ebû Bekr el-Mugide’lCercerânî’nin Ahir Zamana Dair (el-mûellef fî âhiri’z-zaman) adlı kitabında aktardığı ve isnat zinciri Peygambere (s.a.s.) dayanan bir hadise göre Allahü Teâlâ: “Benim bir ordum vardır. Ona Türk adını verdim. Onları doğuya yerleştirdim. Bir halka kızarsam, Türkleri o halk üzerine musallat kılarım” diyor. İşte Türklerin bütün mahlukattan üstünlüğü şudur: Cenab-ı Hak onlara isim vermeyi kendi üzerine almıştır; onları arzın en yüce ve en havadar yerine yerleştirmiştir; onlara kendi ordum demiştir. Bunun yanında onları güzellik, zariflik, incelik, terbiye, hürmet, büyüklere saygı, sadakat, tevazu, haysiyet ve cesaret gibi her biri sayısız methi mazur gösterecek erdemlerini zikretmeye gerek yoktur,”75 demektedir. Türklerin Müslüman olmadan önce de köklerini bir kardeşlik bağına atfettikleri bilinir. Bu bağlamda klasik bir görüş olan Türklerin İslamiyet’ten önceki dini-inancı Şaman’dı anlayışı ile bu mantığı analiz etmeye çalışıldığında Şaman inancının bazı özellikleri ile karşılaşıldığı görülür. Şamanlık eski kandaş toplum inancı olduğu ve gens kaynağına dayandığı bilinir, uygarlığın Güney Asya’da baş göstermesinden önce, güney coğrafyasının Şamanî kültürlerinin uygarlık dinlerinin oluşumunda etkisi de ortaya çıkmaktadır.76 Türklerin kökeninin hem İslam öncesinde hem de İslam ile beraber bir kardeşlik bağına ve insanlığın ilk kökenlerine atfedilmesi mantığının bu Şamanlık anlayışının bir parçası olduğunu söylemek pek de aykırı bir söylem olmayacaktır; çünkü alıntı yapılan çalışmanın sahibi Ümit 74 Kaşgarlı Mahmut, Dîvânü Lugâti’t-Türk, s.606. 75 Kaşgarlı Mahmut, Dîvânü Lugâti’t-Türk, s.606. 76 Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Alan Yayıncılık, İstanbul, 2010, s.42. 26 Hassan bu çalışmanın devamında şu şekilde bir analiz yapmıştır: “Şamani Asya’nın tarih öncesi özellikleri, uygarlaşan Hind ve Çin’e bir “ilk” ortam olmuş; uygarlık potasında gelişen yeni ve gerçek dinler söz konusu uygarlıkların genel ve özgül yapılarını yansıtır bir hüviyete bürünmüş ve zamanla kandaşlık-uygarlık ilişkileri içerisinde yeni inanç sızmaları gerçekleşmiştir. Kandaşlık-uygarlık inanç alışverişinde çoğu zaman unutulan ama hele Asya için çok daha açık biçimde izlenebilecek olan olay, uygarlığın ilk meydana gelişi sırasındaki kandaşlık inançlarının silinmemiş izleridir.”77 Bu ifade ile görülüyor ki Asya’daki dinlerin ve uygarlıkların hatta insanlığın merkezi olması mantığı Müslüman olduktan sonra Türklerin kökeninin de bir kardeşlik bağına atfedilmesinin önemli bir unsuru olmuştur. Hassan bu çalışmasının devamında El Biruni’ye atfettiği bir analizinde de Şaman olma durumunun bir temel olduğunu, yeni inançlarının kökenini oluşturduğunu ifade etmektedir. Hassan bu bağlamda şunları ifade etmektedir: “El Biruni’nin, insanların önce hep şaman oldukları, “arzın şarkî kısımlarını işgal ettikleri”, yani inanç sistemlerinin belirgin kökeninin Asya’da aranması lazım geldiği; uygarlık platformunun kandaşlığı etkilemesinden önce “asl” olarak kandaş toplulukların bulunduğu, hep Şamani olduğuna dair yargısını kesin bir dille kaleme almıştır.”78 Bu ifade de bizim konumuz bağlamında Türk’ün kökenini İslam öncesi Şamanlığa, İslam sonrasında ise Nuh Peygamber’e atfedilmesi, Türk’ün kökeninin insanlık tarihi kadar eski olduğu inancı ile bağdaştırılabilir. Bu bağlamda Türk’ün kökeninin Hz. Adem’den sonra insanlığın ikinci atası olarak bilinen Nuh Peygamber’in oğullarına yani insanlığın atasına bir kan bağı yoluyla atfedilme çabası ve toprak olarak da Asya’nın seçilmesi belli bir tarih anlayışın sonucu olduğu söylenebilir. Geçen asırlarda birçok bilim insanı Türk adının nereden geldiğine ve ilk kez kimler tarafından kullanıldığına dair çalışmalar yapmıştır. Bu bağlamda, bu çalışmaları derleyen ve bu konu üzerine çalışan İbrahim Kafesoğlu yaptığı araştırmalar sonucu elde ettiği bilgi demeti ile şöyle bir çıkarsama yapmaktadır: “Herodotos’un Doğu kavimleri arasında zikrettiği Targita’lar, “İskit” topraklarında oturdukları söylenen “Tryrkae”ler, kutsal kitap Tevrat’ta adı geçen, Yafes’in 77 Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, s.43. 78 Ümit Hassan, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, s.43. 27 torunu79 Togharma, eski Hind kaynaklarında tesadüf edilen Turukha (veya Turuşka)’lar, eski Ön Asya çivi yazılı metinlerinde görülen Turukku’lar, Çin kaynaklarında M.Ö. 1. bin içinde rol oynadıkları belirtilen Tik (veya Di)’ler ve hatta Troia’lar v.b. bizzat Türk adını taşıyan Türk kavimleri sanılmıştır.”80 Bu kaynakların dışında da Türk isimlerinin arandığı kaynakları araştıran Kafesoğlu: “İslam kaynaklarında ayrıntılı şekilde nakledilen, İran menşeli Zend-Avesta rivayetleri ile İsrail menşeli Tevrat rivayetlerinde “Türk” aranmış Nuh Peygamber’in torunu (Yafes’in oğlu) Türk de (Taberi, Mes’udi, İbn’ül Esir, İbn Hurdadbih, Gerdizli, Kaşgarlı Mahmud v.b.) veya İran rivayetlerindeki hükümdar Feridun (Thraetaona)’un oğlu Tûrac veya Tûr (Turan, buradan gelir) da Türk adını taşıyan ilk kavim oldukları iddia edilmiştir. Kafesoğlu çalışmasında bu bilgileri verdikten sonra bu bilgilerin bilimsel olarak doğrulanmadığını, arkeolojik çalışmalar ve kültür tarihi tetkikleri sonuçlarına aykırı düştüğünü ayrıca “linguistique” bakımından da doğruluğunun tespit edilmediğini vurgulamaktadır.81 Kafesoğlu son olarak bu bilgileri verip antitezini sunduktan sonra yukarıda da bahsedildiği gibi kökeni GökTürk’lere dayandırmaktadır. Bu bağlamda Kafesoğlu Türk adının tarihi kökeni hakkında şu sonuca varmaktadır: “Türk adının M.Ö.’ki asırlarda dahi bugünkü telaffuzu ile yani tek heceli olarak söylenmiş olması gerekirdi, hâlbuki adın tek heceli duruma Gök-Türk çağında (M.S. 6.-8. asır) geçmekte bulunduğunu Orhun Kitabeleri82 göstermektedir. Bu bağlamda Orhun abidelerinde geçen “Türk” kavramına kısaca değinilmesi ve hangi durumlar için kullanıldığının bilinmesi önemlilik arzetmektedir. Orhun Abideleri83 Kül Tigin Abidesi, Bilge Kağan Abidesi ve Tonyukuk Abidesi olmak üzere üç abideden oluşmaktadır. Orhun Abideleri’nin Kül Tigin bölümünde şöyle bir 79 Kafesoğlu burada Yafes’in torunu Togharma diye almış ancak; Türklerin atası birçok kaynakta Nuh Peygamber’in torunu, Yasef’in oğlu Türk’den geliyor diye geçmektedir. 80 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul, 2007, s.43. 81 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.43. 82 Bu bağlamda Orhun Kitabeleri’nden daha fazla bilgi almak, orijinal metni, eski Türkçe ve yeni Türkçe ile okunuşunu görmek için bakınız: Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2008. 83 8. yüzyıl Gök-Türk Abidelerini keşfeden, bu yazıtlarda eski Türk runik alfabe ile yazılmış en eski Türkçe metni ilk defa çözen W. Thomsen, Türk Lehçeleri lûgatını yazan W. Radloff ve Orta Asya Türk kavimleri üzerinde en etkili eserleri yayımlayan V. Barthold’dur. Bu konuda daha detaylı bilgi sahibi olmak için bkz: Halil İnalcık, “Hermenötik, Oryantalizm, Türkoloji”, Doğu Batı, sayı:20, 2002, s.13-39. 28 ifade geçmektedir: “fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu işitin Türk milletini toplayıp il tutacağını burada vurdum.”84 Bilge Kağan abidesinde ise “insanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermiş, düzene soku vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tabi kılmış.85 Tonyukuk Abidesinde ise “Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım Türk milleti Çine tabi idi. Türk milleti hanını bulamayıp Çin’den ayrıldı, hanlandı. Hanını bırakıp Çine tekrar teslim oldu. Tanrı şöyle demiştir: Han verdim, hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür. Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu.”86 Bu metnin devamında ise Tonyukuk’un nasıl “ölmüş millet”i dirilttiği anlatılıyor. Bu alıntılar dâhilinde Orhun Abidelerini genel manada değerlendirecek olursak, özellikle Türk milletinde bahsedildiğini, tarih içinde bu Türk milletinin başından neler geçtiği ve nasıl bir milletsel özellik taşıdıkları anlatılmaktadır. Bu kitabelerde ad “Türk”; fakat daha çok “Türük” şeklinde kaydedilmiştir. Nitekim adın Çince transkripsiyonu da iki hecelidir: Tü-küe (Çincede “r” sesi yoktur). Son araştırmalar “Türk” kelimesinin 6.-8. asırlardan önce çift heceli söylendiği, daha eskiden “Törük” şeklinde olabileceği belirtilmiştir.87 Bu dönüşüm/evrim sürecine daha önceden de değinilmişti. İslam’ın risaleti vuku bulmadan önceki Arapça eserler içinde “Türk” adının ilk geçtiği yer olarak Cahiliye Devri’nin meşhur Arap şairi Al-Nabiga al Zubyani’nin Divan’ı gösterilmiştir. Buna göre, Arapça yazılmış eserler arasında “Türk” adının ilk defa 6. yüzyılın sonlarına doğru zikredilmiş olduğu kabul edilir.88 Burada da aynı şekilde Kafesoğlu ve diğer bu konu üzerine çalışma yapan bilim insanları gibi 6. yüzyıl civarı bir tarihi belgeye atıf yapılmıştır. Bizans literatüründe ise Türklerin eski Troya’lılarla münasebete getirilmiş olması dikkat çekicidir. Bu husus İstanbul’un fethinden sonra İtalya’ya giden 84 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s.7. 85 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s.33. 86 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s.65. 87 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.43. 88 Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, s.34. 29 Bizanslı Theodor Gazes ile İtalyan hümanisti F. Filelfo arasında teati denilen mektuplarda görülür. Bu mektuplardan anlaşılıyor ki 10. yüzyıl Türkleri eski Troyalıların89 neslinden sayılmaktadır.90 Bizans kaynaklarında “Türk” adı ilk defa Gök-Türk dolayısıyla Aghatias tarafından zikredilmiştir.91 Bazı kaynaklarda ise Osmanlı Devleti’nin “Türk” adını, göçebe Türkmenlerle Yürükler için, daha sonraları kaba-saba Türkçe konuşan Anadolu köylüleri ile taşralılar için kullandığı92 anlatılmaktadır. Bu da kavramın isimden ziyade sıfat olarak kullanılması durumuna işaret etmektedir. Türkçe konuşan Anadolu halkına, Türkiye (Turchia) adı Haçlı seferleri sırasında Batılılarca verilmiştir; Barbarrosa (Haçlı) Seferi’nin, 1090 yılına ait Ansbert Günlüğü’nde, “Turkhia” ya da “Turkhia” adına yer verilmiştir93. Buradan da anlaşıldığı gibi Türkler binli yıların başında Anadolu’da yaşamakta ve Batılılar tarafından da tanınmaktadır. 1.2.2. Türk’ün Anlam Dünyası Türk kavramının anlamı, Türk kavramının tarihsel kökenleri kadar, hatta ondan daha fazla çeşitlidir. Bu çeşitliliğin en önemli sebepleri, kullanıldığı yere göre zaman zaman faklı anlamlarda kullanılmaları, araştırma yapan kişinin araştırması sonucu elde ettiği verileri analiz biçimi ve tarihsel olarak kavramın linguistik olarak geçirdiği evrimsel süreç olarak gösterebiliriz. Türk kavramının anlamını araştırırken kesinlikle ilk bakılması gereken kaynakların başında Çin kaynakları gelmektedir; çünkü Türklerin yaşadığı bölgelerin Çinlilerin yaşadığı topraklara yakın olması, bilinen tarih içinde Türkler ve Çinlilerin sürekli etkileşim içinde olmaları önemli sebeplerdendir. Ayrıca Çinlilerin daha önceden yerleşik hayata geçmeleri, yazılı kaynaklarının çok eski tarihlere gitmesi de önemli nedenlerdendir. Bu bağlamda Çinlilerin yazdığı “Tü-küe” imlasının Türkçedeki tam karşılığının ne olacağı eskiden beri incelenmiş ve araştırılmıştır. 89 Bu konuda İbrahim Kafesoğlu’nun çalışması sunulmuş ve aksi yönde verilere ulaştığı vurgulanmıştı. 90 Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, s.34. 91 Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, s.35. 92 Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları, s.22. 93 Bozkurt Güvenç, Türk Kimliği: Kültür Tarihinin Kaynakları, s.22. 30 Türküt (P. Pelliot) ve Türkü (R. Clauson) teklifleri yanında, Gök-Türk yazıtlarında da geçen Türük imlası daha doğru olmalıdır, bu imla analizinden sonra Türük ise Törük’ün daha gelişmiş şekli olup, sonraki dönemde tek heceli Türk şeklini alacaktır. Bu bağlamda Törük >Türük şeklinde türemek fiilinden, “türemiş, var olmuş” anlamları seziliyorsa da Türk doğrudan kelime olarak, Uygur Çağı’nda güç, kuvvet, kudret anlamındadır.94 Yine burada Türk kavramının isimden çok bir sıfat olduğuna işaret edilmektedir. Büyük Gök-Türk Devleti ile “Türk” adının tarihlerde yer alışı, Çinlilerde “Tu-kiu”, Bizanslarda ise, “Turkoi” şeklinde adlandırılmıştır. Teu-kiue, Çin kaynaklarına göre Türk dilinde “miğfer” demektir.95 Cins ismi halinde çok eskiden beri Türkçede mevcut olması gereken “Türk” kelimesinin “Altaylı” (Seyhun ötesi, Tûranlı) kavimleri ifade etmek üzere 420 tarihli bir Pers metninde, daha sonra, yine cins ismi olarak, 515 yılı hadiseleri dolayısıyla “Türk-Hun” (kuvvetli Hun) tabirinde zikredildiği bildirilmektedir; fakat “Türk” kelimesini Türk devletinin resmi adı olarak ilk kullanan teşekkül Gök-Türk imparatorluğudur. Bütün bunlar “Türk” adının belirli bir topluluğa mahsus “ethuique” bir isim olmayıp, siyasi bir ad olduğunu ortaya koymaktadır96. İleride de yeri geldiğinde değinileceği gibi Türk isminin sıfatsal kullanımı mevcuttur. Hatta bu kullanımın doğru ve asıl kullanım olduğu, Türk kavramının bir sıfat olduğuna dair iddialar da mevcuttur. Bu iddialara ve hangi durumlarda kullanıldığına yukarıda değinildi ve ileride özellikle Türklerin İslam’a girdikten sonra Doğu ve Batı’da nasıl kullanıldığı hakkında analizler yapılırken de daha detaylı ve sebepleri bağlamında değinilecektir. Türk adına gerek kaynaklarda, gerek araştırmalarda türlü mânalar verilmiştir: T’u-küe (Türk)= miğfer, Trk (Türk)= terk edilmiş; Türk=olgunluk çağı; Takye= deniz kıyısına oturan adam; cezb etmek v.b. gibi. Geçen asırda A. Vambery’nin (1879) ilmi izaha doğru ilk adım olarak kabul edilen fikrine göre Türk” kelimesi “türetmek”ten çıkmıştır. J.Deny (1939)’de bu fikirdedir. Ziya Gökalp (1923), adı 94 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.10. 95 Cemal Anadol, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, s.35. 96 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.45. 31 “türeli” (kanun ve nizam sahibi ) diye açıklamıştır. W. Barthold (1927)’un düşüncesi de buna yakındır.97 Kelimenin Törük>Türük>Türk şeklinde gelişmesini mümkün görmeyen ve bir kabile adı da olmadığını belirten G. Deorfer (1965)’e göre, Orhun Kitabesi’ndeki “Türk” tabiri daha ziyade “devletin esas halkını teşkil eden millet” (Staatsvolk) mânasına gelmektedir; fakat “türk” sözünün cins isim olarak “güç-kuvvet” (sıfat hali ile: Güçlü-kuvvetli) mânasını taşıdığı 1911’de neşredilen eski bir Türkçe vesikadan anlaşılmıştır.98 Burada geçen “türk” kelimesinin millet adı “Türk” sözü ile aynı olduğu A.V. Le Coq tarafından ileri sürülmüş (1912) ve Gök-Türk kitabesinin çözücüsü W. Thomsen99 tarafından da kabul edilen (1922) bu görüş, daha sonra G. Nemeth’in araştırmaları ile (1927) kesinlik kazanmıştır. Türk kelimesi “semantique” olarak meydana çıkmış, şekil almış100, gelişmiş, çok gelişmiş, kuvvet(li) mânalarını kazanmış olmalıdır101. Bazı Çin kaynaklarına göre “Türk” deyimi ünlü Aşına ailesine mensup olduğu kabileyi tavsif etmekte idi.102 Buradan da anlaşıldığı gibi “Türk” ün sıfat olma durumu ile ilgili de ciddi araştırmalar mevcuttur ve bu araştırmalar devam etmektedir. Köktürk103 kitabelerinde de geçen “Türük” şekli, daha doğru olduğu iddia edilir. “Türük” ün daha eski şeklinin “Törük” olması gerekir. Bu şekli ile kelime “Türemek” den gelmiş olsa ki104 türeyen, var olan, canlı yaratık anlamlarını taşımakta idi. Törük’den Türk’e doğru kelime, Türkçenin kurallarına göre gelişirken anlam bakımından da gelişmiştir. Artık “Türk”, 8. yüzyıl Uygur Türkçesinde görüldüğü gibi, kuvvet anlamında iken, Kaşgarlı çağında, olgunluk, kemâl mânasına gelmiştir.105 Burada bir ayrıntıyı gözden kaçırmamak gerekir. Bu paragrafta, var olan bir ırkın isminin anlamı veya anlamları üzerine araştırmalar ve analizler yapılmış ve 97 Nami Cem İyigün, Türklerin Etnik Kültürel ve Tarihi Kökleri, s.22. 98 Burada kastedilen vesika ya da vesikalar Uygur vesikaları ve Kutadgu-Bilig’de verilen manalardır. 99 Orhun Abidelerinin çözüm sürecini ve dünyada yarattığı yankıları daha detaylı öğrenmek için bkz: Ömer Bahar Baharoğlu, Oryantalizm, İslam ve Türkler, s.126-138. 100 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.44. 101 Nami Cem İyigün, Türklerin Etnik Kültürel ve Tarihi Kökleri, s.24. 102 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.45. 103 Bazı kaynaklarda eski Türkçede gök, kök diye yazıldığı için Gök-Türk yerine Köktürk ifadeleri kullanılmaktadır. 104 Tuncer Başkara, Türk Kültürü, s.41. 105 Tuncer Başkara, Türk Kültür Tarihine Bakışlar, s.10. ve Tuncer Başkara, Türk Kültürü, s.42. 32 bu düzlemde linguistik teoriler/tezler ortaya atılmıştır; ancak bundan önceki paragrafta ve diğerlerinde de “Türk” ün bir milletin, kavmin isminden ziyade “Türk” bir sıfattır denmektedir. Bu bağlamda bu ayrımı gözden kaçırmamak gerekmektedir. Hassan, İslam öncesi Türk tanımını yaparken anlamsal bir çerçeve yapmaktan ziyade şu şekilde bir açıklama yapmaktadır: “Türk, çok eski devirlerde bir kabile toplumu, davranış ve inanç bütünleşmesine dayanan bir örgütlenmenin adıdır; bu örgütlü yapı, eşitlikçi, dayanışmacı, hoşgörülü bir hayat tarzıdır ve kandaş kabile toplumudur”106 demektedir. Bu bağlamda Hassan, Türk’ü kandaş bir kabilenin ismi olarak algılamakta ve o soydaşların faaliyetleri bağlamında değerlendirmektedir. Türk kavramının hem sıfatsal kullanımı geliştirmek hem de daha farklı bir açı oluşturmak için Şerif Mardin’in analizini incelemek gerekmektedir. Bu konuda Mardin, önce Ali Şir Nevai’nin 6. yüzyılda Türk dilinden bahsettiğini, bunu Türkleri birleştirmek için bir vasıta olmasından dolayı gurur duyduğundan bahsederken, özellikle 13. yüzyıla kadar Batı’da ise “Germenlik” ve “İngilizlik” şuuruna hiçbir şekilde rastlanmadığından söz etmektedir. Bu bağlamda Mardin şöyle bir çıkarsama ve analiz yapmaktadır: “Türklerin bu bakımdan özel bir durumu olduğu anlaşılıyor. Bütün mesele bu özel durumun ayrıntılarına inerek onun nelerde teşekkül ettiğini tahlil etmektir. Bu inceleme yapıldığı zaman burada, bu Türklük bilincinin bir Türk milleti manasına alınamayacağı anlaşılmaktadır. Türk tabiri, Orta Asya’da, çok elastiki, büyüyüp küçülebilen, her zaman aynı etnik grupları içine almayan bir kavramdır.”107 İşte Mardin’in bu çıkarsaması “Türk” kavramının anlamının neden bu kadar çeşitli olduğunu anlatan önemli bir tespittir. Eğer “Türk” kavramı sadece özellikleri tamamen belli bir etnisite için kullanılmış olsaydı anlamsal çeşitliliği bu kadar farklı olmaması gerekirdi. Türk kavramının ne zaman, nerede kullanıldığı anlamsal içeriğini etkilemiş ve konjonktüre göre anlamlarının değiştiği gözlenmiştir. Bu da yukarıda çok kez değinilen kavramın sıfatsal kullanımının esas kullanım olduğunu destekleyen önemli analizdir. 106 Ümit Hassan, “Düşünce Bilim Tarihi: Osmanlılık Öncesinde Türklerin Kültür Köklerine Bir Bakış”, Türkiye Tarihi: Osmanlı Devletine Kadar Türkler, (Yayın Yönetmeni: Sina Akşin), Cilt: 1, Cem Yayınları, İstanbul, 1995, s.285. 107 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, Derleyen: Mümtaz’er Türköne ve Tuncay Önder, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2008, s.348. 33 Aynı eserinin devamında Mardin: “Bu itibarla bu Türklük şuurunda bir ‘kan’ meselesi bahis konusu değildir. Bu devirlerde “Türk” ten, Türklere mahsus olduğu kabul edilen sosyal müesseseleri kabul ederek onlara göre ve beraberlerinde getirdikleri değerlere göre yaşamayı kabul etmiş olan kişi ve gruplar kastedilmektedir.”108 Bu görüşte yine yukarıda değinilen Orhun Abideleri’nde Türk’ten kastedilen “devlet içinde yaşayan ve devletin sistemini ve kurumlarını tamamen benimsemiş topluluğa verilen addır” görüşünü aynı şekilde desteklemektedir. Mardin, Türk olma durumunun varlığı, sayısının ise çok farklı unsurlar dâhilinde azalıp çoğalabileceğinden bahseder. Yukarıda bahsettiği müesseseler bağlamında, bu müesseselere göre yaşayanlar devlet kurmaya muvaffak oldukları zamanlar onlara katılanlar artmakta; fakat kara günlerde de “Türk”ler azalmaktadır; gerek katılanlar gerekse kendilerine katılanlar bu alışverişi kabul ederek yaşamaktadırlar.109 Mardin, burada özellikle Türklerin sayısal değerinin bu özelliğinden dolayı devletin gücü ile doğru orantılı olduğunu vurgulamıştır. Orta Asya döneminde “Türk” olma ve müesseseler hakkında bu durumdan sonra bu durumun nedenini araştıran Mardin, bu konuda da şu analize dikkat çekmektedir: “Gene bahis konusu sosyal müesseseler hakkında bir diğer bildiğimiz “Türk” sosyal müesseselerinin kolayca değişmediği, bir hayli istikrarlı olduğudur. Bunun nedeni sosyal antropologların devrimizde daha çözemedikleri sorunlar arasında yer almaktadır. Bu istikrarın yönlerinden biri Türklerin sosyal müesseselerine çok sıkı bir şekilde bağlı bulunmalarıdır. Sistemin içine girmeyi kabul edenlerden sosyal müesseseleri tamamen benimseyenler de “Türk” olarak kabul edilmektedir. Sosyal strüktürün devamlılığını sağlayan, muvazenesini kuran unsurların incelenmesiyle uğraşan strüktürel – fonksiyonel sosyologlar için burada halledilmesi gereken bir problem yatmaktadır. Bugüne kadar kimse bu konuyu modern bilimsel metotlarla açmaya çalışmamıştır.”110 Mardin son olarak genel bir çıkarsama yapıp ana bir soruna dikkat çekmektedir. Dikkat çektiği noktaya bakılacak olursa, eski zamanlarda mevcut ve istikrarlı olan bir sistemden bahsetmektedir. Bu bağlamda mevcut sistem eğer güçlü ise “Türk” sayısının arttığına, tam tersi güçsüz 108 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, s. 348-349. 109 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, s.349. 110 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, s.349. 34 ise bu sayının azalma gösterdiğine işaret etmektedir. Bu bağlamda Türklüğe katılım ve Türklükten çıkma gibi günümüzde de hala devam eden bir sorun olan “sonradan Türk olunur mu ve Türklükten çıkılır mı?” sorusuna geçmişten yaptığı bir analiz ile “evet” yanıtını verdiğinin söylenmesi abes-e iştigal olmayacaktır. Yine çeşitli kaynaklara göre Türk, aynı zamanda Turan (Türk) vilayetinin adıdır. Tür veya Türeç kelimesi, Farsça’da “Türk”, Turan kelimesi de “Türk” adının çoğul şekli olan Tur(k)an’dan gelmektedir. Hunlar ve Türkler hakkındaki büyük eserini 1756-1758’de yazmış olan De Guignes’den beri Orta Asya tarihi ile meşgul olan batılı bilginlerden çoğu Türk sözünün “miğfer” demek olduğu hususundaki Çin tefsirine önem vermiş ve kendi açılarından bu kaydı izaha çalışmışlardır. J.Klaporih (1826) T’uküe’yi “takye” ile Ö. Senmidt (1824) “dugulga” (miğfer) ile Gobelentz (1837) ve Schott (1849) Farsça “targ” (miğfer) ile J.J. Hess (1918), Türklerin silah imalcisi bir kavim olduğunu ileri sürerek, keza “targ” ile, B. Munkacsi (1921) “dugulga”nın aslı olduğunu iddia ettiği “Tiu-küe” (kendisine göre doğru okunuş: Tulu-ke) sözünü yine “miğfer” ile ilgili göstermiştir.111 Bu tanımlamalar var olan bir ırkın isminin anlamının ne olduğu üzerine yapılan çalışmalardır. Ünlü tarihçi Koele’ye göre Türk adı Tur veya Tir’den gelmektedir. Bu ise çekmek, cezb etmek demektir ki, kelimenin aslı “Turku”dur.112 Türk isminin anlamının bu kadar farklılık göstermesinde kökeninin ne olduğu ve/veya hangi kavramdan türediğinin önemi büyüktür. Aynı şekilde Türk kavramının anlamının bu denli çeşitlilik göstermesinde Türklerin nereden geldiği, nasıl ortaya çıktığı ile ilgili iddialar da önemli bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda çeşitli kaynaklarda bu anlam farklılıkları nedenleri ile beraber gösterilmiş ve gösterilmeye devam edilecektir; çünkü bu tür bir yöntem izlenmediği zaman sadece sonuç üzerine bir çalışma inşa etmek bu kadar farklılığın nedeninin anlaşılmamasına neden olacaktır. K. Fiok’a göre, “Türkü”, en eski tarih olan Hedodot Tarihi’nde sözü edilen İskitler yahut Saka Türkleri’nin dillerinde “deniz kıyısında oturan adam” anlamına gelmektedir. Türklerin denizlerden uzak yerlerde daha karsal bir iklimde yaşadıklarını düşününce bu anlam biraz ilginç gelmekte; ancak Türklerin kökeni 111 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.64-65. 112 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.65. 35 tarihin çok eski dönemlerinde yaşamış ve başka isimlerle anılmış topluluklardan geldiği yönündeki iddialar düşünüldüğünde bu bağlamda bir anlam kazanabilmektedir; 10. yüzyılda yaşayan ünlü İslam tarihçisi İbn Fakih el Hamadani’ye göre Türkler, efsanevi “yücec-mecuc” şeddinin arkasına “terk edilmiş” bulundukları için bu adı almışlar veya kendilerine bu ad verilmiştir; bu analizden dolayı da Türk kavramı terk edilmiş anlamına gelmiş olacaktır; 11.yüzyıl’da yaşayan İslam tarihçisi Gardizi’de, Nuh Peygamber’in oğlu Yafes’e düşen bölgenin içinde insan bulunmayan ve ıssız bir arazi olmasından dolayı, “Türk” kelimesini, “terk edilmiş” anlamında izaha çalışarak İbn Fakih’i destekler.” 113 Buradan da anlaşıldığı gibi bu konu üzerine araştırma yapan bilim insanlarını etkileyen önemli bir etkende hangi kaynaktan yararlandıkları ve hangi araştırmacıyı araştırmalarının merkezine aldıklarıdır. Vambery ve Muhkacsi gibi Türkologlara göre de “Türk” adı “türemek” kökünden gelmiştir. Buna göre, “türemiş” veya “yaratılmış” anlamına gelen bu kelimeden “mahluk” veya “insan” anlamına gelen (türük veya türk) kelimesi meydana gelmiştir. Bu hususta en kuvvetli delil bizzat Türklerin yazdığı Gök-Türk anıtlarıdır. Bu anıtlarda “Türk” adı, hem “Türk” hem de “Türük” olarak iki şekilde geçmektedir; anlaşıldığına göre önceleri çift heceli telaffuz edilen ad, Gök-Türk devrinde tek heceli şekliyle birlikte iki türlü telaffuz olunmuş, sonra da yalnız “Türk” şeklini almıştır.114 Diğer kaynaklardaki teori ve tezleri gözardı etmeden veya yok saymadan bu konu üzerine yazılmış kaynaklarda genellikle Türk’ün anlamının türemiş, yaratılmış olduğu söylense yanlış olmaz. Fransız dil bilgini Louis Bazin’e göre de “Törük” var olmuş, şekil kazanmış demektir. “Türük” olduğunda, anlamı da şekil gibi “gelişmiş, tamamen gelişmiş”, “Türk” kelimesi haline geldiğinde de “güç, kuvvet” anlamına gelmiştir. Louis Bazin’in bu analizi Türk kavramının yazınsal evriminin anlamına da sirayet ettiğini iddia etmekte ve daha sıfatsal bir duruma işaret etmektedir. Ünlü dil bilgini Kaşgarlı Mahmud’a göre bu ad Türklere yüce Tanrı tarafından verilmiştir ve “olgunluk çağı” 113 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.66. 114 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.66. 36 anlamına gelmektedir.115 Kaşgarlı Mahmut’un Divan-i Lugat-it Türk adlı eserinde Türk kavramı vakit, gün ortası, olgunluk, gençlik çağının ortası anlamlarına da gelmektedir. Gökalp’e göre “Türk” “töreli” yani “adaletli, gelenekli” demektir.116 Gökalp “Türk Töresi” adlı eserinde bu konuyu biraz da temkinli olarak analiz etmektedir. Bu bağlamda Gökalp, Töre kelimesinin Türk kelimesi ile aynı kökten geldiğini, Türk kelimesinin Töreli117 (töresi olan-töre sahibi) manasına gelebileceğini118 söylemektedir. Gökalp, bu durumu açıklamak için şöyle bir teknik açıklamaya gitmektedir: “K=Kaf harfi gibi K= kef harfi de karşılaştırma ve nitelik belirleme edatıdır. Bu varsayıma göre “Türk” kelimesi “Töre” kelimesinden çıkmıştır.”119 Bu bağlamda Gökalp’a göre “Türk” töresi olan, töre sahibi olacaktır. Gökalp’ın bu ve bu bağlamda yaptığı analizleri Cumhuriyet Dönemi Türk algısı başlığı altında ve verilen anlamlar çerçevesinde daha detaylı biçimde incelenmeye çalışılacaktır. Ünlü Rus tarihçisi Alman asıllı Barthold’a göre de Türk adı “Toru” kelimesiyle ilgili olup, bu kelimeye Orhun Abideleri’nde sık sık rastlanılmaktadır ki “kanun, adet, kanunla düzenlenmiş, birlik kazanmış halk” demektir.120 Aslında bu tanımlar öz itibariyle Gökalp’ın tanımlamasından pek de uzak sayılmaz. Töreli olmak ile kanun, adet sahibi olmak arasında Doğu’nun tanımlama biçimi ile Batı’nın tanımlama biçimi dışında pek fark yoktur. Yani Barthold’un tanımı Batı’da kullanılan dil bağlamında bir ayrıma varmış gibi gözükmektedir. Adet sahibi insan ya da kanun sahibi insan ile töre sahibi insan arasında pek de fark olduğu söylenemez. Alman Türkolog K. Müller, “Türk” kelimesinin Uygur metinlerinde “güçlükuvvetli” anlamına geldiğini ispatlamıştır. Ünlü Alman sanat tarihçisi A.V. La Coq ile Türkolog W. Thomsen121 de bu teze katılmışlardır. Türk tarihi üzerine çok değerli çalışmaları bulunan ünlü Macar âlimi Gyula Nemeth de “Türk” kelimesinin “güçlü- 115 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.67. 116 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.67. 117 Hikmet Kıvılcım, Dinin Türk Toplumuna Etkileri, s.14. 118 Ziya Gökalp, Türk Töresi, Toker Yayınları, İstanbul, 2005, s.11. 119 Ziya Gökalp, Türk Töresi, s.11. 120 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.67. 121 Danimarkalı dilbilimci. Dancada Vilhelm olarak yazılmasına karşın Türkçe pek çok kitap ve çalışmada adı Wilhelm olarak geçmektedir. 37 kuvvetli” demek olduğunu ispatlamıştır.122 Burada ispattan kasıt “türk-Uygur” tabirinde kullanılan Türk kavramının hangi amaçla kullanıldığıdır. Uygur metinlerinde bir kişiye “Türk” demekteki maksat o kişinin güçlü kuvvetli olduğunu belirtmek amacıyladır. Selçuklular ile Osmanlıların Oğuzhan veya Afrasyab’ın soyundan geldikleri halde, Türk adını eski tarihlerde Samanilere, İslam kültürü zayıf olan göçebe ve köylülere verdiklerine de rastlanılmıştır. Aynı kimselerin Türk adını göçebe ve köylüler dışında “doğru”, “adil” ve “kahraman” anlamında kendileri için de kullandıkları bilinmektedir.123 Bu da kime Türk dendiğinin de bu farklılığa neden olabileceğine bir işarettir. Bu bilgiden sonra genel bir değerlendirme yapılacak olursak: “Türk” bir ırkın ismini temsil etmenin yanında tarih boyunca çok çeşitli durumları nitelemek ve belirtmek amacıyla farklı anlamlarda hatta bir isim olmaktan ziyade zaman zaman sıfat olarak kullanıldığı ve bu sıfatsal kullanımın göz ardı ezilebilecek kadar az olmadığı dikkatlerden kaçmamalıdır. “Türk” kavramının bir ırkın ismi olduğu yönündeki iddiaların çokluğu yanında “Türk olmak” ve/veya “Türklükten çıkmak” söylemlerinin bugünün söylemleri olmadığını, bunun tarihin belirli dönemlerinde de kullanıldığını görmek gerekmektedir. 122 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.67. 123 Cemal Anadol, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, s.68. 38 2. TÜRK’ÜN TARİHSEL KODLARI Türk’ün tarihsel kodları bağlamında en önemli süreç Türklerin Müslüman olmalarıdır; çünkü bu süreç Türklerin tanınmasında ve tanımlanmasında kullanılan birçok unsurun değişmesine, ortadan kalkmasına veya yeni unsurların bu tanınma ve tanımlama içerisine girmesine neden olmuştur. Bu tarihsel bir süreçtir. Bu İslamlaşma sürecinin yanında Osmanlı dönemi de hem İslami kodları hem de çok fazla/farklı etnik yapıyı aynı anda içerisinde barındırması açısından önemlilik arzetmektedir. 2.1. İSLAM İLE BERABER TÜRK’ÜN KİMLİĞİ Türk kavramının kullanımı ve Türklerin tarihinin bilinmesi bağlamında esas alınan tarihi süreç Göktürkler ve Uygurlar dönemidir. Türklerin Müslüman olma sürecinde ise, Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklular dönemi gibi Türklerin İslamlaşmasında geçiş dönemi olarak kabul edilen zaman dilimi esas alınır. Bu zaman ve mekân124 içerisindeki Türklerin Müslüman olması ile birlikte “Türk”deki köklü değişim ortaya konulmaya çalışılacaktır. İslam, öğretileri gereği hayatın her alanına nüfuz eden bir dindir. Kendisine mensup olanların yaşamlarının her alanına dair söylemi olan ve hatta kendisinin bir yaşam biçimi olduğu iddiasında olan, yaşamsal alanda öğretileri gereği oldukça kapsayıcı olan bir kurallar manzumesidir. Her öğretisinin diğeri için terk edilemediği, tamamını yaşama geçirme iddiası olan ve bunun için mücadeleyi öngören bir olgular bütünüdür. İslam’ın hayatın içindeki giriftliğinin yanı sıra insanların etnik farklılıklarından doğan o çeşitliliği “ümmet bilinci” ile en aza indirgeyerek bir “İslam milleti” oluşturma ideası ve iddiası da gözardı edilemez bir gerçektir. Bu çalışmanın “İslam ile beraber Türk” ün dönüşümü bağlamında, Türklerin Müslüman olmaları ile hem Doğu’da hem de Batı’da “Türk” algısının nasıl bir dönüşüm yaşadığını ve bu algının oluşmasında ne gibi unsurların etkili olduğu analiz 124 Mekandan kasıt Karahanlıların, Gaznelilerin ve Selçukluların yaşadığı coğrafi alandır. 39 edilmeye çalışılacaktır. Bu çalışma içinde değinilen her konuda en çok telaffuz edilen sözlerden birisi “bu çalışma hakkında çeşitli ve farklı yaklaşımların olduğu” söylemi olmuştur; çünkü daha öncede değinildiği gibi “Türk”e yaklaşım bu konu üzerine çalışma yapan düşünürlerin, bilim insanlarının zaman, algı, kaynak ve benzeri nedenlerden dolayı sözcüğün anlamının çeşitli farklılıkları içinde barındırmış bir kavram haline gelmesine neden olmuştur. Bu bağlamda yine aynı sebeplerden dolayı; ancak diğer başlıklarda olduğundan daha az olacak şekilde algıda ve tanımlamalarda bazı farklılıklar söz konusudur. Özellikle bu başlık bağlamında Türklerin Müslüman olduktan sonra “Türk” algısının değiştiği gerçeği çeşitli yaklaşımlarla ele alınmaya çalışılacaktır. Bu değişimin çok köklü olduğuna dair iddiaların varlığı yanında tam tersi bu değişikliğin çok fazla olmadığı Türk’ün var olan bazı özellikleriyle özdeşleştiği için yumuşak bir geçişin varlığından da bahsedenler olmuştur. 2.1.1. Doğu’da İslam ile Beraber Türk’ün Kimliği Türkler Müslüman olduktan sonra Türk’ün ne gibi değişimlere uğradığıyla ilgili olarak Ziya Gökalp’ın dil konusundan bahsederken kurduğu bir cümle aslında bir nevi bu tartışmayla ilgili düşüncelerini de gözler önüne seriyor. Gökalp: “Türk dili de Türk kavmi gibi İslam medeniyet kuşağına girdikten sonra, harfleri ve terimleri ile de İslâmlaşmıştır.”125 Buradan da çıkarılabileceği gibi Gökalp de İslam ile beraber “Türk” ün bir değişim yaşadığını ve İslamlaştığını söylemektedir. Türkler Müslüman olduktan sonra Türk’ün büyük bir değişime uğramadığı zaten Türklerde mevcut olan özelliklerden dolayı değişimin yumuşak bir geçişle olduğu iddiası bağlamında İbrahim Kafesoğlu şöyle bir analiz yapmaktadır: “Daha 9. yüzyıl ortalarında Balasağun dolaylarında 10 bin hanelik Türk kitlesinin Müslüman olmasıyla başlayan Türklerin Orta-doğu’da etkili bir siyasi güç halinde belirdikleri devirde bölge kültür çevresinin en mühim unsuru şüphesiz din idi. İslam’ın yerine getirilmesi gereken vecibeleri arasında başlıcası da bu dini yaymaktı. Esasen “cihad” anlayışı Türklerin fütuhat felsefesine uygun düşüyor, fâtih ruhlarını okşuyordu. Bu 125 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, Gençlik Kitapevi Yayınları, Konya, 2010, s.127. 40 sebeplerle, Kara-Hanlılar yalnız Maveraünnehir’in eski kültür merkezleri Buhara ve Semerkand’da değil, daha doğuda Kaşgar ve dolaylarında İslamiyet’i yaygınlaştıran kuruluşlar meydana getirdikleri gibi, bu uğurda mücadelelere de girişiyorlardı.”126 Kafesoğlu’nun bu tespitine göre özellikle Türk, savaşan bir milletir, Türk kavramı savaşçı bir ırkın adı idi. Bu algı bağlamında Kafesoğlu, Türk sürekli fetihler yapar ve savaşmayı severler algısı içerisinde Türklerin Müslüman olduktan sonra Türk’ün bu tanımına herhangi bir pranga vurmamış, aksine bu fütuhat algısını desteklemiştir, demektedir. İşte bu yüzden Kafesoğlu’na göre İslam Türk kavramına ciddi bir zarar vermemiş ya da büyük bir değişime sebep olmamıştır, algısından yanadır. Kafesoğlu’nun bu olumlu yaklaşımına karşın Lewis’in Türklerin İslam diniyle ilk olarak sınır boylarında karşılaştılar ve o zamandan bugüne inançları, bu sınır boyu İslam’ının kendine özgü bazı niteliklerini aldı127 gibi bir söylem ile dönüşümün, aslında ağır ve şiddetli bir şekilde gerçekleştiğine dikkat çekmektedir. Yani Lewis ileride daha da detaylandıracağı düşüncesi bağlamında İslam ile beraber Türk’ün ve niteliklerinin değiştiğini, Kafesoğlu’nun aksine ciddi dönüşümler yaşadığını ifade ve iddia etmektedir. Bu bağlamda Lewis Türk’ün dönüşümü için şu şekilde geniş bir çıkarsama ve analiz yapmaktadır: “İslam ile beraber; İslam öncesi Türk geçmişinin tamamı hafızalardan silinmişti. Hatta öyle ki; 10. yüzyılda İslamiyet’i henüz kabul etmiş Türk hanedanı olan Karahanlılar bile atalarının Türklüğünü unutarak kendilerine bir İran efsanesinden aldıkları “Âl-i Efrasiyab” (Efrasiyab Hanedanı) adını vermişlerdi. Hatta bir bakıma Türk ismi ve onun atıfta bulunduğu varlık bile İslami niteliktedir.”128 Bu çıkarsamada özellikle vurgulanan “Türk”ün Müslüman olması ile geçmişin tamamının hafızalardan silindiği iddiasıdır. Kafesoğlu ile Lewis’in bu ayrı düşüncelerine rağmen bu çalışma dâhilinde şu çıkarsamayı çok rahat yapabiliriz ki hem Lewis hem de Kafesoğlu’na göre “Türk” belli başlı özelliklere sahip bir “ırk”ın ismidir. “Türk”ün dönüşümü de bu iki kişiye 126 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.376. 127 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2011, s.17. 128 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.13 41 göre, belli başlı vasıfları içerisinde barındıran bu ırkın önceden sahip olduğu özelliklerden ne kadar taviz verdiği veya ne kadarını koruduğu üzerinedir. Lewis’in iddialarını destekleyen argümanların yanında anti-tez denebilecek iddialarda söz konusudur. Örneğin; “Türk”ün ortaya çıkışı ile ilgili söylemlerin Türkler Müslüman olduktan sonra Nuh Peygamber’e atfetmeleri, Kaşgarlı Mahmut’un, bir önceki başlık altında da değinildiği gibi, Hz. Muhammet’e atfederek söylediği bir hadis ile bir Türk algısı ortaya atması bu tezi destekler niteliktedir; ancak bu düşüncenin aksine Kafesoğlu’nun ve diğerlerinin savunduğu savaş özelliklerini kaybetmemeleri hatta kendi öz kültürlerini devam ettirmeleri de bir karşı iddia olarak varlığını devam ettirmektedir. Kaşgarlı Mahmut Türk ile İslam arasındaki ilişkiye dair aktardığı ve ortaya attığı açıklama aslında; Kaşgarlı Mahmut için İslam ile Türk arasındaki ilişki Türklerin Müslüman olduktan sonra nasıl bir dönüşüm içine girmiştir söylemini aşan bir yaklaşımdır. Kaşgarlı Mahmut ünlü eseri Dîvânü Lugâti’t-Türk’te şu açıklamayı yapmaktadır: “Buhârâlı imamlar arasındaki bir güvenilir kaynaktan ve Nişabur halkının bir imamından işittim: Her ikisi de aşağıdaki hadisi aktardı ve ikisinin de isnat zinciri Resûlullâh’a (Allah’ın salat ve selamı onun üzerine olsun) dayanıyordu. Kıyamet alametlerinden, ahir zaman azaplarından ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkışından söz ediyordu. Dedi ki: “Türklerin lisanını öğrenin, çünkü onların saltanatı uzun sürecektir”. Bu hadis sahih ise –vebali boyunlarına olsun- Türkçeyi öğrenmek dini bir vecibedir.”129 Bu iddia İslam sonrası dönem içinde de Türk’e ve Türklere kutsallık atfetmektedir. Ancak bu görüş bugün çok fazla karşılık bulmamakta, en azından bu konu üzerine eğilen pek fazla bilim insanı bulunmamaktadır. Birçok aksini iddia eden görüşe rağmen Lewis’in analizlerinde ve çıkarsamalarında belki de en çok dikkat çekilmesi gereken nokta şu söyledikleridir: “İslam öncesi yazıtlarda Türk ismine rastlanmakla birlikte bununla, birbirine akraba step halklarından sadece biri kastedilmektedir. Bütün bir grubu kapsayacak şekilde bir anlamda kullanımı ve belki de böylesi bir grubu tanımlayan kavram haline gelişi İslamiyet’ten sonra olmuş ve İslamiyet ile özdeşleşmiştir. Tarihsel Türk milleti ve kültürü, hatta bir ölçüde Türk dili, son bin yıl içinde var olduğu şekliyle tamamen 129 Kaşgarlı Mahmut, Dîvânü Lugâti’t-Türk, s.11. 42 İslamiyet’in içinde doğmuştur. Bugüne kadar Türk ifadesi, putperest Çavuşalar veya Hıristiyan Gagavuzlar gibi Müslüman olmayanlar için veya İstanbullu Hıristiyanlar veya Museviler gibi Türk devletinde yaşayan gayrimüslimler için hiç kullanılmamıştır.”130 Bu aslında bir önceki başlıkta bahsedilen “Türk”ün sıfatsal niteliğinden daha çok bir milletsel yapıya döndüğünün bir açıklamasıdır; ancak işte burada “Türk” kavramının içine İslam dışı hiçbir tanımlamaların girmemeye başlaması, İslam ile beraber tabir yerinde ise “Türk” denilen olgunun ruhunu İslam’ın oluşturması söz konusu olmuştur. İslam ile beraber Türk, artık bir bütün olmaya başlamış etnik olarak Türk oldukları iddiasında olanlara bile Müslüman olmadıkları için “Türk” tanımlaması içerisinde yer almayacakları bir tanımlama halini almıştır. Yani artık Türk dendiği zaman akla ilk gelen unsur Müslüman olmaları olacaktı. Lewis, söyleminde bir adım daha ileriye gidiyor ve şöyle bir açıklamayı gerekli buluyor: “Eski Türk uygarlıkları İslamiyet ile birlikte baştan aşağıya ve eski Türk kültürünün gerçek anlamda yeniden dirilişini imkânsız kılacak şekilde silinip yutulmuştur.”131 Bu açıklama bir anlamda da bir olumsuzlama olarak da algılanabilir; çünkü Lewis’e göre İslam’dan önce Türk’ü tanımlayan bütün unsurlar sökülüp atılmış, tamamen İslam merkezli tanımlamalar yapılmış ve bu geri dönüşü olmayan bir silinme ve yutulmaya sebebiyet vermiştir. Ülken132 bu konuda önce bir analizle durumu açıp sonrada aslında bu algılamanın yersiz olduğuna dair görüşlerini şu şekilde dile getirmektedir: “Türk milleti, şu halde, etnik bakımdan Orta Asya Turanî kavimlerinden olan Anadolu ve bir kısım Rumeli’ye, din bakımından İslamiyet’e, medeniyet bakımından modern milliyetler medeniyetine bağlı olan; fakat bu unsurları yan yana getirmeye lüzum olmayacak surette, bin seneden fazla bir zamanda onların kaynaşmasından, bir vatan üzerinde kültür birliğinin kurulmasından doğmuştur.”133 Bu algı Türk’ün yaşadığı tarihsel süreçlerin ve tercihlerinin bir kopuş ya da kayboluş değil, aksine Türk’e zenginlik katmıştır diye görmektedir. Bu bağlamda Ülken sözlerine şu şekilde devam 130 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.13-14 131 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.16 132 Hilmi Ziya Ülken: 1901-1974 yılları arasında yaşamış felsefeci, sosyolog. 133 Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih Şuuru, s.307. 43 ediyor: “Türk milleti eski ırk köklerinden ayrılmakla, yeni bir vatan ve yeni bir kültür kurmakla şahsiyetini kaybetmiştir. Böyle bir iddia Fransız, İngiliz milletleri için ne kadar yersizse, Türk milleti için de o kadar yersiz ve yanlıştır.”134 Yani Türklerin İslam ile beraber bazı özelliklerinin kaybolması ya da İslam ile beraber bazı özellikler kazanmış olması kayıp değil tarihin doğal bir sürecidir. Lewis’in ciddi ve sert iddialarına katılmayan ve Ülken’in doğal tarihi süreç tezinin de dışına çıkan Kafesoğlu olaya bu açılardan bakmamakta ve şu şekilde bir çıkarsama yapmaktadır: “Anadolu’nun fethinde de, Bizans elindeki toprakların “küffar”dan kurtarılması lüzumu gibi bir “cihad” havasına giriş, Türk başbuğlarının vazifelerini kolaylaştırmıştır. İslamiyet-Türklük manevi birliğinin sağladığı, hem Türk’ün kudret ve şanını yükseltmek, hem İslam dinini yükseltmek gibi bir gaye ortaklığında gelişen bu yeni ruh”135 tur, diye adlandırması Kafesoğlu’nun olayı birinin diğerini dönüştürmediği ikisinin de birbirinin değerlerini yükselttiği ve yücelttiği anlayışındadır. Bu yaklaşım şu anlama gelmemektedir; İslam, Türk kavramına ve Türklere dönüştürücü hiçbir katkı yapmamıştır ya da bir şeyler eksilmemiştir demek değildir. Bu Lewis’in dediği gibi bir silinip yutulma olmadığı ve eklemeler ve çıkarsamaların önemli ve olumlu katkılar olduğuna inançtır. Aksi takdir de Türkler Müslüman olduktan sonra özellikle Lewis’inde açıklamış olduğu gibi Türk kavramının ve Türklük algısının İslam merkezli değiştiği gözardı edilemez. Lewis, İslam ile beraber Türklerin ciddi bir dönüşüm yaşadığını hatta bunun bir dönüşüm değil tamamen bir kopuş olduğunu iddia ettiği söylenmişti. Lewis bu kopuşu bir kıyasla şu şekilde açıklamaktadır: “İslamiyet’e geçmiş farklı halklardan hiçbiri, kendi ayrı kimliğini İslam ümmeti içinde eritme konusunda Türklerin eriştiği noktaya varamamıştır. Türkler kendi İslam öncesi geçmişlerinden pek az hatırayı ellerinde tutmuşlar, Türk ile Türk olmayan arasında hiçbir ırk engeli yerleştirmemişlerdir.”136 Buradan açıkça anlayabiliyoruz ki Lewis, Türk, İslam ile beraber etnik farklılıklarını yok saymış ve kendini tanımlamada ya da Türk’ü tanımlayanların gözünde ilk unsur sadece Müslümanlığı olmuş ve İslam’ın 134 Hilmi Ziya Ülken, Millet ve Tarih Şuuru, s.307. 135 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s.377 136 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.445 44 değerlerini en baştan itibaren kendi öz değeri gibi görüp geçmişinden vazgeçebilmiştir, demektedir. Kafesoğlu, Lewis’in baktığı pencereden bu olayı açıklamamakta, bu tezi bağlamında çeşitli argümanlar ileri sürmektedir ve bu bağlamda İslam’ın, bir töre sahibi olan Türklerin törelerine aykırı hiçbir unsura sahip olmadığını, bu yüzden bir benlik kaybından ziyade birbirini zenginleştiren iki önemli değerin buluşması olarak gördüğünü ifade etmektedir. İslam Türk’ü manevi anlamda zenginleştirmiş, Türk de mevcut fütuhat yetenekleri ile İslam’ın “cihad” felsefesine katkı yapmıştır. Kafesoğlu bu algısını şu şekilde yaptığı bir analizle açıklamaktadır: “Evvelce Budizm, Manihaizm, hatta Hıristiyanlık ve Musevilik gibi dinlere de intisap ettikleri bilinen Türkler, her halde, hiçbir dinde kendilerini İslamiyet’teki kadar bahtiyar hissetmemişleridir. Bunun başlıca sebebi olarak, İslami akideler ile eski Türk telakkileri arasındaki yakınlık zikredilebilir. Meselâ, İslamiyet’in “cihad”a verdiği yüksek değer, Türklerin fâtih ruhuna fevkalâde uygun gelmişti. İslamiyet’in ciddiyet, vekar, yardım ve saygı şiarları eski Türk ahlakına tamamen tetabuk ediyordu. Adalet ve eşitlik mevzularında bu dinin asîlâne davranışı Türk alp’lik karakterlerinin bir aynası gibi idi. Türkün manevi cephesini ikmâl eden İslamiyet’e Türklerin de hizmeti büyük olmuştur.”137 Kafesoğlu İslam ile Türk karşılaştırmalarında ya da birleştirmelerinde spesifik olarak Türklerin fütuhatı İslam’ın ise cihadını örnek olarak vermektedir. Diğer konularda ise daha genel ifadeler kullanmakta ve çok fazla detay vermemektedir. İslam ile beraber ve sonrasında Türk tanımlamalarında Türk milli kimliğine dair anlam taşıyan kanıtlara pek rastlanmaz. İslam’ı seçen ilk Türkler daha öncede belirtildiği gibi kendilerini tamamen yeni inançlarıyla özdeş görüyorlardı ve ayrı bir Türk geçmişini şaşırtıcı bir hızla hiç boşluk bırakmadan unutmuş gibiydiler.138 Lewis’in bu analizleri İslam sonrası Türk’ün tanımlamasında ana etkenin İslam olduğu, geçmişin gerçek manada her türlü tanımlamada saf dışı kaldığı, hatta bundan önceki başlıkta da belirtildiği gibi Türk’ün kökeni araştırmalarında da kaynak olarak İslamî argümanlar kullanılması bu düşünceyi bu bağlamda doğrulayan bir unsurdur; 137 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1970, s.5. 138 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.449. 45 ancak yine de geçmişin tamamen sökülmesi veya silinmesi tabirlerinin ağır olduğunu söylemekte de yarar vardır. Lewis’in bu yaklaşımından uzak olduğunu çok kez dile getirilen Kafesoğlu, İslam ile beraber Türk’ün dünyada nasıl bir mevkie sahip olduğunu şu şekilde anlatmaktadır: “Çok geniş fütuhat politikası ile eski dünyanın etnik çehresini tayin eden, Haçlı seferleri yolu ile Avrupa’da derebeylik rejiminin yıkılarak, yerine burjuva hâkimiyetinin doğmasına sebep olan ve Rönesans hareketinin teşvikçisi sıfatı ile de çağımız Batı medeniyetinin olgunlaşmasına katkıda bulunan Türkler, bilindiği üzere, denizlerden uzak, kara iklimlerinin çocukları idiler.”139 Kafesoğlu Türk kavramını belli töreleri olan, İslam öncesinde de belli bir güce sahip olan, İslam ile beraber kader birliği yapmış bir ırk olarak tanımlıyor. Bu Türk doğulu bir millet ve İslam ile beraber İslam ile özdeşleşmiş ve İslam için anlatılan tarihi serüven Türk içinde geçerlidir, diye bir bakış açısına sahiptir. Türkler Müslüman olduktan sonra Türk kavramını tanımlayan unsurlardan hangilerinin kaybolduğu veya bu kavrama ne gibi yeni eklemelerin yapıldığa dair İsmail Hami Danişmend şöyle bir analiz yapmaktadır: “Müslümanlıktan evvelki devirlerin siyasi vesikalarıyla tarihi kitabelerinde gözden geçirdiğimiz milliyet fikri, Müslümanlıktan sonra da medrese kültürünün uyuşturucu tesirlerine rağmen devam etmiş, tarihte bir takım hadiselere ve hatta muharebelere bile sebep olmuştur.”140 Danişmend Türklerin İslam ile tanışmadan önce de bir milliyet fikrine sahip olduklarını ve İslam ile birlikte İslam’ın o dönemde mevcut olan bazı kurumlarının milliyet olma fikrine zarar verme potansiyeline rağmen Türkler bu olumsuz etkiden kendilerini koruyabilmişlerdir demektedir. Danişmend bunun göstergesi olarak da “bütün bunlarda en mühim âmil olarak Türkün, Türk diline bağlılığı gösterilebilir”141 demektedir. Yani, eğer İslam ile beraber milliyet fikrini kaybetmiş olsalar idi dillerinden vazgeçerlerdi. Türklerin dillerinden vazgeçmemeleri sürekli Türkçe konuşmalarını milliyet olma bilincini koruduklarının en önemli göstergesidir, denilebilir. 139 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, s.7. 140 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.30. 141 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.30. 46 Danişmend bu düşüncelerini kanıtlamak amacı ile iki önemli tarihi analiz yapmaktadır. Bu analizlerin birincisinde: “Türkler ister galip, ister mağlup, ister hâkim, ister mahkûm olsunlar, hiçbir zaman hiçbir yerde milli dillerine karşı besledikleri imandan inhiraf etmemişler, eski soy hatıralarını unutmamışlardır. Miladın 800 tarihinden 1000 tarihine kadar iki asır içinde Türkler Şamanilikten Nesturî Hıristiyanlığına ve Nesturîlikten de Müslümanlığa geçmek suretiyle üç defa din değiştirdikleri halde dil değiştirmemişlerdir. Karayim Yahudileri de Tevratı İbranî harfleriyle; fakat Türk diliyle yazmışlardır…”142 demektedir. Yani Türkler tarih boyunca farklı inançlar içinde bulunmuşlar, bu bağlamda alfabeleri değişmiş ancak hiçbir zaman Türkçe konuşmaktan geri durmamışlar bu da Türklerin İslam sonrası veya diğer dinlere mensubiyet dönemlerinde de öz kültürlerinden taviz vermediklerinin bir göstergesidir. Danişmend’in ikinci tarihsel analizi ise: “Türk ırkının İslam tarihindeki ilk mühim rolleri, Emeviler’e karşı uyanan aksülamelden başlayıp nihayet Abbasi hilafetini tamamıyla Türk nüfuz ve hâkimiyeti altında bırakacak dereceleri bulan hadiselerde gösterilebilir. Arap hilafeti üzerinde bu Türk hâkimiyeti o kadar kahir bir nispet almıştı ki, İbnül-Kesir’e göre bu hâkimiyetin böyle bir nispet almasından evvel Abbasi hizmetindeki Türk askerleri Arap halifelerine sadakat yemini etmeye başlamışlardı. Bu vaziyet, aynı bir siyasi manzume içinde Türk milliyetinin Arap milliyetiyle mücadelesinden muzaffer çıkması demekti. Bu hali tetkik eden Hıristiyan Arap müverrihlerinden Corci Zeydân, Abbasiler devrinde Türklerin gerek lisan meselesinde, gerek Araplarla tesalüp ve ihtilat hususunda gösterdikleri milli şuuru şöyle anlatır: O asırlarda Şiî veya Sünnî olsun, herhangi devlet teessüs etmişse Türkleri hizmet-i askeriyesinde istihdam etmiş idi. Türkler Bağdad’a vesair müdün-i meşhure-i İslamiye’ye fevc getiriliyordu. Bunlar alelesker buralarda evlenmek, çoluk çocuk sahibi olmak istemezlerdi. Daima Türkçe konuşurlardı. Bâzen Arapçayı öğrenirler, fakat tekebbür sâikasiyle Arapça konuşmak arzu etmezlerdi,”143 demektedir. 142 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.31. 143 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.33. 47 Bu durum için söylediklerinin doğru olduğunu vurgulayan Danişmend: “Müslümanlıktan evvel olduğu gibi İslamiyet’ten sonra da Türk âlemindeki milliyet şuurunun kuvvetini gösteren birçok ilmî ve edebi eserlerle tarihi hadiseler vardır,”144 demektedir. Kafesoğlu, İslam ile beraber ve kapsadığı anlam itibariyle de bir ırk olan “Türk”ün öncesi ve İslam ile kader birliğine sahip olan Türk için: “bu itibarla siyasi hâkimiyet ve kültürel tesirleri daha ziyade büyük kıt’a şartlarına dayanıyordu. Bazı tarihçiler tarafından “Türk Asrı” diye anılan 16. yüzyılda bu durum en yüksek seviyeye ulaşmıştı.”145 Kafesoğlu Türk’ün İslam öncesi tarihini anlatırken İslam ile beraber olan bölümü bir sekte ya da ayrı bir tarihi süreç olarak değil, İslam öncesi Türk tarihini İslam ile beraber olan ile bir bütün olarak görmekte ve: “Çin sınırlarından Almanya’ya ve Afrika üzerinden Atlas Okyanusu’na; Ural dağlarından Habeşistan’a kadar yayılan Türk üstünlüğü bu asırdan itibaren deniz yollarının açılması ve hızla gelişen keşifler yüzünden sarsıldı; Türkler yavaş yavaş cihan hâkimiyetini kaybettiler; Osmanlı imparatorluğu kuvvetten düşerken, diğer Türk ülkeleri istilaya uğradı.146 Kafesoğlu İslam veya Osmanlı için geçerli olabilecek bir tarih okumasını hiç şerh etmeye gerek duymadan “Türk” için de aynı tarihi anlatmaktadır. 2.1.2. Batı’da İslam ile Beraber Türk’ün Kimliği Çalışmanın buraya kadar olan bölümünde İslam ile beraber Türk’ün nasıl bir dönüşüm içine girdiği analiz edilmeye çalışıldı. Bu başlık altında ise, bu dönüşümün özellikle Batılılar tarafından nasıl algılandığı ve Türk ile İslam’ın nasıl oldu da bu kadar iç içe giren bir hal aldığı anlatılmaya çalışılacaktır. İslam ile beraber Batı’da “Türk kimdir?” sorusuna verilen cevap “Müslüman”dır. “Müslüman kimdir?” sorusuna verilen cevap ise “Türk”tür olmuştur. İslam ile beraber “Türk kimdir?” sorusuna Batılılar tarafından “Müslüman”dır; “Müslüman kimdir?” sorusuna “Türk”tür cevabının verilmesinin en önemli nedenlerinden birisi İbrahim Kafesoğlu’nun İslam ile beraber Türklerin 144 İsmail Hami Danişmend, Türklük Meseleleri, s.35. 145 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, s.7. 146 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri, s.7. 48 “fütuhat” anlayışı ile İslam’ın “cihad” anlayışının paralel bir anlayış olması ve İslam ile beraber bu iki önemli unsurun birleşmesi ile “İslam-Türk anlam birliği” güçlü bir yapı haline gelmiştir. Bu özelliğin Batılılar tarafından anlaşılması ise bu işin kırılma noktası olmuş ve Türk’ün tanımlanmasında baş aktör olmuştur. Bu süreci Hüsamettin İnaç şu şekilde analiz etmektedir: “Haçlı seferlerinin başlangıcıyla beraber, Türk bilimsel adıyla adlandırılan bu topluluklar, Hıristiyan dünyasının en yakın ve en tehlikeli “ötekiler”i olmuşlar, İslam’ın “temsilcilerine” ve “kılıçlarına” dönüşmüşlerdir. Böylece, Avrupalılar tarafından, Yakın Doğu’daki tüm insanlar “Türk” olarak isimlendirildiği gibi, bütün Yakın Asya da, “Türk toprakları” ve Türkiye” olarak anılmaya başlamıştır.”147 Bu açıklama Hıristiyan Batı’nın Türk tanımlaması yaparken neden ilk olarak “”Müslümanlardır” dediklerinin önemli bir delili niteliğindedir; hatta bazı kaynaklara göre Müslümanlar içinde “Türk”tür tanımının yapılmasının ana nedeni budur; çünkü Hıristiyan Batı, Türk ile ilk kez, en azından en ciddi anlamda ilk kez, Haçlı Seferleri döneminde karşılaşıyor ve daha sonraki yüzyıllarda da devam edecek o tanımlamayı yapmaya başlıyorlar: Türk Müslüman’dır, Müslüman Türk’tür. Türk’ün bu yeni tanımı gittikçe çeşitli kaynaklarda geçmeye başlayacak ve Batılı çok sayıda düşünür ve hatta devlet adamı bu tanımı kullanacaktır. Bu konuda İnaç şu tespiti yapıyor: “Türkler, doğuya ve kendi yönlendikleri tarafa doğru, Türklere ve Araplara ait semboller birbirine karıştırılmış görünür; özellikle 14. yüzyıldan sonraki rahiplerin çalışmalarında. Bu gerçeğe dayanarak, 15. yüzyıl İtalyan edebiyatında Türkler, doğuyu sembolize eden genel bir topluluk olarak algılanmış ve neredeyse Doğuyla ilgili olan bütün negatif ve pozitif görünümler Türklere atfedilmiştir.”148 Bu bağlamda Türk’ün tanımına yeni bir unsur daha girmiş olur ve Türk’ü tanımlayan önemli unsurlardan birisi de Doğulu oluşudur. Özellikle Batı’nın Türk tanımlamasının en önemli iki unsuru belirmeye başlamış ve Türk, doğulu ve Müslüman olan kimsedir haline geline gelmiştir. İnaç analizinin devamına şöyle devam etmektedir: “Aydınlanma dönemine kadar, 147 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s. 78 148 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.79. 49 Müslüman, “Türk”le eş anlamlıdır, “İslam ‘Religio Turcica’ ile eş anlamlıdır bu anlayışın mantıksal bir uzanımı olarak, Hz. Muhammet Türk’tür anlayışı ortaya çıkmıştır. Türkler “ötekiyle” o kadar benzerdir ki, Hıristiyanların uygunsuz hareketleri ve küçük düşürücü davranışları Türklere bağlanır. Bu şekilde Geldenmunt’un resminin adı “İspanyol İnsanlarının İnanılmaz Türk Vahşiliği”dir.”149 Bu bağlamda Batı, Türk’ün tanımına yeni unsurlar eklemeye devam etmekte Türk, doğuludur, Müslüman’dır tanımın yanına Türk aynı zamanda “vahşidir” de eklenmektedir. Bunun en önemli sebebi sanırım Haçlı Seferleri sırasında yaşadıkları tecrübelerden kaynaklanıyor. Özellikle Türk’e atfedilen vahşilik yaftasına ileriki bölümlerde de daha da detaylı biçimde değinilecektir. Batının Türk, Müslüman’dır, doğuludur ve vahşidir tanımlamasının yanında aynı dönemlerde Doğu-Batı karşılaştırılması bağlamında Doğu’da nasıl bir Türk algısının var olduğunu anlayabilmek için yine İnaç’ın aynı çalışmasındaki şu analizine bakmak gerekmektedir: “Arapların gözünde ‘Türkler’ politik yapıda toplumsal birleşme noktasını dikkate almadan belirli bir dili konuşan, benzer etnisiteyi ve göçebe-bozkır kültürünü paylaşan bütün Orta Asyalılardı. Bu tanım özellikle Türklerin Müslüman olmadan önceki özelliklerine yapılan bir tanımlamaydı. Bu tanımlama Doğu’da da Türkler Müslüman olduktan sonra değişti ve Müslüman olduktan sonra bu büyük topluluk hem diğer Müslümanlar sayesinde hem de kendi algılayışlarındaki üstün özelliklerini kaybetti, aynen Rönesans öncesi ve Rönesans dönemi krallıklarında ‘biz’in Hıristiyan ve ‘ötekiler’in Hıristiyan olmayanları ifade etmesi gibi”150 oldu. Yani hangi etnik kimliğe sahip olursa olsun bu etnik kimlikler için “biz” ve “öteki” din (Hıristiyan- Müslüman) temelli bir tanımlamaya tabi tutuldu. Batılıların Türk tanımlamalarında Haçlı Seferleri’nin rolünün büyük olduğunu hatta bunun asıl ölçüt olarak alındığına dair kısaca bir giriş yapılmıştı. Gerçekten de Batı’nın Türk tanımları için Haçlı Seferleri çok önemli bir durum arz etmektedir. Bunun en önemli nedeni Batı, Türk’ü ilk kez Haçlı Seferleri ile tanıyacak ve daha sonraki süreçlerde de Türk tanım ve tasvirleri için önemli bir kaynak teşkil 149 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.79. 150 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.77. 50 edecektir. Bu bağlamda önemli bir çalışma yapmış olan Dellal şöyle bir analiz yapmıştır: “Kutsal Toprakların Müslümanların elinden kurtarılması gibi bir ideolojik görüşten güç alan ve dinsel duygularla beslenen Haçlı Seferleri sayesinde Almanlar Müslümanlarla ilgili birçok olumsuz imgeyi üretmişlerdir ve bu imge kayıtsız şartsız gelişigüzel Türklere uyarlanmıştır.”151 Bunun en önemli nedeni daha önceden belirtildiği gibi Batılıların Türk hakkında kesin bir bilgiye sahip olmaması ve Haçlı Seferleri sırasında tanıdığı ile yetinmesidir. Haçlı Seferleri’nin en önemli nedenlerinden biri hatta çoğu kaynağa göre en önemli nedeni, Kutsal Topraklar’ın Müslümanların elinden geri alınması isteği olduğu, tarih-bilimsel araştırmalara göre genel kabul gören bir görüştür. İşte bu anlayış ile başlatılan bu hareket Ortaçağ Avrupa’sında, Türklere (Türk’e) ilişkin derin bilgiye sahip olunmadığından, “Türk”lere ilişkin yargılar da henüz imge haline dönüşmemişti. İşte bu bilgi yoksunluğu ve ilk tecrübenin etkisi ile Müslümanlara ilişkin yerleşik yargılar gerektiğinde Türkler için de genel geçer yargılar olarak ortaya çıkıyordu.152 Bu ise günümüzdeki çoğu “Türk nedir?” tartışmalarının temelini oluşturmaktadır; çünkü Batı’nın o zamanki “Türk Müslüman’dır, Müslüman Türk’tür” algısı, bugünün tartışma konularında geçmişe bir atıf olarak kullanılmakta ve günümüzde de hala bu görüşü savunan insanlar bulunmaktadır. Batı’nın kendi toplumuna böyle bir İslam ve Türk anlatması sadece tecrübenin bir sonucu değil aynı zamanda o günkü çatışmaların da verdiği bir planlı çabanın da bir ürünüdür. Yine bu konuda Dellal şöyle bir analize gitmektedir: “nefret ve antipati uyandıracak bir İslam imgesi çizmek ve böylece de, Haçlı Seferleri’nin geçerli gerekçesini ortaya koyma çabası içindelerdi. Bu yüzden Haçlı Seferleri sırasındaki Türk imgesi, Hıristiyanlığın yok edilmesi ve Tanrıya ibadet yerlerinin yıkılması gibi oldukça olumsuz özelliklerle bezendi. Öyle ki sadece, dini153 ve her şeyi acımasızca yok eden ‘Türk’ler imgesi, Hıristiyan halklarda din elden gidiyor korkusu ile nefret duygularını yaratabildi. Bu yüzden de Müslümanlar yağma eden, 151 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2002, s.51. 152 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.51. 153 Dinden kasıt Hıristiyanlıktır. 51 ateşe veren, insan kaçıran ve ibadet yerlerini harabeye çeviren inançsızlar, ahlaksızlar, kanlı ve putperest olarak sunulmuştur154”. Buradan şu çok rahat çıkarılabilir: Batıdaki Türk algısının ilk argümanı olan Türk Müslüman’dır algısı Haçlı Seferleri ile ilk kez karşılaşılan bir topluluğu edinilen bilgiler ile tanımlama argümanıdır; ancak “Türk barbardır, yakıp yıkar” anlayışı bir düşman yaratma ve yaratılan düşmanı, kendi toplumlarına anlatma ve hatta “ortak düşman” olma özelliği kazandırabilmek için kullanılan bir argüman da olmuştur. Özetle Haçlı Seferleri, Hıristiyanlıkla Müslümanlık arasında oluşan dinsel bir çatışmanın ürünüydü ve bu nedenle Türk imgesi Haçlı Seferleri boyunca bir “antiMüslüman” bakış açısının etkisi altında kalmıştır ve böylece ortaçağ boyunca bir “Müslüman-Türk” imgesinden söz edilebilirdi.155 İşte günümüzde de çoğu tartışmanın konusu olan “Müslüman kimliği ile Türk kimliği arasında nasıl bir bağ var, bunlar bir bütün müdür yoksa kendi şahıslarına münhasır ayrı yapılara mı sahiptir ya da ne iç içe geçmiş ne de tamamen kopuk bir durumun izahı değil aralarında etkileşimden söz edilebilir midir?” gibi soruların cevabı olarak iç içe geçmiştir, diyenlerin ellerindeki en önemli argüman Batı’nın bu tanımlaması olduğu muhakkaktır; çünkü o yüzyıllarda gerçek anlamda Batılıların zihninde Türk derken çağrışım yapan imgeler ile Müslüman derken çağrışım yapan imgeler tamamen aynı olgular idi ve bu onların çalışmalarına da ciddi bir şekilde yansımaktaydı. Bu çağrışımlarla örülü bir dünya olan Batı’da yetişmiş Protestan din adamı Luther’in156 Türklerle ilgili olarak şu sözleri önemlilik arzetmektedir: “Türklerin gücü Papa’da olsa, o Türklerin yaptıklarından daha kötüsünü yapar. Her ikisi de, Papa ve Türkler, en ağır günahları utanmazca işleyebilecek denli kördür. Papa’nın, Türk’ten terk farkı eline kılıç alamamış olmasıdır.”157 Luther’in bu tanımı kötünün ölçütü olarak Türk’ü aldığını ve burada Türk’ten kastettiği olgunun Müslüman olmaları ve onun için savaşan insanlar olduğunu gözden kaçırmamak gerekmektedir. 154 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.51-52. 155 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.52. 156 Martin Luther: 1483-1546 yılları arasında yaşamış, Hıristiyanlığın Protestanlık mezhebinin kurucusudur. 157 Ömer Solak, “II. Meşrutiyet Dönemi Romanında “Türk” ve Türklük”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21/2009, s.420. 52 Dönemin Türk kimdir sorusuna cevap verenlerin en önemli argümanı kuşkusuz Haçlı Seferleri idi; ancak Haçlı Seferleri’nin yanında seyyahların günceleri de az da olsa varlığını sürdürmekte idi. Bu bağlamda yine Dellal’ın tercümesi ile Venedik’ten çıkan bir seyyahın anılarında şunları anlattığı görülüyor: “Dönemin en uzun gezilerinden biri Venedikli Marco Polo 1270 yılında gerçekleştirmiştir. Venedik’ten yola çıkarak Çin’e seyahat eden Marco Polo izlenim ve deneyimlerini 1298 ya da 1299 yılında yazdığı “Divisament dou monde” adlı yapıtında dile getirmiştir. Yapıtı daha sonra “II Millione” (Milyoner) olarak tanınmıştır. Osmanlı Beyliği de bu tarihte kurulmuştur. Marco Polo, Ortaçağ “Gezi Güncesi Yazısı”nın en önemli ürünlerinden biri olan yapıtında, sadece bir bölümü Türklere ayırmıştır. Polo, bu bölümde Türkler ile ilgili “Turcomanno” ve “Turcomania” sözlerini kullanır. “Turcomania”da üç kuşak insan yaşadığından, bunlardan birinin Muhammed’e inanan, dağlarda, ovalarda yaşayan ve hayvancılık ile geçinen Türkmenler olduğundan bahseder. Polo’ya göre onlar basit ve çok akıllı olmayan insanlardır, ayrıca çok değerli at ve büyük eşekleri vardır. “Turcomanno”lar, Ermeniler ve Yunanlılar ile birlikte yaşar. Bundan başka bu yapıtta, Semerkant ve Yerkent’in de içinde bulunduğu ve Orta Asya’yı ifade eden “Grande Turchia” (Büyük Türkiye) terimi kullanılır.”158 Polo’nun bu yazılarından şu rahatlıkla söylenebilir: Türk Müslüman’dır tabiri aslında sadece basit bir söylem değil mevcut olan durumun izahı haline gelmiştir. Aynı zamanda Türk’ün pastoral bir hayat süren bir topluluk olduğu da vurgulanır. “Büyük Türkiye” tabiri ise hala Türklerin “ana yurdu” olan yerlerde yaşayan Türk kavimlerinin olduğu ve bunların o bölgede çoğunluk olmalarından dolayı Polo tarafından da böyle bir tanımlamaya gidildiği söylenebilir. Türklere yönelik gezi yazılarından başka birinde ise Dellal şu ifadelere yer vermektedir: “İtalyan Dominik Papazı Ricaldo de Monte Croce, Arap ve İslam dünyasına ilişkin düşünme ve izlenimlerine ilişkin düşünce ve izlenimlerini “Confutatio Alcorani” yapıtı, beş mektup ve bir gezi güncesinde özetlemiştir. Ricoldo bu yapıtında temelde Kur’an’ı çürütmek ister ve bu yüzden yapıt birçok önyargının etkisi altında şekillenir. Ancak Almanların Türk imgesi onun bu yapıtından büyük ölçüde etkilenmiştir ve daha sonra Luther tarafından doğrudan 158 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.58. 53 Türklere uyarlanmıştır.”159 Bu uyarlama yani İslam’a yönelik olumlu veya olumsuz eleştirilerin doğrudan Türk içinde kullanılması Batı için Türk ve İslam’ın ne kadar içe geçmiş bir duruma geldiğinin önemli bir göstergesidir. Hıristiyan Batı açısından iç içe geçmiş bu durumu şimdikilerin üslubundan daha naif bir şekilde açıklayan kaynaklarda ise Türk, kaba güçle değil; zarif ve ince maneviyatla Hıristiyanları Müslüman yapmak isteyen kavim160 olarak algılanıyordu. Bu tanımda da Türk, İslam ile iç içe geçmiş bir topluluk ve İslam’ın “ideolojisini” benimsemiş ve onun için savaşan insan topluluğudur. 2.2. OSMANLI DÖNEMİNDE TÜRK ALGISI Osmanlı döneminde “Türk” algısı diğer konu başlıklarına göre daha az farklılığa sahip ve belli başlı parametreler öne sürülmektedir. İlk bakışta “Türk”ün İslam ile beraber dönüşümünün bir safhası gibi görünse de Osmanlı dönemi, Osmanlı Devleti’nin etki alanı ve dünya tarihindeki yeri bağlamında ayrı bir başlık altında değerlendirilme gereği duyulmuş, dönemin ayrıca bir incelemeye tabi tutulmasına karar verilmiştir. Osmanlıların Türkleri nasıl gördüğü veya “Türk” dendiği zaman ne anladığına dair çeşitli yorumlar türetilmiş, çeşitli tezler geliştirilmiştir. Türk kavramına karşı Osmanlı dönemindeki faklı yaklaşımların en önemli sebepleri arasında, kişilerin ulaşabildikleri kaynaklar, gezi güncelerindeki tecrübeler, sahip olduğu dünya görüşü gibi durumları sayabiliriz. Geliştirilen faklı yaklaşımlar arasında iki yaklaşım ön palana çıkmaktadır:161 1. Osmanlılar, tarihin derinliklerinden ebediyete doğru varlığını ve akışını sürdüren Türk milletinin bir parçasıdır. Osmanlı tarihi Türk ulusunun tarihinde bir aşamadır. Osmanlılar Türk’tür. Kendilerinde Türk milleti bilinci vardır ve bundan gurur duyarlar. 159 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.58. 160 Ömer Solak, “II. Meşrutiyet Dönemi Romanında “Türk” ve Türklük”, s.421. 161 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, Dünyada Türk İmgesi, (Editör: Özlem Kumrular), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011, s.13. 54 2. Osmanlı hanedanı meşruiyet kaygıları ile kendini Orta Asya Türk dünyasına bağlayıp bir Oğuz geçmişi kurgulasa da, Osmanlılar kendilerini Türk görmedikleri gibi Türklerin köylülük ve kabalık atfıyla küçümsemektedirler. Bir Türk milleti bilincine sahip olmadıkları gibi Türk olmayı da kabullenmezler. Dahası Osmanlı coğrafyasındaki Türkçe konuşan insanlarda kendilerini dini aidiyet duygusu içinde “Müslüman” olarak niteler, Türk olarak görmezler. Gerek Türk milleti gerek Türk kimliği bilinci esas olarak Cumhuriyet Dönemi’nde ortaya çıkmıştır. Türk kimliği o zaman seçilmiş ve oluşturulmuş bir kimliktir. Birinci yaklaşım Osmanlıların kendilerini Türk olarak gördüklerini, Türk dendiği zaman özellikle Osmanlı Devleti’nin kurucu kadrosu olarak algılandığı iddia edilmektedir. Bu tez “Türk” kavramı bağlamında, Osmanlıları da Türk kavramının içine alacak ve böylece Türk sözcüğü tarihsel skala içinde hem gelişerek hem de genişleyerek devamını sağlamış olacaktır. İkinci yaklaşımda ise Osmanlıların kendilerine Türk demedikleri, Türk dendiği zaman Osmanlı anlaşılamayacağı, Osmanlı Devleti yıllarında bir Türk kimliği bilincinin olmadığını, Türk sözünün köylülük, kabalık anlamına geldiği vurgulanmaktadır. Bu anlayış daha sonra Osmanlının son dönemlerinde Cumhuriyet ideolojisinin ideologluğunu yapmış kişiler tarafından da eleştirilecektir. Bu eleştiri ileriki bölümlerde de görüleceği gibi “Türk”ün ve Türklüğün Osmanlı Devleti döneminde hiç itibar görmediği ve hatta aşağılandığı yönünde eleştiriler olacaktır. Bu iki yaklaşım çeşitli kaynaklarda ya birinin ispatı için ya da ikisinin nasıl, hangi durumlarda kimler için kullanıldığını belirtmek ve bu bağlamda analiz yapmak için çok kez kullanılmıştır. Bu çalışmada iki yaklaşımın hangi durumlarda, kimler tarafından, hangi durumlar için kullanıldığını ve bu bağlamda çıkarsamalar yaparak Türk kavramının ne gibi dönüşümler yaşadığını analiz etmeye çalışılacaktır. Osmanlı Devleti’nin ilk yıllarından yirminci yüzyılın başlarına kadar olan dönemde çok sayıda yazılı eserler bırakılmıştır. Bu süre zarfında bırakılan kaynaklarda “Türk” sözcüğü sürekli olarak ve çok fazla kişi tarafından kullanılmıştır. Bu kullanımın bütün kaynaklarda yeksenak bir biçimde kullanıldığını düşünmemek gerekir. Sözcüğün kullanımındaki farklılıkları görebilmek ve zaman içindeki 55 dönüşümleri yakalayabilmek için tarihsel bağlamın olabildiğince yeniden oluşturulması bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu ise tarihi metinleri kullananların edindiği duruş veya takındığı tavır ile doğrudan ilintili olduğu için algıda ve yorumlamada doğal olarak farklılıklara yol açmaktadır.162 Bu farklılıkları görmezden gelmek yanlış olacağı gibi bu farklılıkların derin bir çelişki yarattığını söylemek de doğru olmayacaktır. Bu bağlamda Türk kavramını kim, niçin ve hangi durumda kullanıldığını görebilmeye çalışmak bu farklılığı doğru biçimde anlaşılması için doğru bir yaklaşım olacaktır. 18. yüzyılda yayınlanan Tableau General’in yazıları, D’Ohsson, Araplar tarafından yinelendiği üzere, Türk kelimesinin anlamının Osmanlılar için Horasan ve Türkistan’ın çöllerinde yaşayan aylak ve durgun insanlar olduğunu iddia eder.163 Bu Türk tanımı bir ırksal yaklaşımdan ziyade bir küçümseme ve Türk sözcüğünü bu bağlamda sıfatsal bir nitelikte kullanmaktır. Bu anlamlandırma hiç de Batı’nın tasvir ettiği gibi “Müslüman Türk’tür”, “Türk’te Müslüman’dır” paradigmasına benzememektedir. Bunun en önemli nedeni insanların ve toplumların yaşadığı tecrübelerdir. Batı o dönemde Türk’ü ilk olarak İslam’ın kılıcı ve savunucusu olarak gördüğü için o şekilde bir tanımlamaya gitmiştir; ancak doğal olarak Doğu’da tam olarak böyle bir algı yoktur veya insanların çoğunun zihninde böyle bir algı bölgesel nedenlerden dolayı oturmamıştır; çünkü farklı ırklardan insanların Müslüman olduğunu gören farklı ırklar bunu bir ırka hasretmiyorlardı. Özellikle İslam’ın ırka (kavmiyetçiliğe) bakışını bilen insanlar bu konu hakkında genelde bu konuya mesafeli yaklaşmışlardır. Genelde diyoruz çünkü ilerleyen bölümlerde de görülecektir ki, bazı kaynaklarda sadece bu tanımlama geçerli değildir; ancak genelde böyle olduğunu yinelemek ve unutmamak gerekir. İmparatorluğun tebaası hiçbir ayrıma maruz bırakılmadan ve organik toplum anlayışı ile “Osmanlı” olarak anılır ve “Türk” olarak adlandırılmayı aşağılama ve hakaret kabul eder ve böylece, Avrupalıların kendilerine neden ısrarla “Türk” diye adlandırdıklarını güya anlamazlardı.164 Osmanlı devletinin çok fazla ve/veya çok 162 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.14. 163 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.80. 164 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.80. 56 farklı etnik kimlikten meydana gelmesi ve dine dayalı bir toplum yapısı olarak teşekkül etmesi bu durum için geçerli bir nedendir; çünkü “ümmet” ya da “İslam milleti” anlayışına sahip bir toplumda herhangi bir etnik kimliğin ön plana çıkarılmaması ya da bu kimliklerden olan insanların İslam dışı bir kimlikle anılması veya kendisini tanımlaması beklenemezdi. “Türk” olarak anılmanın bir aşağılama olarak kabul edilmesi ise merkezde yaşayan insanların “Türk”den anladıkları pastoral yaşam içinde olan insanlar bütünü olduğundandır. Osmanlı ideolojisinde, Türk ve Türkmen olmak eş anlamlı kullanılmaya başlanmış ve bir şekilde “öteki”ler anlamı da içinde ihtiva etmiştir;165 çünkü “Türk”, sadece Müslüman veya Osmanlı Devleti’nde yaşayan insan demek değildi. “Türk” olup Müslüman olmayan veya Osmanlı Devleti’nde yaşamayan insanlar da vardı ve bu insanlar da bir nevi “öteki” durumunda idiler. Lewis Osmanlı döneminde Türk algısına değinirken şöyle bir analiz yapmaktadır: “Anadolu’da yaşayan halk kendisine daha önceleri Türk demiş ve konuştukları dil Türkçe olarak isimlendirilmişti ama imparatorluk zamanındaki Osmanlı toplumunda etnik bir tabir olan “Türk” pek az kullanılmıştır. Başlangıçta bu sözcük Türkmen göçerler için genelde dışlayıcı, küçümseyici bir anlamda, zamanla da Türkçe konuşan cahil ve görgüsüz Anadolu köylüsü anlamında kullanıldı. Bu ifadenin bir Osmanlı beyefendisi için kullanılması ciddi bir hakaret anlamına gelirdi.”166 Türkler Müslüman olduktan sonra Haçlı Seferleri ile Hıristiyan Batı gözünde çok nadir de olsa bugün hala devam eden o Müslüman-Türk tabiri Osmanlı döneminde bir tanımlama olarak kullanılmamıştır. Müslüman-Türk tabiri “Türk”, kavramına dini ve siyasi bir anlam kazandırıyordu; çünkü Batıdaki bu algı dâhilinde Türk bir dinin en önemli savunucusu ve hatta kendisi olarak, fütuhat felsefesi ile de siyasi olarak bir idealin savunucusu oluyordu. Bu bağlamda Türk kavramı da bu unsurları içinde barındıran önemli bir düşman idi; ancak Osmanlı döneminde Türk kavramına ve Türklere böyle katı ve genel geçer bir anlam yüklememiş ve etnik unsur anlamda Türklerin yaşam tarzı hafife alınmış ve “Türk” sözcüğü bir küçümseme iması olarak kullanılmıştır. 165 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.80. 166 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.4 57 19. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti içinde yaşayan Türkler kendilerini öncelikle Müslüman olarak gördüler. Farklı seviyelerde olsa da, İslamiyet’e, Osmanlı hanedanına ve devletine sadık kalmışlardı ve kişinin konuştuğu dil, üzerinde yaşadığı toprak ve bağlı olduğuna inandığı soy şahsi duygusal ya da toplumsal bir önem taşıyabilirdi; ama hiçbir siyasi geçerliliği yoktu.167 Batı’nın aynı dönemde algıladığı “Türk” kavramından belki de en belirgin farklılık noktası ise burası idi; çünkü zaten Osmanlı Devleti’nde yaşayan Türkler büyük bir çoğunlukla Müslüman’dı. “Türk”, Osmanlılar için siyasi bir düşüncenin sembolü değildi. Siyasi anlamda Osmanlı Devleti’nde “Türk”ün bir karşılığının olmaması aynı dönemde Hıristiyan Batı dünyası ile Osmanlı hâkimiyetindeki Doğu arasındaki en belirgin faklılıktı. Bu nedenlerle Türkler kendilerini İslamiyet’le öylesine ayrılmaz biçimde yekvücut görmüşlerdi ki, Türk, dinin dipdiri hayatını sürdürmesine ve teoride olmasa da uygulamada Türk devletinin varlığına karşın, Türk milleti kavramının üstü örtülü kalmıştı.168 Kendilerine Türk denenlerin aidiyet olarak kendilerini en belirgin şekilde İslam’a hasretmeleri ve ırksal/etniksel veya “Türk”ün esas alındığı üst kimlik olma bağlamında bir tanımlama içine girmemeleri onların Osmanlı Devleti’nde siyasi anlamda bir anlam yüklenmemesinin en önemli nedenleri arasındadır. Çağdaş tarihçiler tarafından Osmanlı İmparatorluğu bir Türk devleti olarak kabul edilir. Bu kabulün en önemli nedenleri Cumhuriyet sonrasında, “Türkler tarih boyunca kadim bir millet olmuş, her zaman bir devletleri olmuş ve yönetimde sürekli Türkler bulunmuştur,” anlayışının bir neticesidir. Osmanlılar ise kendi devirlerinde, kendilerini Türk olarak görmezlerdi. Hatta yerleşik köylülerden (reaya) özellikle ayrılmış olan pastoral göçebe ve yarı göçebeler için kullanılan “Türk” veya “Türkmen” adlarıyla karşılaşılabilir; Osmanlı’nın etnik kökenini ifade etmek üzere kullanılan “Türk” adı, Batı’nın oryantalist edebiyatında sıkça kullanım alanı bulmuş ve Anadolu’nun ve Trakya’nın Türkçe konuşan sakinlerini ifade edegelmiştir.169 Oryantalist edebiyatta bu şekilde olduğu kesindir; ancak Osmanlı döneminde 167 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.4 168 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.4 169 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.69. 58 oryantalist ekolün çıkış yeri olan Hıristiyan Batı’da Türk kavramının, Müslümanlıkla eş değerde kullanıldığını da unutmamak gerekmektedir. Osmanlı Devleti döneminde var olan Türk algısı için İnaç’ın analizi şu şekildedir: “Yönetimde olan Osmanlı hanedanının soyluluğunu ispatı gösterme eğiliminde olan, ilk Osmanlı tarih belgelerinde, Osmanlılar soylu Oğuz boyu, Kayılarla bağlantılandırılmıştır. Türk adı bu tarih belgelerinde bulunur ve Türk ismi, diğer etnik bileşenler yanında hem Osmanlı hem de düşmanlarının ordusuna katılmış topluluk olarak bilinir. Türk adı, ünlü bir Osmanlı tarihçisi olan Aşıkpaşazade’nin Tarih-i al-i Osman’ında da oldukça sık kullanılmıştır. Bununla beraber, bu tarihçenin dikkatlice analiz edilmesiyle, Türklerin nitelemesinin çoğunlukla yabancılar ve gayrimüslimler tarafından yapıldığı açıkça görülebilir. Zamanla, Osmanlıların Türkmenler ile olan politik ve duygusal bağlantıları kopmuş ve birçok tarihçede “Türk” ve “Türkmen” okuma yazma bilmeyen, cahil, kaba, göçebe ve adi insanla eş anlamlı tutulmuştur”170 Bu duygusal bağın kopuşu -ki nedeni olarak ileriki paragraflarda Ziya Gökalp bu durumu “şehrî” sınıfına bağlayacaktır- Türk algısı bağlamında önce Türklerin tamamı Müslüman’dır algısının değişmesine neden olmuştur. Daha sonra Türkler artık bir etnik gurubu temsil etmektedir ve içlerinde Müslüman olanlarda vardır, başka dine mensup olanlarda anlayışına evirilmiştir. Osmanlıların modernleşme öncesine kadar Türk kavramına nasıl baktıkları konusu ele alındığında, genelde olumsuz bir yaklaşım var olduğu sayılır. “Etrâk-i bî-idrâk” (idraksiz, algılaması kıt Türk) kavramı ve edebi ürünlerde, bazı tarihi vb. eserlerde Türklere ve Türk’e dair söylenen olumsuz ifadeler bu düşünceyi pekiştirir. Bu konuda özellikle edebi eserler bağlamında gerek Fars edebiyatı ile olan ilişkilerin iyi analiz edilmemesi, gerekse Arap seyyahlarının ve coğrafyacılarının tanımlamalarının Osmanlı-Türk yazarları tarafından pek de değiştirilmeden tercüme edildiğine dikkat edilmemesi hususu, üzerinde durulmayı hak etmektedir. Dolayısıyla Türk kavramın hangi tür eserlerde yer aldığına, bu ve benzeri tanımlamaları kullanan şair, yazar ve düşünce adamlarının etnik, mesleki, sosyal ve 170 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.79. 59 siyasi kimliklerine de bakmak gerekmektedir;171 çünkü bu kişilerin yaptığı yorumlar kişisel yorumlar veya ilmi olmayan çıkarsamalar mı yoksa ciddi bir ilme dayanan, kaynakları belli ve önyargıdan uzak çalışmalar mıdır, meselesi bu bağlamda önemlilik arzetmektedir. Anadolu’daki Türk tarihinin ilk büyük dini-sosyal isyanının manevi önderi Baba İlyas’ın torunlarından Derviş Ahmed Aşıkî (Aşıkpaşazade), Türk kavramını Osmanlılar için çeşitli bağlamlarda kullanır. Aşıkpaşazade, Osmanoğullarını Oğuz Han oğlu Gök Alp’e bağlar. Acem padişahlarının “Yafes neslinden göçer Türki kendülere sened edin”diklerini, bir müddet sonra da elli bin kadar göçer Türkmen ve Tatar evini Süleyman Şah Gazi önderliğinde Rum’a gazaya yönelttiklerini172 yazar. Ertuğrul’un babası Süleyman Şah’ın Caber kalesi altındaki mezarına “Mezârı Türk” dendiği, Döger’den bir tâifenin orada yurt tuttukları, Caber kalesine Aşıkpaşazade zamanında onların hâkim olduğu, o göçer evlilerin bir kısmının ayrılarak Berriyye’ye gittiği, “şimdi anlara Şam Türkman’ı” dendiği, kiminin de Rûm’a (Anadolu’ya) geldiği, bunların kiminin Türkmen kiminin Tatar olduğu, Aşıkpaşazade zamanında Rûm’da olan Tatar ve Türkmen’in o taifeden geldiği anlatılır. Böylece, Aşıkpaşazade Osmanlıların atalarına Türk denildiğini, bunların göçer evli olduklarını ve içlerinde Türkmen ve Tatarların bulunduğunu açıkça ifade etmektedir.173 Aşıkpaşazade’nin bu yaklaşımı ve açıklamaları yukarıda bahsettiğimiz iki yaklaşımdan birincisinin geçerli olduğunu düşünenlerin önemli bir argümanıdır. Bu bağlamda Osmanlı Türk kökenlidir. Kendi döneminde de önemli insanlar bununla ilgili çalışmalar yapmıştır ki bu da Osmanlıların da kendilerine Türk dediklerine ya da kendilerine Türk denmesinden çekince duymadıklarının bir göstergesi olarak algılanmakta veya bu düşünce için delil olarak kullanılmaktadır. Osmanlı devlet adamlarından Şeyhülislam İbn Kemal’in (Kemalpaşazâde’nin) Tevârih-i Âl-i Osman adlı eserinde Türk ve Türkmen kelimeleri aşağı yukarı Aşıkpaşazade ve Neşrî gibi bu konu üzerine çalışma yapmış insanlarınkiyle aynı olmakla beraber genellikle nötr bir anlatımla ama bazen açık 171 Mehmet Öz, “Bazı 15-16. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Türk ve Türkmen Kavramları”, Türk Kimliği, (Editör: Çağatay Özdemir), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2009, s. 316-317. 172 Mehmet Öz, “Bazı 15-16. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Türk ve Türkmen Kavramları”, s.318. 173 Mehmet Öz, “Bazı 15-16. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Türk ve Türkmen Kavramları”, s.318. 60 veya zımnî takdirkâr ifadelerle de kullanılmaya devam etmiştir174. Bu da Türk kavramının çeşitli anlamlarda Osmanlı toplumunda aydın ve devlet adamı durumundaki insanlar tarafından çok kullanıldığında bir göstergesidir. İbn Kemal, eserlerinde zaman zaman gelmiş geçmiş hükümdarlardan Türk hakanları (Havâkîn-i Türk) tabirini de kullanır. Mesela, Sultan II. Bayezid’ın Boğdan zaferi üzerine gönderilen pişkeşler175 bağlamında Turan (Türkistan) hükümdarı Ebu Said’in hediyesi şöyle tarif edilir: “Biri dahi Sultan-ı Tûrân Ebû Sa’id Hânun ki, …hiyam-ı gerdun kıyamından bir hayme-i garib ü dil-ferib (öylesine gönül çelen bir çadır) geürdi ki, nâziri (benzeri) selâtin-i Arap ü Acemin hevâkin-i Türk ü Deylemün eline girmiş degüldi.176 Bu bağlamda Sultan II. Bayezid’a Türk’ü temsil etme ve dolaylı yoldan ona övgüler sunulmaktadır. Bu da Osmanlı padişahına dahi Türk dendiğine dair önemli bir kanıttır. 15. yüzyıl kaynaklarından Neşrî’de de Türk sözcüğü çeşitli bağlamlarda yoğun olarak kullanılır. Tarihinin giriş cümleleri “tevarih-i muhtarda eydür: etraki vardır, esnaf-ı kesiredir” olan Neşrî, Osmanlıların siyasi meşruiyetini Orta Asya Türk geleneklerine giderek kurmaya çalışır ve ona göre “Saltanat-ı Türk Han” diye adlandırılan bir Türk imparatorluğu kavramı vardır.177 Doğu kaynakları bağlamında Osmanlıların Türk olduğu üzerine yazılmış önemli eserlerden olan bu çalışmada özellikle Osmanlıların kökenine yönelik bir Türk atfı vardır. İlginç olan, Neşrî’nin Orta Asya siyasi meşruiyetini benimserken veya Osmanlıların Orta Asya Türk dünyası ile ilgisini kurarken İslam ve İslam öncesi dönem arasında bir ayrım yapmaksızın “Türk” sözünü kullanması, Türklerin çeşitli inançlarından, rahatlıkla söz edebilmesidir. Neşrî’nin “Bazıları dahi vardır ki, hiç din nedir bilmezler” diye nitelediği veya Yahudileri taklit eden, taşa, ağaca, öküze, ateşe tapan Türkler vardır. Krallarına “hakan” denir ve ipekler giyip, altın taçlar takarlar; “bu taife begayet bahadır olurlar.”178 Neşrî’nin Türk bağlamında tarih algısı İslam’la özdeşlemiş bir Türk olmadığı için İslam öncesi dönemlerdeki Türk’ün özelliklerinde 174 Mehmet Öz, “Bazı 15-16. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Türk ve Türkmen Kavramları”, s.328. 175 Pişkeş: Farsça'da "hediye, armağan ya da hibe" anlamına gelen sözcük Türk siyasi lügatinde "astın bağlı bulunduğu kişiye saygı ve bağlılık işareti olarak sunduğu hediye" anlamında kullanılmıştır. 176 Mehmet Öz, “Bazı 15-16. Yüzyıl Osmanlı Kaynaklarında Türk ve Türkmen Kavramları”, s.330. 177 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.18 178 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.18 61 İslam ile beraber Türk’te bir değişme olmadığı yönündedir. Özellikle İslam döneminden de bahsederken Türkler içinden başka dinlere tapanlar vardır ifadesi İslam-Türk birleşmiş algısından uzak olduğunu göstermektedir ki Doğu kaynaklarının çoğunda da bu şekilde pek çok kaynağa rastlamak mümkündür. Neşrî, Müslüman olmayanlara da Türk der, Müslüman olduğunu bildiğimiz guruplara da. Anadolu Selçuklu Sultanı Mesud b. Kılıç Arslan’dan bahsederken “ve bunu eyyam-ı devletinde Türk, İstanbul karşısında Üsküdar’a gelip melik-i Kostantiniyye’den dahi cizye ve haraç aldılar demektedir.179 Neşrî’nin Türk algısında, Müslim-gayrimüslim ayrımının olmadığını Müslüman olanlar da gayrimüslim olanlar da vardır, demiştik; ancak Neşrî’de Müslüman Türklere karşı çeşitli Osmanlı kaynaklarında gördüğümüz pastoral tanımlamaya pek rastlanmaz. Aksine İslam için savaşan Türklere de övgüler vardır. Neşrî İslam ile özdeşleşmiş bir “Türk”ü yüceltirken Müslüman olmayan Türkler hakkında da hafife alma, küçümseme biçiminde yaklaşımları da görmek mümkündür. Neşrî’de zaman içinde devamlılık gösteren, dini, coğrafi ve siyasi aidiyet sınırlarını aşan bir “Türk” kimliği kurgulaması vardır. Osmanlıların çağdaşları olan Aydınoğulları veya Karamanoğulları’ndan bahsederken de Türk nitelemesi kullanılır. Türkistan’ın eski tarihinden bahsederken de.180 Neşrî’nin Türk yaklaşımı, bu taifenin bu bağlamda kandaş insanlar olduğu, içlerinde çeşitli devletlerde yaşayanların bulunduğu ve farklı dinlere mensup olan insanlar olduğu bir ırksal topluluğun adıdır. Dini aidiyetleri Türk olmaları önünde bir engel oluşturmadığına inanmaktadır. En azından yazılarında Türk kavramını kimler için kullandığı bağlamında bu şekilde bir algı ortaya çıkmaktadır. Erken Osmanlı kaynaklarında “Türk” sözcüğünün bol miktarda kullanıldığını; Osmanlıların kendilerini “Türk” olarak adlandırmakta bir çekincelerinin olmadığını; Türklük aidiyetinin bazı yazarlarda dini aidiyeti aşkın bir şekilde ortaya çıktığını; bazılarında “Türk”ün “Müslüman ve/veya Sünni” ile eş anlamlı kullanıldığını, Osmanlı hanedanının üyelerinin, sultanların, şehzadelerin Türklük ile ilişkilendirildiğini; Türklere bahadır, savaşçı, kimseye muti olmayan, sert 179 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.18 180 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.19. 62 karakter özellikleri yüklendiğini; bazılarında ise anlayışsızlıkla, kabalıkla, basit ve bön olmakla vasıflandırıldıklarını görmekteyiz.181 Bundan önceki bölümlerde bahsedildiği ve bundan sonra da bahsedileceği gibi bu durumun en önemli nedeni kişilerin “Türk”ten ne anladıkları, ne tür kaynaklara erişebildikleri ve ne gibi tecrübeler yaşadıkları ile ilgilidir. Osmanlı döneminde Türk kavramı ile ilgili Lewis’in şu ayrıntılı analizinde ise olaya hangi açıdan yaklaştığını göstermektedir: “Osmanlı Türkleri kendilerini İslam’la özdeşleştirerek, muhtemelen başka bir Müslüman halktan çok daha büyük ölçüde kimliklerini İslamiyet’le yoğurmuşlardı. Türkiye’de Türk kelimesi hiç kullanılmazken, Avrupa’da bu kelime Müslümanlıkla eş anlamlı hale gelmişti ve Müslümanlığı seçmiş bir Batılı için –ister Fas’ta ister Isfahan’da olsun- “Türk oldu” ifadesi kullanılması adettendi.”182 Lewis’in düşüncesinde İslam ile beraber Türk kavramının tamamen bütün özelliğini kaybettiği ve bu yüzdende İslam ile beraber ve Osmanlı devleti süresince hak ettiği itibarı göremediğidir. Hatta Batılılar için Müslüman olmak Türk olmakla eş değer iken Doğu’da bunun esamesi bile okunmuyordu. Lewis analizinin devamında: “Türk sözcüğü aslında kullanılıyordu. Fakat sadece Anadolu köylüleri veya göçebeleri için kullanılıyordu. 1630’da Koçu Bey Yeniçeri birliklerinin, ocak dışında kanunsuz olarak girenler tarafından istila edildiğinden şikâyet ederken “Türkler, Çingeneler, Tatarlar, Lazlar, katırcılar, deveciler, hamallar, eşkıya ve yankesiciler” den bahseder183”. Yani Türkler diğer etnik guruplardan hiçbir farkı yoktur ve herhangi bir olumsuz bir durum içinde rahatlıkla kullanılırdı. 1803’de Paris’e giden Halet Efendi bile kendisine “Türk Büyükelçisi” dendiğini öğrendiğinde büyük bir şok yaşamış ve düşmanca bir hamleyi başarıyla savuşturduğunda kendisini tebrik ederken, bu kez karşısındakilerin onu artık istedikleri “Türk Büyükelçisi” başka deyişle, cahil köylü, olarak göremeyeceklerini vurgulamıştı184. Bu örnek Doğu-Batı “Türk” algısının farklılığı bağlamında en 181 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.25. 182 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.20 183 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.450. 184 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.450-451. 63 belirgin örneklerindendir; çünkü Halet Efendi’nin geldiği coğrafyada Türk algısı onun pek de övünerek bir “kimlik” olarak taşıyabileceği bir şey değildir. 1897 yılına gelindiğinde Türkiye’de uzun yıllar bulunmuş olan tecrübeli bir İngiliz seyyah hala şunları söyleyebiliyordu: “Hâlihazırda Türk ismi çok nadiren kullanılmaktadır. Kelimenin iki farklı biçimde kullanıldığını duydum. Birincisi bir ırkı ayırt etmek için ve ikinci olarak bir aşağılama olarak.”185 Bu çalışmanın ilk başlarında “Türk” kavramının tarihi kökenini ve anlamları üzerine analizler yapılırken Türk sözcüğünün toplumlar arasında bir sıfat mı yoksa ırksal bir ayrım için mi kullanıldığı meselesi tartışılmıştı. Bu İngiliz seyyah da bu olaya Osmanlı dönemi bağlamında bir açıklama getirmiş oldu; çünkü diğer kaynaklarda da rastlanıldığı gibi Türk sözcüğü salt bir ırkın tanımı ya da sadece bir sıfat olarak kalmamış, kaynaklarda ikisinin de kullanıldığı görülmektedir. İmparatorlukta Müslüman bir millet vardı ama Türk veya Arap veya Kürt milletleri yoktu.186 Bu yaklaşım din bazlı bir toplum yapısına sahip Osmanlı Devleti’nde pek de yadırganacak bir yaklaşım değildir. “Ümmet bilinci” ile meydana gelmiş bir toplumda milletin “İslam milleti” olması normaldi; çünkü Osmanlı Devleti’nde siyasal anlamda İslam hariç hiçbir etkenin bir ideali yoktu. Yani genel durumun panoramasını değerlendirmek amacıyla, herhangi bir ırkın veya İslam dışı bir kavramın ülküsü yoktu. Müslüman olanlar o ülkünün içinde birer unsur, olmayanlar ise bir nevi bu bağlamda “öteki” idi, aynı etnik guruba mensup faklı dine mensup olanlar da. Bu algılamalara rağmen yinede Osmanlı kaynaklarında bu genellemelerin aksine kaynaklar da yok değildir. 15. yüzyıl müelliflerinden Ebu’l hayr-ı Rûmî’nin Cem Sultan’ın isteği üzerine derlediği ve Sarı Saltuk menkıbelerini konu edinen Saltuk-name’de, başka anlamların yanı sıra Türk sözcüğünün Müslüman sözcüğü ile karşılıklı değiştirilebilir tarzda kullanıldığını görürüz. Bir seferinde kendi tekfurlarını gayretsizlikle suçlayan Rumlar/Bizanslılar şöyle der: Meğer sen Türk oldun, uğurlayın din tutasın, Türklere dönmezsin, tınmazsın; Mesih dinine say 185 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.451. 186 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.454. 64 eylemezsin.187 Burada Türk kavramı ile İslam’ın bir algılandığını görüyoruz ancak yine alıntının yapıldığı mesele gereği kaynak ne kadar Osmanlı dönemi Doğu kaynağı olsa da olay Hıristiyanların bakış açısını gösterdiği de bir gerçektir. Ancak burada Batı’nın Müslüman-Türk algısı ve Müslümanlık ile Türk kavramının eş değerliliğinden Doğuda bulunan insanların da haberdar olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Tarih anlatmak gibi bir kaygısı olmayan, gazi çevrelerinde anlatıla gelen popüler hikayeleri gaza ideolojisi ile yeniden işleyen bir eser olan Saltuk-name’de Osmanlıların kendilerine Türk demeyip “gazi” veya “Müslüman” demeleri şöyle dursun, gazi ve Müslümanlara “Türk” dendiğini, “Türk” sözcüğünün genelde ve hele karşıda “kafirler” varsa hemen her zaman “gazi” ve Müslüman” anlamında kullanıldığı söylenebilir.188 Saltuk-name’de işlenen bu mantık en önemli vurgulardan birisidir. Burada Batı algısından değil gaza ideolojisi bağlamında Doğu’da Müslümanlar arasında da bu anlayışa yatkın insanların olduğunu da göstermektedir. Osmanlılar arasında Türk sözcüğünden bunlar anlaşılırken aynı dönemlerde Batı’daki duruma da bakmak gerekmektedir. Bu bağlamda Silvio Marchetti189: “Osmanlı imparatorluğu olarak Akdeniz’e gelen Türkler, Akdeniz’in Müslüman güney ve doğu kıyılarının hâkimi oldular; öyle ki, Batı’da Osmanlı İmparatorluğu’nun uçsuz bucaksız topraklarında yaşayan tüm halklar Türklerle özdeşleştirildi”190 demektedir. Bu analizde Osmanlı İmparatorluğu’nun bir Türk devleti olduğu ve başka etnik guruptan olan Müslümanların olduğu yerlere de hâkim olduğu vurgulanmaktadır. Bu hâkim olma, Osmanlı’da yaşayan başka etnik guruptaki insanların da Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunmaları nedeni ile Türk olarak adlandırılmalarına neden olduğu ileri sürülmektedir; ancak bu yorumun bugünden geçmişe bakarak ya da Batı algısı içinde yapılmış bir tanımlama olduğunu da unutmamak gerekmektedir. 187 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.21-22. 188 Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarında Yansıyan Türk İmajları”, s.23. 189 Prof. Dr., İtalyan Kültür Merkezi Genel Direktörü. 190 Silvio Marchetti, “Avrupalıların Gözünde Türkler: Mitos ve Yanlış Anlaşılma”, Dünyada Türk İmgesi, (Editör: Özlem Kumrular), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2011, s.9. 65 1450’lerde bulunan “basın tekniğinin” gelişmesi sayesinde Batı’da Türkleri konu edinen kısa yazınsal türler çoğalmış ve halkın birçok kesimine ulaşabilen “Türkler’e ilişkin yazın” (Türkenpublizistik) ortaya çıkmıştır. Bu yazın, Türkler’i hem tanıtır hem de onlara karşı ilgiyi artırır ve artık “Müslüman-Türk” imgesinin yerini yavaş yavaş “Düşman-Türk” imgesine bırakmaya başladığı görülür.191 Müslüman-Türk algısı ile Düşman-Türk algısı arasında aslında pek fazla bir fark bulunmamaktadır; çünkü Batı için Müslümanlar kendileri için büyük bir tehdit unsuru ve “düşman”dı. “Düşman-Türk” algısı da Batı’nın Türkleri sadece Müslüman olarak görmelerinden kaynaklanıyordu. “Müslüman-Türk” yerine “Düşman-Türk” kavramının kullanılması ise Türk ile İslam’ın Batıda özdeş algılanmasındandı. Batı’da Türk imgesi açısından vurgulanması gereken bir noktada, Bayezid için oldukça sık “thürckischer chönig” (Türk Kralı) ve onun ülkesi içinde “Thürkey” (Türkiye) sözcüklerinin de kullanılmasıdır; hatta Anadolu yakası için “di grossen Türckey” (büyük Türkiye) denirdi.192 Batılıların Osmanlı’yı Müslüman olmalarından dolayı ve zihinlerindeki Müslüman algısının Türk ile eş değerde görmelerinden dolayı da bu tür tanımlamalara gidildiği rahatlıkla söyleyebilir. Yine Dellal’ın çeviri ve analizi ile aktardığı bir gezi güncesinde Osmanlı döneminde, Osmanlı Devleti’nde yaşamış bir kişinin gözlemlerini şu şekilde aktarmaktadır: “Macaristanlı Georg adıyla tanınan Alman kökenli Transilvanyalı yazar 1438 yılında II. Murad’ın ordusu Transilvanya’yla (Türk: “Erdel” / Alman: “Siebenbürgen”) girdiğinde, Mühbach (bugün Romanya Sebeş) kentinin alınışı sırasında 15-16 yaşlarında tutsak alınmış ve bunun üzerine 20 yılını Türk tutsaklığında geçirmiştir.”193 Batılı, Batı’nın Hıristiyan merkezli ve yine Batı’nın Müslüman-Türk algısı içinde yetişmiş birinin Doğu’yu kendi kavramları ile tanıması ve Doğu’nun algısını kendi yorumuyla aktarması, Türk’ün Batı algısındaki yeri bağlamında Doğu-Batı karşılaştırılması için önemli bir kaynak olabilir. 191 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.55. 192 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.63. 193 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.66. 66 Macaristanlı Georg “Türken-Tractatus” (Türklere İlişkin Deneme) adı altında da ün yapmış bir gezi güncesi, yazarın tutsaklık yaşamından dönüşünden sonra 1480 veya 1481 yılında kaleme almış ve 16. yüzyılın sonuna kadar sayısız nüshaları çıkmıştır. “Turken-Tractatus’un son baskısı “Mohametische Genealagia” başlığı altında 1596 da Berlin’de çıkmıştır.194 Birinci bölümde Türkler’in Doğu’yu (Orient) nasıl işgal edip yerleştiklerini anlatmaktadır ve burada verilen imgelerden biri Türklerin Müslüman oluşudur.195 Osmanlı Devleti içinde yaşayan Türklerin büyük bir çoğunluğunun Müslüman olduğunu daha öncede vurgulamıştık. Bu da “Türk” tanımlarken en önemli unsurlardan birinin Müslüman olması durumunun bir vurgusu niteliğindedir. Macaristanlı Georg, gezi güncesinin ikinci ve üçüncü bölümünde Hıristiyanları eleştirir ve Türkler’in dinlerinin yayılmasında Hıristiyanları suçlar. Türkler tarafına birçok Hıristiyan’ın gönüllü olarak geçtiğini, bu nedenle birçok Yunan kale ve kentinin Türk egemenliği altına girdiği, hatta gönüllü teslim oldukları için hiç zarar görmediklerini yazar. Hıristiyanların Türk egemenliği altına girmede diğer Hıristiyanlara yardım ettiklerini belirtir.196 Burada, Batı’ya giden Müslümanların yine Türk olarak kabul edildiklerini ve ele geçirilen yerlerin Türk egemenliği altına girdiği gibi bir tanımlama yapılabilir. Aynı zamanda bu analiz bağlamında Müslüman-Osmanlı içinde Türk tabirinin kullanıldığını söylemek pek de yanlış olmayacaktır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerine yaklaşıldığında Osmanlı Devleti içindeki bazı yazarlar Türklük kavramı üzerine yoğunlaşmışlar ve bu bağlamda yeni tezler ve yaklaşımlar ortaya atmışlardır. Bu yaklaşımların büyük çoğunluğunu Cumhuriyet Dönemi’nde Türk’ün anlamsal dönüşümü incelenirken, Cumhuriyet Dönemi’nde Türk’ün dönüşümündeki alt yapısı bağlamında daha detaylı olarak ele alınacaktır; ancak yinede burada da değinilmesi gereken birkaç husus bulunmaktadır. 194 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.67. 195 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.69. 196 Nevide Akpınar Dellal, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, s.70. 67 Gökalp Osmanlı Devleti’nde Türk’ün anlamının olumsuz anlamda neden bu kadar fazla kullandığıyla ilgili şu analizi önemlilik arzetmektedir: “Vaktiyle, çeşitli kavimlerden memurlar “ilkbal kâbe’si” sayıp yöneldikleri Bizans’ta kozmopolit bir sınıf oluşmuştu. Bunlar kendilerine bir sınıf aramışlar ve sonunda şehrî (şehirli) sözünde karar kılmışlardı.”197 Sürurî198’nin Reni Ahmedî’ye söylediği: “Ben ve sen, her ikimizde şehirli değiliz. Zira ben Türk’üm ve sen de Kürt’sün.” Mısralarından anlaşıldığı gibi “şehirli” ne Türk’tür, ne Kürt, ne Arap, ne Arnavut’tu; yani bütün milliyetlere düşman bir topluluktu… Bu topluluk Arap’ı beğenmez, Kürt’ü hafife alır, Laz’la eğlenir, Türk’e de hakaret ederdi.199 Gökalp’ın bu çıkarsaması, Osmanlı döneminde ve Osmanlılar tarafından nasıl bir Türk algısı olduğunu bilen biri tarafından yapılmış bir çıkarsamadır. Gökalp burada, yukarıda çeşitli kaynaklardan alıntılar ile belirtilen küçümseyici hatta aşağılayıcı Türk algısının kendi paradigması ile açıklamasını yapmaktadır. Burada şehrî diye ifade ettiği elit bir grubun taşrada yaşayan etnik grupları nasıl küçümsediğini ve tarih içinde meydana gelen bu Türk algısının nedenini kendi analizleri ile ortaya koymaktadır. Ahmet Vefik Paşa’nın Müntehebât-ı Durûb-ı Emsal (atasözlerinden seçmeler)’de özellikle şehrîlerin söylediği sözlere yer verilir. Bunlardan Türklerle ilgili olanlardan bir kaçı şunlardır: “Türk, atına binince bey oldum sanır. Türk danişmend200 olur, adam olmaz. Türk ne bilir bayramı, lâk lâk içer ayranı201” Buradaki atasözlerine bile konu olmuş ithamlar bu düşünürlere göre şehrî veya şehirli olan azınlık bir elitin düşüncelerini yansıtmaktadır. Bu ithamlar Gökalp, Ahmet Vefik gibi düşünenler için bir grup elitin yaftalamalarından başka bir şey değildir. Türk sözcüğü, seçkin Osmanlı grupları kadar, bazen İstanbul halkı arasında bile hakaret olarak kullanılırdı. Dönemin ünlü oyunu Hacivat-Karagöz’de de en sevimsiz tip olan Baba Himmet’e “Türk” denirdi202. Bu da aynı şekilde merkez-çevre 197 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, Gençlik Kitabevi Yayınları, Konya, 2010, s.146. 198 18.yüzyıl divan şairi ve tarihçi. 199 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, s.146. 200 Danişmend: Bilgili ilim sahibi kimse. 201 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, s.146. 202 Ömer Solak, “II. Meşrutiyet Dönemi Romanında “Türk” ve Türklük”, s.422. 68 ayrımı içerisinde Gökalp ve gibi düşünenlerin iddialarını destekler nitelikte örneklerdendir. Bu ve bunun gibi Türk algıları Ziya Gökalp gibi Cumhuriyet Dönemi’nde Türk algısının değişmesinde ve yeniden bir “Türk” imgesi ve/veya Türk kimliği inşası çalışmalarında önemli bir etken olmuştur. Bu şehrîlerin tarih kitaplarında kavim isimleri daima şöyle yazılıdır: Etrâk-ı bi idrâk (anlayışsız, idraksız Türkler). Edrâd-ı bed nihâd (soyu bozuk Kürtler).203 Gökalp bu algılamaların en büyük müsebbibi olarak suçu şehrî diye ifade ettiği elit bir zümreye hasretmektedir. Bu yüzden de Gökalp Cumhuriyet Dönemi’nde bu algının yanlış olduğunu ve genelin algısını ifade etmediğini düşünerek –ki sadece bu Gökalp’in değil Cumhuriyet Dönemi’nde Türk kavramı üzerine çalışanların da asıl meseleleri olmuştur- yeni ve “doğru” bir algı için çok sayıda çalışma yapmıştır. Son tahlilde Osmanlı mı Türk’tü yoksa Türkler mi Osmanlı’ydı? Bu soruya Osmanlı’nın ilk dönemlerinde ayrı, son dönemlerinde ayrı cevaplar verilebilir. Hatta bu cevap bu çalışma çerçevesinde sorulabilecek olan “Osmanlı mı “Türk” kavramını dönüştürdü; yoksa “Türk”ün ve Türklüğün farkında olanlar mı Osmanlı’yı dönüştürdü?” sorusuna da cevap olarak verilebilir. Dünyanın Osmanlı’yı “Türk” olarak gördüğü bir çağda Osmanlı’yı “Devlet-i Aliyye” (Yüce Devlet, Devletlerin Yücesi) olarak adlandıran Osmanlı ulemasının, Türk ve Türkmenleri küçümsedikleri, hizmet ettikleri Devlet-i Aliyye ve onun kullarını –yani kendilerini- “Türk” saymadıkları aşikar bir şekilde anlaşılmaktadır204; ancak Tanzimat’ın “milli uyanış”ı tetiklediğini ve II. Meşrutiyet’e doğru yükselen Türkçülükle birlikte Türk’ün ve Türk olmanın pozitif bir anlam kutbuna doğru kaymaya başladığı görülecektir.205 1923’te kurulacak olan Türkiye Cumhuriyet’i de varlığını “Türk” ve Türklük üzerine temellendiren bir yapı kuracaktır. 203 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, s.147. 204 Ömer Solak, “II. Meşrutiyet Dönemi Romanında “Türk” ve Türklük”, s.423. 205 Ömer Solak, “II. Meşrutiyet Dönemi Romanında “Türk” ve Türklük”, s.423. 69 3. CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK ALGISI Cumhuriyet dönemindeki “Türk” algısı, Osmanlı döneminde “Türk”e yeterince itibar edilmediği, Türk’ün ve Türklüğün unutulduğu ve bu yüzden bu konu üzerine daha çok eğilmek gerektiği inancı üzerine başlamıştır gibi bir çıkarsama yapılsa yanlış olmaz. Bu algının oluşmasında Osmanlı’nın bu durumunun yanında Fransız İhtilali’nin getirmiş olduğu ulusçu/milliyetçi akımların yeri de gözardı edilmemelidir. Daha önce Gökalp’ın Türk ve Türklük hakkındaki görüşlerine kısmen yer verilmişti. Bu görüş sadece Gökalp’ın tek başına iştirak ettiği bir görüş değildi. Dönemin birçok önemli insanında da bu görüş mevcuttu. Cumhuriyet Dönemi’ndeki “Türk” algısını anlamak, neden ve nasıl bir dönüşüm geçirdiğini kavrayabilmek için Osmanlı’nın son dönemlerindeki Osmanlı’daki “Türk” algısına tepkileri ve bu minvalde yeniden bir “Türk” inşa çabaları çerçevesinde üretilen tezleri analiz etmek gerekmektedir. Bu tezler bağlamında Cumhuriyet Dönemi’ndeki Türk kavramı yeni bir anlam kazanmış ve bu çerçevede ciddi bir dönüşüm yaşamıştır. 3.1. TÜRK’ÜN ULUSALCI/MİLLİYETÇİ YORUMU Günümüz Türk kimliğinin oluşmasındaki en önemli tarihi süreç Osmanlı’nın son dönemi ve erken Cumhuriyet Dönemi’dir. Bu dönemde Türk’ün ulus ve milliyet olması veya ulus ve milliyet olarak inşa edilmesi bağlamında önemli bir tarihi dilimdir. Bu tarih diliminin de neden Türk’ün ulus ve milliyet haline geldiği konusunda pek çok görüş mevcuttur. Bu görüşler arasında Türk ulusal kimliğinin sürekli bir aşağılamaya karşı bir tepki olarak oluşmasından 206, Türk’ün asli kimliğine döndüğüne kadar pek çok değişik görüş mevcuttur. Türk ulusçuluğunun ve ulusal tarihinin sorunu, Türk ulusunun yeni tarihsel kimliğinin ırka mı, kültüre mi, dile mi dayanacağının kararlaştırılması sorunuydu; ancak bu karar, imparatorluğun toplumsal ve etnik gerçekliği gözönünde bulundurulduğunda pek kolay bir iş değildi. Osmanlı sistemi çok kültürlü ve çok 206 Taner Akçam, “Türk Ulusal Kimliği Üzerine Bazı Tezler”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.54. 70 milletli bir düzendi ve Avrupa’nın tersine dini ortaklık, etnik ya da ırksal ortaklıktan çok daha önemliydi, dolayısıyla dinin sosyal bir kategori olarak kullanılması, bir siyasi araç haline gelmesi daha kolaydı.207 Bu realitenin yanında dinin siyasi araç olma durumunun denenmişliği ve kısmen başarı elde edilmesine rağmen Osmanlı’nın son dönemlerinde çok fazla Osmanlı toprağı etnik farklılıklar nedeni ile ülke topraklarından kopması/koparılması, bu kopan/koparılan toprakların içinde Müslüman milletin ağırlıkla yaşadığı yerler olması bu bağlamda bir “Türk”çü yapıyı ileride de değinileceği gibi o dönemin çoğu ilim insanına göre elzem görmelerine neden olmuştur. İşte bu düşünce tohumuyla atılan Türkçü fikirler Türk’ün ne olduğu sorusuna verilecek cevapları değiştirecek ve içinde bulunan İslami çağrışımları ve unsurları yavaş yavaş daha farklı kavramlara ve tanımlamalara bırakacaktır. Kırımlı tanınmış Türkçü İsmail Gaspirinski, 1880’lerde modern ulusçuluk akımları henüz Rusya’ya ulaşmadığı bir dönemde Ortodoks Rusya’ya karşı Müslüman kimliğini vurgulayan mücadelesine başlamıştı. Daha sonraları Şemsettin Sami, Ahmet Mithat, Mehmet Emin ve Necip Asım’ın görüşlerinden de etkilenerek dil olgusunun belirleyici gücünü fark etti ve bu konu üzerinde durdu.208 Bu dikkat kesilmeler ve birini etkileme ve birbirinden etkilenme metotları ile Türk kavramı, artık, özellikle ırksal, dilsel ve siyasal bir anlam kazanmaya başlıyordu. Geçen yüzyılın başlarında ve çoğu yerde hâlâ, milli kimlik, yani özünün farkını vurgulamak, Cemiyet-i Akvam çerçevesinde rüştünü ispat etmek, kısacası milletin “siyasi” ismini koymak ancak ve ancak ömrünü etnik anlamda bilmekle, daha da önemlisi bildirmekle oluyordu;209 çünkü 19. ve 20. yüzyıl “ulus bilinci”nin insanlık tarihinde en üst seviyelere çıktığı ve ulus-ırk-millet gibi konular üzerine “bilimsel” anlamda en çok çalışma yapıldığı dönemdir. Bu çalışmalar Osmanlı’da yaşayan birçok aydını da etkilemiş ve bu akımdan etkilenen aydınlar da bu konular üzerine okumaya, araştırmaya ve çeşitli tezlerle bu konuya çeşitli açılardan yaklaşmaya başlamışlardır. Özellikle II. Meşrutiyet döneminde tarihçilerin çalışmalarında Türklüğün etnik köken ve dil yönünden ağırlık kazandığı bir 207 Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluşumu (1929-1937), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, s.77. 208 Büşra Ersanlı, İktidar ve Tarih Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluşumu (1929-1937), s.79. 209 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.800. 71 gerçektir.210 Bu konu üzerine eğilenler için Türk sıfatsal bir tanımlanın dışına çıkmakta ve artık tarihte bir ırkın ismi olduğuna kanaat getirilmektedir. Bu bağlamda dönemin çalışmaları “Türk” denen bu ırkın ne tür özelliklere sahip olduğunun, nereden geldiğinin, konuştuğu dilin ne olduğunun ve ne gibi evrimler geçirdiğinin üzerinedir. Türkiye’de tarihçilik alanında etnik kökeni öne çıkarma eğiliminin yaygınlaşması, öncelikle Batılı müsteşriklerin ve onların Osmanlı içindeki takipçilerinin eserlerinden yararlanılarak başlamıştır.211 Bu Türkologlar arasında Fransız Joseph De Guignes (1721-1800), Macar Arminius Vambery (1869-1930), Fransız Leon Cahun (1841-1900), Alman Wilhelm Radloff (1837-1918), Rus Vasili Barthold (1869-1930)’un yanı sıra Osmanlı aydınlarından Polonya asıllı Mustafa Celaleddin Paşa (Constantin Borzecski) (1826-1875), Ahmet Vefik Paşa (1823- 1891), Süleyman Paşa (1838-1892), Ali Suavi (1838-1878) ve Şemsettin Sami (1850-1904)’yi sayabiliriz.212 Bu aydınlar kümesi Türk kavramının ırksal bir nitelik taşıdığını düşünüp bu “Türk” ırkı üzerine çalışmalar yapmışlar ve eserler yayınlamışlardır. Bu düşünceler çerçevesinde Osmanlı’nın son dönemlerinde oluşturulan bazı “Türk” tezlerine yer vermek konunun daha net bir şekilde anlaşılması açısından önemli olacaktır. Bu çalışma sahiplerinden en önemli isimlerden biri hiç kuşkusuz Ahmet Mithat Efendidir. Ahmet Mithat Efendiye göre, en yeni araştırmalar, Altaylar tarafına tarih öncesinden bu yana hiç göç olmadığını, tam aksine, Altaylardan dünyanın dört bir tarafına sürekli göçlerin gerçekleştiğini gösteriyordu. Açıkçası insanlığın “mahall-i intişar”ı Altaylar, bütün dillerin kaynağı ise Türkçeydi, işte Sitler, yani İstikler,213 diyordu. Mithat Efendi insanlığın ortaya çıkışını birçok bilim insanı gibi Altaylar’a bağlıyor ve dünyaya Altaylar’dan yayılmış olan Türklerin konuştuğu dil olan Türkçe ise bu bağlamda bütün dillerin kaynağı durumuna geliyordu. 210 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.801. 211 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.801. 212 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.801. 213 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl:2 Sayı:5, 2009, s.32. 72 Mithat Efendi düşüncelerinin devamında bu tezini daha açarak kendince argümanları ile tezini derinleştiriyor: “Sadece Sitler mi? Eski çağlarda Anadolu’ya gelen kavimler Türk’tü, on altıncı hanedan devrinde Mısır’a hücum ederek hâkimiyet kuran Hyksoslar da… Bazı tarihçilerin Fenikeli, bazılarının Arap, bazılarını da Sit (İskit) dedikleri Hyksosların Sit’liğini kuvvetle muhtemel gören Mithat Efendi’nin sağlam delilleri de vardı: Mısır’a saldıran Hyksoslar beraberinde yüzlerce küçük ve büyük baş hayvan getirmişti; bu da çok uzun yoldan geldiklerini gösteriyordu. Öyle ya, ‘geçtikleri ormanlarda, ovalarda, sahralarda köyler, lokantalar, ekmek fırınları mı bulacaklardı?’Yiyecekleri süt, peynir gibi şeylerdi, bunun için koyunlarını ve sığırlarını yanlarında götürmek zorundaydılar. Bu sayede yıllar süren seferlere çıkabiliyorlardı. Zaten bunun için bu kavme çoban anlamına gelen “Hyksos” adı verilmişti. Daha da önemlisi Hyksosların atları vardı ve Yunanlılar gibi, Mısırlılar da hiç at görmemişlerdi. “At Sitlik şânı, Türklük şânı olduğu için bunlar dahi Türk idiler.”214 Böylece Türk, dünya üzerinde çeşitli coğrafyalara yayılmış ve gittiği yerlere dili ve ulaştığı kültür seviyesi ile medeniyet götürmüş bir kandaş insanlar topluluğunun adı oluyordu. Yüzlerce yıl Mısır’da hüküm süren Hyksoslar, on yedinci hanedanın kurucusu olan Firavun tarafından yenilip kovulmuşlardı. Aşağı yukarı iki yüz kırk bin kişilik bir Hyksos topluluğunun Mısır’dan çıktıktan sonra nereye gittiği bilinmiyordu; ancak Mithat Efendi, bu atlı kavmin peşini bırakmamaya kararlıydı; “hiç öyle cengâver, bir kavim iki yüz kırk bin nüfusla çıkar da izi nasıl belli olmaz?”215 Mithat Efendi Türk olarak nitelediği bu kavim üzerinden şuan yaşayan, ismi farklı olan kavimlerinde Türklüğünü ispatlamak için çeşitli ispat metotları üretmeye girişmektedir. Mithat Efendi’ye göre, Hyksoslar eğer Arap veya Fenikeli olsalardı, geldikleri topraklara geri dönerlerdi. Tarih böyle bir şey kaydetmediğine göre, ya asıl yurtlarına, yani Altaylara geri çekilmiş, yahut Afrika’nın içlerine doğru ilerleyerek izlerini kaybettirmişlerdi. Tam bu noktada Afrika’nın en ilgi çekici topluluklarından 214 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 32. 215 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 33. 73 biri olan Tuareg’leri hatırlatan Mithat Efendi’ye göre bunlar, Afrika’da izlerini kaybettiren Hyksosların torunları olabilirdi. İmohaz’lara Araplar tarafından verilen “Tuareg” ismi çoğuldu ve tekilinin “Teraki” olduğu söyleniyordu. “Türk” kelimesi t.r.k. şeklinde yazılırsa o zaman çoğulu “tevârık” olurdu, Fransızlar, Tevarık’ı Tuareg şeklinde telaffuz ediyorlardı.216 Mithat Efendi Fransızların telaffuzları üzerinden şuan Afrika’da yaşayan bir kavmin Türklüğünü ispat etmiş oluyordu. Artık Türk sözcüğü ve Türklük tanımlanırken “bilimsel” yöntemler kullanılıyor ve Cumhuriyet Dönemi’nde oluşturulacak iki büyük tez olan Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisine zemin hazırlanıyordu; çünkü Cumhuriyet Dönemi’nde de “Türk”ün tanımlanması için aynı “bilimsel” yöntemler kullanılmıştı. Burada söz konusu olan “saf bilim” değildir. İkinci Dünya Savaşı öncesi Avrupa’sında ince-ince kurulan devlet-ideoloji-bilim ilişkisine uyan bir kavrayıştır.217 Bu girişimin en önemli ayağı “kimlik değiştirmek” ya da homojen ve yukarıdan tanımlanmış bir “ulusal kimlik” içinde farklı kimlikleri eritmek için elverişli bir “bilimsel model” yaratmaktan geçmektedir. Yani kimliğin inşasında rol alacak sosyal bilimlerin nesnesi karşısında görece nötr kalabilen fen bilimlerine benzediği/benzetilmesi gerektiği, ispatsız kabulüne (postulation) dayanan pozitivizmi “rehber edinmişti.”218 Tarihe, kavimlere, milletlere pozitivist bir yöntemle yaklaşıldığında salt gerçekliğin ortaya çıkacağı ve böylece tartışılmaz bir gerçeklik ortaya konulmuş olacağı düşünülmekteydi. Bu düşünce içerisinde olan insanlar Osmanlı’nın son dönemlerinde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türk’e ve Türklüğe bu açıdan bakmışlar ve tartışılmaz gerçeklik bulmak için çok fazla çaba sarf etmişlerdir. Türklüğün menşei, eski yurtları ve yayılma sahaları hakkında okumalar yapan, düşünen ve araştırmalar yayınlayan İsmail Hakkı Baltacıoğlu’na göre, 216 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 33. 217 Suavi Aydın, “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:2, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, s.344. 218 Suavi Aydın, “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü”, s.344. 74 “Hazret-i İbrahim Aleyhisselam Türk’tür.”219 Baltacıoğlu bu düşüncesini kendince etimolojik ve linguistik yöntemlerle açıklamakta ve tezini çeşitli argümanlarla desteklemektedir. Baltacıoğlu, İbrahim Peygamber’in doğduğu şehir olan Ur üzerinde özellikle duruyor. Bu konuda Şemsettin Sami’ye başvuran yazar, Ur’un Türkçe’de “kale” anlamında olduğunu, Orhan isminin de “kale beyi” anlamına geldiğini söylüyor. Şemsettin Sami’nin tarifi şöyle: “Ur: Hendek, yüksek yer, toprak tabaka ki önü hendek olur”220. Baltacıoğlu, Ur’un Sümerlerin en önemli şehirlerinden biri olduğunu hatırlattıktan sonra şöyle devam ediyor: “Sümerlerin Ural-Altay akvâmından olması ve Ur lâfzının Türkçe bir kelime olması hasebiyle nebiyy-i müşârünileyh hazretlerinin mehd-âra-yı vücud oldukları şehrin bir Türk şehri olduğu taayyün eder.”221 Ur’un isminin Türkçe olması İbrahim Peygamber’in Türk olduğuna yönelik bir delil olabilir; ancak Baltacıoğlu bu bilgiyle yetinmeyip İbrahim Peygamber’in isminin de Türkçe olduğuna yönelik çalışmalar yapmaktan da geri durmamıştır. Baltacıoğlu’na göre, önceleri Abram şeklinde olan bu isim İbrahim şeklinde Arapçalaştırılmıştır. Baltacıoğlu’na göre Abram Türkçe’de muhafaza etmek, yardım etmek, gemileri limana sokmak ve gitmek gibi anlamlara gelen “barmak” fiiline bağlamaktadır.222 Bu bağlamda daha önceden de belirtildiği gibi Baltacıoğlu’na göre ismi Türkçe, yaşadığı yerin ismi Türkçe olan İbrahim Peygamber de Türk olmaktadır. Bu analizden İbrahim’in torunu Adnan’ın soyundan gelen Hazret-i Muhammed de Türk’tür. Bu bağlamda görüyoruz ki Yusuf Kemal Kutluata’nın Türk Dehası ve Dahileri (1954) adlı kitabının üst başlığı “Büyük İslam Peygamberi Hazreti Muhammed Mustafa Sall’allahü’teâlaâ aleyhi ve sellem Özü Özüne ve Südü 219 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 34. 220 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 35 221 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 36. 222 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 35 75 Südüne Türk’tür223 demektedir. Bu analizler ve araştırmalar Türk kavramın ve Türklük algısının mahiyetini tamamen değiştirmektedir. Bu çalışmanın başlarında Türk kavramının kökeni ve anlamsal farklılıklarını ortaya koymaya çalışırken Cumhuriyet Dönemi’nde bu süreç tamamen değişmekte olduğunu ve Türk’ün nereden geldiği sorusu “Türk’ten neler/kimler meydana gelmiştir”e dönüleceği söylenmişti. Bu algı insanlığın menşeine ve merkezine Türk’ü koymaktaydı. Bu bağlamda en iddialı çalışma ise Güneş Dil Teorisi olacaktır ki bu teori, bütün diller Türkçe’den türemiştir, iddiasını barındıracaktır. Rifat’ın224’ yazdığı, 1922 yılında yayımlanan “Türkçe’de Tasrif-i Huruf Kanunları ve Tekellümün Meşei” kitabında, Türklerin ari ırktan olduğunu ve Türkçenin bütün dillere kaynaklık ettiğini anlatan bu kitabın son cümlesi şöyledir: “Türk ilk edvâr-ı hikatte yaşıyordu. Müntehâ-yı haşre kadar yine yaşayacak ve asâletini muhafaza edecektir.225 Bu düşünce dönemin en popüler ve en yaygın inancının bir dışavurumudur. Bu göstermektedir ki “Türk nedir?”, aslında “kimler Türk’tür?” gibi sorular ve çalışmalar “Türk’ten kimler türemiştir?” gibi sorulara dönüşerek bu çalışma bağlamında Türk, insanlığın ortak değeri ve tüm kavimlerin ve dillerin ortaya çıktığı bir kaynak haline gelmişti. Bu düşünce dünya tarafından kabul görmediği bir gerçektir; ancak dönemin aydınları bu konuyu çok fazla ciddiye almış ve bu konu üzerine çok fazla çalışma yapmıştır. Onat’ın226 Arapçanın aslının Türkçe olduğunu 1944 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan “Arapçanın Türk Diliyle Kuruluşu” adlı kitabın önsözünde şu ifadeler yer almaktadır: “Biz Arapça ile Türk dili arasındaki yakınlığı aydınlatacak olan bu araştırmalarımızda bunların bir kaynaktan çıkmış iki kol olduğunu değil, Arapçanın eski çağlardan beri, ödünç alma yoluyla gelişmiş ve Türkçenin kökleriyle olduğu gibi, kendi gramer kurallarına göre işlenen üreme ve ekli kelimeleriyle de 223 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 36. 224 Samih Rıfat: 1874-1932 yılları arasında yaşamış dil bilimci. 225 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 39. 226 Naim Hâzım Onat: 1889-1953 yılları arasında yaşamış dil bilimci. 76 yoğrulmuş bir dil olduğunu belirtmek istiyoruz,”227 demektedir. Bu dönemde bu konu üzerine yapılmış birçok karşılaştırmalı analiz dillerin benzerlikleri üzerine değil dillerin aslı ve kökü olan Türkçeden hangi yöntemlerle türediğinin bir göstergesi Türklerin kökeni üzerine çalışmış Ahmet Vefik Paşa ve Osmanlılar’ın Özbekler ve Türkmenler gibi Türk kökeninden geldiğini iddia eden Ali Suavi gibi, sık sık Türk bağlantısını hatırlatan seçkin Osmanlılar vardı ve onların dilleri Osmanlıca yerine Türkçe’ydi.228 Türk olmanın temeli, o zamanın genel yapısına dönüşen etnik milliyetçiliğe dayanıyordu ve bu oluşum Orta Asya geçmişine odaklanan oryantalist edebiyatın çıkmasını sağlamıştı. Yukarıda söz edilen tüm bu parametrelerin etkisiyle de içinde “Türk” ve “Türkçe” ibaresi geçen pek çok kitap ve sözlük yayınlanmıştır.229 Bu çalışmalar ilk başta çoğu oryantalist yazar gibi Türklerin menşei ve Türk kavramının ne olduğu üzerine iken daha sonra Osmanlı’nın ve Cumhuriyet’in çoğu düşünürü bu araştırmalarını Türk’ü merkeze alıp Türk’ün insanlık tarihinin en önemli öznesi olduğu yönündeki ispat çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Bu çalışmalarda Türk’ü bir şeylerden türeyen bir kavram, bir ırk, bir millet, bir kavim, bir topluluk, bir sıfat olmaktan ziyade, Türk’ün üzerinden hangi ırkların, kavimlerin, dillerin türetildiği üzerine çalışmalar yapılmış ve insanlık için bir “üst kimlik” denilebilecek bir aşamaya sürüklemek istenmiştir. Lewis bu süreci şu şekilde ifade etmektedir: “Türkler nihayet “Türk” denen, Osmanlı devletinin ve İslam dininin içinde olsa da, onlardan yine de apayrı, başlı başına bir milli kimlik duygusunu geri kazanmaya başladılar.”230 Yukarıda bahsi geçen araştırmalar için kullanılan bu söylem dönemin aydınlarının köklerini Osmanlı ya da İslam ile açıklamak yerine Türk-merkez bir tarih ve dünya algısı geliştirdikleri için sarf edilmiştir. Bu paradigma dönüşümü çeşitli kaynaklardan beslenmiş ve çok farklı tezlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. 19. yüzyılın sonuna ve 20. yüzyılın başlangıcına doğru Türkçülüğe dönük hareket bir başka kaynaktan, yani Rusya Türklerinden gelen insanlarla siyasi bir 227 Beşir Ayvazoğlu, “Etimolojik Türkçülük: Türk Tarih Tezi ve Güneş Dil Teorisi’nin Ön Tarihi”, s. 41. 228 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.81. 229 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.81. 230 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.466. 77 ivme kazandı. Volga, Orta Asya, Azerbaycan ve Kırım’dan pek çok Müslüman Tatar ve Türk Osmanlı İmparatorluğu’na yaşamak için gelmekteydi. Rusya’dan gelen bu göçmenler genellikle standardı yüksek bir eğitimden geçmiş ve bazıları Rus lise ve üniversitelerinde okumuş oluyorlardı. Rusya’da Türkoloji’nin eriştiği dikkat çekici başarılara aşinaydılar.231 Bu aşinalık geldikleri topraklara yeni yeşermeye başlayan ulusçu akımların süratini artırmış ve Cumhuriyet Dönemi’nde bu konu üzerine yapılan çalışmalara kaynaklık edecek eserler vermişlerdir. Rusya’daki Tatar entelektüeller bir çeşit Pan-Türkist hareket başlattılar. Başlangıçta genel olarak kültürel olan daha sonra siyasileşen bu hareketin fikirleri aynı zamanda Rus İmparatorluğu’ndan gelen, mesela Akçuroğlu Yusuf, Ağaoğlu Ahmed ve Hüseyinzade Ali gibi sığınmacılar vasıtasıyla Türkiye’deki Türkler arasında yayılıyordu.232 Osmanlı döneminde kültürel ve ırksal olarak ortaya çıkan Türk tanımlamaları ve araştırmaları daha sonra siyasi bir nitelik kazanacak ve Türk sözcüğüne siyasal olarak da bir anlam yüklenmek sureti ile Türk-merkez bir dünya algısının temelleri atılmış olacaktır. Bu kişiler arasında, Cumhuriyet öncesi ve özellikle Cumhuriyet sonrası Türk’ün tanımlanmasında ve dönüştürülmesinde en önemli etkiyi yapan kişi Yusuf Akçura’dır. Akçura “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı meşhur çalışmasında üçüncü siyaset olarak nitelediği ve en doğru yöntem olarak Türkçülüğü önerirken, Türk’ü kavramsal olarak sabitlemek ve siyasal anlamının önemini vurgulamak bağlamında şöyle bir cümle sarf etmektedir: “ırka dayanan siyasi bir Türk milleti teşkil etmektir.233 Artık “Türk” bu tanımlama ile ırka dayanan siyasi bir milletin adı olma durumuna gelmiştir. Bu tanım daha sonra “Orta Asya” teorisi ile insanlık için de önemli bir değer olan bir kaynağın adını da temsil edecektir. Akçura’nın Türk ve Türklük hakkındaki görüşleri Cumhuriyet ideolojisinin oluşturduğu Türk ve Türklük bağlamında önemli bir yerde durmaktadır. Bu bağlamda Akçura’yı anlamak Cumhuriyet ideolojisini, Türk kavramı bağlamında anlamak için önemli bir yer tutmaktadır. Akçura bu bağlamda: “ırk üzerine müstenit 231 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.471. 232 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.472. 233 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Kilit Yayınları, Ankara, 2012, s.8. 78 bir Türk siyasi milleti husule getirmek fikri pek yenidir. Gerek şimdiye kadar Osmanlı devletinde, gerekse gelip geçen diğer Türk devletlerinin hiç birisinde bu fikrin mevcut olduğunu zannetmiyorum. Cengiz ve Moğolların tarafını tutan müverrih Leon Kahon234, o büyük Türk hanını bütün Türkleri birleştirmek gibi yüce bir maksatla Asya’yı baştanbaşa fethettiğini yazıyorsa da, bu iddiasının tarihçe tamamen tevsik edildiği hakkında bir şey diyemem,”235 demektedir. Akçura’nın bu açıklaması tarih içinde Türk olduğunun bilincinde olan birçok milletin olduğunu ancak bunlardan hiçbiri Türk’e siyasal bir anlam yüklemeyip onun altında bir birlik oluşturma çabası içinde olmadıklarını ya da Türk-merkez bir siyaset yürütmediklerini iddia etmektedir. Akçura’ya göre, İslam’ın menfaati, Osmanlı Devleti’nin ve Türk’ün menfaatlerine tamamen uymaz. Zira, İslam’ın kuvvet kazanması, Osmanlı tebaasından bir kısmın (gayrimüslim olanları) sonunda kaybını ve bu cihetle Osmanlı Devleti’nin günümüzdeki topluluğundaki bir parçasının yok olmasını mucip olacağı gibi, Türklüğün Müslim ve gayrimüslim dini anlaşmazlığıyla bölünmesine ve binaenaleyh kuvvetsizlenmesine sebep olur. İslam birliği politikası ile Türkler arasına Müslim ve gayrimüslim farkı girecek, soydan doğma kardeşlik din ihtilafları ile bozulacaktı.236 Akçura burada Türk’ten neyi kastettiğini de açıkça söylemektedir. Akçura için Türk bir ırkın adıdır. Dini ne olursa olsun Türk soyundan olanların bir soy kardeşliği içinde olduklarını veya olmaları gerektiğini söylemektedir. Bu bağlamda İslam birliği politikaları veya İslam bazlı siyaset yapmak Akçura için soydan kardeş olan Türkler için büyük bir tehlike arzetmektedir. Akçura yukarıda da değinildiği üzere Türk-merkez bir siyaset yürütülmesinin Türkler için soy kardeşliğinin korunması bağlamında önemli olduğunu vurgulamaktadır ve böylece Türk kavramının içine siyasal bir anlamda yerleştirmektedir. Ulusal kimlik olmaya giden ve henüz etnik kimlik safhasında olan “Türk”ün bu bağlamda siyasal kimlik olarak kullanılmaya başlanması gerektiğini ve Türkler açısından bu durumun bir elzem olduğunu söylemektedir. 234 Yahudi asıllı Fransız şarkiyatçı. 1876 da yazdığı “Gök Bayrak” adlı roman ile 1896 da yazdığı "Asya Tarihine Giriş, Türkler ve Moğollar" adlı araştırma kitabi, zamanın Türkçülerine büyük esin kaynağı olmuştur. 235 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.16. 236 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.22 ve 31. 79 Akçura kendi dönemi kimlik tanımlaması için söylediği şu söz dönemin şartlarının anlaşılması için önemlidir: Hala Müslümanım, Türk ve İranîyim demekten evvel.237 Bu, Akçura’nın soydan gelen Türk soy kardeşliğine en çok zarar veren durumdur; çünkü bir kişi kimlik tanımlamasında ön plana hangisini koyar ise öncelediği kimliği kişinin üst kimliği konumuna gelecek, siyasal kimlik olma niteliğini kazanacak yani siyasalar bu bağlamda belirlenecek ve diğerleri bu bağlamda kısmen veya tamamen önemini yitirecektir demektedir. Akçura çalışmasında Türk gazetesini eleştirirken yaptığı bir analiz ise dönemindeki Türk kavramının kapsamı açısından açıklayıcı bir nitelik taşımaktadır: “Türk, sandığım gibi şimdi bile Hanbalık’tan Karadağ’a, Timur Yarımadasından Karalar iline kadar, Asya, Avrupa ve Afrika’nın mühim birer kısmını kaplayan büyük ırkın efradından herhangi bir Türk olmayıp, ancak Osmanlı Devleti tebaası olan bir Garp Türkü’dür. “Türk” yalnız onları görüyor onları biliyor.”238 Bu açıklama Türk’ün sadece Osmanlı ülkesinde yaşayan insanlardan ibaretmiş gibi algılanması ve Osmanlı topraklarında yaşamayan ve özellikle gayrimüslim olan Türklerin o dönemde Türk olarak algılanmamasına sitem etmekte ve daha önce de tekrar edildiği gibi ne Osmanlı ne de İslam bazlı bir Türk tanımlamasını doğru bulmuyor ve Türkler için sağlıklı olmayacağını Türk tanımlanırken esas alınması gereken unsurun soy kardeşliği olması gerektiğini söylemektedir. Akçura, Türk için Türklüğün askeri, siyasi ve medeni geçmişi yalnız Hüdavendigar’lardan, Fatih’lerden Selim’lerden, İbni Kemal’lerden, Nefî’lerden, Bakî’lerden, Evliya Çelebi’lerden teşekkül ediyor; Oğuz’lara, Cengiz’lere, Timur’lara, Ulu Bey’lere, Farabî’lere, İbni Sina’lara, Teftazani ve Nevâî’lere kadar varamıyor,239 diyordu. Bu da aynı şekilde dönemin Türk tanımlamasında Osmanlı ve İslam bazlı unsurların ne kadar etkili olduğunu ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türk kavramının dönüşümünde etki etmiş bir düşünür olan Akçura’nın bu durumdan ne kadar rahatsız olduğunu göstermektedir. Daha sonra bu rahatsızlığını yukarıda da belirtildiği gibi dile getiren Akçura Türk kavramının anlamsal dönüşümünde bu bağlamda önemli bir isim olmuştur. 237 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.35. 238 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.39. 239 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, s.40. 80 Süleyman Paşa, Talimi Edebiyatı Osmaniye adıyla bir kitap yayınlayan Recaizade Ekrem Bey’e yazdığı bir mektupta diyor ki, “Osmanlı edebiyatı demek doğru değildir, nasıl ki, lisanımıza Osmanlı lisanı ve milletimize Osmanlı milleti demek de yanlıştır; çünkü Osmanlı tabiri yalnız devletimizin adıdır, milletimizin unvanı ise yalnız Türk’tür240. Osmanlılık politikasının geçersiz olduğu Osmanlı aydınlarının kendilerini “Türk” olarak tanımlayıp “Türklük bilinci”ne vardıklarını gösteren önemli bir olaydır. Bu olay Osmanlı’nın son dönemlerinde çoğu aydın tarafından benimsenen ve kimlik tanımlaması olarak da Türk kimliğinin seçildiğinin bir delilidir. Yunan Harbi başladığı sırada Türk şairi Mehmet Emin Bey: “Ben bir Türk’üm, dinim, cinsim, uludur,” mısrası ile başlayan bir şiir yayınladı.241 Burada da aynı şekilde Mehmet Emin Bey ilk tanımlama olarak, kimlik bilinci bağlamında Türk kavramını kullanıyor. Mehmet Emin Bey’de en azından bu mısra bağlamında dine de bir atfın olduğunu görmek gerekmektedir. Mehmet Emin Bey açısından henüz din tamamıyla dışlanacak bir olgu değildir. Akçura gibi Cumhuriyet öncesi ve sonrası Türk kavramının tanımlanması ve kökeni bağlamında araştırmalar yapan diğer önemli bir düşünür ise hiç şüphesiz Gökalp’tır. Gökalp’ın Türk ve Türklük anlayışının Akçura ile benzeyen yerleri olduğu gibi çok farklı yaklaşımları da vardır. Bu bağlamda Gökalp Türk’ü ve Türklüğü şu açıklamalar ile tanımlamaktadır: “Memleketimize vaktiyle dedeleri Arnavutluktan yahut Arabistan’dan gelmiş millettaşlarımız vardır. Bunları Türk terbiyesi ile büyümüş ve Türk mefkûresine çalışmayı alışkanlık edinmiş görürsek sair millettaşlarımızdan hiç ayırmamalıyız. Yalnız saadet zamanında değil, felaket zamanında da bizden ayrılmayanları nasıl milletimizden ayrı telâkki edebiliriz. Hususiyle, bunlar arasında milletimize karşı büyük fedakârlıklar yapmış, Türklüğe büyük hizmetler ifa etmiş olanlar varsa, nasıl olur da bu fedakâr insanlara “siz Türk değilsiniz” diyebiliriz.”242 Ziya Gökalp’ın bu Türk ve Türklük anlayışının özellikle Akçura’dan ayrılan en büyük özelliği Akçura gibi direk ırka bir atfın olmamasıdır. Gökalp için bir millet toplumunun ve kültürünün ürünüdür. Bu bağlamda Gökalp de 240 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Nilüfer Yayıncılık, Ankara, 2008, s.11. 241 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.12. 242 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.23. 81 Türk’ü veya Türklüğü bir kültürel olgu olarak tanımlamaktadır. Bu kültürel tanımlama ırksal tanımlamayı reddettiği anlamına gelmemektedir. Gökalp’a göre insanlar bulundukları toplumun ürünleridir. Bu toplumun ürünü olma durumu insanın edindiği değerler bütününün en büyük belirleyiciliğinin sonucudur. Bu bağlamda insanlar ırksal anlamda değilse bile kültürel anlamda Türk toplumunun adetleri, töreleri ile yetişmiş ve bulunduğu topluma hizmette bulunmuş ise, bu kişilere de Türk denmesinde bir sakınca görmemektedir. Gökalp aynı çalışmasında: “Türkiye’de Allah’ın kılıcı halkçıların pençesinde ve Allah’ın kalemi Türklerin elinde idi. Türk vatanı tehlikeye düşünce bu kılıçla bu kalem izdivaç ettiler. Bu izdivaçtan bir cemiyet doğdu ki, adı Türk milletidir,”243 demektedir. Bu söylem günümüz Türk-İslam sentezinin en önemli argümanlarından birisidir. Türk’ün ve İslam’ın belirli noktalarda birleştiği veya birbirini tamamladığını ileri sürüp bu bağlamda İslam’ın ve Türk’ün bir bütünün ayrılmaz iki parçası olarak görmektedirler. Bu ve benzeri argümanlardan yola çıkarak, “Türk, geçmişinde belli başlı töre, adet ve gelenekleri bulunan din olarak İslam’ı seçmiş insanlara denir” gibi tanımlamalar da yapılmaktadır. Gökalp, Türk’ü o dönemde bu şekilde tanımlarken dönemin “millet olma” anlayışını ise şu şekilde bir açıklıyordu: “İstanbullular, kendilerine “şehrî” adını verirken, taşralılara ise coğrafya bakımından bulundukları yerlere göre Arnavut, Arap, Kürt, Laz diyorlardı. Bu duruma göre, Rumeli’de oturanlar genellikle Arnavut, Karadeniz kıyılarındakiler Lâz, Doğu Anadolulular ise Kürt sayılıyordu. Coğrafya sebebiyle oluşan bu tip bir kavimciliğe ulaşamayanlar ise, kendilerinden daha parlak gördükleri kavimlerden birini gönüllü olarak kabul ediyorlardı.”244 Burada kimlik konusuna değinilirken ele alınan ulusal kimlik bağlamında uluslar ulusçularını değil ulusçular uluslarını yaratır tezini hatırlamak gerekmektedir. Burada da aynı şekilde etnik kimlik bilincinde olan insanların bu manada düşüncelerinin tutması ve diğer etnik gruba dâhil olup da henüz bu bilinci gelişmemiş insanların kendilerini gerçekleştirmek için bu tür yollar izlemesi de önemlidir. 243 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.158. 244 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, s.149. 82 Bu dönemin Türk olma veya Türk’ün bir kimlik olarak var olmamasını yazının devamında Gökalp şu şekilde eleştirir: “Türk soyundan gelmelerine rağmen pek çok gençler, Arnavutlukla ya da Kürtlükle övünüyorlardı. Türklüğü ile övünen sanki tek bir kişi bile yoktu. Türk ismini, sanki utanç duyulacak bir sıfatmış gibi kimse üzerine almak istemiyordu. Türk, Doğu Anadolu’da “Kızılbaş”, İstanbul’da da “kaba köylü” anlamlarına geliyordu.”245 Yukarıda da ifade edildiği gibi Türklük ve Türk olma bilinci bu duyguların bir dışa vurumu ve bu algıya bir karşı çıkış olarak doğdu denilebilir. Gökalp Türk gençlerinin bir “Türk kimliği” bilincine erişememelerini veya Türk’ün bu şekilde bir aşağılama aracı olarak kullanılmasına karşı çıkıyor ve bu bağlamda bu durumun ortadan kalkması için çalışmalar yapıyordu. Türkiye Cumhuriyeti işte bu tartışmalar ve ithamlar içinde doğmuştur. Cumhuriyet’in kurucu kadrosu bu konu üzerine eğilmeyi ihmal etmemiş ve Türk kavramı ve Türklük üzerine çok kapsamlı çalışmalar yapmışlardır. Cumhuriyet kurulduktan sonra birçok Türk tanımı yapılmıştır. Bu tanımlar ilk olarak yasal düzenlemeler bağlamında bir “üst kimlik” tanımlaması çalışmaları iken, daha sonra çeşitli yeni kurumlarla etnik köken ve ırk bağlamında da çalışmalar yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin “resmi” düşüncesinin temel prensibi olan ve Atatürk tarafından formüle edilen Türk kimliği, iki kategoride analiz edilebilir. Birincil olarak, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan herkes Türk’tür; ikincil olarak, Türkiye Cumhuriyetine vatandaşlık bağı ile bağlı olan, Türk dilini, fikirlerini ve kültürünü taşıyan herkes Türk’tür246. İlk tanımlama bağlamında yeni kurulmuş bir ülke ve bu ülkenin vatandaşlarını tanımlayacak bir üst kimlik gerekmektedir; çünkü Osmanlı çok uluslu yapısının üzerine inşa edilmiş olan Türkiye Cumhuriyeti hem üniter devlet bağlamında hem de Osmanlı’nın çok etnikli, çok kültürlü yapısını tek ulusa veya tek kimliğe indirme çabası bağlamında vatandaş tanımlamasını bu şekilde yapmıştır. İkinci tanımlama ise yine ırksal bir tanımlamanın dışında ortak bir kültür ve değerler ile bir millet oluşturma çabasının bir tezahürüdür denilebilir. Bu 245 Ziya Gökalp, Kültür ve Medeniyet Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, s.149. 246 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.103-104. 83 bağlamda “Türk” Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan vatandaşları tanımlayan bir kavram olarak kullanılmaya başlanmıştır. 1924 Anayasası’nın 88. maddesinde Türk ulusal kimliği şu ifadelere dayandırılıyor: “Türklük din ve ırk farkı gözetmez.”247 İşte bu tanımlama Türk kavramının ne Akçura’nın ırksal bir tanımlaması ne de daha önce değinilen ve daha sonra da değinilecek olan Türk kavramının İslami bir niteliğe sahip olması durumunun burada kullanılmadığının bir göstergesidir. Burada Türk kavramı ve Türlük tamamen ülke içinde yaşayan insanların ırksal ve/veya dinsel anlamda kendilerini dışlanmış hissetmemeleri için bir “üst kimlik” oluşturma çabasının göstergesidir; çünkü Osmanlı gibi çok kültürlü ve çok dinli yapısı üzerine kurulmuş bir üniter devlet bunlardan birini temel alırsa kapsayıcılığını yitirir ve üniter olma durumu sarsılabilirdi; ancak Cumhuriyet’in ilerleyen dönemlerinde Türk olma durumu pratik anlamda bu kapsayıcılığın dışına çıkmakta, ırksal anlamda da bir “Türk ulusu” arayışı içine girilmektedir. Bu konu üzerine ilerleyen bölümlerde bu çalışmalardan bahsedilecektir. Bu bağlamda, Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırları içerisinde yaşayan ve din, dil, ırk farklılığı gözetmeden kendini Türk hisseden herkes Türk vatandaşıdır,248 tanımlaması yukarıdaki birçok tanımlamadan farklı olarak Türk tanımlaması değil; bir vatandaşlık tanımıdır. Yani Türk bu anlamda bir vatandaşlık tanımlamasının ön adı durumuna gelmiştir. Anadolu ve Rumeli nüfusunu içeren nüfus anlamında Türk kavramı, ulusal mücadelenin ilk günlerinde de sıkça kullanılmıştır. Türk teriminin felsefi kökene bağlı kullanımına, 1910’lu yılların ulusal edebiyatında tanık olunmaktadır; ancak Türk terimi 1919’lara gelindiğinde, etnografik, dilsel ve tarihsel gerçekliğin ötesine geçerek, bir dayanışma duygusunu da ihtiva etmeye başlamıştır.249 Mustafa Kemal Atatürk’ün en meşhur eseri Nutuk’ta da bu manalarda sürekli Türk milleti, Türk 247 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.104. 248 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.104. 249 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.106. 84 ordusu, Türk halkı, Türk genci gibi atıflara rastlamakta mümkündür.250 Bu atıflar Cumhuriyetin kurulması ve yapılan çeşitli çalışmalar sonucunda ırksal bir zemine kaymıştır. 1924’lerdeki Halifelik sisteminden sonra, dini referans, Türk ulusunun resmi tanımlanmasından çıkarılmıştır. Siyasi irade ulusal kimliği belirlemede baskın bir unsur haline gelmiştir. Türk olmanın koşulu, Türk dilini benimsemek ve Türkiye Cumhuriyeti rejiminin getirmiş olduğu kültürel ve ulusal fikirlerle uzlaşmaktan geçiyordu.251 Türk artık Cumhuriyet için İslam ile özdeş bir kavram değil; kendi başına siyasal idealleri olan bir topluluğun tanımı idi. Türk’ün ayırt edilmesinde kullanılan en önemli ölçüt artık dili ve ulusal bir fikir uzlaşısı haline gelmişti. Bu ölçütler ile “Türk kimdir?” sorusuna “Türkçe konuşan aynı ulusal idealleri paylaşan kişilere Türk denir” cevabı verilir duruma gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti için bu geçerli iken, yine Cumhuriyet içinde devlet ile yürütülen birçok çalışma ile de ırksal tanımlama da çok fazla gözardı edilmemiştir. Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1931 yılı programına göre ulus, “dil, kültür ve ideal birliği üzerine dayanan vatandaşlar tarafından oluşturulan politik ve sosyal yapıdır; Türkiye Cumhuriyeti’nin topraklarında Türkçe konuşan, Türk kültürü ile yetişen ve Türk ülküsünü benimseyen her yurttaş, Türk kimliğine sahiptir; Türkiye Cumhuriyetinin üst kimliği haline gelen veya getirilen Türk, dil, kültür ve ülkü birliği ile bir şemsiye olma ideasına çekilmek istenmiştir; Türkiye Cumhuriyeti’nin vatandaşı olan, Türkçe konuşan, Türk kültürüyle eğitim gören ve Türk Cumhuriyeti’nin idealine bağlı olan herkes, Türk’tür.252 Cumhuriyet Dönemi’nde bu ve buna benzer çok sayıda tanımlamaya gidilmiş ve kimlik sorununu çözmek için bu konular üzerinden ciddi eğitim çalışmaları yapılmıştır. Cumhuriyet sonrası Türk kavramının anlamını ve Türk’ün değişimi ile ilgili olarak Lewis: “Türkler Türkiye’de yaşayan ve Türkçe konuşan bir halktır,” demektedir ve daha sonra şu yorumu yapmaktadır: “ilk bakışta bu önermenin hiçbir 250 Daha detaylı bilgi edinmek için bkz: Kemal Atatürk, Nutuk, (Bugünkü dille yayına hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Üç S Reklam Basım Tanıtım Ticaret LTD. ŞTİ., Cumhuriyet Üniversitesi Özel Baskı, Ankara, 2007. 251 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.107. 252 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.107-108. 85 şekilde çarpıcı bir orijinalliği, ya da ses getirecek alışılmadık bir içeriği var gibi görünmez. Ancak bu fikrin Türkiye’de ortaya çıkarılışı ve yayılışı, ardından Türk halkı tarafından ortak kimliklerin ve devletleşmelerinin niteliğinin ifadesi olarak benimsenişi, modern dönemlerin başlıca devrimlerinden biri olmuştur.”253 Lewis “Türk modernleşmesini”, Türk’ün ulus bilinci kazanmasını ve kimlik bağlamında dini tanımlamaların dışına çıkılmasını önemli bir ilerleme olarak görmektedir. Bu şekilde Türk’ün ulus bilinci kazandıktan sonra bu kimliği ile devlet kurmasını ise modern dönemlerin başlıca en önemli olaylarından biri olarak görmektedir. İlk defa resmi olarak Cumhuriyet’in çatısı altındaki halka Türk denmesi ve ülkenin de Türkiye adını alması bu zaferin simgesi olmuştur; Türk kimliği duygusunun güçlenmesi, İslami vurgulama ve geleneklerden uzaklaşarak Avrupa’ya doğru gidişle bağlantılıdır.254 Lewis’in bu analizi, ulus olama bilinci ve İslami niteliklerden “arındırılmış” bir Türk tanımlamasını zaferin simgesi olarak görmesi siyasi anlamda da bir zafer algısından gelmektedir; çünkü kurulan devlet bir ulus devletidir ve yaptığı ulus tanımlaması da dini referanslar dışında ülke içinde yaşayan insanların sahip olabileceği bir üst kimlik tanımlamasıdır. Lewis’in bu Türk tanımlaması yukarıda tarihsel süreç bağlamında anlatılan Türk tanımlamalarından “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları gibi Türk dilini, kültürünü ve ulusal fikirlerini kendine adapte etmiş olan herkes Türk’tür” tanımlamasına denk gelmektedir. Cumhuriyet Dönemi’nde bu tanımlamalar yasal anlamda da devam etmiştir; ancak ilerleyen süreçte çeşitli teoriler üretilmek suretiyle bir “üst kimlik” tanımlamasının kavramı olan “Türk”, daha sonra ırksal bir niteliğe dönüştüğünü ve bu bağlamda yapılan çalışmaları ve teorileri de gözardı etmemek gerekmektedir. Bu konuda Gökalp’ın şu sözleri Cumhuriyet Dönemi psikolojisini açıklamak için önemli bir işarettir: “bütün cihanda bugün Gazi Mustafa Kemal Paşa ismini mukaddes bir kelime sayarak her an hürmetle anmaktadır. Evvelce Türkiye’de, Türk milletinin hiçbir mevkii yoktu. Bugün, her hak Türkündür. Bu topraktaki hâkimiyet Türk hâkimiyetidir, siyasette, kültürde, iktisatta hep Türk halkı hâkimdir.”255 Gökalp için Türk artık “kaba, köylü” ya da “Kızılbaş” anlamında değil Türkiye 253 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.3 254 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.5. 255 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, s.17. 86 Cumhuriyeti’ne hâkim olan bir milletin adı haline gelmiştir. Lewis’in yaklaşımı bağlamında olaya ulus devlet penceresinden bakanlar için Gökalp’ın bu yaklaşımını haklı göstermektedir. Türk, Gökalp’ın tanımladığı bağlamda Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan insanlar için ülkenin elitleri ve/veya kurucuları tarafından kimliğin tek evi olarak görülmüştür. Cumhuriyet Dönemi’nde millet; dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı vatandaşların oluşturduğu siyasal ve sosyal bir birlikti. Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir,256 diye bir tanımlamaya gidiliyordu. Bu tanımlama millet diye tanımlanan kavramsal çerçeve içinde Türk dilini konuşan, Türk kültürünü ve ülküsünü benimsemiş herkes kendine yaşam alanı buluyordu. Cumhuriyet ideolojisinde, Türk kültürünün İslam öncesindeki büyük uygarlıkların beşiğinde yoğrulması nedeniyle “uygarlığın taşıyıcısı” olarak, İslamî bir “sapma” ve buna bağlı bir “duraklama”dan sonra, bu aşamada yeniden aslına dönerek özü olan uygarlıkla kucaklaştığı gerçek hattına sokulması idi.257 Cumhuriyet ideolojisinin bu aşamasında İslam bir sapma olarak algılanmakta ve Türk’ün özüne dönerek ırksal anlamda özünü araması gerektiğine inanılmaktadır. Dine gelince, devletin yayınladığı, eserlerde, açıkça reddedilen öğe odur: millet ümmete karşıdır.258 Cumhuriyetin kurulma aşamalarında değer bulan ve Türk tanımlamasında önemli bir unsur olan din yani İslam, Cumhuriyet kurulduktan sonra Türk tanımlaması içinde kendine yer bulamamaktadır. İdeologlar terimin dinsel içeriğini tamamen silip, ona bütüncül bir ulusal bir boyut atfetmişlerdir.259 Bu atıf ilk başlarda “üst-kimlik” bağlamında ülke içinde yaşayan farklı etnik unsurları ve dinleri kapsamak için yapılırken, daha sonra Türk kavramına yüklenilen ırksal anlamla beraber Türk dinler üstü bir nitelik ve ideal 256 A. Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, (Sadeleştirerek Yayına Hazırlayanlar: Ali Sevim, Azmi Süslü ve M. Akif Tural), Başbakanlık Atatürk Araştırma Merkezi, Koza Bazım, Ankara, 2010, s.26. 257 Suavi Aydın, “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü”, s.345. 258 Etienne Copeaux, “Türk Milliyetçiliği: Sözcükler, Tarih, İşaretler”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Edit: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.46. 259 Etienne Copeaux, “Türk Milliyetçiliği: Sözcükler, Tarih, İşaretler”, s.46. 87 kazandırılmaya çalışılmıştır. Akçura’nın tanımladığı hem ırksal anlamda Türk tanımı hem de din aracılığıyla soydan gelen kardeşliğin bozulmasına neden olan özellikle Müslim veya gayrimüslim Türk algısının yerine soy birliği sağlama ülküsü yerini almış ve bu bağlamda İslam idealleri yerine Türk’ün kendi idealleri için mücadele etmek esas alınmıştır. Afet İnan’ın Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları adlı çalışmasında Türk milleti hakkındaki şu ibare Cumhuriyet Dönemi’nde milleten ne anlaşıldığını ve dolayısıyla da Türk tanımın içine bu bağlamda neler girebileceğine nelerin dışarıda kalacağına yönelik önemli bir açıklamadır:260 Türk milletinin oluşumunda etkili olduğu görülen doğal ve tarihi olgular şunlardır: a) Siyasal varlıkta birlik, b) Dil birliği, c) Yurt birliği, d) Irk ve köken birliği, e) Tarihi yakınlık, f) Ahlaki yakınlık. 1927-1938 yılları arasında İçişleri Bakanlığı yapmış Şükrü Kaya’nın 1937 yılındaki Anayasa değişikliği sırasında yaptığı konuşmada: “Zaten insanlık tarihi Türklerle başlamıştır. Türk olmasaydı, belki tarih olmazdı ve muhakkak ki medeniyette başlamazdı.”261 Bu dönemler Türk-merkez siyasetin en üst seviyede olduğu dönemlerdir; çünkü çeşitli tezler üretilmiş ülke içinde aydınlar ve kurucu kadronun çoğu tarafından ırksal bir Türk tanımlaması kabul edilmiştir. Bu tanımlama ile yetinmeyip Türk’ün insanlığın ve medeniyetinin oluşumunda en önemli yapı taşını oluşturduğu inancı da yerleşmiştir. Türkiye’de, önceleri Anadolu hareketi denilen, daha sonra Atatürk’ün fikir babalığını yaptığı Sümerler, Truvalılar ve hepsinin ötesinde Hititlerin de Türk kökenli eski uygarlıklar olduğu hakkındaki teorilerin doğmasını sağladı.262 Bu teorideki asıl iddia 1071’de Anadolu’ya geldiği iddia edilen Türklerin Anadolu’da eskiden beri var olduğunu ve bu manada Anadolu’nun yerlisi bir topluluk olduğunun iddiasıdır. Bu anlamda Türk, tarihin ilk dönemlerinden beri Anadolu’da yaşamış hatta burada büyük medeniyetler kurmuş bir millettir, iddiasında bulunulmuştur. Bu tarih tezi ile beraber Türklerin Anadolu’ya geliş süreci tekrardan ele alınıp yeniden 260 A. Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, s.30. 261 Cemil Koçak, “Kemalist Milliyetçiliğin Bulanık Suları”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.38. 262 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s.6. 88 bir tarih yazılırken; insanlığın ve medeniyetin doğuşu meselesinde önemli yapı taşları olan medeniyetlerin Türk olduğunu söyleyerek de bir nevi medeniyeti Türkler ile başlatma yoluna gidilmiştir. Bu çalışma bağlamında Türk kavramına Cumhuriyet Dönemi’nde insanlığın ortak mirası, medeniyetin kurucuları ve bir nevi insanlık tarihinin olmazsa olmaz bir unsuru olma sıfatının konduğu bir süreçtir. Yani artık Türk bir ırk olmanın yanında dili ile tüm dünyaya dil sunmuş, medeniyeti ile tüm dünyanın medeniyetinin doğmasının en önemli unsuru, kökeni itibari ile de bir yerden gelen bir millet değil; milletlerin içinden doğduğu bir kaynağı sembolize etme durumuna gelmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türkiye’de yaşayan insanların bir üst kimliği yapılmaya çalışılan “Türk” kavramı, daha sonraki süreçlerde insanlığı köken itibariyle bir “üst kimliği” olduğu iddiasına kadar varan bir söyleme dönüşmüştür. Cumhuriyet Dönemi’nde oluşturulan Güneş Dil Teorisi aracılığıyla dünyadaki bütün uygarlıkların Orta Asya’dan yayıldığı tartışılıyordu; bu teoriye göre Anadolu’da yaşamış bütün gruplar Türk olarak tanımlanıyordu.263 Yukarıda bahsedilen iddianın ispatı için kullanılan en önemli unsurlardan biride dil teorisi idi. Bu teoride Türkçe köken itibariyle yansıma bir dil olduğu için hiçbir dilden etkilenmediği, bu manada saf, arı ve ari bir yapıya sahip olduğu söyleniyordu. Diğer diller ise bu yansıma, arı ve ari olan dilden etkilenmiş ve bu dilin kaynaklığı ile doğmuşlardır. Özellikle dil bağlamında Anadolu’da yaşayan toplulukların Türk olduğu iddiası, linguistik, etimolojik tezler öne sürerek çok fazla kullanılmıştır. Yukarıda bazı yerlerde de değinildiği gibi bu tez, daha sonra sadece Anadolu’da yaşayan topluluklar ile sınırlı kalmamış birçok millet ve dil içinde aynı teori işletilmiştir. Böylece Türk kavramı bu tez bağlamında, dili insanlığa kaynaklık etmiş ve üzerinden çok sayıda dilin doğduğu bir kavmin adıdır, haline gelmiştir. 1930’larda, Türk tarihi ve dili üzerine geliştirilen tezlerle ortaya çıkan Anadolu Türkçülüğünün üzerine kurulan Türk kimliği ile ilgili çalışmalar yapıldı. Örneğin; 1932 yılında yapılan Türk Tarih Kongresi’nde, eski çağlarda Anadolu’da yaşamış olan Hitit ve Sümerlerin, Türk oldukları kabul edildi.264 263 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.102. 264 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.102. 89 Türklüğün kökeni tarihçilik içinde yukarıda anlatılan savlar bağlamında bir netliğe kavuşmamıştı; ancak eğilimin etnik köken olduğu özellikle Türk Ocakları’nın çalışmalarında açıklık kazanmıştır.265 Dönemin Türk ve Türklük çalışmaları bu tezde çok defa vurgulandığı gibi özellikle 1930 ve sonrası dönemlerde etnik köken vurgusu artmıştır. Bu dönemde yeni tarih disiplininin konusunun Yusuf Akçura tarafından, işlevinin Ziya Gökalp tarafından yapıldığı, metodunun ise Fuat Köprülü tarafından belirlendiğini söylemek mümkündür; konusu Türklerin etnik kökeni, işlevi milli duyguların sosyalizasyonu, metodu tarafsız ve güvenilir (gerçekliği bilimsel yöntemle kanıtlanmış) belgelere dayanan araştırma olarak görülebilirdi.266 Cumhuriyet’in ilk yıllarında Gökalp’ın ölümü işlevi manasında bu disiplini sekteye uğratmıştır; çünkü milli duyguların sosyalizasyonu ve kültürel bir bilinç kazanma/kazandırma süreci yerine Akçura’nın sisteminin bu manada egemen olduğu özellikle Türk’ün etnik kökeni üzerine durulan bir disiplin haline gelmiştir. Daha sonraki süreçte metot belirleme durumunda olan Köprülü’nün de bu süreçte etkisini kaybetmesi ile disiplin sadece Türk’ün etnik kökeni üzerine yoğunlaşmış ve metodun “bilimsellik” bağlamı zaman zaman gözardı edilmiştir. Birinci Türk Tarihi Kongresi zabıtlarında: Türk çocukları, biliyor, bilecektir ki onlar 400 çadırlı bir aşiretten değil, on binlerce yıllık, ari, medeni, yüksek bir ırktan gelen, yüksek kabiliyetli bir millettir.267 Bu kongre Türk tarihini Osmanlı veya Selçuklu ile başlatılmasına karşı çıkılmış, yukarıda çok kez vurgulandığı üzere ari, medeni, yüksek bir ırk vurgusu yapılmaya başlanmıştır. Köprülü birincil kaynakların yokluğunun “Türk Tarih Tezi”ni tarih öncesi devirlere götürmeyi engellediğini söylemek istiyordu; dolayısıyla, eninde sonunda yapılacak bu iş için adım adım geriye gitmek gerektiği uyarısını yapıyordu; görüldüğü gibi bu tartışma baştan sona tarihi kaynakların kullanımı yani yöntem ile ilgiliydi.268 Köprülü tarihe bakışta yöntemi önemsiyor ve yöntemin bilimsel çerçevede kalması için ısrar ediyordu; çünkü bilimsel olmayan tahminler ve iddialar 265 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.802. 266 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.802-803. 267 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.805-806. 268 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.806. 90 bu çalışmanın bilimselliğine gölge düşürecek ve Türk’ün tarihi sadece iddialar ve tahminler üzerine kurulmuş olacaktı. Köprülüye göre, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu açıklarken öncelikle din olgusu ve onun yanı sıra çokça gündeme gelen ırk olgusu üzerinde durmak hatalıdır; çünkü Osmanlı İmparatorluğu Türklerini oluşturan topluluklar içinde örneğin Hıristiyan Rumlarla Müslümanlaştırılmış Türkler vardı.269 Yani din ve ırk da belli değişimler, belli süreçler yaşamış olgulardı, ari bir dinden ya da ari bir ırktan söz etmek zordu. Gerçeğin zaten çok karmaşık olduğunu belirten Köprülü, “Osmanlı” adının esas olarak siyasi bir anlam taşıdığını vurguluyordu; demek ki Osmanlının belirleyici niteliği, özellikle başlangıcında ne dini ne de ırksaldı, siyasal varlığı her şeyin başında geliyordu; Osmanlının siyasal kuvvetini ve etkisini reddetmek isteyen tarih tezinin kuvvetlendiği bir dönemde Köprülü’nün bu görüşleri pek dikkate alınmadı.270 Bu dikkate alınmama, bu iki tezin yani Güneş Dil Teorisi ile Türk Tarih Tezi’nin bilimselliğine gölge düşürmüştü; çünkü birkaç bulgu ile herkesin Türk olduğunu iddia etmek, birkaç benzeşme ile dillerin atası olarak Türkçeyi seçmek, Anadolu gibi çok farklı kültürlerin, ırkların, dinlerin yaşadığı bir coğrafya da özellikle ırksal anlamda ari-temiz bir ırk vardır demek Köprülü’nün dediği gibi çok zordu. Gökalp’ın ölümü ile Türk üzerine yapılan çalışmalarda Türk’ü tanımlayan unsurlar içinden kültürel manalar da gözardı edilmişti. O dönemdeki Cumhuriyet aydınları ve kurucu kadronun çoğuna göre Türk, insanlığın en eski, en temiz, medeniyetin doğuşunda öncül bir rol oynayan, dili ile bütün dillere kaynaklık etmiş, kendi başına siyasal idealleri olan, bir dinin ya da kültürün alt unsuru olmayan, kendisinin tek başına bir ve en önemli “üst kimlik” olma özelliğine sahip olan ari bir ırkın adı, haline gelmişti. 3.2. TÜRK’ÜN İSLAMCI/OSMANLICI YORUMU Osmanlı’nın son dönemlerinde ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında Türk tanımı ve dönüşümü yukarıda anlatıldığı gibi bir süreç yaşamıştır. En sonunda ise Cumhuriyet aydınları ve kurucu kadronun da çalışmalarına öncülük ettiği iki tez oluşmuş ve bu anlamda da ırksal bir Türk tanımı ortaya çıkmıştır. Osmanlı’nın son 269 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.806. 270 Büşra Ersanlı, “Bir Aidiyet Fermanı: Türk Tarih Tezi”, s.806-807. 91 dönemlerinde ve Cumhuriyet’in başlarında Türk kavramına ve Türk’e yukarıda anlatıldığı gibi “bilimsel” yaklaşmayan daha çok İslami referanslarla yaklaşan insanlar da vardı. Özellikle Mehmet Akif Ersoy ve Said Nursi bu bağlamda eserlerinde bolca Türk ve Türklük konularını işlemişlerdir. Bu insanların görüşleri Cumhuriyet’in asıl kaynaklarına, eğitim kitaplarına girmese de toplumun ciddi bir kesimi tarafından kabul edilmiş ve taraftar toplayabilmiştir. Bu konuya eğilen dönemin iki önemli düşünürünün görüşlerinin günümüz Türk tanımlamalarında da referans alındığını düşünürsek konumuz bağlamında bu kişilere değinmeden geçmek olmayacaktır. Mehmet Akif Ersoy Türk ve Türklük olgusunu, kimlik ve hatta “üst kimlik” bağlamlarında işlemiş ve olaya İslami bir çerçeveden bakmıştır. Akif bir şiirinde:271 Şimdi kızgın günün altında pinekler, bekler, Sâde yalçın kayalar, sâde ıpıssız çöller. Yurdu baştan başâ vîrâneye dönmüş Türk’ün Dünkü şen, şâtır ocaklar yatıyor yerde bugün. Bu tanım Anadolu’da yaşayan insanlara Türk denmesi ve buranın Türk yurdu olarak adlandırılması bağlamında Cumhuriyet’in oluşturduğu Türk tanımlamasıyla bu manada çelişir bir yanı yok gibi gözükmektedir; ancak Akif’in Türk’ün ne olduğuna dair kendi zihnindeki tanımı açıktır ve bir şiirinde de açıkça belirtti gibi Türk’ten ne anladığını açıkça beyan etmektedir:272 Sıtmadan boynu bükülmüş de o dimdik Türk’ün, Düşünüp durmada öksüz gibi küskün küskün. Gövde teşrihlere dönmüş, o bacaklar değnek; Daha yaş yirmi iken eller, ayaklar titrek. Öyle seksenlik adamlar aramak pek yanlış; Kırk onun ömrüne son merhale olmuş kalmış. 271 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2011, s.335. 272 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.336-337. 92 Değişik sanki o arslan gibi ırkın torunu! Bense İslam’ın o gürbüz, o civan unsuru, Kocamaz, derdim, asırlarca, sorulsaydı eğer… Ne çabuk elden, ayaktan düşecekmiş o meğer!... “Türk bir ırk mıdır? Yoksa bir sıfat mıdır?” sorusu Akif’te ırktır cevabını almaktadır; ancak “Bu ırk, nasıl bir ırktır?” sorusuna Akif “İslam’ın gürbüz ve civan unsuru” olarak tanımlamaktadır. Yani Akif için Türk İslam’ın önemli bir unsuru olan bir ırkın adıdır. Cumhuriyet’te İslam’dan arındırılmış bir Türk tanımlaması yerine Akif ırksal boyutunu gözardı etmeden İslam için büyük bir unsur olarak görmektedir. Yine Akif başka mısralarında şu ifadeleri kullanmaktadır: Hocazâdem, ne sülükmüş o meğer vay canına! Diş bilermiş senelerden beri Türk’ün kanına273 . Kimse evladını cahil komak ister mi ayol? Bize lazım iki şey var: Biri mektep biri yol. Niye Türk’ün canı yangın, niye millet geridir; Anladık biz bunu, az çok, senelerden beridir274 . Mehmet Akif Ersoy o dönemdeki Türk ve Türklük konusu üzerine yapılan hem Osmanlı’da (akabinde Türkiye Cumhuriyeti’nde) hem de yurt dışındaki bilim insanlarının yaptığı çalışmalar ve ürettiği tezler üzerine de şu sözleri söylemektedir: Geldi bir başka gâvur, dedi “Cengiz”le, ayol, Bu hısımlık nereden çıktı ki, siz Türk, o Moğol275 . Akif daha sonra Cumhuriyet Dönemi’nde savunulacak olan birçok milletin de aslının Türk olduğu yönündeki fikirlere karşı çıkmaktadır. Akif bu şiiri ile Türk’ü daha dar bir çerçevede ele aldığını ve bunu genişletme çabasını da doğru bulmadığı bu mısraları ile açıklamaktadır. 273 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.347 274 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.354. 275 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.359. 93 Mehmet Akif dönemin milliyetçi/ulusçu akımlarına karşı Müslüman olan milletlere şu serzenişde bulunuyor ve bulunduğu taraf, millet konusuna hangi penceren baktığını anlamak açısından oldukça önemli şu sözleri dile getiriyor:276 Hani milletin İslam idi… Kavmiyyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milletine. “Arnavutluk” ne demek? Var mı Şeriat’ta yeri? Küfr olur, başka değil, kavmini sürmek ileri. Arabın Türke; Lâzın Çerkese, yâhud Kürde; Acemin Çinliye rüchânı mı varmış? Nerede! Akif yukarıda İslam’ın civan unsuru bir ırktır diye tanımladığı Türk’ü, Türkçülük yapmasının İslam’a aykırı olduğunu, Türk’ün bu manada bir üst kimlik olarak tanımlanamayacağını ve Türk üzerinden bir siyaset yapılmaması gerektiğini söylemektedir. Bunun nedenini ise şeriatta yani İslam yol ve yönteminde mevcut olmadığından dolayı olarak esbaplaştırıyor. Mehmet Akif’in son olarak şu dizeleri ise o günkü şartlarda millet, din ve bunlar üzerinden üretilen siyasetlere karşı net bir tavır belirliyor:277 Artık ey millet-i merhûme, sabâh oldu uyan! Sana az geldi ezanlar, diye ötsün mü bu çan? Ne Araplık ne de Türklük kalacak, aç gözünü! Dinle Peygamber-i Zîşân’ın ilahi sözünü. Türk Arapsız yaşayamaz. Kim ki “yaşar” der, delidir! Arabın, Türk ise hem sağ gözü, hem de sağ elidir. Veriniz baş başa… Zira sonu hüsrân-ı mübin: Ne hilafet kalıyor ortada billahi, ne din! 276 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.183. 277 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, s.184. 94 Mehmet Akif’in İslami bir millet anlayışına sahip olduğunu, bu milletin dini, siyasi ve ortak bir gelecek için mücadele edecek yegane yapı olduğunu söylemektedir. Şiirlerinin çoğu yerinde kendi tabiri ile kavmiyetlere İslami çerçevede yer vermekte; ancak her kavmin kendi başına bir ülkü sahibi olmasını ve bu bağlamda ayrı siyasal bir anlam kazanmasını ise şiddetle eleştirmektedir. Mehmet Akif’in millet, milliyet, kavmiyet konularında eleştirilerini en şiddetli hale getirip, İslam milleti anlayışını elzem gördüğünü anlattığı şu sözü son kertede çok açıktır: “Ey cemaat-i Müslimîn, siz ne Arapsınız, ne Türksünüz, ne Arnavutsunuz, ne Kürtsünüz, ne Lâzsınız, ne Çerkezsiniz! Siz ancak bir milletin efradısınız ki o millet-i muazzama da İslâm’dır. Müslümanlığa veda etmedikçe kavmiyet davasında bulunamazsınız278”. Türk ve Türklük konusunda Cumhuriyet Dönemi aydınlarının çoğunun baktığı çerçeveden bakmayan, Türk ve Türklük kavramlarına Mehmet Akif Ersoy’a benzer; ancak bazı ufak farklılıklarla yaklaşan diğer bir kişi ise Said Nursi’dir. Said Nursi Risale-i Nur adı verilen çalışmalarında çoğu kez bu konuya değinmiştir. Olaya ve olgulara İslami bir çerçeveden bakan Said Nursi Türk ve Türklük konusunda da İslami çizgisini ortaya koymuştur. Bir cümlesinde Said Nursi Türk için: “şarkın en cesur ve kuvvetli ve kesretli kavmi ve İslamiyet’in en kahraman ordusu olan Türk milleti,”279 ibaresini kullanır. Akif’in civan, gürbüz tanımlamasından pek de uzak olmayan bu tanımlama yine Akif’in İslam’ın önemli bir unsuru çerçevesi içerisindedir. Yine aynı eserinde Said Nursi: “yedi yüz sene müddetinde İslamiyet’in ve Kur’an’ın elinde şeref-şiar, barikaasa bir elmas kılınç olan Türk milleti280”, diye tarif eder. Bu tanımlama İslam ile beraber Batı’da Türk-Müslüman’dır tanımlamasının ve İbrahim Kafesoğlu’nun Türkİslam sentezi anlayışındaki fütuhat birliğine işaret ettiğini söylersek yanlış olmaz; çünkü İslam ile beraber Türk’ün İslam için savaşması ve İslam’ın ordusu olduğu tezini destekler bir açıklamadır. 278 Mehmet Akif Ersoy, Mehmet Akif’in Kurân-ı Tefsiri Mev’ıza ve Hutbeleri, ( Hazırlayan: Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Nuran Abdulkadiroğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991, s.78-79 279 Said Nursi, Şualar, İhlas Nur Neşriyat, Ankara, 2010, 527. 280 Said Nursi, Şualar, s.528. 95 Said Nursi bulunduğu dönemi ve Türk’ün dönüşümü bağlamında yaptığı şu analiz olaylara ve olgulara karşı bakış açısını göstermektedir: “evet, altı yüz sene, belki Abbasiler zamanından beri yani bin seneden beri Kur’an-ı hâkimin bir bayraktarı olarak bütün cihana karşı senelerden beri meydan okuyan Türk milletini, bu vatan evlatlarını, İslamiyet’ten uzaklaştırmak ve mahrum bırakmak için, Müslümanlığa ait her türlü bağların koparılmasına çalışılıyor ve bilfiil de muvaffak olunuyordu.”281 Nursi’nin bu yaklaşımı Türk tanımının Cumhuriyet’in ırksal ve İslam’dan arındırılmış Türk tanımına ve bu yönde yapılan çalışmalara bir tepki olduğunu söyleyebiliriz; çünkü Cumhuriyet’in 1930’dan sonra ürettiği Türk tanımı eğitim sisteminin içine girmiş ve topluma bu şekilde de bir Türk tanımı anlatılmakta idi. Said Nursi ise bu tanıma karşı olduğunu her fırsatta dile getirmekte ve Risale-i Nur adlı çalışmalarında İslam ile Türk’ün ayrılmaz bir bütün olduğunu vurgulamaktadır. Said Nursi’nin en meşhur ve en net Türk tanımı ve kimlere Türk dediği, Nursi için kimlere Türk denilmesi gerektiği bağlamında şu yaklaşımı çok önemlidir: “dünyada hiçbir millet dinsiz yaşamadığı gibi; Türk milleti misillü bütün asırlarda mümtaz olarak, bütün aktar-ı cihanda, nerede Türk varsa Müslüman’dır,”282 bu açıklama ile Said Nursi Türk olduğunu iddia edip de İslam’dan başka bir dine mensup olanları bu tanımının dışında tutmaktadır. Bu görüşünün nedenselliğini ifade ettiği şu cümlesi aslında neden bu açıdan baktığını açıklamaktadır: “halbuki menfi hareketle başkasının zararıyla beslenmek, ırkçılığın seciye-i fıtrisi olduğu halde; evvela başta Türk milleti dünyanın her tarafında Müslüman olduğundan onların ırkçılıkları İslamiyet’le mezcolmuş, kabil-i tefrik değil; Türk, Müslüman demektir; Hatta Müslüman olmayan kısmı, Türklükten çıkmışlar.”283 Said Nursi bu açıklaması ile Akif’in Türk tanımın bir nevi dışına çıkıp Türk olmak için İslam’ı bir elzem, bir esas unsur olarak görmektedir. Yine aynı doğrultudaki şu açıklama da önemlidir: “Türk milleti anasir-i İslamiye içinde en kesretli olduğu halde, dünyanın her tarafında Türkler ise 281 Said Nursi, Tarihçe-i Hayat, İhlas Nur Neşriyat, Ankara, 2010, 152. 282 Said Nursi, Tarihçe-i Hayat, s.231. 283 Said Nursi, Denizli ve Emirdağ Lahikaları, İhlas Nur Neşriyat, Ankara, 2010, 588. 96 Müslüman’dır. Sair unsurlar gibi, Müslim ve gayrimüslim olarak iki kısma inkisam etmemiştir. Nerede Türk taifesi varsa, Müslüman’dır. Müslümanlıktan çıkan veya Müslüman olmayan Türkler, Türklükten dahi çıkmışlardır (Macarlar gibi).”284 Said Nursi için Türk, kesinlikle Müslüman olan insanlar için kullanılmaktadır. Her Müslüman Türk demek değildir; ancak her Türk Müslüman’dır anlayışını savunmaktadır. Bu da Nursi için bir kişiye Türk demek için bakılacak asıl unsurun Müslümanlığı olduğunu; eğer kişi Müslüman değil ise Türk’te olamayacağını iddia etmektedir. Bu iki kişi üzerinden anlatılan Türk’ün İslamcı/Osmanlıcı yorumu genel bir değerlendirilmeye tabi tutulursa; bu görüşte İslam kesinlikle asıl unsurdur. Türk, İslam için önemli bir unsurdur; ancak İslam’ın önüne geçebilecek bir hal alması söz konusu olamaz. Ancak bu görüşte bir kişiye Türk denebilmesi içinde aranan en önemli özelliklerden birisi hatta en önemlisi Müslüman olmasıdır. Bu görüşte Türk’ün diğer önemli özelliği ise İslam için mücadele etmiş ve İslam için zaferler kazanmış olmasıdır. Bu görüş için Türk’ün en önemli özelliği de İslam için savaşmış olma özelliğidir denebilir. 3.3. ATATÜRK’TE TÜRK ALGISI Atatürk’ün Türk tanımlamaları üç ayrı kısımdan, başka bir ifadeyle, üç aşamalı bir geçişten, oluşmaktaydı. Atatürk, bu üç ayrı anlamı 1919 ve 1938 yılları arasında Türk ve Türk ulusu terimleri şeklinde açıklamaya çalıştı:285 1. Dini Tanımlama: “Anadolu ve Rumeli tarafında yaşayan bütün Müslümanlar Türk’tür.” 2. Politik Tanımlama: “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları gibi Türk dilini, kültürünü ve ulusal fikirlerini kendine adapte etmiş olan herkes Türk’tür.” 3. Etnik Tanımlama: “Orta Asya’daki nüfusun çoğunluğu Türk’tür.” İlk tanımlama, Kurtuluş Savaşı (1919-1922) sırasında; ikincisi, cumhuriyetin ilanı (1923) sırasında; üçüncüsü ise, 1932 yılındaki Tarih Kongresi’ndeki Atatürk’ün kendi yaptığı araştırmalarla şekillenip söylenmiştir ki bu çalışmalar da, Türk Tarih 284 Said Nursi, Mektubat, İhlas Nur Neşriyat, Ankara, 2010, s.325. 285 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.104. 97 Tezi ve Güneş Dil Teorisidir.286 Türk kimliği veya Türk tanımlamasının çeşitlilik göstermesi konjonktürel tanımlamalardır. Yani kurtuluş savaşı döneminde Türk tanımlamasının ana unsurunun o coğrafyada yaşayan Müslümanlara ithaf edilmesi ve Türk tanımının ana unsurunun İslam olması veya Türk’ün İslam ile doğrudan ilişkilendirilmesi doğaldır. İkinci tanımlama ise farklı din ve etnisite üzerine kurulan bir üniter devletin vatandaşlık ve “üst kimlik” tanımlamasıdır. Bu tanımlama “üst kimlik” bağlamında Türkiye’de yaşayan etnik ve kültürel farklılıklardan birinin üzerine kurulmaması anlayışına sahiptir. Üçüncü tanımlama ise Türk’ün soya dayalı bir tanımlama olup Güneş Dil Teorisi ve Türk Tarih Tezinin temelini oluşturan bir söylemdir. Bu söylemle beraber “devlet eli” ile de Türk ırksal anlamda bir nitelik kazanmış ve bu bağlamda ciddi araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalar sonucu ile de bu tez çalışması bağlamında Türk kavramının içine ırksal bir tanımla da girmiştir. Atatürk’ün bu Türk tanımlamalarının değişimi ve dönüşümü zamansaldır. Bu dönüşümü iyi bir şekilde anlayabilmek için Atatürk’ün tarih içerindeki Türk tanımlamalarından dikkat çekenleri tarihsel bir süreçte sıralamak, bu dönüşümü görebilmek için önemlidir. Atatürk’ün 1920’de mecliste kendisine ve içinde bulundukları harekete yöneltilen bir itham nedeniyle verdiği şu cevap ilk tanımlama bağlamında önemlilik arzetmektedir: “Efendiler, meselenin bir daha tekerrür etmemesi ricasiyle bir iki noktayı arz etmek isterim: burada maksut olan ve Meclisi âlinizi teşkil eden zevat yalnız Türk değildir, yalnız Çerkez değildir, yalnız Kürt değildir, yalnız Lâz değildir. Fakat hepsinden mürekkep anasır-ı İslamiyedir, samimi bir mecmuadır. Binaenaleyh bu heyeti âliyenin temsil ettiği, hukukunu, hayatını, şeref ve şanını kurtarmak için azmettiğimiz emeller, yalnız bir unsur-u islâma münhasır değildir. Anasır-ı İslamiyeden mürekkep bir kütleye aittir. Bunun böyle olduğunu hepimiz biliriz.”287 Bu açıklama o dönem için Atatürk’ün Türk-merkez bir siyaset gütmediğini, Türk’ü diğer etnik ve kültürel unsurlardan üstün tutmadığını, Türk’ün diğer etnik ve kültürel 286 Hüsamettin İnaç, AB’ye Entegrasyon Sürecinde Türkiye’nin Kimlik Problemleri, s.104-105. 287 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997, s.74-75. 98 unsurlarla beraber “İslam şemsiyesi” altında toplamaya çalıştığının en büyük göstergesidir. “Efendiler! Bütün cihanın bilmesi lazımdır ki: Türkiye halkı, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve onun hükümeti, uşak muamelesine tahammül edemez.”288 Atatürk’ün bu açıklamasında Türkiye devletinde yaşayan insanlar için kullanılan Türkiye halkı tabiri dikkat çekmektedir. O dönemde Türkiye’de yaşayan bütün etnik, kültürel ve dini gruplar için kullanılan bu kavram Türk’ün Türkiye Cumhuriyeti devletinin üst kimliği bağlamında ön planda olmadığının göstergesidir. Atatürk 1922 yılındaki bir meclis konuşmasında: “Bundan sonra makam-ı hilafetin dahi Türkiye Devleti için ve bütün âlemi İslam için ne kadar feyizkâr olacağını da istikbal bütün vuzuhiyle gösterecektir. Türk ve İslam-Türkiye Devleti iki saadettin tecelli ve tezahürüne menba ve menşe olmakla dünyanın en bahtiyar bir devleti olacaktır.”289 Atatürk için 1920’de diğer etnik unsurlarla pek farkı olmayan Türk, 1922’de diğerlerine nazaran daha ön plana çıkmış; ancak asıl anlamını İslam içinde bulan ve İslam için mücadele eden insanlar topluluğunun adı haline gelmiştir. “Efendiler! Türkiye halkı ırkan veya dinen ve harsen müttehit, yekdiğerine karşı hürmet-i mütekabile ve fedakârlık hissiyatıyla meşhun ve mukadderat ve menafii müşterek olan bir heyeti içtimaiyedir.”290 Atatürk’ün 1922 yılında mecliste yapmış olduğu bu konuşma o dönem için Atatürk’ün ırk kavramına nasıl baktığını ve toplumsal birlikteliğe çok fazla ihtiyaç duyan yeni Türkiye Devleti için “üst kimlik” olarak “Türkiye halkı” tabirini kullanması o dönem için henüz Türk’ün siyasal ve ulusal kimlik bağlamında bir karşılığının olmadığının göstergesidir. Ukrayna Büyükelçisine ithafen yaptığı bir konuşmada Atatürk: “Emperyalizmin en şedit taarruzlarına hedef olan Türkiyeliler Karadeniz’in öbür tarafında aynı ihtirasata karşı mücadele eden milletler bulunduğunu bilirlerdi.”291 288 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.200. 289 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.297. 290 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.236. 291 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, s.25. 99 Atatürk’ün 1921 yılında yapmış olduğu bu konuşma o dönem için “Türk halkı” ve “Türkiyelik” tabirlerinin çok fazla kullanıldığı ve üst kimlik bağlamında Türk’ün henüz ön plana çıkmadığını ve Türkiye Devleti’nde yaşayan insanları tanımlamak için bu tanımlamaların kullanıldığını göstermektedir. Atatürk’e göre millet, geçmişte bir arada yaşamış, şimdi de bir arada yaşayan, gelecekte de bir arada yaşama inancında ve kararında olan, aynı vatana sahip çıkan, aralarında dil, kültür ve duygu birliği olan, insan topluluğudur.292 Bu tanımlama daha sonra ırksal bir unsuru da içine alarak ülke içinde yaşayan insanlar için üst kimlik niteliğinde olmanın yanında bu tanımlamanın dışına çıkılarak ırksal anlamda bir Türk’ün de peşine düşülmekte ve bu minvalde bir tanımlama da yapılmaktadır. Atatürk “Doğu milletlerinin, batı milletlerine taarruz ve hücumu, tarihin belli başlı safhasıdır; doğu milletleri arasında, Türk unsurunun başta ve en kuvvetli olduğu malûmdur; Avrupa içerisine girmişler, taarruzlar, istilalar yapmışlar,”293 demektedir. Bu açıklama da Atatürk’ün Türk’ü Doğu’nun en önemli unsuru olarak gördüğü de anlaşılmaktadır. 1923 sonrası dönemde Türk-merkez konuşmalarına çok sık rastlanan Atatürk, İslam bazlı toplum tanımlarını veya “Türkiyelilik”, “Türkiye halkı” gibi tanımlamaları bırakıp Türk’ü ön plana çıkartan tanımlamalar yapmaya başlamıştır. Türk devrimiyle ilgili büyük bir dönüşüm “uluslaşma/uluslaştırma” eksenlerinde yakalanabilir. Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı bir konuşma bu bağlamda önemlilik arz etmektedir. Mustafa Kemal Atatürk, 20 Mart 1923’te Türk Ocağı’nda, Konyalı gençlere yaptığı konuşmasında: “Biz ulus bilicine çok geç vardık. Ulusçuluk dünyada en güçlü akımdır. Tüm çabalara karşın bu akımın hızı durdurulamamıştır. Ulusal bilinç konusunda gereken ilgiyi göstermeme yüzünden bizim ulusumuz çok çekmiştir. Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan çeşitli uluslar, ulusçuluğu benimseyerek kendilerini kurtardılar. Biz kim olduğumuzu onların arasından atıldığımız zaman anladık. Gücümüz azaldıkça onlar bizi aşağıladılar. Bize hakaret ettiler. Anladık ki esas suçumuz kim olduğumuzu unutmakmış. Dünyanın 292 Etienne Copeaux, “Türk Milliyetçiliği: Sözcükler, Tarih, İşaretler”, s.46. 293 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Semih Ofset, Ankara, 1999. s.165. 100 bize saygı göstermesini istiyorsak öncelikle düşüncelerimizle, duygularımızla, yaptıklarımızla ulusal kimliğimize, kendimiz saygı gösterelim,” 294 demektedir. “Efendiler! Bu dünya-yı beşeriyette asgari yüz milyona mütecaviz nüfustan mürekkep bir Türk millet-i azîmesi vardır ve bu milletin saha-i arzdaki vusati nispetinde saha-i tarihte de bir derinliği vardır. Efendiler! Bu umku isterseniz iki mikyasla ölçelim: birinci vahid-i kıyasi, edvar-ı kablet tarihiyeye ait mikyastır. Bu mikyasa göre Türk milletinin ceddi îlâsı olan Türk namındaki insan; ikinci, ebülbeşer Nuh Aleyhisselâmın oğlu Yasef’in oğlu olan zattır. Tarih devrinin tedarik-i vesaikte pek müsamahakâr olan ilk safhalarına biz de müsamaha edelim; fakat en barîz ve en katî ve en maddi delâil-i tarihiyeye istinaden beyan edebiliriz ki, Türkler on beş asır evvel Asya’ın göbeğinde muazzam devletler teşkil etmiş ve insanlığın her türlü kabiliyatına tecelligâh olmuş birer unsurdur. Sefirlerini Çin’e gönderen ve Bizans’ın sefirlerini kabul eden bir Türk devleti, ecdadımız olan Türk milletinin teşkil eylediği bir devlet idi.”295 Tarih içerisinde Türk tanımlarında eksen kaymasına şahit olunan Atatürk, bu tanımı ile de Türk’ü tanımlarken kökenini Nuh Peygamber’e atfetmekte ve İslam öncesi devirlerde de büyük bir medeniyete sahip olduğunu vurgulamaya başlamaktadır. Bu tanımlamada görülmesi gereken önemli bir taraf vardır. Türk tanımlamaları artmakla beraber, bu tanımlamaların içinde Türk köken ve ihtiva ettiği anlamlar bağlamında da sadece Türkiye için değil insanlığında önemli bir unsur olmaya başlamıştır. Atatürk yine bir konuşmasında: “Sözlerimin kolay anlaşılması için, yine Türk milletine bakacağım; çünkü, dünyada ondan daha büyük, ondan daha eski, ondan daha temiz bir millet yoktur ve bütün insanlık tarihinde görülmemiştir.”296 Bu tanımlama yukarıda yapılan dil, kültür ve ülkü birliği sınırları dışına çıkmakta yukarıda kategorize edilen üç aşamalı Türk tanımlamasının üçüncüsünün içine girmekteydi. Cumhuriyet’in ilerleyen dönemlerinde pratik anlamda yani Türk kavramı ve Türklük üzerine yapılan çalışmalar daha çok ırksal bir sonuç elde etmek için yapılan çalışmalar olmaya başlayacaktır. 294 Suna Kili, “Kimlik Sorunsalı” , Türk Kültürü ve Türk Kimliği, (Editör: T. Mesut Eren), İstanbul Kültür Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2006, s. 31. 295 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.288. 296 A.Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, s.26. 101 “Türk ulusu ancak varlığını derin ve sağlam kültür sınırları ile çevreledikten sonradır ki, onun yüksek kapasitesi ve erdemi uluslar arasında tanınır. Türk ulusuna doğunsal rengini veren, bu devrimlerden her biri çok geniş tarihsel devirlerin öğünebileceği büyük işlerden sayılsa yeridir.”297 1923’te Atatürk’ün söylemlerinde artan Türk söylemi, ilerleyen zamanlarda daha da artmış ve Türk, köken itibariyle daha da eskiye götürülmeye çalışılmış ve İslam ile olan bağı dışlanmaya başlanmıştır. “Muhterem Efendiler! Türk milletinin inkişafına asırlardan beri sed çeken mânileri kaldırmak ve hayat-ı umumiyeye muasır medeniyetin kanunlarını ve vasıtalarını vermek için sarfettiğiniz mesainin, milletin tasvibi umumisine mukarin olduğu muhakkaktır.”298 Türk’ün her anlamda öneminin arttığını gösteren Atatürk’ün bu söyleminde Türk’ün ilerlemesi önündeki manilerinde kaldırılması meselesi önemli olmaya başlamıştır. Bu maniler arasında ilk kaldırılması gerekenlerin başında İslam ve/veya Osmanlı merkez Türk tanımlamaları gelecektir. Bir başka konuşmasında Atatürk Osmanlı tarihine bakış açısını yansıtan şu şekilde bir analiz yapmaktadır: “Osmanlı İmparatorluğu, biz kahraman Türkler nedeniyle bir büyük devlet oldu ve dinimiz olan İslamiyet üzerine büyük bir ruhani teşkilat yapıldı. İşte bu devlet ile ruhani teşkilat çok kuvvetli bir müessese halinde İstanbul’da birleştiler. Orada kahraman Türk, saray entrikalarına ve ruhani teşkilatın nüfuzuna mağlup oldu… Bu tablo da Türkler tarafından boyanmış ve süslenmiş iken bu cengâverler şimdi saray entrikalarından bunalarak arka zemine atılmışlardır.”299 Bu analiz aslında Gökalp’ın “şehrî” çıkarsamasına da benzemektedir. Yani Atatürk’e göre Osmanlı Devleti’nin ihtişamlı günler yaşamasını sağlayan asıl unsur Türk iken şehriler ya da saray entrikaları Türk’ün ikinci plana atılmasına hatta aşağılanıp hafife alınmasına neden olmuştur. Yine Atatürk bir başka konuşmasında; Türkler İslam dinini kabul etmeden önce de büyük bir millet idi; bu dini kabul ettikten sonra, bu din, ne Arapların ne de 297 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.298. 298 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.363 299 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.167. 102 aynı din de bulunan Acemlerin ve ne de diğerlerinin Türklerle birleşip bir millet oluşturmalarına etki yapmadı; bilakis, Türk milletinin milli bağlarını gevşetti; milli duygularını, milli heyecanını uyuşturdu.300 Bu dönemlerde Türk’ün üçüncü tanımına yönelik yapılan çalışmalar ve açıklamalarda Türk, İslam öncesinde bir milli yapı olarak siyasi, kültürel, ülküsel unsurlarını içinde barındıran büyük bir sosyal yapı olduğu vurgulanmaya başlanmıştır. Yine bu görüşe göre bu büyük yapı, İslam ile beraber bir alt unsur olmuştur ve bu alt unsur olma durumu Türk’ün lehine bir sonuç ihtiva etmemiştir. Hatta aksine İslam’ın kavmiyetçiliğe bakış açısı nedeni ile Türk milletinin milli bağlarını gevşeten ve milli heyecanını uyuşturan bir hal almıştır. Akçura’nın da daha önceden değinilen bakışının Cumhuriyet Dönemi’nde var olan bir algının tezahürüdür. Yukarıdaki ve benzeri algılar ile İslam, Müslüman-Türk, gayrimüslim-Türk ayrımı yaparak Türk olma bilincine zarar vermiştir. Atatürk’ün bu konuşmasına göre de İslam’ın en önemli söylemi olan bütün etnik yapıların “ümmet bilinci” ile bir “İslam milleti” oluşturma çabası da başarısız olmuştur ve bu yüzden Türk tanımı İslami olarak değil ırksal bağlamda yapılmalıdır; çünkü bunun dışındaki her tanımlama Türk’ün milli bağlarını gevşetmektedir. Atatürk’ün Türk’ü kendince tanımladığı bir diğer konuşmasında: “Bizim Türk milletimiz, eski ve şerefli bir millettir; zaten Orta Asya’nın Altay yaylasında yetiştiği için kartalın meziyetlerini daha gençliğinde kazanmıştır; tâ uzakları görür, hızlı bir uçuşu vardır ve ruhu barındıracak kuvvetli bir beden sahibidir,” diye tanımlamaktadır ve “biz Türkler, her çağda doğunun kılıcının keskin ağzı idik”301 diye Türk’ün en önemli meziyetlerinden birinin savaşçı özelliği olduğunu vurgulamaktadır. “Biz doğrudan doğruya milliyetperveriz ve Türk milliyetçisiyiz; Cumhuriyetimizin mesnedi Türk camiasıdır. Bu camianın efradı ne kadar Türk harsiyle meşbu olursa o camiaya istinat eden cumhuriyette kuvvetli olur.”302 Atatürk’ün bu sözü kesinlikle Türk’ün yeni devlet için asıl ve asli unsur olduğunu ve 300 A. Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, s.29. 301 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.166-167. 302 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, s.118. 103 Cumhuriyet’in mesnedinin yani dayanağının Türk toplumundan müteşekkil olduğunu vurgulamaktadır. 1932’de Keriman Hadis’in dünya güzel seçilmesi ile ilgili olarak Atatürk: “Türk ırkının dünyanın en güzel ırkı olduğunu tarihi olarak bildiğim için Türk kızlarından birinin dünya güzeli intihap olunmuş olmasını çok tabii buldum,”303 demektedir. Atatürk, Osmanlı’nın son dönemlerinde özellikle Ziya Gökalp’ın çıkarsamaları ve eleştirileri ile daha da belirginleşen ve öne çıkardığı analizlerine benzer, Osmanlı dönemindeki Türk algısı hakkında da şu şekilde bir analiz yapmaktadır: “Türkleri bütün dünyaya geri bir millet olarak tanıtan görüş, bizim de içimize girmiştir. Dört yüz çadırlık bedevî bir kabileden bir imparatorluk ve millet tarihini başlatmak suretiyle imparatorluk zamanında Türklerin görüşü de bu merkezdeydi. Evvelâ, millete tarihini, asil bir millete mensup olduğunu, bütün medeniyetlerin anası olan ileri bir milletin çocukları olduğunu öğretmeliyiz.”304 Bu söz, aslında, yukarıda bir alıntı vasıtasıyla Cumhuriyet’in Türk algısının, geçmişte var olan Türk algısına bir tepki olarak doğmuştur, sözünü destekler mahiyettedir; çünkü Atatürk’ün pek çok söyleminde, geçmişte Türk milletinin, milli aidiyet algısının azaldığı ve bunun yanı sıra Türk olmak aşağı bir şey ve Türk’ün tarihi de aşağıdır algısına tepkiler görülmektedir ve bu algının düzeltilmesi yönünde söylemlere sahip olduğu rahatlıkla görülebilir. “Türk milleti her gün yeniden yeniye ve çok dikkatli tetkik olunmağa değeri olan bir cevherdir… Türk milleti artık mazinin bin türlü seyyiatı eseri olarak dimağında yer tutan pası tamamen silmiştir.”305 Atatürk’ün 1925’te Balıkesir’de bir konuşmada dile getirdiği bu söz aslında Türk’ün milli duygularına zarar veren, Türk’ün tarihini basite alan ve Türk’ü aşağılayan unsurların ve görüşlerin yok edilmesi gerektiği ve bu bağlamda da yok edildiğinin göstergesidir. Türk’ün geçmişinde Cumhuriyet ideolojisine göre silinmesi gereken en büyük pas Türk’ün 303 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, s.236. 304 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.175. 305 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II, s.233. 104 tarih algısı ve Türk’ün milli duygularını zedeleyen din merkez toplum algısı olduğu için Türk bu alanlarda dezenfekte edilmeye çalışılmıştır. Atatürk hem “Anadolu teorisi306”ne hem de Güneş Dil Teorisi’ne zımni bir atıf yaparak beyan ettiği Türk tanımı manidardır: “Bu memleket, dünyanın beklemediği, asla ümit edemediği bir müstesna mevcudiyetin yüksek tecellisine, yüksek sahne oldu. Bu sahne 7 bin senelik, en aşağı, bir Türk beşiğidir. Beşik, tabiatın rüzgarlarıyla sallandı; beşiğin içindeki çocuk, tabiatın yağmurlarıyla yıkandı; o çocuk tabiatın şimşeklerinden, yıldırımlarından, kasırgalarından evvelâ korkar gibi oldu; sonra onlara alıştı; onları tabiatın babası tanıdı; onların oğlu oldu; Türk oldu. Türk budur: Yıldırımlar, kasırgalar, dünyayı aydınlatan güneştir.”307 Anadolu teorisi ya da Türk Tarih Tezi olarak isimlendirilen bu iddia Türk’ü Anadolu’nun yerlisi yapmakta ve daha önce Atatürk tarafından da dile getirilen Nuh Peygamber atfı ve Anadolu’ya geliş söylemleri gözardı edilmektedir. Mustafa Kemal’in Anadolu’nun yurt edinilmesi veya Anadolu’nun tarih boyunca her zaman Türk’ün yurdu olduğu konusunda görüşünü şu cümlesinden çok rahat anlaşılmaktadır: “Türk milleti, tarihinle övün; çünkü senin ecdadın medeniyetler kuran, devletler, imparatorluklar yaratan bir mevcudiyettir; sen Anadolu denilen bu yurda sonradan gelme değil, ilk yerleşip medeniyet kuranların çocuklarısın.”308 Bu tezi desteklemek için yapılan çalışmalardan bahseden Atatürk: “Tarih Kurumu’nun Alacahöyük’te yaptığı neticesinde meydana çıkardığı beş bin beş yüz senelik maddi Türk tarih belgeleri, cihan kültür tarihini yeni baştan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir,”309 demektedir. Atatürk, Cumhuriyet kurulduktan sonra kendisinin öncülük ettiği kurtuluş hareketinden dolayı gelen övgülere verdiği cevapta hayatının merkezinde neyin olduğunu ve merkezi öneme sahip olan kavramdan ne anladığı bağlamında önemli bir işarettir: “bana, insanlar üstünde bir doğuş atfetmeye kalkışmayınız; 306 Anadolu Teorisi: Türklerin Anadolu’ya sonradan gelen bir topluluk değil, Anadolu’nun asıl yerlileri olduğunu iddia eden teoridir. Bu teori “Türk Tarih Tezi” olarak da isimlendirilmiştir. 307 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.200. 308 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.199-200. 309 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.406. 105 doğuşumdaki tek fevkaladelik Türk olarak dünyaya gelmemdir.”310 Bu söz Atatürk’e göre Türk olmanın insana doğuştan bir üstünlük verdiğini ve kendisinin yaptığı olağanüstü işlerin arka planında görülmesi gereken alamet-i farikanın Türk olmak olduğunu vurgulamaktadır. “Ordumuz, Türk birliğinin Türk kudret ve kabiliyetinin, Türk vatanseverliğinin çelikleşmiş bir ifadesidir. Ordumuz; Türk topraklarının ve Türkiye idealini tahakkuk ettirmek için sarf etmekte olduğumuz sistemli çalışmaların yenilmesi imkânsız teminatıdır.”311 Bu sözle ise Atatürk şuana kadar yapılan Türk tanımlarının ve Türk-merkez siyasetin bozulmaması ve Osmanlı dönemindeki gibi bir Türk algısına dönülmemesi için kurduğu bu sistemi “Türk ordusu” ile teminat altına alındığını söylemektedir. 3.4. ÇOK PARTİLİ SİYASAL HAYATTA TÜRK’ÜN ETKİSİ “Türk” tarih içerisinde çok fazla anlam değiştirmiş ve ciddi dönüşümler yaşamıştır. Türk’ü tanımlayan unsurlar tarihin belli dönemlerinde ve farklı coğrafyalarda anlamsal olarak farklılık göstermiştir. Bu tarihsel dönüşüm içerisinde İslam, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi çok büyük bir öneme sahiptir. Genel bir değerlendirme yapılacak olursa “Türk” sözcüğü bilinen tarihin ilk dönemlerinde üç anlamda kullanılmıştır. Birinci kullanım, Türk sözcüğünün bir ırkın adı olduğudur. İkinci kullanımı, bir sıfat olarak kullanılmasıdır. Üçüncü kullanımı ise, var olan bir sisteme dâhil olma ile olunabilen ve bu manada da çıkılabilen bir olgu olarak kullanılmıştır. İslam ile beraber Türk’ün dönüşümündeki algılar ise; birinci olarak, İslam ile beraber Türk’ün şanına şan katılmış, Türk’ün etki alanı artmış ve bu bağlamda İslam Türk’e olumlu katkı yapmıştır. İkinci olarak, Türk, İslam ile beraber bir kimlik kayması, hatta kimlik kaybı yaşamıştır ve bu bağlamda öz değerleri silinmiş ve yok olmuştur, Türk’ün varlık evi sadece İslam olmuş ve öz benliğini yitirmiştir. Üçüncü kullanım ise ekseriyette Batı Hıristiyan dünyada var olduğunu görmek kaydıyla, “Müslüman Türk’tür, Türk Müslüman’dır” algısıdır. 310 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, s.199. 311 Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I, s.421. 106 Osmanlı dönemi Türk algısına bakılacak olursa; ilk olarak, ilk dönemlerde Ertuğrul Gazi, II. Bayezid gibi padişahlara Türk denmiş ve bu bağlamda Osmanlı soyu Türk’e atfedilse de, daha sonra meydana çıkan merkezi yapı, ki Gökalp bu yapıyı “şehrî”ler diye adlandırmaktadır, Türk’ü aşağılamış ve bu bağlamda Türk’e bayağı, basit manalar yükleyerek Türk’e zarar vermiştir. İkinci olarak Osmanlı dönemi Türk algısı için, Osmanlı özü özüne Türk’tü. Bu bağlamda Türk’ün itibarını korumuş ve Türk’e halel getirmemiştir ve Osmanlı Türk’ün önemli bir tarihi sürecidir. Osmanlı dönemi Türk algısında üçüncü yaklaşım ise, Osmanlı, İslam gibi Türk’ün öz değerlerine zarar vermiştir. İslam gibi Osmanlı da Türk için duraklama ve gerileme dönemidir. Cumhuriyet Dönemi Türk algısı ise; ilk olarak, Türk diğer etnik ve kültürel unsurlar gibi İslam’ın önemli bir unsurudur; ancak İslam’ın üstünde değildir. İkinci olarak Türk Anadolu’yu vatan edinmiş, Osmanlı ve İslam ile bazı öz değerleri bağlamında zarara uğramışsa da Osmanlı ve İslam’ın Türk’e katkıları zararlarından daha çoktur. Cumhuriyet Dönemi Türk algısında üçüncü yaklaşım ise Türk İslam’dan önce büyük bir milletti, Osmanlı ve İslam Türk için tarihi birer durumun tezahürüdür; ancak bu tarihi süreç Türk’ün soy bağlılığı duygularını zayıflatmış ve tarih algısını sığ bir hale getirmiştir. Türk Anadolu’ya sonradan gelme değil, Anadolu’nun asıl sahipleri olan ari ve asil bir ırktır. Cumhuriyet Dönemi Türk algısı içerisinde yer alması gerekiyor gibi algılansa da Atatürk’te Türk algısı farklı olarak ele alınmalıdır; çünkü Atatürk, kurtuluş harekâtının ilk yıllarındaki tanımladığı Türk ile ileriki dönemlerde tanımladığı Türk aynı öğelerden bir araya gelmiş bir Türk değildir. Bu bağlamda Atatürk’te ilk dönem Türk algısı, İslam idealleri için çalışan İslam’ın önemli bir unsuru; ancak üstünlük iddiasında bulunmayan bir Türk iken ikinci dönemde Türk ise; düşmana karşı savaşan, kurtuluş savaşı veren Anadolu halkının ismidir. Atatürk’te Türk algısının üçüncü safhası veya üçüncü döneminde ise Türk, insanlığın her anlamda kökü olan, dünyaya dil, medeniyet, kültür ihraç etmiş bir asıl ve asil bir soyun ismidir. Türk olmasa tarih, medeniyet olmayacaktır, hatta diğer medeniyetlerden, milletlerden ve 107 kültürlerden üstün, kendini Türk diye ifade etmenin312 bile büyük bir mutluluk sebebi olan üstün, ari, asil, temiz bir ırkın ismidir. Bu bağlamda Türk demek bile mutluluk için yeterli iken zor durumda olan bir Türk’ün ihtiyaç duyduğu kudret ise damarlarındaki asil kanda mevcut olabiliyor, yani Türk olmak başlı başına bir kudret sahibi olmak ile eş anlama gelebiliyordu. Türk kimliğinin ne olduğu, Türk kimdir sorusunun cevabı, hem tarihsel dönüşüm bağlamında hem de Türk sözcüğünün ihtiva ettiği anlamlar bağlamında yukarıda da anlatıldığı gibi çeşitlilik arz etmektedir. Bu tarihi ve anlamsal çeşitlilik ve farklılık Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da devam etmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki Türk algısı da kısa süre zarfı içinde de büyük farklılıklar göstermiştir. Türk’ün bu tarihsel dönüşümü ve anlamsal farklılığı Türk siyasal hayatında da ideolojilerin üretilmesinde önemli bir yere sahip olmuştur. Özellikle 1950 sonrası çok partili hayatta partilerin kurulması ve/veya siyasal hareketlerin başlatılmasında da Türk tarihine atıflar, bu bağlamda tarihi çeşitlilik içerisinde seçtikleri Türk prototipi, Cumhuriyet Dönemi ve bu bağlamda Atatürk’te Türk algılarından birine veya bir kaçına atfetme durumları önemli bir yer tutmuştur. Cumhuriyet Dönemi çok partili siyasal hayata etki eden üç tür Türk algısından bahsedilebilir. Bu üç tür Türk algısı; tarihsel Türk algısını genel çizgileriyle şu şekilde özetlenebilir: Birincisinde Türk’ün kökenini Anadolu’ya atfedilmekte ve Türk bir şeylerden türeyen bir topluluk değil; kendisinden toplumların, kültürlerin, dillerin türediği bir topluluktur. Bu birinci görüşün aksine Türk’ün kökeni ikinci görüşte birinci teoriyi reddetmemekle birlikte Türk’ün Orta Asya kökenli bir ırk olduğunu vurgulamaktadır. Üçüncü görüşte ise, Türk Orta Asya toplumlarındandır; ancak asıl kökü Nuh Peygamber’e dayanmaktadır ve Müslüman olduktan sonraki durumu asıl/temel tarihi süreç olarak alınmalıdır. Türk’ün Müslüman olması ile ilgi olarak ise, birinci görüşte İslam bir yok olma, silinme, duraklama devrileri olarak ifade edilirken ikinci görüş için Türk’ün Müslüman olması Türk’e zarar vermemiştir, Türk ve İslam’dan çok güzel bir sentez meydana gelmiştir. Üçüncü görüşte ise İslam ile beraber Türk İslam’ın en önemli 312 “Ne Mutlu Türk’üm Diye” sözünün işaret ettiği mana bağlamında bu değerlendirme yapılmıştır. 108 savunucularından biri olmuş; ancak hiçbir zaman İslam’dan daha önemli bir hal almamıştır. Osmanlı dönemi Türk algısı birinci görüşe göre İslam gibi Türk’e büyük zarar vermiştir ve İslam gibi Türk’ün soydan gelen bağlarını zayıflatmıştır. İkinci görüş ise Osmanlı bir Türk devletidir; ancak son dönemlerinde Türk yeterince itibar görmemiştir, ilk dönemlerinde Türk’e zarar vermese de daha sonraki dönemlerinde Türk’e benlik bağlamında zarar vermiştir. Üçüncü görüş için ise Osmanlı döneminde Türk, Kürt, Çerkez yoktur, millet-i İslamiye vardır; ancak Türk Osmanlı dönemi için İslam milletinin civan bir unsurudur. Cumhuriyet Dönemi Türk algısı bağlamında ise birinci görüş, Türk’ün geçmişindeki bütün olumsuz unsurlardan kurtulduğu ve asıl kimliğini bulduğu bir süreçtir ve Türk, Cumhuriyet Dönemi ile asıl kimliğini bulmuştur. İkinci görüş için Cumhuriyet Dönemi Türk’ü, Osmanlı’nın son dönemlerinde var olan olumsuz durumun bertaraf edilmesi için önemli bir süreçtir; ancak Türk’ün kadim geçmişi çok fazla gözardı edilmiştir. Üçüncü görüşte ise Cumhuriyet Dönemi’ndeki Türk, İslami ve kültürel bütün değerleri yok edilmiş, İslam’ın önemli bir unsuru olan Türk “İslamsızlaştırılmış” ve bu bağlamda Türk’e zarar verilmiştir anlayışına sahiptirler. Atatürk’te Türk algısına bakışta yukarıda tanımlanan üç dönem bağlamında birinci görüş içinde yer alanlar sadece üçüncü dönemi kabul edip ilk iki dönemi reddederken, ikinci görüşü savunanlar ilk iki dönemi kabul edip üçüncü dönemin kültürel bağları yok etmeyen söylemlerini almaktadırlar, üçüncü görüşte ise ilk dönemi olumlayıp ikinci dönemin İslam’a aykırı olmayan yanlarını alıp, üçüncü dönemin ise Türk’ün içinden İslam’ın sökülüp alındığı bir dönem olarak algılamaktadırlar. Bu üç yaklaşım Türk siyasal hayatında partileşirken ve/veya siyasal bir hareket haline gelirken yukarıdaki Türk anlam tarihine çeşitli atıflar yapmışlardır. Türk’e yapılan bu atıflar, Türk siyasal hayatında iç ve dış politikada siyasaların üretilmesinde belirleyici etkenlerin başında gelmiştir. Tarihsel bağlam içinde ortaya çıkan her değişimle birlikte Kemalistler, Türk toplumunun kültürel, tarihi ve coğrafi profilinin “ulus” tanımı Kemalist görüş için 109 diğer unsurlardan çok daha önemli bir yere sahip oldu.313 Bu Kemalist ideolojinin tarihteki Türk algısının ne olduğunun da belirlenmesinde önemli bir yere sahip oldu; çünkü Kemalist ideolojide Türk Cumhuriyet’le beraber ulus olmayı başarmış ve bu bağlamda Türk’ün korunması gereken en önemli unsurlarından birisinin “ulus” olma özelliği ve “ulus bilinci”nin varlığıdır. Kemalist ideoloji Türk bağlamında yeni bir kimlik ve yeni bir düzen iddiasındadır; buna karşı İslam ise bu kimliğin varlık bulmasını olanaksızlaştırıcı bir özelliğe sahiptir.314 Bu bağlamada Kemalist görüş Türk’ün aslında İslam öncesinde var olan; ancak İslam ile beraber zayıflayan hatta yok olan “öz değerlerini” yeniden inşa etme iddiasındadır; çünkü Kemalist düşüncede milliyetçilik seküler kolektif tasavvur olduğu için de Türk bu bağlamda dini bir mahiyet taşımayan etnik unsurlarla şekillendirilmiş bir yapıya sahiptir.315 Bu bağlamda İslam Kemalist görüşün Türk ulusu algısında hep “öteki”ni temsil etmiştir ve hatta Türk, İslam’ın dönüştürücü etkisinden korunmalıdır, algısı var olmuştur. Kemalist ideolojide Türk ait ortak siyasal varlık, ortak bir dil, ortak bir vatan, ortak bir ırk ve köken, tarihsel ve akrabalık bağları tanımlanırken Türk ulusal kimliğinin içine din girmiyordu.316 Çünkü din Türk için soydan gelen ortak bağları ve “soy bilinci”ni yok eden bir özelliğe sahipti. Kemalist düşüncede Türk seküler bir ulusa tekabül ederken; Demokrat Parti ile ortaya çıkan muhafazakar görüşte ise Kemalist reformlara rağmen kendilerini İslam ve Müslüman-Türk’ün tarihiyle özdeşleştirmeyi sürdüren gruplar ortaya çıktı.317 Bu grup için Türk, İslam için sürekli savaşmış ve İslam ile beraber asıl benliğini bulmuştur. Milliyetçi algıda ise Cumhuriyet içerisinde üretilen Türk 313 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.78-79. 314 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.86-87. 315 Ahmet Yıldız, “Kemalist Milliyetçilik” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s. 211. 316 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.84 317 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.89. 110 içerinde hatırı sayılır bir “zenofobi” vardı.318 Milliyetçi algı Kemalist algı kadar olmasa da, içinde bir “yabancı düşmanlığı” barındırmaktadır. Bu “yabancı düşmanlığı” sadece ülke dışındaki, “harici” düşmanlara karşı değil; ülke içerisindeki, “dahili” düşmanlara karşı da dikkatli ve her an teyakkuzda olmayı gerektirir bir durumu ifade etmektedir. Bu Kemalist ve Milliyetçi görüşteki “zenofobi”, Türk siyasal hayatında “Kürt yoktur, kendini Kürt sananlar aslında Türk’tür”319 jargonunun da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu algı ile beraber ülke içerisinde kendi farklılığını ön plana koyan herkes için ya Türk’e dönüştürülmesi gerektiği mantığı ortaya atılmış ya da yok sayılmıştır. Kemalist ideolojide Türk salt ırksal bir kategori değildi; çoğu kez “rıza” ve “iradi” temelinde tanımlanıyordu; ancak birliğin tehdit altında olduğu durumlarda kolayca kapsayıcı değil dışlayıcı bir hal alabiliyordu.320 Birlik Türk için ve Türk içinde bir birliği ifade ediyordu, bu bağlamda kapsayıcı bir özelliğe sahipti; ancak kendini Türk harici tanımlayan herkese karşı “Türk” dışlayıcı bir hale gelebiliyordu. Türk etnisitesi Kemalist milliyetçilik içinde giderek merkezi bir konum edinmiştir. Türk milli kimliğinin etnik-soya dayalı sınırlarını belirleme çabasında, Kemalizm ırkı kurucu bir unsur olarak kullanmıştır; ancak Kemalist milliyetçilik ırkçı değildir; etnisistir. Etnoseküler açıdan farklı kalmakta ısrar edenlere karşı açıkça ayrımcıdır; milli topluluğa etnik topluluk temelinde tanımlayarak var olan etnik farklılıkları milli farklılıklara dönüştürdüğü için reddetmiştir.321 Kemalist algı etnik ve kültürel farklılıkları ileri sürmeyen, bu farklılıkları öncelemeyen hatta kamusal alana bu farklılıkları taşımayanlara karşı dışlayıcı değil kapsayıcıdır; ancak etnik ve kültürel farklıklarını ön plana koyan ve tanımlanan Türk tanımının içine girmeyen/girmek istemeyenler için ötekileştirici bir hâl alabiliyordu. Cumhuriyet dönemi çok partili siyasal hayatta birinci görüşün belki de Türk algısı bağlamında dışlayıcı ve ötekileştirici olduğunun göstergesi kamusal dilde etnik 318 Murat Belge, “Türkiye’de Zenofobi ve Milliyetçilik” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.192. 319 Murat Belge, “Türkiye’de Zenofobi ve Milliyetçilik” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, s.192. 320 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.84. 321 Ahmet Yıldız, “Kemalist Milliyetçilik” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.228. 111 farklılıkların silinmesi322 olmuştur ki bu görüşün dışlayıcı bir ulus kavramına kaydığının göstergesidir.323 İşte bu, birinci görüşün Türk algısının en belirgin özelliğidir. Üçüncü görüşte ise Türk kapsayıcı değil uzlaşmacı, İslam üst kimliği altında da etnik ve kültürel anlamda da birleştirici özelliğe sahiptir. 322 1983’de çıkarılan ve 1991 yılına kadar yürürlükte kalan 2932 sayılı yasa ile “Türk devleti tarafından tanınmış bulunan devletlerin birinci resmi dilleri dışındaki herhangi bir dille düşüncelerin açıklanması, yayılması ve yayınlanması yasaklanmıştır. 323 Nur Betül Çelik, “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm, s.84. 112 SONUÇ Türk’ün anlam dünyası çok eski tarihlerden günümüze kadar çok fazla farklılık ve çeşitlilik göstermiştir. Bu farklılık ve çeşitlilik Türk’e hem kimliksel manada hem de anlamsal olarak tarihi bir zenginlik katmıştır. Türk, yukarıda da açıklanmaya çalışıldığı gibi tarihin çeşitli evrelerinde, “tarihi kırılma” denilebilecek süreçlerde dönüşümlere uğramış ya da uğratılmıştır. Türk’ün bu dönüşümü, anlamının kapsayıcılığından veya dışlayıcılığından, Türk’ün ne olduğu gibi durumların tamamı üzerinde etkili olmuştur. Türk’ün “tarihi kırılma” evresi olarak tanımlanan durumun en bariz ve en etkili örneği Türk’ün İslam ile tanışması ve bu bağlamda Müslüman olup, tarihi uzun bir sürede kendini İslam dini içerisinde var etmesidir. Bu, Türk’e özellikle Hıristiyan Batı dünyasında İslam dünyasının tamamını temsil etme gibi kimliksel özellik kazandırmıştır. İslam dünyasında ise bu bağlamda Türk, İslam için mücadele eden ve kendini İslam ile özdeşleştirme bağlamında diğer etnik kimliklere göre en ileri seviyede olan bir etnik kimlik olmuştur. Türk’ün tarihi anlamda diğer önemli kırılma noktası ise “Türk modernleşmesi” diye isimlendirilen ve Türk’ün “ulus olma”, “uluslaştırılma” sürecinde yaşanmıştır. Bu süreç Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ile erken Cumhuriyet Dönemini kapsamaktadır. Bu tarihi süreç içerisinde Türk, ilk olarak Osmanlı Devleti’nin kurtuluşu için siyasal bir “araç”, daha sonra Anadolu’da yaşayan Müslümanların kurtuluşu için bir etniksel bir “araç” ve en sonunda da Türk, Türkiye Cumhuriyeti ulus devletinde asıl ve asil bir “amaç” haline gelmiş/getirilmiştir. Türk’e Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren çeşitli anlamlar yüklenmiştir. Daha sonra Türk üzerine yapılan araştırmalarda gayet makul ve ulus olmuş/oldurulmuş bir etnisitenin tarihini ve anlam dünyasını keşfetmek için “bilimsel” çabalar sarf edilmiştir. Bu çabalar ilk başlarda tarihine kulak verme ve oradan gelen sağlıklı sonuçlar dâhilinde bir Türk tarihi yazma amacı gütse de daha 113 sonra bu süreç kısmi olarak objektifliğini yitirip tarihe kulak verme yerine, tarihe Türk’ün ne olduğu konusu üzerine söz söylemeye dönüşmüştür. Cumhuriyet Dönemi’nde üretilen Türk teorik anlamda ciddi bir kapsayıcılık iddiasındadır. En başta Anadolu halkını kapsayan Türk, daha sonra neredeyse tüm insanlığı kapsayacak bir konuma getirilmiş veya Türk’ün anlam dünyasına doğrudan müdahale eden kişiler böyle bir durumu amaç edinmişlerdir. Türk’ün teorideki bu kapsayıcılığı etnik ve kültürel farklılığını ön plana çıkaranlar için dışlayıcılığa dönüşmekten de geri durmamıştır. Türk’ün dışlayıcılık-kapsayıcılık ikileminde ya da paradoksunda yukarıda da değinilen Türk’ün Cumhuriyet dönemi çok partili siyasal hayata etki eden Türk algılarından birinci görüş devlete hâkim olması nedeniyle pratikte de Türk’ün birinci yorumunun topluma yansımasına neden olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Türk, özellikle Cumhuriyet Dönemi Türk algısı başlığının Türk’ün ulusalcı/milliyetçi ve Atatürkçü yorumları içerisinde Türk’e kimliksel bağlamda etki eden insanlar tarafından inşa edilmiştir. Bu inşa etme süreci daha önce de tekrarlandığı gibi geçmişte aşağılanıldığı ön yargısı üzerine kurulması ve yaklaşık bin yıllık bir unsuru olan din olgusunun geri plana atılması ve bu bağlamda bir devlet politikası güdülmesi ile gerçekleştirilmiştir. Türk’ün bu birinci yorumu bağlamında inşa edilmiş olan Türkiye Cumhuriyeti, ülke içerisinde bulunan farklılıkları bir potada eritme adına birçok yöntem uygulamıştır. Bu yöntemlerin en başında Cumhuriyet’in ilk yıllarında yapılan Türk tanımları eğitim sisteminin temel meselesi olmuş ve bu bağlamda eğitim ile “resmi ideoloji” insanlara kabul ettirilmeye çalışılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti bu birinci Türk algısı üzerine kurulmuş bir devlettir. Türk, Cumhuriyeti’nin kurucuları tarafından inşa edilmiş ve bu inşa edilmiş Türk, bu ülkede yaşayanların “ortak kimliği” ilan edilmiştir. Bu Türk kimliği devletin tanımlandığı ve tanımlamalarda bulunduğu anayasalarda da çok kere yerini almıştır. Bu anayasalarda tanımlanan Türk kimliği Türkiye Cumhuriyeti’nde yaşayan vatandaşlara ortak kimlik ve ortak bir değer olarak sunulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin bir “resmi ideoloji” olarak kullandığı ve insanlara sunduğu bu Türk kimliği çeşitli sorunlara neden olmuştur. Teorideki 114 kapsayıcılığının yanında farklılıklarla karşı karşıya kaldığında dışlayıcı olan bu kimlik, devlet erkini elinde bulunduralar için ülkenin hem iç hem de dış politikasında merkezi bir öneme sahip olmuştur. Özellikle iç politikada genel devlet politikası hem de partilerin siyasalarını belirlerken en önemli unsur Türk kimliği meselesi olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti içerisinde yaşayan herkesin Türk olduğunu anayasa ile belirleyenler kendini etnik ve kültürel anlamda farklı olduğu söyleyen ve farklılığını ileri sürenlere karşı “ötekileştirici” bir tavır alabilmişlerdir Osmanlı Devleti din merkezli bir toplum yapısına sahipti. İnsanların kimlikleri mensup oldukları dinleriydi. Osmanlıda Türk, Arap, Kürt yoktu, Müslüman, Hıristiyan, Yahudi vardı. Cumhuriyet’le böyle bir toplumsal yapı içerisinde yaşayan insanlara “ulus oldunuz” denildi. Kavramlar, paradigmalar, tanımlamalar tamamen değişmişti. Devlet sistematik bir biçimde tarih kongreleri yaptırdı, dil üzerine teoriler üretilmesini istedi. Bu üretilen kavramlar o günün ulusçuluk akımı için ve içinde gerçekleştirildi; ancak daha sonraki süreçler Türkiye toplumu açısından pek de iç açıcı olmadı. Türk’ün ulus olması Kürdün de ulus olma ihtimalini ortaya çıkardı. Kürt, Türk ulusuna tâbi olmayınca, hatta kendi etnik kimlik farklılıklarını öne sürünce ve insanları bir arada tutan kadim değerler de Türkiye toplumunun birleştirici harcı olma özelliğini kaybedince işte bu süreç “Kürt sorunu” denilen bir olguyla tanışılmasına neden oldu. Türkiye’nin çoğu insana göre Osmanlı’dan başlayan kimilerine göre Cumhuriyet’inin kimlik politikalarının sorunu olan ve adına ekseriyetle “Kürt sorunu” denilen olgu Cumhuriyet tarihi boyunca süren önemli bir tartışmanın konusu olmuştur. İmparatorluktan ulus devlete evrilme sürecinde izlenen türdeş bir kimlik yaratma yönündeki determinist politikalar, kendi farklılığına vurgu yapan her türlü unsurun yok sayılması, bastırılması sonucunu doğurmuştur. Bu bastırma, “yok sayma” karşısında sistemin öngördüğü çerçevenin içine girmek istemeyen Kürtler bu alanda bir muhalefet dili üretmişlerdir. Kürtlerin bazen yasal bazen de yasal olmayan yollarla, ama sürekli olarak sürdükleri bu muhalefet en geniş anlamıyla Kürt sorunu olarak adlandırılmıştır. Kürt sorunu, gerek tarihsel seyri gerekse kapsamı açısından Türkiye’nin en önemli tartışma alanlarından biri olmuştur. Birçoklarına göre Osmanlı’nın son 115 dönemlerine kadar götürülebilecek bir geçmişe sahip olan bu sorun, iç politikadan dış politikaya, gündelik yaşam ilişkilerinden siyasal tutumların belirlenmesine, tarihsel bilincin hangi doğrultuda şekilleneceğinden geleceğin inşa edilme biçimine kadar pek çok alanda etkili olmuştur. Günümüzde Türkiye’nin karşı karşıya kaldığı en temel sorunlardan birini ve belki de en önemlisini oluşturan “Kürt sorunu”, aynı zamanda hem devlet söyleminde hem de toplumsal düzeyde bulunduğu ya da bulanamadığı karşılık(lar) bağlamında da dramatik bir hal almıştır. Ulus devlet anlayışının giderek zayıfladığı ve çoğulcu kimlikler temelinde örgütlenen siyasal organizasyonların ön plana çıkmaya başladığı bu dönemde Kürt sorununda kendi otantik anlamıyla ele alınması ve bu doğrultuda bir çözüm arayışı içine girilmesi gerekmektedir. Hükümetin başlattığı demokratik açılım süreci, Kürt sorununun bu doğrultudaki çözümü için uygun bir başlangıç noktası oluşturabilir. Türkiye’nin farklı etnik yapılardan meydana gelmesi bağlamında Türkiye’de yaşayan insanların ortak bir kimlik altında toplanması önemlilik arz ediyor ve bu bağlamda son yıllarda üretilen en dikkat çekici kavram ise “Türkiyelilik” kavramıdır. Mustafa Kemal Atatürk’ün de birinci mecliste toplumsal birlik oluşturma ve herkesin kabul edebileceği bir üst kimlik üretme bağlamında sürekli kullandığı “Türkiye halkı” söylemine yakınlığını da görmek gerekmektedir. Hatta Atatürk tarafından da ilk mecliste “Türkiyeli” tabiri de kullanılmıştır. Atatürk tarafından Birinci Meclis’te kullanılan bu tanımlar o dönemki etnik, dini ve kültürel farklılıkların ortak bir kimlik etrafında toplanması bağlamında yararlı olmuştur. Bu kavram bağlamında önemli olan “Türkiyelilik” tanımının bir kimlik tanımlaması olarak sahiplenilmesinden çok, içinin nasıl doldurulduğu önemlidir. Genellikle etnik vurguları yok eden ve bu ülkeye ait olma duygusunu birçok payda olarak öne çıkaran bir içerikle kullanılan ya da en azından öyle kullanıldığı varsayılan “Türkiyelilik” kimliği bu bağlamda önemlilik arzetmektedir. Şuan post-modern bir dünya içerisinde yaşamakta olduğumuz söyleniyor. Bu post-modern dünyada hakikat biricik değil. Herkes kendi hakikatini kendi tanımlar hale geldi. Bu post-modern dünyada, modern dünyadan kalma birkaç problem, modern geçmişin mirası olarak bugüne sirayet etti. Bunlardan ilki biz kimiz sorusu, diğeri ise Kürt ile ortak bir ülke içerisinde sorunsuz bir şekilde nasıl yaşarız 116 sorunsalı. Bu iki sorunun da cevabı doğru bir kimlik tanımlamasından geçiyor. Bu sorunların yanı sıra post-modern dünyanın getirmiş olduğu bireyin merkezde olduğu ve hakikatin bireyin etrafında şekillendiği gerçeğini de gözardı etmemek gerekmektedir. Bugün bir üst kimlik tanımlanırken Kürt kimdir sorusu kadar Türk kimdir sorusu da önemlilik arz etmektedir; çünkü eğer “Türk” kapsayıcı bir kimlikse, bu kimlikle kapsanmak istemeyen “Kürt”e verilecek cevap ne olacaktır? Eğer Türk kapsayıcı bir kimlik değilse “Kürt”ü de kapsayacak bir kimlik nasıl üretilecektir? Bu üretim süreci nasıl olacaktır? Cumhuriyet Dönemi’nde olduğu gibi yine devlet eli ile yeni bir kimlik inşa sürecine mi girilecektir ya da eskiye atıf yapılarak Cumhuriyet öncesi bir kimlik tanımlaması mı yapılacaktır? İşte bu sorular dâhilinde son on yılda var olan “Kürt açılımı” süreci önemlilik arzetmektedir. Ak Parti hükümeti bu süreci yürütmekte ve yaptığı atıflar geçmişin kimlik tanımlamalarına işaret etmektedir. Özellikle son dönemlerde, başbakanın 1071 vurgusu ve 1920 ruhu dediği olgular bu “yeni” kimlik tanımlamasının Cumhuriyet öncesi kimlik tanımlamasına dönüleceği veya Cumhuriyet öncesi var olan kimliği bugünün şartları içerisinde yeniden yorumlanarak, yeniden bir kimlik tanımlamasına gidileceğinin bir işaretidir. Bu yeni kimlik tanımlaması “Kürt”ü ve diğer etnik ve dini unsurları kapsarken Türk’ünde dışlanmaması gerektiği ve bu bağlamda Türk’ün de kendini sistem dışı kalmış hissetmesini önlemek önemlilik arzetmektedir. Bu bağlamda tanımlanacak kimliğin bu coğrafyanın ruhuna uygun olması gerekliliği unutulmamalıdır. Türkiye Cumhuriyeti içerisinde çeşitli etnik, kültürel, dini ve mezhepsel grubun bulunmasından ötürü bir “kültürel mozaik” olarak tanımlanmaktadır. Bu “kültürel mozaik” olma durumu hem avantajlar sağlamakta hem de dezavantajlara neden olmaktadır. Türkiye’nin sahip olduğu bu zengin kültürel mirası nasıl yönettiğine veya yöneteceğine bağlı olarak bu kültürel zenginlik bir avantaj sağlayabilecek ya da dezavantaja neden olabilecektir. Türkiye artık 21. yüzyılda çağdaş yönelimlerle paralel olarak, çok kültürlülük ekseninde ve herhangi bir kültür, etnik ya da dini inanç grubuna karşı bir “ötekilik” yaratmadan, bütün gruplar arasında hem ortak bir yaşam alanı oluşturacak hem de her grubun kendi varlığını 117 koruyabileceği özel alanların oluşmasına katkı sağlayacak politikalar yürütmeli ve bu bağlamda bir üst kimlik tanımlamasına gidilmelidir. 118 KAYNAKÇA AKÇA, Gürsoy, “Modernden Postmoderne Kültür ve Kimlik”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Güz 2005, Sayı: 15, s.1-24. AKÇAM, Taner, “Türk Ulusal Kimliği Üzerine Bazı Tezler”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik, (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:4, İletişim Yayınları, İstanbul, 2008, s.53-62. AKÇURA, Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Kilit Yayınları, Ankara, 2012. AKPINAR DELLAL, Nevide, Alman Kültür Tarihi’nde Seçme Tarihi ve Yazınsal Ürünlerde Türkler: Avrupa’da Türk İmgesine Bir Katkı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2002. AKTOPRAK, Elçin, Devletler ve Ulusları: Batı Avrupa’da Milliyetçilik ve Ulusal Azınlık Sorunları, Tan Kitapevi Yayınları, Ankara, 2010. ANADOL, Cemal, Fazile Abbasova, Nazile Abbaslı, Türk Kültür ve Medeniyeti, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2008. ANADOL, Cemal, Tarihe Hükmeden Millet: Türkler, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2006. ATATÜRK, Kemal, Nutuk, (Bugünkü Dille Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Üç S Reklam Basım Tanıtım Ticaret LTD. ŞTİ., Cumhuriyet Üniversitesi Özel Baskı, Ankara, 2007. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1997. AYDIN, Suavi “Cumhuriyet’in İdeolojik Şekillenmesinde Antropolojinin Rolü: Irkçı Paradigmanın Yükselişi ve Düşüşü”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm , (Editör: Tanıl Bora, Murat Gültekingil), Cilt:2, İletişim





. Akademik İncelemeler Cilt:2 Sayı:1 Yıl:2007 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını Ernur Genç _______________ernurgenc@hotmail.com; egenc@nigde.edu.tr______________ Özet Tanzimat’tan Türkiye Cumhuriyeti’ne kadarki tarihsel süreç, tarihsel kopuş üzerinden okunabileceği gibi süreklilik üzerinden okunarak da değerlendirilebilir. Bu sürekliliği gösterebilen ve açık biçimde cisimleştiren örneklerden biri kuşkusuz Türk aydınları, Türk aydının kimliği ve Türk aydınının zihniyetidir. Türk aydını Osmanlı’dan Cumhuriyet’e tarihsel sürekliliği içerisinde, misyoner, fonksiyoner, jakoben, eklektik, otoriteryen ve devlet-bağımlı olagelme özelliğiyle karakterize olunabilen ve tarihsel cisimleşmeye uğrayan bir varoluş ve kendilik (entity)’tir. Türk aydını için düşünce kendi başına bizatihi bir değer olmamış, daima eylem için araçsallaştırılmıştır. Batı’da entelektüel, kamusal alanda otonom bir kimlik olabilmişken, Türk aydını otonom bir statünün ve alanın içerisinde olamamıştır. Dolayısıyla Türk aydını üzerinden yapılacak bir tarihsellik ve kimlik okumasının önemi büyüktür ve yeniden üretilmeye gereksinim duyar. Anahtar Kelimeler: Türk Aydını, Entelektüel, Tanzimat, Türkiye Cumhuriyeti, Entelektüel Kimlik, Kamusal Alan Ernur GENÇ Abstract The historical process from the Tanzimat era to Turkish Republic can be evaluated as a historical moment that will be read as a historical continuity or break. One of the examples of that continuity is Turkish aydins (intelellectuals), their identity and mentality. Turkish aydins (intellectuals) from Otoman to Republic are an entity that are embodied historically and that can be characterised as missionnary, functionary, jacobin, eclectic, authoritarian and state-depended. The idea for the Turkish aydins (intellectuals) has always instrumentalised for action and has never been a value for itself. While the intellectual in the West could be an autonomous identity in the public sphere, Turkish intellectual could not be an autonomous status and sphere. Therefore, the studying of historicality and identity via Turkish aydins (intellectuals) is important and needs to be reproduced. Keywords: Turkish Aydin, Intellectual, Tanzimat, Turkish Republic, Intellectual Identity, Public Sphere. 134 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını Giriş Aydın ile entellektüel arasında epistemolojik değil ontolojik-sosyolojik bir farklılık/ayrımlaşma söz konusudur. Hem zihinsel ‘onto’ları hem de ‘tarihsel’ ve ‘toplumsal-kültürel’ düzlemleri içerisinde konumlanmış ‘onto’ları, tarihsel bir geriliğin aşılmasıyla giderilebilecek niceliksel bir ilerilik-gerilik farkını değil, niteliksel bir farklılaşmayı cisimleştirir. Türk aydını açısından, bağımlı ve zayıf tarihselliğin yanı sıra, tarihsel-kültürel zihniyet kodlarının belirleyiciliğinden de kaynaklanan bir ‘çarpıklık’ ve ‘çatallanma’nın da oluştuğu bir bilinç yapısı söz konusudur. Gerçekliğin çarpıtılmış ve bölmelenmiş algılanışı ve kendisine kutsal-aşkın misyonlar/görevler addediş bu bilinci karakterize eder ve belirler39. Türk aydını, genel olarak düşünümselliğe kapalı soliptik-dinsel-mistik bir pozitivistik ideolojik tasarımla eylemi/misyonu öncelemiş; vizyona dair kısır kalmıştır. Pseudo-düşünce eyleme tabi kılınarak aslen aydının güvenli ve iktidarlı ontolojik bir konumlanışı amaçlamıştır. Tarihsel sürekliliği içerisinde Türk aydınının serüveni izlendiğinde, o düşünceyi araçsallaştırmış, toplum araçsallaştırmış; ya hizmetinde olarak güvenli konuma kavuşmak ya da elde etmek için iktidarı amaçsallaştırmış, yüceltmiş, kendi varoluşunun yönelimi açısından merkezileştirmiştir. Siyasalın karşısında toplumsalın özerkleşememesi, siyasalın toplumsalı asimile ve manipüle etme temel eğilimi, bizde aydının zihinsel koordinatlanışını ve eylemlilik çerçevesini tayin eden temel belirlenim olmuştur. Aydın kendisine burada ontolojik bir varoluş temeli bulmuş, kendisini burada meşrulaştırabilme yoluna gitmiş ve bunu işlevselleştirebilmeye çalışmıştır. Bunu Tanzimat’tan Cumhuriyet’e uzanan tarihsel süreçte somut olarak görebilmek mümkündür. 1. Bürokrat-Aydınlar ve Yeni Osmanlılar Türk aydının kökenini, resmi tarihin şablonu içerisinde “gerileme dönemi” olarak adlandırılan 17. yüzyıl başlarına kadar götürenler vardır. Bu dönem, Osmanlının bizzat kendisinin “nizam-ı alem” adını verdiği düzenin bozulmasını travmatik bir biçimde hissettiği, ekonomik ve siyasal sistemin kökten değişime uğramaya başladığı yıllardır. 18. yüzyıl ise, Osmanlı’nın kendi üzerinde dış dinamiklerin baskısını iyice hissetmeye başladığı ve nispeten Batı ile etkileşiminin belirginleştiği yıllara tanıklık etmiştir40. Yalçın 39 Kavramsal dolayımlama için bkz (Adorno:98; Shayegan:91). 40 Örneğin Ortaylı’ya göre, 18. yüzyılın okur-yazar zümresi klasik dönemin okur-yazarından (literaty) farklıdır. Bu yüzyılda Batı kültürüyle ilişki, Batı’yı tanımak eğilimi yanında Batı dillerine karşı ilgi başlamıştır. Tanzimat’ın kalemde yetişirken katı kültürünü edinen ve Batı dilleri öğrenen bürokrasisi, 18. yüzyıldan beri göze çarpan bu gelişmenin ürünüdür ve klasik 135 Ernur GENÇ Küçük de, Türk aydınının tarihini III. Selim ile başlatır41. Buna karşın alanyazındaki genel ve hakim oydaşma, Türk aydının ayrımlaştırılabilir bir tarihsel-toplumsal kategori veya misyon sahibi bir grup olarak Tanzimat’la birlikte ortaya çıktığı ve Yeni Osmanlılar’la özdeşleştiği biçimindedir42 (Mardin, 1998; Berkes, 1965; Belge, 1985; Ortaylı, 1995; Kılıçbay, 1983; Alkan, 1992; Türköne, 1989). Gerçekten de, tarihsel-sosyolojik anlamda belirgin bir grup olarak aydınların ortaya çıktığı ve misyon üstlenmeye başladığı dönem Tanzimat dönemidir43. Osmanlı İmparatorluğu açısından 19. yüzyılın başında girişilen modernleşme süreci, yeni bir tarihsel kırılma anı olduğu kadar, Osmanlı/Türk aydını açısından da bir milat oluşturmuştur. Bu dönemin devam eden süreci içerisinde, Osmanlı İmparatorluğu’nda III. Selim ve özellikle II. Mahmut’un başlattığı bir dizi reforma tanık olunmaktadır (Göle, 1986:46). II. Mahmut dönem Osmanlı kalem efendilerinden farklı bir gruptur (Ortaylı, 1995:78-79). Lewis’e göre ise, Fransız Devrimi, Osmanlı aydınları üzerinde büyük bir etki yaratan ilk Batı hareketi olmuştur. Ancak, devrimin sloganı özgürlük, eşitlik, kardeşlik Osmanlılara aynı biçimde geçmemiştir; Bernard Lewis’in doğru olarak saptadığı gibi, özgürlük, eşitlik, ulusallık biçimini almıştır (Lewis, 1998:41). 41 Küçük kendi savını şu şekilde dile getirir: “Üçüncü Selim’i, bir Türk aydını sayıyorum...Aydın, aklıyla mücadele eden adamdır. Üçüncü Selim, aklıyla mücadele etmiştir. Aydın, mutlak bir yeni düzen peşinde koşan adamdır. Üçüncü Selim, Türk tarihinin ilk yeni düzeni, ...Nizam-ı Cedid’i kuran adamdır. Aydın inandığı yolda inatla yürüyen adamdır. Üçüncü Selim’in inadı yoktur, eksikli aydındır. Türk aydınının embriyonik biçimidir, rüşeym halindedir. Öldürülmüştür” (Küçük 1985b:116). Bir başka yerde Küçük şunları ifade eder: “Türkiye’deki tüm yeniliklerin ve Türk aydınının doğum tarihi bir Hayırlı Olay’dır. Osmanlı uleması yerini, bir geçiş türü olan Osmanlı Münevveri’ne, o da zamanla çağdaş Türk aydınına bıraktı. Bu süreci Vak’ay-i Hayriye başlattı, ancak, aydını aynı zamanda önemli sorunuyla karşı karşıya bıraktı. Türk aydını, tarihi boyunca, hep dayanak aradı. Türk aydınının düşünsel zaafiyeti, diyalektik bir zorunlulukla, dayanak ihtiyacını daha derinden duymasına yol açtı” (Küçük, 1985b:19). Yine bir başka yerde Küçük şöyle der: “1830’larda Türk aydını, kahredici yenilgiler içinde ve yalnızlık içinde doğdu. Yenilgiler ve yalnızlık içinde Mahmut, toptancı ve acımasız olmayı öğendi (Küçük, 1985a:173). 42 Bununla birlikte, Mardin’in yerinde saptamasıyla, Tanzimat hareketi içinde ‘aydın’ların yerini tayin etmekteki başlıca engel, bu kavramın Batı’da taşıdığı vurgunun Osmanlı kültüründe eksik olmasından ileri gelmektedir. Geleneksel Osmanlı topluluğunda ‘alim’ (bilgin) ya da ‘arif’ (derin ve gizli bilgileri kavrayabilmiş olan) olarak tanınan kişinin nitelikleri Batı’da ‘aydın’la birlikte telaffuz edilen, onun uzantısı sayılan ‘intellect’, ‘intellectuel’, ‘le siecle des lumieres’ (aydınlanma yüzyılı) gibi ifadelerdeki vurguyu vermemektedir (Mardin, 1993:266). 43 19. yüzyılın ortalarına kadar Türkiye, Batı Avrupa’daki entellektüel gelişmenin ana seyrinin dışında kalmıştır. Bu yüzden Osmanlı medeniyeti, Aydınlanma süresince Avrupa’da geçerlilik kazanmış olan siyasi fikirlerin ürünlerinden mahrum kalmıştır. Osmanlı sultanlarının yönetimlerinin meşrulaştırıldığı siyaset teorisi, mesela, siyasi iktidarı Tanrı’nın vekilliği ile bir tutmuştur. Diğer taraftan, 19. yüzyıl Avrupa siyasi teorisinde, seküler ve dini gücün ayrılığı kendiliğinden bir gerçekti. Bundan dolayı, Yeni Osmanlıların teşebbüs ettikleri, Osmanlı İmparatorluğu’nu ihtiyaçlarını karşılamak için Batı Avrupa’nın siyasi düşüncelerinin benimsenmesi gerektiği fikri, güçlüklerle karşılaşıp sınırlı kalmıştır (Mardin, 1998:15). 136 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını (1808-1839), yerel güçleri bastırarak, taşrada merkezi otoriteyi yeniden kurmuş; bu merkezileştirme politikası modernleşmeyi sağlayan ilerideki reformların da temellerini oluşturmuştur (Arai, 1994:16-17). Sultan Mahmut’un başlattığı ve bağlandığı bu reform ve yenileştirme siyaseti, Osmanlı İmparatorluğu ile Batı arasında en göze çarpan ayrılıkları gidermek amacına yönelmiştir. Onun bu siyaseti, aynı zamanda öncelikle subayların, daha sonrada dış işlerde (hariciye) görev yapan devlet memurlarının oluşturduğu yenilikçi aydınlar grubunun zaferi olarak da görülebilir (Karpat, 1996:33). Nitekim, 1839 yılı 3 Kasım’ında Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihinde yeni bir dönem açan Hatt-ı Hümayunu okuyan bürokrat gruba, “Bab-ı âli diktatörleri” denile gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda reform o gün başlıyor değildir, fakat Bab-ı âli’nin gerçek hükümet dönemi o gün başlamaktadır. Osmanlı tarihinde sadrazamların da otorite kurduğu dönemler olmuştur, ancak Tanzimat döneminde sadece sadrazam değil, sadrazamla birlikte etrafındaki aydın-bürokrat kadro da yönetime egemen olmuştur. İmparatorluğun modernleşme tarihinin bu çarpıcı döneminde artık Bab-ı âli bürokratları yönetime hakimdir (Ortaylı, 1995:77). Bununla birlikte 19. yüzyılın başlarında ‘aydın’ ile ‘bürokrat’ arasında belirgin bir fark yoktur. Genel görünümü itibariyle, ‘devleti kurtarmak’ üzere yenileşmenin gerekliliğine inanan ve bu programı yürürlüğe koyan ‘bürokrat’larla ‘aydın’lar aynı insanlardır44. Bu insanlar, modernleşmeyi ve reformları, Batı’ya karşı hayranlıklarından değil, zorunluluk nedeniyle tercih etmişlerdir. Kendileri ‘devlet’ olan aydın-bürokrat modernleşmeciler, ünlü sadrazamları, nazırları ile 19. yüzyılın ilk yarısına damgalarını vurmuşlardır (Ortaylı, 1987:20). Ancak 19. yüzyılın ikinci elli yılı, farklı bir aydın tipini karşımıza çıkarmaktadır. Bu aydınlar, Tanzimat dönemi reformlarının yetiştirdiği kişiler olmakla birlikte, tamamıyla ‘devlet’ değildirler. Onlar, kısmen devlet aygıtının dışında olmaya özen gösteren, nesnel temelleri itibariyle de bürokratik egemenlik içinde yer almayan, fakat varlıklarının devamını ‘devlet’in varlığında gören ve hedefleri ‘devleti kurtarmak’ olan kimselerdir. Şinasi, Agâh Efendi, Namık Kemal, Ziya Paşa 44 Tanzimat’ın nesnel temelini hazırlayanlar da, Osmanlı “kalem”lerinde yetişen ve bir çeşit erken Osmanlı bürokrasisini oluşturan yenilikçilerle, “ilmiye” sınıfından bir gruptur; kendi toplumunu kritik etmeye başlayan ilk Osmanlılar işte bu “üst tabaka”nın iki temel unsuruna (Kalemiye ve İlmiye) mensupturlar. Meşrutiyet’in ilanına doğru ilerleyen bu süreçte kilit öğe haline gelen bürokratlar, çeşitli Batı ülkelerinde dış görevlerde bulunmuş veya bu ülkelerdeki yüksek öğrenim kurumlarında okumuş kişilerdir; bu bakımdan “aydın” olma işlevini de yüklenmişlerdir. Örneğin, Ali Paşa, Viyana büyükelçiliği yapmıştır; Münif Paşa, Berlin Üniversitesi’nin en parlak öğrencilerindendir (Aydın, 1993:40). 137 Ernur GENÇ gibi aydınlardan oluşan bu ikinci kuşak, kendilerini Yeni Osmanlılar45 olarak adlandırmaktadır (Aydın, 1993:130). Merkezileştirme politikasının ardından Tanzimat gelmiştir ve reformlar Tanzimat döneminde de izlenmiştir. Öncesinde, Sultan Mahmut “danışma” (meşveret) yerine merkezi otoriteyi güçlendirmeyi ön plana almıştı. Sultan Mahmut’un manevi çocukları olarak görülebilecek olan ve Küçük’ün nitelemesiyle, “Tanzimat diktatoryası”nı uygulamayı üstlenen üç paşa (Büyük Reşit Paşa, Ali ve Fuat Paşalar) da, yine danışma yerine, yeni yaratılan aydınların iktidarını artırmayı önemsemişlerdi. Buna karşın Tanzimat’ın üç asi çocuğu (Kemal Bey, Ziya Paşa ve Şinasi) ise, genel olarak İslami bir referans çerçevesine oturttukları, ancak Batı etkisinin de tetiklediği “danışma” (meşveret) kavramını ön planda tutarak söz konusu gelişmelere direnmeye çalışmışlardır46 (Küçük, 1985:131). Bu süreçte (1860’larda), Lewis’in de belirmiş olduğu gibi, öyle bir yeni evre başlamıştır ki, “artık Batılılaştırıcı reformların kabul veya reddedilip edilmemesi değil, fakat devletin otokratik iktidarının sınırlanıp sınırlanmaması –ve nasıl sınırlandırılacağı-” tartışılmaya başlanmıştır. Mevcut durumda, yeni ve önemli bir unsur olarak okul görmüş entelijansiya, dinsel bir söylem desteğini de yanlarına alarak, yüksek bürokratların ve ulemanın zırh içine girmiş oligarşisine karşı baş kaldırmaya başlamıştır. Onların tarafından okunduğunda, bu yeni reform evresi devlet kanunlarıyla ve kurumsallaşma girişimleriyle değil, edebi manifestolarla başlamış; bu anlamda Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasal, düşünsel/entellektüel ve toplumsal yönelimine kaynaklık ve öncülük eden ilk liderleri politikacılar değil, ozanlar ve yazarlar olmuştur (Lewis, 1988:135). Meşruti bir yönetim sistemini amaçlayan ve Osmanlı’da kurulmuş ilk önemli siyasal yönelimli aydın örgütlenmesi olan Yeni Osmanlılar 1865 yılında kurulmuştur. Başlangıçta kendilerine “İttifak-ı Hamiyet” adını veren bu genç ihtilalcileri birleştiren şey, Avrupa medeniyeti hakkında edindikleri umumi bir bilgi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılıp parçalanması karşısında duydukları ortak endişedir. “İttifak-ı Hamiyet” bir piknik 45 Avrupa’da, gerek I. Meşrutiyet için çalışan Namık Kemallerin kuşağına, gerekse II. Meşrutiyet için çalışanlara Jön Türk denildiği halde, Türkiye’de Jön Türk deyince daha çok 1889’dan sonraki dönemde, II. Meşrutiyet için çaba gösterenler anlaşılmaktadır. İlk devrimci kuşak ise Türkiye’de daha çok Yeni Osmanlılar diye tanınmaktadır (bazı yazarlar bunlara Genç Osmanlılar da demektedir). Tunaya, Yeni Osmanlılar hareketine, Avrupa’da Jön Türk denilmiş olmasından kalkarak, 1889’dan sonraki akım için, “İkinci Jön Türk hareketi” deyimini de kullanmıştır (Akşin, 1987:19). 46 Öyle ki, 1860 yıllarının sonlarına doğru Şura-yı Devlet (Danıştay) kurulduğu zaman Genç Osmanlılar bunu büyük bir zafer saymışlardır (Küçük, 1985:131). 138 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını organizasyonu sırasında kurulmuştur. Katılımcıların hemen hepsi Bab-ı âliTercüme Odası’nda zaman zaman çalışmış olan; bu yüzden çoğu, imparatorluğun dış işlerinin yürütülüş şekli kadar Avrupa siyasal sistemlerini de öğrenme fırsatını elde etmiş olan kimselerdir. Onlar, aynı zamanda “karşı çıktıkları birçok kişinin gayretleri sayesinde, Batı tarzında yetişmiş bir nesil”dirler (Mardin, 1998:18-19). Yine takip eden süreçte örgüt oluşum aşamasını yurt dışında (Paris’te ve Londra’da) gerçekleştirmiş ve burada faaliyet göstermek durumunda kalmıştır. Cemiyet aynı zamanda bir kısım aydınların yapılmış olan reformlar hakkında besledikleri bazı şüpheleri ifade etmektedir. Onların düşüncesine göre, reformlar hem birbiriyle uyuşmaz unsurları içinde barındırmakta hem de laik bir mahiyet taşımaktadır. Yeni Osmanlılar, reformların laik vasfını tenkit etmişler, bu yüzden İmparatorluğun şeriata gerektiği gibi riayet edilmeksizin –yani imparatorluğun dayandığı ruhi temellere aykırı olarak- idare edilmeye başladığını iddia etmişlerdir47. Bu grubun başında yer alan en önemli isimlerden birisi Namık Kemal’dir (Karpat, 1996:35). Ancak Yeni Osmanlılar tarafından politika ile ilgili hiçbir önemli teorik ya da bilimsel çalışma yayımlanmamış; onlar kendi görüş, tutum ve tepkilerini gazete ve dergi gibi süreli yayınlar içerisinde, aktüel bir tarzda dile getirmişlerdir48. Onların hareketine varlık zemini oluşturan ortam, Batı’daki entellektüelin kamusal alanda belirmesine işlevsellik ve gereksinim yaratan 47 Yeni Osmanlıların kendi aralarında müzakere ederek, Devlete ve Bab-ı âli’ye karşı muhalefetlerinde İslamiyetten yararlanmaya karar vermeleri. Onların yeni bir buluşu da değildir. Onların getirmiş olduğu yenilik, muhalefetin gazete aracılığıyla yapılmasıdır ki, bu yenilik Osmanlı aydının, hem gücünü yeni araçlarla ve daha etkin bir biçimde dile getirerek mesajını ilgili yerlere ulaştırması hem de Batı’daki gibi bir kamusal alanda zemin bulma çabası açılarından önemlidir. Türköne onların durumunu şöyle betimler: “Yaşın, tecrübenin (ağarmış sakalın) esas saygınlık unsuru sayıldığı Türk toplumunda Yeni Osmanlıların yaşları 25 civarındadır. Üstelik yabancı bir ülkeden, hürriyet için bile olsa kendi devletlerini tenkit edecekler, muhalefet yürüteceklerdir: Kolaylıkla sorumsuz, maceraperest, hatta hain olarak nitelenebilirler. İlk muhalefet denemelerini yapan aydınlar olarak halkla ilişki kurmamaları, onlara hitap edebilmeleri şarttır. Dinin toplumun bütün dokularına işlediği Osmanlı toplumunda, kurabilecekleri tek iletişim, dinin imgelerine, üslubuna, temel kabullerine dayalı iletişim olabilir. Yeni Osmanlılar bu iletişim biçimini bilinçli olarak kullanmışlar, bütün tezlerini ve taleplerini İslama dayandırmaya özen göstermişlerdir” (Türköne, 1994:78). 48 Türköne’nin ifadesiyle, “Yeni Osmanlıların tamamı gazetecidir: Gazeteci-aydın tipinin ilk örnekleridir. Bu aydınlar, fikirlerini, siyasal savaş şartları altında çıkardıkları gazetelerde yazdıkları makalelerde olgunlaştırmışlardır. Bu dönemde, yeni fikirlerin ifade edildiği, ideoloji oluşturmaya matuf yayın aracı olarak kitap henüz ortada yoktur...Bir fikir ne kadar hacimli olursa olsun (örneğin, Namık Kemal’in bazı makaleleri dört gazete sayfası tutar; adeta bir broşür hacmindedir) kitaptaki gibi uzun soluklu ve detaylı işlenemez. Ayrıca gazeteci sık sık gündelik havanın etkisi altında yazacaktır. Böyle olunca, bizim ideoloji oluşturma işlevi yüklediğimiz fikir ürünleri olarak gazete makaleleri, yaşanan sıcak ortamdan etkilenecek ve zamanla farklılıklar gösterecektir” (Türköne, 1994:95-6). 139 Ernur GENÇ ortam olmamıştır. Onlar, Batı’daki tarihsel-toplumsal biçimlenişin yarattığı ölçüde özerk bir konumdan yararlanan ve özgür bir düşünümsel etkileşim sergileyen filozoflar ya da bilim adamları değildir. Mardin’in deyişiyle, “Şinasi, Ali Suavi ve Ziya Paşa gibi kişiler siyasi teorinin devleri değil, bilakis, ‘erbab-ı kalem’ (hommes de letters) kategorisine mensup kişilerdir”. Bununla birlikte, onların düşünceleri, ilk modern Türk aydın sınıfının siyasal inançlarının anlamını kavrayabilmek açısından son derece önemlidir. Yine Mardin’in tespitiyle, “ayrıca, bu kişilerin eğitimlerinin İslami skolastik yönü, kendilerine küçümsenmemesi gereken bir zihni disiplin sağlamıştır; mesela Namık Kemal’in yazıları, yoğunluk ve açıklık bakımından, politika üzerine sonradan yazılmış pek çok yazıdan daha üstündür” (Mardin, 1998:16). Yeni Osmanlılar Türk aydını için bir prototip oluşturur ki, Osmanlı aydını, Batı entellektüelininkinden çok farklı koşullar içerisinde tarih sahnesine çıkmıştır. Bu farklılık, ancak Batı etkisi ve zayıf tarihsellikle birlikte Osmanlı’nın kendine özgü tarihselliği içerisinde kavranabilir. Kılıçbay’ın da belirtmiş olduğu gibi, Batı entellektüeli ile Osmanlı aydını (ve daha genel bir biçimde Türk aydını) arasındaki farklılığı doğuran temel olgular, Osmanlı devlet düzeni, İslami dünya görüşü ve Batılılaşma üçlü ekseni üzerine oturtulabilir (Kılıçbay;1994:206). Bu çerçevede Türk aydınını, evrensel aydın tiplemelerinin dışında, içinde yer aldığı gelenek ve ayaklarını bastığı tarihsellik içinde anlamak, onu bütün zaafları ve yüklendiği misyonla tanımayı sağlayacaktır. Bu bağlamda Türk aydını, trajik modernleşme sürecinin en rafine ürünüdür. Gelenek ile Batı modernliği arasındaki etkileşim ve çatışmada, sahnenin en önündeki kişidir (Türköne, 1995:295). Ancak her şeye rağmen ve yine de Tanzimat’ın daha önceki yenileşme hareketlerine göre taşıdığı önemli bir farklılık, Sayar’ın ifadesiyle “III. Selim’den beri sorulan ‘Bu devlet nasıl kurtarılabilir?’e aranan cevabın ‘tarzı kadim’in dışında bulunmasıdır. Bu ise, tersinden okunduğunda, paradoksal bir biçimde “asırlardır bireyin üzerine abanan devletin, bireyi sahne gerisinden kurtarma operasyonu” olarak da görülebilir. Artık devlet bu büyük süreç içerisinde kendi faaliyet alanlarından bazılarını (aydın) bireyine terk etmiş, onu somut hayatın şekillenmesine ortak etmiş, ona sorumluluk yüklemiştir (Sayar, 1989:8). Yaşadıkları tarihsel zemin ve koşullar içerisinde Yeni Osmanlılar, modern anlamıyla aydın olarak siyaset meydanına çıkmışlar, “hürriyet” talebiyle Bab- ı âli diktatörlerine karşı mücadeleye girişmişlerdir49. Ancak henüz arkalarında bir toplumsal taban 49 Kaldı ki, “Bab-ı âli’nin egemenliği bürokrasinin modernleştiği, güçlendiği, dolayısıyla Türkiye tarihinde modern merkeziyetçiliğin kurulduğu dönem demektir. Osmanlı bürokrasisi 140 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını yoktur; isteklerini “halk böyle istiyor” formülüyle dillendirebilecekleri, soyut bir atfetme biçiminde bile toplumsal ya da sınıfsal bir destek ve referans temeline sahip değildirler. Onların halkın yerine ikame edebilecekleri, bir başka yandan sağlayabilecekleri bir güce ya da desteğe ihtiyaçları vardır: İslamiyet. Böylelikle, “Osmanlı toplumunun oturmuş dengeleri içinde bir çıkış yolu ararken, din adına konuşanlar aynı zamanda halk adına konuşma konumunu edindiklerinden, Yeni Osmanlılar bir taşla iki kuş vurmuş olmaktadırlar” (Türköne, 1994:86). Muhalif ve alternatif bir tutumun sahibi olan Yeni Osmanlılar’ın “hürriyet” ve “meşrutiyet” ideolojisinin karşısında ise, Tanzimat ruhunu devam ettirmek isteyen devlet adamları (aydın-bürokratlar) ile onları düşünsel olarak besleyen ve destekleyen diğer bir aydın zümresi bulunmaktadır50. Onlar, Yeni Osmanlılar’ın da paylaştığı, ancak usulü ve duruşu yönünden farklı gibi duran diğer bir fikre dayanmaktadırlar: “medeniyetçilik” (Batıcılık ; modernleşme) ve “terakki” (ilerleme)51. Gerçekte ise, söz konusu kavramlar aslında, Yeni Osmanlı ideolojisi ve onun mensupları içerisinde de benimsenmiştir. Fakat Yeni Osmanlılar bunu, hararetli bir romantik devrim düşüncesi içerisinde algılarlarken; ikinciler, “düzen içerisinde ilerleme” geleneksel yapısını, ideolojisini, eğitim ve çalışma biçimini, yani kısacası toplumu kontrol etme tekniklerini ve biçimini değiştirmekteydi” (Ortaylı, 1995:78). 50 İlginçtir ki, Küçükömer’in de saptadığı gibi “bürokratlar (Tanzimatçılar olsun, Jön Türkler olsun) Batı’da bulundukları uzun süre içinde oradaki sınıfsal hareketlerin... Batı demokrasilerindeki yerini sanki hiç görmemişler (Ali Suavi hariç), böyle bir şey yokmuş gibi davranmışlardır. Onlara, yalnız bu yanlarıyla dahi, Batı’yı gerçekte anlama olanağını bulamamış bürokratlar olarak bakabiliriz (Küçükömer, 1994:68). Bu tutum bürokrat-aydınlar dışında kalan diğer aydın muhiti içinde geçerlidir. Zira Namık Kemal’in İngiltere’de sürgün olduğu yıllarda, Karl Marx’la aynı kütüphanede ve aynı saatlerde birlikte okuma mesaisinde bulunduğu, ancak ondan ve fikirlerinden hiçbir biçimde haberdar olmadığı tevatür bir rivayettir. 51 Bu çerçevede, aynı zamanda Tanzimat aydınları, Batılı oryantalist kavrayışın ‘Doğu terakki edemez’ yargısına karşın, ‘edebilir, etmelidir, etmezse yaşayamaz’ sonucuna varan kimselerdir. Kaldı ki, bu bakımdan Tanzimat dönemi aydınları diğer birçok İslam ve Doğu toplumlarının aydınlarından daha ileri bir durumdadırlar. ‘İlerleme’ kavramını almadaki bu ilericiliklerine karşın, Tanzimat aydınları, Avrupa uygarlığının özünü ya da niteliğini anlamakta büyük bir başarısızlık sergilemişlerdir. Bu yüzden, Berkes’in deyişiyle, “Tanzimat döneminde Batı uygarlığının görüntüleri üzerindeki ilk düşünceler bu uygarlığın niteliği üzerindeki yanılmalar dizisinin başlangıcı olmuştur” (Berkes, 1975:194). Tanzimat aydınlarının Batı algısı statik, normatif, hayali ve dondurulmuş bir Batı imgesinden ibarettir. Batı’nın tarihselliğine ve Batı’yı Batı yapan toplumsal dinamiklere ilişkin hiçbir anlama çabası yoktur. Bu değerlendirmeyi desteklemek bakımından Berkes’in şu ifadeleri çarpıcıdır: “Avrupa’ya ilk gönderilen öğrenciler fen öğrenimine gönderildiler; fakat bunlar geldikten sonra edindikleri fenlerden bir endüstri doğmadı. Gerçi Tanzimat bir endüstrileşme politikası da başlattı; ancak bu, devletin Avrupa’dan mühendis, usta, hatta işçi getirmesiyle olmuş bir şey olarak kaldı ve kısa zamanda söndü... Avrupa’da fen öğrenenlerin yaptığı şey, ‘aydınlatma’ işi olarak kaldı” (Berkes, 1975:196). 141 Ernur GENÇ ilkesinden hareketle, kurulu toplumsal düzenin temel teşkil ettiği bir zeminde, ağır, güvenli ve evrimsel-reformist bir yoldan, öğretim ve bilgi yollarının genişletilmesi ile elde etmek istemişlerdir. Ülken’in terimleriyle, bu düşüncenin savunucuları, “terakkici Tanzimat Avrupacıları” olarak adlandırılabilir52. Yine Ülken’in de belirttiği gibi, Yeni Osmanlı düşüncesi, kaynağını temelde bu ikinci bürokrat-ilerlemeci-Batıcı aydın kesiminden aldığı halde, onunla asla uyuşmamakta ve uzlaşmamaktadır. İkinciler (terakkici Avrupacılar) için Osmanlı siyasal bütünlüğünü korumak başlıca bir amaçtır; onlar, devrimci bir meşrutiyet fikrinin bu bütünlüğü tehlikeye düşüreceği kanaatindedirler (Ülken, 1998:63). Bir diğer ifadeyle ve daha genel bir tablo çerçevesinde, genel karakteristikleri itibariyle Tanzimat aydını, Batı’nın hızlı yükselişini seyreden, anlamaya çalışan, kendi toplumunu ve devletini mukadder görünen felaketten kurtarmak için kıvranan, mutlaka bir şeyler yapılması gerektiğine inanan, ve aklına gelen her çözüme sarılan “eklektik” bir aydın tipidir. Bu açıdan bakıldığında, Türköne’nin de yerinde vurgusuyla, dönemin aydınlarını, “modernleşme karşısındaki tavırlarıyla” değil, “siyasal mücadeleye bakış açılarıyla” sınıflandırmak daha doğrudur. Böylesi bir bakışla gözlemlendiğinde, ilk sınıfta, “siyasal eylemden önce mutlaka halkın aydınlatılması gerektiğini savunan, bütün çabalarını Batı bilimini ve düşüncesini halka aktarmaya adayan aydın tipi” yer alır. Münif Paşa, Tahsin Hoca, özellikle hayatının son devresi için Şinasi bu sınıfın içerisindedir53. İkinci grup ise, yine Türköne’nin deyişiyle, “doğrudan eyleme geçerek merkezi iktidara sahip olmak veya söz geçirecek bir mevkide bulunmak yoluyla kötü gidişe son verip, kafalarındaki projeyi uygulamak düşüncesine sahip olanlar”dan oluşmaktadır. Nitekim Yeni Osmanlılar bu ikinci gruba girerler. Birinci tipte yer alan aydınlar ise, ister istemez –Şinasi hariçiktidarla uzlaşmak yolunu tutmuşlardır54 (Türköne, 1994:91). İkinci gruba 52 Bu çizgideki aydınlar genellikle devletin maaşlı kadrolarını oluşturan ve yine kendi ontolojik durularıyla da bağlantılı olarak devletin kurtuluş ve bekasına ilişkin kaygılar besleyen bir aydın grubudur. Bu aydın grubunun belkemiği, aslında devletin maaşlı kadrolarını oluşturan memurlardan oluşmaktadır. Ortaylı’nın da isabetle belirlediği gibi, arkalarında uzun bir siyasal düşün ve örgütlenme geleneği yoktur. Söz konusu bu aydın grubu, bu dönemde artık toplumu gözleme, eleştirme ve geleceği programlama aşamasına gelmiştir (Ortaylı, 1995:234). 53 Ülken’e göre de “Aydınlanma, terakki fikirlerinin önderleri Şinasi, Münif Paşa ve Ali Suavi’dir. Fakat bu fikirler daha sonra romantik edebiyat anlayışı, devrimci ve heyecanlı bir ifade ile uzlaşarak Namık Kemal’de devam etmiş, Ahmet Mithat’ta tarafçı bulmuş ve İkinci Meşrutiyet yıllarında M. Şemseddin (Şemseddin Günaltay)’e kadar gelmiştir” (Ülken, 1998:64). 54 Türköne, Ahmet Mithat Efendi’nin Abdülhamit’le uyuşmasını birinci tipin en bariz örneklerinden biri olarak görürken, Kanun-i Esasi’nin hazırlanmasında rol alan Namık Kemal’i ve Ziya Paşa’yı ikinci tipin bir nebze de olsa başarıya ulaşmış özelliklerini sergileyen örnekleri olarak değerlendirir. Ona göre, birinci aydın tipi halkın uzağında ve ona yabancı bir kimsedir 142 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını giren 1860’ların devrimci Osmanlı aydını için ise İslam, hürriyet ve demokrasi davaları için yegane dayanak noktasıdır: “Muhayyel bir halk hareketinin tek yapıştırıcı unsuru odur; zira halkın konuştuğu dil odur; Kimlik sorununa getirilecek cevap odur; Babıali diktatörlerine karşı yürütülecek en etkili muhalefet aracı odur”. Bundan geriye kalansa “İslam’a dayalı bir politik mücadelenin kuramını geliştirmek”tir (Türköne, 1994:92). Bu anlamda Yeni Osmanlı hareketi, “Osmanlı yenileşme tarihinin ilk devrimci-demokrat aydın hareketi” olarak görülmüş; günümüzde düşünce hayatımızın merkezine yerleşen, modern zamanların ürünü olan çoğu fikir ve tartışmalar, haklı ve yerinde bir biçimde, başlangıç olarak Yeni Osmanlılara kadar götürülmek durumunda kalmıştır55 (Türköne, 1994:93). Söz konusu genel çizgileri içerisinde özetlenecek olunursa, Tanzimat’ın Batı’ya teslimiyetçi yönüne tepki duyan aydın muhalefeti, ilk ağızda kendine Osmanlıcı bir doğrultu seçmiştir (Berktay, 1983:29-30). 60’lardaki Yeni Osmanlılar hareketi ise, despotik bir rejim olarak değerlendirdiği yönetimi liberalleştirmeye ve sultanın yetkilerini bir anayasayla denetim altına almaya yönelmiştir (Georgeon, 1996:14). Bu bağlamda, Osmanlı özgürlükçü hareketinin -hatta 19. yüzyılın ikinci yarısındaki Osmanlı tarihinin-, en temel ve en merkezi kavramlarından biri vatanseverlik veya vatan kavramıdır. Namık Kemal ise, bu genel tarihsel manzara içerisinde, hem fikirleri, eğitimi ve siyasal tavrıyla devrin aydınlarının iyi bir temsilcisi hem de Yeni Osmanlılar ideolojisinin en tutarlı izleyicisi olma özelliğine sahip olmuş bir kimsedir (Aydın, 1993:131). Öyle ki, Osmanlı özgürlükçülüğünün (liberalizm) babası olarak kabul edilen Namık Kemal, Osmanlıları padişahın zorbalığından kurtarmak ve Osmanlı siyasal yaşamına ‘meşveret’ (demokrasi;danışma) kavramını sokmak istemekteydi. Onun özgürlükçü düşüncesi, İslam hukuku ile de beslenerek insanların eşitliği ve müsavat arayışına yöneltmiştir. O, mutlakiyetçiliğe karşı bir ki, örneğin Hoca Tahsin, “Mösyö” lakabıyla anılmaktadır. İslamcı olarak nitelenen düşüncenin izlerine ise, nedense hep ikinci aydın tipinde, yani politik mücadele içinde yer alanlarda rastlanmaktadır. Yine onun belirlemesi çerçevesinde, “salt Batıcı, modernleşmeci tavır uzlaşmacılığa, devrimcilik ise İslamcılığa yöneltmektedir” (Türköne, 1994:91-92). 55 Türköne’ye göre, “Yeni Osmanlı düşüncesinin tartışmasız vasfı ‘demokratlık’tır. Bu vasfın dışında homojen bir Yeni Osmanlı düşüncesinden bahsedilemez”. Bu aydınların geliştirdikleri tezler de, diğer hareket mensubu aydınlarla girişilen tartışmalar boyunca geliştirilmiştir. Yeni Osmanlıları temsil etme vasfına en fazla layık olan ise, Namık Kemal’dir. Ancak bu anlamda onu, Ali Suavi ve Kanipaşazade Rıfat Bey’le aynı kategoride düşünemeyeceğimiz gibi, onun Avrupa öncesi, Avrupa dönemi ve Avrupa sonrası düşüncelerinin de aynı kaldığını söyleyemeyiz (Türköne, 1994:95). Ki, bu onun hem konjonktürel duruma bağlı tutumunun ve hem de kendi entellektüel evriminin bir cisimleşmesi olarak görülebilir. 143 Ernur GENÇ vatanseverdir56 (Arai, 1994:15-16). Namık Kemal, Yeni Osmanlılar arasında, henüz milliyetçi bir içerik taşımamasına karşılık vatan kelimesini en sık kullanan kişidir. ‘Vatanseverlik’ üzerinde destekleyici bir tavırla çok durmuş olan Namık Kemal, vatan kavramını büyük bir coşkuyla işlemiş, ancak, bu kavramın odağını, Osmanlı Devleti’nin yapısal durumuna bağlı olarak belirgin hale getirememiştir. Namık Kemal’de vatan, Osmanlı, ümmet ve millet eşdeğer kavramlar olarak ele alınmıştır (Mardin, 1985:1071). Nihayetinde Yeni Osmanlılar’ın var olan durum karşısındaki çözümleri Osmanlıcılık’ta ifadesini bulmuştur. Bu Osmanlıcılık, ilk Osmanlı Anayasası’nın içerdiği yasal ilkede kendini gösterir ve hükümdar (sultan) bütün Osmanlıların birleştiricisi ve birliklerinin garantisi olarak görülür. Yeni Osmanlılar ise, halk adına iktidar ilkesini savunarak da halkın iktidarından ziyade, halkı temsil ettiklerine inandıkları merkezi yapıyı güçlendirmeyi amaçlamışlardır. Yani, Yeni Osmanlılar’ın anayasacılığı, reformist girişimlerle Osmanlı birliğini pekiştirmeye dönüktür. Bu bağlamda, Yeni Osmanlılar’ın dünya görüşünde milliyetçilik de olsa olsa Berkes’in de ifade ettiği gibi, yurtseverlik (patriotism) düzeyinde bir anlama sahiptir (Berkes, tarihsiz:269). Ancak diğer taraftan, Yeni Osmanlı hareketinin mensubu bulunduğu aydınların düşüncesi, İslamcılığa da indirgenemez. Bu aydınların hemen hepsinin düşüncesi eklektik bir karaktere sahiptir; ve ‘Osmanlıcılık’, ‘halkçılık’, ‘liberalizm’, ‘demokrasi’ ve hatta paradoksal olarak ‘laiklik’ gibi unsurları içinde barındırmaktadır (Türköne, 1994:273). 1860’larda, Şinasi örneğindeki gibi, her şeye rağmen ‘ilkeli’ ve ‘ideolojik’ bir toplum kritiğine yöneldiği söylenebilecek bir aydın tutumunun57 yanında, 56 Bu bağlamda, onun dilde sadeleşmeyi savunuşu bile vatanseverliğiyle ilişkili gösterilebilir; çünkü dil anlayışı da onun özgürlükçülüğünden doğmuştur. Kendi döneminin koşullarında aydınların yazı dili halkın günlük konuşma dilinden o kadar farklıydı ki, halk yönetici elitin dilini hiç anlamamaktaydı. Namık Kemal ise, aydınları bundan dolayı eleştiriyordu (Arai, 1994:15-16). 57 Mardin’e göre, Tanzimat’ın başlangıcında ‘aydın’ tespit etmek istenildiğinde, toplum kritiğinin üzerinde durulmalıdır. Bu açıdan, Mustafa Reşit Paşa, Sadık Rifat Paşa gibi Tanzimat önderleri arasında gerçekten ‘aydın’ nitelikli kişiler bulmamız mümkün olabilir. 19. yüzyıl boyunca bu ilk adımlar giderek daha da artacaktır. Giderek, devlet adamları içinde kendi toplumlarına kritik bakışta ‘aydın’ niteliğine erişenler, kritik söyleme katılanlar görülmüştür. Madalyonun diğer yüzü ise, ‘kritik söylem’in daha uzun zaman devlet memuriyetine muhtaç olanlarca şekillendirilmesidir. Nitekim aydın ile ‘kalem efendisi’ rollerinin yapışık kardeş olarak ömürlerini sürdürmesi 20. yüzyıl ortalarına kadar sürecektir. İbrahim Şinasi (1826-1871), kendi karakter özellikleri içinde ‘kritik söylem’ ögesine ilk, fakat en açık şekilde katılan yazarımızdır (Mardin, 1993:269). Şinasi’nin 1863’te Maliye Nezareti’nden atılmasında, daha sonra da Paris’e kaçmasında, diğer ihtimallerle birlikte kritik yaklaşımının Şinasi’nin karşısına çıkarılan engellerde önemli bir rol oynadığına şüphe yoktur. Zira, Şinasi münferit olaylar üzerinde toplanan geleneksel Osmanlı 144 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını aynı yıllarda ikinci bir akım oldukça farklı bir kültür birikimi yaratmıştır. Bu birikim ‘eleştirel söylem’e çok daha az önem vermiş ve farklı bir Batılılaşma stratejisi izlemiştir. Mardin bu ikinci akıma ‘ansiklopedizm’ adını vermektedir. Ona göre, bu akım içerisinde yer alanların amacı, “çok fazla ‘zülf-i yar’e dokunmadan Osmanlı İmparatorluğu’na ‘faydalı’ saydığı gelişmeleri yansıtmaktır” (Mardin, 1993:271). Ancak daha geniş bir biçimde bakıldığında, Tanzimat toplumunun aydını genel olarak ansiklopedisyen olma yönelimindedir. Ortaylı’nın da dediği gibi, “devlet adamından yazarına bu toplumun seçkinleri, tiyatrodan gazeteye, mimariden filolojiye ve doğa bilimine kadar her konuya el atma ve düzenleme çabasındadır. İlk roman yazarı olan Şemseddin Sami, ilk sözlükleri ve ansiklopediyi de ortaya koymuştur. Sadrazam Ali Paşa, Güllü Agop’un Osmanlı tiyatrosunu devletin finanse etmesini gerekli görmüş ve bazı temsilleri de teşvik için izlemiştir. Ahmet Vefik Paşa, tiyatro çevirmenliğinden sözlükçülüğe kadar her alana el atmıştır”. Ancak bu eklektik ve aktarmacı tutum kendisini daha çok tarih, iktisat ve sosyoloji alanlarında göstermektedir. Öyle ki 19. yüzyılın sonunda referans kitaplığı ve derleme kütüphane kurumu fikir ve girişim olarak Osmanlı aydınları arasında yerleşmiştir. (Ortaylı, 1995:232-3). Bu ansiklopedist ve eklektik anlayış, Tanzimat aydınıyla birlikte daha sonra genel geçer bir biçimde her dönemdeki Türk aydınlarına da sirayet etmiş ve onların bütünlüklü, uzun soluklu ve kendiliğinden doğan düşünümselliklerini sürekli bir biçimde baltalamıştır. Ancak onların bu yönelimi tesadüfi bir tercih de değildir. Zira tarihsel ve toplumsal koşullar, sürekli bir biçimde Türk aydının “toplumsal eyleme bağlı düşünce” içerisinde ontolojik temel bulmasına teşne olmuştur. İçerisinde bulundukları somut koşullar içerisinde Osmanlı aydınları, hem demokratik taleplerini temellendirmek, hem de parçalanan imparatorluğu bir arada tutmak için bir “millet” ideali (öncelikle Osmanlı milleti) geliştirmek ve milliyetçi bir ideoloji (Osmanlı milleti ideolojisi) oluşturmak ihtiyacı içerisindedirler. Özellikle ikincisi, bütün Osmanlı aydınlarının paylaştığı ortak bir endişenin ürünüdür. Aranan, “siyasal biraradalığın ya da kardeşliğin (‘uhuvvet-i siyasiye’) temin edileceği esas ve bu şekilde Osmanlı İmparatorluğu’nu meydana getiren farklı toplulukları bir arada tutacak bir ideoloji”dir. Bu ihtiyacın ürünü olarak, Tanzimat’ın politik düzeyde ifade ettiği ve oluşturmaya çalıştığı cins ve mezhep farkı olmaksızın (“bila tefrik-i cins ü mezhep”) Osmanlı milleti ideali veya eleştiri türünün yerine çok daha prensipiel bir eleştiri getirmiştir. Şinasi’nin, Şair Evlenmesi piyesi bu kritik söylemin geleneksel toplum ilişkileri kritiği şekline dönüştüğü bir nokta teşkil eder. Ancak Şinasi de, hayatının başlarında ‘siyaset’ konularını işledikten sonra, genel kültür alanlarına yönelmiştir (Mardin, 1993:270-1). 145 Ernur GENÇ “imtizac-ı akvam” ve “ittihad-ı anasır” politikaları, aydınlar tarafından milliyetçi bir ideolojiye dönüştürülecektir. Ancak bir Osmanlı milleti yaratma fikri, uzun çabaları gerektiren zahmetli bir iştir. Buna karşılık, “’uhuvvet-i siyasiye’yi geçmişte temin etmiş olan ve o gün de farklı bir vasatta ayakta duran bağlılık odağı olan ‘İslam kardeşliği’ ideali, Osmanlı aydınlarının aklını çelen bir cazibeye sahiptir. Osmanlı aydınları bir millet fikri ve buna dayalı olarak bir milliyetçilik tesisine kalkıştıkları zaman her ikisini birden yapmaya çalışmışlardır” (Türköne, 1994:256). Diğer bir deyişle, Osmanlı aydınlarının ve devlet adamlarının mevcut durum karşısındaki ilk çözüm denemesi, Osmanlılık kavramında belirmiştir. Osmanlıcılık, Osmanlı tebaasını dini gruplara ayıran millet sistemini aşarak, ‘toprak’/‘vatan’/‘devlet’ birliği esasına göre, tüm nüfusu aynı siyasal kimlik altında birleştirme politikasıdır. Tanzimat’ın açtığı çizgide gelişen Osmanlıcılık, Namık Kemal’de görüldüğü gibi bir tarafta vatanseverlik, diğer tarafta da ‘emperyal Osmanlı vatandaşlığı’ ilkesine dayanmıştır (Mardin, 1962: 326-32). Bu bağlamda, örneğin, Yeni Osmanlılar her durumda kendi ideallerini devletin acil menfaatleri için feda etmeye hazırdırlar. Onlar, birbirlerini isyana teşvik etmemişler58; aksine, despotik yönetimin idaresi altındaki mevkileri kabul etmişlerdir. Kaldı ki, “devlete sadakat ideolojisi”, Osmanlı İmparatorluğu’nda bütün sınıflara nüfuz etmiş bir ideolojidir. Yine Namık Kemal ve arkadaşları eski bürokratlardır; “millet”i uyandırma ateşiyle tutuştuklarında, Osmanlı yönetiminin bir parçasıdırlar. Bununla birlikte, yine aynı nedenle, Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtarmaya kararlıdırlar. Bu noktada, devletin korunması ile ilgili geleneksel fikirleri, Yeni Osmanlıların başlıca inançlarından biri olan vatanseverlikle birleştiren noktayı ayırmak güçtür (Mardin, 1998:442-4). Onların, Batı’nın iktidar, yönetim ve mali tekniklerinin tümüne hakim olma ihtiyacı da, kamuoyunu aydınlatma zorunluluğu ve eğitim üzerinde önemle durmaları da devlet-bağımlı bir temele oturmaktadır (Mardin, 1998:450). 58 Kaldı ki, Yeni Osmanlıların sentez yapabilmek için kullandıkları başlıca referans ve kuramsal dayanak, bizzat İslami biat teorisi/ideolojisidir. Mardin’in deyişiyle, yüzyıllardır İslam siyaset teorisini kaplayan riayet ruhu, itaate aşırı bir değer vermiştir. İslam hukukçuları, bir yandan istibdat yönetimine göz yummazken, makul bir direnme teorisi de geliştirmemişlerdir (Mardin, 1998:442). Bu bağlamda, Yeni Osmanlılar da kralın gücünün Allah’tan geldiği teorisi ile, bu gücün halkla yapılan bir mukaveleden kaynaklandığı teorisi arasında hiçbir çelişki görmemişlerdir. Yine Yeni Osmanlıların mevcut iktidarlara meydan okumaları da, onların muhafazakar olmaları gerçeğinden ileri gelmektedir. Esasında onlar gerçekçi bir direniş teorisi geliştirmiş değildirler. Yeni Osmanlılar, örneğin, Locke gibi bir filozof tarafından savunulan siyasi kurumlarla, onların arkasında yatan bireyci kavramlar arasında organik bir bağ olduğunu asla anlayamamışlardır (Mardin, 1998:447). 146 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını 2. Meşrutiyet Dönemi, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki Nihayetinde Yeni Osmanlılar, başlangıçta yurt dışında sürdürmeye karar verdikleri muhalefeti örgütlemekte de pek başarılı olamamışlardır. Onlar, bir süre sonra yine iktidarı daha güçlü ve belki de daha meşru bir biçimde yeniden sağlamak ve yapılandırmak üzere karşı çıktıkları devlet ve devlet adamlarıyla uzlaşmaya girerek ülkelerine geri dönmüşlerdir. Yeni Osmanlılar’ın 1876 Anayasası’nın hazırlanmasında etkileri olmuş, ancak bundan sonra seslerini eskisi gibi yükseltememişlerdir. Bununla birlikte, belki de onların en önemli etkisi, siyasal muhalefetlerinden çok, roman gibi modern edebiyat türleri konusunda çığır açarak ‘edebiyat’ etrafında odaklanacak bir nesil yaratmış olmalarında toplanabilir (Mardin, 1993:286- 7). Ancak, her şeye rağmen Yeni Osmanlılar, “geleneksel Osmanlı yönetim aygıtına eleştirel bakan ve siyasal bir hareket olarak ortaya çıkan ilk grup” olma özelliğine sahiptir. Bu ‘anayasacı hareket’, 1860’lardan itibaren ideolojisini kurumsallaştırmış ve bir ileri aşamada İttihat ve Terakki Cemiyeti şeklinde ortaya çıkmıştır. II. Abdülhamit’in bu ilk anayasacı harekete son vermesine rağmen, bir sonraki Jön Türk hareketinde önemli figürler olmuşlardır. İttihat ve Terakki, Yeni Osmanlılar’a mensup kişilerden yararlanmış, toplumsal desteğini bir kuşak önceki bu hareketten almış ve 1860’larda olgunlaşan bu ideolojiyi benimsemiştir (Mardin, 1983:30). Dolaysıyla, Jön Türklerin Yeni Osmanlılardan tevarüs ettikleri ve pek az geliştirdikleri siyasi ve iktisadi fikirler, anayasacılık ve Osmanlıcılık yoluyla “devleti kurtarma” çabasını yansıtmaya devam etmiştir. Bundan sapmalar pek azdır ve ihmal/gözardı edilebilecek düzeydedir (Aydın, 1993:147). Örneğin, tarihsel gelişmenin belirli bir kavşak noktasında, temel tartışma konuları ve farklı toplumsal projelendirme modelleri olarak “merkeziyetçilik”-“adem-i merkeziyetçilik” arasında bir ayrımlaşmaya gidilmek ya da tercih yapılmak durumunda kalındığında, İttihat ve Terakki olarak devam eden bir çizgi içerisinde Jön Türkler’in “merkeziyetçi” yönelimi açık ara bir üstünlüğe ve belirleyici bir konuma sahip olmuştur. Bu süreçte, siyasal merkezden projelendirme anlayışına karşın, toplumsal alanı ve bu alandan kalkarak temel bir tarihsel ve toplumsal dönüşümü sağlama yönündeki anlayışı temsil eden “adem-i merkeziyetçi” Prens Sabahattin grubu tasfiyeye uğramıştır. İktidar olma imkanını elde eden İttihat ve Terakki’nin ideolojisi ise, toplumsal kökeni itibariyle ve devlet geleneğinin dışına pek çıkmamasıyla, merkeziyetçi kanadın ideolojisi olmuştur. Genel olarak bakıldığında, Jön Türkler, Fransız Devrimi’nin başlıca fikirlerinden (ulusçuluk ve ulus-devlet bağlamındaki yeni bir toplumsal totaliteryenlik bağlamında) ve yine 19. yüzyıldaki Osmanlı entellektüel duruşunun politik fikirlerinden (devleti kurtarma ve kollama bağlamında) 147 Ernur GENÇ etkilenmişler; bu bağlamda, “parlamenter bir rejim”, İmparatorluk toplumu için “anayasal bir temel” ve “politik otorite”, ve bunlara yönelik olarak da “rasyonel ve yasal bir altyapı talep eden bir oluşum”un adı olmuşlardır59. Hakim çizgileri itibariyle ‘merkeziyetçi’ ve ‘aktivist’ bir eğilime sahip olan Jön Türkler60, belli bir zaman sonra iktidarı da ele geçirme fırsatı bulmuş, partileri İttihat ve Terakki parlamentoda egemen politik güç olarak merkezi bir rol oynama imkanı elde etmiştir61 (Göle, 1986:56-60). Böyle bakıldığında onlar, “geleneksel Osmanlı ideolojisi olan ‘devlet’i koruma” ve bunu “bürokrasinin yararlarına uygun olarak geliştirme” idealini ve ideolojisini yeni bir dille (“hürriyet” diliyle) ifade eden kişiler olmuşlardır (Mardin, 1994b:6). Jön Türkler’de, “uzlaşmacı” (‘kompromici’) Yeni Osmanlılar’a göre bir değişim vardır62. Onların ‘aydın’ olarak niteliğindeki değişme, aslında “fikirleri doğrultusunda değil, eylemleri katında” ortaya çıkmıştır63. Yine 59 Onların tarihsel eylemliliği bağlamında ele alındığında, dönemin koşulları içerisinde Jön Türk çevrelerinde egemen olan düşünce, 1876 Anayasasının geri getirilmesi odağında biçimlenmiştir. Bunun sağlanması, hangi etnik grup ya da dine mensup olursa olsun, herkes için eşitlik ve özgürlük anlamına gelmekteydi. Bunun gerçekleştirilmesi halinde, imparatorluk topraklarında yaşayan milliyetlerin birliğini sağlanacak, bir ‘Osmanlı milleti’ yaratılacak ve çeşitli milliyetlerin bünyesinde yeşeren ayrılıkçı hareketlere son verilecektir. Ancak, bir ‘Osmanlı milleti yaratma/inşa etme’ noktasında, neredeyse genel bir mutabakatın olduğu ve bunu Jön Türkler’in de içselleştirdiği kavramı üstünde aynı düşünceleri paylaşan Jön Türkler, bunun nasıl yaratılacağı konusunda farklı fikirlere sahiptiler. Prens Sabahattin’e göre, merkezkaç eğilimler taşıyan milliyetler için en uygun çözüm, liberal bir ‘adem-i merkeziyet’ti. Ahmet Rıza ise, tersine, imparatorluğun parçalanmasını önleyebilecek tek çözümün ‘otoriter bir merkeziyetçilik’ olduğunu savunmaktaydı (Georgeon, 1996:22). 60 Göle’nin deyişiyle, Genç Osmanlılar birer “ideolog” iken, Jön Türkler imparatorluğun bağrında ve sınırlarında “eylemci” odakları olmuşlardır (Göle, 1986:53) 61 Berkes’e göre, Genç (Jeune) hareketinin Batı’daki anlamının üç özelliği devrimcilik, ulusçuluk ve liberalliktir. Ancak, ikinci kuşak Jön Türk aktörlerinin hiçbiri, 1908’e gelinceye dek, birinci ve ikinci nitelemeye sokulamayacağı gibi, üçüncü niteleyişe girebilecek olanları da ancak Yeni Osmanlılar düşüncesini aşabildiği ölçüde ‘liberal’dirler (Berkes, tarihsiz:382). Jön Türkler de başlangıçta, temelde ‘merkeziyetçi eğilim’leri, ‘milli ekonomi’ anlayışları ve Osmanlı toplumunun ‘birlik’ine ilişkin tutumlarıyla, esasta Türk milliyetçiliğini merkeze alan bir motifle hareket etmemişlerdir; ancak, Türk milliyetçiliğinin güç ve ivme kazandığı dönem de yine Jön Türk dönemidir. 62 Bu yenilik, Jön Türkler’in bir kısmının fikirlerini yansıtan Ahmet Rıza Bey’de belirmiştir. Ahmet Rıza’nın felsefesinin tabanı olan pozitivizm, Yeni Osmanlılar’ınkinden daha ‘radikal’ bir felsefedir. Jön Türkler arasında daha ‘dayanıklı’ aydınlar da çıkmaktadır. Ancak Jön Türkler arasında da Yeni Osmanlılar’ı yıkmış olan dedikodu-kompromi-devlet mansıbına göz dikme hala yaygındır (Mardin. 1993:287). 63 Ancak Akşin, çok yüzeysel ve kaba bir ayrımla, gerek Yeni Osmanlılar’ın, gerekse Jön Türkler’in ideolojisini burjuva ideolojisi olarak nitelendirmektedir. Ona göre, “Yeni çağlarda Avrupa’da meşrutiyet ve demokrasi nasıl burjuvazinin istekleri arasında baş köşeyi işgal ediyor idiyse, Avrupa’da gördükleri meşrutiyeti isteyen genç Türk aydın yöneticileri kendileri kapitalist olmamakla birlikte, zihniyetlerinin feodallik yerine burjuvalığa yönelik olması 148 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını onların “eylemci” ve bir dereceye kadar ‘ihtilalci’ kimliği, 1905’ten sonra gelişen ‘komitecilik’te toplanmıştır. Komitecilikle birlikte, imparatorlukta ‘komiteci aydın’ – ‘fikir aydını’ şeklinde iki küme belirmiştir. Daha sonradan görülebileceği üzere Atatürk’ün başarısı ise, bir bakıma bu iki grubu birleştirebilmiş olmasında yatmaktadır (Mardin, 1993:287-8). Ancak, siyasal alanda Jön Türkler arasında, bütün fraksiyonel ayrılıklara karşılık, Osmanlı birliği bilinci egemendir; bu bilincin sistematik anlamda bütünlüklü bir teorik ve ideolojik bir temeli olduğu da iddia edilemez. Zira, ‘devletin kurtarılması ve bekası’ ana hedef ve kaygı olarak belirginleşmiş, bu bağlamda her türlü farklılaşmış ideolojik yönelim, kendisini devletin bekasına ve bu noktada devletin nasıl yeniden tanımlanabileceğine göreli olarak tanımlamıştır. Ancak ‘devlet’in tanımlanmasının klasik Osmanlı yolu da daima toprak (territory) olmuştur. Toprak bütünlüğü, sınırların nereden başladığı ile somut şekilde ifade edildiği için, sınıra bağlı bir vatan kavramı, önce Yeni Osmanlılar’ın, sonra Genç Türkler’in (hatta Tanzimatçıların bile) ‘devlet-vatandaş özdeşliğini’ ve kurtarılması gereken şeyin kurtarılma yolunu (yani ideolojiyi) işaret etmiştir (Aydın, 1993:141-2). Bu anlamda, sonuçta, Jön Türkler’in Yeni Osmanlılar’dan miras aldıkları siyasi ve iktisadi fikirler de, ‘anayasacılık’ ve ‘Osmanlıcılık’ kanalıyla devleti kurtarma çabasını yansıtmaktadır. Bu bazda, en temel tartışmaların cereyan ettiği merkeziyetçilik - adem-i merkeziyetçilik konusunda Prens Sabahattin grubu tasfiye olmuş; sonradan iktidar konumunu elde eden İttihat ve Terakki’nin ideolojisi, toplumsal kökeni itibariyle ve devlet geleneğinin dışına pek çıkmamasıyla, merkeziyetçi kanadın ideolojisi olmuştur. Tanzimat döneminin ardından, Birinci Meşrutiyet’ten sonra Yıldız Sarayı, İkinci Meşrutiyet’ten sonra ise siyasi bir cemiyet olan İttihat ve Terakki otoriteyi ele almıştır. Her üç dönemde de otoriter nitelikli bir yönetim vardır ve sonunda otoriterlik neredeyse modern anlamda bir diktatörlüğe dönüşmüştür. Görünüşte, her üç dönemin siyasal seçkinleri nitelik olarak birbirlerinden farklıdır. Tanzimat döneminin yöneticileri yakın tarihin en becerikli, yaratıcı kadroları olmuşlar; geneli itibariyle bürokrasinin içinde yetişip yükselen devlet memurlarından oluşmuşlardır. İkinci dönemde ise, Osmanlı hükümdarları, imparatorluk tarihinin görmediği bir biçimde bütün erki elinde toplamış ve bunu modern bir bürokratik aygıtı ve asıl önemlisi bir ideolojiyi kullanarak gerçekleştirmiştir. Üçüncü dönemde de otorite ne dolayısıyla, bu isteği (ve öbür çağdaş isteklerini) ileri sürmek suretiyle bir burjuva düzeni istemiş oluyorlardı. Gerçi, özgürlükçülerin büyük çoğunluğunun taleplerini bu biçimde tanımlayabilecek bir bilinçte olmadıkları muhakkaktır. Ama mekteplilik sayesinde edindikleri çağdaş, Avrupai dünya görüşünün ve özlemlerinin bilimsel tanımı da bundan başka bir şey değildir” (Akşin, 1987:80). 149 Ernur GENÇ Bab-ı âli bürokratlarının ne de hükümdarın değil, siyasi bir cemiyet olan İttihat ve Terakki’nin eline geçmiştir. Ortaylı’nın da belirlemesiyle, bu cemiyetin asker-sivil üyeleri siyasal iktidarı bir diktatör partinin ve ideolojinin rehberliğinde kullanmıştır. Ancak, tarihsel koşullar bu üç dönemin ideolojilerinin farklı nitelikte (hiç değilse farklı görünümde) olmasını gerektirmişken; yönetim sistemi (bürokratik yapı) kesintisiz bir devamlılık içerisinde gelişme göstermiştir (Ortaylı, 1995:77-8). Yeni Osmanlılar’la başlayarak Jön Türkler’le devam eden aydın oluşumu içerisinde, yine bu çizgide yer alan aydınlardan kaynaklanan bir siyasal reform (meşruti idare) talebi yanında, bizzat padişah ve onun maiyetinde bulunanların yeni Osmanlılık siyasetini gerçekleştirme isteği tarihsel sürecin ana doğrultusunu çizmekte etkili olmuştur. Kaldı ki, yabancı devletlerin baskısı yanında, yine bu süreci destekleyen yeni tahta çıkmış bulunan II. Abdülhamit’in (1876-1909) 23 Aralık 1876 tarihinde ilk Osmanlı Kanun-i Esasisi’ni ilan etmesine kadar uzanan bir süreç söz konusudur (Karpat, 1996:36). Daha sonrasında aydınlar, nihayet sultanı alt etmişlerdir. Lakin ordu, sadece askeri ve teknik alanda değil, fakat siyasi alandaki yenileşme hamlesinde de başrolü oynamıştır64. İktidarı ele geçiren aydınlar zümresi, Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. yüzyılın sonlarında meydana gelmeye başlayan alt-orta sınıftan gelmedir65 (Karpat, 1996:38). Yine tarihsel sürekliliği içerisinde bakıldığında, Tanzimatçı devlet adamlarının ilk kuşağının (Yeni Osmanlılar) pragmatik reformculuğu, bir kuşak sonra, kendince pragmatik ve pratik değeri olan (ancak kendi öncesiyle de asli göbek bağını sürdüren) siyasal bir ideolojiye; onların grup yapıları ve kişisel çekişmeleri itibariyle de programlı bir siyasal muhalefete dönüşmüştür. Mardin’in ifadeleriyle, “Mustafa Reşit Paşa’nın aydın mutlakiyetçiliğiyle 64 Berkes’in sınıflandırmasına bakacak olursak, Tanzimat döneminden sonra gelen Abdülhamit’in rejimi dört çeşit okumuş kitlesi ve geleneği yaratmıştır: “1) Kapıkulu okumuşlar; 2) toplumdan kaçan bireyci, hayalci, sanatçı okumuşlar (Edebiyat-ı Cedideciler); 3) tüm köksüzleşmiş yabancı kuklası züppe alafranga okumuş (Hüseyin Rahmi’nin anlattığı tipler); 4) polisin, hafiyelerin sürekli uyanıklığı sayesinde hiç gelişemeyen, göz açamayan, nefes alamayan ciddi aydınlar (yok denecek kadar az)”. Berkes’e göre, Meşrutiyet’in ilanında, aydınlar arasında çoğunluk hala ilk üç gruptadır. Fakat ilk kez dördüncü gruptan toplumcu diyebileceğimiz, halktan, toplumdan sözeden ufak bir aydın kitlesi ortaya çıkmış; toplumculuk görüşü aydınlar arasında ilk kez bunlar arasında belirmeye başlamıştır (Berkes, 1975:229-30). 65 Örneğin, Genç Türkler’in en meşhurlarından Talat Paşa mütevazi bir aileden gelme bir posta memurudur. Selanik’te başlatılan 1908 ihtilalinin öbür yapıcıları de aşağı sınıflardandır. İktidarı ele aldıktan sonra padişaha az buçuk bağlandılarsa da padişahın etrafındaki idareci sınıfla çatışmışlar; önceleri Sultana bağlı hakim zümreye itaati kabul etmişler, ancak sonraları bunları yerlerinden atarak kendi idarelerini kurmuşlar ve Sultanı nüfuzları altına almışlardır (Karpat, 1996:38). 150 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını başlayan dönem, Mithat Paşa’nın anayasacılığıyla noktalanmıştır”66 (Ortaylı, 1995:234). Bu noktada, İttihat ve Terakki’nin niteliği ve tarihsel rolü üzerinde daha ayrıntılı bir biçimde durmak gerekir. İttihat ve Terakki Cemiyeti, önce İttihad-ı Osmani adıyla Mayıs 1889’da Askeri Tıbbiye’de kurulmuş ve 1894’te İttihat ve Terakki adını almıştır. Cemiyet, 1908 Devrimi’nden bir süre sonra siyasi parti olarak hayatını sürdürmüştür. İttihat ve Terakki zaman zaman değişik ideolojiler ve personelle karşımıza çıkmaktadır, fakat bütün bu ideolojilerin arkasında Osmanlı Devleti’ni kurtarma fikri yatmaktadır. 1905’e kadar cemiyet, kendini Namık Kemal’in ‘hürriyet’ fikirlerinin varisi olarak gösterirken oldukça düzensiz bir çalışma yapmış, Avrupa’ya kaçan idarecilerinin bir kısmının 1897 yılında padişahla işbirliğini kabul etmesi örgütü zayıflatmıştır. Cemiyet, 1905’ten sonra çok daha disiplinli bir şekilde çalışan bir grup haline gelmiştir (Mardin, 1994c:88-9). Bu bağlamda, materyalist düşünce temelinin cemiyetin kurucuları üzerinde etkili olması ve Paris’te pozitivizmin kendisine tılsımlı bir kalkınma anahtarı temin ettiğine inanan Ahmet Rıza Bey’in İttihat ve Terakki’nin ilk liderlerinden biri olması çok anlamlıdır. Başlangıçta, kısa bir süre, İttihat ve Terakki Cemiyeti ulusal bir siyasal örgütleşme modeli olarak görülmüştür. Ancak, cemiyeti gerçekte, doğmakta olan bir ulusal Türk biriminin ilk siyasal görünüşü olarak görmek daha doğru bir yaklaşımdır (Berkes, tarihsiz:396). Jön Türkler, II. Abdülhamit aleyhindeki çalışmalarına ‘hürriyet’i kurtarmakta olduklarını söyleyerek başlamışlardır. Buna karşın İttihat ve Terakki’nin 1876 Anayasası’nı yeniden yürürlüğe koymanın ötesinde bir ‘hürriyet’ kuramı da yoktur. II. Abdülhamit aleyhindeki girişimlerde bir ‘hürriyet’ teorisine sahip olan, bir dereceye kadar Prens Sabahattin olmuştur (Mardin, 1994c:100-1). Yine Prens Sabahattin’in daha sonraki süreçte izole olduğunu ve tasfiyeye uğradığını görmek İttihat ve Terakki’nin karakterine ilişkin anlamlı bir gelişmedir. Daha sonra Cumhuriyet devrindeki fikirler de bu karakteristik vurguyu devam ettirmiştir. Başka bir ifadeyle, Cumhuriyetin de ana siyasal kuramı ‘devleti parçalanmaktan kurtarmak’ ve ‘kalkınmak’ olmuştur. 1908 devrimi de gene Osmanlıcılığa dayanılarak yapılmıştır; ancak, Osmanlıcılık, Tanzimat dönemindekinden daha fazla aşınmıştır ve Türkçülüğe dönüşmeye daha yatkındır. Berkes’in deyimiyle, Yeni 66 Alkan’nın da yerinde belirlemesiyle, “Meşrutiyet, şüphesiz Tanzimat’la birlikte devlete ve onun kurumlarına Batılı bir şekil ve tarz kazandırma gayretlerinin uç noktasını temsil ediyor. Cumhuriyet tarihi boyunca aynı gayretler, tesir alanını genişleterek devam etmiştir” (Alkan, 1992:1). 151 Ernur GENÇ Osmanlılar’ın ve Jön Türkler’in bir çeyrek yüzyıl içinde gerçekleştiremedikleri Türk halkı arasında ‘ulusal bir birlik’ olma bilincinin en ilkel görünüşünü, 1908 devrimi çok kısa bir süre içerisinde ortaya çıkarmıştır. Ancak, böyle olduğu halde, Türk ulusçuluğu yine de yeni dönemin üstün siyasal ideolojisine dönüşmemiş; sadece, bir imparatorluk içindeki ‘milliyet’lerden biri olarak Türk halkının ayrı varlığı duyulmaya başlanmıştır. İttihat ve Terakki ise, uzun süre bunları ‘birleşmiş (müttehit) bir Osmanlı milleti’ olarak görmekte direnmiştir67. İttihat ve Terakki Cemiyeti nihayet 1913’te resmen siyasal partiye dönüşmüş; fakat bu parti, ideolojisinde Türk milliyetçiliğine de yer vermekle birlikte, ulusçuluğu partinin temel doktrini olarak almamak gibi bir çelişki ve paradoks içine de düşmüştür (Berkes, tarihsiz:398-400). Bu arada İttihat ve Terakki’nin kendi içerisindeki bir kırılmadan da söz etmek gerekir. Zira, Aydın’ın deyişiyle, “birinci İttihat ve Terakki Cemiyeti, Fransız ve Anglosakson entellektüel etkileri arasında bocalar ve Ahmet Rıza ile Sabahattin’in yazılarında bu iki ekol çarpışırken; ikinci İttihat ve Terakki, daha çok Alman etkisiyle şekil almış askeri eğitim kurumlarında, bu etkinin teknik müdahalesi altında bulunan ordu kademelerinden kök aldığından, özünde birinci hareketten farklı olmuştur. Öte yandan ikincinin doğrudan pratik hedefler öngörüşü, onu birincinin kısır kuramsal tartışmalarla boğulmuş yapısından ayırmaktadır. Ancak bu kuramsal tartışma ortamı, ikincinin biçimlenişinde de katkı ögesi olmuştur (Aydın, 1993:162-3). Genel olarak bakıldığında, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük Osmanlı Devleti’ni kurtarma hizmetine sunulmuş fikir akımları ya da ideolojiler olmuşlar, farklı kimlikleri beraberinde getirmişlerdir. Osmanlıcılık, dini cemaat ayrımına dayanan millet sistemini, imparatorluk vatandaşlığı 67 Bu bağlamda Sina Akşin, İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcı görünse de gerçekte, yani başından beri gizlice Türkçü olduğunu (Akşin, 1977:465); hatta, Türkçülüğün Türk ulusçuluğuna, yani, siyasal bir akıma dönüşmesinin İttihat ve Terakki ile birlikte gerçekleştiğini (Akşin, 1987:248) iddia etmektedir. Georgeon ise, resmi politikası Osmanlıcılık olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin, Türk milliyetçiliği cereyanını el altından desteklediğini (Georgeon, 1996:68) ileri sürmektedirler. Berkes ise, aksine, İttihat ve Terakki’nin siyasal ideolojisinin hiçbir zaman kesin bir devrimci ve ulusçu biçim almadığını; koca bir İmparatorluktaki halkların temsilcisi olmak isteyen bir partinin yamalı bir ideoloji ile yetinmek zorunda kaldığını (Berkes, tarihsiz:397) iddia etmektedir. Ancak, bu son şekliyle dahi Osmanlıcılığın iflasının kesinlikle görülmesi için Balkan Harbini noktalayan 1913 yenilgisinin çeşitli unsurları bir arada tutma politikasının artık boşa çıktığının sergilenmesi gerekmiş ve kayıpları bir nevi telafi etme vaadi içinde görünen Türkçülük, yöneticiler için de bu tarihten itibaren bir politikaya dönüşmeye başlamıştır (Kaymaz, 1977:435-6). Balkan Savaşı ise, siyasal alanda ulusçuluğun etkisinin artmasına yol açmıştır (Berkes, tarihsiz:426). Yani Türkçülük hareketinin en büyük canlılığı, Osmanlı Devleti’nin en kötü günlerinin başlamasıyla doğru orantılı olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir (Akşin, 1987:249). 152 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını temelinde devlet ve toprak bütünlüğüne dayanan yeni bir siyasal kimlikle aşmaya çalışmıştır. İslamcılık ise, İmparatorluk topraklarının dışına taşarak tüm İslam ümmetini içiren bütünsel bir kimliğe dayanmıştır. İlk ikisinden farklı olarak Türkçülük ise, bir tarafta kavramsal olarak Osmanlı Devleti ile Türk ulusunu birbirinden ayırmış, diğer tarafta da genel Müslüman tanımına ve kimliğine karşılık laik ve etnik bir kimliğe yol açmıştır (GöksuÖzdoğan, 1993:60). II. Abdülhamit dönemi, yasakçılığına rağmen, milliyetçilik akımının Türkiye’de biçimlenmeye başladığı bir dönemdir (Mardin, 1994c:94). Türk ulusu fikri, Türk aydınları arasında hızla gelişmiş, fakat kendisiyle birlikte yeni bir tehlike de getirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun ağırlık merkezi Balkanlar yitirilmiş, İslam’ın anayurdu Arap ülkeleri kendi yollarına gitmeye başlamışlardır. Ancak, İmparatorluğun kayıpları henüz yenidir ve nispeten küçük ulus-devlet’i tatminkar görmeyen bir çok kimse için Türk ulusu fikri çekici değildir68. Bu çerçevede, Pan-Türkist çevrelerde ve özellikle Tatar sürgünler arasında, çok dilli ve çok etnili Osmanlı İmparatorluğu’nu ihya etmekten ziyade, çok geniş bir coğrafi alanda Türklerin birliğini içeren romantik bir ideal amaç edinilmiştir (Lewis, 1988:355). Bu çerçevede Türkçülük öncelikle bir ‘aydın’ hareketidir ve amacı da aydınların siyasal taleplerinin kitlenin doğal talebi olmasını sağlamaktır. Türkçülük, milliyetçi hareketlerin, bilhassa imparatorluk sınırların yarattığı depremlere karşı geliştirilen bir cevaptır. Diğer bir boyutuyla da, Türkçülüğü şartlandıran problematik, Rusya Müslümanları içinde belirginleşmiş ve başka bir cevabın hazırladığı Osmanlı entellektüel evrenine ithal edilmiştir. Sonuç olarak, İkinci Meşrutiyet dönemi, 1905 sonrası Rusya’dan iltica eden Türkçü liderlerin de katkısıyla Türkçülüğün hızla yayıldığı, örgütlendiği ve özellikle bağımsız Türk Ocakları bünyesinde ‘tüm Türklüğü’ kavramaya 68 Her şeye karşın Türk milliyetçiliğinin gelişmesi, Jön Türk döneminin başta gelen fenomenlerinden biridir. Bu çerçevede milliyetçi fikri yaymakta işbirliği yapan iki grup, Osmanlı Türkleri ve Rusya’dan göçen Türkler’dir. İkinci gruptakiler, Osmanlı İmparatorluğu’na göçmeden önce Çarlık yönetiminden kurtulmaya yönelik milliyetçi hareketlere önderlik etmişlerdi (Arai, 1994:20). Emperyalistlerce desteklenen Balkan ayaklanmalarıyla Osmanlı Devleti adım adım küçülürken, köreltilmek istenen Türklük bilinci Abdülhamit’in saltanatı boyunca da alttan alta gelişmekte ve Anadolu’yu Osmanlı İmparatorluğu’nun ‘Türk çekirdeği’ olarak gören yeni bir anlayış yeşermekteydi (Georgeon, 1996:1). Baskı altındaki ‘aydınlar’ın Türkçülüğe kayışında, nispeten gelişmiş bir çevre (periferi) kapitalizmi zemini üzerinde yetişmiş, üstelik Batı üniversitelerinde okuyarak Avrupa’nın gerek genel bilim düzeyini, gerekse Türkolojisini daha iyi özümseyebilmiş Müslüman Türk ve Tatar önderlerinin Rusya’dan Türkiye’ye göçmeleri hızlandırıcı bir rol oynamıştır (Kaymaz, 1977:439). 153 Ernur GENÇ çalışan kültürel etkinliklerin yer aldığı bir dönem olmuştur69. 1912’de kurulan Türk Ocakları Osmanlı’da Türklük bilincinin yayılmasının yanı sıra Türklerin eğitim, iktisadi, toplumsal açıdan ilerlemelerini ve ‘Türk ırkı ve dilinin’ gelişmesini hedeflemiştir (Göksu-Özdoğan, 1993:63). Gerçekten de 1912 yılı Türkçü kuruluş ve yayın organlarının çoğalması ve bütünleşmesi, İslamcılarla kesin olarak yolların ayrılması bakımından büyük önem taşımaktadır. 1912 yılında Türk Derneği dağılmış, ancak, yine aynı yıl kurulan Türk Ocağı Türkçülerin kapsamlı ve resmi örgütlenişinin zemini haline gelmiştir. Bu derneğin kurulmasıyla birlikte Türk Yurdu Derneği de feshedilerek, Ocağa katılmıştır. Derneğin yayın organı Türk Yurdu ise Ocağın yayın organı haline gelmiştir. Bütün bu çalışmalarda Akçura’nın önderliği de açıkça göze batmaktadır70. Balkan Savaşı’yla birlikte İstanbul’a göçmek 69 O dönemde Osmanlı Devleti’nde bilinçli ve etnik temelde bir Türkçülüğün başlangıcı olarak, birçok yazar tarafından Yusuf Akçura’nın 1904’te yayınladığı Üç Tarz-ı Siyaset adlı makalesi gösterilmektedir. Düşünsel birikimi bakımından Akçura’nın milliyetçiliği Türk düşünce tarihi içinde bir yenilik oluşturmaktadır. Akçura milliyetçiliğini temellendirirken, idealistlik ve romantiklikten uzak gerçekçi bir yol izlemiştir. O, Türk milliyetçiliğinin doğuş ve yükselişinin, Türkik halkların ‘ekonomik’ ve ‘toplumsal’ yapısındaki köklü değişikliklerin ürünü olduğu kanısındadır. Bu maddî dönüşümler Avrupa’daki Sanayi Devriminin yarattığı bol ve ucuz emtianın Batı’dan Doğu’ya yayılmasıyla başlamış; bir dizi zincirleme etkileşim sonucu eski aristokrasi yıkıma uğrarken kendi pazar ihtiyacını ayrı bir mekân talebine dönüştüren bir burjuvazi sahneye çıkmış; özellikle Kafkasya’da ‘bir Müslüman Türk milli burjuvazisinin teşekkülü’, Rusya Türkleri arasında uyanışın zeminin oluşturmuş; Osmanlı İmparatorluğunda ise, Avrupa kapitalizminin sızmasına aracılık eden azınlıklar ile 18. yüzyıla kadar ticaret ve zanaat üretimi alanında kuvvetle mevcut olan Türk unsur arasındaki çıkar çatışması, aynı yönde daha geriden gelen bir evrime temel teşkil etmiştir (Georgeon, 1996:74). 70 Yusuf Akçura, Jön Türk devriminden dört ay sonra Kasım 1908’de İstanbul’a yerleşmiş, aynı yılın sonlarında milliyetçi harekete yeni bir güç arayışıyla, Türk Derneği adıyla bir örgüt kurmuştur. Akçura İstanbul’a geldikten hemen sonra iki ünlü Türkologu ziyaret etmiştir. Bunlar, Necip Asım ve Veled Çelebi (İzbudak)’tır. Onlara, ‘kültürel’, ‘politik olmayan’ milliyetçi bir örgüt oluşturmak isteğinden söz açmış, kendilerinden harekete önderlik etmelerini istemiştir (Akçura, 1978:210). Çalışmalar sonucunda dernek kurulmuş ve faaliyete geçmiştir. Dernek, en azından başlangıçta ve kısmen, Akçura’nın 1904 makalesindeki (Üç Tarz-ı Siyaset) ‘Türklerin birliği’ (tevhid-i Etrak) fikrini benimsemekteydi. 7 Ocak 1909’da kurulan dernek, daha başlangıcından itibaren Türkçü bir örgütlenmedir. Kurucular listesinde Ahmet Mithat, Emrullah Veled, Necip Asım, Korkmazoğlu Celal, Yusuf Akçura, Musa Akyiğitoğlu, Fuat Raif, Rıza Tevfik ve Ferit isimleri görülmektedir. Ayrıca, Halit Ziya, Mehmet Emin, İsmail Gasprinski, Agop Bayaciyan, Fuat Köprülü, Ahmet Ağaoğlu ve bazı Avrupalı Oryantalistler de üyeler arasında yer alıyordu (Akşin, 1987:249). Türk Derneği Beyannamesi Kanun-ı Esasî’yi “Osmanlıların hürriyet ve ittihadının beratı” diye niteleyerek şu noktayı vurgular: “Millet-i Osmaniye, soyu ve etnik kökeni ile haklı olarak övünç duyan çeşitli unsurlardan oluşmuş olmasına rağmen, bu ‘millet’e mensup herkes, Türklerin bir ürünü olan, memleketi ve insanları birbirine bağlayan ve birleştiren bir kuvvet olan ‘Osmanlı Türkçesi’nin bütün Osmanlılar arasında yayılması gereğini kabul eder”. Derneğin beyannamesi dahil, derneğe bağlı ve onunla aynı ismi taşıyan dergideki yazıların büyük bir kısmı, çeşitli etnik gruplardan oluşan ‘Osmanlı milleti’nin birliğini sağlamak için dilin sadeleşmesi konusu üzerinde durmaktadır. Bu çerçevede ‘Osmanlı Türkçesi’, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki 154 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını zorunda kalan Genç Kalemler kadrosu ve Ziya Gökalp de İstanbul’da Ocağa katılmışlar ve Türk Yurdu’nda yazmaya başlamışlardır. Bundan öncesinde, İttihat ve Terakki’ye bağlı olarak çalışan ve milliyetçi görüşü Selanik’te bütün açıklığıyla, ‘yeni bir dil politikası’yla birlikte temsil eden Genç Kalemler dergisi, Türk Yurdu öncesi ‘naiv milliyetçiliği’ temsil eden en önemli örnektir. Bu dergi ‘edebi (romantik) Türkçülük’ denen akımın da temsilcisidir. Bu ‘edebi Türkçülük’ün, Rusya’lı Türkler’in ‘siyasal Türkçülük’ü başlatmalarından önceki evreyi temsil etmekte olduğu söylenebilir (Aydın, 1993:164). Genç Kalemler’in ilk sayıları gerçekten, ‘Osmanlılık’la ilgili yazıların ağırlığını taşımaktadır. Ne var ki, dönüşüm belirtileri yavaş yavaş görünmeye başlayacaktır71. Genç Kalemler’de yazı yazanlar İttihat ve Terakki hareketine yakın olan kimselerdir. Diğer Osmanlı aydınları gibi ‘devlet’i, dolayısıyla ‘sınırları koruma’ kaygısıyla hareket eden ve Rumeli deneyimini en acı şekilleriyle yaşamış olan Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul gibi aydınların Selanik’te çıkardığı Genç Kalemler, Türk Yurdu’dan önce, Osmanlı Devleti’nde milliyetçiliğin sözcülüğünü yapmıştır (Aydın, 1993:164-5). Genç Kalemler kadrosu için milliyetçilik, ağırlık olarak bir dil olayıdır ve siyasal alanda sınırları korumayı amaçlar; bu bağlamda, yine Osmanlı ülkesinde siyasal ayrılmalar yaratacak her türlü girişim reddedilir ve Osmanlılık fikri unsurları birleştirecek en etkili araç olarak görülmektedir. Yine aynı bağlamda Türk Derneği’nin bir diğer amacı da Türkoloji araştırmalarının ilerletilmesidir (Arai, 1994:41-8). Türk Derneği kendi amaçlarını gerçekleştirmek doğrultusunda bir dergi de çıkarmaya başlamıştır. Türk Derneği dergisinde ‘dil’ teması üzerindeki tartışmalar önemli bir yer tutar ve hemen göze çarpar. Derginin yazarlarından Ahmet Hikmet, dergide yayınlanan bir yazısı oldukça çarpıcı bir örnektir. O, ilgili yazısında Osmanlıca’nın ‘milliyet duygusu’ndan yoksun olduğunu belirtir. Ona göre, bu nokta can alıcı önem taşımaktadır; çünkü bu koşullar altında ‘Osmanlılık’ı oluşturan çeşitli unsurlardan bir ulus ortaya çıkmaz. Hikmet devamla, o güne kadar kaba Türkçe diye hor görülen, ama sıradan insanların anlayabildiği ‘halk Türkçesi’ni canlandırmayı önermektedir. Ayrıca, ‘kaba Türkçe’yi konuşan Anadolu köylülerine ilgisini yöneltmiştir. Ancak, milliyetçi yazar bu yazısında, dönem koşulları çerçevesinde doğal olarak beklenilebileceği gibi, ‘Osmanlı vatanseverliği’ düşüncesi ile ‘Türk milliyetçiliği’ düşüncesini bağdaşır bir tarzda ortaya koymaktadır (Arai, 1994:30). 71 Kâzım Nami’nin Türkçe mi Osmanlıca mı başlıklı yazısı, Osmanlıca’nın sadeleştirilmesini/arılaştırılmasını savunan, dilde milliyetçilik’in organı olarak tanınan Genç Kalemler’de Türk dili üzerine yayınlanan ilk yazıdır. Kazım Nami, ‘Osmanlıcılık’ın aslında Türkler tarafından oluşturulmuş politik ve toplumsal bir gerçeklik olduğunu, ama artık, kendi dilleri ve edebiyatları olan gayrı müslim unsurlar bir yana bırakılırsa, imparatorluk sınırları içindeki herkesin ortak bir özelliği haline geldiğini yazar. Ona göre, ‘Türklük’ her zaman ‘Osmanlılık’a feda edilmiştir, ama böyle bir politik görüş dil konusunda geçerli değildir (Akt. Arai, 1994:70-2). Kazım Nami Osmanlı Türklerini ‘Turan ailesi’nin bir üyesi sayıyor ve Osmanlıca’nın sadeleştirilmesini savunuyor; ancak, öte yandan, Osmanlı İmparatorluğu’na ve ‘Osmanlılık’a politik ve sosyal olarak bağlı kalıyordu. 155 Ernur GENÇ savunulur. Türklük’ten kasıt ise, ‘Anadolu halkı’dır72. Dergide, Osmanlı Devleti dışındaki Türklere ve onların sorunlarına yer verilmez (Aydın, 1993:164-5). Jön Türk, hatta Cumhuriyet dönemindeki en etkili milliyetçi örgüt, kuşkusuz Türk Ocağı’dır. Derneğin fiili kuruluş tarihi, Temmuz 1911; resmi kuruluş tarihi ise, Mart 1912’dir. Dernek, Hüseyin Fikret, Remzi Osman, Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Yusuf Akçura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Bülent, Fuat Sabit ve Ahmet Ağaoğlu’nun 13 Temmuz 1911’de yaptıkları toplantıda Türk Ocağı isimli bir örgüt kurmaya karar vermeleriyle ortaya çıkmıştır (Arai, 1994:111-5). Türk Ocağı, aydınlar için çıkardığı ve ideolojik/siyasal tartışmalara sahne olan Türk Yurdu’ndan başka, orta tabaka halk için Türk Sözü ve geniş halk kütleleri için Halka Doğru73 dergilerini de yayımlamıştır. Bütün bu örgütlenme ve düşünsel zenginleşme yönündeki gelişmeleri, bir anlamda ortaya çıkmakta ve gelişmekte olan ‘sivil toplum’un pırıltıları olarak görmek de mümkündür. Akçura, Türk Ocağı’nı, Orta Asya’ya açılan bir pencere, belki de Türk Yurdu74 ismi altında Osmanlı Devleti içindeki ve 72 Genç Kalemler’in kurucu üyelerinin önem verdikleri Türk milletinin uzun ve eski ‘tarih’i değil, o günkü ‘halk’tır. Ancak, ‘Anadolu Türklüğü’nün ifade edilmeye başlaması ve o günkü halka ilişkin geliştirilen duyarlılığın, ilerideki Anadolu sınırlarını esas alan modern anlamda teritoryal ve yurttaşlık temelindeki Türk ulus-devletinin oluşumunda, belirmeye başlayan bir çekirdek olacağının da saptanması gerekir. Genç Kalemler’in yazarlarından Ziya Gökalp, aynı zamanda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkez-i umumi üyesidir; yani, Genç Kalemler ile Jön Türkler (İttihat ve Terakki Cemiyeti) arasındaki ilişki yalnızca resmi nitelikte değildir. Genç Kalemler’in yöneticileri, yalnızca bir dergi yayınlamanın ‘yeni lisan’ı yaygınlaştırmak için yeterli olmadığına inanmışlar; bu amaçla, Ziya Gökalp’in aracılığıyla bir heyet oluşturarak önemli saydıkları pekçok Batı eserini ‘yeni lisan’la tercüme ettirmişlerdir (Arai, 1994:75-6). Ziya Gökalp ve onu izleyen Ahmet Vefik Paşa, Süleyman Paşa, Mehmed Emin, Hüseyinzade Ali gibi isimler, o dönemde Türk milliyetçiliğinin kaynağını, önce 18. yüzyıl Avrupa’sındaki Türk sanatı (Turqueries) modasında, daha sonra da 19. yüzyılda Avrupa’da Türkoloji çalışmalarının bir ürünü olan ve Avrupa’dan Osmanlı İmparatorluğuna aktarılan bir fikir akımında görmekteydiler (Georgeon, 1996:77). 73 Halkçılık, kendisini Genç kalemler ve Türk yurdu sütunlarında belli etmekle birlikte, resmi yayın organını, yine aynı dergilerin yazar kadrolarınca Türk Ocağı’nın bir organı olarak yayımlanan Halka Doğru dergisinin kurulmasıyla bulmuştur. Yine Yusuf Akçura, Ziya Gökalp ve Fuat Köprülü solidarist bir programa sahip olan bu derginin ön saflarında görülmektedir (Aydın, 1993:174). 74 Türk Yurdu, çeşitli yerlerde yaşayan Türkler hakkında bilgi toplamaya ve sunmaya büyük önem vermiştir. Derginin sosyoloji bölümü Z.Gökalp’in etkisiyle kurulmuştur. Genç Kalemler’in en sert muhaliflerinden Fuat Köprülü’nün makaleleri de aşağı yukarı aynı zamanlarda Türk Yurdu’nda görünmeye başlar. Ağaoğlu Ahmet de, Türk Yurdu’nun ilk sayısında Türk Alemi başlıklı yazı serisine başlamış, Türk dünyasının içinde bulunduğu koşullardan, özellikle bölünmüşlüğünden yakınarak ve çözüm yolları aramıştır (Arai, 1994:90). Türk Yurdu aynı zamanda iki ayrı kutba çekilen ‘Türkçülük’ ile ‘İslamcılık’ düşüncelerinin çarpıştığı bir fikir arenasıdır. Sadece İslamcılara karşı değil, Osmanlıcılara karşı da Türkçülüğün savunusunu üstlenen bir platformdur. Bu anlamda Türk Yurdu dergisi, Yusuf Akçura ile bir grup Osmanlı ve 156 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını dışındaki Türkler için bir ilişki merkezi haline getirmek istemektedir. Akçura’nın arzusu, Pantürkizm havası içinde gerçekleştirilecektir. Ancak, Türkiye Cumhuriyeti döneminde, yeniden kurulan Türk Ocağı Pan-Türkist niteliğini yitirmiş ve Türk toplumsal yaşamını biçimlendirmeye dönük bir yönelim göstermiştir (Arai, 1994:126). Özellikle I. Dünya Savaşı içerisinde İttihat ve Terakki muğlak siyasal görünümünden iyice sıyrılmış ve daha berrak bir biçimde Türkçülüğe doğru yönelmeye başlamıştır. Bütün bu gelişmeler içerisinde Türkçü dernekçiliğin ve dergiciliğin büyük bir katkısı ve kamçılayıcılığı vardır. Bu aşamada ‘örgütlü Türkçülük’ün, Anadolu’da artık özellikle İttihat ve Terakki şubelerinin üyelerince yaygınlaştırılmaya başlandığı görülmektedir (Tunaya, 1984:416). Ancak genel olarak meşrutiyet dönemine bakıldığında, toplum, Kongar’ın deyişiyle, “halktan kopuk bürokrasi döneminden sonra haktan kopuk ideolojiler dönemine girmiştir”. Çünkü, Osmanlı’da halk, ne burjuvazi ne de proleteryadır. Aksine halk, hala “bilinçsiz ve eylemsiz bir reaya”dır. Bilinçlenenler, ticaret ve sanayi ile uğraşan ve azınlıkta da olsalar sınıfsal bir niteliği bulunan Hıristiyanlar olmuş; bu bilinçlerini, ulusçuluk akımları içerisinde, İmparatorluktan koparak yahut ayrışarak göstermişlerdir (Kongar, 1985:25-6). Küçükömer’in terimleriyle, Batılılaşma hareketinin aktörleri, “mülkiyet-sınıf meselelerini”, “iktidar ve sınıf ilişkilerini” ve bunların kendi tarihsel-toplumsal süreç içerisindeki organik bağlamını dikkate alamamışlardır. Durum bu olunca, batıcılar, “kendileri asri yaşasalar da, gavur yaşantısının taklitçisi olmaktan ileri gidememişlerdir” (Küçükömer, 1994:69). Bu bağlamda, Berkes’in de belirttiği gibi, Batı uygarlığındaki iki önemli şey bizim için önemli ve anlamlı olmuştur: “özgürlük” ve “aydınlanma”. Ancak Osmanlı tarihsel koşulları içerisinde, zamanla bunlar ‘Kanun-ı Esasi’ (anayasacılık) ve ‘Maarif’ (eğitim) görünümünü almış; arzulanan anayasanın yürürlük kazanması ve halkın eğitim sürecinden geçirilmesi halinde çağdaşlaşmanın da gerçekleşeceğine inanılmıştır. Avrupa uygarlığının üzerinde oturduğu toplumsal sistem ise bizi ilgilendirmemiştir (Berkes, 1975:211). Özetlemek gerekirse, Osmanlı aydını/münevveri, Batı entellektüelinin tersine, belirli bir sınıfın ürünü olarak ortaya çıkmamış, Osmanlı merkezi yapısı içerisinde ‘reaya’ olup ‘birey’ ya da ‘vatandaş’a dönüşememiş Osmanlı halkı karşısında sınıflar-üstü bir konumda kalmıştır. Bu sınıflar- Rusyalı Türkçünün, Türkçülüğü ülke içinde yaygınlaştırıp güçlendirdiği ve bu ideolojinin siyasal programını hazırladıkları bir platform olmuştur (Aydın, 1993:172-4). 157 Ernur GENÇ üstü konum, onun misyonerlikçi bir kavrayış ve eylem planı dahilinde sürekli olarak kurtarıcı rolü oynamasında somutlaşmıştır. Halbuki Batı’da entellektüel 18. yüzyıldan itibaren yükselen burjuvazinin ideologluğuyla ve sözcülüğüyle ilişkili olmuş; kendi çıkarlarını yeni durumla özdeşleştirerek, göreli olarak özerk/bağımsız (otonom) bir konum ve bireysellik kazanmıştır. Yani Batı entellektüeli ortaya çıkışından itibaren mevcut iktidarlarla açık ya da örtük bir zıtlaşma içerisinde olmuş; ya da en azından iktidardan bağımsızlaşmıştır. Osmanlı münevveri ise, bütün tarihi boyunca kendini Devlet-i Aliye’nin kurtuluşunun bir parçası olarak ortaya koymuş, onun tarihi düşünce-eylem tarihi olmak yerine yalnızca bir eylem tarihi olarak ortaya çıkmıştır. Bürokrat aydın tipi, hem halktan hem de saraydan kopuk, ama sonuna kadar devlet ideali ile dolu olarak eylemlilik kazanmıştır. Aydının bizdeki, kendi varoluşunu bu biçimiyle somutlaştıran niteliği Cumhuriyet döneminde de sürekliliğini korumuş, “halka rağmen, halk için” anlayışıyla etkinlik göstermiştir. 3. Cumhuriyet Dönemi, Kemalizm, Devlet ve Aydınlar Cumhuriyet bize, Mardin’in dediği gibi, “her başlangıcın kendinden önceki bir ‘son’un devamı olduğunu” gösteren bir örnektir. Nitekim Jön Türkler’in arkasından gelen Atatürk nesli, Jön Türkler’in fikirlerinden esinlenmiş olan kimselerdir75. Devamlılığın kaynağı ise, yalnız bir önce-sonra ilişkisi değil, yüzyıllarca süren bir yaklaşımın (“devlet ideolojisi”nin) şekillendirici etkisidir. Türkiye’de bu yaklaşım/düşünce tarzı en yavaş değişen şey olmuştur76. Yine Mardin’in yerinde saptamasıyla, hem Atatürk hem de Osmanlı ideologları açısından ‘hürriyet’, “devlet kurma, koruma ve eski devlet elitini safdışı etmekle örtüşen bir ideal”dir. Osmanlı ile Cumhuriyet’in -aralarında bir köprü olmakla birlikte- ayrımlaşmaları ise, ikincisinin “vatan” ve “vatandaş” kavramlarına ilişkin yeni tanımından 75 Dahası, Cumhuriyet döneminin seçkin aydınlarını oluşturan çevre II.Meşrutiyet dönemi aydınlarının sadece bir kesimi, yani Batıcı grubun devamıdır. Bu gruptan aydınlar, büyük bir çoğunlukla, Batı tarzı eğitim kurumlarında yetişmişlerdir (Mert, 1994:60-61). 76 Kaldı ki, Türkiye örneğini inceleyenlerin çoğu, Osmanlı modernleştiricileriyle Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucuları arasında bir süreklilik olduğunu kabul etmişlerdir. Yine İmparatorluk elitiyle Cumhuriyetçi elit arasındaki süreklilik Osmanlı toplum yapısının temel bir özelliğine, yani büyük toprak sahiplerinin bulunmamasına (ya da bürokrasinin göreli bağımsızlığına) dayandırılmıştır. Büyük toprak sahiplerinin olmaması nedeniyle eski düzenin koruyuculuğu bürokrasinin reformcu olmayan kanadına düşmüş; milliyetçi aydınlar ciddi bir muhalefeti göğüslemek zorunda kalmamışlardır (Keyder, 1999:32). Örneğin, Belge’ye göre de, Cumhuriyet’e geçilmeden önce ve sonra devletin resmi düzeydeki ideolojisinde ve kurumsal yapısında önemli değişimler olmuş; ancak bunların yanında önemli süreklilikler de kalmıştır. Yurttaşlık kavramıyla birlikte çağdaş bir burjuva devletinin çeşitli kurumları getirilmiş; fakat devletin otoriter yapısında, merkeziyetçiliğinde, mutlakçılığında çok şey değişmemiştir (Belge, 1989:111). 158 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını doğar. “Vatandaş” kavramı Cumhuriyet’in bir kazanımı ve yeni bir şeydir; ancak özü itibariyle, yine de “eskinin, yeniye doğru gitmek için bir atlama tahtası olarak kullanılmasının ürünüdür”. Cumhuriyet projesi içerisinde, artık “devlet” “imparatorluk”tan ayrı bir konumda algılanmakta ve Batı’nın ulus-devlet modeli kullanılmaktadır (Mardin, 1994b:6-7). Yine tarihsel süreklilik perspektifi içerisinde bakıldığında, Meşrutiyet, Tanzimat’la birlikte devlete ve onun kurumlarına Batılı bir biçim ve tarz kazandırma çabalarının uç noktasını oluşturmuş; Cumhuriyet tarihi boyunca da aynı çabalar, etki alanını genişleterek devam etmiştir77. Meşrutiyet dönemindeki gibi, Cumhuriyet döneminde de halkın onayına gereksinim duyulmamış, tek yanlı asker-aydın iradesi fiili durum olmuştur78 (Alkan, 1992:1). Bu anlamda, Kongar’a göre, Atatürk devrimlerinin birinci niteliği, “‘devletçi-seçkinci’ bir grup tarafından geniş halk kitlelerine, tepeden inme bir biçimde uygulanmış olması”dır. Bu “devletçi-seçkinci” grup, Osmanlı geleneğinin bir ürünüdür ve Cumhuriyetin ilk yıllarında ortada görülen tek toplumsal ve siyasal güçtür. Devrimlerin ikinci niteliği ise, “Batı tipi bir toplum yaratmaya yönelmiş olması”dır (Kongar, 1985:119). Cumhuriyet devrimleri ve onun biçimlendiği süreçte ordunun sınırlayıcılığı ve belirleyiciliği sivil bürokrasininkinden fazla olmuştur. Kayalı’nın da belirttiği gibi, “sivil aydın, 1923 sonrasında iktidar mücadelesinde özne olmaktan çıkmış, askeri aydın yönetimi sağlamlaşmıştır”. Yine ona göre “1876 ve 1908’de artan ordu etkinliği 1923’te doruğa ulaşmış, bu dönem özgürlüklerin iyice sınırlandığı dönem olmuştur” (Kayalı, 1994b:43). Bir bütün olarak ele alındığında Atatürk devrimi, kaynağı bakımından 77 Ancak Mardin, Cumhuriyet ve öncesi entellektüel gelenek içerisindeki bir kırılma noktası olarak şu temelli ayrımlaşmanın da altını çizer: “Günümüz Türkiye’sindeki, Yeni Osmanlıların Türkiye Cumhuriyeti’nin doğrudan entellektüel ataları olduğu yönündeki hakim izlenim, ...kısmen doğru temellere dayanır ve Namık Kemal’i Atatürk’ün entellektüel kılavuzu olarak zikretmek, bütünüyle yanlış olmayan bir görüştür. Ancak, Yeni Osmanlıların teorilerinin kısmen İslami kaynaklı oldukları çoğunlukla unutulur. Genç Türklerin fikirlerindeki bu kaynak, Atatürk’te daha zayıf ve tamamıyla görülmez durumdadır. Şu halde, Yeni Osmanlılar, Jön Türkler ve Atatürk arasındaki bağı kurmada takip edilecek önemli çizgi, İslami muhtevanın zayıflığıdır” (Mardin, 1998:450). 78 Alkan’a göre, “hakikatte, Meşrutiyet hadiselerinin, neredeyse aslının aynı izdüşümlerini, Cumhuriyet tarihimizin hemen her yılına –ama bilhassa son yıllara- dağılmış görmek mümkündür. Meşrutiyet zamanlarını tarihçinin nazarında kritik değere ulaştıran şey, onca hadisenin topu topu beş altı yıla sıkışması ve bir nevi “konsantre Cumhuriyet tarihi” manzarası kazanmasıdır...Meşrutiyet yılları, ...kendinden sonraki zamanları anlamaya yarayacak pek çok enstrümanı sinesinde cem etmiş gibidir” (Alkan, 1992:1). 159 Ernur GENÇ “toplumsal ve ekonomik” değil79, “siyasal ve ideolojik”tir; ancak sonuçları itibariyle toplumsal ve ekonomik bir devrime dönüşebilmiştir. Atatürk, siyasal iktidara el koyduktan sonra, oluşmakta olan burjuvazinin güçlenmesine ve siyasal iktidarla bütünleşmesine yardımcı olmuştur. Bununla birlikte Kemalist ideolojinin iki ana niteliği vardır: “emperyalizm karşıtlığı” ve “Batılılık”. Kongar’ın belirttiği gibi, “aslında emperyalizm karşıtlığı, Batılılığın kaçınılmaz bir sonucudur. Çünkü, ‘Batı gibi olmak’ anlamına gelen Batılılık için ön koşul emperyalizme karşı olmaktır” (Kongar, 1985:23). Doğaldır ki, Batı’nın gelişmişlik düzeyine ulaşmanın ilk koşulu, onların ekonomik sömürüsünden ve siyasal hegemonyasından kurtulmaktır. İkincisi ise, Batı gelişme modelinin motor gücü olmuş bulunan burjuvaziyi Türkiye’de de güçlendirmektir. Ancak, Öğün’ün deyişiyle, “Cumhuriyetin kurucu entellektüelleri toplumsal düzeyde küçük burjuva ile beslenen bir ardalana sahiptir” ki, bu Türk küçük burjuvazisi, aşağı yukarı 1970’lerin ortalarına kadar Türk kültür hayatında başat rolü oynamıştır. Yine Cumhuriyetin elit devşirme süreçleri, Osmanlı elit devşirme süreçlerine göre bir düzey farklılığı ihtiva etmektedir. “Hadımlaştırma”, Osmanlı’da, Cumhuriyet’e göre daha kesin bir “belleksizleşmeyi” içerdiği için kurumsallaşmış; ancak Cumhuriyet, üstlendiği ulus-kurma süreçlerinde devşirme süreçlerini bu denli mutlak ve kesin hale getirememiştir. Bu nedenle, Cumhuriyet döneminin üstlendiği amaçları gerçekleştirmek için, kendisini toplumsallaştırmaya ihtiyacı vardır. Bunu sağlamak için de, Osmanlı devlet kadrolarından intikal eden bazı birikimler biraz daha geliştirilmiş; popülist ideolojik kanallar biraz daha genişletilmiştir (Öğün, 1995b:31-32). Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk, kuruluş ve oluşum aşamasında çok açık bir biçimde Cumhuriyet’in elit aydınlarına, Cumhuriyet’in bekçiliği görevini/işlevini vermiştir. Süreç içerisinde Türkiye Cumhuriyeti’nin laikleştirme politikası İslami bağlantılarını söküp atmış; bu nedenle de Atatürk’ten sonra devletin yeni bekçileri olan sivil-asker-bürokrat-aydınlar, eski Osmanlı yönetiminin ve devlet adamlarının “sosyal mühendislik” eğilimleri olarak görülen yaklaşım olmadan görev yapmak durumunda kalmışlardır. Cumhuriyetçi reformların Batı (yabancı) kaynaklı olması –yani taklit olması- ise, cumhuriyet için daha derin kültürel bağlantıları, yani geçmişte bir tasavvur olarak İslamiyetin sağladığı bir temeli 79 Yaşanılan an öyle bir andır ki, Mardin’in deyişiyle, “Maddi ilerlemeye yönelik hayranlığın makbul “fiili idealler” arasında yer alması için, yaklaşık olarak bir asırlık bir entellektüel gelişme gerekmiştir” (Mardin, 1998:452). 160 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını gerektirmektedir80 (Mardin, 1999:55). Buna karşın, yeni Türkiye Cumhuriyeti rejimi, bir siyasal ideoloji olarak devletin eski unsurlarını korurken, yeni değerler de getirmiştir. Örneğin, patrimonyal-sultancı Osmanlı düzeni, devlet yönetimini hükümdarın halka adil bir idare sağlama göreviyle tanımlarken, Türkiye Cumhuriyeti hükümet etme idealini –yalnız bir ideal olarak kalsa bile- halkın halk tarafından yönetilmesi olarak kavramlaştırmaya yönelmiştir81 (Mardin, 1999:61). Buna karşın, bilhassa Atatürk devrimlerinin ortalarına doğru, tüm Kemalist eylem, devrimleri kapsayan bir biçimde, Kemalizm ya da Atatürkçülük adı altında bir ideoloji olarak biçimlenmeye yönelmiştir. Kaldı ki, bir ideoloji olarak Kemalizm, Cumhuriyet’ten önce zaten yoktur. Cumhuriyet’ten sonra ise, özellikle Atatürk’ün söylemlerine ve eylemlerine göreli olarak oluşmaya başlamıştır. Kongar’ın deyişiyle, bu anlamda Kemalizm, “devrimlerin tutarlı çözümlemesine yönelik, başarılı uygulamaya dayanan (pragmatik) bir ideoloji” olma niteliğine sahiptir. Yine ona göre, Kemalist ideolojinin bu niteliğinin ardında yatan temel neden ise, “Atatürk İhtilalinin (Bağımsızlık Savaşı ve Devrimler), siyasal zorunluluklardan doğmuş ve dış dünya ögelerinden etkilenmiş bir devrim oluşu”dur. Kaldı ki, Mustafa Kemal Atatürk, “toplumdaki ekonomik değişmeler sonunda ortaya çıkmış olan bir toplumsal grubun, ya da sınıfın önderi değildir. Kökeni bakımından, siyasal etkinliklerde bulunan bir general olarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun yönetici seçkin sınıfının bir üyesidir” (Kongar, 1985:119). Ancak, özellikle Atatürk sonrası dönem içerisinde, Kemalist rejimin ya da “resmi devlet ideolojisi”nin tekelini eline almış olan Halk Partisi, bir baskı ve zor havası içerisinde, yavaş yavaş kendisini devlet ve milletle bir tutmaya 80 Oysa, Mardin’e göre, “Türkiye Cumhuriyeti toplumsal yaşamın bir unsuru olarak İslam’ı reddetme tutumunda diretmekle entellektüel üretim ortamında ve pratiğinde bir boşluk yaratmış”; “insanın kendi kendini tanımlayış ve karşılıklı öznellik mikro tabakalarını zayıflatmıştır”. Onun özetleyişiyle, “grup kimliği içinde güvenle yaşayan bir aydınlar sınıfının yerini, aydın olarak taşıdığı kimlik konusunda kafası karışık bir sınıf almıştır”. Ki, yine ona göre, “birçok modern Türk aydınının Osmanlı İmparatorluğu’ndaki seçkin ulemadan epey farklı olarak yeni ‘devlet’e kaba bir dalkavuklukla yaklaşmasının nedeni pekala bu olabilir. Marksizm 1960’ların aydınlarına mücadeleci bir rol vererek bu ikilemi çözen bir çerçeveydi. Ama İslamiyet kişinin bir insan ve bir aydın olarak korkularını dağıtabileceği daha doğal bir alandır” (Mardin, 1999:68). 81 Bu anlamda Mustafa Kemal, geniş halk kitleleriyle, aydınlar arasındaki uçurumu kapatmak istemiştir. Aslında, onun “halk egemenliğine” olan inancı, bu amacın ardında yatan temel ilke olarak da görülebilir. Çünkü örnek alınan model, Batı tipi toplum yapısıdır. Yine o, her türlü, salt öykünmeciliğe karşıdır. Bu nedenle, Batı’daki kurumları Türkiye’ye aktarmak yerine, Batı uygarlığının temelinde yatan ilkeleri uygulamak onun asıl niyeti olarak görülebilir. Diğer taraftan, ulusçuluk, ulusal bir ekonomi ve yaşam görüşü, bilime dayalı (pozitivist) bir yaklaşımdır (Kongar, 1985:120). 161 Ernur GENÇ başlamış; yine kendisini her türlü kontrolün dışında sayarak, Avrupa’daki totaliter hükümetlerin başarısından cesaret alarak tahakkümünü iyice genişletmiştir. Valiler, vilayet parti teşkilatlarının başına getirilmişler; bölge müfettişleri hem parti hem de hükümet işlerini kontrol etmekle görevlendirilmişler; nihayet bütün millet Halk Partisi üyesi sayılmıştır. Yine “şef, partinin esas görüşünü, iradesini ve yaratıcı kuvvetini temsil etmiş”; “kişinin hürriyetini ve fikirlerini en iyi savunan ferdiyetçilik değil, topluluk yani parti” haline gelmiştir (Karpat, 1996:79). Kadro hareketi, bu tarihsel sürecin belirli ve konjonktürel bir anında ortaya çıkan ve söz konusu totalleştirici manzarayı cisimleştiren en tipik aydın söylemini cisimleştirmiştir. Kadrocular, halkın ileri kısmını temsil eden bir grubun (aydın bir kadronun), topluma önderlik edeceğine inanan bir aydın grubudur. Onların inancına göre, -Leninist öncü partide entellektüellere tanımlanan asli rolde olduğu gibi- kendileri toplum meselelerini anlayan ve çözüm yollarını bilen kimselerdir. Bu kadro, aynı zamanda günün meselelerini anlamayan ama yumuşak başlı ve önderlerin ardından gitmeye hazır olan halk kitlelerine kılavuzluk etmekle görevlidir. Kadrocular, Türkiye’de sınıf mücadelesi ve birikmiş sermaye bulunmadığı inancındadırlar. Bunun içindir ki, devletin sınıf mücadelesinden kaçınarak sermaye biriktirebileceğini ileri sürmektedirler. Onların düşüncesine göre, “yeni bir ekonomik devlet tipi meydana gelmiştir. Bu devlet tipi ileri sosyal sınıfların bütün toplum hesabına ekonomik değerleri biriktirmesini sağlayacak ve bütün ekonomik faaliyetleri sistematik bir şekilde planlayacak ve yürütecektir”. Ancak onlar, aynı zamanda kişi için sınırlanmış bir özel mülkiyet hakkı tanımakta ve demokrasinin artık tarihe mal olduğunu da söylemektedirler. Karpat’ın deyişiyle, “Kadrocular’ın teorisi, aslında Türkiye’nin devletçiliğini izah maksadıyla ve bazı Marksist fikirleri totaliter devlet kavramı ile birleştirerek meydana getirilmiş uydurma sun’i bir teori”dir. Bu teori, Marksist toplumsal sınıf kavramından hareket eder görünmekle birlikte, daha sonra sağa saparak faşizmin, bütün sınıfları güçlü, “tarafsız” ve korporatif bir devlet içinde birleştirme fikrine ulaşmıştır (Karpat, 1996:77). Cumhuriyet dönemi Türk aydınları, kendilerini geçmişlerinden tamamen koparınca çok ciddi sorunlarla karşılaşmışlardır. Onlar, ilkin Cumhuriyet’in ilk yıllarında en temel olarak iki alan dahilinde bir yön şaşkınlığı yaşamışlardır. Bunlardan ilki, yeni “devlet”te (Türkiye Cumhuriyeti’nde) üstlendikleri rolle ilgilidir. Bununla birlikte, söz konusu alanda karşılaştıkları güçlükler aşılamaz nitelikte değildir; çünkü, yeni “devlet” daha önceki devlet ideolojisinin genel/geniş ana hatlarını koruyarak devralmıştır. Ancak ikincisinde (Osmanlı aydınından başlayarak “gündelik dünya”nın parçalanması) onlar çok daha ciddi sorunlarla karşı karşıyadırlar. 162 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını Bu ikinci alandaki sorunlar, Mardin’in deyişiyle, esasında “İslam kültürü evreniyle iplerin koparılması ve buna bağlı olarak kişiliğin tanımlanmasıyla ilgili sorunları kapsamaktadır”. Nitekim aydının toplumsal kimliğine ilişkin sorunlar da bu bağlamda ortaya çıkmıştır. Eski Osmanlı aydınlar sınıfı hem mekanizmayla, hem de organizmayla bütünleşmiştir. 1930 ve 40’ların geçiş sürecindeki yeni aydının da ise, bu çerçevelerden yalnız biri, yani “devlet” vardır. Zamanla yeni aydınlar bir parça güven kazanmışlar; fakat Osmanlı aydınlarının sahip olduğu, daha az göze çarpan kültürel unsurlardan mahrum olmanın sıkıntısını sürekli yaşamışlardır. Bu da kişisel tedirginliğe ve aydınların kavrayışlarında sığlığa yol açmıştır. Bu çerçevede, aydınların zaman zaman nasıl şaşkınlık geçirdiklerini, örneğin Necip Fazıl Kısakürek’in yaşamında dahi izleyebilmek mümkündür82 (Mardin, 1999:65-6). Bir diğer açıdan bakıldığında ise, Kongar’ın terimleriyle, Türk siyasal yaşamı, sınıfsal ilişkileri de teğet geçecek bir biçimde, “devletçi-seçkinci” cephe ile “gelenekçi-liberal” cephe arasındaki mücadele çizgisi çerçevesinde okunabilir Bu anlamda “devletçi-seçkinci cephe, ‘Batılılaşma’ düşüncesi ve simgesi çerçevesinde oluşmuş”; imparatorluğun ve cumhuriyetin aydın kesimini de temsil eden merkezi bürokrasi, bu cephenin yaratıcısı ve önderi niteliğini taşımıştır. Zira, bürokrasi, toplumda “kendiliğinden oluşan” başka sınıfların desteğinden yoksun olduğu için, bütün yenilikleri devletin gücüne dayanarak gerçekleştirme yolunu seçmiş; bürokratlar, Batılılaşma yolundaki devrimleri gerçekleştirmek amacıyla, toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal yaşamın her düzeyinde devletin işe karışması gereğine inanmışlardır. Bu cepheyi oluşturanların “devletçiliği”, Osmanlı’da ve göreli olarak Cumhuriyet toplumunda, toplumsal-ekonomik ve siyasal değişmeye önderlik edebilecek güçlü toplumsal-ekonomik sınıfların yokluğuna bağlıdır83. Gelenekçi-liberal cephe ise, devletçi-seçkinci cepheye bir tepki olarak 82 Berkes de, belirli bir Cumhuriyet deneyimlenmişliği içerisinde bile Türk aydınlarının köksüz ve yönsüz kimliğini şu ifadelerle belirtir: “Yirmi yıllık Kemalist rejimin deneylerinden sonra ...geçmiş fikirleri bile bilmekten yoksun olan şimdikilerin sözcüleri için toplumsal değerler sadece bir politika ve kazanç aracı oldu. Kimisi dini, kimisi ırk duygularını, kimisi sınıf ve bölge ayrılıklarını, kimisi siyasal mevki sahiplerini ele alıp sömürmekten, ülke yüzeyinde ...kin yığınları tutuşturmaktan başka bir şey düşünmüyorlardı. Hiçbirinin ne din, ne milliyet, ekonomi, ne devlet alanlarında yapıcı ve olumlu bir görüşü vardı” (Berkes, 1975:143). 83 Kongar, özellikle Osmanlı tarihsel-toplumsal dairesine şamil olarak gördüğü devletçi-seçkinci cepheyi oluşturanların genel niteliklerini şöyle özetler: “Birinci olarak bunlar, baskıcı bir tutum içindeydiler. Halktan gelebilecek desteği yok sayıyorlar, hatta istemiyorlardı (Aslında pek çok düşüncelerini ‘halka karşın’ uygulamak istiyorlardı). İkinci olarak, Batı tipi bir toplum modeline inanıyorlardı. Batı’dan pek çok düşünce ve kurum almışlardı. Üçüncü olarak, ekonomik etkinlikler kadar, toplumsal ve kültürel yaşamın da devlet tarafından denetlenmesinden yanaydılar. Bütün bu nedenlerle kendilerine ‘devrimci’ ya da ‘ilerici’ gibi adlar yakıştırmışlardı. Aynı zamanda bölük pörçük yenilikler yoluyla yabancı düşünce ve 163 Ernur GENÇ doğmuştur. Bu cephenin “liberalizmi”, gerek ekonomik, gerekse siyasal eğilimleri yansıtmakta; kişilerin hak ve özgürlükleri kısıtlandığı için, devletin baskıcı bir tutumla siyasal yaşamı denetlemesine karşı çıkılmaktadır. Öte yandan, bu cephenin “gelenekçiliği” Batılılaşma yönünde topluma baskı ile benimsetilmek istenen yeniliklere karşı bir direniş olarak biçimlenmiştir84 (Kongar, 1985:144). Nihai olarak bakıldığında ise, Türk aydını tarihsel sürekliliği içerisinde Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne temel karakteristik özelliklerini devam ettire gelmiştir. Bu karakteristikleri Kılıçbay’ın terimleriyle ifade edecek olursak, bunlar “misyonerlik” ve “fonksiyonerliktir”. Türk aydını “fonksiyoner” (memur, yani devlet için ve devletin içinde) ve misyoner (yani söylemi dinsel ve mutlakçı) olarak doğmuştur. Türk aydının misyoner formasyonuyla tamamlayıcılık ilişkisi içerisinde bulunan ikinci özelliği olan “kurtarıcılık”, onun ortaya çıkışını belirleyen bir diğer kaynak unsurunu meydana getirmektedir. Osmanlı aydını devlet kökenli olduğu için, halkı Osmanlı egemen ideolojisi içinde, tanrının bir emaneti olarak görmüş ve onu kurtarma misyonunu kendine vehmetmiştir (Kılıçbay, 1995:176-7). Türk aydınının devletten bağımsızlaşamamış bir misyoner olma niteliği yanında, din yerine bu kez resmi ideolojiye göreli bir misyonerlik kimliği de yeniden yapılandırılarak Cumhuriyet döneminde de sürekliliğini korumuştur. Resmi ideolojiye dayalı bir projelendirme temelinde toplumun kurtarılarak, zapt u rapt altına alınması ve dönüşüme uğratılması şeklindeki kurtarıcılık misyonu da bu dönemde kabuk değiştirmiştir. Bu da aydının kendi içsel mantığının dayattığı bir zorunluluk olarak, tepeden inmeci olmasını gerektirmiştir. Batılı “entelektüel” devletin dışında göreli olarak özerk bir konum geliştirmeyi başarabilmişken; Osmanlı aydını devletin içinde, devlet tarafından oluşturulmuştur ve sonuna kadar devletin içinde kalmış ya da kendi kimliğini siyasal alana göreli olarak nitelendirmiştir. Cumhuriyet döneminde de aydının devletle olan kopmaz bağı devam edegelmiş; egemen resmi ideolojinin yaratılmasında olduğu kadar, bu resmi görüşün kurumları da aralarında tutarlı bir bağlantı olmadan topluma sunduklarından, Osmanlı düzeninin bir an önce çöküşüne de yardımcı oldular” (Kongar, 1985:143). 84 Kongar’a göre, bu cephenin genel nitelikleri de şöyle özetlenebilir: “İlk olarak, bürokrasinin büyük merkezi gücüne karşılık, bu cephe, yönetimin ‘yerinden yönetim’ (adem-i merkeziyet) ilkesine göre düzenlenmesinden yanaydı. İkinci olarak, kendisinin halkın gerçek temsilcisi olduğunu savunuyordu. Üçüncü olarak, cephe topluma sunulan yenilikleri engellemek için, İslam dinini, son derece etkili bir araç olarak kullanmıştı. Böylece kendisini İslam dininin koruyucusu ve Osmanlı geleneğinin sürdürücüsü ilan etmişti. Aslında gerçekten yaptığı, devletçi-seçkinci cepheye karşı sürekli ayaklanıp, sürekli ezilmekten başka bir eylem değildi” (Kongar, 1985:144). 164 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını projelendirilmesi, meşruiyet ve etkinlik kazanmasıyla kendini doğrudan iç içe görmüştür. Yine Osmanlı’da ve Cumhuriyet döneminde aydın, bir düşünce üreticisi olarak, kendi öz-düşünümü üzerinde yoğunlaşan, kendini, toplumunu ve iktidarı sorgulayan bir kimlik olarak görünürlük kazanmamıştır. Aksine, aydın Batılılaşma serüveni çerçevesinde hep bir aktarmacı olarak kalmış, bu aktarmacılıkla biçimlenmiş eklektik bir zihniyetle de aydınlatıcı boyutunu öne çıkarmıştır. Batı’da entellektüel, aydın öğrenme yanında düşünümselliğe ve bilgi üretmeye yönelikken, bizde aydın hep eklektik ve aktarmacı kalmış, bu çerçevede Batılılaşma olarak dile getirilen Türk aydınlanmasında hep öğretici konumda olmayı yeğlemiştir. Bunun doğal sonucu olarak aydın, kendi toplumuna ve kültürüne de yabancılaşarak, hem Batı hem de gelenek karşısında iğreti bir varoluş sergilemiştir. Yani Osmanlı aydını gibi Cumhuriyet aydını da kendi halkını dillendirmekten çok uzak, ona yabancı kalmıştır. Cumhuriyet aydını bir redd-i miras mantığı içerisinde, tarihsel süreklilikle ve gelenekle de ilişkilerini kopararak, kendini tarihsizleştirilmiş bir konuma mahkum etmiştir. Bu anlamda Osmanlı ve Cumhuriyet aydının derinde ve temelde ortak kültürel kodları ya da benzer bir zihniyet desenini paylaştıkları saptanabilir. Tanzimat’tan beri batılılaşma hep dışsal bir benzerliğe göndermede bulunmuş; ancak zihniyetlerde bir değişmezlik, yani eski geleneksel yapılar taşına gelmiştir. Bu bağlamda en başta aşamadıkları ve aşmaktan yana olmadıkları yanlılığın ideolojik ve dogmatik bir katılıkla ‘Devlet’in (Devlet-i âli) ve statükonun kutsallık ve meşruluğuna sadakat ve imanla bağlı olmak ve toplumu da buna davet etmek olduğu söylenebilir. Bu anlamda, yaşam biçimlerindeki ve yüzeysel görünümlerdeki farklılıklardan yola çıkan bir okumanın ötesinde, zihinsel ve tözsel benzerlikleri serimleyen bir çözümleme, aydının iktidar/bilgi sendromunu nasıl hep taşıyageldiğini ortaya koyacaktır. Entellektüel kavramı, anlamını kuşkusuz Aydınlanma çağının kollektif belleğinden almaktadır. Çünkü, aynı zamanda modernitenin en belirgin özelliği olan bilgi iktidar sendromu bu dönemde biçimlenmiş ve belirginlik kazanmıştır. Toplumsal sistemin önceden tasarlanmış bir düzen modeline göre biçimlendirilip yönetilmesine yönelik bir söylemin kurulup içselleştittirilmesi bizatihi modern bir yönelimdir (Bauman, 1996). Ancak, tarihe gecikmiş toplumlardaki entellektüeller, ontolojik bir kırılma ve bölünme içerisinde, tarihsellikler ve şeyler dışsal olarak değişmekteyken zihinsel tasavvurlarını ve yansıtmalarını eski tasavvurlar biçiminde kurmaya devam etmişlerdir. Farklı bilgi blokları arasındaki çelişkilerin, birbirlerini karşılıklı olarak biçimsizleştirdiği, köksüzleştirip havada bıraktığı bir çatlak vardır ve bu iki ayrı varoluş tarzı yaratıcı bir senteze 165 Ernur GENÇ dönüşmekten çok birini diğerine biçimsellik düzleminde indirgemeye çalışmaktadır (Shayegan, 1991). Bu çerçevede, özü itibariyle çeşitli ideolojik söylemlerin ortak bir noktada kesiştiğini görmek mümkündür. Bu ortak payda, milliyetçilik-öncesi süreçler ve bu süreçlerin ortaya çıkardığı kültür sorunudur: Türkiye’de resmi düzeyden gayri resmi düzeye kadar, entellektüel arayışların ortak paydası, kültürel bir bütünleşmeyi, daha doğrusu kültürel bir tektipleştirmeyi, tek-boyutlululaştırmayı sağlama endişesi olmuştur. Bu bütünleşmenin hangi temelde ve muhtevada gerçekleştirilebileceği ise farklı ideolojik tutumların tözsel modellerine göre ayrımlaşmaktadır. Ancak hem Türkçülük hem de İslamcılık milliyetçilik-öncesi bir tutumla topluluğu belirli bir değer ekseninde standartlaştırmaya ve tanımlamaya çalışmaktadır. Aslında yapılmak istenen moral bir topluluğu tanımlamaktır (Öğün, 1995a). Burada geleneksel anlamda dine düşen meşrulaştırma işlevi, bu kez dini de içeren bir tarzda bilime ya da başka bir unsura düşmektedir. Batı siyasal düşünce tarihinin çok önemli bir kapsamı, tarihsel birikimlerin ürünü olan toplumsal kesimler ve kurumları, ayrı özerk alanlar olarak dikkate almaktayken; buna karşın, Türk siyasal-toplumsal düşünüş tarihinde, topluluk ruhu ile kurumlar arasında özdeşlik kurma eğilimleri son derece yaygın bir nitelik taşımaktadır. Böylelikle topluluk ruhu kültü, bir totalleştirme işlevi görmekte ve genel/ortak yarar adına her şeyin iktidarın kudretine ve değişmezlik içerisinde sürekliliğine bağlanmasına hizmet etmektedir (Öğün, 1995a). Bu bağlamda, Şerif Mardin, Türkiye’nin geçirdiği bütün değişimlere rağmen, Türk aydınlarının “literati” vasfını kaybetmediklerini, dolayısıyla entellektüel anlamında aydın olarak nitelendirilemeyeceklerine dikkat çekmektedir (Mardin, 1993:258-9). Onun bakış açısıyla okunduğunda, mesleği bilme, geleneksel bilgi ve derin örüntüleri aktarma durumundaki kimseler olarak Türk literatisi/aydınları, topluluğun temel değerlerinin sağlanmasını ve kuşaktan kuşağa intikal ettirilmesini üstlenmişlerdir. Ağaoğlu’nun da belirttiği gibi, literatiliğini devam ettiren Türk aydını, bu çerçeve içerisinde geçmişinden bugüne kadar sivil-asker bürokratlıkla örtüştürüle gelmiştir. Onun deyişiyle bu, “belki tam da okur-yazar olmak, bunu da devletin hizmetine vermek anlamına gelmektedir” (Ağaoğlu, 1995:224). Kaldı ki devletin hizmetkarı durumundaki aydın imajı, bugün için bile köklü bir değişime uğramamıştır. 166 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını Kaynaklar ADORNO, Theodor W. (1998), Minima Moralia, çev.Orhan Koçak-Ahmet Doğukan, Metis Yay., İstanbul. AĞAOĞLU, Adalet (1995), “Türk Aydını ve Ben Kimim Sorusu”, iç. Sabahattin Şen (der.) (1195), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. AKÇURA, Yusuf (1978), Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi Gelişimi, Haz. Sakin Öner, Türk Kültür Yay., İstanbul. AKŞİN, Sina (1977), ‘Türkiye’de Tarih Eğitimi’nde sunulan tebliğ, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yay., Ankara. AKŞİN, Sina (1987), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, İstanbul. ALKAN, Ahmet Turan (1990), “Osmanlı Tarihi: ‘Bir İnançlar Alanı!’”, Türkiye Günlüğü, sayı: 11. ALKAN, Ahmet Turan (1992), İkinci Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Yay., Ankara. ALKAN, Ahmet Turan (1993), “‘Bu Ülke’nin Aydınları”, Türkiye Günlüğü, sayı:22. ALKAN, Ahmet Turan (1995), “Siyaseti Aydınlardan Nasıl Koruyacağız?”, Türkiye Günlüğü, sayı: 35. ALKAN, Türker (1977), Gelişen Ülkelerde Aydınlar ve Siyaset, ODTÜ Yayınları, Ankara. ARAI, Masami (1994), Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, çev. Tansel Demirel, İletişim Yay., İstanbul. ARON, Raymond (1979), Aydınların Afyonu, çev. İzzet Tanju, Tur Yayınları, İstanbul. ARSLAN, Hüsamettin (1992), Epistemik Cemaat, Paradigma Yayınları, İstanbul. ARSLAN, Ahmet (2002), “Aydınlar, Entellektüeller ve Müminler”, Cogito, sayı:31. AYDIN, Suavi (1993), Modernleşme ve Milliyetçilik, Gündoğan Yay., Ankara. 167 Ernur GENÇ BAŞKAYA, Fikret (1991), Paradigmanın İflası –Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş-, Doz Yay., İstanbul. BATUR, Enis (1995), Alternatif: Aydın, Ark Yay., Ankara. BAUMAN, Zygmunt (1996), Yasa Koyucular İle Yorumcular, çev: Kemal Atakay, Metis Yay., İstanbul. BAUMAN, Zygmunt (1999), Sosyolojik Düşünmek, çev. Abdullah Yılmaz, 2. basım, Ayrıntı Yay., İstanbul. BAYDAR, Oya (2002), “Batıcılıkla Tutuculuk Arasında Sol Aydınlar”, Cogito, sayı: 31. BEHAR, Büşra Ersanlı (1996), İktidar ve Tarih –Türkiye’de “Resmi Tarih” Tezinin Oluşumu (1929-1937)-, 2.basım, Afa Yay., İstanbul. BELGE, Murat (1985), “Tarihi Gelişme Süreci İçinde Aydınlar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985. BELGE, Murat (1989), Sosyalizm, Türkiye ve Gelecek, Birikim Yay., 2.basım, İstanbul, 1989. BELGE, Murat (1995), “Osmanlı’da ve Rusya’da Aydınlar”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. BERKES, Niyazi (1965), “Türk Aydınının Özellikleri Üzerine Düşünceler”, Yön, sayı: 119, Temmuz. BERKES, Niyazi (Tarihsiz), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yay., Ankara, Tarihsiz (ilk basım: Bilgi Yay., Ankara, 1975). BERKES, Niyazi (1975), Türk Düşününde Batı Sorunu, Bilgi Yay., Ankara. BERKTAY, Halil (1983), Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak Yay., İstanbu. CANGIZBAY, Kadir (1996), Sosyolojiler Değil Sosyoloji, Öteki Yay., Ankara. ÇELEBİ, Nilgün (2004), Sosyoloji ve Metodoloji Yazıları, 2. basım Anı Yay., Ankara. EAGLETON, Terry (1996), İdeoloji, çev.Muttalip Özcan, Ayrıntı yay., İstanbul. 168 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını FOUCAULT, Michel (2002), Entellektüelin Siyasi İşlevi –Seçme Yazılar 1-, Yayıma haz. Ferda Keskin, çev. Işık Ergüden-Osman Akınhay-Ferda Keskin, Ayrıntı Yayınları İstanbul. GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusçuluk, çev.Büşra Ersanlı Bahar - Günay Göksu Özdoğan, İnsan Yay., İstanbul. GEORGEON, François (1996), Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura, çev. Alev Er, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul. GÖKSU-ÖZDOĞAN, Günay (1993), ‘Türk Ulusçuluğu ve Türki Cumhuriyetler: Kuramsal ve Tarihsel Bir Yaklaşım’, Toplum ve Bilim, sayı: 62, Yaz-Güz 1993. GÖLE, Nilüfer (1986), Mühendisler ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul. GÖLE, Nilüfer (1991, Modern Mahrem –Medeniyet ve Örtünme-, Metis Yay., İstanbul. GRAMSCİ, Antonio (1983), Aydınlar ve Toplum, çev. V.Günyol-F.EdgüB.Onaran, 2.basım, Örnek Yay., İstanbul. HEYD, Uriel (2001), Türk Milliyetçiliğinin Kökleri, çev. Adem Yalçın, Pınar Yay., İstanbul. HİLAV, Selahattin (2002), “Entellektüeller ve Eylem”, Cogito, sayı: 31. HOCAOĞLU, Durmuş (1991), “Türk Aydınında Felsefi Zaafiyetin Temelleri”, Türkiye Günlüğü, sayı: 15. HOCAOĞLU, Durmuş (1995), Laisizm’den Milli Sekülarizm’e –Laiklik Sorununun Felsefi Çözümlemesi-, Selçuk Yay., Ankara. KADIOĞLU, Ayşe (1999), Cumhuriyet İradesi Demokrasi Muhakemesi, Metis Yay., İstanbul. KARPAT, Kemal H. (1996), Türk Demokrasi Tarihi –Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller-, Afa Yay., İstanbul Keywords: Clerci, Intelectual, Literatus, Jacobenism, Public Space, Eclectisism (1.basım: İstanbul Matbaası 1967). KASABA, Reşat (1999), “Eski İle Yeni Arasında Kemalizm ve Modernizm”, iç. Sibel BOZDOĞAN-Reşat KASABA (ed.), Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, çev. Nurettin Elhüseyni, 2.basım, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul. KAYALI, Kurtuluş (1994a), Türk Düşünce Dünyası I, Ayyıldız Yay., Ankara. 169 Ernur GENÇ KAYALI, Kurtuluş (1994b), Ordu ve Siyaset –27 Mayıs-12 Mart-, İletişim Yay., İstanbul. KAYMAZ, Nejat (1977), ‘Türkiye’de Tarih Eğitimi’ adlı konferansa sunulan tebliğ, Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yay., Ankara. KEYDER, Çağlar (1995), “Kimlik Bunalımı, Aydınlar ve Devlet”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. KEYDER, Çağlar (1999), “1990’larda Türkiye’de Modernleşmenin Doğrultusu”, iç. Sibel BOZDOĞAN-Reşat KASABA (ed.), Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, çev. Nurettin Elhüseyni, 2.basım, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul. KEYMAN, Fuat (1999), “Kamusal Alan ‘Cumhuriyetçi Liberalizm’: Türkiye’de Demokrasi Sorunu”, Doğu Batı, sayı:5. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1983), “Osmanlı Aydını”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, cilt: I, İletişim Yayınları, İst. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1994), Cumhuriyet Ya Da Birey Olmak, İmge Kit., Ankara. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1995a), “Türk Aydınının Dünyasını Anlamak”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. KILIÇBAY, Mehmet Ali (1995b), “Aydın(lık) Siyaset”, Türkiye Günlüğü, sayı: 35. KONGAR, Emre (1985), İmparatorluktan Günümüze Türkiye’nin Toplumsal Yapısı 1, 5.basım, Remzi Kitabevi, İstanbul. KÖKER, Levent (1993), Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, 2.basım, İletişim Yay., İstanbul. KÜÇÜK, Yalçın (1985a), “Cumhuriyet Döneminde Aydınlar ve Dergileri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:I, İletişim Yay., İstanbul. KÜÇÜK, Yalçın (1985b), Aydın Üzerine Tezler I, 2. basım, Tekin Yay., İst. KÜÇÜK, Yalçın (1988), Aydın Üzerine Tezler V, Tekin Yay., İst. KÜÇÜKÖMER, İdris (1994), Batılaşma –Düzenin Yabancılaşması-, Bağlam Yay., İstanbul. 170 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını LAROUI, Abdullah (1993a), Tarihselcilik ve Gelenek, çev. Hasan Bacanlı, Vadi Yay., Ankara. LAROUI, Abdullah (1993b), İslam ve Modernlik, çev. Ayşegül YaramanBaşbuğu, Milliyet Yay., İstanbul. LEWİS, Bernard (1988), Modern Türkiye’nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, 3.basım, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara. LEWİS, Bernard (1992), İslam’ın Siyasal Dili, çev.Fatih Taşar, Rey Yay., Kayseri. MAHÇUPYAN, Etyen, (1996) Osmanlı’dan Postmoderniteye, Patika Yay., İstanbul. MAHÇUPYAN, Etyen (1998), Türkiye’de Merkeziyetçi Zihniyet, Devlet ve Din, Patika Yay., İstanbul MAHÇUPYAN, Etyen (1999), “Osmanlı’dan Günümüze Parçalı Kamusal Alan ve Siyaset”, Doğu Batı, sayı: 5. MARDİN, Şerif, (1962) The Genesis of Young Ottoman Thought, Prenceton University Press, Prenceton. MARDİN, Şerif (1983), Jön Türkler’in Siyasi Fikirleri –1895-1908-, 2. basım, İletişim Yay., İstanbul. MARDİN, Şerif (1985), “Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, cilt: VI. MARDİN, Şerif (1993), Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, 3. baskı, İstanbul. MARDİN, Şerif (1994a), Türkiye’de Toplum ve Siyaset –Makaleler 1-, 4.basım, İletişim Yay., İstanbul. MARDİN, Şerif (1994b), “Atatürk’ü Anarken”, Türkiye Günlüğü, sayı: 28. MARDİN, Şerif (1994c), Türk Modernleşmesi –Makaleler 4-, der. Mümtaz’er Türköne – Tuncay Önder, 4. basım, iletişim Yay., İstanbul. MARDİN, Şerif (1998), Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, çev. Mümtaz’er Türköne-Fahri Unan-İrfan Erdoğan, 2.basım, İletişim Yay., İst.. MARDİN, Şerif (1999), “Modern Türk Sosyal Bilimleri Üzerine Bazı Düşünceler”, iç. Sibel BOZDOĞAN-Reşat KASABA (ed.), Türkiye’de 171 Ernur GENÇ Modernleşme ve Ulusal Kimlik, çev. Nurettin Elhüseyni, 2.basım, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul. MERİÇ, Cemil (1985), “Batı’da ve Bizde Aydının Serüveni”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: I, İletişim Yayınları, İstanbul. MERİÇ, Cemil (1993), Sosyoloji Notları ve Konferanslar, İletişim Yay., İstanbul. MERİÇ, Cemil (1997), Mağaradakiler, İletişim Yay., İstanbul. MERT, Nuray (1994), Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış – Cumhuriyet Kurulurken Laik Düşünce-, Bağlam Yay., İstanbul,. MERT, Nuray (1995), “Aydın: Bir Masal Kahramanı”, Türkiye Günlüğü, sayı:35, Temmuz-Ağustos. MOLNAR, Thomas (1961), The Decline of Intellectual, The World Publishing Company, Ohio. NACİ, Fethi (1995), “‘Münevver’den ‘Entel’e”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. OCAK, Ahmet Yaşar (2004), “Osmanlı ‘Resmi (Yahut İmparatorluk) İdeolojisi’ Meselesi’, Doğu-Batı, sayı: 29. ORAN, Baskın (1997), Azgelişmiş Ülke Milliyetçiliği –Kara Afrika Modeli-, 3.basım, Bilgi Yay., Ankara. +ORTAYLI, İlber (1985), “Bir Aydın Grubu: Yeni Osmanlılar”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:VI. ORTAYLI, İlber (1995), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3.basım, Hil Yay., İstanbul. ORTAYLI, İlber (1987), Gelenekten Geleceğe, Hil Yayınları, İstanbul. ÖĞÜN, Süleyman Seyfi (1995a), Modernleşme, Milliyetçilik ve Türkiye, Bağlam Yay., İstanbul.. ÖĞÜN, Süleyman Seyfi (1995b), “Türk Aydınları ve Siyaset”, Türkiye Günlüğü, sayı: 35. ÖZLEM, Doğan (1995), “Felsefe Geleneği ve Aydınımız”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. 172 Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kimlik, Misyon ve Vizyonu Bağlamında Türk Aydını PARLA, Taha (1994), Türkiye’de Siyasal Kültürün Kaynakları –Atatürk’ün Nutuk’u-, 2.basım, İletişim Yay., İstanbul. PARLA, Taha (1999), Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, 3. basım, İletişim Yayınları, İstanbul. SAID, Edward (1995), Entellektüel -Sürgün, Marjinal, Yabancı- çev. Tuncay Birkan, Ayrıntı Yay., İstanbul. SARTRE, Jean-Paul (2000), Aydınlar Üzerine, çev. Aysel Bora, 2.basım, Can Yay., İstanbul. SAYAR, Ahmet Güner (1989), “150. Yılında Tanzimat’a Dair Düşünceler”, Türkiye Günlüğü, sayı: 8. SAYARI, Sabri (1995), “Soğuk Savaş’tan Sonra Türk Aydınları”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İst. SAYBAŞILI, Kemali (1995), “Münevver, Entellektüel, Aydın”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. SHAYEGAN, Daryush (1991), Yaralı Bilinç, Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev. Haldun Bayrı, Metis Yay., İstanbul. ŞERİATİ, Ali (1990), Aydın, çev. İbrahim Ağacan, Dünya Yay., İstanbul. ŞERİATİ, Ali (1991), Öze Dönüş, çev. Kerim Güney, Yedi Geve Kitapları, İstanbul. TEZEL, Yahya Sezai (1995), “Jakoben Yenileşmecilik”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. TİMUR, Taner (1994), Osmanlı Kimliği, 2.basım, Hil Yay., İstanbul. TİMUR, Taner (2000), Toplumsal Değişme ve Üniversiteler, İmge Yay., Ankara. TUNAYA, Tarık Zafer (1984), Türkiye’de Siyasal Partiler –İkinci Meşrutiyet Dönemi (1908-1918)-, 2. basım, cilt: II, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul. TÜRKÖNE, Mümtaz’er (1989), “Tanzimat’ta Millet Fikrinin Doğuşu”, Türkiye Günlüğü, sayı: 8. TÜRKÖNE, Mümtaz’er (1994), Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, 2.basım, İletişim Yay., İsatnabul. 173 Ernur GENÇ 174 TÜRKÖNE, Mümtaz’er (1995a), “Gelenek ve Aydın”, iç. Sabahattin Şen (der.), Türk Aydını ve Kimlik Sorunu, Bağlam Yay., İstanbul. TÜRKÖNE, Mümtaz’er (1995b), “Modernitenin Son Ürünü: Müslüman Aydınlar”, Türkiye Günlüğü, sayı: 35. ÜLGENER, Sabri F. (1983), Zihniyet, Aydınlar ve İzm’ler, Mayaş Yay., İst. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1938), “Tanzimat’a Karşı”, İnsan, cilt: 1, sayı:1. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1998), Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, 5.baskı Ülken Yayınları, İst. (I. baskı Selçuk Yayınları, İst., 1966). WEBER, Max (1993), Sosyoloji Yazıları, İnglizce baskısını haz. H.H.Gerth ve C.W.Mills, çev.Taha Parla, 3.baskı, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul. YAVUZ, HİLMİ (1987), Kültür Üzer


.Öz Milliyetçiliğin, etkin bir ideoloji olarak tarih sahnesinde belirişi, Batılı toplumların ulus-devlet olma süreci ile eşzamanlıdır. İki yüzyıldır toplumlararası ilişkilerde ve uluslararası sistemde varlığını hissettiren milliyetçilik, ulus-devletin kültürel ve politik bütünlüğü için önemli bir aidiyet kimliği olarak biçimlenmiş; farklı formlarıyla (nasyonal sosyalizm, faşizm, mikro milliyetçilikler, vs.) sosyo-ekonomik, kültürel ve siyasal yapıların dönüşümünde oldukça etkin bir rol üstlenmiştir. Birçok düşünür, gerek endüstrileşme, gerek küreselleşmenin tektipleştirici etkisi ve gerekse ulus-devletleri aşındırıcı uluslararası oluşumların gelişimi nedeniyle, 21. yüzyılda bir ideoloji olarak milliyetçiliğin yıldızının giderek söneceği konusunda fikir birliğine varmıştır. Ancak kendini çağlara uyarlayabilme becerisi ile milliyetçilik, “postmodern” çağda da varlığını sürdürebilmiştir. Kapitalizmin geçirdiği yapısal dönüşüm süreçlerinde, milliyetçilik birbirinden farklı ve hatta birbirine karşıt ideolojilere eklemlenerek şekillenmiş, dönüşmüş ancak yine de var olmaya devam etmiştir. Çalışmada, kaçınılmaz olarak solup gideceği düşünülen milliyetçiliğin, küreselleşme süreci ve kapitalizmin politik-ekonomik dönüşümü ile birlikte yeniden yükselişi tartışılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Milliyetçilik, Kapitalizm, Yeniden Yapılanma, Ulus-devlet, Küreselleşme Abstract The emergence of nationalism in the scene of history as an ascendant ideology is synchronical with the western societies’ process of becoming nation-states. As an active agent of the relationships among societies and international system since two centuries, na tionalism took shape as an important identity of belonging for the cultural and political integrity of the nation-state, and took on a quite active role about the transformation of socio-economic, cultural and political structures with its different forms (such as national socialism, fascism, micro nationalism, etc.). Many of the thinkers had a consensus about the issue that nationalism as an ideology will fade away due to both industrialization, the homogenizing effect of globalization and the improvement of the international formings that are eroding the nation-states. But with the ability of adaptation to different eras, nationalism could survive in the “postmodern” era. During the structural transformation processes of capitalism, nationalism took shape and transformed by articulating to different and even opponent ideologies, but it still continued to exist. The revival of the nationalist ideology with the process of globalization and the politic-economic transformation of capitalism -although it was thought that it would inevitably wither away- is the main argument of the study. Keywords: Nationalism, Capitalism, Restructuring, Nation-state, Globalization. Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler Nationalism Through the Ages: Rising Voices in the Global World Dr. Senem Sönmez Selçuk Dr. Senem Sönmez Selçuk, Yaşar Üniversitesi İİBF Uluslararası Ticaret ve Finansman Bölümü, senem.sonmez@yasar.edu.tr Anadolu University Journal of Social Sciences Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 118 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler Giriş Milliyetçiliğin ortaya çıkışı1 , kökeni, türleri2 ve modern bir kavram olup olmadığı konusunda tartışmalar, çok farklı argümanlar ve oldukça geniş bir literatür bulunmaktadır. Peki ama milliyetçiliği tanımlamak neden böylesine zor görünmektedir? Bu soru Balibar’dan bir alıntı yapılarak yanıtlanacak olursa; “öncelikle bu kavram hiçbir zaman tek başına işlev görmez, her zaman hem en önemli hem de en zayıf halkası olduğu bir zincirin içinde yer alır. Bu zincir sürekli olarak (…) zenginleşmiştir: yurttaşlık, yurtseverlik, popülizm, etnizm, etnosantrizm, yabancı düşmanlığı, şovenizm, emperyalizm, jingoizm...” (Balibar, 2000, s.62). Milliyetçilik, kendini çağlara, siyasal rejimlere, ekonomik ve toplumsal yapılara uyarlayabilen ve bu nedenle de yer ve zamana göre farklılaşabilen oldukça 1 Milliyetçilik bir kavram olarak ilk kez 1774 yılında Johann Gottfried Herder tarafından kullanılmıştır. 17. yüzyılda İngiltere’de, 18. yüzyılda ABD ve Fransa’da, 19. yüzyılda Almanya’da halkın siyasal katılımının giderek yaygınlaşması milliyetçiliğin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. Milliyetçiliğin ilk ne zaman ve nerede ortaya çıktığı araştırmacıdan araştırmacıya değişmektedir. Milliyetçilik, Greenfeld ve Hastings’e göre İngiltere’de, Alter’e göre Fransa’da, Breuilly ve Kedourie’ye göreyse Almanya’da doğmuştur. Tüm bu araştırmaları birleştiren nokta, milliyetçiliğin ilk olarak Avrupa’da ortaya çıktığı görüşüdür. Anderson ise milliyetçiliğin doğum yeri olarak Latin Amerika’daki bağımsızlık hareketlerini göstermektedir (Özkırımlı, 2008, s.193). 2 Milliyetçilik üzerine çalışanların, milliyetçilikleri çeşitli sınıflandırmalara tabi tuttukları görülmektedir. Örneğin; Louis Snyder, milliyetçilikleri dönemlere ayırmıştır. Bu dönemler, 1815-1871 ‘birleştirici’ milliyetçilik, 1817-1900 ‘dağıtıcı’ milliyetçilik, 1900- 1945 ‘saldırgan’ milliyetçilik ve 1945-? ‘modern’ milliyetçilik olarak adlandırmıştır. Carlton Hayes, milliyetçilikleri ‘hümanist’, ‘geleneksel’, ‘jakoben’, ‘liberal’, ‘birleştirici’ ve ‘iktisadi’ milliyetçilik olarak adlandırmaktadır. Hans Kohn’un geliştirdiği ikili tipoloji ise, ‘Batılı-isteğe bağlı’ milliyetçilik ve ‘Doğulu-organik’ milliyetçiliktir. Kohn’un ayrımından yaralanan Smith ise “toprağa bağlı (teritoryal) milliyetçilikler” ve “etnik milliyetçilikler”den söz etmektedir. Milliyetçiliğin ortaya çıktığı toplumsal yapı göz önüne alındığında ise, ‘azgelişmiş ülke milliyetçiliği’, ‘Batı tipi’ veya ‘modern milliyetçilik’ olarak adlandırılmaktadır (Uzun, 2003, s.140; Özkırımlı, 2008, s.60, 61). dayanıklı bir ideolojidir.3 Yapısal koşullara, yere ve zamana göre belli olguları temel alarak varlığını büyük öl çüde sürdürebilen milliyetçiliği Smith şu şekilde tanımlamaktadır: “Milliyetçilik bukalemunvaridir, rengini bağlamından alır. Bu sonsuz kere yönlendirilebilir, şekil verilmeye ziyadesiyle müsait inanç, hissiyat ve sembollerden mürekkep dokuyu anlamak yalnızca her bir özgül durum içinde mümkündür...” (Smith, 2004, s.129). Milliyetçi hareketlerin toplumsal bileşimi, tarihsel konjonktüre bağlı olarak hem son derece değişkendir ve hem de sınıfları yatay keser. Taraftarları arasında entelektüellerin, akademisyenlerin, tacir ve sanayicilerin yanı sıra, işçiler, köylüler, subaylar ve hatta aristokratlar da bulunabilir (Smith, 2004, s.186, 187). Milliyetçiliğin sınıfsal yapıları ve sınıf çatışmalarını göz ardı edebilmesinin ardında yatan temel neden, milleti aynı toprak üzerinde yaşayan içsel olarak bütünleşmiş bir topluluk olarak görmesidir. Hem toprak hem de kültür, milliyetçi ideoloji tarafından -toplumsal konumlar, sınıfsal yapılar ve ekonomik farklılıklar açısından değil de- ulusal olarak tanımlanmaktadır. Bu türden bütüncül bir anlayış, milliyetçilere, elde etmek istedikleri amaçların bütün toplumun amaçları olduğu iddiasında bulunmalarına olanak sağlamaktadır. Böylece, milliyetçilerin hedefleri, toplumun ortak çıkarı haline gelmekte; toprak sahipleri ve köylüler, sermaye sahipleri ve işçiler gibi toplumsal sınıfların belirli amaçları ulusal amaç ve hedeflerin gerçekleşmesi amacıyla önemsiz kabul edilebilmektedir. Modern çağda çeşitli gruplara hitap edebilecek söylemlerin geliştirilmesi zorunlu hale gelmiştir. Bunu en iyi yapan ideoloji de milliyetçiliktir. Bir tür el çabukluğu ile, mantıksal olarak çelişen toplulukları bir araya getirmeye çalışmaktadır. Milliyetçilik, modern çağın 3 Batı’da ilk ortaya çıktığı dönemde etnik, dini, kültürel vb. özelliklerden çok, vatandaşlığa dayanan ve ulus-devletle vatandaşı arasındaki bağı ifade eden klasik liberal milliyetçilik, 20. yüzyılda temelde ortak soy düşüncesine dayanan etnik unsurları öne çıkararak etnik milliyetçilik şeklini almıştır. Günümüzde ise, özellikle İslam ülkelerinde dinin etkin olduğu bir milliyetçilikle karşılaşılmaktadır. Diğer ideolojilerle olan ilişkileri dikkate alınacak olursa, erken dönem Batı milliyetçiliklerinin, Fransız Devrimi’nin etkisiyle liberal özlemler içinde ve ilerici bir hareket olduğu söylenebilir. Buna karşılık, 20. yüzyılın ilk yarısında milliyetçilik, çoğunlukla otoriter, anti-demokratik ve faşist eğilimler taşıyan tutucu ideolojilere eklemlenerek şekillenmiştir. Almanya’da Nasyonal Sosyalizm, İtalya’da Faşizm ve İspanya’da Frankoculuk bu durumun somut örnekleridir. Meşrulaştırdığı ulusal niteliklere ve eklemlendiği düşüncelere göre de sağcı ya da solcu, ilerici ya da gerici, ılımlı ya da aşırı milliyetçiliklerden söz edilebilir. sbd.anadolu.edu.tr 119 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi hemen başlangıcında “canlı bir tohum ve büyük bir yanılgı olarak apansız belirdi. Ulusal Devlet’in dini haline gelen ulusçuluk, geçen yüzyıl boyunca zehirleme gücünün en yüksek noktasına ulaştı.” (Paz, 2000, s.189). “Milliyetçilik çağı” olarak anılacak olan 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyılın ilk yarısında, milliyetçilik başta Avrupa olmak üzere, dünyanın dört bir köşesinde etkili olmuş ve pek çok bölgede haritaların yeniden çizilmesine yol açmıştır. Ancak birçok düşünür, gerek endüstrileşme, gerek küreselleşmenin tektipleştirici etkisi ve gerekse ulus-devletleri aşındırıcı uluslararası oluşumların gelişimi nedeniyle, 21. yüzyılda bir ideoloji olarak milliyetçiliğin yıldızının giderek söneceği konusunda fikir birliğine varmıştır. Ne var ki kendini çağlara uyarlayabilen milliyetçilik, bir kez daha bu becerisini göstermiş ve “postmodern” çağda da varlığını sürdürebilmiştir. Bu çalışma, solup gitmesi beklenen milliyetçiliğin, kapitalizmin politik-ekonomik dönüşümü ve küreselleşme süreciyle birlikte yeniden dirilişini tartışmayı hedeflemektedir. Bu doğrultuda öncelikle milliyetçiliğin doğuşu incelenecek ve milliyetçiliğin solup gitmesi beklentisini yaratacak nedenlere değinilecek; sonrasında ise küreselleşmenin tektipleştirici etkisine bir tepki olarak milliyetçiliğin yükselişi tartışılacaktır. Milliyetçiliğin Doğuşu Uluslararası politikada 18. yüzyılın ikinci yarısında, Fransız Devrimi sırasında gelişmiş ve yayılmış olan milliyetçilik hareketi, tarihin belli bir döneminde toplumsal ve entelektüel öğelerin ortaya çıkardığı bir olgudur ve siyasal, ekonomik, entelektüel açıdan uzun bir birikimin sonucudur. Modernist bakış açısına göre, milletler ve milliyetçilik oldukça yeni bir fenomendir; milliyetçi fikirlerin, motif ve sembollerin ilk olarak ortaya çıktığı yer, 17. yüzyıl sonu – 18. yüzyıl başları Batı Avrupası’dır (Smith, 2004, s.137) ve milliyetçilik endüstrileşme, kapitalizm, merkezi devletlerin kurulması, bürokrasi, kentleşme, kitle iletişimi ve laikleşme gibi devrimci modern güçlerin ürünüdür (Smith, 2002, s.34). Milliyetçilik, endüstrileşmenin ve sosyo-ekonomik modernitenin süreçlerinden bağımsız düşünülemez, çünkü eski çağlarda milliyetçiliğin ortaya çıkmasını sağlayacak toplumsal, siyasal ve ekonomik koşullar bulunmamaktadır. Modern çağda oluşan bu koşullar milliyetçiliği, milliyetçilik de milletleri yaratmıştır.4 Anderson’a göre milliyetçilik bilinçli olarak benimsenen siyasal ideolojilerle değil, kendisinden önce gelen geniş kültürel sistemlerle ilişkilendirilmelidir. Bu anlamda en önemli iki kültürel sistem din ve hanedanlıktır (Anderson, 2009, s.26). On altıncı yüzyıla 4 Milliyetçilik kuramları içerisinde üç farklı yaklaşımdan söz edilebilir; modernist yaklaşım, ilkçi yaklaşım ve etno-sembolcü yaklaşım. Modernist yaklaşımı benimseyen çalışmaların ortak noktası, milletler ve milliyetçiliğin modern çağa, yani son birkaç yüzyıla, ait yapılar olduğu görüşüdür. Modernistlere göre, modernleşme sürecinin yol açtığı çatışmalar ile milliyetçi duyguların uyanışı arasında bir ilişki bulunmaktadır. Esasen, “modern milletin ve onunla bağlantılı her şeyin temel karakteristiği, modernliğidir.” (Hobsbawm, 2006, s.29). Modernist yaklaşım öncüleri arasında Karl Deutsch, Tom Nairn, Eric Hobsbawm, Ernest Gellner ve Benedict Anderson sayılabilir. İlkçi yaklaşıma (primordialism) dayalı milliyetçilik kuramları ise, etnik kimliklerin ve onu oluşturan din, dil, kan bağı gibi nesnel öğelerin ‘verili’ (given) olduğu ve nesilden nesile fazla değişikliğe uğramadan aktarıldığı düşüncesini ileri sürmektedir. Primordial bağlılıkların tanımı Clifford Geertz tarafından yapılmıştır. Geertz’e göre primordial bağlılıklar; temelde birinci dereceden yakınlık ve akraba bağlantıları, ancak bunların ötesinde belirli bir dinsel topluluk içinde doğmuş olmak, belirli bir dili ve hatta bir dilin diyalektini konuşmak ve belirli sosyal uygulamaları takip etmekten kaynaklanan sosyal varoluşun “verilerinden –veya daha doğrusu kültür bu tür konularda kaçınılmaz olarak işin içine girdiği için doğruluğu kabul edilmiş “veriler”den– kaynaklanan bağlılıklar şeklinde tanımlanmıştır (Geertz, 1994, s.30). İlkçi yaklaşım içerisinde yer alan doğalcı bakış açsısı milletler ve etnik gruplar arasında bir ayrım yapmayarak, milliyetçiliği her dönemde insanlığın temel niteliği kabul etmektedir (Smith, 2002, s.29; Özkırımlı, 2008, s.85). İlkçi yaklaşım içerisinde ‘eskilcilik - kadimcilik’ (perennialism) olarak adlandırılan bir diğer bakış açısına göre ise milliyetçiliğin olmadığı bir çağ yoktur ve milliyetçiliğin ilk örnekleri antik çağlara, Eski Mısır’a ve Sümerler’e kadar geri götürülebilir (Smith, 2002, s. 339). Milliyetçilik çözümlemelerinde etnik geçmişe ağırlık veren kuramcılardan oluşan etno-sembolcü (ethno-symbolist) yaklaşım ise, modernizmin hegemonyasına bir tepki olarak doğmuş ve temel savlarını modernizm eleştirisinden yola çıkarak geliştirmiştir. İlkçiliği reddeden, modernist açıklamaları ise yetersiz bulan John Armstrong, Anthony D. Smith ve John Hutchinson gibi düşünürler, bu iki yaklaşımdan hareketle bir senteze ulaşmaya çalışmaktadır (Özkırımlı, 2008, s.209). Milliyetçilik çözümlemeleri büyük ölçüde benzerlik gösteren etno-sembolcü düşünürlere göre, milletlerin gelişim süreci, etnik geçmişleri de göz önünde bulundurularak, geniş bir zaman dilimi içinde ele alınmalıdır. Çünkü bugünün milletleri modern öncesi dönemin etnik topluluklarının devamıdır ve etnik kültürlerin gölgesi altında şekillenmektedir. 120 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler kadar dünyaya egemen olan bu iki sistem, on yedinci yüzyıldan itibaren gerilemeye başlamıştır. Milletin ihtiyaç duyduğu tarihsel ve coğrafi yeri sağlayan, işte bu gerilemedir. “Aydınlanma çağı, dünyevi akılcılık çağı, beraberinde, kendi modern karanlığını da” getirmiştir (2009, s.25). Milliyetçiliğin kökeninde halk egemenliği fikri yatmaktadır. Batı’da Ortaçağ sonlarına doğru, kapalı ve içine dönük ekonomik yaşamın coğrafi keşifler nedeniyle kırılması, kapitalizmin gelişmesine paralel olarak para ekonomisinin yaygınlaşması, aklın giderek özgürleşmesi, evrenin ve toplumun doğası hakkındaki fikirlerin laikleşmesi ile bir uyanış başlamış, soylulara ve rahiplere oranla geleneklerine daha az bağlı yeni bir sınıf –burjuva sınıfı– oluşmuş; bu uyanış geleneksel ekonomik ilişkilerin ve yaşantının değişimine neden olmuştur. Bu gelişmeler neticesinde 17. yüzyılda Aydınlanma Çağı5 açılmış ve hükümdarların tanrısal egemenliği tartışılmaya başlanmış; egemenliğin kaynağının tanrısal değil dünyevi olduğu, bu nedenle de bütün yurttaşların devlet gücü üzerinde hakkı olduğu yolunda görüşler belirmeye başlamıştır. Aydınlanma tarafından yayılan felsefi ve bilimsel fikirlerin etkisi altında, dinsel inancın entelektüel anlamda sürdürülmesi gitgide zorlaşmaktadır. Aşkın ve kişileştirilmiş bir Tanrı’ya olan inancın yitirilmesi6 ve mutlu bir dünyevi kader inancının kazanılması, toplumu yapısal dönüşümüne hazırlamıştır (Gellner, 2007, s.20). Batı Avrupa’da 18. yüzyıl, yalnızca “milli 5 Aydınlanma filozoflarına göre akıl insan olmanın, akılcılık da bireysel ve toplumsal ilerlemenin başlıca gereğidir. Aydınlanmanın etkili düşünürleri arasında olan Jean Jacques Rousseau “Emile” adlı eserinde Tanrı’nın algılanmasını dahi “Tanrının insanlara aklın kavrayamayacağı doğruları gösterme inancı yoktur.” diyerek açıklamaktadır. Aydınlanma filozofları, akılcılıktan hareketle bireylerin eşit ve özgür olmaları, mutlak yönetimlere ve tanrısal egemenliğin sahibi monarklara karşı çıkma hakkı, halkı özgürlüğün dayanağı olarak görme gibi çeşitli demokratik düşünceleri ileri sürmüşlerdir (Afşar, 2002, s.270-296). 6 Bu yeni fikirler, Protestan Reformu ile yakından bağlantı içinde gelişmiştir. Bunun yanı sıra, bireylerin kutsal metinleri kendi başına okuması ve üzerinde düşünmesi de, bireyin hem skolâstik, hem de seküler ilişkiler alanındaki hiyerarşiden bağımsızlaşma fikrini teşvik etmiştir. Kilise geleneğinden Protestan kopuş, kralların tanrısal hakları gibi diğer konulara karşı da bir şüphecilik doğurmuştur. Reformasyonun tetiklediği savaşlar ulusal kimliklere dönüşen kültürel farklılıkların, siyasal güçle kümelenmesine yol açmıştır. ölüm korkusuna çözüm sunmaktaydı. Dinin önemini yitirmesi ile, ölümlülüğü sürekliliğe çevirecek, rastlantıya anlam katacak başka bir çözüme gereksinim duyulmaktaydı. Hiçbir şey bu amaca milletten daha uygun değildi, çünkü milletler ezeli bir geçmişten gelmekte ve sonsuz bir geleceğe doğru ilerlemekteydi. Anderson’un ifadesi ile: “Milliyetçiliğin büyüsü, rastlantıyı yazgıya dönüştürmesidir.” (2009, s.25). Bu nedenle 18. yüzyılda ulus kavramı, “insan hayatında en yüksek birey-üstü güdü olarak, dinin yerine aday olmuştur. Ulus, otoritesini vahiyden değil, akıldan” almaktadır (Horkheimer, 2005, s.66). Tom Nairn milletleri ve milliyetçiliği toplumların gelişim sürecinde zorunlu bir aşama olarak gören görüşü eleştirerek, milliyetçiliğin köklerinin toplumların iç dinamiklerinde değil, dünyanın genel tarihsel gelişim sürecinde aranması gerektiğini dile getirmektedir (Aktaran, Özkırımlı, 2008, s.111). Nairn’e göre milliyetçilik, Fransız ve Sanayi devrimlerinden bugüne uzanan dönemde, dünyaya egemen olan politik ekonominin bazı nitelikleri tarafından belirlenmektedir (Nairn, 1981, s.320). Milliyetçilik, kapitalizmin dünyayı hızla etkisi altına almasının tarihsel-toplumsal bedelidir. Milliyetçiliği doğuran kapitalist ekonominin, 18. yüzyıldan bu yana eşit olmayan, ‘dengesiz kalkınma’sıdır. Bu ‘dengesiz kalkınma’ (uneven development), sanayileşmiş merkez (core) ülkelerin, geri kalmış çevre (periphery) ülkeler üstünde üstünlük kurmasıyla sonuçlanmıştır. Geri kalmış ülkelerdeki seçkinler, halklarının kalkınma beklentisini karşılayabilmek için, işleri kendi üstlerine almışlardır ve milliyetçilik de bu sürecin itici gücü olmuştur (1981, s.325). Gelişmiş ülkelerin yarattığı baskı geri kalmış toplumlarda tepki olarak milliyetçiliği doğururken; uzun vadede, milliyetçilik dünya siyasetinin yeni normu haline gelince, süreç diyalektik olarak gelişmiş ülkeleri de etkisi altına almaktadır (1981, s.326). “Milliyetçilik çağı”7 olarak anılacak 19. yüzyıl boyunca, milliyetçilik daha çok ahlaki ve felsefi boyutları ile 7 Kedourie’ye göre milliyetçilik 19. yüzyılın başlarında, Avrupa’da üretilmiş bir doktrindir (Kedourie, 1994, s.1). “Halk yığınlarının ortak bir siyasal forum içinde birleşmeleri süreci” (Gönlübol, 2000, s.321) olan milliyetçilik, ilk belirtilerini Fransız Devrimi ile vermiş, tüm Avrupa devletlerine yayılmış ve 19. yüzyıl Avrupasının en belirgin özelliklerinden biri olmuştur. sbd.anadolu.edu.tr 121 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi tartışılmıştır. Bu yüzyıl düşünürlerinin ortak özelliği, farklı iki kampta –milliyetçiliğe sempati ile bakan ‘partizan’ yaklaşım8 ve milliyetçiliğe karşı çıkan ‘eleştirel’ yaklaşım9 – yer alsalar da, genel olarak milliyetçiliğin doğallığını sorgulamadan kabullenmeleri ve onu toplumsal yaşamın vazgeçilmez bir parçası olarak algılamalarıdır (Özkırımlı, 2008, s.42). Genellikle tarihçiler “Batı’nın eski ve devamlılığı olan milletlerinin gelişimini, milletlerin Doğu Avrupa, Asya, Latin Amerika ve Afrika’daki daha düşünülmüş yaratımından” ayırmaktadırlar (Smith, 2004, s.158). Smith de bu tezi destekleyerek Batı Avrupa ve dışındaki milletlerin oluşum süreçlerini birbirinden ayırmaktadır. 18. yüzyılda Batı Avrupa’da milliyetçiliğin doğuşundan önce, milletlerin ideoloji, dil ve hissiyat olarak elverişli bir durumda olduğunu belirten Smith, Batı dışında ise milletlerin milliyetçiliğin yayılmasını takiben oluştuklarını ifade etmektedir. “Batı Avrupa’da milletlerin biçimlenmesi büyük bölümüyle planlanmamış bir gelişimdi. Batı dışında ise genellikle milliyetçi amaç ve hareketlerin sonucuydular. Batı milletleri neredeyse tesadüfen vardı; dünyanın öteki yerlerinde ise milletler tasarlanarak yaratıldılar.” (2004, s.158, 159). Bu nedenle de Smith’e göre, Batılı olmayan milletlerle karşılaştırıldıklarında, Batılı milletlerin doğuşu milliyetçilik düşüncesine çok az şey borçludur. Fransız Devrimi sonrasında Batı’da ortaya çıkan, vatandaşlığa dayanan ve siyasal yönü ağır basan milliyetçiliği Renan, “sivil milliyetçilik” olarak tanımlamaktadır. Buna karşılık, Doğu’da ortaya çıkan ve etnik unsurların belirgin olduğu milliyetçiliği ise “etnik milliyetçilik” olarak adlandırmaktadır. Söz konusu 8 Milliyetçiliğe sempati ile yaklaşanlar arasında çoğunluğu tarihçiler oluşturmaktadır. Milliyetçi tarihçiler, geçmişi tarayarak belirli bir milletin varlığını kanıtlayacak bulguları ortaya çıkarmaya çalışmışlar, gelenek ve görenek gibi milli kültürün temel öğelerini keşfetmişlerdir. Tarihçilerin dışında milliyetçiliği destekleyen düşünürler de bulunmaktadır. Örneğin, John Stuart Mill cumhuriyetçi vatandaşlık kavramı ile milliyet düşüncesini birleştirmekte ve özgür siyasal rejimler kurmanın yolunun türdeş bir ‘milli kimlik’ oluşturmaktan geçtiğini ifade etmektedir (Özkırımlı, 2008, s.43, 44). 9 Milliyetçiliğe karşı çıkan ve onu tarihsel gelişim sürecinde geçici bir evre olarak gören ‘eleştirel yaklaşım’ daha çok Marksist düşünürler tarafından benimsenmiştir. Kendi içinde bütünsel bir Marksist milliyetçilik kuramı olmamakla birlikte, farklı düşünürler farklı argümanlar geliştirmişlerdir. Örneğin, kimi düşünürler milliyetçiliği proletaryayı uluslararası devrim amacında saptıran bir tür ‘yanlış bilinç’ olarak tanımlarken; Lenin ise ezen ve ezilen ülke milliyetçiliği ayrımını gündeme getirerek, emperyalizmin baskısı altında ezilen halkların kendi kaderini tayin hakkı olduğunu iddia etmiştir (Lenin, 2006, s.127). ayrım farklı isimlendirmelerle yaygın olarak kullanılmıştır.10 Örneğin, Marx ve Engels’in “Avrupalı–Avrupalı olmayan milliyetçilik” ayrımı, Hans Kohn’un geliştirdiği “Batılı-isteğe bağlı milliyetçilik ile Doğulu-organik milliyetçilik” ayrımı, bu klasik ayrımı ifade etmektedir (Altuntaş, 2004/05, s.179; Dieckhoff ve Jaffrelot, 2010, s.13). Sivil milliyetçilik, milliyetçiliğin Avrupa’da ilk ortaya çıktığı şekli olan klasik liberal milliyetçiliği ifade eder. Bu milliyetçilik, vatandaş ile devlet arasında hak ve ödevlere dayanan bir anlaşmanın yanı sıra sadakat, bağlılık gibi duygusal boyutu da kapsamaktadır. Belirli bir toprak ve bu topraklarda yaşayanların güvenlik ve hakları temelinde tanımlanan sivil milliyetçiliğin ölçütleri arasında ortak köken, dil ya da ortak tarih yer almamaktadır. Bu nedenle de kültürel olarak nötr, siyasal olarak ise kapsayıcıdır.11 Fransız Devrimi’nden miras alınan demokratik ve evrensel değerlere bağlı olan bu milliyetçilik hareketleri, özgürlük ve kurtuluş hareketlerine katkıda bulunan ilerici bir öğreti olarak da değerlendirilmektedir. Bir milleti tanımlamanın etnik-dilsel kriteri fiilen çok geç başat hale gelmiştir. 19. yüzyılın ilk yarısında, Alman ve İtalyan liberal orta sınıflarının gözünde, dil birleşik bir ulus devletin yaratılmasında temel önemde bir argüman sağlarken12 ; bu durum henüz her yer 10 Sabbagh, klasik “sivil – siyasal” milliyetçilik ve “etnik – kültürel” milliyetçilik ayrımının aslında yanıltıcı olduğunu belirtmektedir. Çünkü her iki türde de, devlet ulusal bir kültürü ve ortak bir dili yaygınlaştırmakta aktif bir rol oynamaktadır. “Sivil milletler” ile “etnik milletleri” ayıran şey, “dile, kültüre ve milli kimliğe yönelik kayıtsızlıktan ziyade, milli kültürün içeriği; kapsamı ve kapsayıcı niteliği; kendi bünyesine entegre etme biçimidir. Başka bir deyişle topluluğa kabul koşullarıdır.” (Sabbagh, 2010, s.139). 11 “Sivil milliyetçilik paradigmasının ideal tipine daha yakın duran ülke örneği, devrim sonrası Fransa’sıdır. Aydınlanmanın özgürleşmeci felsefesinden ilham alan Fransız cumhuriyetçi geleneği, siyasal topluluğa aidiyeti tanımlarken ırk, etnisite, din veya milli köken gibi unsurlara dayanmamaktadır. Tam aksine, “bu türden farklılıkları kasten görmezden gelen ve katı biçimde sınırlandırılmış bir kamusal alan içinde, her tür yerelciliği aşma aracı olarak, atomistik bir vatandaş yorumu ön plana çıkarılır.” (Sabbagh, 2010, s.135). 12 “Almanların ve İtalyanların gözünde, kendi milli dilleri yalnızca, (…) Fransa’da olduğu gibi bir idari kolaylık ya da devlet çapındaki iletişimi birleştiren bir araç değildi; hatta, jakobenlerin gözünde olduğu gibi, eşitliğin sürekliliğini sağlayıp ancien régime’in hiyerarşisinin canlanmasını önleyerek, özgürlük, bilim ve ilerleme doğrularını herkesin önüne seren devrimci bir araç da değildi. Onların milli dilleri, seçkin bir edebiyat ve evrensel düzeyde bir entelektüel anlatım vasıtası olmaktan da öte, onları Alman ya da İtalyan yapan biricik şeydi. Sonuçta, diyelim İngilizcenin o dilde okuyup yazanlar için taşıdığı anlama kıyasla çok daha koyu bir milli kimlik anlamı taşıyordu.” (Hobsbawm, 2006, s.127). 122 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler de geçerli değildi. Polonya ya da Belçika’nın politik bağımsızlık iddiaları dile dayanmadığı gibi, aslında çeşitli Balkan halklarının Osmanlı İmparatorluğu’na karşı –bir takım bağımsız devletler doğuran– isyanları da dile dayanmıyordu. Aynı şekilde Britanya’daki İrlanda hareketinin de dile dayandığı söylenemezdi (Hobsbawm, 2006, s.127, 128). 20. yüzyılda en çok konuşulan milliyetçilik türü olan etnik milliyetçilik, temelde milliyetçiliğin olumsuz boyutunu belirtmekte ve bir önyargıyı ifade etmektedir. Etnik milliyetçilik, tarihsel olmayan milletlerin çoğalmasıyla ve ortak köken (soy), dil, din gibi unsurların millet olmanın giderek belirleyici ölçütleri haline gelmesiyle ortaya çıkmıştır ve ayrılıkçı bir nitelik taşımaktadır. Tarih, kültür ve ırk gibi kavramlar üzerinden otoriter ve dışlayıcı bir yapıya dönüşen; ırkçı, yabancı düşmanı ve faşist yaklaşımlarla kışkırtılabilen; ve hatta şiddetin çeşitli biçimlerine başvurabilen bu milliyetçilik hareketleri milliyetçiliğin karanlık yüzünü ortaya koymaktadır. Nairn, milliyetçiliği iyi ve kötü olmak üzere ikiye ayırmanın doğru olmadığını ifade etmektedir. Her milliyetçilik bağrında iyilik ve kötülük tohumlarını birlikte taşımaktadır; çünkü hem ilericilik, hem gericilik milliyetçiliğin genetik yapısına işlenmiştir. Bu nedenle Nairn, milliyetçiliği iki yüzü olan eski Roma tanrısı Janus’a benzetmektedir (Nairn, 1981, s.317- 351; Nairn, 1997, s.71-73). Bir yüzü ileriye, diğer yüzü geriye bakan Janus’un heykeli, geçmiş yüzyıllarda şatoların giriş kapılarını süslemekteydi. Milliyetçilik de modern çağın giriş kapısında durmakta ve bu kapıdan geçmeye, ilerlemeye çalışan insanoğlunu, umutsuzca geçmişe bakmak zorunda bırakmaktadır (Özkırımlı, 2008, s.114). 1880-1914 dönemi milliyetçilikleri, üç önemli noktada kendinden önceki dönemin milliyetçiliklerinden farklılaşmaktadır. Bu farklardan ilki, liberal çağda milliyetçiliğin temelinde yer alan “eşik ilkesi”nin13 13 Sadece yaşama şansı olan milletlerin kendi kaderini çizme hakkına sahip olmaları esasına dayanan “eşik ilkesi”ne göre, millet olma iddiasındaki her topluluğa bu hak tanınmamalıdır. Eşik ilkesini belirleyen, ulusun varlığına dair kanıtlardan ziyade siyasal güçtür. Siyasal güç ölçütü olarak da, nüfusun büyüklüğü ve kaynakların yer aldığı geniş bir toprak parçası iki temel kriter olarak ön plana çıkmaktadır. Mesela on dokuzuncu yüzyılda nüfus ve toprak açısından çok küçük bulunduğu için Belçika ve Portekiz’in bağımsız bir devlet olma iddiaları çok yersiz bulunmuştur (Hobsbawm, 2006, s.45-49). terk edilmesidir. Bundan böyle kendisini “millet” sayan her halk topluluğu, son analizde kendi topraklarında ayrı bir egemen bağımsız devlet kurma hakkı anlamına gelen “kendi kaderini tayin hakkına” sahip olduğunu iddia etmektedir. İkinci olarak ve bu “tarihsel olamayan” milletlerin çoğalmasının sonucunda, etnik köken ile dil, potansiyel millet olmanın merkezi –giderek belirleyici, hatta tek kriteri haline gelmiştir. Ama bunun yanında, sayıları gün geçtikçe artan ve iddialı hale gelen devlet dışı milli hareketlerden ziyade, yerleşik ulus devletler içindeki milli duyguları etkileyen üçüncü bir değişiklik söz konusudur: Millet ve bayrağın hızla politik sağa doğru kayması (Hobsbawm, 2006, s.126). 1880 sonrası dönemde milliyetçilik, alt orta katmanlar arasında, liberalizmle ve solla ilişkilendirilen bir kavramdan, sağcı 14–hatta radikal sağcı– bir şovenist, emperyalist ve yabancı düşmanı bir harekete doğru dönüşüm geçirmiştir. Yerli milliyetçilik belirli bölgelerde – Fransa, İtalya ve Almanya’daki gibi – sağcı hareketlerin yükselişi biçimine ya da daha genel olarak, politik yabancı düşmanlığı (ya da ifadesini antisemitizmde bulan ırkçılık 15) biçimine bürünmüştür. İlk defa kavramsal olarak Batılı olmayan bir dünyada çoğalan milliyetçi hareketlerle karşılaşılması da yine bu döneme rastlamaktadır. 1914’lere gelindiğinde 1870 yılına kıyasla, milliyetçi hareketlerin sayısında çok ciddi bir artış olduğu görülmektedir. Örneğin, Ermeniler, Gürcüler, Litvanyalılar ve diğer Baltık halkları, Yahudiler, Balkanlarda Makedonyalılar ve Arnavutlar, 14 Hobsbawm’a göre; “1914’ten önceki elli yılda ön plana çıkan milliyetçiliğin niteliği ne olursa olsun, bütün türlerinde şöyle ortak bir yan var gibiydi: Yeni proleter sosyalist hareketlerin reddedilmesi. Bunun nedeni yalnızca sosyalist hareketlerin proleter olmaları değil, aynı zamanda bilinçli ve militan biçimde enternasyonalist olmaları, en azından milliyetçi olmamalarıydı. Bu yüzden, milliyetçilik ile sosyalizmin çağrılarını karşılıklı olarak birbirlerini dışlayan çağrılar olarak görmekten ve birinin ilerlemesini diğerinin gerilemesiyle eşdeğer saymaktan daha mantıklı bir düşünce yok gibidir.” (Hobsbawm, 2006, s.148) 15 Yahudi düşmanlığı (antisemitizm), yaklaşık 1880’lere kadar “ırkçı” (dinsel-kültürel olandan ayrı) bir karakter kazanmamıştır. Irkçılık ile milliyetçilik arasındaki bağlar açıkça görülmektedir. “Ariler” ve “Samiler” örneğindeki gibi “ırk” ile dil kolayca karıştırılmaktadır. Bunun yanı sıra, ırkçılığın ırk arılığının önemini ve melezleşmenin korkunçluğunu vurgulaması ile dilsel milliyetçilik biçimlerinin pek çoğunun milli dilin yabancı öğelerden arındırılması gerektiğinde ısrar etmeleri arasında apaçık bir paralellik vardır. sbd.anadolu.edu.tr 123 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Basklar, Katalanlar ve Galliler arasında ve hatta Osmanlı İmparatorluğu’nda Araplar arasında milliyetçi hareketlerin yükselişine tanık olunmuştur. Bu hareketlerin çoğu artık dilsel ve/veya etnik unsuru öne çıkarmaktadır. Milliyetçiliğin, 1870’lerden 1914’e kadar hızla yükselmesi şaşırtıcı değildir; bu durum hem toplumsal hem de politik değişimlerin ürünüdür.16 İki savaş arası dönem, yani 1918-1950 yılları milliyetçiliğin zafer kazandığı ve zirveye çıktığı dönemdir. Birinci Dünya Savaşı’nın milliyetçiliğin yükselişine katkıda bulunmasının nedeni, ortaya çıkardığı ideolojik ve siyasal ihtiraslardır. Özellikle de mağlup veya savaşla güçsüzleşmiş devletlerde ve de mağlubiyetin intikamını almak isteyen vatandaşlar arasında ön plana çıkan milliyetçilik, bu ihtirasların en başta gelenidir (Hassner, 2010, s.275). Avrupa’da iki savaş arasındaki milliyetçiliğin baskın yönü, yerleşik ulus devletlerin ve onların irredenta’larının milliyetçiliğidir. Savaşan ülkelerdeki milliyetçilik, kuşkusuz savaşla birlikte iyice güçlenmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında, Versailles Barış Antlaşması’nın ve beraberinde gelen antlaşmaların Avrupa’ya dayattığı model, Wilsoncu ilkenin, yani devlet sınırlarının milliyet ve dil sınırları ile uyumlu kılınması ilkesinin de etkisi altında, fiili ulus devletler modelidir. Hobsbawm’ın ifadesi ile; “Her halükarda, bu süreçten önce ya da ondan itibaren, Avrupa’da ya da başka bir yerde, politik haritayı milliyet doğrultusunda yeniden çizmeye yönelik aynı ölçüde sistemli bir girişim asla görülmemiştir.” (Hobsbawm, 2006, s.160). Ancak, çözüm işe yaramamıştır; halkların fiili dağılımı göz önüne alındığında, eski imparatorlukların yıkıntıları üzerinde kurulan yeni devletlerin çoğu, kaçınılmaz olarak, (Çekoslovakya, Polonya, Romanya ve Yugoslavya örneklerinde olduğu gibi) yerlerini aldıkları eski “milletler hapishaneleri” kadar çok milletli yapıdadır. “Asıl değişim, devletlerin artık ortalama olarak çok daha küçülmeleri ve devletler içindeki ‘ezilen halklar’a artık ‘ezilen azınlıklar’ denilmesi”dir (2006, s.161). Her birinde etnik köken ve dil itibariyle ayrı bir homojen halkın yaşadığı, kendi içinde 16 Toplumsal düzeyde, milliyetler olarak cemaatler icat etmenin yepyeni biçimlerinin geliştirilmesine giderek daha geniş bir zemin sunan üç gelişmeden söz edilebilir; 1) modernitenin saldırısına uğrayan geleneksel grupların direnişi, 2) gelişmiş ülkelerin şehirleşen toplumlarında hızla büyüyen yepyeni ve geleneksel olmayan sınıf ve katmanların ortaya çıkışı, 3) yeryüzünün her tarafındaki çeşitli halkların göçleri sonucu oluşan diasporalar (Hobsbawm, 2006, s.134). uyumlu teritoryal devletlere bölünmüş bir kıta yaratma çalışmasının mantıksal sonucu, azınlıkların kitle halinde kovulması ya da imha edilmesi olmuştur. Avrupa’da haritanın milli temelde yeniden çizilmesi, milliyetçiliği özgürleştirici ve birleştirici 17 içeriğinden yoksun bırakmaktadır. 1990’larda milliyetçilik yeniden ön plana çıkmıştır. 1990 sonrasında milliyetçilik, kâh dayatılan bölünmelerin ötesinde bir birlik arayışı, kâh emperyalist parçalanmaya karşı bir şiddet ya da emperyalist küreselleşmeye karşı bir tepki olarak ortaya çıkmaktadır (Hassner, 2010, s.279). Sovyetler Birliği’nin dağılması sonrasında kurulan yeni devletler; Yugoslavya içinde Sırp, Hırvat ve Boşnaklar arasındaki kanlı savaş ve sonrasında gelen dağılma; Çekoslovakya’nın daha barışçı bir şekilde Çek Cumhuriyeti ve Slovakya olarak ikiye ayrılışı; Avrupa Birliği’ne karşı Avrupa’nın çeşitli bölgesinde (Norveç’in halkoylaması ile birliğe girmeyi reddetmesi ya da ortak para birimi kullanılmasına tepki ile yaklaşan ülkeler örneğinde olduğu gibi) yükselen milliyetçi tepkiler ve daha birçok örnek 1990’lar sonrasında yaşanan gelişmelerdir. Her milletin bir devleti, aynı şekilde de her devletin bir milleti olması gerektiğine değinen milliyetçilik tanımları, millet ile devlet arasında tam bir uyum ve türdeşliği öne çıkaran mutlak bir örtüşmeyi ima etmektedir. Ancak bu türden bir örtüşme, tarihsel gerçeklik açısından mevcut olmadığına göre; millet ile devlet arasında arzu edilen o ‘mükemmel uyumu’ yaratmak üzere, tasarlanmış fiili “milletleştirme politikaları” devreye girmiştir. İnsanları ortak bir kalıba uydurmak için toplumsal farklılıkların törpülendiği veya silindiği örnekleri anlatırken, “Avrupa tarihi bir milli türdeşleştirme sürecidir.” diyor John Hall (Hall, 17 1914’ten önce karakteristik milli hareketler Habsburg ve Osmanlı İmparatorlukları gibi çok milletli ya da milletlerüstü diye değerlendirilen devletleri veya politik kümelenmeleri hedef alırken, 1919’dan sonra Avrupa’da genellikle ulus devletleri hedef almıştır. Dolayısıyla milliyetçilik, hemen hemen tanımı gereği, birleştirici olmaktan ziyade ayrılıkçı nitelik taşımaktadır. 124 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler 2008, s.20). Milli türdeşleştirme nadiren ılımlı bir şekilde gerçekleşirken; sıklıkla süreç, nüfus transferi ve hatta çok daha yoğun şiddet içererek, etnik temizlik gibi olgulara varabilmektedir. 18 “Milliyetçiliğin Solup Gitmesi Kaçınılmazdı!” 19. ve 20. yüzyılların önemli bir özelliği etnik duyguların belirginliğidir. Gene de, Hobsbawm’a göre, günümüzde “milliyetçilik ne kadar kaçınılmaz olursa olsun, artık Fransız Devrimi ile İkinci Dünya Savaşı’nın ardından gelen emperyalist sömürgeciliğin sona erişi arası çağdaki gücüne sahip değildir.” (Hobsbawm, 2006, s.201). Yaşanan aidiyet açlığı ve “kimlik politikaları”, “milletler ile milliyetçiliğin üçüncü bin yıla hazırlanan karşı konulmaz bir güç olduğu yanılsamasını yaratırlar.” (2006, s.210). Bu yüzden de, “milletler ve milliyetçilik olduğundan daha etkili ve daha yaygın görünmektedir” (2006, s.211). Hobsbawm ve daha birçok düşünüre göre, yaklaşık 190 devlet içinde herhalde en fazla bir düzine devletin kendi yurttaşlarının gerçek anlamda tek bir dinsel ya da etnik grup duygusuyla özdeşleştiklerini iddia edebileceği günümüz dünyasında, homojenliğin sağlanmasını öngören milliyetçilik, yalnızca istenilmeyen bir şey olarak kalmamakta, aynı zamanda büyük ölçüde kendi kendini yok eden bir niteliğe bürünmektedir (Hobsbawm, 2006, s.220, 221). 19. ve 20. yüzyıl tarihi denince akla gelen ilk isimlerden biri olan Hobsbawm’a göre yirmi birinci yüzyılın tarihi; “ağırlıkla milletüstü ve milletaltı bir tarih olacak, ama milletaltı düzey bile (mini-milliyetçilik giysisini giysin giymesin) işlerlikli bir birim olarak eski ulus devletin gerilemesini yansıtacaktır. “Ulus devletler” ile “milletler” ya da etnik/dilsel gruplar, esas olarak, yeryüzünün milletlerüstü temelde yeniden yapılanmasının önünde geri çekilen, ona direnen, adapte olan, özümsenen ya da yerini kaybeden gruplar olarak görülecektir. Milletler ile milliyetçiliğin bu tarihte yeri olacaktır, ama ikincil düzeyde ve genellikle oldukça ufak rollerle.” (Hobsbawm, 2006, s.226). 18 Milliyetçilik, milletin birliği ve bölünmezliği fikrini teşvik etmiş, kültürel ve siyasal türdeşlik adına bütün farklılıkların, çoğunlukla da zor kullanılarak, ortadan kaldırılmasını haklı göstermiştir. Bunun sonucunda devlet, millet olmanın aracı haline gelmiş, heterojen bir nüfusun çeşitli etnik kültürlerinin zorunlu olarak yerini alacak türdeş bir siyasal kültürü yaratmak adına toplumsal ve siyasal bütünleştirme politikaları uygulamaya koyulmuştur. Burada milliyetçilik kavramı, etnik kökenlerine rücu etmekte ve kültürel farklılıkları, tasarlanan millet ile aşacak bir tekbiçimlilik oluşturmaya çalışmaktadır (Smith, 2004, s.125). Batılı liberal toplumsal düşünce ile Marksizm –bu noktada birleşerek– milliyetçiliğin politik gücünü azımsamışlar ve endüstrileşme ile birlikte milliyetçiliğin solup gideceğini kaçınılmaz görmüşlerdir. Gellner’ın ifadesiyle “ne kadar çok endüstrileşme, o kadar az milliyetçilik” (Gellner, 2007, s.62) her iki görüşün de gelecek beklentileri arasındadır. Milliyetçiliğin gücünü yitireceği beklentisini doğuran varsayımları şöyle sıralanabilir: Endüstri öncesi karmaşık uygarlıklar (Marksist terminoloji ile: feodal, köle ve Asya tipi toplumlar), büyük bir kültürel farklılığın eşlik ettiği ve hatta olumladığı, karmaşık bir işbölümüne sahiptirler. Dilsel, gastronomisel (yemek yeme ve pişirmeye ilişkin), ritüel ve doktriner farklılıklar çok yaygındır. İnsanlar kimliklerini sosyal durumlarının bu özgüllüğü ile ifade ederler (Gellner, 2007, s.59). Örtüşen kültürel özelliklerin tanımladığı etnik grup, kendine ayrıca politik bir sınır da istediği zaman, etnisite politikleşir ve milliyetçiliği doğurur. Bu politik birim içinde sayıları çoğalan yabancılar pek hoş karşılanmazlar, yönetici olmaları ise hiç hoş karşılanmaz. Endüstri öncesi uygarlıklar için şu hipotez öne sürülebilir: kültürel ve etnik farklılıklar bakımından zengindirler, ancak politik milliyetçiliğe pek sık rastlanmaz. Bu toplumlarda, politik birimin kültürel bakımdan homojen olması ya da her bir kültürün kendine ait bir politik birime sahip olması zorunluluğuna çok seyrek rağbet edilmiş ve bu durum çok seyrek biçimde uygulamaya geçirilmiştir. Tam tersine, o dönemin koşullarında topluluğun farklı katmanlarının kültürel ve etnik ayrışması tamamen işlevsel olup, bu ayrışmaya çok az karşı çıkılmıştır. Endüstrileşme, ifadesini ve meşruluğunu kültürel farklılıktan alan toplumsal ayrışmayı yok eder. Marx ve Engels, kapitalizmin emeği, sahibinin kimliğine ve sosyal durumuna hiçbir referans olmaksızın, sadece arz ve talep koşullarıyla alınıp satılan bir mala dönüştürdüğü gerçeğine vurgu yaparlar. 19 Emeğin, bu emeği icra eden kişinin toplumsal kimliğinden tamamen koparılması, Marksizmin ‘yabancılaşma’ nosyonunun da önemli bir öğesidir (Gellner, 2007, s.60). 19 “Marx, Friedrich Hist’in “Das Nationale System der Politischen Ekonomie” adlı eseri üzeri yazdığı bir makalede şunları söylemiştir: İşçinin milliyeti Fransız, İngiliz ya da Alman değil, emek, bedava kölelik, kendi kendini satmaktır. Onu yöneten hükümet Fransız, İngiliz, ya da Alman hükümetleri değil, sermayedir. Doğduğu yerin havası Fransız, İngiliz ya da Alman havası değil, fabrika havasıdır. Ona ait olan toprak Fransa, İngiliz ya da Alman toprağı değil, yerin bir kaç karış altıdır” (Aktaran; Özkırımlı, 2008, s.51). sbd.anadolu.edu.tr 125 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi “Endüstriyel toplumun iş koşulları, kültürel farklılıkları yaşatan ve barındıran sosyal yapıları çözmekte ve erozyona uğratmaktadır. Kültürel farklılıklar, endüstriyel üretimin buldozeri tarafından dümdüz edilecektir.” (Gellner, 2007, s.61). Etnisite, birbiriyle çakışan ve birbirini harekete geçiren kültürel farklılıklardan ibarettir. Öyle ki bu farklılıklar, onlara sahip olan bizlerin kültürümüzü ayırt etmemizi ve başka farklılıklara sahip olanlara, yani rakip kültürlere karşı olmamızı sağlar. Kendisini görünür kılan ve özünü teşkil eden bu kültürel farklılıklar silindikçe, etnisite de kuruyup gidecektir. Gellner’ın ifadesi ile “milliyetçiliğin solup gitmesi kaçınılmaz”dır (2007, s.62). Peki Ama Ters Giden Neydi? Neyi Gözardı Ettik? Endüstriyel toplum için tasarlanan gelecek kurgusu, 20. ve 21. yüzyılların politik gerçekliklerini yansıtmamaktadır. Solup gitmesi beklenen milliyetçilik, büyümüş ve giderek önem kazanmıştır. Peki ama ters giden ve göz ardı edilen nedir? Gelişmelere daha yakından bakıldığında görülen odur ki, küreselleşme, çok uluslu şirketler, kapitalist ulus ötesi sınıflar, bölgesel güç blokları, kitle tüketimi vb. gelişmeler soğuk savaş döneminin son bulmasıyla ortaya çıkan yeni siyasal koşullarla da birleşince milliyetçilik yeni boyutlar kazanmıştır. 19. yüzyıl bilim adamları, din ve etnisite gibi bağlılıkların modernleşme ile birlikte zamanla zayıflayacağı, sonra da ortadan kalkacağı görüşünü paylaşmıştır. Oysa, zamanla iki olgunun da özellikle milliyetçiliğin bir unsuru olarak önemi gittikçe arttırmıştır. “Modern endüstriyel dünya, insanlık tarihinde ilk kez, yüksek, yazılı ve eğitimle aktarılan kültürün bir azınlığın tekelinde olmadığı bir dünyadır. Bu kültür, toplumun ezici bir çoğunluğunun yaygın mülkiyeti haline gelmiştir.” (Gellner, 2007, s.66). Modern toplumun üyesi, kültürel kalıtımını, vatandaşlık ahlakını, iş becerisini yaygın bir eğitim sisteminden geçmesine borçludur. Bu sistem, standartlaşmış bir dilsel araç vasıtasıyla, kültürel bağlamca değil, ders kitaplarınca içerilen bilgiyi aktarır. Günümüzde modern insan, modern endüstriyel dünya için belirtilen gerekli yeteneklere ve söz konusu kültürün kendine dair imgesi ile uyumlu kişisel niteliklere sahip olduğu ölçüde sistem içinde var olabilecektir. Modern toplumun bu becerilerden yoksun bir üyesi çaresizdir ve kendini toplumsal tabakanın en alt seviyelerinde bulur. Bu koşullar altında modern insan, “yalnızca endüstrileşmez; bir Alman, bir Rus ya da bir Japon olarak endüstrileşir. (…) Modern endüstriyel (..) kültür renksiz değildir, karakterini belirleyen etnik renklere sahiptir” (2007, s.68). Milliyetçilik, yalnızca sömürü altında yaşayan az gelişmiş toplumlarda değil; bazen daha az şiddetli biçimlerde olmakla birlikte, bazı en ileri sanayi toplumlarında –Fransa, Kanada (Quebec) 20, Katalonya ve ABD’de– da hala oldukça kuvvetli ve dirençli bir biçimde gelişmeye devam etmektedir. Devrimler geleneği, gelişmiş ekonomisi, son derece merkezi devleti, profesyonel bürokrasisi ve küresel ekonominin kalbindeki tamamen modernleşmiş toplum özellikleri sergileyen iyi eğitilmiş ve varlıklı nüfusuyla Fransa’da bile, ideolojiler gelip geçici olmuştur, ama milliyetçilik ve güçlü bir milli kimlik duygusu hep sabit ve etkili olmuştur (Smith, 2002, s.43). Ticari duvarların yıkıldığı, metalar ve emeğin kıtalar arasında serbestçe hareket edebildiği yeni uluslararası işbölümü sistemine paralel olarak solması beklenen milliyetçilik, tarih sahnesindeki iniş-çıkışlarına rağmen, nasıl olup da kendini küllerinden tekrar diriltmekte ve varlığını sürdürmektedir? İkinci Dünya Savaşı sonrasında uykuya dalan milliyetçilik – metaforik bir anlatımla bir nevi uyuyan güzel gibi - nasıl olup da tekrar uyanmıştır? Kapitalizmin Politik-Ekonomik Dönüşümü Kapitalizmin 1970’lerde başlayan ve devam ettiği varsayılan yeniden yapılanması, zaman ve mekân boyutlarında yenilik ya da değişmeyi de kapsamış görünmektedir. Sözü edilen bu kapsamlı değişim –üretim, 20 Liberal demokratik devletlerin de ayrılıkçı hareketlerle karşı karşıya olduğunu göstermesi bakımından Quebec milliyetçiliği son derece önemlidir. Zengin doğal kaynakları ve kusursuz demokrasisi ile sakin ve çatışmasız bir göçmen ülkesi görünümündeki Kanada’nın dünyadaki olumu imajı ve Quebeclilerin dünyanın diğer bölgelerindeki bazı ulusal azınlıklar gibi ciddi bir asimilasyon tehdidi ile karşı karşıya olmaması, Quebec sorununun uluslararası alanda meşruiyet kazanamamasına neden olmuştur. Dünyanın en gelişmiş demokrasilerinden biri olarak kabul edilen Kanada, çokkültürcülüğü resmi bir politika olarak benimsemesine ve Fransızca konuşan Quebec eyaletine birçok ayrıcalık – özerklik tanıyan asimetrik bir federalizm uygulamasına rağmen; Quebec halkını bünyesinde barındırmakta ve özellikle referandumlarla baş gösteren milliyetçilik krizini bastırmakta zorluk çekmektedir. Quebec milliyetçiliği ile ilgili daha ayrıntılı bir okuma için bkz. (Kalaycı, 2006/07, s.9-30). 126 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler tüketim ve bölüşüm süreçleri ile– sadece ekonomik alanda sınırlı kalmamış; değişimin etkileri politik, jeopolitik, kültürel, vb alanlara da sıçramıştır. 21 Kapitalizmin yeniden yapılanması, refah devletinin marjinalleşmesi ya da işlev değiştirmesi 22, özelleştirme, deregülasyon, küreselleşme, ulus devletin giderek aşınması gibi öğeleri de kapsamaktadır. “Görüldüğü üzere, yeniden yapılanma süreci önemli ölçekte siyasal alanda gerçekleşmektedir.” (Şaylan, 2002, s.134, 135). Kapitalizmin yeni bir aşamaya girmesine yol açan belli değişiklikler, Jameson’a göre sermayenin yoğun biçimde uluslararasılaşması, teknolojik devrim ve siyasal güç olarak ulusal devletin aşılmasıdır. Metalaşma süreci ve kapitalist değişim, daha önce örneği görülmemiş ölçüde, yaşamın her alanını, bilgi üretim ve akışını, bilinç ve yaşam düzeylerini kökten etkilemiştir. Kapitalizmin bu yeni aşamasında, toplumsal formasyon ile birlikte birey de yeni bir oluşuma maruz kalmıştır. Ortalama insanın algılama, öğrenme ve bilme süreçleri büyük ölçüde etkinliği olağanüstü artan görsel medya ve kitle iletişim araçları tarafından belirlenmeye başlamıştır. Büyük ölçüde tekelleşen medya ise, hızla ulus ötesi hale gelen sermaye tarafından denetlenmekte; ve bu süreçte, zaman ve uzay 21 Kapitalizmin ileri aşamasını ya da endüstriyel toplumun gelişmiş aşamasını nitelemek için birçok yazar farklı kavramlaştırmalara gitmektedir: Bell ve Piore “post-endüstriyel toplum”, Urry, Lash ve Offe “örgütsüz kapitalizm”, Touraine “programlanmış toplum”, Castells “ağ toplumu” kavramını kullanırken; daha genel olarak “enformasyon toplumu”, “bilgi toplumu” ve “postmodern toplum” gibi kavramlar da farklı düşünürler tarafından kullanılabilmektedir. 22 Bunalımın nedeni olarak refah devleti uygulamaları veri alındığında yeniden yapılanma, refah devleti ve kumanda ekonomisi alanının pazar ekonomisi lehine daraltılmasını gündeme getirmektedir. Bu doğrultuda, özelleştirme ve deregülasyon (engelleyici kural ve normları ortadan kaldırma) uygulamalarının yanı sıra, ulusal devletin egemenlik alanının daraltılmasıyla karakterize olan küreselleşmenin de, yeniden yapılanma sürecinin bileşenlerinden biri olduğu söylenebilir. Sözü edilen bu bunalımın sosyo-politik yaşamdaki etkisi, “refah devletinin çöküşü” olmuştur. “Küçülen devlet” ve benzer terimlerle ifade edilen bu olgu, devletin rolü ve işlevleri alanında kapsamlı bir değişimi ortaya çıkarmıştır. Refah devletinin marjinalleşmesi ya da devletin işlev değiştirmesi, aynı zamanda toplumsal sınıflar arası güç dengesinin değişmesi anlamına gelmektedir. [1929 ekonomik krizi ve II. Dünya Savaşı sonrası kapitalizmin yeniden yapılanması, sermaye ile örgütlü emek arasındaki uzlaşmaya dayanan bir sosyo-politik yeniden yapılanma olan refah devletinin doğuşu, bunalımı ve çöküşü konusunda daha ayrıntılı bilgi için bkz. (Şaylan,1995, s.45-97; Şaylan, 2002, s.137-156; Kazgan, 2005, s.1-27)]. değişkenlerini aşan yeni bir ideolojik yorum dünya ölçeğinde egemen hale gelmektedir. İşte postmodernizm, bu oluşumun kültürel çerçevesi olarak gündeme gelmiştir (Jameson, 1990). Günümüz dünyası, teknolojik bir devrimin belirlediği ve yönlendirdiği büyük bir evrensel dönüşüm yaşamaktadır.23 Teknolojik devrimin en belirgin olarak ortaya çıktığı alan bilişim, iletişim ve ulaşım olarak nitelendirilebilir. Artık dünyanın hiçbir yeri bir başka yerine uzak ve yabancı değildir. Etkin ve merkezileşmiş iletişim ağları24 ile kültürlerarası etkileşim yoğunlaşmış; en azından tüketim ve eğlence normları açısından evrensel bir kültür ortaya çıkmıştır.25 Ulaşım alanındaki teknolojik sıçrama ise toplumlar ve toplumsal aktiviteler arasındaki fiziksel uzaklığı önemli ölçüde azaltmıştır. Bu dünya ölçeğindeki bütünleşme, “küreselleşme” terimi ile ifade edilmektedir. Kapitalizmin yeni ve evrensel bunalımı bu defa sermayenin yoğunlaşması ile aşılmaya çalışılmaktadır ve Şaylan’a göre “tüketim toplumu ve küreselleşme yoğunlaşmış sermayenin dünyayı bütünleştirme akslarıdır.” (Şaylan, 1995, s.102). 23 Teknolojik değişim işgücünün üretimde sermayeyle büyük ölçüde ikamesi olanağını getirmiş; sınai üretim maliyetinde işgücünün payı yarıdan fazla azalarak birçok alanda %15’in dahi altına düşmüştür. Bu süreç vasıfsız-yarı vasıflı işgücünü ikame ederken, aynı zamanda az sayıda ama yüksek vasıflı işgücü ihtiyacını arttırmıştır. Bu süreç, dünyanın her yanında köklü değişimlere yol açmaktadır; merkezde vasıfsız kesimde artan işsizlik oranları, özellikle kadın emeğinin istihdamının son derece daralması, vasıfsız emek ücreti ve sosyal hakları üzerindeki baskının giderek artması, yarı-zamanlı ya da geçici işçi çalıştırma, taşeronlaşma, emek pazarının esnekleşmesi, vb. bu sürecin ortaya çıkardığı toplumsal-ekonomik sorunlardan sadece bir kaçıdır. Yani yeni teknolojik gelişmeler ile hem emek-sermaye gelirinde, hem de değişik emek kategorileri arsında güçsüzler aleyhine değişim yaşanmaktadır (Kazgan, 2005, s.215-236). 24 İletişim alanında yaşanan teknolojik devrim, uluslararası iletişim düzeni, bu süreçteki pazar ilişkileri ve medya emperyalizmi gibi konular hakkında bkz. (Erdoğan, 1995). 25 Jameson’a göre kapitalizmin bu yeni aşaması, yeni bir insan psikolojisinin oluşumuna yol açmış; ortalama insanın algılama, öğrenme ve bilme süreçleri büyük oranda, etkinliği olağanüstü bir biçimde artan görsel medya tarafından belirlenmeye başlamıştır. Bu medya, hızla ulus ötesi hale gelen sermaye tarafından denetlenmekte ve bununla birlikte, zaman ve uzam değişkenlerini aşan yeni bir ideolojik yorum dünya çapında egemen hale gelmektedir. Postmodernizm, tüm bu oluşumların kültürel çerçevesi olarak gündeme gelmiştir (Şaylan, 2002, s.39). sbd.anadolu.edu.tr 127 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Aslında kapitalizm, Braudel ve Wallerstein’in da belirttikleri gibi, tarih sahnesine çıktığı andan itibaren bir dünya sistemidir; dünyayı bir ekonomik bütün olarak görüp algılamaktadır.26 O halde, bu açıdan bakıldığında, yerkürenin gittikçe daha fazla parçasının kapitalist pazar ağına çekilmesi olarak tanımlanabilen küreselleşme, elbette ki yeni bir olgu değildir27, sadece yeni bir terimdir28. Yeniden yapılanma süreci içinde, zaten kapitalizmin başlangıcından beri var olan küreselleşmenin hız ve derinlik kazandığı ileri 26 Kapitalizmi her şeyden önce tarihsel bir toplumsal sistem olarak gören ve dünyanın, 16. yüzyıldan beri uluslararası işbölümü ile karakterize edilen bir dünya sistemini yaşadığını savunan çalışmalar için bkz. (Wallerstein, 2002; Frank, 2003; Wallerstein, 2004). 27 Aslında, küreselleşme, dünyamıza yeni giren bir olgu değildir; beş-altı yüzyıllık birikimsel bir sürecin ürünüdür. “Bu sürecin başlangıcı olarak; düşünsel boyutta, on beşinci yüzyılın başlarında Batı’nın Ortaçağ’dan çıkışıyla birlikte birey ve insanlık düşüncesinin gelişmesi; coğrafi boyutta, on beşinci yüzyılın sonlarında Yeni Dünya’nın keşfi; maddi boyutta ise, on altıncı yüzyılda kapitalist dünya ekonomisinin kurulması alınabilir” (Özyurt, 2005, s.29, 30). 1800’lerin ortalarından 1920’lerin sonlarına kadar benzer bir küreselleşme süreci yaşanmıştır. Hatta, bugünün küreselleşmesinde sermayeye tanınan ancak emeğe tanınmayan serbesti bu ilk küreselleşme devresinde şaşırtıcı bir biçimde mevcuttur. Bu dönemdeki göç hareketleri çok fazladır. Birinci Dünya Savaşı’ndan önce ülkeler, savaş zamanları hariç, seyahat için pasaport talep etmemekteydiler. Söz konusu süreç, I. Dünya Savaşı, 1917 Sovyet Devrimi ve 1929 Büyük Bunalımı ile büyük darbe yemiş ve Soğuk Savaş döneminde tamamen donmuştur (Tözüm, 2002, s.155). Ayrıca, henüz XIV. yüzyılın sonlarında uluslararası faaliyette bulunan 150 kadar İtalyan bankasının varlığı (Hirst ve Thompson, 2003, s.45), XVII. yüzyıla gelindiğinde dünyanın hemen her yerinde şubeleri bulunan Batılı büyük finans guruplarının dünyayı saran bir finansal ilişkiler ağını kurmuş olmaları, vergi toplama güç ve kapasiteleri son derece sınırlı olan birçok Avrupa ülkesinin bu finans kurumlarına borçlu oluşu sınır aşan finansal ilişkilerin çok da yeni olmadığını ortaya koyan örneklerdir. 28 Küreselleşme teriminin bilimsel literatürdeki kullanımı oldukça yenidir. 1960’larda McLuhan, iletişim alanındaki gelişmeleri değerlendirirken dünyanın “küresel bir köy”e dönüştüğünü söylemiştir; ancak 1980’lere kadar terim dağınık ve sürekli olmayan bir biçimde kullanılmış; gördüğü ilgi iletişim çalışmalarıyla sınırlı kalmıştır. 1980’lerin ikinci yarısından itibaren küreselleşme terimine ilgi artmış, 1990’larda ise “moda bir deyim” haline gelmiştir (Özyurt, 2005, s.22). sürülebilmektedir. Bu oluşum içinde ulusal devletin29 işlevini kaybettiği; hatta yeniden yapılanma için bir engel oluşturduğu ciddi bir biçimde tartışılmaktadır. “Güçlü bir küresel etken olarak “sermayenin küreselleşmesi” olarak tanımlayabileceğimiz ekonomik küreselleşme “sınırsız bir küresel pazar” yaratarak ulusdevletlerin otoritesini sarsarken; kültürel küreselleşme de “alternatif moderniteleri”30 ve kültürel kimlik tanımlamalarını beraberinde getiren yerel tepkiler doğurarak ulusal kalkınma kavramını sorunsallaştırmaktadır.” (Özbudun ve Keyman, 2003, s.303). Ulus-devlet, çok sayıda ekonomik-toplumsal-siyasal işlevi yerine getirmekte ve bu işlevleri yerine getirebildiği için de varlığını sürdürmektedir. Diğer ülke saldırıları karşısında vatandaşlarına güvenlik; içeride bireylerin, toplumsal sınıfların ya da etnik-dinsel alt grupların birbirleri karşısında hukuksal eşitlik, adalet 29 Tarihsel olarak ulus-devleti yaratan unsurlar, kentlerde gelişen orta sınıfların ekonomik faaliyet alanlarının sınırlarının çizilmesi, ortak bir siyaset, kültür ve ticaret alanının ortaya çıkması ve milletin bütün bireylerini kapsayacak bir hukuk sisteminin yaratılmasıyla ortaya çıkmışlardır. Bir toplumsal kategori olarak ulusun ve ulus-devletin tarih sahnesine çıkışı, kapitalizmin gelişimi ile eş zamanlılık göstermektedir. Eğer ulusal toplumun ve ulusal devletin tarihsel kategoriler olduğu, yani tarihsel gelişmenin belli dönemlerinde ortaya çıktığı tezi doğru olarak kabul edilecek olursa - ki Marksist toplum bilimin temel öncüllerinden biri de budur; ulusu ve devleti geçici, belli bir tarihsel döneme özgü formasyonlar olarak ele alır; yapısalcı-işlevci akımın önde gelen temsilcilerinden biri olan Gellner de aynı bakış açısına sahiptir - bu kategorilerin tarihsel gelişmenin belli bir döneminde de ortadan kalkacağı sonucuna varılacaktır (Şaylan, 1995, s.137, 138). Karşıt görüşe göre ise; ulus-devlet, vatandaşlık nosyonlarını değişim ve dönüşüme uğratarak, ekonomik faaliyetler üzerindeki devlet kontrollerini azaltarak, devletlik özelliklerini zayıflatıyor gibi görünen süreçleri, kültürel küreselleşme, ekonomik ve politik enternasyonalleşme ve sosyal transnasyonalizm fırtınalarını kısa zaman içinde savuşturacaktır (Donnan ve Wilson, 2002, s.263). 30 “Bir yandan ekonomik hayatta tüketim kalıplarının ve yaşam tarzlarının dünya ölçeğinde standartlaşması anlamında McDünyasını yaratan kültürel küreselleşme, öte yandan da geleneklerin yeniden canlanmasına, yerel kimliklerin ortaya çıkmasına ve özgünlük söyleminin yaygınlaşmasına elverişli bir platform oluşturmaktadır. Başka bir deyişle, kültürel küreselleşme hem Batı modernliğin evrenselleşmesini, hem de alternatif modernitelerin ortaya çıkmasını gözlemleyebileceğimiz süreçtir – bunun Türkiye’deki en açık örneği de İslam’ın yükselişidir.” (Özbudun ve Keyman, 2003, s.308). 128 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler ve güvenliğinin sağlanması; ekonomik yaşamı yürüten mübadeleleri ve hesapları kolaylaştırmak için para arzını ve para kurumlarını düzenlemek; makro-istikrarı sağlamak; gerekli hukuksal çerçeveyi yürürlükte tutmak; sosyal devlet kimliğini benimsediği ölçüde vatandaşlarının çalışma olanaklarını ve asgari refahını, eğitim-kültür ve sağlık düzeyinin yükselmesini güvence altına almak ulus-devletin küreselleşme sürecine kadar başlıca işlevleri olmuştur. Ulus-devlet, kapitalizmin meta üretiminin gerektirdiği pazarın genişlemesi ve homojen bir üretim – tüketim ortamının yaratılması gereği olarak şekillenmiştir. Millet olgusu da, bu alt yapısal dinamiğin üst yapısal meşruluğunu sağlamak üzere oluşturulmuştur. Bu anlamda bir yapıştırıcı nitelik kazanan millet olgusu, devletle birlikte kapitalizmin evriminde ve gelişiminde de etkin bir rol üstlenmiştir. Bu süreçte millet, sınıflararası denge kurma işlevi üstlenmiş, “aynı toprak üzerinde yaşayan içsel olarak bütünleşmiş bir topluluk” şeklindeki millet tanımlaması ile sınıflararası uzlaşmaz çelişkilerin varlığının göz ardı edilebilmesini sağlamış, bütüncül bir anlayış doğrultusunda sınıfsal mücadele ve kapitalizmin belli koşullarda uzlaşımını gerçekleştirmiş. Milliyetçilik ve ulusal kimlik, çok uzun bir süre kapitalist dönüşümün temel parametreleri arasında sayılmıştır. Kapitalizm ve kapitalist bütünleşik pazar için ulus-devlet ve ulusal kimlik olmazsa olmaz koşullar olarak kabul edilmiştir. Nitekim, tarıma dayalı feodal ekonomik ve toplumsal sistemin bireylerinin ulusal bilince, yurttaşlık hak ve görevlerine ulaştığı düşünülemez. O halde “modern ve ulusal yurttaşlığın, batı kapitalizminin gelişmesine paralel bir tarihi vardır” (Sarıbay, 1992, s.92). Ulus ve ulus-devlet oluşumu sürecinde tebadan yurttaşa, yerelden ulusa, dinsellikten laikliğe, feodal toplumdan kapitalist topluma doğru bir dönüşüm yaşanmaktadır. Kapitalizm çağında, beş yüz yıldır ülkeler arası mal ve sermaye hareketlerinin artışını sürükleyen, kâr güdüsüdür. O halde, küreselleşmenin itici gücü, yani onu sürükleyen de yine kâr güdüsü olacaktır. Bu güdü ile hareket eden şirketler, teknolojinin verdiği yeni imkânlardan yararlanarak ticaret ve yatırım faaliyetlerini genişletmeye ve yaymaya çalışmaktadırlar. Şirketlerin ticaret ve yatırımı azami serbesti içinde yapabilmesi için, ülkeler arasında sermaye ve mal hareketlerinin önündeki eskiden kalma tüm engellerin (kalkınmacı ve sosyal politikaların, iktisadi milliyetçilik eğilimlerinin) ortadan kalkması gerekir (Somel, 2002, s.200, 201). Bu şartlarda ulus-devletler, egemen sınırlarını aşan ekonomik, militar ve sosyal yapılara daha fazla bağlı hale gelmektedirler. Kapitalist dünya düzeninin 1970’lerde karşı karşıya kaldığı son bunalım ve buna bağlı olarak ortaya çıkan yeniden yapılanma süreci, neoliberal politikalar doğrultusunda yeni bir devlet çözümlemesini gündeme getirmiştir. Neoliberalizmin geliştirdiği bu yeni çözümlemenin temel kavramı, “minimal devlet”tir.31 Bu tanımlama, siyaset ile ekonomi arasında kesin bir ayrımın getirilmesini, yani farklı bir ifade ile ekonominin siyasetin dışına itilmesini öngörmektedir. Bunun nedeni, küresel sermayenin güçlü bir ulus-devlet istememesidir. “Bir zamanlar ulus-devletlerin yaratılmasında vazgeçilmez bir yapı malzemesi olan sermaye, şimdi ulus-devletleri zor durumda bırakarak yıkılışını hazırlamaktadır” (Latouche, 1993, s.114). Küreselleşme sürecinde ulus-devletin iktidar alanı sürekli daralırken; onun yerine uluslararası sermayenin egemenliği yoğunluk ve genişlik kazanmaktadır. Küreselleşme kuramcılarına göre, teknoloji ve iletişimdeki ilerlemeler farklı nüfuslar arasındaki temasları o kadar yoğunlaştırmıştır ki; zaman ve mekânı, yerellik algısını dönüştürerek, insan topluluklarını birbirine yaklaştırmıştır (Hutchinson, 2008, s.80). Bu düşünürlere göre, Anderson’un bahsettiği “matbaa kapitalizmi” nasıl ulusları yarattıysa, “elektronik kapitalizm” de günümüzde ulus-ötesi oluşumları doğuracak; ulusal inşaya ön ayak olmuş iletişimsel süreçlerin aynısı, yarın ulus-devletin yok oluşuna yol açacaktır (Dieckhoff ve Jaffrelot, 2010b, s.337). 31 II. Dünya Savaşı’nın hemen sonrasında, sosyal devlet temelli Keynezyen politikaları eleştiren Frederick Hayek ve Milton Friedman tarafından gündeme getirilen ve yetmişli yılların ortalarında yaşanan ekonomik krize kadar pek itibar edilmeyen neoliberalizme göre; güçlü ve ekonomik alanda söz sahibi olan bir devlet, özgürlükler açısından en büyük tehdittir. Bu nedenle de neoliberal ideolojinin temel siyasal prensibi, iktidar gücünün dağıtıldığı küçük bir devlet düşüncesidir. Toplumsal politika ve hizmetlerde devlet tek yetkili kurum olmaktan çıkmış; toplumsal yaşamın her alanında kamu kesiminin yanı sıra, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının da yer alması amaçlanmıştır. Neoliberalizme dayalı ekonomik ve siyasal politikaların, küreselleşmenin derinleşerek hız kazanmasına katkıda bulunduğu söylenebilir. Neoliberalizmin bir ideoloji olarak serbest piyasa anlayışını meşrulaştıran, sınırlı ve küçük devleti savunan konumu, yetmişli yıllarda ekonomide başlayan kapsamlı dönüşümün gerektirdiği ideolojik altyapıyı doldurmuştur. sbd.anadolu.edu.tr 129 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Tepki: Yükselen Alt-Kimlikler Karşı Tepki: Yükselen Milliyetçilik Küreselleşme ile ulus devlet arasında bir gerilim olduğu açıktır. Günümüzde ulus devletler artık bir takım işlevlerini kaybetmektedir; buna karşılık ise özellikle de küresel düzeyde bir takım yeni işlevler üstlenmektedir. Bir anlamda küreselleşme süreci ulus devleti kendi çıkarları doğrultusunda dönüşüme uğratarak yeni işlevler yüklemektedir. Öngörüler/gelecek tahminleri ulusun ve ulus devletin ortadan kalkacağı yönünde gelişmektedir, buna karşılık bir ideoloji olarak ulusçuluğun (milliyetçiliğin) giderek güçlendiği gözlemlenebilmektedir. Küreselleşme, toplumsal ve özellikle de ekonomik alanda ulus-devleti adeta işlevsizleştirmektedir. Bu süreçte ulus-devletin işlevleri azaldıkça, farklı toplumsal kesimleri bir arada tutan yapıştırıcı işlevi de azalmaktadır. Yoksullaşma ve marjinalleşme karşısında artan dayanışma ihtiyacı, alt-kimlikleri ön plana çıkarmaktadır. Ulusal pazarın yerini uluslararası pazara bıraktığı bir ortamda, ulus-devlet vatandaşlarının refahını sağlayacak temel işlevlerini yerine getiremediği; tam aksine uluslararası sermayenin çıkarına, onun işlerini yerine getiren bir ‘büro’ya dönüştüğü ölçüde; toplum içindeki farklı etnik-dinsel kimlikler için artık bu devlete bağlı olmanın da bir nedeni kalmamaktadır. Etnik kimlik, radikalleşerek etnik milliyetçiliğe sarkıp politik argümanlar geliştirerek bölgesel ve ulusal düzeyde büyük kaoslara yol açmaktadır. Bu noktada Kurubaş, milliyetçiliğin “çelişkili çifte karakterine” ve işlevine dikkat çekmektedir. Milliyetçilik bir yandan kurulu ulus-devletin ideolojisi olarak birleştirici bir işlev üstlenirken, öte yandan ulus-devlet kurmak isteyen etnik grupların ideolojisi olarak parçalayıcı bir işlev görmektedir (Kurubaş, 2008, s.24). Günümüzde, hem merkez hem de çevredeki birçok toplumda dinsel ve etnik alt-kimlikler, kimi zaman dağılma veya ayrılma ile sonuçlanan huzursuzluk ve iç çatışmalara neden olmaktadır. 32 Bu noktada, postmodernizmin farklılıkları ve “öteki”ni yücelten tutumunun, küreselleşme üzerin32 Örneğin; Yugoslavya, SSCB ve Çekoslovakya’daki huzursuzluklar dağılma ile sonuçlanmıştır. İtalya, İspanya, Belçika ve Türkiye ise etnik-dinsel alt-kimliklerin ayrılma talepleri ile mücadele etmektedir. Kuzey İrlanda’da Katolik-Protestan çatışması, İspanya’da BASK’ların, Fransa’da Korsikalılar’ın, Belçika’da Flamanlar’ın, Türkiye’de ise Kürtler’in sisteme başkaldırısı bu durumun en güncel örnekleridir. 127 ülkede yapılan araştırmalara göre azınlıkların % 75’i politikleşmektedir. 233 etnik grup risk içinde yaşamaktadır. Bu grupların % 12’si çatışma, isyan, protesto ve siyasal örgütlenme içinde bulunmaktadır (Aktaran; Yıldırım, 2006, s.194). rindeki etkisine değinmek gerekmektedir. Bütüncül yaklaşımlara karşı olan postmodernizm, çoğulculuğu ve farklılığı önemli bir değer olarak ortaya koymaktadır. Postmodernitenin farklılıkları tektipleştirmeyi reddeden tutumu, modernitenin savunduğu homojenliğin önemli sonucu olan “ulus” esaslı toplumsal yapılanma biçimini tehdit eder boyuttadır. Bu yapısıyla, küreselleşmeci söylemlerin düşünsel altyapısını oluşturan postmodernizm, ulus fikri karşısında, etnik topluluklara, çoğulcu yapılara ve ulus-üstü kimliklere sıcak bakmaktadır. Küreselleşmeyle beraber ulusal kimliğin zayıflaması, bu toplumsal kimliğin dağılması anlamına gelmektedir. Postmodernliğin kültürel dünyasında çoğullaşan kimlikler karşısında ulusal kimliklerin geleneksel yapılandırıcı ve birleştirici güçleri tükenmektedir. Ulusal kimlikler geçmişteki bütünleştirici anlama artık sahip değildir. Nihayetinde kimlik, değişen yeni postmodern toplum koşullarında yeniden inşa olmakta, oluşmakta ve icat edilmektedir (Hall, 1998, s.63-69). Yeni küresel kamusal alan içinde ortaya çıkan yeni kimlikler, en yaygın biçimleriyle kadın, din, çevre, insan hakları ve etnisite etrafında oluşmaktadır. Alt-kimliklerin yükselişine bir karşı tepki olarak karşımıza çıkan olgu ise, yükselen milliyetçilikler, yabancı düşmanlığı ve ırkçılıktır.33 Batı’daki birçok ülkede 33 Örneğin Fransa’da Cumhurbaşkanı Sarkozy, Fransa’nın geleneksel değerlerinin altının çizilmesi hedefiyle, ulusal kimlik üzerine büyük bir tartışma başlatmıştır (Radikal, 27.10.2009). Bu tartışma sol eğilimli siyasetçiler ve aydınlarca, tartışmanın ırkçı söylemin özgürce ifade edildiği bir mecraya dönüşmesi ve göçmen kökenli Fransızlar’ı ülkelerine yabancılaştırması nedeniyle kaygı ile karşılanmaktadır. Böyle bir tartışma, Fransa’daki azınlıkları ya da göçmen kökenli vatandaşları “ötekileştirmekte” ve Fransa toprakları üzerindeki varlıklarının meşruiyetini tartışmaya açmaktadır (EurActiv, 23.12.2009). Avrupa Birliği üyesi Slovakya’da ise 1 Eylül 2009’dan itibaren yürürlüğe giren yasayla, kamusal alanda ve kamu hizmetlerinde Slovakça dışında dil kullanılmasına büyük kısıtlamalar getirilmekte ve azınlık dillerinin konuşulması yasaklanmaktadır (EurActiv, 02.09.2009). Çekoslovakya’nın bölünmesiyle 1993’te bağımsızlığını kazanıp 2004’te AB üyesi olan Slovakya’da yaşanan “milliyetçi reform”, sadece zorunlu Slovak dili uygulaması ile sınırlı kalmamıştır. Slovak dilini zorunlu kılan yasanın ardından ilkokul, ortaokul ve hatta üniversitelerde her hafta öğretime milli marş okuyarak başlanması kararlaştırılmıştır. Yeni yasaya göre; her sınıfta bayrak, milli marşın sözleri, anayasanın önsözü bulunacak ve ‘vatansever eğitim’ müfredatın bir parçası haline gelecektir. Devlet televizyonu, hükümet, milli ve bölgesel parlamentolar her toplantıdan önce milli marşı çalacak; yeni göreve alınan devlet memurları devlete bağlılık yemini edecektir. 15 yaşındakilerin ilk kez kimlik kartı aldıklarında devlete bağılık yemini etmeleri maddesi ise, son dakikada yasadan çıkarılmıştır (Radikal, 05.03.2010). 130 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler yaşanan toplumsal ve ekonomik değişim, farklı kültürden topluluklara karşı kuşku ile bakmayı, ve hatta daha da öteye giderek yabancı düşmanlığı ve ırkçılığı, yeniden gündeme getirmiştir. İtalya ve Avusturya’da sağ partilerin yükselişi ve iktidara gelmesi, Almanya ve Belçika’da yabancılara karşı katliamların yaşanması, ABD’de ise zenciler ve çekik gözlülerin yanı sıra Müslümanlara yönelik tepkilerin yükselmesi son derece çarpıcıdır. Bu bağlamda, klasik ulus milliyetçiliği ve etnik milliyetçilik karşılıklı bir etkileşim içinde birbirlerini tetikleyerek çeşitli sorunlara yol açmaktadır. Ulus-devlet bir yandan bireyleri geleneksel cemaat bağlarından koparmayı amaçlarken; diğer yandan da ulusun tanımında ‘geleneksel’ bir kimliğe atıfta bulunmaktadır. Ulus-devletin ortaya çıktığı ilk günden beri var olan bu temel gerilim, son yıllarda ulusal sınırları zayıflatan ve geçirgenleştiren ‘küreselleşme’ yönündeki eğilimlerle giderek daha da derinleşmektedir. Bir yandan daha önceden var olup da bu zamana dek bastırılmış azınlık kimliklerinin yeniden ortaya çıkması; öte yandan ulus-ötesi kitlesel göçler, bugüne kadar bütünlüklü oldukları öne sürülen ulusal topluluklar içinde farklı kültürel kimliklere sahip çok sayıda alt cemaatin oluşmasına yol açmıştır (Gülalp, 2007, s.12). “Her tür farklılık ve çeşitliliği içeren merkezî ulus-devletlerin güçlü kültürel kurumlarca üretilen ve korunan kültürleri ve ulusal kimlikleriyle birlikte zayıflamasının, daha küçük milliyetçiliklere eşi görülmemiş bir fırsat sunduğu aşikârdır.” (Hall, 1993, s.55). Kültürel küreselleşmenin34 “bir tüketim kültürü” yaratarak, toplumları homojenize etme etkisinin dışında ve ona tamamen ters olan ikinci etkisi, mikro-milliyetçilik akımlarını ve yerel kültürleri güçlendirme 34 Kültürlerarası etkileşim, küreselleşme ile birlikte kaçınılmaz boyutlara ulaşmıştır. Tüm dünyayı aynı yaşam biçimini paylaşan, aynı beklentilere sahip olan ve aynı tüketim kalıpları sergileyen “tek bir pazar” haline getiren kültürel küreselleşme, sermayenin küreselleşmesinin sonuçlarından biridir. Kültürlerarası etkileşim, bir kültürün –Anglo-Amerikan kültürünün– dünyanın birçok bölgesini etki altına alması şeklinde tek yönlü olarak cereyan etmektedir. Kitle iletişim araçlarının ulusal sınır tanımayan (Hall, 1998, s.47) karşı konulamaz gücü, bu süreçte farklılıkları ortadan kaldırmakta ve toplumları homojenize etmekte etkin bir rol üstlenmektedir. Merkez ülkeler, medya tekelleri ile tüm dünyayı tek bir kalıba sokma pahasına, bir örnek tüketim kültürü oluşturmaktadırlar. Küresel tüketim kültürü; giyim-kuşam, beslenme tarzı, davranış kalıpları, eğlenme biçimlerini birbirine benzeştirerek, “toplumun McDonaldlaştırılması”na hizmet etmektedir. sidir. O halde küreselleşme süreci hem kültürel homojenleşme, hem de kültürel farklılaşma süreçlerini içermektedir. Appaduari’nin de belirttiği gibi, günümüz küresel karşılıklı ilişkiler içinde temel sorunlardan biri “kültürel homojenlik ile kültürel heterojenlik arasındaki gerilim”dir (Appaduari, 1990, s.295). Toplumların türdeşleşmesi, paradoksal bir biçimde yerelleşmeyi de beraberinde getirmektedir. Türdeşleşmeye duyulan tepkinin etkisiyle, birçok toplumda batılı kültürel kodların reddedilişi ve batı tarzı hayata direniş neticesinde, yerel kültürel değerlere daha sıkı sarılma eğilimi giderek güçlenmektedir. Günümüzde milliyetçi ve dini değerlerdeki yükselişin başlıca sebebi olarak, türdeşleştirici kültürel baskılar gösterilmektedir. Özellikle Amerikan hegemonyasının, din ya da milliyetçiliğe militan bir tutumla sığınmayı arttırdığı söylenebilir (Berger, 2003, s.10, 18). Günümüzde ulus-devlet ve milli kimlik farklılıkları erozyona uğramaya başlamıştır; ancak ulus-devletlerin birdenbire tarih sahnesinden silineceğini zannetmek büyük bir yanılgı olur. “Küreselleşmeyle birlikte ulus devletler çağı geriledikçe, ulusal kimliğin saldırgan ırkçılık tarafından yönlendirilen çok savunmacı ve çok tehlikeli bir biçimine dönülmektedir” (Hall, 1998, s.47). Kültürel anlamda küreselleşme (globalization) ile yerelleşme (localization) arasında ciddi bir çekişme olduğu bir gerçektir. Küreselleşme, bir taraftan birçok kurulu topluluğun dağılmasına ve yok olmasına neden olurken; diğer taraftan yerel bağlılıkların ve kimliklerin güçlenmesine yol açmıştır. Ayrılıkçı etnik hareketler, köktendinci hareketler ya da aşırı sağın yeni hareketleri, küreselleşmeye karşı bir tepki ve yerele dönüş olarak yorumlanabilir. O halde, siyasal-sosyal hayatı dönüştürücü etkisi ile milliyetçiliği bitireceği beklentisi yaratan küreselleşme, tam aksine, hem milliyetçiliğin homojenleştrici yapısını çözerek mikro-milliyetçilere yol açmakta, hem de bütünlüğün kaybından kaygı duyan milletin milliyetçi karşıtlığını arttırmaktadır. Küreselleşmenin ulusal düşünce, değer ve kurumlar üzerinde yarattığı değişim, milliyetçiliğin küreselleşme karşıtı bir tutuma yönelmesine yol açmaktadır. Özellikle klasik modern milliyetçilik, liberal ve demokratik içeriklerini kaybederek; dar, katı, tepkici ve komplocu teorilerden beslenen bir niteliğe bürünmektedir. Küresel politik güçlerin manipülasyon tutumlarını öne sürerek siyaset üreten milliyetçi hareketler (radikal milliyetçilik) “işgal ve kurtuluş” söylemini yeniden inşa etmektedir. Tarih yeniden, hem de daha seküler ve katı milliyetçilik tonlarıyla yazılmaktadır. sbd.anadolu.edu.tr 131 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Değişimin hızının ve etkilerinin inanılmaz boyutlara vardığı günümüzde, bu süreci yaşayan bireyler için gelecek birçok açıdan büyük belirsizlik ve güvensizlikler içermektedir. İnsanları güvensizlik ve ümitsizliğe iten, korku ve risk yaratan gelişmelerin başında; ulusal ve evrensel düzeyde ekonomik adaletsizliğin (gelir dağılımında dengesizliğin) giderek artması, geniş kapsamlı ekonomik krizlerin görülmesi, hizmet sektörünün ön plana geçişine paralel olarak çoğu iş alanının ve mesleğin geleceğini görememesi, sosyal devlet anlayışının terk edilmesi, kültürel anlamda milli kimlik ve değerler aşınırken insanların belirsizlik ve güvensizliği yenmek için buralara sığınmaya çalışmalarının yol açtığı kimlik sorunları gösterilebilir (Koray, 2004). Değişimin hızı ve belirsizliği nedeniyle artan güvensizlik algılamasının, (otorite, aile, din ve ulus gibi) toplumsal değer ve kurumlara daha sıkı sarılma eğilimi ile birlikte muhafazakârlığın yükselişine katkıda bulunduğu söylenebilir. Milliyetçilik, toplumsal ve ekonomik nedenler yanında, bireylerin iç dünyalarının toplumsal yapı karşısındaki beklentilerine bir cevap olma potansiyeli taşımaktadır. Hızla değişen toplumsal yapı karşısında bireyin yalnızlaşması ve güçlü bir “sığınak” araması, bu ihtiyaca cevap verebilecek olan milliyetçi ideolojinin güçlenerek yayılmasının yolunu açmıştır. Milliyetçiliğin doğuşuna sahne olan 18. yüzyıl, Batı Avrupa’da dinsel düşünce çağının kapandığı, seküler/ dünyevi düşünce tarzının benimsendiği bir çağdır. Bu döneme kadar, dinsel düşüncenin içinde barındırdığı kaderci anlayış, insanların bu dünyada çektiği sıkıntılar karşısında, ‘öteki dünya’da bu sıkıntıların sona ereceği müjdesini vererek onlar için bir bakıma yatıştırıcı olmaktaydı. Bu düşüncenin ortadan kalkması ya da zayıflaması insan bilincinde bir boşluk yaratmış, ekonomik ve doğuştan gelen eşitsizlikler ile her alanda yaşanan sömürü karşısında birey, gelecek umudu için sığınacağı yeni bir güç keşfetmiştir. Bir Alman, İtalyan ya da Türk olmanın gücünü keşfeden birey, dinsel anlayışın aşınması ile bilincinde açılan bu boşluğu milliyetçilik ile doldurmuştur (Uzun, 2003, s.146). Günümüzde, “biz” olan grupları, kendilerine yabancı ve tehditkar “onlar”a karşı etnik/dilsel bir kimlik takınmaya götüren duyguların gücü yadsınamaz. Bu duygular, yabancı düşmanlığının dünyada en yaygın kitle ideolojisi haline geldiği yirminci yüzyıl sonunda özellikle çok güçlüdür.35 İster hayali ister gerçek tehditlere karşı, savunma tepkilerini körükleyen şey, yirminci yüzyılın üçüncü çeyreğinin karakteristiği olan aşırı hızlı, temel ve eşine rastlanmadık sosyo-ekonomik dönüşümler ile milletlerarası nüfus hareketlerinin çalışmasıdır (Hobsbawm, 2006, s. 202, 203). Özellikle çağımızdaki aidiyet açlığı ve kimlik politikasında ifade edilen keder ve yönsüzlük, insanları yeni arayışlara yönlendirmektedir. Günümüzde daha geniş ve daha güçlü aidiyetlere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu durum ‘öteki’ne duyulan korku ve öfkeden kaynaklanmaktadır. Çünkü ‘öteki’ çok yakında yaşamaktadır; söz konusu yakınlık ise kitle iletişimindeki gelişmelerden ve uluslararası göçlerden kaynaklanmaktadır. Söz konusu göçler, kentlere kozmopolit bir yapı kazandırmış ve bu kozmopolit yapı kimlikler arasındaki sürtüşmeyi arttırmıştır. Etnik ve komünal grupların, eski ya da yeni sanayi ülkelerine göç etmeleri farklı sorunlar yaratmaktadır. Buralara göç edenler, güvensizlik ve nostalji duygusundan, karşılıklı yardım uğruna, kendileri gibi insanlara dışarıda gösterilen düşmanlığa tepkiden ve özellikle mümkün olduğu yerlerde güçlü bir örgütleyici niteliği olan seçim politikası aracılığıyla “memleketlileri” ya da “hemşerileri”nin olduğu gruplara yakınlaşmaktadır. Bu tür etnik kimlik hareketleri, sık sık zayıflık ve korkudan kaynaklanan tepkiler, modern dünya devletlerini kendilerinden uzak tutmaya yönelik barikatlar dikme girişimleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Madalyonun diğer yüzüne bakıldığında ise, eskiden daha türdeş olan kültürlerin göç, konuk işçiler ve mülteci dalgaları nedeniyle karışmasının, yerli halk ve kültürlerin güçlü etnik tepkilerde bulunmalarına da yol açabildiği görülmektedir. Göçmenlere yönelik savaş “Atlantik’in bir tarafında (ABD’de) ırksal, öbür tarafında (Avrupa’da) ise dinsel” bir nitelik kazanmaktadır (Özyurt, 2005, s.218). 35 Ulus üstü yapıların çoğalmasına bağlı olarak ulus-devletin kaybolan klasik statüsü karşısında, geleneksek vatandaşların geleneksel iktidar tarzlarının erimesi sonucu Habermas’ın bahsettiği “vatan cepheleri” ortaya çıkmaktadır. Vatan cephesi söylemi demokrasiyle, eşitlikle ve evrensellikle çatışan bir milliyetçiliği beslemektedir. Yabancılara karşı korku, vatan topraklarına giren her veriyi tehdit olarak algılama, yabancı işgücü ve yabancı sermayeye karşı çıkma, anti-Amerikancılık gibi olgular bu milliyetçiliğin yeni değerleri olmaya başlamaktadır. 132 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler İslam’ın camiler, başörtüleri ve çarşaflar ile giderek artan görünürlülüğü, batı Avrupa toplumlarındaki bazı gruplarda endişe ve hoşnutsuzluk yaratmaktadır. Bununla birlikte 11 Eylül terör saldırıları sonrasında, Müslümanların terörist olarak algılanması nedeniyle, Amerika’da da Müslümanlara karşı hoşgörüsüzlük ve ayrımcı politikalar son derece artmıştır.36 Avrupa’da birçok ülkede, yabancı düşmanlığı, ırkçılık gibi negatif milliyetçilik unsurlarını içinde barındıran aşırı sağ partilerin milliyetçi sloganlarında, ülkelerinde yaşanan birçok olumsuzluktan göçmenleri sorumlu tuttukları ve özellikle de Müslüman göçmenleri Avrupa’nın günah keçisi yaptıkları görülmektedir.37 36 11 Eylül saldırıları, Amerikalılarda çok büyük bir toplumsal travmaya neden olmuştur. Saldırılar iki yönlü psiko-sosyal bir gelişmeye neden olmuştur: Bir yandan, ABD vatandaşları olağanüstü derecede korkmuş, ürkmüş, onurları zedelenmiştir; öte yandan, bu korku ve endişe oranında (bütün büyük felaketlerde olduğu gibi) bir birine kenetlenmiş adeta ilk defa bu oranda ABD milliyetçiliği tetiklenmiştir. Hatta bu saldırı, sıkıntı, saldırganlık ve nefret güdülerini tetiklemiş, bu duygular bir anda yön değiştirerek dış gruplara –özellikle Müslümanlara– karşı ön yargılı ayırıma, yeni ve farklı bir ırkçılığa yol açmıştır. Camilere saldırılar düzenlenmesi, Müslümanların tecrit edilmesi, Ortadoğu kökenlilerin vize başvurularının ek incelemeye tabi tutulması, Ortadoğu kökenlilerin uçaklardan indirilmesi, bu sosyal tutum ve davranışların örnekleri olarak sayılabilir (Özer, 2007, s.19). Güvenlik gerekçesi ile Müslümanlara yönelik ayrımcı uygulamalarına bir yenisini daha ekleyen ABD, 4 Ocak 2010 yılı itibariyle biri hariç hepsi Müslüman 14 ülkeden gelen yolculara ‘potansiyel terörist muamelesi’ yapan bir güvenlik uygulaması başlatmıştır. Selefi Bush’u anımsatan önlemlere yönelen ABD Başkanı Barack Obama yönetimi, 14 ülkeyi ‘terörü destekleyen ülkeler’ ve ‘ilgili diğer ülkeler’ diye listelemiştir. Bu nedenle de Nijerya, Yemen, Somali, Pakistan, Suudi Arabistan, Suriye, İran, Irak, Afganistan, Sudan, Lübnan, Libya, Cezayir ve Küba’dan doğrudan-dolaylı gelenler tam vücut taraması ve kapsamlı bagaj aramasına tabi tutulacaktır. Yolcuların giysi ve çamaşırlarının altından bedenlerinin görülmesiyle silah varsa saptanan tam vücut taraması, insan hakları ihlaline yol açmakla ve insan haklarına aykırı olmakla eleştirilmektedir (Radikal, 05.01.2010). 37 Eurobarometre’nin 2000 yılında gerçekleştirdiği “Avrupa Birliği’nde Azınlık Gruplarına Karşı Tutumlar (Attitudes Towards Minority Groups in the European Union)” araştırması, Avrupa’daki Müslüman göçmenlere karşı olan tavır ve tutumu çok net bir biçimde ortaya koymaktadır. Araştırmada yöneltilen sorulardan biri “Avrupa Birliği’nde çalışmak isteyen Müslümanların kabul edilip edilmemesi”ne ilişkindir. Avrupalıların sadece % 17’si Müslümanların herhangi bir sınırlama olmaksızın kabul edilmesi yönünde görüş bildirirken, % 58’i ise Müslümanların ancak sınırlamalar ile kabul edilebileceğini düşünmektedir. Müslümanların hiç kabul edilmemesini düşünenlerin oranı ise % 18’dir (Eurobarometer, 2000, s.30). Avrupa Birliği Temel Haklar Ajansı (European Union Agency for Fundamental Rights)’nın 2008 yılında, 27 Avrupa Birliği üyesi ülkede yaptığı “AB Azınlıkları ve Ayrımcılık” araştırmasında ırkçılık, ayrımcılık, kökleşmiş dezavantajlar, ırkçı şiddet ve saldırıların Avrupa’daki birçok kişi için hayatın bir gerçeği olmaya devam ettiği kaydedilmiştir (EU-MIDIS, 2009). Küreselleşmenin, dünya ekonomisini birleştirmede gösterdiği başarıyı, farklı toplulukları homojenleştirmede, yani tektipleştirmede de yakaladığını söylemek pek de mümkün değildir (Noi, 2007, s.77). Postmodern küresel çağda, yapılan araştırmalar ve seçim sonuçları göz önüne alındığında, dünyanın birçok yerinde milliyetçiliğin ve milliyetçiliğe verilen desteğin yükselen bir eğilim içerisinde olduğu görülmektedir. Bu yeni milliyetçiliğin, ya da milliyetçiliğin aşırı şekli olarak tanımlanan yeni-ırkçılığın, tikelci ve farklılıkçı politikaların bir ürünü olduğu ileri sürülebilir. Çünkü günümüzde farklılıklar daha görünür ve daha arzulanır bir hal almakta; ancak bu farklılıklar, toplum içerisinde “öteki”lerin inşasına ve sonrasında, farklı olan bu “öteki”lerin dışlanmasına –farklılıkların ötekileştirilmesine– neden olmaktadır (Sönmez-Selçuk, 2011, s.322). Böylece, milliyetçilik 20. yüzyılda etnisitenin ortak soy düşüncesinde yoğunlaşırken, 21. yüzyılla birlikte özellikle ‘öteki’nin vurgulandığı bir kimlik düşüncesine kaymıştır. Doğu – Batı karşılaşmasında ‘öteki’, din ekseninde konumlanmaya başlamıştır. Batı medeniyetini Hıristiyanlık, Doğu medeniyetini ise İslam, Budizm ve Hinduizm oluşturmaktadır. Ancak, Batı karşısında en geniş grubu Müslümanlar oluşturmaktadır. Böylece, Batı (Hıristiyanlık) ile Doğu’nun (İslam) karşı karşıya gelmesi pratiği ile karşılaşılmıştır. Günümüzde, İslam küresel düzeyde bir milliyetçilik anlayışının aracı olma yolundadır. ‘Batı karşısında İslam’ düşüncesi, hem Batı devletlerinde hem de Müslüman devletlerde güncel bir düşünce haline gelmektedir. Ancak, İslam bir inanç sistemi, itikat ya da iman olmanın ötesine geçerek cemaat anlayışını öne çıkarmakta, bütünleştirici ve mobilize edici bir unsur olarak işlevsellik kazanıp sembolik bir sosyal kimlik aracı olarak karşımıza çıkmaktadır (Altuntaş, 2004/05, s.183). İslam ülkelerinde, Batı karşısında tepkisel olarak doğan milliyetçilik bağlamında artan terör kullanımı bir İslam korkusu yaratmakta; buna karşılık Batı’da da milliyetçilik tepkisel olarak artmaktadır. “Millet ile milliyetçiliğin çağrısı evrenseldir” diyen Smith’e göre: “İster övülsün, ister yerilsin, millet, aşılmakta olduğuna dair hiçbir emare göstermemektedir, ve milliyetçilik popüler tahrip gücünden ve öneminden bir şey kaybedecek gibi görünmüyor.” (Smith, 2004, s.260). Ulusun yerine bir meşruiyet temelinin belirmemesi; vatandaşlığın, siyasal katılmanın ve vergilendirmenin mekânının hala ulus-devlet olması; –ABD ve Avrupa da dâhil olmak üzere– dünya genelinde milliyetçiliğin yükselişi ve milliyetçi tutumların birçok ülkenin dış politikasına yansımaya başlaması, bu öngörüyü desteklemektedir. Her ne kadar ulus-devletin, eski işlevlerinin bir kısmını kaybettiği sbd.anadolu.edu.tr 133 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi ve eski gücünün aşındığına dair yoğun tartışmalar ve bazı emareler bulunsa da; ulus-devlet günümüzde, uluslararası olarak tanınmış tek siyasal birlik yapısı olmaya devam etmektedir. Daha uzun vadeli bir tarihsel bakış açısı ile bakan Hutchinson, ticaret ve iletişimin küreselleşmesinin aslında milliyetçilikleri teşvik ettiğini ve millet oluşumuna katkıda bulunduğunu belirterek, “küreselleşmenin etnik kimlik ve millet oluşumunu aşındırmaktansa canlandıracağını” iddia etmektedir (Hutchinson, 2008, s.78). Schnapper’in ifadesi ile “ulus, kolektif kimliğin ve tarihi sürekliliğin ayrıcalıklı mekânlardan biri olmayı sürdürüyor.” (Schnapper, 1995, s.198). “Modern çağda, doğal toplulukları parçalayan, ezen ve yapay kurallar dayatan, kapitalizmdir. Kapitalist devletlerin, bunun peşinden yurtseverlikle ilgili duyguları kendi formlarında ve çıkarlarında harekete geçirmede başarılı olmaları, acı bir ironidir.” (Hall, 1993, s.56). Sonuç Yerine 20. yüzyıl sonunda, küreselleşme ve artan yerel hareketler geriliminde ulus devlet ile birlikte milliyetçiliğin de sonunun geldiği söylemi sıkça tekrarlanarak dile getirilmiştir. Ancak milliyetçilik, kapitalizmin yaşadığı yeni süreçler, küreselleşme, medya ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerle birlikte farklı boyutlar kazanıp varlığını sürdürmektedir. Artık, sınırları belli bir ulus devleti temel alan milliyetçilik –demokrasi, çok kültürlülük, yönetişim gibi– düşünsel gelişmelerin etkisi altında siyasal boyutta önemli değişimler yaşamaktadır. Ulus olmanın/oluşturmanın bilinci şeklinde ifade edilebilen milliyetçilik, dünya toplumlarının ulus-öncesi toplumsal oluşumlardan, ulus olma aşamasına varma sürecinin hem bir ürünü, hem de ideolojik aracıdır. Toplumlar uluslaştıktan sonra, zaman içinde yeni özellikler kazanmışlar, yapısal değişikliklere uğramışlardır. Uluslar ve ulusal devletler, hala bireylerin birer toplumsal varlık haline geldikleri (toplumsallaştıkları) ana siyasal/kültürel yapılar olma özelliğini sürdürmektedir. Bu bağlamda milliyetçilik de hem ideolojik, hem de duygusal alanda etkinliğini devam ettirmektedir. Tarih sahnesinde var olmaya başladığı andan itibaren günümüze kadar geçen süreçte, modern devletin temel söylemi, hukuksal düzenlemelerle sınıf çatışmalarını en aza indirmeye çalışmak ve bütün yurttaşların siyasal süreçlere katılımın sağlamak olmuştur. Bu söylem doğrultusunda devlet, bütün sınıfları milliyetçilik ideolojisiyle birleştirme amacını gütmektedir. Evrensel ve eşit yurttaşlık hakları ise, devletin sürekliliğini sağlamakta olan kapitalist ilişkilerin milliyetçi ideoloji ile meşrulaştırılmasını kolaylaştırmaktadır. Toplumsal güçlerin, devletin güç kullanma tekelini ayrımsız uyguladığına ve laik yasalar aracılığıyla kamu yararının ve ulusal çıkarların korunduğuna duydukları inanç, devlet ile toplum arasındaki ilişkilerin yine milliyetçilikle meşrulaştırılarak sürdürülmesini sağlamaktadır. Herkese eşit olarak uygulanan kuralların varlığı, ulusal birlik, toprak bütünlüğü ve devletin yönetsel gücüne aidiyetiyle belirlenen (dilsel, dinsel ve eğitsel birliğin gelişimi ve ortak tarih bilincinin yaratılması ile güçlenen) ulusal kimlik düşüncesini geliştirmiştir. Böylece, tarihsel gelişim sürecinde ve günümüzde, milliyetçi ideoloji ile belirlenen ulusal kimlik ve ulusal egemenlik, devletin yaptırım gücü altında kapitalist ilişkilerin yeniden üretilmesini sağlayan ve eşit yasalarla toplumda devletin meşruluğu anlayışını yerleştiren modern devletin en önemli iki temel unsurunu oluşturmaktadır. Kapitalist üretim ilişkileri ve sınıf çatışmaları var olduğu sürece de, bu gerçeklik değişime uğrayacak gibi görünmemektedir; yani ister övülsün ister yerilsin, milliyetçilik öneminden bir şey kaybetmeyecek ve kapitalist ilişkilerin yeniden üretilmesinde meşrulaştırıcı işlevini yerine getirmeye devam edecektir. Millet, aşılmakta olduğuna dair hiçbir emare göstermemektedir. Aşağılanmış halklar için bir gurur kaynağı, eşitlikçi bir motif ve demokrasi ile uygarlığa katılmanın ya da kavuşmanın kabul edilmiş tarzı olan milliyetçilik, popüler tahrip gücünden ve öneminden bir şey kaybedecek gibi görünmemektedir. Kaynakça Altuntaş, N. (2004/05).“Yıldızı Sönmeyen Bir İdeoloji: Milliyetçilik”. Doğu-Batı 30: 173-190. Anderson, B. (2009). Hayali Cemaatler – Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması. İstanbul: MetisYayınları. Appaduari, A. (1990). “Disjuncture and Difference in the Global Cultural Economy”. Global Culture. (Ed.) Mike Featherstone. London: Sage Publications, 295-310. Balibar, E. (2000). “Irkçılık ve Milliyetçilik”. Irk Ulus Sınıf – Belirsiz Kimlikler. E. Balibar – I. Wallerstein. içinde. İstanbul: Metis Yayınları, 50-87. Balibar, E. ve Wallerstein, I. (2000). Irk Ulus Sınıf – Belirsiz Kimlikler. İstanbul: Metis Yayınları. Belek, İ. (1999). “Postkapitalist” Paradigmalar. İstanbul: Sorun Yayınları. 134 Dünden Bugüne Milliyetçilik: Küresel Dünyada Yükselen Sesler Belek, İ. (2004). Esnek Üretim Derin Sömürü. İstanbul: NK Yayınları. Berger, P. L. (2003). “Küreselleşmenin Kültürel Dinamikleri”. Bir Küre Bin Bir Küreselleşme. (Der.) Peter L. Berger ve Samuel P. Huntington. içinde. İstanbul: Kitap Yayınevi, 9-26. Boztemur, R. (2006). “Tarihsel Açıdan Millet ve Milliyetçilik: Ulus-Devletin Kapitalist Üretim Tarzıyla Birlikte Gelişimi”, Doğu-Batı 38: 161-179. Dieckhoff, A. ve Jaffrelot, C. (2010). “Giriş”. Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek – Kuramlar ve Uygulamalar. (Haz.) Alain Dieckhoff ve Christophe Jaffrelot. içinde. İstanbul: İletişim Yayınları, 9-19. Dieckhoff, A. ve Jaffrelot, C. (2010b). “Küreselleşen ve Bölgeselleşen Dünyada milliyetçiliğin Direnişi”. Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek – Kuramlar ve Uygulamalar. (Haz.) Alain Dieckhoff ve Christophe Jaffrelot. içinde. İstanbul: İletişim Yayınları, 335-356. Donnan, H. ve Wilson, T. M. (2002). Sınırlar – Kimlik, Ulus ve Devletin Uçları. Ankara: Ütopya Yayınları. Erdoğan, İ. (1995). Dünyanın Çarpık Düzeni – Uluslararası İletişim. İstanbul: Kaynak Yayınları. EU-MIDIS (2009). “European Union Minorities and Discrimination Survey”. European Union Agency for Fundamental Rights. EurActiv. (23.12.2009). “Fransa’da ‘ulusal kimlik’ tartışması başlatan Sarkozy’e aydınlardan ırkçılık tepkisi”. EurActiv (02.09.2009). “Avrupa’nın orta yerinde dil yasağı Slovakya- Macaristan arasında krize neden oldu”. Eurobarometer (2000). “Attitudes Towards Minority Groups in the European Union”. European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia. Frank, A. G. (2003). Dünya Sistemi. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Geertz, C. (1994). “Primordial and Civic Ties”. Nationalism. (Ed.) A. Smith - J. Hutchinson, Oxford: Oxford University Press, 29-34. Gellner, E. (2007). Milliyetçiliğe Bakmak. İstanbul: İletişim Yayınları. Gönlübol, M. (2000). Uluslararası Politika (İlkeler, Kavramlar, Kurumlar). Ankara: Siyasal Kitabevi. Gülalp, H. (2007).“Giriş: Milliyete Karşı Vatandaşlık”. Vatandaşlık ve Etnik Çatışma – Ulus Devletin Sorgulanması. (Haz.) Haldun Gülalp. içinde. İstanbul: Metis Yayınları, 11-34. Hall, J. A. (2008). “Milletleri Türdeşleştirmenin Koşulları”. 21. Yüzyılda Milliyetçilik. (Der.) Umut Özkırımlı. içinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 15-34. Hall, S. (1993). “Melez Şahsiyetlerimiz”. Birikim. 1993 / 45-46. İstanbul: Birikim Yayınları, 54-57. Hall, S. (1998). “Yerel ve Küresel: Küreselleşme ve Etniklik”, Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. (Der.) A. King. içinde. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 39-63. Harvey, D. (2003). Postmodernliğin Durumu. İstanbul: Metis Yayınları. Hassner, P. (2010). “Uluslararası İlişkilerde Milliyetçilik ve Şiddet”. Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek – Kuramlar ve Uygulamalar. (Haz.) Alain Dieckhoff ve Christophe Jaffrelot. içinde. İstanbul: İletişim Yayınları, 261-288. Hirst, P. ve Thompson, G. (2003). Küreselleşme Sorgulanıyor. Ankara: Dost Yayınevi. Hobsbawm, E. (2006). Milletler ve Milliyetçilik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Horkheimer, M. (2005). Akıl Tutulması. İstanbul: Metis Yayınları. Hutchinson, J. (2008). “Milliyetçilik, Globalizm ve Medeniyetler Çatışması”. 21. Yüzyılda Milliyetçilik. (Der.) Umut Özkırımlı. içinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 77-100. Jameson, F. (1990). “Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı”. Postmodernizm - Jameson, Lyotard, Habermas. (Haz.) Necmi Zekâ. içinde. İstanbul: Kıyı Yayınları, 59-116. Kalaycı, H. (2006/07). “Batılı Demokrasilerde Ayrılıkçı Milliyetçilik: Quebec Milliyetçiliği”, Doğu-Batı 39: 9-30. Karakaş, M. (2006). “Türkçülük ve Türk Milliyetçiliği”, Doğu-Batı 38: 57-76. Kazgan, G. (2005). Küreselleşme ve Ulus-Devlet – Yeni Ekonomik Düzen. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. sbd.anadolu.edu.tr 135 Cilt/Vol.: 12 - Sayı/No: 3 (117-136) Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Kedourie, E. (1994). Nationalism. Oxford: Blackwell Publishers. Keyman, F. (2000). Küreselleşme, Devlet, Kimlik/Farklılık: Uluslararası İlişkiler Kuramını Yeniden Düşünmek. İstanbul: Alfa Yayınları. Keyman, F. (2002). “Kapitalizm-Oryantalizm Ekseninde Küreselleşmeyi Anlamak: 11 Eylül, Modernite, Kalkınma ve Öteki Sorunsalı”. Doğu-Batı 18: 27-53. Koray, M. (2004). “Küreselleşme Süreci ve Ulus-Devlet, Ekonomi, Siyaset Tartışmaları”. http://www. stratejik.yildiz.edu.tr/makale1.htm. (Erişim Tarihi: 11/11/2004). Kurubaş, E. (2008).“Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasındaki İlişki”. Doğu-Batı 44: 11-41. Latouche, S. (1993). Dünyanın Batılılaşması. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Lenin, V. İ. (2006). “Sosyalist Devrim ve Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı”. Marksizm ve Ulusal Sorun. V.İ. Lenin - J.V. Stalin. içinde. İstanbul: Evrensel Basım Yayın, 127-143. Nairn, T. (1981). The Break-up of Britain. London: Verso. Nairn, T. (1997). Faces of Nationalism: Janus Revisited. London: Verso. Noi, A. Ü. (2007). Avrupa’da Yükselen Milliyetçilik. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. Oran, B. (1992).“Milliyetçilik Nedir, Ne Değildir, Nasıl İncelenir?”. Birikim 45/46. Özbudun, E. ve Keyman, F. (2003). “Türkiye’de Kültürel Küreselleşme”. Bir Küre Bin Bir Küreselleşme – Çağdaş Dünyada Kültürel Çeşitlilik. (Der.) P. Berger ve S. P. Huntington. içinde. İstanbul: Kitap Yayınevi, 303-326. Özer, A. (2007). “11 Eylül, Bölünen Dünya, Huntington ve Çatışma”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 4 (2): 1-23. Özkırımlı, U. (2008). Milliyetçilik Kuramları: Eleştirel Bir Bakış. Ankara: Doğu Batı Yayınları. Özyurt, C. (2005). Küreselleşme Sürecinde Kimlik ve Farklılaşma. İstanbul: Açılım Kitap. Paz, O. (2000). “Şiir ve Modernite”. Modernite Versus Postmodernite. (Der.) Mehmet Küçük. içinde. Ankara: Vadi Yayınları, 184-203. Radikal. (27.10.2009). “Fransa 2.5 ay milli kimliğini tartışacak”. Radikal. (05.01.2010). “Müslüman yolcuya ayrımcılık”. Radikal. (05.03.2010). “Slovakya’da milliyetçi reform”. Sabbagh, D. (2010). “Milliyetçilik ve Çokkültürlülük”. Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek – Kuramlar ve Uygulamalar. (Haz.) Alain Dieckhoff ve Christophe Jaffrelot. içinde. İstanbul: İletişim Yayınları, 131-147. Sarıbay, A. Y. (1992). Siyasal Sosyoloji. Ankara: Gündoğan Yayınları. Schnapper, D. (1995). Yurttaşlar Cemaati: Modern Ulus Fikrine Dair. İstanbul: Kesit Yayıncılık. Smith, A. D. (2002). Küreselleşme Çağında Milliyetçilik. İstanbul: Everest Yayınları. Smith, A. D. (2004). Milli Kimlik. İstanbul: İletişim Yayınları. Somel, C. (2002). “Az Gelişmişlik Perspektifinden Küreselleşme”. Doğu-Batı 18: 199-208 Sönmez-Selçuk, S. (2011). Küresel Dönüşümün Kimlik Boyutu: “Öteki”nin İnşası. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi. Şaylan, G. (1995). Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Şaylan, G. (2002). Postmodernizm. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Tözüm, H. (2002). “Küreselleşme: Gerçek Mi, Seçenek Mi?”. Doğu-Batı 18: 147-167. Uzun, T. (2003). “Ulus, Milliyetçilik ve Kimlik Üzerine Bir Değerlendirme”. Doğu-Batı 23: 131-154. Wallerstein, I. (2002). Tarihsel Kapitalizm. İstanbul: Metis Yayınları. Wallerstein, I. (2004). Modern Dünya-Sistemi (Cilt I). İstanbul: Bakış Yayınları. Yıldırım, E. (2006). “Küreselleşen Dünyada Milliyetçilik”. Doğu-Batı 38: 181-199


.

 M Milletler ve Milliyetçilik E. J. Hobsbawm PROGRAM, MİT, GERÇEJ<LİK İ n g i l i z c e d e n Ç e v i r e n : O s m a n A k ı n h a y M AYwm 1-0 ^ -

2 E. J. Hobsbawm 1780 den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik Program, Mit, Gerçeklik MİVVNTI

3 ERIC J. HOBSBAW M 9 Haziran 1917'de M ısır ın İskenderiye kentinde doğan Hobsbawm Viyana, Berlin, Londra ve Cam bridge Üniversitelerinde öğrenim görür. H itler in iktidara yükseldiği yıllara rastlayan Berlin deki öğrencilik döneminde sosyalizme yakınlık duyar yılları arasında Cambridge deki King s College da öğretim üyeliği yapar. Avrup a ya, Akdeniz ülkelerine ve Latin A m erika ya birçok yolculuk gerçekleştirir. Hobsbawm, sık sık gittiği A BD de, Stanford Üniversitesi İktisat Bölümü ile Massachusetts İnstitute of Technology de konuk profesör olarak ders verir. Uzun süre Londra Üniversitesi ne bağlı Birkbeck College da iktisadi ve toplumsal tarih profesörü olarak çalışan Hobsbawm, halen New Y ork taki New School for Social R esearch te ders vermektedir. Hobsbawm tarih çalışm alarına üyesi olduğu İngiliz Kom ünist Partisi nin Tarihçiler Grubu nda başlam ıştır; 1956'dan sonra da çalışm alannı bu grubun yerini alan History \Vorkshop adlı grupta ve ilk sayısı 1952 Şubat ında yayım lanan P ast and Preseni (Geçmiş ve Bugün) adlı bilimsel tarih dergisinde sürdürmüştür. Past and Preseni dergisi, Marksist olan ve olmayan bilim adamlannı ortak bir temel üzerinde buluşturmayı amaçlamıştır. Hobsbavvm ve Past and Preseni dergisi etrafında toplanan tarihçiler, hem tarihin doğa bilimlerine ya da toplumsal bilimlere indirgenmesine, hem de tarihsel akıldışıcılığa ve tarihin genellemelere yatkın olmadığı görüşüne karşı çıkmışlardır. H obsbaw m ınz^aouring Men (Çalışan İnsanlar) ve Industry and Empire (Sanayi ve İmparatorluk) başlıklı kitaplan, böyle bir tarihsel bakış açısının başarılı örnekleridir. Hobsbawm, genel olarak toplumsal m ücadeleler tarihinde kaybedenler e karşı duyarlı davranan Primitive Rehels (İlkel Ayaklanm acılar) adlı yapıtında da gelişme halindeki sanayi merkezlerine yakınlıklarına karşın çağdaş kapitalizmin değerlerine yabancı kalan İspanya, İtalya ve Latin Amerika daki toplumsal hareketleri incelemiştir. Hobsbavvm, yeni emek tarihi yaklaşımının toplumsal hareketleri ve dönüşümleri, iktisadi, toplumsal, siyasal, kültürel ve yasal yönleriyle bir bütün olarak ele alması gerektiğini vurgulamaktadır. Devrim Çağı adlı kitabının özellikle Fransız Devrimi başlığını taşıyan üçüncü bölümü, bu türden başarılı bir bireşimin ürünüdür. Yazar, burada devrim Fransa sına daha geniş çaplı bir milletlerarası demokratik-siyasal olaylar zincirinin bir parçası olarak yaklaşmaktadır. H obsbaw m a göre bu çağda Avrupa, 1789 Fransız Devrimi ile İngiltere den kaynaklanan Sanayi Devrim i nin oluşturduğu ve yaşamın her alanını dönüşüme uğratan bir ikili devrim e sahne olmuştur. Bu yapıt. Batı Avrupa da sanayi kapitalizminin kök saldığı, A vrupa nın ise dünyanın geri kalan bölümü üzerinde yüzyıl sürecek egem enliğini kurduğu altmış yılın ( ) özgün bir anlatımıdır. Avrupa tarihinin 1848 ile 1875 arasındaki evresini konu edinen Sermaye Çağı, 1875 ile 1914 arasını incelediği İmparatorluk Çağı adlı kitaplan, Devrim Çağı ile birlikte üçlü bir dizi oluşturur. BAŞLICA YAPITLARI: Primitive Rebels, (1959); The Age o f Revolulion: Europe (1962) [Devrim Çağı: Avrupa , Çev. Bahadır S. Şener, Dost Kitabevi Y ayınlan, 1998]; Labouring Man: Studies in Ihe History o f Lahour, (1964); Industry and Empire: An Economic History ofbritain since 1750(1968) [Sanayi ve İm paratorluk: 1750'den Sonra İngiltere İktisat Tarihi, Çev. Yalçın Gülenman-Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi Y ayınlan, 1998); Bandits (1969) [Haydutlar, Çev. Fatma Taşkent, Logos Yayınevi, 1990]; Captain Swing (G.Rude la birlikte, 1969); Revolutionaries: Contemporary Essays, (1973); The Age o f Capital: (1975) [Sermaye Çağı: , Çev. Bahadır S. Şener, Dost Kitabevi Y ayınlan, 1998]; The İtalian Road to Socialism (1977); The Age o f Empire: (1987) [İmparatorluk Çağı: , Çev. V edat Aslan, Dost Kitabevi Y ayınlan, 1999] ve The Age o f Extremes: (1994) [Aşırılıklar Çağı: , Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Y ayınlan, 1997].

4 Aynntı: 74 İnceleme Dizisi: den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik Program, Mit, Gerçeklik E. J. Hobsbawm Kitabm Özgün Adı Nanons and nationalism since 1780 Programme, myth, reality İngilizce den Çeviren Osman Akmhay Yayıma Hazırlayan Bari} Yıldırım Düzelti Ayten Koçal Cambridge University Press New and Revised Edition 1992 basımından çevrilmiştir. E. J. Hobsbawm & Akçalı Ajans Bu kitabın Türkçe yayım haklan Aynntı Yayınlan na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Akan Kapak Tasanmı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Baskı ve Cilt Mart Matbaacılık Sanatları (0212) (Pbx) Merkez Mah. Burcu Sok. 611 IKâğıthane-İstanbul Birinci Basım 1993 Dördüncü Basım 2010 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.; AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Eminönü - İstanbul Tel.: (0212) Fax: (0212) & info@ayrintiyayinlari.gom.tr

7 Türkçe Basıma Önsöz Elinizdeki kitap 1989 da bitirilip 1990 da yayımlanmıştı ve asıl olarak 1985 te verilen bir dizi konferansa dayanmaktadır. Dolayısıyla, Doğu Avrupa daki Sovyet iktidarının ve SSCB nin çöküşüyle baş göstermiş olan milli mesele nin patlayıcı gelişmeleri üzerine bir yorum olarak tasarlanmadığı -tasarlanamayacağı- açıktır. Kitabın amacı daha genel kapsamlıydı; yani, umanm güncel ilintisi de olan fikirler ve düşünceleri banndırmakla birlikte, uzun dönemli bir tarihsel perspektifteki milliyetçilikle ilgilidir. Aynı nedenlerle bu kitap özgül devletlerin özgül milli ve etnik problemlerini ayrıntılı olarak ele almak amacını da gütmüyordu. Okurlar gerek Osmanlı İmparatorluğu gerekse cumhuriyet Türki-

8 yesi hakkında bazı değinmelerle karşılaşacaklardır, ama bunlar geçerken düşülen notlardan pek öteye gitmezler. Bununla birlikte, 1980 den beri meydana gelen gelişmeler o kadar geniş kapsamlı ki, bunlann önemi hakkında muhakkak bir şeyler söylenmelidir. Şimdilerde korkunç bir politik ve etnik istikrarsızlık ve belirsizliğe sürüklenmiş olan bölgenin merkezinde yer aldığından Türkiye nin durumu hakkında da bir iki söz söylenmelidir. Sovyet iktidarının ve SSCB nin çöküşünün milliyetçi ya da etnik boyutlan hakkında dikkat çekilecek ilk nokta, yaygın inancın tersine, herhalde Yugoslavya dışında bu çöküşe milliyetçiliğin neden olmadığıdır. Sovyet iktidarı Moskova da sapasağlam durdukça, yerel Rus karşıtı milliyetçiliğin çok derin kökler salmış olduğu uydu devletler, ömeğin Polonya bile, Moskova ya başkaldıracak konumda değillerdi ve bunu ciddi şekilde denememişlerdi. Eski Sovyet egemenlik alanında milliyetçi hükümetlerin ve hareketlerin ortaya çıkması, Moskova nın geri çekilmesinin nedeni değil, sonucuydu. O ana kadar Batı Almanya da olsun Doğu Almanya da olsun, Almanlann yeniden birleşmesi ciddi biçimde akla bile gelmiyordu. Yine, Moskova da merkezi iktidarın çözülmesine kadar, çok etnik gruplu devletlerin hepsinde olduğu gibi SSCB de de, var olan milli ve etnik gerginlikler Sovyetler Birliği nin birliğini riske atmıyor ve attığına da inanılmıyordu. Baltık devletleri dışında cumhuriyetlerden herhangi birinin 1980 lerin sonlarına gelinmeden önce ayrılmayı mı istedikleri, yoksa ayrılığın pratik olabileceği bir durumu mu öngördükleri oldukça kuşkuludur. SSCB nin sırtını yere getiren milli baskı değil, 1991 de merkezi iktidann çöküşüdür. Dikkat çekilecek ikinci nokta, eski Sovyet bölgesindeki patlayıcı nitelikli milli ve etnik sorunların kaynağının özünde, Versailles, Saint-Germain, Trianon, Sevres ve Brest-Litovsk anlaşmalarının, yani Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Avrupa ve Ortadoğu daki yerleşimin yanm kalan işlerinin yattığıdır. Avrupa yı etnik-milli doğrultuda yeniden düzenlemeye yönelik bu saçma girişimin bazı sınırlılıkları metin içerisinde tartışılmıştır. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra çok etnik gruplu üç arkaik imparatorluktan ikisi

9 (Habsburg ve Osmanlı) dağılmıştı. Üçüncüsü olan Çarlık Rusyası ise Ekim Devrimi yle üç çeyrek yüzyıllık ek bir süre kazandı, ama şimdilerde benzer bir çözülme sürecine girmiş bulunmaktadır. Ancak, daha somut olursak, bugünkü patlayıcı nitelikli milli-etnik sorunlar, 1918 sonrası döneme aittir, çünkü bu sorunlar 1914 ten önce büyük önem taşımıyorlardı ve bazı örneklerde zaten taşıyamazlardı. Çeklerle Slovaklann, Sırplar, Hırvatlar ve Slovenlerin tek bir devlette birleşmesine kadar, hiç kimse onların potansiyel çatışma unsuru olduklanndan kaygılanmıyordu. Transilvanya konusunda Rumenlerle Macarlann, Moldavya konusunda Rumenlerle Ruslann çatışması. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Büyük Romanya nın kuruluşuna kadar kimsenin uykusunu kaçıran bir konu değildi. Baltık milliyetçiliği, çan kaygılandıran milli sorunların en önemsiziydi Kurucu Meclis (daha sonra Bolşevikler tarafından dağıtılmıştı) seçimlerine göre değerlendirirsek halk da fazla destek vermiyordu. Brest-Litovsk Anlaşması nın peşinden Türklerin ve Almanlann müdahalelerine kadar Transkafkasya ayrılıkçılığının sözü bile geçmiyordu. Buna karşılık, bölgede varlığı uzun süredir kabul gören ve politik bakımdan ciddi sayılan Ukrayna ve Makedonya daki gibi milli problemler, o devletlerin birliğinin başka nedenlerle çöktüğü 1991 e kadar, SSCB nin olsun Yugoslavya nın olsun istikrarsızlığa sürüklenmesinde hiçbir rol oynamamıştı. Eski milliyetçiliklerin görünüşte canlandığı durumlarda bile eski ve yeni milliyetçilikler arasında fiili tarihsel sürekliliğe çok az rastlanır. Milliyetçilik örneğinde sık sık gözlendiği üzere, geçmiş icat edilir ya da yeniden icat edilir. Bir Çek uzmanın belirttiği gibi: Nasıl on dokuzuncu yüzyıl Çek milliyetçileri Hussçu* olduklarını iddia ediyorlarsa, komünist dönem sonrası Çek milliyetçileri de on dokuzuncu yüzyıl militanlan olduklarını iddia etmektedirler. Söylenecek üçüncü şey bellidir. Muazzam büyüklükteki Avrasya bölgesinin Balkanlaşması (belki de duruma uygun düşen terim Lübnanlaşma dır), yeni devletlerin hepsinin etnik, dilsel ve kültürel homojenlik iddiasında bulunduğu sürece, ne istikrarlı ne de ka * John Huss ( ), dinsel inançlara aykın düşüncelerinden ötürü ölüme mahl<ûm edilip diri diri yakılan Bohemyalı din reformcusu, (ç.n.)

10 10 lıcı bir politik düzen yaratılmasına izin verir. Her durumda, fazla büyük olmayan, hatta minimal' boyutlu önemli sayıda devletin kuruluşu sonucunda, kendilerini savunmaktan aciz olan devletlere yönelik saldırganlığa karşı güvenceler sunan bir milletlerarası düzenin varlığı öngörülüyor. Ancak, 1991 de Sırbistan ile Hırvatistan arasında çıkan çatışmanın kanıtladığı gibi, bölgenin büyük kısmında böylesi bir milletlerarası düzen artık yürürlükte değildir den sonraki Avrupa haritasını etnik-dilsel milliyetçilik temelinde yeniden çizme denemesi, bu girişimin ancak çeşitli halklann topluca sürülmesi ve/veya katliam ve jenosid pahasına başarıya ulaşabileceğini kanıtlamıştı. Günümüzde bir kere daha görülmektedir bu. Şimdi yeni bir istikrarsızlık, insanhk dişilik ve savaş çağıyla yüz yüzeyiz. Ayrılıkçı etnik-dilsel milliyetçilik etkili bir milletlerarası düzen yaratamadığından, sonunda bunun yerini başka bir istikrar ilkesi alacaktır. Bu değişimin gerçekleşmesi uzun sürebilir. Bu arada biz de, eski Habsburg İmparatorluğu sakinlerinin geçmişe baktıklannda imparatorluğun yok oluşunu kederle hatırlamalan gibi, Doğu Avrupa ile eski SSCB de yaşayan insanların çöküşten önceki günleri kederle hatırladıklannı saptayabiliriz. Türkiye, kendi iç etnik sorunlanyia, kendi devletinin sınırlan dışına taşan hem eski hem de yeni bir Türk diasporasıyla bu istikrarsızlık alanının göbeğinde bulunuyor. Ne yazık ki bazı Türklerin, Rus Devrimi ile şimdi ortadan kalkmış bulunan SSCB nin istikrarlı dönemi arasındaki yıllarda su yüzüne çıkan panturancı emelleri canlandırarak bu istikrarsızlığı körüklemeleri tehlikesi de vardır. Asya daki eski Sovyet cumhuriyetlerinin çeşitli halklarıyla etnik ya da dilsel yakınlık iddialarına dayalı politik emeller, bu kitapta serinkanlı biçimde analiz etmeye çalıştığım milliyetçi ideolojinin mistifıkasyonlannın bir parçasıdır. Tarihçiler olacakları pek fazla etkileyemezler. Gene de, büyük küçük milli şovenizmin tehlikeleri konusunda uyanda bulunabilirler. Ayrılıkçı küçük millet şovenizmine karşı koyulmalıdır. Ancak Büyük Rus milliyetçiliği, Sırp ge- * Bağımsız Estonya, Letonya ve Slovenya nın nüfuslan 3 milyondan, Litvanya, Hırvatistan, Moldavya, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Ermenistan ın nüfuslan ise 5 milyondan azdır.

11 nişlemeciliği ve Türk yayılmacılığı dahil olmak üzere aynı türde diğer fenomenlerin canlanmasına da karşı koyulmalıdır Son bölüm, kitabın ilk basımının metninin tamamlanışından sonraki gelişmeleri değerlendirmek amacıyla genişletilmiş ve büyük ölçüde yeniden kaleme alınmıştır. Londra, Mart 1992 II

13 yen ve tartışmalara katılan herkese, bilhassa Perry Anderson, John Breuilly, Judith Brown, Ronan Fanning, Miroslav Hroch, Victor Kieman, Joe Lee, Shula Marks, Terence Ranger ve Göran Therbom a, eleştirileri ve teşvik edici öğütleri, özellikle Avrupa dışı milliyetçilik konusuna daha fazla kafa yormamı sağladıklan için minnettarım. Bununla beraber, burada, konunun ağırlıkla Avrupa merkezli olduğu ya da en azından gelişmiş bölgelerde merkezlendiği on dokuzuncu yüzyıl ile yirminci yüzyıl başlarındaki dönemde yoğunlaştım. Milletler ve milliyetçilik hakkında görüş alışverişine girip soru soracak zamanı bulduğum için bana başka koşullarda edinemeyeceğim fikir, bilgi ya da kitap referansları aktaran başka pek çok kişi de vardır. Haksızlık yapma riskini göze alarak bunlar arasında, Kumari Jayavvardene ile Helsinki de bulunan World Institute for Development Economics Research teki diğer Güney Asyalı araştırmacıları ve bu çalışmalardan bir kısmını öğrenip tartışmış olan New York, New School for Social Research teki meslektaşlarımla öğrencilerimi ayırıyorum. Elinizdeki kitapla ilgili araştırmalanm büyük ölçüde Leverhulme Vakfı Emeritus Bursu sayesinde gerçekleşmiştir ve burada Leverhulme Vakfı nm sağladığı cömert yardımları büyük bir takdirle karşıladığımı ifade etmek isterim. Milli mesele pek iyi anılmayan bir tartışma konusudur. Ben konunun tartışmalı olan yönünü azaltmaya çalışmadım. Gene de bu konferans metinlerinin, basılı halleriyle, kavramayı denedikleri tarihsel olgular üzerindeki çalışmaları geliştireceğini umuyorum. Londra,

15 boyutunu anlatır görünmektedir. Ama, tam olarak neyi? Sır burada yatar. Tarihçimiz, on dokuzuncu yüzyıl tarihini milletlerin inşasın ın tarihi olarak sunan, ama aynı zamanda, her zamanki sağduyusuyla Bize sormadığınız zaman bunun ne olduğunu bilir, ne var ki hemen açıklayamaz ya da tammlayamayız diyebilen Walter Bagehot ı okumuş olsun. Bu gözlem Bagehot açısından ve bizim açımızdan geçerli sayılabilir, ancak, millet fikrine inandıncılık kazandırır görünen insanoğlunun deneyimini yaşamayan galaksiler arası tarihçiler açısından geçerli değildir. Son on beş-yirmi yılda çıkan yayınlar sayesinde böyle bir tarihçinin eline, kendisine yardımcı olacak analizleri içeren kısa bir okuma listesi tutuşturmak ve söz konusu listeyi bugüne kadar bu alandaki en kapsamlı referansların yer aldığı A. D. Smith in Nationalism: A Trend Report and Bibliography adlı çalışmasıyla tamamlamak mümkün olacaktır sanırım.^ Bu çalışmalarda erken dönemlerde yazılmış olanlar pek tavsiye edilmeyecek ve okuma listemiz, ileride açıklığa kavuşacağını umduğumuz nedenlerden ötürü ve aynca o devirde milliyetçi ve ırkçı retoriğin dışında çok az şey yazıldığından, on dokuzuncu yüzyıl liberalizminin klasik döneminde kaleme alınmış çok az çalışmayı içerecektir. Kaldı ki, John Stuart Mill in Considerations on Representative Government'mm konuyla ilgili pasajlannda ve Emest Renan ın ünlü Millet Nedir? konferansında görüldüğü üzere, o dönemin en iyi yapıtları aslında çok özet çalışmalardı. Okuma listemiz, tarihsel açıdan gerekli bazı yapıtlann yanı sıra, konuyu hiçbir önyargıya kapılmadan analiz etmeyi hedefleyen ilk önemli çabalardan seçilecek okumaları ve İkinci Enternasyonal Marksistlerinin milli mesele dedikleri önemli, değeri bilinmemiş 1. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s A. D. Smith, Nationalism, A Trend Report and Bibliography, Current Sociology XXI/3, Lahey ve Paris, Ayrıca bkz. aynı yazarın Theories o f Nationalism (Londra, 2. basım, 1983) ve The Ethnic Origins o f Nations (Oxford, 1986) adlı kitaplanndaki kaynakçalar. Profesör Anthony Smith şu sırada Ingiliz dilindeki okurlar için bu alanın başlıca kılavuzudur. (Smith in bu alandaki son çalışması Türkçede yayımlanmıştır: M/7// Kimlil<, Çev. B. Sina Şener, iletişim Yay., ç.n.) 3. Ernest Renan, Qu'est ce que c est une nation? (Conf6rence faite en Sorbonne le 11 mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mili, Considerations on Represen- 15

16 tartışmaları da kapsayacaktır. Milletlerarası sosyalist hareketin (ki bir sürü zeki kişiyi bağrında topluyordu) en iyi beyinlerinin (yalnızca birkaçını sayarsak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin) niçin bu sorunda yoğunlaştıklannı ileride göreceğiz/ Bu listeye Kautsky nin bazı çalışmalan büyük ihtimalle, Otto Bauer in Die Nationalitâtenfrage'%\ ise kesinlikle girecektir; gelgeldim, sınırlı ama -özgün olmasa bile- görmezlikten gelinemeyecek entelektüel hasletlerinden ziyade yazılışından sonraki politik etkilerinden dolayı, Stalin in Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu'mın da listeye dahil edilmesi gerekmektedir. Bana kalırsa, Birinci Dünya Savaşı ndan sonra milliyetçiliği konu alan akademik incelemelerin ikiz kurucuları diye adlandınlan kişilerin (Carleton B. Hayes ve Hans Kohn)^ çağından bu listeye girmeyi hak eden çalışma sayısı fazla değildir. Bu konunun, Avrupa haritasının ilk (ve anlaşıldığı üzere, tek bir) defa milliyet ilkesine göre yeniden çizildiği, Avrupa milliyetçiliğinin sözcük dağarcığının, en azından Hans Kohn un üzerinde bir hayli durduğu yeni sömürge kurtuluş hareketlerince ya da Üçüncü Dünyacılığı savunanlarca benimsenmeye başladığı bir dönemde dikkatleri kendinde toplamasından daha doğal bir şey yoktu. Söz konusu dönemdeki 4. Zamanın başlıca Marksist yazariannın yazılanndan bir seçki dahil olmak üzere yararlı bir giriş olarak, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les Marxistes et la guestion nationale (Paris, 1974). Otto Bauer in Die Nationalitâtenfrage und die Sozialdemokratie'si (Viyana, 1907; 1924 te çıkan ikinci basımında önemli bir yeni giriş bölümü bulunmaktadır) nedense İngilizceye çevrilmemiştir. Yakın zamandaki bir deneme için, Horace B. Davis, Toward a Marxist Theory o f Nationalism (New York, 1978) tarihini taşıyan bu metin, etkisi komünistlerle sınırlı kalmayan, özellikle bağımlı dünyayı kapsayacak biçimde milletlerarası düzeye yayılan bir ciltte, Mancism and the National and Colonial Question (Londra, 1936), Joseph Stalin'in diğer yazılarıyla birlikte yayımlanmıştı. [Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. M. Erdost, Sol Yay., 1990] 6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution o f Modem Nationalism (New York, 1931) ve Hans Kohn, The Idea o f Nationalism. A Study in its Origin and Background (New York, 1944); bu çalışmalar değerli tarihsel materyaller barındırmaktadır. Kurucular deyişinin kökeni filolojik ve kavramsal tarih alanının paha biçilmez bir incelemesidir, A. Kemilâinen, Nationalism. Problems Conceming the Word, the Concept and Classification (Jyvâskylâ, 1964). 7. Bkz. Hans Kohn, History o f Nationalism in the East (Londra, 1929); Nationalism and Imperialism in the Hither East (New York, 1932). 16

17 yazılann, bu alanın öğrencilerini bir hayli vakit alan hazırlık okumalarından kurtarabilecek biçimde, daha eski yayınlardan derlenen yığınla malzemeyi içerdiğinden de kuşku duyulamaz. Bu çalışmalann büyük bölümünün eskimesinin temel nedeni, esasen yeni bir döneme geçilmiş olduğunu (burada, Marksistlerin bu gelişmeyi tahmin etmiş olduğunu ekleyelim) milliyetçilerin dışında herkesin kabul etmesiydi. Milletlerin, Bagehot ın düşündüğü gibi, tarih kadar eski * olmadığını artık (bilhassa Hayes ile Kohn un çağındaki çabalarla) bilmekteyiz. Sözcüğün modem anlamı taş çatlasa on sekizinci yüzyıldan eskiye dayanmaz. Milliyetçilik üzerine akademik yayınlarda çoğalma görülmüş, ama sonraki on yıllarda fazla bir ilerleme kaydedilmemiştir. Birtakım insanlar önemli bir katkı diye, milletlerin oluşumunda iletişimin rolünü vurgulayan Kari Deutsch un çalışmasına işaret edeceklerdir, ne var ki bence bu yazarın vazgeçilmez bir önemi yoktur. Milletler ve milliyetçilik konulu literatürün yaklaşık yirmi yıl önce neden çok verimli bir aşamaya girdiği sorusunun net bir cevabı yoktur, zaten herkes bu fikri kabul etmiş değil. Henüz evrensel ölçüde genelgeçer bir görüş değil bu. Ben, fazla ayrıntıya girmesem bile, son bölümde bu soruna eğileceğim. Ne olursa olsun bu satırlann yazanmn kanısına göre, döneminde milletlerin ve milli hareketlerin ne olduğu, tarihsel gelişmede nasıl bir rol oynadıklan sorununa gerçekten ışık tutan çalışmalann sayısı, iki kat daha uzun bir zaman dilimini kucaklayan önceki dönemdeki çalışmalardan fazladır. Metin boyunca bu çalışmalardan hangilerini ilginç bulduğum açığa çıkacak, ancak bu noktada birkaç önemli başlığa değinmek yararlı olabilir; yalnız konuyla ilgili kendi yazılanmın birisi dışındakileri anmaktan bilerek kaçınacağım.' Aşağıdaki özet 8. Bagehot, Physics and Politics, s Kari W. Deutsch, Nationalism and Social Communication. An Enquiry into the Foundations o f Nationality {Cambriöge, 1953). 10. Bunlar, The Age o f Revolution, (1962), The Age o f Capital, (1975) ve The Age o f Empire, (1987) deki konuyla ilgili bölünnlere ek olarak kaleme alınmış şu yazılardır: The attitude of popular classes towards national movements for Independence, Commission Internationale d Histoire des Mouvements Sociaux et Structures Sociales, f^ouvements nationaux d independence et classes populaires aux XIXe et XX sidcies en Occident 17

18 18 liste bu alanı tanımayı sağlayabilir. Milli kurtuluş hareketlerinin bileşiminin çözümlenmesinde yeni bir çığır açan Hroch un çalışması dışında yazarlan alfabetik sırayla aktarıyorum: Hroch, Miroslav. Social Preconditions of National Revival in Europe (Cambridge, 1985). Bu kitap, yazann Prag da 1968 de ve 1971 de yayımladığı iki çalışmanın bulgulannı birleştirmektedir. Anderson, Benedict. Imagined Communities (Londra, 1983) [Türkçesi, Hayali Cemaatler, Çev. İ. Savaşır, Metis Yay., 1992]. Armstrong, J. Nations before Nationalism (Chapel Hili, 1982). Breuilly, J. Nationalism and the State (Manchester, 1982). ^John W. Cole ve Eric R. Wolf. The Hidden Frontier: Ecology and Ethnicity in an Alpine Valley (New York ve Londra, 1984). (Der.) J. Fishman, Language Problems o f Developing Countries (New York, 1968). Emest Geliner, Nations and Nationalism (Oxford, 1983) [Türkçesi, Uluslar ve Ulusçuluk, Çev. B. E. Behar-G. Özdoğan, İnsan Yay., 1992] (Der.) Hobsbawm, E. J. ve Ranger, Terence. The Invention of Tradition (Cambridge, 1983). Smith, A. D. Theories o f Nationalism (2. basım, Londra, 1983). Szücs, Jenö. Nation und Geschichte: Studien (Budapeşte, 1981). (Der.) Tilly, C. The Formation o f National States in Western et en Orient, 2 cilt (Paris, 1971, cilt 1, s ); Some reflections on nationalism, der. T. J. Nossiter, A. H. Hanson, Stein Rokkan, Imagination and Precision in the Social Sciences: Essays in Mennory of Peter Netti (Londra, 1972, s ); Reflections on Tlıe Break-Up of Britain {New Left Review, No: 5, 1977); VVhat is the vvorker s country?" (VVorids o f i^bouı^öm Bölüm 4, Londra 1984); VVorking-class internationalism, der. F. van Holthoon ve Marcel van der Ünden, İnternationalism in the Labour Movement (Leiden-New York- Kopenhag-Köln 1988, s. 2-16).

19 Europe (Princeton, 1975). Bunlara, bir millet le öznel bir özdeşleşme duygusuyla yazılan, ama konuyu da ender rastlanabilecek ölçüde tarihsel bağlama oturtup çok iyi yoğuran parlak bir deneyi eklemekten kendimi alıkoyamayacağım: Gwyn A. Williams m The Welsh in their History (Londra ve Canberra, 1982) içindeki When was Wales? başlıklı denemesi. Sayılan yayınların çoğu /Bir/ millet nedir? sorusuna ayrılmıştır. Çünkü insan gruplannı bu şekilde sınıflandırmanın temel özelliği; bir millete ait olanlann, milletin bazı açılardan kendi üyelerinin toplumsal varoluşu, hatta bireysel kimliğinde asli ve temel bir yer tuttuğunu iddia etmelerine rağmen, pek çok insan topluluğundan hangisinin bu şekilde nitelenmesi gerektiğine karar vermenin tatmin edici bir kriterinin bulunamamasıdır. Bu, tek başına alındığında, şaşırtıcı değildir; çünkü millef i insanın tarihinde çok yeni bir öğe olarak düşünür, özgül -ve kaçınılmaz olarak yerel ya da bölgesel- tarihsel konjonktürlerin ürünü sayarsak, millet in dünyanın geneline dağılmış olan insanlardan ziyade, başlangıçta da görüldüğü gibi, birkaç yerleşim yerinde ortaya çıkmasını bekleriz. Gelgeldim problem, gözlemcimize bir kuşu nasıl tanıyacağını ya da bir fareyi bir kertenkeleden nasıl ayıracağını anlatabilmemiz gibi, bir milleti diğer birimlerden a priori nasıl ayıracağını anlatmanın bir yolunun var olmamasıdır. Millet izleme kuş izlemeye benzeseydi işimiz kolay olurdu. Millet olmak için nesnel kriterler saptama ya da belirli gruplar milletleşirken, belirli gruplann neden milletleşmediğini açıklama girişimleri; genellikle ya dil ve etnik köken gibi tek bir kritere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kültürel özellikler gibi bir kriterler kümesine dayanmıştır. Stalin in tanımı herhalde bunlardan en iyi bilinenidir, ama kesinlikle tek millet tanımı değildir." Böylesi tanımlara uyan geniş birimlerin yalnızca bazılannın her zaman millet olarak nitelenebileceğinden, yani istisnalarla daima karşı- 11. Millet, tarihsel olarak evrllmiş istikrarlı bir dil, toprak, ekonomik yaşam ile kendini kültür ortaklığıyla dışavuran psikolojik yapıdan oluşan bir topluluktur, Joseph Stalin, Marxism and the National and Colonial Question, s. 8. İlk olarak 1912 de yazılmıştı. 19

20 laşılması gibi açık bir nedenden dolayı, bütün nesnel tanımlar bir noktada tıkanmışlardır. Tanıma uyan örnekler açıkça milletler i ya da milli özleme sahip birimleri temsil etmedikleri (veya henüz temsil etmedikleri) gibi, millet olmanın özelliklerini taşıdığından hiçbir kuşku duyulmayan milletler de tek bir kritere veya kriterler kümesine denk düşmez. Gerçekten, tarihsel açıdan yeni olan, gelişen, değişen ve bugün dahi evrensel olmayan birimleri kalıcı ve evrensel bir çerçeveye sokmaya çalıştığımızı göz önüne getirirsek, başka ne beklenebilir ki? Üstelik, ileride göreceğimiz üzere, bu amaçla kullanılan kriterler -dil, etnik köken, vb.- bulanık, değişken ve birden çok anlamlı olup; yolcunun varmak istediği nokta açısından yol işaretleriyle kıyaslandığında bulutların şekilleri kadar yararsızdır. Dolayısıyla bu kriterler, tanımlama amacı için değil, propagandif ve programatik amaçlar için son derece yararlıdır. Böyle nesnel bir tanımın milliyetçi kullanımına Asya politikasında görülen bir örnek açıklık getirebilir: Seylan da Tamilce konuşan insanlar; millet olmanın her temel ölçütüyle, yani, birincisi adada en azından Sinhalilerin (sic) apayn bir tarihsel geçmişleri olmasıyla, İkincisi Tamil dilini bütün güncel ihtiyaçlan karşılayacak yeterliliğe ulaştıran üstün klasik miras ve modem gelişme sonucu Sinhali dilinden bütünüyle ayn bir dilsel birim oluşturmalanyla, üçüncüsü ise belli bölgelerde ikamet etmeleriyle değerlendirildiğinde, Sri Lankalılardan apayn bir millet oluştururlar.'^ Bu pasajın amacı açıktır: Tamil milliyetçiliğine dayanarak Sri Lanka adasının üçte birini aşkın diye tanımlanan bir bölgeye özerklik ya da bağımsızlık istemek. Anlaşılan bundan başka hiçbir sonuç çıkarılamaz. Ne var ki bu durum, bu yerleşim bölgesinin, farklı kökenlere sahip Tamilce konuşanlann (yerliler ile yakınlarda gelmiş Hintli göçmen işçiler) yaşadığı, coğrafi bakımdan iki ayrı alandan oluştuğu; aynca, Tamillerin sürekli yerleşim bölgelerinde, belirli yerlerde, diğerlerini saymasak bile, Sinhalilerin üçte birinin 12. Ilankai Tamil Arasu Kadehi, The case for a federal constitution for Ceylon, Colombo 1951, akt. Robert N. Keamey, Ethnic conflict and the Tamil separatist movement in Sri Lanka {Asian Sun/ey, 9, 25 Eylül 1985, s. 904). 20

21 ve kendilerini Tamil milletinden saymayıp Müslümanlarla ( Mağribiler ) özdeşleştirmeyi tercih eden Tamilce konuşanların ise yüzde 41 inin ikamet ettiği gerçeğini gözlerden saklamaktadır. Aslında, göçmen merkezi olan bölgeyi bir kenara bıraksak bile, Tamillerin büyük bölümünün sürekli olarak ikamet ettiği bölgenin (ki bu bölge, Tamillerin yoğun olduğu yerler -yüzde inin toplandığı Batticaloa, Mullaitivu ve Jaffa- ile kendilerini Tamil sayanlann yüzde 20 ya da 33 lük bir oranı temsil ettiği yerlerden -Amparal, Trincomalee- oluşmaktadır), salt haritaya bakarak karar verme dışında tek bir mekân olarak tanımlanmasını doğrulayacak hiçbir gösterge yoktur. Gerçekte 1987 de Sri Lanka iç savaşının sona ermesiyle noktalanan görüşmelerde iç savaşı bitirme kararının alınması düpedüz Tamil milliyetçilerine verilmiş bir politik ödündü. Daha önce gördüğümüz gibi dilsel birim ifadesi; yerli Tamiller, göçmen Hintliler ve Mağribilerin -şimdiye kadar- dilbilimsel anlam dışında homojen bir topluluk oluşturmadıkları, herhalde dilbilimsel anlamda bile homojen bir topluluk oluşturmadıklan yönündeki su götürmez gerçeğin üstünü örtüyor. Ayn tarihsel geçmiş e gelince, bu deyiş, kesinlikle anakronik, gevşek ya da neredeyse anlamsız ölçüde belirsiz bir deyiştir. Kuşkusuz, buna propagandist nitelikteki manifestolann, sanki sosyal bilimlere katkıymış gibi titizlikle irdelenmesi gerekmediği yolunda bir itirazda bulunulabilir; oysa önemli olan, böylesi sözde nesnel ölçütlere dayanarak herhangi bir topluluğu millet sınıfına sokan hemen her yaklaşımın, o topluluğun bir millet olması başka temellere oturtulamadıkça, benzer itirazlarla yüz yüze gelecek olmasıdır. Peki, başka temeller hangileridir? Nesnel bir tanımın alternatifi öznel bir tanımdır ve bu öznel tanım, hem kolektif (Renan m bir millet, her gün yenilenen bir plebisittir sözü doğrultusunda), hem de bireysel (AvusturyalI Marksistler gibi, milliyet in, nerede ve kimlerle yaşarlarsa yaşasınlar kişilere - o kimliği sahiplenmeyi seçtikleri takdirde- atfedilebilmesi)'^ bir kapsamda olabilir. Hem ko- 13. Kari Renner, özellikle, bireyin millet üyeliği ile onun dinsel bir mezhebe üye olmasını, yani rüştünü ispat etmiş bireyin ve reşit olmayanlar adına onlann yasal temsilcilerinin de jure' [Lat. Yasal olarak-ç.n.j özgürce seçtikleri bir statüyü karşılaştınyordu. Synopticus, Staat und Nation lyiyana, 1899), s. 7ff. 21

22 lektif hem bireysel kapsamdaki bu öznel tanımlarla, açıkça, değişik yollarla olmakla birlikte millet tanımını Fransa da ve Habsburg İmparatorluğu nda görüldüğü gibi farklı diller konuşan ya da başka nesnel kriterlere sahip insanlann bir arada yaşadıkları bölgelere uygulayarak, a priori nesnelciliğin kısıtlamalarından kurtulmaya çalışılır. Ancak öznel tanımların ikisi de, bir milleti kendi fertlerinin ona ait olma bilinciyle tanımlamanın bir totolojiden öteye gitmediği ve yalnızca bir milletin ne olduğu hakkında a posteriori yol göstermekle sınırlı kaldığı itirazına açıktır. Bundan başka, özensiz kişileri, bir millet olmak, yaratmak veya yeniden yaratmak için millet olma iradesinin yeteceği şeklindeki volontarizm kutbuna sürükleyebilir: Wight Adası sakinlerinin yeterli sayıdaki bir bölümü Wight milleti olmayı istiyorlarsa, olurlar. Bu yaklaşım, özellikle 1960 lardan itibaren bilinç yükseltme yoluyla milletin inşa edilmesi doğrultusunda bazı girişimler doğurmuş olsa da, milletlerin aynı zamanda ortak nesnel öğeleri bulunduğunu çok iyi bilen Otto Bauer ile Renan kadar bilgili gözlemcilere karşı haklı bir eleştiri sayılamaz. Öbür yandan, bilincin ya da tercihin millet olmanın temel kriteri olduğunda ısrar etmek, farkına varmadan, insanların kendilerini grup üyeleri olarak tanımlamalan ve yeniden tanımlamalannın karmaşık ve çok çeşitli yollarını tek bir seçeneğe (bir millet e ya da milliyet e ait olma seçimine) tabi kılmaktır. Politik ya da idari açıdan böyle bir seçim, günümüzde nüfus sayımlannda dille ilgili sorular soran ya da pasaport dağıtan devletlerde yaşamaktan dolayı yapılır mutlaka. Oysa, bugün bile Slough ta yaşayan birisi, kendisini, koşullara bağlı olarak -diyelim - bir Britanyalı, (farklı renkteki diğer yurttaşlar karşısında) bir Hintli, (diğer Hintliler karşısında) bir Guceratlı,' (Hindulann ya da Müslümanların karşısında) bir Jain," belirli bir kast üyesi, akrabalık bağları taşıyan birisi, evde Guceratça dan ziyade Hinduca konuşan birisi ya da başka kimliklerde düşünebilir pekâlâ. Aslında mil * Gucerat, Hindistan da Bombay eyaletinin ikiye aynimasıyla kuzeybatıda kurulan eyaletin adıdır, (ç.n.) ** MÖ VI. yüzyılda kurulan ve öğretileri Budizminkine çok benzeyen bir Hindu mezhebi üyesi, (ç.n.) 22

23 liyet i bile ister politik, ister kültürel, isterse başka temelde tek bir boyuta indirmek (tabii devletler/orce majeure ile bunu dayatmadıkça) mümkün değildir. Bir grup insan ne din, dil, kültür, gelenek, tarihsel arka plan ve kan bağı ortakhklan olduğu ne de Yahudi devletine karşı ortak tavır sergiledikleri halde, kendilerine Yahudi kimliğini biçebilirler. Ama bu tavır salt öznel temeldeki bir millet tanımı değildir. Demek ki ne nesnel ne de öznel tanımlar tatmin edicidir; her ikisi de yanıltıcıdır. Her halükârda, bu alandaki bir araştırmacının ilk benimseyeceği en iyi tutum bilinemezcilik olduğundan, elinizdeki kitapta bir milleti oluşturan şeylere ilişkin a priori hiçbir tanım öngörülmemektedir. Burada yalnızca, başvurulabilecek bir başlangıç varsayımı olarak, kendilerini bir millet in üyeleri gören yeterli büyüklükteki insan topluluklarının bu halleriyle millet sayılmasıyla yetinilecektir. Bununla beraber, bir insan topluluğunun kendisini millet olarak görüp görmemesi, basitçe ona millet statüsü atfeden politik örgütlerin sözcüleri ya da yazarlanna danışılarak tespit edilemez. Bir milli fikir adına bir grup sözcünün sahneye çıkması göz ardı edilebilir bir durum değildir, ancak millet sözcüğü günümüzde o denli yaygın ve gevşek bir biçimde kullanılıyor ki bugün milliyetçiliğin sözcük dağan gerçekten çok az şey ifade ediyor. Ne var ki milli mesele yi değerlendirirken, temsil ettiği gerçeklikten ziyade millet kavramıyla (yani milliyetçilik le) başlamak çok daha yararlıdır. Çünkü milliyetçiliğin kavramsallaştırdığı bir millet geleceğe dönük olarak tanınabilirken, gerçek millet ancak a posteriori tanınabilir. '' Elinizdeki kitabın yaklaşımı böyledir. Bu yaklaşımla, kavramın özellikle on dokuzuncu yüzyıl sonuna doğru geçirdiği değişiklik ve dönüşümlere özel bir ağırlık verilmektedir. Kuşkusuz kavramlar ayağı yere basmayan felsefi bir tür söylemin parçası değildir; kavramların toplumsal, tarihsel ve yerel kökleri vardır ve dolayısıyla bu gerçeklikler temelinde açıklanmalıdır. * (Fr.) Üstün, karşı konulmaz güç. (ç.n.) 14. E. J. Hobsbawm, Some reflections on nationalism, s

24 Bunlar dışında yazann konumu şöyle özetlenebilir: (1) Ben milliyetçilik terimini, Geliner ın tanımladığı gibi, yani esasen politik birim ile milli birimin uyumlu olması gerektiğini savunan bir ilke anlamında kullanıyorum. Bu ilkenin aynca Ruritanyalılann Ruritanya* milletini kucaklayıp temsil eden yapıya karşı politik görevlerinin diğer kamusal yükümlülüklerden, aşın örneklerde (savaşlar gibi) ise her türlü yükümlülükten önce geldiğini savunduğunu ekleyeceğim. Buna bağlı olarak modem milliyetçilik; sayfalar ilerledikçe karşımıza çıkacak olan, başka tür ve insandan daha az şey isteyen milli ya da grupsal kimliklerden ayrılır. (2) Çoğu ciddi araştırmacı gibi ben de millet i ne asli ne de değişmez bir toplumsal birim olarak görüyorum. Millet yalnızca özgül ve tarihsel bakımdan yakın bir döneme aittir. Millet ancak belli bir modem teritoryal devletle, ulus devlet le ilişkilendirildiği kadanyla bir toplumsal birimdir; bununla ilişkilendirmedikçe milleti ve milliyeti tartışmanın hiçbir yaran yoktur. Dahası, Geliner gibi ben de, milletlerin oluşumu alanına giren yapaylık, icat ve sosyal mühendislik unsurlannı vurgulayacağım. Milletlerin, insanlan sınıflandırmanın doğal, Tann vergisi bir yolu olduğu, doğuştan gelen bir... politik kader olduğu iddiası bir mittir; bazen önceden var olan kültürleri alıp onlan milletlere çeviren milliyetçilik, bazen de milletleri yoktan icat eder ve genellikle önceden var olan kültürleri tamamen yok eder: Bu bir gerçekliktir. '* Kısacası, analitik düzlemde milliyetçilik milletlerden önce gelir. Milletler devletleri ve milliyetçilikleri yaratmaz, doğm olan bunun tam tersidir. (3) Eski kuşak Marksistlerin adlandırdıklan biçimiyle milli mesele, politika, teknoloji ve toplumsal dönüşümün kesişme noktasında bulunmaktadır. Milletler, yalnızca özgül türde bir teritoryal devletin işlevleri ya da bir devlet (genel bir ifadeyle, Fransız Dev 15. Emest Geliner, Nations and Nationalism, s. 1. Esas itibarıyla politik oian bu tanım başl<a yazariarca da kabul edilmektedir, örn. John Breuilly, Nationalism and the State, s.3. * Yazar Anthony Hope un romanlanndaki, soluk kesici serüvenler, güzel kadınlar ve kılıçlı çarpışmalarla dolu, eski zamanlann hayali bir küçük Avrupa krallığına verilen ad. (ç.n.) Toprak esasına dayanan, (ç.n.) 16. Geliner, Nations and Nationalism, s

25 rimi nin yurttaş devleti) kurma özlemi olarak değil, bunun yanı sı ra, teknolojik ve ekonomik gelişmenin belirli bir aşaması bağlammda vardır. Bugün çoğu araştırmacı, konuşulan ya da yazılan standart milli dillerin bu haliyle matbaa, kitlesel okuryazarlık ve dolayısıyla kitlesel eğitimden önce ortaya çıkamayacağında hemfikir. Kaldı ki, bir yirminci yüzyıl dilinin gündelik işlerin ve yüz yüze iletişim alanı dışında kalan şeylerin tam kapsamını ifade edebilme ihtiyacını karşılayan bir dil olarak konuşulan popüler İtalyancanm, günümüzde ancak milli televizyon programcılığının ihtiyaçlarının bir fonksiyonu olarak kurgulanmakta olduğu bile ileri sürülmüştür." Dolayısıyla milletler ve çağnştırdığı olgular politik, teknik, idari, ekonomik ve diğer koşullarla ihtiyaçlar çerçevesinde analiz edilmelidir. (4) Bu nedenle millet, benim görüşümce, özünde tepeden olu turulmuş; ama aynca aşağıdan bir bakışla, yani sıradan insanların mutlaka milli olması gerekmediği gibi milliyetçiliği daha da az olan varsayımları, umutlan, ihtiyaçları, özlemleri ve çıkarları temelinde analiz edilmedikçe anlaşılamayan ikili bir olgudur. Benim Geliner ın yapıtına yönelik ciddi bir eleştirim varsa, o da, tercih ettiği tepeden modernleşme perspektifinin, aşağıdan değerlendirmeye yeterli önem verilmesini güçleştirmesidir. Bu aşağıdan değerlendirmeyi, yani, hükümetler ile milliyetçi (ya da milliyetçi olmayan) hareketlerin sözcüleri ve aktivistleri yerine, onlann eylem ve propagandalarının hedefi olan sıradan insanlann gözüyle görülen milletin nasıl bir şey olduğunu ortaya sermek olağanüstü zordur. Bereket versin ki sosyal tarihçiler yazıya dökülmemiş fikirler, kanaatler ve duygular tarihini nasıl araştıracaklarını öğrenmişlerdir; bu nedenle, tarihçilerin bir zamanlar alışkanlık edindikleri gibi, seçkin gazetelerin başyazılannı kamuoyunun görüşü ile karıştırma ihtimalimiz bugün daha azdır. Kesin olarak bildiğimiz fazla bir şey yok. Gene de üç nokta açıkça ortadadır. Birincisi, devletlerin ve hareketlerin resmi ideolojileri, en sadık yurttaşların veya yandaşlann zihinlerindeki düşüncelere bile tam 17. Antonio Sorella, "La televisione e la lingua italiana (Trimestre, Periodico di Cultura, 14, (1982), s

26 (Ii'iık düşmez. İkincisi ve daha özel olarak, çoğu insan için -eğer vııısa milli kimliğin toplumsal varlığı oluşturan kimlikler kümesındeki diğer unsurları dışladığını ya da daima veya herhangi bir zamanda onlardan üstün olduğunu varsayamayız. Aslında milli kimlik, onlardan üstün olduğunun hissedildiği zamanlarda bile başka türde kimliklerle hep birleşmiştir. Üçüncüsü, milli kimlik ile bu kimliğin içerdiği unsurlar zamanla, oldukça kısa dönemlerde bile değişime uğrayabilir. Kanımca bu da, günümüzde üzerinde düşünülüp araştırma yapılması gerekliliği en yoğun biçimde hissedilen milli araştırmalar alanına girer. (5) Milletler ile milliyetçiliğin Britanya ve Fransa gibi kökl geçmişi olan devletler içinde gelişimi, şimdilerde yeni yeni dikkat toplamaya başlamakla birlikte, çok fazla incelenmemiştir.'* Britanya da, bırakın İrlanda milliyetçiliğini, İskoç ve Gal milliyetçiliğine verilen öneme kıyasla İngiliz milliyetçiliğiyle (kulakta çok tuhaf tınlamalar bırakan bir terimdir bu) ilintili problemlerin göz ardı edilişi, yukanda değindiğimiz bu boşluğa çok iyi bir örnektir. Öbür yandan, son yıllarda, asıl olarak Hroch un Avrupa daki küçük çaplı milli hareketler hakkındaki çığır açıcı karşılaştırmalı incelemelerini takiben, devlet olma özlemi duyan milli hareketleri konu alan araştırmalarda bir patlama görülmüştür. Bu mükemmel yazann çözümlemesindeki iki nokta benim düşüncelerimi de somutlamaktadır. Birincisi, milli bilinç bir ülkedeki sosyal gruplar ve yöreler içinde eşitsiz biçimde gelişmektedir ve sözünü ettiğimiz yöresel çeşitlilik ile bu çeşitliliğin nedenleri geçmişte özellikle görmezlikten gelinmiştir. Sırası gelmişken belirtelim, çoğu araştırmacı, milli bilinç in çekim alanına ilk giren sosyal gruplann niteliği ne olursa olsun, ondan en son etkilenecek grubun halk kitleleri -işçiler, hizmethler, köylüler- olacağı görüşünü paylaşacaktır. İkincisi ve buna bağlı olarak, Hroch un milli hareketlerin tarihini üç aşamaya ayırmasını kabul etmekteyim. On dokuzuncu yüzyıl Avrupası bağla- 18. Bu tür çalışmaların kapsamı için bkz. der. Raphael Samuel, Patriotism. The Maklng and Unmaking of British National Identity (3 cilt, Londra 1989). Unda Colley in çalışmalannı özellikle teşvik edici buluyorum, örn. VVhose nation? Class and national consclousness in Britain (Past and Preseni, 133, 1986),

27 mında kullandığı A aşaması salt kültürel, edebi ve folklorik bir içeriğe sahipti. Bu durumun politik hatta milli açıdan özgül sonuçlan, ancak, Gypsy Lore Society (Çingene İlim Demeği) hakkındaki (Roman olmayanların*) araştırmalann(m), bu araştırmalara konu olan kişileri etkilediği kadardı. B aşamasında millet fikri ni savunan öncüler ve militanlar topluluğuyla, bir fikri öne çıkaran politik kampanyalann ilk adımlarıyla karşılaşın/. Hroch da çalışmasının büyük bölümünde bu aşamanın üzerinde durmakta; bu minorite agissante'm" kökenleri, bileşimi ve dağılımını çözümlemektedir. Ben ise elinizdeki kitapta daha çok, milliyetçi programlann kitlelerin desteğini aldığı, en azından milliyetçilerin daima temsil ettikleri iddiasında olduklan kitlesel desteğin bir bölümüne sahip olduğu zamanı (daha öncesini değil) gösteren C aşamasına eğiliyorum. B aşamasından C aşamasına geçiş milli hareketlerin kronolojisinde açıkça belirleyici bir momenttir. Bazen İrlanda da görüldüğü gibi bu geçiş bir ulus devletin kurulmasından önce, herhalde çoğu zaman da ondan sonra, yani milli bir devletin kurulmasının sonucu olarak ortaya çıkar. Bazen ise. Üçüncü Dünya dediğimiz yerde olduğu gibi, o zaman bile ortaya çıkmaz. Son olarak, milletler ve milliyetçilik alanındaki ciddi tarihçilerin inançlı bir politik milliyetçi olamayacaklanm eklemeden geçemeyeceğim; olsa olsa. Kitabı Mukaddes in harfi harfine doğru olduğuna inananlann, evrim kuramına katkıda bulunamazlarken, ari^eolojiye ve Sami dilbilimine katkıda bulunması gibi bir durum yaşanabilir. Milliyetçilik, açıkça öyle olmadığı bilinen bir şeye sıkı sıkıya bağlanmayı gerektirir. Kenan ın dediği gibi, Tarihi yanlış yazmak bir millet olmanın parçasıdır. '^ Tarihçiler meslekleri gereği, bir milletin tarihini yanlış yazmamak veya en azından bu doğ * Çingenelerle birlikte anılan, onlann dilini konuşan ama Çingene olmayan kişiler. (ç.n.) ** (Fr.) Etkili azınlık, (ç.n.) 19. Ernest Renan, Öu est que c est une nation?, s. 7-8: L oubli et je dirai mâme l'erreur historigue, sont un facteur essentlel de la formation d une nation et c est ainsi que le progres des âtudes historiques est souvent pour la nationalitö un danger. (Tarihin unutulması ya da yanlış yazılması bir milletin oluşumunda çok önemli bir yere sahip olduğundan, tarihsel çalışmalann sürdürülmesi milliyet açısından genellikle tehlike banndırmaktadır). (ç.n.) 27

28 rultuda çaba harcamak zorundadırlar. İrlandalı olmak ve gururla İrlanda ya bağlanmak (hatta Mandalı Katolik ya da Protestan Mandalı Ulster olmaktan gururlanmak) kendi başına Manda tarihiyle ilgili ciddi araştırmalar yapmakla bağdaşmaz bir şey değildir. Bana kalırsa, nasıl bir Siyonist olmak Yahudilerin gerçekten ciddi bir tarihini yazmaya engel değilse, bir Ferian* ya da Orangeman** olmak da ciddi bir İrlanda tarihi yazmaya engel değildir; yeter ki tarihçi kütüphaneye ya da çalışma odasına girerken inançlannı geride bıraksın. Bazı milliyetçi tarihçiler bunu başaramamışlardır. Bereket versin, ben şu anda okumakta olduğunuz kitabı yazmaya koyulurken kendi tarihsel olmayan inançlarımı kapıda bırakma ihtiyacı duymuyorum. * İrlanda yı Ingiliz egemenliğinden kurtarmayı amaçlayan gizli devrimci hareketin üyesi, (ç.n.) ** Kuzey İrlanda da 1975'te kurulan gizil bir Protestan derneğinin üyesi, (ç.n.) 28

30 ayn biçimde konuşulan dil olduğunu ilk defa 1884 basımıyla öğreniriz. Lehçe maddesinde, lehçe ile milli dil arasında benzer bir ilişki kurar ten önce naciön sözcüğü, basitçe bir eyalet, bir ülke ya da bir kralhkta oturanlann toplamı ve aynı zamanda bir yabancı anlamına geliyordu. Oysa 1884 basımıyla birlikte, artık her şeyden üstün bir ortak yönetim merkezini tanıyan bir devlet ya da politik birim, bunun yanında bir bütün sayılan bu devletin oluşturduğu topraklar ve bu topraklarda yaşayan insanlar anlamı yüklenmekteydi. Dolayısıyla ortak ve egemen bir devlet unsuru, en azından İber dünyasında, bu tür tanımlann merkezinde yer almaktadır. Naciön, conjunto de los habitantes de un pais regido por un mismo gobierno"' olarak tanımlanmıştır (italikler benim).^ Daha yakın zamanlardaki Enciclopedia Brasileira Merito'âdt ise, naçâo, Bir devletin, aynı rejim ya da yönetimde yaşayan, ortak çıkarları olan yurttaşlar topluluğu; belirli bir toprak parçasında ortak gelenek, özlem ve çıkarları bulunan, grubun birliğini sürdürme sorumluluğunu üstlenen merkezi bir iktidara bağımlı olan insanlann oluşturduğu kolektif; yönetim güçleri dışında, bir devlete bağlı halk olarak tanımlanmaktadır (italikler benim). Bundan başka, İspanya Akademisi Sözlüğü nde millet in kesin tanımı 1925 yılma kadar yoktur; millet ancak o zaman aynı etnik kökene sahip olan, genelde aynı dili konuşan ve ortak bir geleneği paylaşan insanlann oluşturduğu kolektif olarak tarif edilir. Dolayısıyla, yönetim anlamına gelen gobierno, 1884'e kadar naciön kavramıyla özellikle ilişkilendirilmemiştir. Gerçekten, filolojinin iddia ettiği gibi, nation sözcüğünün ilk anlamı köken ya da soya işaret etmektedir: Froissart ın je fus retoumö au pays de ma nation en la conte de Haynnau (Hainault vilayetindeki doğum yerime/köklerimin bulunduğu yere geri gönderildim) sözünü aktaran bir eski Fransızca sözlüğünde naissance, extraction, rang ile * (Isp.) Aym hükümet tarafından yönetilen bir ülkede yaşayan insanlar toplamı. (ç.n.) 2. Enciclopedia Universal Ilustrada Europeo-Americana (Barcelona, ), Cilt 37, s ; Naciön maddesi. 3. (Sao Paulo-Rio-Porto Alegre, 1958,64), Cilt 13, s ** (Fr.) Doğum, soy, mevki, (ç.n.) 30

31 31 ilişkilidir nation sözcüğü."* Ve köken ya da soy belirli bir insan grubuna bağlı olduğu sürece, bunlann (eğer yönetenler ya da onlarla akrabalık bağı taşıyan söz konusu değilse) bir devlet oluşturan kişiler olduklan akla gelmez. Köken ya da soyun belli bir toprak parçasıyla bağlı olması halindeyse, bu toprak parçası yalnızca rastgele şekillenmiş ve asla çok geniş olmayan bir politik birimi oluşturmaktaydı. İspanya Akademisi Sözlüğü nün 1726 daki (ilk) basımında patrid ya da halkın daha çok kullandığı tierra, memleket, sözcüğü; bir insanın doğduğu yer, kasaba ya da toprak veya bir senyörlüğün ya da devletin bir bölge, eyalet ya da ilçesi anlamını taşıyordu. Modem İspanyolca kullanımdaki geniş anlamdan ayırt etmek için patria chica yani küçük anayurt sözüyle karşılanan bu dar anlam (antik Roma hakkında bilgisi olan klasik eğitim görmüş kişileri saymazsak), on dokuzuncu yüzyıldan önce oldukça evrensel bir kullanıma sahiptir. Tierra sözcüğü 1884 yılma kadar bir devletle ilişkilendirilmeye başlamamıştı; 1925 yılına kadar da, patria'yı yurtseverlerin severek sadakatlerini koruduklan geçmişin, günümüzün ve geleceğin maddi ve manevi unsurlannm toplamını içeren kendi milletimiz olarak tanımlayan modem yurtseverliğin duygusal tınısını işitmeyiz. Bilindiği gibi on dokuzuncu yüzyıl İspanyası kesinlikle ideolojik gelişmelerin öncüsü değildi, oysa Kastilya -v e Kastilyaca bağımsız bir dildir- ulus devlet etiketini yapıştırmanın gerçekçiliğe ters sayılmayacağı en eski Avrupa krallıklanndan biriydi. Kaldı ki on sekizinci yüzyıl İngilteresi ve Fransası nm bambaşka bir anlamda milli devlet olduğu da. Demek ki Kastilya daki konuyla ilgili sözcüklerin evrimi genel bir öneme sahiptir. Romans" dillerinde nation sözcüğü yerli bir sözcüktür. Başka dillerde ise dışarıdan alınmıştır. Bu çerçevede kullanım farklılıklarını daha net bir biçimde izleyebiliriz. Yüksek ve Aşağı Almancada Volk (halk) sözcüğü bugün, natio sözcüğünden türetilen söz 4. L. Cume de Sainte Pelaye, Dictionnaire historigue de l'ancien langage françois (Niort, tarihsiz), 8 cilt: Nation maddesi. * Vatan, (ç.n.) * Vuigar Latinceden gelen İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Portekizce ve Rumence gibi diller, (ç.n.)

32 cüklerle bir ölçüde açıkça aynı çağnşımlan uyandınr, yalnız aralannda oldukça karmaşık bir etkileşim vardır. Ortaçağdaki Aşağı Almancada, natie terimi, kullanıldığı kadanyla (Latince kökenli olduğunu düşünürsek, kraliyet ailesi, soylu aileler ya da diğer üst sınıf kökenliler veya eğitimli kişiler dışında pek kullanılmamış olsa gerek), açık ki henüz Volk un anlamını çağnştırmaz ve bu anlamına ancak on altıncı yüzyılda kavuşmaya başlar. Natie terimi ortaçağ Fransızcasında olduğu gibi doğum ve soy grubunu {Geschlecht) anlatmaktadır. Bu terim, başka yerlerde de görüldüğü gibi, bir arada var olduklan benzerlerinden ayırt edilmeleri gereken loncalar ya da korporasyonlar gibi daha büyük ve bütünlüklü gruplan anlatmak doğrultusunda gelişme gösterir; milletler in İspanyolcadaki gibi yabancıyla eşanlamlı kullanılmasının, yabancı tüccarlar ( bir şehirde yaşayan ve ayrıcalıklardan yararlanan yabancı topluluklar, özellikle tüccarlar ) anlamını taşımasının, alışılageldiği üzere eski üniversitelerde öğrenci milletler inden söz edilmesinin ve aynı zamanda pek sık kullanılmayan Lüksemburg milletinden bir alay ifadesinin kaynağı budur. Ancak açıkça görülmektedir ki, bu evrim, insanın kökeninin bulunduğu yer ya da toprak parçası gelişebildiği (böylece eski bir Fransızca tanımdaki pays natal' en azından daha sonraki sözlük yazarlannın zihinlerinde eyalet anlamını yüklenir)* gibi, başka bir yöne evrilerek etnisite anlamı kazanabilir; nitekim HollandalIların natie teriminin asıl anlamının aynı stam a** ait olduğu varsayılan insanlar toplamı olduğunda ısrar etmeleri bunun bir göstergesidir. Her iki evrim çizgisinde de böylesine genişlemiş, ama hâlâ yerli olarak kalan millet in devletle ilişkisi problemi şaşırtıcılığını korur, çünkü etnik, dilbilimsel ya da başka bir düzlemde, belli bü 5. Dr. E. Verwijs ve Dr. J. Verdam, Middelnederlandsch VVoordenboek, Cilt 4 (Lahey, 1988), sütun VVoordenboek der Nedeıiandsche Taal, Cilt 9 (Lahey, 1913), sütun Vervvijs ve Verdam, Middelenderlandsch VVoordenboek, Cilt 4. * (Fr.) Bir insanın doğum yeri olan memleket, (ç.n.) 8. L. Huguet, Dictionnaire de la langue française du 16e siecle. Cilt 5 (Paris, 1961), s ** Soy ve köken, (ç.n.) 32

33 yüklükteki çoğu devletin homojen olmadığı, dolayısıyla basitçe milletle eşitlenemeyeceği apaçık gözüküyordu. Hollandaca sözlükte, millet sözcüğünün aynı dili konuşmasalar bile bir devlete ait olan insanlar anlamındaki kullanımının, Fransız ve İngilizlere özgül olduğu özellikle vurgulanır. Bu bilmecenin en öğretici tartışmalarından birisi on sekizinci yüzyıl Almanyası ndan gelmiştir.'" Ansiklopedist Johann Heinrich Zedler e göre millet, 1740 ta, gerçek ve özgün anlamıyla, ortak âdetleri, ahlâki gelenekleri ve yasaları paylaşan birleşmiş bir grup Bürger (on sekizinci yüzyıl ortası Almanyası mn, belirsizliğiyle tanınan bu sözcüğünü kendi haline bırakmak en iyisi olsa gerektir) demekti. Yani milletin toprak parçasıyla ilgili hiçbir anlamı olamazdı, çünkü farklı milletlerin fertleri (birbirlerinden yaşam tarzları -Lebensarten- ve âdetlerindeki farklılıklar la aynimışlardır) aynı eyalette, hatta çok küçük bir devlette birlikte yaşayabilirlerdi. Milletlerin toprak parçasıyla özsel bir bağı olsaydı, Almanya daki Wendlere Alman demek gerekirdi, oysa Wendlerin Alman olmadıklan çok açıktır. Örneğin, Almanca konuşulan bölgedeki son kalan -ve hâlâ yaşayan- bu Slav halkını yakından tanıyan bir Sakson bilim adamı olan Zedler onlara milli azınlık gibi muğlak bir etiket yapıştırmayı düşünmez. Zedler e göre, aynı eyalet ya da devlet içinde yaşayan bütün milletler den insanların tamamını tanımlayacak tek sözcük, Volck tut. Ne yazık ki terminolojik aynmlara her zaman özen gösterilmez ve Millet terimi, pratikte genellikle Volck la aynı anlamda, bazen toplumdaki bir zümre nin (Stand, ordö) ve bazen de herhangi bir birlik ya da topluluğun {Gesellschaft, societas) eşanlamlısı olarak kullanıhr. Doğru ve özgün anlam ne olursa olsun, millet terimi hâlâ modem anlamından açıkça çok uzak bir yerdedir. Bunun için, konuyu daha fazla irdelemeden, millet kavramının modem ve esasen politik anlamıyla tarihsel açıdan çok genç bir kavram olduğunu söyleyebiliriz. Gerçekten de New English Dictionaty gibi başka bir 9.1^towöenböeÂtİ9Î3y, sütun John. Heinrich Zedler, Grosses vollstândiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Kunste..., Cilt 23 (Leipzag-Halle 1740, yeniden basım. Graz 1961), sütun ^

34 önemli dilbilimsel yapıtta, 1908 de, sözcüğün eski anlammm esasen etnik birimi anlattığı, oysa son zamanlardaki kullanımında daha çok politik birlik ve bağımsızlık nosyonu na ağırlık verildiği belirtilmekteydi." Modem millet kavramının tarihsel açıdan yeniliği dikkate alındığında millet in niteliğini anlamanın en iyi yolu, bence. Devrim Çağı nda ve özellikle milliyet ilkesi adı altında 1830 lardan itibaren, politik ve toplumsal söylemlerinde bu kavramı sistemli biçimde kullanmaya başlayanlan izlemektir. Gelgelelim, kısmen -ileride göreceğimiz gibi- çağdaşlannm da bu tür sözcükleri kullanırken fazla titizlik göstermemelerinden, kısmen aynı sözcüğün aynı anda çok değişik anlamlar yüklenmiş ya da yüklenebilecek olmasından dolayı bu Begrijfsgeschichte gezintisine çıkmak kolay bir iş değildir. Millet in asıl ve literatürde en yaygın biçimde kullanılan anlamı o zamanlar politikti. Politik anlam, Amerikan ve Fransız devrimlerinde olduğu gibi millet i halk la ve devletle eşitleyen; ulus devlet, Birleşmiş Milletler ya da yirminci yüzyıl sonundaki devlet başkanlannın söylevlerindeki gibi yakından bildiğimiz bir kullanımdı. ABD nin erken dönemindeki politik söylemde, millet teriminin eyaletlerin hakları karşısında merkeziyetçi ve üniter çağnşımlar uyandırmasından kaçınmak amacıyla, halk, birlik, konfederasyon, ortak ülkemiz, kamu, kamu refahı ya da topluluk gibi deyişler tercih edilmekteydi.'^ Çünkü, Devrimler Çağı nda millet kavramının temel bir özelliği Fransızlann deyişiyle millet in tek ve bölünmez olmasıydı ya da çok geçmeden öyle olacaktı.'^ Bu biçimiyle millet, kolektif egemenlikleri kendile- 11. Oxford English Dictionary, Cilt VII (Oxford, 1933), s. 30. * (Alm.) Kavramlar tarihi, (ç.n.) 12. Der. John J. Lalor, Cyclopedia ofpolitical Science (New York, 1889), Cilt II, s. 932: Nation maddesi. Konuyla ilgili maddeler büyük oranda daha önceki Fransızca yapıtlardan aktanimış, daha doğrusu çevrilmiştir. 13. Bu tanımdan çıkacak sonuç, bir milletin kaderinin tek bir devlet oluşturmak olduğu, bölünmez bir bütün oluşturduğudur. {a.g.y, s. 923). Bu sonucun çıkanlacağı tanıma göre, aynı dili konuşan, aynı âdetleri paylaşan, kendilerini benzer nitelikteki başka gruplardan ayıran belirli ahlâki özellikler taşıyan insanlar topluluğu dur millet. Bu, milliyetçi argümanların yatkın olduğu, varsayımlarla hareket etme sanatının çeşitli örneklerinden birisidir. 34

35 rinin politik ifadesi olan bir devlette somutlaşan, bir yurttaşlar topluluğuydu. Çünkü, başka ne anlama gelirse gelsin, bir yurttaşlık ve kitlesel katılım ya da tercih unsuru millette hiçbir zaman eksik olmamıştı. John Stuart Mili, milleti, yalnızca ortak milli duygular temelinde tanımlamakla yetinmiyor, aynı zamanda, bir milliyetin fertlerinin aynı yönetim altında olmayı arzuladıklannı, bu yönetimin de yalnızca kendilerinin veya içlerinden bir kesimin yönetimi olmasını istediklerini ekliyordu.'" Mill in milliyet fikrini apayrı bir çalışmada değil, karakteristik biçimde -ve özet olarak- Temsili Hükümet i yani demokrasiyi işlediği küçük bir kitapçıkta tartışması şaşırtıcı değil. Millet=devlet=halk (özellikle egemen halk) denklemi kuşkusuz milleti belli bir toprak parçasına bağlıyordu, çünkü devletlerin yapısı ve tanımı artık esasen belli bir toprak parçasıyla ilişkiliydi. Bu pek çok ulus devletin var olacağı anlamına geliyordu; kaldı ki halklann kendi kaderini tayin etmesi ilkesinin kaçınılmaz sonucu buydu tarihli Fransız Haklar Bildirgesi nde şöyle denmekteydi: Kendisini oluşturan bireylerin sayısı ve üzerinde yaşadığı toprağın büyüklüğü ne olursa olsun, her halk bağımsız ve egemendir. Bu egemenlik başkasına devredilemez. Ne var ki bu ifade bir halk ı neyin oluşturduğu konusuna pek açıklık getirmiyordu. Özellikle, bir yanda belli bir toprak parçasındaki bir devletin yurttaşlan ile öbür yanda bir millet in grup üyeliğinin kolektif biçimde tanınmasını sağlayan etnik, dilsel ya da diğer temellerle eşitlenmesi arasında mantıksal bir bağ yoktu. Aslında tam da buna dayanarak Fransız Devrimi nin milliyet ilkesi ya da duygusuna tamamen yabancı, hatta düşman olduğu iddia edilmiştir. 14. J. S. Mili, Utilitarianism, Liberty and Representative Government {Everyman basımı, Londra, 1910), s ya da 1793 Haklar Bildirgelerinde halkların egemenlik ve bağımsızlık haklanna hiç değinilmediği gözlemlenebilir. Bkz. Lucien Jaume, Le Discours jacobin et la dâmocratie (Paris, 1989), Ek 1-3, s Bununla birlikte 1793 te aynı görüşü savunanlar da vardır, der. O. Dann ve J. Dinvviddy, Nationalisnt in theage o fth e French Revoiution (Londra, 1988), s Maurice Block, Nationalities, principle of, der. J. Lalor, Cyclopedia ofp o - litical Science, Cilt II, s

36 HollandalI sözlük yazannın da fark ettiği gibi dilin, ilkesel olarak, İngiliz ya da Fransız olmakla hiçbir ilgisi yoktu; gerçekte Fransızca uzmanlan, ileride göreceğimiz gibi, onlara göre salt Fransız yurttaşı olmakla belirlenen milliyet kriterine konuşma dilinin de eklenmesi çabalanna karşı inatla mücadele edeceklerdi. Alsaslılann ya da Gaskonlann konuştuklan dilin, Fransız halkının üyeleri olma statüleriyle hiçbir ilgisi yoktu. Gerçekten, halkçı-devrimci bakış açısıyla millet in ortak bir yanı varsa, bu, aslen etnik köken, dil ve benzeri unsurlar değildir (ama bu unsurlar da kolektif aidiyetin göstergeleri arasında yer alabilirler). Pierre Vilar ın işaret ettiği gibi, aşağıdan bir bakışla milli halkı karakterize eden şey, özel çıkarlara karşı ortak çıkan, ayncalığa karşı ortak yaran temsil etmesiydi. Amerikalılann, sözcüğün kendisini kullanmaktan kaçınırken, 1800 den önce milliliği göstermek üzere kullandıklan terim de bunu akla getirmektedir. Bu devrimci-demokratik bakış açısıyla etnik grup farklılıklan ikincil düzeyde bir anlam taşıyordu (ve daha sonra sosyalistler de böyle düşüneceklerdi). Amerikan kolonicilerini Kral George ile yandaşlanndan ayıran kriter, açıkça ne dil ne de etnik kökendi; aynı şekilde Fransız Cumhuriyeti İngiliz kökenli Amerikalı Thomas Paine i Fransa daki Milli Meclis e seçmekte sakınca görmemişti. Bu yüzden bu devrimci millet terimini; on dokuzuncu yüzyıl kuramcılan arasında hararetli tartışmalara sahne olan etnik köken, ortak dil, din, toprak parçası ve ortak tarihsel anılar gibi (John Stuart Mill in aktardığı)'* kriterler çerçevesinde tanımlanan bir topluluğa uygun ulus devletler kurmayı amaçlayan, sonraki milliyetçi programla kanştırmamalıyız. Daha önce gördüğümüz gibi, çizgileri belirlenmemiş bir toprak parçası (ve deri rengi) dışında bu kriterlerin hiçbirisi yeni Amerikan milletini birleştiren bir unsur değildi. Bundan başka, Fransızların grande nation unun* sınırlan devrim döneminde ve Napolyon savaşlanyla milli aidiyet kriterlerinin hiç 17. P. Vilar, Sobre los fundamentos de las estructuras nacionales (Historia, 16/ExtraV) (Madrid, Nisan 1978), s Jolın Stuart Mili, Utilitarianism, Liberty and Representative Government, s * (Fr.) Büyül< millet, (ç.n.) 36

37 birisine göre Fransız denilemeyecek bölgelere kadar genişlediğinde, sözü geçen kriterlerden tekinin bile büyük millet in varlığının temeli olmadığı açıkça ortaya çıkmıştı. Bununla beraber, daha ileride devlet dışı milliyet tanımlan keşfetmekte kullanılan çeşitli unsurlar kuşkusuz bu erken dönemde de mevcuttu; bunlar ya devrimci milletle ilişkiliydiler ya da devrimci milletin başına sorun çıkarıyorlardı. Devrimci milletin tek ve bölünmez olduğu iddiası ne kadar öne çıkanlırsa, içerdiği heterojenlik o kadar çok problem yaratıyordu. Çoğu jakoben açısından Fransızca konuşmayan biri Fransız sayılmazdı ve pratikte milliyetin etnik-dilsel kriteri genel bir kabul görüyordu. Barere in Kamu Selameti Komitesi ne sunduğu dillerle ilgili raporunda belirttiği gibi: Yukan Ren ve Aşağı Ren bölgelerinde sımrlanmızı işgal etsinler diye Prusya ve AvusturyalIlara çağn yapan hainlerle birlik olanlar kimlerdir? Kendilerine farklı bir dille hitap edip başka âdetleri olan Fransızlan kardeş ve yurttaş görmekten ziyade, düşmanlarımızla aynı dili konuşan ve sonuçta kendilerini onların kardeşi ve yurttaşı sayan [Alsash] bölge halkı. Fransızlar devrimden beri dilsel birlikte gerçekten çok belirgin biçimde ısrarlı olmuşlardır ve o zamanlar için bu hayli aşın bir ısrardı. Buna aşağıda geleceğiz. Ama şimdi belirtmeden geçemeyeceğimiz bir nokta, bir insanı Fransız yapan şeyin kuramsal olarak Fransızcanın anadili olması değil (bizzat devrim, Fransa da fiilen Fransızca konuşanlann Sayısının ne kadar az olduğunu kanıtlamaya büyük çaba harcarken, böyle bir şey nasıl düşünülebilirdi?),^ özgür Fransa halkının diğer özgürlük, yasa ve ortak karakteristikleri yanında bu dili de öğrenmeye istekli olmasıydı. Bir anlamıyla Fransızca öğrenmek, İngilizce öğrenmenin Amerikan yurttaşhğm- 19. Akt. M. de Certeau, D. Julia ve J. Revel, Une Politique de la langue. La R6- volution Française et les patois: L'enguĞte de l'abbâ Gregoire (Paris, 1975), s Genel olarak Fransız Devrimi ve milli dil sorunu için, aynca bkz. Renee Balibar ve Dominigue Laporte, Le Français national. Politigue et pratiçue de la langue nationale sous la Revolutlon (Paris, 1974). Alsace sorunu İçin, bkz. E. Philipps, Les Luttes lingulstiçues en Alsace jusqu'en 1945 (Strasbourg, 1975) ve P. L6vy, Histoire linguistlgue d Alsace et de Lorraine (2 cilt, Strasbourg, 1929). 20. De Certeau, Julia ve Revel, Une Politiçue de la langue, çeşitli yerler. il

38 daki önemi gibi, tam Fransız yurttaşlığma (ve dolayısıyla milliyetine) kabulün koşullanndan birisiydi. Asıl olarak dilsel temeldeki bir milliyet tanımı ile Fransızlann milliyet tanımı -hatta bunun en aşın biçimi- arasındaki farklılığı örneklemek için. Milletlerarası İstatistik Kongresi ni devlet nüfus sayımlarında dille ilgili bir soru yer alması gerekliliğine ikna eden bir Alman dilbilimciye başvuralım (bkz. s ) lardaki etkili yayınlanyla dilin milliyetin biricik yeterli göstergesi olduğunu ileri süren (Almanlar Orta ve Doğu Avrupa ya iyice yayılmış olduklarından Alman milliyetçiliğine çok uygun düşen bir sav) Richard Böckh, Yidiş in ortaçağ Almancasından türeyen tartışma götürmez bir Alman lehçesi olması nedeniyle, Aşkenaz Yahudilerini Alman olarak sınıflandırmak zorunda kalmıştı. Alman Yahudi düşmanlannm bu sonucu hoş karşılamayacaklarını da iyi biliyordu. Oysa Yahudilerin Fransız milletine entegre olmasından yana tavır koyan Fransız devrimcileri bu türden bir sava ne gerek duyar ne de böyle bir gerekliliği anlardı. Fransız devrimcilerinin bakışıyla, ortaçağ İspanyolcası konuşan Sefardik Yahudiler ile Yidiş dili konuşan Aşkenaz Yahudileri -Fransa da her iki grup da vardı- kuşkusuz Fransızca konuşmayı da kapsayan Fransız yurttaşlığının koşullannı kabul ettikten sonra herkes kadar Fransız sayılıyorlardı. Dolayısıyla, Yahudi soyundan geldiği için Dreyfus un gerçek Fransız olamayacağı savı, haklı olarak, Fransız Devrimi nin özüne ve devrimin öngördüğü Fransız milleti tanımına meydan okumak diye anlaşılmaktaydı. Barere in raporu birbirinden çok farklı iki millet anlayışını bir araya getirmekteydi: Devrimci-demokratik ve milliyetçi anlayışlar. Devlet=millet=halk denklemi her iki anlayış açısından da geçerliydi. Çünkü milliyetçilerin gözünde milleti kapsayacak politik birimlerin yaratılması, kendisini yabancılardan ayıran bir topluluğun ön varlığına bağlıyken; devrimci-demokratik bakış açısına göre temel anlayış olan, egemen yurttaşlardan kurulu halk=devlet denklemi insan ırkmın diğer kesimleri karşısında bir millet i oluşturmaktaydı.^' Dolayısıyla Devrim Çağı nda halkı yönetmenin daha fazla zorlaş 21. Yurttaşlar devlet karşısında halkı, insan ırkı karşısında ise milleti oluştururlar, J. Helie, Nation, definiton of, Lalor, Cyclopedia ofpolitical Science, Cilt II, s

39 ması nedeniyle, devletlerin, nasıl kurulurlarsa kurulsunlar artık kendi tebalannı da dikkate almak zorunda kaldıklannı unutmamalıyız. Yunan özgürlük savaşçısı Kolokotrones in belirttiği gibi, halk, kralların yeryüzüne inmiş tanrılar olduklarına ve krallann ne yaparlarsa iyi yaptıklarına artık inanmıyordu. Kutsallığın artık kapsayıcı bir özelliği yoktu. Fransa Kralı X. Charles 1825 te Rheims te eski taç giyme (gönülsüz biçimde) sihirle sağaltma törenini yeniden canlandırdığında, kralın bir dokunuşunun sıraca hastalığını iyileştireceğine inanarak gelenlerin sayısı yalnızca 120 ydi. Oysa 1774 te yapılan ondan önceki son törene bu umutla kişi gelmişti. İleride göreceğimiz gibi, 1870 ten sonra demokratikleşmeyle birlikte meşruiyet ve yurttaşları seferber etme sorunu hem acilleşecek hem de keskinleşecekti. Hükümetlerin gözünde devlet=millet=halk denklemindeki en önemli unsur açıkça devletti. Bu durumda, kendi damgasını en belirgin biçimde on dokuzuncu yüzyıl Avrupası na, özellikle milliyet ilkesi nin Avrupa haritasını en dramatik biçimde değiştirdiği döneme, yani dönemine vuran kesim olan liberal burjuvazilerle onlara bağlı entelektüellerin kuramsal söyleminde, milletin, dahası devlet=millet=halk denkleminin yeri neydi? Liberal burjuvazilerle onlara bağlı entelektüeller; Avrupa daki güçler dengesinin milliyet temelinde iki büyük devletin (Almanya ve İtalya) doğuşu, üçüncü büyük devletin (1867 Uzlaşması ndan sonraki Avusturya-Macaristan) ise aynı temelde fiilen bölünmesiyle altüst olduğu; batıda Belçika dan Güneydoğu Avrupa da Osmanlı nın yerini almaya çalışan devletlere (Yunanistan, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan) kadar daha önemsiz politik birimlerin, milli temelde halklar olarak yeni statü ve bağımsızlıklannın tanınmasını talep ettikleri; Polonyalılann iki milli ayaklanmayla kendilerini bir ulus devlet olarak görüp bu temelde yeniden yapılanmayı istedikleri elli yıllık zaman diliminde, isteselerdi bile, bu sorun üzerinde düşünmekten kaçınamazlardı. Hem onların da bundan kaçındıklan yoktu. Walter Bagehot a göre 22. Akt. E. J. Hobsbavvm, The Age o f Revolution {Londra, 1962), s Marc Bloch, Les Rois thaumaturges (Paris, 1924), s

40 40 millet oluşturma on dokuzuncu yüzyılm evriminin temel içeriğini temsil ediyordu." Bununla beraber, on dokuzuncu yüzyılm başmda ulus devletlerin sayısı çok az olduğundan, zihinleri kurcalayan sorun, açık ki, şu ya da bu temelde bir milliyet olarak sınıflandınlabilen çeşitli Avrupa halklanndan hangilerinin bir devlet olma aşamasına ulaşacaklan (ya da alt düzey bir politik ya da idari temsiliyete kavuşacakları), bunun yanı sıra, var olan devletlerden hangilerinin millet niteliği taşıdığıydı. Potansiyel ya da mevcut bir millet olma kriterlerinin sıralanması özünde bu amaca hizmet etmekteydi. Bütün devletlerin milletlere, bütün milletlerin de devletlere denk düşmeyeceği açık gibi görünüyordu. Öbür yandan, Renan m ünlü Hollanda bir milletken, Hanover ile Büyük Parma Dükalığı niçin değildir sorusu bir dizi analitik sorunu gündeme getirmekteydi. John Stuart Mili in, bir ulus devletin kurulmasının (a) gerçekleşebilir, (b) milliyet tarafından arzulanır olmasına bağlı olduğu şeklindeki gözlemi de başka analitik sorunları gündeme getirmekteydi. Bu durum, kendi milliyetleri ya da bu milliyetin ifadesi devlet açısından her iki soruyu da hemen hemen yanıtladıklarından en ufak bir kuşku duymayan, Viktorya Dönemi ortası milliyetçiler için de geçerlilik taşıyordu. Çünkü onlar bile başka milliyetlerle devletlerin benzer iddialanna soğuk bakıyorlardı. Oysa birkaç adım daha attığımızda, on dokuzuncu yüzyıl liberal söyleminde şaşırtıcı bir entelektüel belirsizlik olduğunu görürüz. Bu belirsizliğin kaynağı, millet sorununu bütün boyutlarıyla ele alamamaktan daha çok, durum zaten çok açık olduğundan her şeyin birer birer sayılıp dökülmesinin gerekli olmadığı varsayımıydı. Bundan ötürü liberal milletler kuramı, ağırlıkla, liberal yazarlann söyleminin kenannda gösterir kendisini. Ayrıca, yine ilerideki sayfalarda göreceğimiz gibi, liberal kuramsal söylemin merkezi unsurlarından birisi millet in entelektüel boyutta ele alınmasını son derece güçleştirmekteydi. Okuduğunuz bölümün geri kalan kısmın 24. VValter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), Bölüm III, IV, Milletin oluşumu üzerine. 25. Emest Ranan, What is a natlon?, der. Afred Zimmern, Modem Political Doctrines {Ox.1orti, 1939), s. 192.

41 daki görevimiz, arkeologlann düşürülmüş sikkelerin izlerini sürerek ticaret yollannm haritasmı çizmeye çalışmalarına benzer biçimde, tutarlı bir liberal burjuva millet kuramı oluşturabilmektir. Bunu gerçekleştirmenin en iyi yolu, Adam Smith in millet sözcüğünü kendi dev yapıtının başlığında kullandığı anlamdaki, en az tatmin edici millet nosyonuyla başlamak olabilir. Çünkü Adam Smith in devrinde, millet açıkça bir teritoryal devletten başka anlam taşımaz; Smith i eleştirerek on dokuzuncu yüzyıl başındaki Kuzey Amerika yı gözden geçiren, keskin bir İskoç zekâsına sahip John Rae nin sözleriyle ise her ayn topluluk, toplum, millet, devlet ya da halk (konumuz itibariyle eşanlamlı sayılabilecek terimler) ^ demektir. Gene de Adam Smith in düşüncesi ile (John Stuart Mili gibi ekonomist ya da Walter Bagehot gibi The Economist editörü olmasalar bile) m illef e başka açılardan yaklaşan liberal orta sınıf düşünürleri arasında kesinlikle bir bağ olsa gerek. Bu durumda şöyle bir soru sorabiliriz: Serbest ticaret liberalizminin klasik çağı ile Bagehot m kendi yüzyılı açısından temel önemde gördüğü millet oluşturma nın çakışması tarihsel açıdan rastlantı mıydı? Başka bir deyişle, ulus devletin kapitalizmin gelişme sürecinde özel bir işlevi var mıydı? Daha doğrusu şöyle sorahm: Çağdaş liberal analistler bu işlevi nasıl görüyorlardı? Tarihçinin gözünde devlet sınırlan içinde işleyen ekonomilerin rolünün büyük olduğu çok açıktır. On dokuzuncu yüzyılın dünya ekonomisi, kozmopolit olmaktan ziyade milletlerarası nitelikteydi. Dünya sistemi kuramcıları, kapitalizmin, tek bir dünya imparatorluğu oluşturmayan Avrupa nın politik çoğulculuğundan dolayı, bu kıtada -başka bir yerde değil- global bir sistem olarak geliştiğini göstermeye çalışmışlardır. On altıncı-on sekizinci yüzyıllardaki ekonomik gelişme, her biri birleşmiş bir bütün olarak merkantilist politikalar izlemeye eğilimli olan teritoryal devletler temelinde yol almıştı. Hatta daha açıkçası, on dokuzuncu yüzyıldaki ve yirminci yüzyıl başındaki kapitalizmden söz ettiğimizde, gelişmiş dünyada 26. John Rae, The Sociological Theory o f Capital, being a complete reprint of The New Principles o f Political Economy by John Rae (1834), yayıma hazırlayan C, W. Mixter (New York, 1905), s

42 kapitalizmin parçasını oluşturan milli birimler (Britanya sanayisi, Amerikan ekonomisi, Fransız kapitalizmi. Alman kapitalizmi, vb.) temelinde konuşuruz. On sekizinci yüzyıldan İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar gelen uzunca dönemde, kapitalist bir dünya ekonomisinin doğuşunda büyük rol oynamış olan ve bugün yine ön plana çıkan, belli bir toprak parçasının sınırlarını aşan milletlerüstü ya da ara birimler global ekonomide kendilerine çok az yer ve alan bulabiliyor gibiydi: Ekonomik etkisi büyüklük ve kaynaklarıyla kıyaslanamayacak kadar fazla olan bağımsız mini-devletler, on dördüncü yüzyılda Lübeck ve Ghent, günümüzde Singapur ile Hong Kong bu birimlere birer örnektir. Aslında, gözümüzü geçmişe çevirip modem dünya ekonomisinin gelişmesine baktığımızda, ekonomik gelişmenin tamamen çok sayıdaki gelişmiş teritoryal devletin milli ekonomileri ne bağlı olduğu aşamanın, esas olarak iki milletlerüstü çağ arasında yer aldığını görebiliriz. On dokuzuncu yüzyıl liberal ekonomistleri için ya da beklenebileceği üzere klasik ekonomi politiğin argümanlarını kabullenen liberaller açısından güçlük, milletlerin ekonomik anlamını kuramda değil, yalnızca pratikte fark edebilmeleriydi. Klasik ekonomi politik (özellikle Adam Smith in ekonomi politiği), merkantil sistem in, yani hükümetlerin milli ekonomilere, devletin çabalan ve politikalanyla geliştirilecek bütünlükler gözüyle baktığı sistemin bir eleştirisi olarak formüle edilmişti. Serbest ticaretin ve serbest piyasanın baş düşmanı tam da Smith in üretken olmadığını kanıtladığını düşündüğü bu milli ekonomik kalkınma anlayışıydı. Bu yüzden ekonomi kuramı, yalnızca, özel bir mekânsal boyutu olmayan bir piyasada kazançlannı rasyonel biçimde azamiye çıkarıp kayıplarını en aza indiren tek tek işletme birimleri -kişiler veya fırmalartemelinde geliştirilmişti. Sınırda dünya pazarı vardı ve başka bir şey de olamazdı. Smith, hükümetin ekonomiyle ilintili belirli işlevlerine karşı çıkmazken; genel ekonomik büyüme kuramı açısından, gerek millete gerekse firmadan daha büyük bir kolektiviteye yer yoktu; kaldı ki bu konuda fazla araştırma yapma zahmetine de girilmedi. 42

43 Böylece J. E. Caimes bile, liberal çağın doruğundaki günlerde, bireyler arasındaki ticaretin dışında bir milletlerarası ticaret kuramının gereksiz olduğu önermesini ciddi olarak işlemeye on sayfa ayırmıştı.^ Caimes e göre, bir yandan milletlerarası işlemler kuşkusuz gün geçtikçe kolaylaşırken, öbür yandan devletler arasındaki ticaret probleminin ayn olarak ele almmasını haklı gösterecek kadar sürtüşme yine de vardı. Alınan liberal ekonomisti Schönberg, milli gelir kavramının bir anlamı olup olmadığından kuşku duyuyordu. Yüzeysel fikirlerle yetinmeyenler bu soruyu sormakta haklıydı, ancak (parasal temeldeki milli servet hesaplan çoğu zaman yanlış olsa bile) herhalde bu düşünceyle çok uç noktalara savruluyorlardı.^ Edwin Cannan,^ Adam Smith in millet inin yalnızca bir devletin topraklarında yaşayan bireylerden oluştuğunu düşünüyor, yüz yıl içerisinde bu insanların hepsinin ölecek olmasının millet ten sürekli var olan bir birim olarak söz etmeyi mümkün kıhp kılmayacağım tartışıyordu. Politika temelinde bakarsak, yalnızca kaynakların piyasada dağıtılmasının optimal olduğu, piyasanın işleyişine göre bireylerin çıkarlarının otomatik olarak bütünün çıkarlannı (kuramda, bütün topluluğun çıkarlan gibi bir kavrama yer kaldığı sürece) meydana getireceği inancına varıyordu bu. Buna karşılık John Rae de, 1834 te kaleme aldığı kitabını, özellikle Smith e karşı bireysel ve milli çıkarlann özdeş olmadığım, yani bireyin kişisel çıkannı gütmesine yön veren ilkelerin milletin zenginliğini en fazlaya çıkarmaya yaramadığını kanıtlamak amacıyla yazınıştı. Göreceğimiz gibi, Smith i kayıtsız şartsız kabullenmeyi reddeden kişiler yok değildi, ama onlann ekonomik kuramlan klasik okulla boy ölçüşemezdi. Milli ekonomi. Alman ekonomi kuramıyla bağlantılı olarak yalnızca Palgrave m Dictionary ofpoutical Economy sinde görülmektedir. Millet terimi 1890 lardaki '/7. J. E. Cairnes, Some Leading Principles ofpolitical Economy Nevviy Expoun- </ed (Londra, 1874), s Der. Dr. Gustav Schönberg, Handbuch der politischen Oekonomie, Cilt I (Tühingen, 1882), s Edwin Cannan, History o f the Theories o f Production and Distribution in I nglish Political Economy form 1776 to 1848 (Londra, 1894), s. 10. :I0 Rae, The Sociological Theory o f Capital. 43

44 Fransızca ekonomi politik sözlüğünden çıkanlmıştı/' Buna karşın, en saf klasik ekonomist bile milli ekonomi kavramını kullanmaktan kaçınamamıştı. Saint-Simoncu Michel Chevalier nin College de France ta ekonomi politik profesörü olarak ilk dersinde özür dilercesine ya da şaka yollu bir ifadeyle belirttiği gibi: Bize insan toplumlannın genel çıkarları için kendimizle ilgilenmemiz emredilmiştir ve içinde yaşadığımız toplumdaki özgül duruma eğilmemiz yasaklanmamıştır. ^ Ya da Lord Robbins in belirteceği gibi, yine klasik ekonomi politikçilerle ilgili olarak onların, bir politika belirleme kriteri olarak milli üstünlüğü sınamayı geride bıraktıklarına ilişkin çok az; milli bağlann çözülüşüne kafa yormaya hazırlandıklanna ilişkin ise daha da az kanıt vardır. Özetle, klasik ekonomi politikçiler millef ten ne vazgeçebilirlerdi ne de vazgeçmeyi istiyorlardı; kaldı ki Porter da bir topluluğun hangi araç sayesinde milletler arasında üstünlük sağladığını öğrenmek istediğinden, milletlerin gelişme- ' sini 1835 ten sonra olumlu kabul etmişti. Eklemeye pek gerek yok ' ki Porter ın bir topluluk la kastettiği kişinin kendi topluluğu ydu., Gerçekten de ulus devletin ekonomik işlevleri, hatta yararlan nasıl yadsınabilir? Para üzerindeki tekeli, kamu mâliyesi, dolayısıyla mali politikalan ve faaliyetleriyle devletin varlığı bir olguydu. Devletin ekonomiye zarar veren müdahalelerine son vermek isteyenler dahi bu ekonomik faaliyetlerden vazgeçemezdi. Dahası, aşırı liberterler bile, Molinari gibi insanlığın özerk milletlere bölün- 31. Der. L6on Say ve Joseph Chailley, Nouveau Dictionnaire d Economie Politique (Paris, 1892). 32. Michel Chevalier, Cours d economie politique fait au ColIĞge de France, Cilt I (Paris, 1855), s. 43. Bu ders ilk olarak 1841 de verilmişti. 33. L. Robbins, The Theory o f Economic Policy in English Classical Political Economy{2. basım, Londra, 1977), s Bununla birlikte, gerçekten global bir yaklaşımı olan Bentham istisna sayılmalıdır. 34. George Richardson Porter, The progress o f the Nation, in its various social and economic relations, from the beginning o f the nineteenth century to the present time, 2 bölüm (Londra, 1836), Önsöz. 44

45 meşinin özünde ekonomik olduğu nu kabul ediyordu. Çünkü devlet (devrim sonrası çağdaki ulus devlet) her şeyden önce mülkiyet ve sözleşme güvenliğini güvenceye alıyordu; iflah olmaz bir kamusal girişim karşıtı olan J. B. Say m belirttiği gibi, şimdiye kadar hiçbir millet düzenli bir hükümet yönetiminde olmadan bir zenginlik düzeyine ulaşmamıştır. ^* Liberal ekonomi, serbest rekabete dayanarak hükümetin işlevlerini bile akılcılaştırabilirdi. Molinari de, son derece yoğun bir ekonomik rekabet geliştirdiğini dikkate alırsak, insanlığın milletler şeklinde parçalanması yararlıdır diyordu^ ve bu görüşünü desteklemek için 1851 deki Great Exhibition* örneğini aktarmıştı. Ancak bu tür gerekçelere dayandırılmasa bile, hükümetin ekonomik gelişmeye yararlı olduğu kabul ediliyordu. Bir millet ile komşulan arasında, iki komşu eyalet arasındakinden başka bir fark göremeyen J. B. Say, Fransa yı (yani, Fransa devleti ve hükümetini) ülkenin iç kaynaklarını geliştirmeyi ihmal etmek ve bunun yerine gözünü dış fetihlere dikmekle suçlamıştı. Kısacası, en aşın liberal eğilime sahip bir ekonomist bile milli ekonomiyi görmezlikten gelemiyordu ya da dikkate almamazlık edemezdi. Ancak liberal ekonomistler bu konuda konuşmayı sevmiyorlardı, daha doğrusu neler diyeceklerini pek bilmiyorlardı. Bunun yanında, Britanya nın üstün ekonomisine karşı milli ekonomik kalkınma yolunu izleyen ülkelerde, Smithçi serbest ticaretin çekiciliği daha az görünüyordu. Bu tür ülkelerde, bir bütün olarak milli ekonomiden söz etmeye hevesli insan sıkıntısı yoktu. Daha önce, pek dikkate alınmamış olan İskoç asıllı Kanadalı Rae den bahsetmiştik. Rae, Birleşmiş Milletler Latin Amerika Ekonomi Komisyonu nun (ECLA) 1950 lerde izlediği ithal ikamesi ve teknoloji ithali öğretilerini önceleyen kuramlar geliştirmişti. Daha açık bir örnek olarak, ABD li federalist Alexander Hamilton, daha az merkeziyetçi politikacılar karşısında savunduğu güçlü mil 35. Dictionnaire d economie pohtiçue te (Paris, 1854) Molinari, yeniden basım. Lalor, Cyclopedia o f Political Science, Cilt II, s. 957: Ekonomi politikte milletler maddesi. 36. A.g.y s Ag.y., s * 1 Ağustos 1851 de Crystal Palace da (Hyde Park) açılmış olan ilk milletlerarası sanayi sergisi, (ç.n.) 45

46 li hükümeti haklı çıkarmak amacıyla millet, devlet ve ekonomiyi birbirine bağlı görmüştü. Nitekim daha sonraki bir Amerikan başvuru kaynağında millet maddesinin yazarının sıraladığı Hamilton ın büyük milli tedbirler listesi yalnızca ve yalnızca ekonomik niteliklidir: Bir milli bankanın kurulması, devlet borçlarında milli sorumluluk, bir milli borç kurumunun yaratılması, yüksek gümrük vergileriyle milli imalatın korunması ve zorunlu üretim vergisi/* Hayran yazann düşündüğü gibi, bütün bu tedbirler milliyetçilik tohumunu büyütmek amacıyla tasarlanmış olabilir; ya da Hamilton, milletin adını ağzına çok az alan, ekonomik argümandan ise çokça bahseden diğer federalistler gibi, federal hükümet ekonomik kalkınmayı kollarsa, milletin de kendi kendini kollayacağını hissetmiş olabilir: Ne olursa olsun, millet hem milli ekonomiyi hem de devletin milli ekonomiyi sistemli biçimde beslemesini içeriyordu ve bunun on dokuzuncu yüzyıldaki ifadesi korumacılıktı. On dokuzuncu yüzyılda Amerika daki kalkınmacı ekonomistler, genellikle, zavallı Carey gibi, Hamiltonculuk adına bir kuramsal sav geliştiremeyecek kadar sıradan ekonomistlerdi.^ Bununla birlikte. Alman ekonomistleri bu savı hem kolay anlaşılır hem de parlak bir biçimde ortaya koymuşlardı. Alman ekonomistlerin başını, 1820 lerde ABD deyken milli ekonomi tartışmalanna katılan ve bariz bir biçimde Hamilton dan esinlenen Friedrich List çekiyordu. List e göre, Almanlann o zamandan beri ekonomi politik demekten daha çok milli ekonomi (Nationaloekonomie) ya da halk ekonomisi (Volksvvirthschaft) demeyi tercih ettikleri iktisadın görevi, milletin ekonomik gelişmesini tamamlamak ve onu geleceğin evrensel toplumuna hazırlamak tı. " Eklemeye gerek yok ki bu gelişme süreci, dinamik bir burjuvazinin önayak olduğu kapitalist sanayileşme biçimini alacaktı. 38. A.g.y s Krş. J. Schumpeter, History o f Economic Analysis {Oxford, 1954), s üst, daha sonraki görüşlerini önceleyen Outline o f American Political Economy (Philadelphia, 1827) l<itabını yazmıştı. List ABD deneyimi üzerine bkz. W. Notz, Friedrich List in Amerii<a {Weltwirtschaftliches Archiv, 29, 1925, s ve Cilt 22,1925, s ve Frederici< List in America (American Economic Revievv, Cilt 16, 1926, s ). 41. Friedrich List, The National System of Political Economy {Londra, 1885), s

47 Gelgelelim, bizim açımızdan gerek List in, gerekse ondan esinlenen daha sonraki Alman ekonomistlerinin (İrlandalı Arthur Griffıth"'^ gibi başka ülkelerin ekonomik milliyetçileri de ondan esinlenmişlerdi) tarihsel okulu nun ilgi çeken yanı, List in açıkça, genelgeçer bir doğru olduğu varsayılan liberal millet kavramının karakteristik özelliklerinden birisini formüle etmesidir. Milletin, yaşama şansı olan bir gelişme birimi oluşturmak için yeterli bir büyüklükte olması gerekiyordu. Bu eşiği geçemeyen bir birimin hiçbir tarihsel haklılığı olamazdı. Çok açık biçimde tartışılması gereken bu konuya ender olarak eğilinmiştir te Gamier-Pages in Dictionnaire politique inde, besbelli çok küçük kaldıklarından Belçika ile Portekiz in bağımsız milletler olması gülünç karşılanıyordu. ^ John Stuart Mili, yadsınması pek mümkün olmayan İrlanda milliyetçiliğini, onların her şeyden önce, bütün etkenler hesaba katıldığında, saygın bir milliyet oluşturabilecek sayıda olmalanna bakarak haklı gösteriyordu." Oysa milliyet ilkesini savunan Mazzini ile Cavour gibi kimileri J. S. Mill le aynı görüşte değildiler. Gerçekten, New English Dictionary millet sözcüğünü, Britanya da J. S. Mill in yaygınlaştırdığı alışılmış anlamıyla değil, gerekli karakteristik özellikleri taşıyan geniş bir insanlar topluluğu olarak tanımlıyordu (italikler benim)." List açıkça şöyle yazıyordu: Çok çeşitli milli kaynaklarla donatılmış büyük bir nüfus ile geniş bir toprak parçası, milliyetin esas gerekleridir... İnsan sayısı ve toprak büyüklüğü sınırlı olan bir millet, ayn bir dili olsa bile, sanatın ve bilimin gelişmesi açısından ancak derme çatma kuramlara ve kısır bir edebiyata sahip olabilir. Küçük bir devlet kendi topraklan içinde üretimin çeşitli dallannda asla tam anlamıyla yetkinleşemez 42. Görüşlerinin iyi bir özeti için, E. Strauss, Irish Nationalism and British Democracy (Londra, 1951), s Millet maddesi, Elias Regnault, Dictionnaire politique: Garnier-Pages in bir giriş yazısı da vardır (Paris, 1842), s N y-a-t-il pas quelque chose de derisdire d'appeler la Belglgue une nation? 44. Utiliarianism, s. 365 te Considerations on Representative Government. 45. Oxford English Dictionary, VII, s A.g.y., s

48 Profesör Gustav Cohn un düşüncesine göre, büyük çaplı devletlerin (Grossstaaten) ekonomik yaran Britanya ve Fransa nın tarihiyle kanıtlanmıştı. Büyük çaplı devletlerin ekonomik üstünlükleri kuşkusuz tek bir global ekonominin üstünlüklerinden daha azdı; ama ne yazık ki dünya birliği aşamasına henüz ulaşılamamıştı. Bu ara aşamada, insanlığın bütün insan ırkı adına özlemini duyduğu her şey... insanlığın önemli bir kesimi, yani milyon insan için bu noktada zaten (zunâchst einmal) sağlanmış durumdadır ve sonuçta, uygar dünyanın geleceği daha uzunca bir zaman büyük devletlerin kurulması (Grossstaatenbildung) biçiminde sürecektir. ^ İleride yine değineceğimiz, milletler in dünyanın birliğine kıyasla ikinci en iyi gözüm olduğu varsayımına dikkat çekelim. Bu tezden çıkanlan şu iki sonuç konuyla ilgili ciddi düşünürlerin hemen hepsince, (bazı tarihsel nedenlerden dolayı Almanlar kadar açıkça söylenmese bile) evrensel ölçüde kabul edilmekteydi. Birincisi, milliyet ilkesi pratikte yalnızca belirli bir büyüklüğe sahip milliyetlere uygulanmalıydı. Bundan dolayı, milliyet ilkesinin havarisi olan Mazzini nin İrlanda ya bağımsızlık öngörmemesi pek şaşırtıcı değildi. Daha küçük milliyetlere ya da potansiyel milliyetlere (SicilyalIlar, Bretonlar, Galliler) gelince, onların taleplerinin ciddiye alınma şansı iyice düşüktü. Aslında Kleinstaaterei (mini devletler sistemi) sözcüğüne kasten aşağılayıcı bir anlam yüklenmişti. Alman milliyetçilerinin karşı çıktıkları buydu. Eskiden Türk imparatorluğunda bulunan topraklann çeşitli küçük bağımsız devletlere bölünmesinden türetilen Balkanlaşma sözcüğü hâlâ olumsuz bir çağnşım uyandırır. Aslında her iki terim de politik hakaretler sözlüğüne giriyordu. Mazzini nin 1857 de hazırladığı geleceğin Avrupa mimçtleri haritası bu eşik ilkesi nin mükem-i mel bir örneğidir: Bu haritada ancak bir düzine devlet ve federasyon yer alıyordu ve bunlardan yalnızca bir tanesi (elbette, İtalya ydı bu) sonraki kritere göre açıkça çokmilletli sınıfına girme-, yecekti."* Birinci Dünya Savaşı ndan sonraki banş anlaşmalarına' 47. Gustav Cohn, Grundlegung der Nationaloekonomie, Cilt I (Stuttgart, 1885), s Bkz. der. Deniş Mack Smitfı, II Risorgimento (Bari, 1968), s

49 egemen olan Wilsoncu formülasyondaki milliyet ilkesi, yirmi altı (kısa süreliğine kurulan Özgür İrlanda Devleti ni* de eklersek, yirmi yedi) devletlik bir Avrupa ortaya çıkarmıştı. Benim ekleyeceğim, yalnızca Batı Avrupa da yöresel hareketler üzerine yapılan yeni bir incelemede bu tür kırk iki hareket saptandığını,'* bunun da eşik ilkesi bir kere terk edilirse nasıl bir manzarayla karşılaşılabileceğini kanıtladığını söylemektir. Ancak, dikkat çeken nokta, liberal milliyetçiliğin klasik döneminde hiç kimsenin eşik ilkesini terk etmeyi hayal bile etmemiş olmasıydı. Milletlerin kendi kaderini tayin etmesi yalnızca yaşama şansına sahip olduğu düşünülen milletler için geçerliydi ve burada kastedilen yaşayabilirlik tam olarak ne anlama gelirse gelsin, kültürel açıdan ve kesinlikle ekonomik açıdan da yaşama şansına sahip milletler söz konusuydu. Bu anlamıyla Mazzini ve Mill in savunduklan milletlerin kendi kaderini tayin etmesi fikri ile Başkan Wilson un yaklaşımı arasında temel farklar vardı. Birinden ötekine geçişin nedenleri üzerinde aşağıda duracağız. Ancak burada en passant" belirtelim ki, eşik ilkesi Wilson döneminde bile bütünüyle terk edilmemişti. îki savaş arasında Lüksemburg ile Liechtenstein m varlığı, bu yapılar pul koleksiyoncularına ne kadar hoş görünürse görünsün, hâlâ ufak bir rahatsızlık yaratıyordu. Özgür Danzig Şehri nin*" varlığı, yalnızca onu kendi topraklanna katmak isteyen iki komşu devlette değil, aynca daha genel olarak hiçbir şehir-devletinin yirminci yüzyılda, ortaçağdaki Hansa Ligi " gibi yaşama şansı bulamayacağını hissedenleri de rahatsız ediyordu. Avusturya nın sakinlerinin hemen hepsi, kendileri kadar küçük bir devletin bir ekonomi olarak bağımsız biçimde yaşayabileceğine ( lebensfâhig olduğuna) inanamadıklanndan Almanya yla birleş Özgür İrlanda Devleti yılları arasında var olmuştu, (ç.n.) 49. Der. Jochen Blaschke, Handbuch der westeuropâischen Regionalbewegungen (Frankfurt, 1980). " (Fr.) Geçerken, söz arasında, (ç.n.) '** Danzig, yılları arasında Milletler Cenniyeti nin himayesinde özgür bir şehir olarak var olmuştu, (ç.n.) "** Burada, Kuzey Almanya da ve ona bitişik ülkelerde ekonomik çıkarlannı geliştirip kollamak üzere kurulan ve başlıca üyeleri Bremen, Lübeck ile Hamburg olan ortaçağdaki özgür şehirler birliğine atıf yapılıyor, (ç.n.) 49

50 meyi arzu ediyorlardı. Milletler topluluğunda Dominik, Maldiv Adaları ya da Andorra gibi birimlere yer açma durumuna gelmemiz ancak 1945 ten, hatta sömürgeciliğin bitişinden sonralara rastlar. İkinci sonuç, milletlerin inşasının kaçınılmaz biçimde bir genişleme süreci olarak görülmesiydi. İrlanda örneğinin ya da aynlıkçı milliyetçiliğin kuraldışı sayılmasının bir nedeni de buydu. Önceden gördüğümüz gibi, toplumsal evrimle birlikte insan topluluklannm oluşturduğu birimlerin aile ve kabileden başlayıp kaza ve kantona, yöreselden bölgesel, giderek milli, hatta global ölçeğe doğru genişlemesi kuramda kabul görmekteydi. Bu yüzden milletlerin, diğer etkenler aynı kalmak koşuluyla, ancak insan toplumunun ölçeğini genişlettikleri kadanyla tarihsel evrimle uyum içinde olması gibi bir fikirle karşılaşılıyordu. Öğretimizi bir önerme biçiminde özetlemeye kalkarsak söylememiz gereken herhalde şudur: Milliyet ilkesi, genelde, dağmık insan grupiannı sıkı bir bütün halinde birleştirmeye eğilimli olduğu zaman meşru, bir devleti bölmeye eğilimli olduğu zaman gayri meşrudur. Demek ki pratikte, milli hareketlerin milli birliğe ya da genişlemeye uygun hareketler olması beklenmekteydi. Bütün Almanlar ve İtalyanlar, bütün Yunanlılar gibi, tek bir devlet içinde bir araya gelmeyi ummuşlardı. Sırplar Hırvatlarla birleşerek tek bir Yugoslavya yı oluşturacaktı (ki bunun tarihte hiçbir örneği yoktu). Bununla da yetinmeyip daha da geniş bir birimin peşinde olanlar, bir Balkan Federasyonu rüyası görüyorlardı. İkinci Dünya Savaşı ndan sonraya kadar komünist hareketler bu amaca bağlı kalmışlardı. Çekler Slovaklarla birleşecek, PolonyalIlar Litvanyalılar ve Ruthenyahlarla' birlik oluşturacak (aslında bunlar, Polonya nın paylaşılmasından önce tek bir büyük devleti meydana getiriyorlardı), Moldavya daki Rumenler Eflak ve Transilvanya daki Rumenlerle kaynaşacaklardı, vb. Bu durum etnik köken, dil ya da ortak tarihe dayalı millet tanımlarıyla açıkça bağdaşmıyordu, ama bunlar da zaten önceden gördüğümüz gibi, liberal millet oluşturmanın belirleyici kri- 50. Lalor, Cyclopedia o f Political Science, Cilt II, s. 941 de Maurice Block. * Ruthenya ve Doğu Çekoslovakya da yaşayan bir grup UkraynalI, (ç.n.) 50

51 terleri değildi. Her halükârda, en eski ve en tartışmasız ulus devletlerin, yani Britanya, Fransa ve Ispanya nın fiilen çok sayıda milliyet, dil ya da etaik grup banndırdığını asla kimse reddetmemiştir. Milliyetlerin aynı topraklar üzerinde açıkça kaynaşmış olduğu, onlan salt yaşadıkları mekân yüzünden birbirine düşürmenin kesinlikle gerçekçi görünmediği Avrupa nın pek çok köşesinde ve dünyanın geri kalan bölümünde olduğu gibi, ulus devletler in milli açıdan heterojen bir nitelik taşıması artık çok daha kolay kabul ediliyordu. Millet olmayı bir toprak parçası yerine kişilere bağlayan AvusturyalI Marksizmi gibi milliyet yorumlarının temelini bu oluşturacaktı. Avusturya sosyal demokrat partisi içinde bu yöndeki inisiyatifin ağırlıklı olarak Slovenlerden gelmesi de rastlantı değildi. İç içe geçmiş küçük bölgelerde ya da belirsiz ve durmadan değişen sınır bölgelerinde bulunan Sloven ve Alman yerleşim yerlerinin birbirinden aynimalannın zor olduğu bir alanda yaşıyorlardı Slovenler. Gene de ulus devletlerin milli temelde heterojen bir nitelik taşıdığının kabul görmesinin nedeni, öncelikle, küçük, özellikle de küçük ve geri milliyetlerin daha büyük milletlerle birleşerek ve onlar aracılığıyla insanlığa kendi katkılannı yaparak çok şey kazanacaklarının düşünülmesiydi. Sağduyulu gözlemcilerin konsensüsünü dile getirme iddiasındaki Mili, Deneyim, bir milliyetin başka bir milliyetle birleşip özümsenmesinin mümkün olduğunu kanıtlar diyordu. Çünkü geri ve aşağı uluslar için çok şey kazanmak anlamına gelecekti bu: Bir Breton ya da Fransız Navarre ından bir Baskın... Fransız yurttaşlarının bütün ayncalıklanna eşit ölçüde sahip olarak Fransız milliyetini kabul etmesinin, dünyanın genel hareketine katılmadan ya da ilgi duymadan kendi dar zihinsel yörüngesinde dönerek, geçmiş zamanlann yan-vahşi kahntısı olan kendi taşma toprağına bakarak yaşamasından daha yararlı olduğunu kimse reddedemez. Aynı sözler Britanya milletinin üyeleri olarak Galli ya da Kuzey İskoçyalılar için de geçerlidir. 51. Etbin Kristan ın partisinin milli programının geliştirildiği Brünn (Bmo) Kongresi'ne katkısı için, bkz. Georges Haupt, Mlchel Löwy ve Cladule Weill, Les Marxistes et la question nationale (Paris, 1937), s Mili, Utilitarianism, Liberty and Representative Government, s

52 Bağımsız ya da gerçek bir milletin, o zaman benimsenen kriterlere göre yaşama şansına sahip bir millet olma gerektiği bir kez kabul edilince, daha küçük milliyetlerle dillerden bazılan kaybolmaya mahkûm oluyorlardı. Friedrieh Engels, Çeklerin bir halk olarak ortadan kalkacağını tahmin ettiği ve başka birkaç halkın geleceğiyle ilgili olumsuz sözler sarf ettiğinden dolayı büyük bir Alman şovenisti olduğu yolunda ağır eleştirilere uğramıştı. Engels Alman olmaktan gurur duyuyordu ve kendi halkını devrimci geleneği dışında diğer halklardan üstün görmeye eğilimliydi; aynca, en ufak bir kuşku yok ki. Çekler ve başka bazı halklar hakkında tam bir yanılgı içindeydi. Gene de Engels i, on dokuzuncu yüzyıl ortasındaki her tarafsız gözlemcinin paylaştığı özcü tutumu yüzünden eleştirmek kesinlikle anakronizm olur. Bazı küçük milliyetlerle dillerin bağımsız bir geleceği yoktu: Gerek ilkede gerekse pratikte milli kurtuluşa düşmanca yaklaşmayan insanlar bile genelikle bu görüşe yürekten katılıyorlardı. Üstelik böylesine genel bir tutumda şovenist olan hiçbir yan yoktu. İlerlemenin yasalanna (o zamanlar kesinlikle böyle adlandırılırdı) topluca kurban gidenlerin dilleri ve kültürüne karşı hiçbir düşmanlık içermiyordu bu tutum. Tam tersine, devleti elinde bulunduran milliyetin ve devlet dilinin üstünlüğünün tartışma konusu olmadığı yerlerde, sırf makro-milli paletteki renk bolluğunun kanıtı olarak, büyük millet, kendi içindeki lehçelerle dar kapsamlı dilleri, barındırdığı daha küçük topluluklann tarihsel ve folklorik geleneklerini canlı tutup besleyebilirdi. Bundan başka, daha büyük milletle bütünleşmeyi olumlu sayan (ya da istenirse, ilerlemenin yasalannı kabul eden) küçük milliyetler, hatta ulus devletler, mikro-kültür ile makro-kültür arasında uzlaşmaz aynlıklar bulunduğunu kabul etmiyor, hatta modem çağa ayak uyduramayan şeylerin elenip gitmesini anlayışla karşılıyorlardı Birliği nden sonra Kuzey Britanyalı kavrammı icat edenler Ingilizler değil, İskoçlardı. "' Çok güçlü bir dinsel ve şiirsel araç olan kendi dillerinin on 53. Krş. Roman Rosdolsky, Friedrieh Engels und das Problem der geschichtslosen Völker (Archiv für Sozialgeschicthe, 4/1964, s ). 54. Bkz. Unda Colley, VVhose nation? Class and national consciousness in Britain , Past and Present, 113,1986, s

53 dokuzuncu yüzyıl dünyasında işlek bir kültür dili olamayacağından kaygı duyanlar (yani, iki dilli olmanın zorunluluğu ve avantajlannı kabul edenler), on dokuzuncu yüzyıl Galler inde Galce konuşanlar ve bunu savunanlardı. Kuşkusuz İngilizce konuşan Galli için Britanya daki bütün kariyer olanaklarının açık olduğunun farkındaydılar, gene de eski gelenekle duygusal bağlannı koparmaya kalkışmıyorlardı. Doğal evrimin basitçe kendi haline bırakılmasını isteyen Brecknock taki Dissenting College, Rahip Griffıths gibi kendi dilinin zamanla kaybolmasına razı olanlar arasında bile bu bağlılık açıkça görülmektedir: Bırakın /Gal dili/ adil biçimde, huzur içinde ve saygıya layık olarak ölsün. Bizler ona bağlıyken çok az kişi onun ıstırapsız ölümünün ertelenmesini isteyecektir. Ama onun öldürülmesini önlemek için yapılan hiçbir fedakârlık da çok büyük sayılmayacaktır." Kırk yıl sonra başka bir küçük milliyetin ferdi, sosyalist kuramcı Kari Kautsky (Çek kökenliydi) de benzer biçimde duruma razı olan ama heyecanını da kaybetmeyen bir dille konuşuyordu: Milli diller giderek ev içine hapsolacak, hatta ev içinde bile miras kalmış eski bir aile mobilyası, pratik yaran olmasa bile saygıyla korunan bir eşya muamelesi görecektir. Ancak bağımsız bir geleceği olacağından kuşku duyulan küçük milletlerin sorunlarıydı bunlar. İngilizler, Britanya Adalan egzotizmiyle iftihar ederlerken, İskoçlann ve Gallilerin zihinlerini kurcalayan düşüncelere aldmş bile etmiyorlardı. Gerçekte de, büyük milliyetlere kafa tutmayan küçük milliyetleri hoş karşılayan, İrlandacayı kullanan yazarların kısa sürede fark ettikleri gibi, bunlar ne kadar İngilizlerden farklı davranırlarsa, İrlandalıhklan ya da İskoçluklan o kadar kalın duvarlarla örülürdü. Aynı biçimde pancermen 55. leuan Gvvynedd Jones, Language and community in nineteenth-century Wales, der. David Smith, A People and a Proletariat: Essays in the History of Wales {Londra, 1980, s , özellikle s ). 56. Inquiry on Education on VVales, Parliamentary Paper, 1847, XXVII, Kısım II (Report on the Counties of Brecknock, Cardigan ve Radnor, s. 67). 57. Haupt, Löwy ve VVeill, Les Marxistes, s

54 milliyetçileri. Yüksek Almancanm rakibi olmaktan ziyade eklentisi durumuna düşen Aşağı Almanca ya da Frizya diliyle yaym çıkanlmasmı fiilen cesaretlendiriyor; milliyetçi İtalyanlar da Belli yle, Goldoni yle, Napoliten şarkılarla gururlanıyorlardı. Hatta Fransızca konuşan Belçikalılar Flamanca konuşan Belçikalılara karşı çıkmıyordu. Aksine Flaman milliyetçileri Fransızcayı reddediyordu. Aslında önde gelen milletin yani Staatsvolk'un küçük dilleri ve kültürleri bastırmaya çalıştığı örneklere rastlanıyordu, ancak on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar Fransa dışında çok az görülüyordu bu tür olaylar. Demek ki bazı halklar ya da milliyetler asla eksiksiz bir millet olamamak gibi bir kaderle yüz yüzeydi. Diğerleriyse tam millet olma niteliğine kavuşmuşlardı ya da kavuşacaklardı. Ama geleceği olanlar hangisiydi, olmayanlar hangisiydi? Bir milliyetin karakteristik özelliklerini oluşturan öğelerle -toprak parçası, dil, etnik köken, vb.- ilgili tartışmaların bu soruyu yanıtlama açısından pek yaran yoktu. Eşik ilkesi, bazı küçük halklan safdışı bıraktığından doğal olarak daha yararlıydı; ama, daha önce gördüğümüz gibi, yaşayabilir ulus devlet oluşturma yetenekleri konusunda farklı düşünceler beslenen îrlandalılar gibi milli hareketleri saymazsak, oldukça mütevazı büyüklükte, niteliğinden kuşku duyulmayan milletler var olduğuna göre, bu ilke de belirleyici değildi. Kenan ın Hannover ve Büyük Parma Dükalığı yla ilgili ortaya attığı sorunun en çarpıcı yanı, öncelikle, onlan bütün milletlerle değil, yaklaşık aynı büyüklükteki diğer ulus devletlerle, Hollanda ya da İsviçre yle karşılaştırmaktı. İleride göreceğimiz gibi, ciddi bir, kitlesel desteğe sahip milli hareketlerin doğuşuyla birlikte bu yargıların yeniden gözden geçirilmesi gerekecekti; ama liberalizmin klasik çağında bu milli hareketlerden çok azı, (Osmanlı İmparatorluğu ndakiler hariç) çeşitli türdeki özerklik taleplerinin ötesinde fiilen bağımsız egemen devletler olarak tanınmayı talep ediyordu. İrlanda örneği her zamanki gibi bu konuda da kuraldışıydı; Britanya dan bağımsız olmasının dışında düşünülemeyecek bir İrlanda Cumhuriyeti kurulmasını isteyen Fenianlann ortaya çıkışından beri hep kuraldışı olmuştu İrlanda. 54

55 55 Pratikte, bir halkın, eşiği aşacak büyüklükte olması koşuluyla, kesinlikle bir millet olarak sınıflandınimasına olanak tanıyan yalnızca üç kriter vardı. Bu üç kriterden birincisi, milletin, mevcut devletle tarihsel bağı ya da oldukça eskiye dayanan ve yakın döneme uzanan geçmişle bağıydı. Bir İngiliz ya da Fransız millet-halkının, bir (Büyük) Rus halkının, PolonyalIların varlığının ve belirgin milli karakteristik özelliklere sahip bir İspanyol milletinin İspanya dışında çok az tartışılmasının nedeni buydu. *Çünkü, milletle devletin özdeşleşmesi açısından bakıldığında, yabancıların bir ülkedeki biricik halkın o devlet-halka ait olanlar olduğunu düşünmesi (İskoçları hâlâ sinirlendiren bir alışkanlık) doğaldı. İkinci kriter, yazılı bir milli edebi ve idari anadile sahip olan, yerleşik bir kültürel elitin varlığıydı. İtalyan ve Alman halklannm özdeşleşebilecekleri bir devlet olmadığı halde, millet olma iddialarının temeli buydu. Her iki örnekte de sonuç olarak milli kimliğin dille kuvvetli bağlan vardı; oysa bu milli dil her iki örnekte de son derece küçük bir azınlığın konuşma diliyken (İtalya da birliğin sağlandığı sırada İtalyanca konuşanların oranı tahminen yüzde 2.5 ti), halkın diğer kesimi çeşitli ve genellikle karşılıklı olarak anlaşılamayan diller konuşmaktaydı. Üzülerek belirtmek zorunda olduğumuz üçüncü kriter, kanıtlanmış bir fetih yeteneğiydi. Friedrich List in çok iyi bildiği gibi, bir halkın bu haliyle kolektif varlığının bilincine varması için emperyal bir halk olmaktan daha iyi bir yol yoktur. Ayrıca, on dokuzuncu yüzyıl açısından baktığımızda, bir sosyal türün evrimdeki başarısının Darvvinci kanıtını sağlıyordu fetih yeteneği. Diğer millet adaylan a priori dışlanmamıştı, ama bu adaylan haklı çıkaran a priori bir varsayım da yoktu. En emin yol, belki de, 58. Ispanya içinde Aragon ve Kastilya krallıklan halklarının kültürel, dilsel ve kurumsal farklılıkları apaçık biçimde görünmekteydi. Aragon u içermeyen Ispanya Imparatorluğu nda ise bu farklılıklar çok daha belirgindi. 59. Tulho de Mauro, Storia linguistica deli ltalia unita, (Bari, 1963), s Obwohl sie aile İn einem Reich Deutscher Nation nebeneinander lebten, darf nichts darüber hinv\/egtâuschen, dass ihnen sogar die gemeinsame Umgangssprache fehlte. [Alm. Hepsi birlikte, aynı imparatorlukta Alman milleti nde yaşadıklan halde ortak bir gündelik dilin eksikliği de apaçık ortadaydı.] Hans-UIrich VVehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte, Cilt I (Münih, 198^, s. 50.

56 on dokuzuncu yüzyıl liberalizminin ölçütleriyle, tarih ve ilerleme açısmdan kuraldışı ve köhne sayılıp mahkûm edilen bir politik birim içinde bulunmaktı. Osmanlı İmparatorluğu bu anlamdaki en belirgin fosildi, ama Habsburg İmparatorluğu nun kaderinin de ona benzediği giderek ortaya çıkıyordu. Burjuva liberalizminin muzaffer çağındaki (diyelim, arası) ideologlannın gözünde millet ve ulus devlet anlayışı beyleydi. Bu kavramlar iki açıdan liberal ideolojinin parçasını oluşturuyordu. Birinci neden, milletlerin gelişmesinin, insanın evrimi ya da ilerlemesinde tartışma götürmez biçimde küçük gruptan büyük gruba, aileden kabileye, bölgeye, millete ve son kertede geleceğin birleşik dünyasına uzanan süreçte bir aşama olmasıydı. G. Lowes Dickinson m yüzeysel ve bu yüzden tipik olan sözleriyle, geleceğin birleşik dünyası ırkın çocukluk devresine ait olan milliyet engellerinin bilim ve sanat güneşinin ışığında eriyip çözüleceği bir aşamaydı.^' Bu dünya dilsel açıdan da birleşik olacaktı. Gerek Başkan Ulysses Grant ın gerekse Kari Kautsky nin kafasında, yerel ve duygusal bir rol oynayan lehçeler düzeyine indirilmiş milli dillerle yan yana yaşayan, tek bir dünya dili düşüncesi vardı. Artık biliyoruz ki, bu tür öngörüler tamamen uydurma değildi lerin milletlerarası telgraf ve sinyalizasyon kodlarının ardından, 1880 lerden itibaren girişilen yapay dünya dilleri oluşturma girişimleri, biri dışında fiyaskoyla sonuçlanmıştı. Esperanto dili, dönemin sosyalist enternasyonalizminden türeyen bazı rejimlerin koruması altında, küçük gruplar arasında hâlâ varlığını sürdürmektedir. Öbür yandan Kautsky nin bu tür çabalara karşı duyarlı kuşkuculuğu ve büyük devlet dillerinden birisinin fiilen dünya diline dönüşeceği öngörüsü doğru çıkmıştı. İngilizce, milli dillerin yerini almaktan ziyade onlan tamamlamak biçiminde olsa bile, global dil haline gelmiştir. 61. B. Porter, Critics o f Empire. British Radical Attitudes to Colonialism in Africa, (Londra, 1968), s. 331, akt. G. Lowes Dickinson, A Modem Symposium, Başkan Grant ın açılış konuşmasından bununla ilintili bir alıntı için bkz. E. J. Hobsbawm, The Age o f Capital, {Londra, 1975), Bölüm 3 teki epigrafi ar. 56

57 Demek ki liberal ideolojinin perspektifiyle bakıldığında, millet (yani, yaşayabilir büyük millet) on dokuzuncu yüzyıl ortasında ula- jıian evrim aşamasını yansıtıyordu. Daha önce gördüğümüz gibi, bu doğrultuda madalyonun diğer yüzünde yer alan ilerleme olarak millet fikri ise mantıki olarak küçük topluluklarla halkların daha büyük birimlerce asimile edilmesini yansıtmaktaydı. Bundan ister istemez eski bağlılıklar ve duyguların terk edilmesi gibi bir sonuç (.ıkmazdı, ancak böyle de olabilirdi. Geçmişlerine bakmayı hiç islemeyen, coğrafi ve toplumsal bakımdan hareketli milletler eski bağlılık ve duygulannı terk etmeye pekâlâ hazır olabilirlerdi. Asimilasyonun tam eşitlik sunduğu ülkelerde yaşayan pek çok orta sınıf Yahudisi, yüzyıl sonundan itibaren, yerli millet asimile olan kişfiyi tam anlamıyla benimsemeye hazır değilse, (Paris, Kral IV. Henri den çok bir kitleye aitti) asimile edilmeye hazır olmanın yeterli olmadığını anlayana kadar bu eğilimin çarpıcı örneğini oluşturuyordu. Ayrıca, ABD nin kesinlikle katılmak isteyen herkese özgürce bir millet üyeliği sunan ve milletler e kapılarını sınıflardan daha kolay açan tek devlet olmadığı unutulmamalıdır ten <inceki kuşaklann saflan, annelerini bırakın babalannın bile konuşmadığı bir dili benimsemiş (Slav, Macarlaşmış Alman ya da Macarlaşmış Slav) büyük millet şovenistleriyle dolup taşıyordu. Asimilasyonun ödülü büyük olabilirdi. Ancak modem millet bir başka anlamda da liberal ideolojinin parçasıydı. Millet, mantıksal zorunluluktan çok, uzun süredir onlarla birlikte anıldığı için büyük liberal sloganlarla bağlantılıydı: Çünkü özgürlük ve eşitlik, kardeşlik içindi. Bir başka şekilde ifade edersek, milletin kendisi tarihsel bakımdan yeni olduğu için, muhalazakâr ve geleneksele! çevreler tarafından karşı çıkılıyor ve bu yüzden onların düşmanlarına çekici geliyordu. İki düşünce silsilesi lirasındaki etkileşim, Avusturya daki, şiddetli bir milli çatışma alanı olan Moravya da doğmuş tipik bir pancermen örneğiyle açıklanabilir den 1938 e kadar politik görüşleri durmadan değişmesine karşın kesintisiz bir bağlılıkla Viyana polisine hizmet eden Arnold Pichler bütün ömrü boyunca ateşli bir Çek karşıtı ve Ya Franz Pichler, PoHzeihofrat P. Ein treuer Diener seienes ungetreuen Staates. 57

58 hudi karşıtı olan milliyetçi bir Almandı; ama, bazı Yahudi karşıtı arkadaşlan gibi bütün Yahudileri toplama kamplanna doldurmayı düşünmemişti.^ Pichler aynı zamanda ateşli bir laikti, hatta politikada liberal eğilimli birisiydi; kaldı ki ilk cumhuriyette Viyana nın en liberal günlük gazetelerinde yazılar yazmıştı. Onun yazılarında milliyetçilik ile öjenik* fikirler, sanayi devrimine ve daha şaşırtıcı biçimde bir dünya yurttaşlan (Weltbürger) topluluğu yaratılmasına yönelik coşkuyla el ele gitmekteydi ve düşüncesi, küçük kasaba taşralılığından ve eskiden bölgesel köşelere hapsedilmiş olanlara bütün yeryüzünün kapılannı açan kilise kuleleriyle sınırlı ufukların çok uzağına düşüyordu.^ Demek ki, burjuva liberalizminin parlak devrinde (bu, aynı zamanda milliyet ilkesi nin ilk defa milletlerarası politikada ciddi bir sorun haline geldiği çağdı) liberal düşünürlerin kafasındaki millet ve milliyetçilik kavramı böyleydi. İleride göreceğimiz gibi bu anlayış, temel bir noktada Wilson un milletlerin kendi kaderini tayin etmesi ilkesinden (bu ilke ayrıca kuramsal olarak Leninist bir ilkeydi ve on dokuzuncu yüzyıl sonundan itibaren bu alandaki bütün tartışmalara damgasını vurmuştu, halen de vurmaktadır) aynhyordu. Bu anlayış kayıtsız şartsız olmadığından, yukarıda aktanlan ve eşik ilkesi ni reddeden Fransız Devrimi nin Haklar Bildirgesi nde belirtilen radikal-demokratik görüşten de aynhyordu. Pratikte ise egemenlik ve kendi kaderini tayin etme hakkı bu şekilde güvence altına alınmış olan mini halkların bu haklannı kullanmalarına, kendilerinden daha büyük ve daha açgözlü komşularınca genellikle izin verilmezdi ve üstelik bu ülkelerde 1795 ilkelerine sempatiyle yaklaşan pek az kişi vardı. Burada akla, o çağda İnsan Haklan Bildirgelerini hazırlayan Rousseau okurlannın zihinlerinde canlı bir yeri olan İsviçre nin (muhafazakâr) özgür dağ kantonlan gelmektedir. Bu tür topluluklarda solcu özerkçi ya da bağımsız hareketlerin günü henüz gelmemişti. Wiener Polizeidienst 790Î-T938 (Viyana, 1984). Bu referans için Clemens Helier a teşekkür ederim. 64. A g.y., s. 19. * İnsan ırkının soyaçekim yoluyla zihnen ve bedenen geliştirilmesine ilişkin, (ç.n.) 65. A.g.y., s

59 Liberalizm açısından (Marx ve Engels örneğinin kanıtladığı gibi, yalnız liberalizm açısından da değil) millef in gerekçesi, insan toplumunun tarihsel gelişmesinin bir aşamasını temsil etmesiydi. Belirli bir ulus devletin yerleşik düzeni açısından gerekçe ise, söz konusu milliyetin üyelerinin öznel duyguları ya da gözlemcinin kişisel sempatileri ne yönde olursa olsun, tarihsel evrime ve ilerlemeye uygun olup olmadığına ya da onları geliştirip geliştirmediğine bağlıydı. Kuzey tskoçlara karşı genel bir burjuva hayranlığı duyulmasına karşın, bildiğim kadanyla, onlar için millet olmayı talep eden bir tek yazar -asıl destekçileri Kuzey İskoç asıllı aileler olan İyi Prens Charles döneminde Stuart restorasyonunun başansızlığından yakınan duygusallardan bile- çıkmamıştı. Ancak tarihsel açıdan haklılığı olan milliyetçilik, ilerlemeye uygun düşen, yani insan ekonomisi, toplumu ve kültürünün içinde işlediği kapsamı sınırlamaktan ziyade genişleten milliyetçilik olsaydı, örneklerin ezici bir çoğunluğunda, küçük halklann, küçük dillerin, küçük geleneklerin savunusuna, tarihin kaçınılmaz ilerlemesine tutucu bir direniş olmaktan başka bir sıfat yakıştınlabilir miydi? Küçük halk, dil ya da kültürün ilerlemeye uygunluğu, yalnızca daha büyük bir birim karşısındaki aşağı statüsünü kabul ettiği ya da nostalji ve diğer duygulannı içine atarak kavgadan çekildiği -kısacası, Kautsky nin atfettiği eski aile mobilyası statüsünü kabullendiği- kadanyla söz konusuydu. Ve elbette, dünyadaki küçük topluluklarla kültürlerin önemli bölümü bu statüyü kabul eder gibi görünüyordu. Bu durumda kültürlü liberal gözlemcinin akıl yürütebileceği gibi, Keltçe konuşanlar İngilizcenin Northumberland' lehçesini konuşanlardan niçin farklı davransınlar? Onlan iki dili de konuşmaktan alıkoyan hiçbir şey yoktu. Bir İngiliz lehçesiyle yazanlar kendi dillerini standart milli dile karşı değil, her ikisinin de ayn bir 66. Krş. Friedrich Engels in Bernstein a mektubu, Şubat 1882, VVerke, Cilt 35, s. 278ff, Balkan Slavları üzerine: Bu adamlar VValter Scott ın övdüğü Kuzey Iskoçlar -başka bir sığır hırsızlan güruhu- kadar hoş insanlar olsaydı bile, en fazla yapabileceğimiz, bugünkü toplumun onlara yaklaşım tarzını mahkûm etmektir. iktidarda olsaydık biz de bu adamlann çapulculuklanyla uğraşmak zorunda kalırdık. * Ingiltere nin en kuzeyindeki kazası, (ç.n.) 59

60 değeri ve yeri olduğu bilinciyle seçmişlerdi. Ve zaman içinde yerel diller milli dilin önünden çekilir, hatta bazı marjinal Kelt dillerinde görüldüğü üzere sönüp giderse (Comish' ve Manx" on sekizinci yüzyılda artık konuşulmaz olmuştu), o zaman tabii bundan yakınılabilirdi; ama aynı zamanda bu kaçınılmaz bir süreçti. Bu diller ağlayıp sızlanmadan ölmeseler bile, folklor kavramını ve terimini bulmuş olan bir kuşak, yaşayan günümüz ile geçmişin kalıntıları arasındaki farklılığı anlatabilirdi. Dolayısıyla, klasik liberal çağın millet ini anlamak için, millet inşası nın, on dokuzuncu yüzyıl tarihinde ne kadar merkezi bir yere sahip olursa olsun, yalnızca bazı milletler açısından geçerli olduğunu akılda tutmak şarttır. Aslında milliyet ilkesi ni uygulama talebi de evrensel değildi. Gerek milletlerarası bir sorun olarak, gerekse bir iç politik sorun olarak millet olma, politikaya açıkça egemen olduğu Habsburg İmparatorluğu gibi çeşitli dillerin ve etnik grupların yer aldığı devletler içinde bile, yalnızca sınırlı sayıda insanı ya da bölgeyi etkiliyordu den sonra -yavaş yavaş dağılan Osmanlı İmparatorluğu nu daima istisna olarak görüyoruzyalnızca bir avuç insanın Avrupa haritasında ciddi değişiklikler olmasını beklediğini, süregiden Polonya sorunu dışında bu tür değişikliklere yol açabilecek çok az sayıda milli problem saptadığını söylemek pek abartı olmayacaktır. Hakikaten, Balkanlar ı saymazsak, Alman İmparatorluğu nun kuruluşu ile Birinci Dünya Savaşı arasında Avrupa haritasında gözlenen biricik değişiklik, Norveç in İsveç ten aynimasıydı. Kaldı ki, 1848 den 1867 ye kadar uzanan yıllardaki milli hezeyanlar ve askeri seferlerden sonra, Avusturya- Macaristan da bile sinirlerin gevşediğini düşünmek pek yersiz olmayacaktır. Ne olursa olsun, Habsburg İmparatorluğu nun yöneticilerinin, 1873 te St. Petersburg da düzenlenen Milletlerarası İstatistik Kongresi nde gelecek nüfus sayımlannda dille ilgili bir sorunun da yer alması önerisini (oldukça gönülsüz biçimde) kabul ettikleri, yalnız bunun uygulanmasının fikrin daha az kışkırtıcı hale gelmesi için zaman kazanmak üzere 1880 e kadar ertelenmesini öner- * Ingiltere nin güneybatı ucundaki Comwall bölgesinde konuşulan dil. (ç.n.) ** Man Adası nda konuşulan Kelt dili, (ç.n.) 60

61 diklerinde bekledikleri budur. Koyacaklan teşhiste daha ciddi bir yanılgıya düşemezlerdi oysa. Başka bir sonuç, bu dönemde genellikle milletlerle milliyetçiliğin, modem standartlara göre millet bazında ne kadar heterojen bir yapı sergilerlerse sergilesinler, ulus devlet statüsüne erişmiş olan politik birimler açısından ciddi iç sorunlar doğurmamış olmasıdır; bunun yanında, ( çok milletli olarak (anakronik biçimde) smıflan- (lıramayacağız) milli olmayan imparatorlukların başına çok ciddi ılertler açtığı da doğrudur. Ren in batısındaki Avrupa devletlerinin hiçbirisi (değişmez bir istisna olan İrlanda sıyla Britanya dışında) bu açıdan ciddi zorluklarla karşılaşmamışlardır. Bununla kastettiğimiz, politikacılann Katalanlann, Basklann, Bretonlann, Flamanların, îskoçlann ve Gallilerin farkında olmadıkları değil, bunlann esas olarak devlet genelinde etkin bir politik gücü destekleyen ya (la zayıflatan unsurlar olarak görüldüğüdür. İskoçlar ve Galliler liberalizmi, Bretonlar ve Flamanlar ise geleneksel Katolikliği güçlendirici rol oynuyorlardı. Elbette ulus devletlerin politik sistemleri, hem liberal millet kuramı ve pratiğini hem de on dokuzuncu yüzyıl liberalizminde başka pek çok şeyi zayıflatacak olan seçim demokrasisinin yokluğundan dolayı şanslıydı. Liberal çağdaki milliyetçilikle ilgili ciddi kuramsal yayınların azlığının ve bir ölçüde tesadüflere bağlı olmasının nedeni herhalde budur. Mili ve Renan gibi gözlemciler, Viktoryenlerin, ırk la -dil, din, toprak, tarih, kültür vs.- tutkulu bir biçimde ilgilenmelerine rağmen milli duygu yu -etnisite- oluşturan unsurlar hakkında oldukça rahattılar, çünkü henüz bunlardan birinin ya da ötekinin kalanlardan daha önemli görülüp görülmemesi sorun teşkil etmiyordu. Ancak 1880 lerden itibaren, milli mesele yle ilgili tartışmalar, milli sloganların potansiyel ya da fiili seçmen kitlesine veya kitlesel politik hareketlerin yandaşlarına politik açıdan çekici gelmesi artık gerçek bir pratik kaygı sorunu haline geldiğinden, özellikle sosyalistler arasında iyice ciddileşip yoğunlaşmıştı. Bunun yanm- 67. Emil Brix, Die Umgangsprachen in Altösterreich zwischen Agitation undas- Bİmilation. Die Sprachenstatistik in den zisleithanischen Volkszâhlungen /9J0 (Viyana-Köln-Graz 1982). 61

62 62 da, millet olmanın kuramsal kriterleri gibi sorunlar da giderek ateşli tartışmalara sahne oluyordu, çünkü artık her özgül yanıtın özgül bir politik strateji, mücadele ve program biçimi içerdiğine inanıhyordu. Yalnızca çeşitli türde milli ajitasyon ya da taleplerle yüz yüze gelen hükümetler açısından değil, aynı zamanda seçmenleri milli, milli olmayan ya da alternatif milli çağniarla seferber etmenin yollannı arayan politik partiler açısından da önem kazansın bir konuydu bu. Orta ve Doğu Avrupa daki sosyalistler açısından milletin ve milletin geleceğinin hangi kuramsal temelde tanımlanacağı büyük farklar gösteriyordu. Marx ile Engels, Mili ve Renan gibi, bu tür sorunlan marjinal olarak değerlendirmişlerdi. İkinci Enternasyonal de ise bu tür tartışmalar merkezi bir yere sahip olduğundan, bir dizi seçkin ya da geleceğin seçkinleri (Kautsky, Luxemburg, Bauer, Lenin ve Stalin) önemli yazılarla katkıda bulunmuşlardı. Böylesi sorunlar Marksist kuramcıları ilgilendiriyor olsa bile. Güney Slav milliyetinin şu ya da bu şekilde tanımlanması, örneğin Hırvatlar, Sırplar, Makedonlar ve Bulgarlar açısından da artık ciddi pratik önemi olan bir konuydu. Dolayısıyla, diplomatların tartıştığı ve döneminde Avrupa haritasını değiştirmiş olan milliyet ilkesi, Avrupa nın demokratikleşmesi ve kitlesel politika çağında gün geçtikçe merkezi bir yere oturan politik milliyetçilik olgusundan farklıydı. Risorgimento nun henüz gerçekleşmediği Mazzini zamanında İtalyanlann büyük çoğunluğu açısından önemli değildi; öyle ki, Massimo d Azeglio şu ünlü deyişiyle bunu itiraf etmişti: İtalya yı yarattık, şimdi de İtalyanlan yaratmalıyız. * Herhalde Lehçe konuşan çoğu köylünün (diğer dilleri konuşan 1772 den önceki eski Rzecspopolita mn nüfusunun üçte birini saymazsak) kendilerini henüz milliyetçi PolonyalI saymadıkları Polonya Sorunu nu ele alanlar için de önemli değildi. Polonya nın sonraki kurtancısı olan Albay Pilsudski kendi sözleriyle bunu kabul ediyordu: Devleti yaratan mil- 68. Krş. Ivo Banac, The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Polltics (Ithaca ve Londra, 1984), s Yeni birliğini sağlayan İtalya krallığı parlamentosunun ilk otuaımunda söylenmiştir, E. Latham, Famous Sayings and Their Autlıors, Detroit, 1970.

63 let değil, milleti yaratan devlettir. Gelgelelim 1880 den sonra sıradan insanlann milliyet konusunda neler hissettikleri giderek «nem kazanmaya başlıyordu. Bu yüzden bu tür sanayi öncesi halklann, politik milliyetçiliğin yepyeni çağnsına dayanak teşkil edecek olan duygu ve tutumlannı ele almak önemlidir. Gelecek bölümde bu konuya eğileceğiz. ro. H. Roos, A History o f Modern Poland, Londra, 1966, s

65 gevşemesi, çözülüşü ya da ortadan kalkışının doğurduğu duygusal boşluğu doldurabilir. Ama gene de gerçek topluluklarını kaybetmiş olan insanların niçin millet gibi özgül tipte bir ikame varlığı tahayyül ettikleri sorusu gündemden çıkmaz. Bunun nedenlerinden birisi, dünyanın pek çok köşesinde yer alan devletler ile milli hareketlerin, zaten var olan ve sanki potansiyel olarak da modem devletler ve milletlere uygun düşebilecek makro-politik ölçekte etkili olabilen kolektif aidiyet duygularının bazı biçimlerini harekete geçirebilmesi olabilir. Ben bu bağları ön-milli olarak adlandıracağım. Sözünü ettiğim ön-milli bağlar iki türlüdür. İlk olarak, insanların yaşamlarının büyük kısmını geçirdikleri gerçek mekânları tanımlayan çizgileri aşan, yerel-üstü (supra-local) popüler kimlik biçimleri vardır: Napoli halkını birçok bakımdan kolektif olarak etkileyen, şehre hastalık musallat olmaması için (ve ebediyen garantiye alınan bir mucizenin gerçekleşmesiyle) her yıl kanı akıtılması gereken Aziz Januarius Napoli yle çok daha doğrudan ilintili olduğu halde, Napolili müminleri daha geniş bir dünyaya bağlayan Bakire Meryem dir. İkincisi, devletler ve kuramlarla daha doğrudan bağlantılı olan seçkin grupların sonradan genelleştirilebilecek, genişletilebilecek ve popülerleştirilebilecek politik bağlan ve sözcük dağarları vardır. Bunlann modem millet le ortak yanlan biraz daha fazladır. Bununla birlikte ikisi de, haklı olarak, soylannm uzantısı olarak geçen modem milliyetçilikle özdeşleştirilemez; çünkü, bugün millet olarak kavradığımız birimin belirleyici kriterlerintlen olan, belli bir teritoryal politik örgütlenme birimiyle hiçbir zonmlu ilişkileri yoktu ve halen yokur. Burada yalnızca çok belirgin iki örneği alalım e ve izleriyle birlikte bugüne kadar, elit kesimleri standart yazılı kültür Almancası nı kullanan Almanca lehçelerini konuşanlar, yalnızca asıl yurtlan olan Orta Avrupa ya değil, aynı zamanda, yönetici sınıflar olarak, şehirliler olarak ve parçalar halinde köylü yerleşim bölgelennde olmak üzere, bütün Doğu ve Güneydoğu Avmpa ya (Kuzey vc Güney Amerika da genellikle dinsel bir diaspora oluşturan kü- ;iik kolonilere hiç değinmiyomz) yerleşmişlerdir. Almanca konuşun topluluklar, on birinci yüzyıldan on sekizinci yüzyıla kadar ge 65

66 66 çen sürede bir dizi fetih, göç ve kolonileşme dalgasıyla Aşağı Volga ya kadar yayılmışlardı (on dokuzuncu yüzyıldaki oldukça farklı göç olgusunu bilerek görmezlikten geliyoruz). Hepsi de kendilerini, iç içe yaşadıklan diğer gruplardan ayn olarak, bir anlamıyla kesinlikle Alman sayıyorlardı. Şimdi, bilhassa Almanların bazı kritik pozisyonlan tekellerine aldıkları yerlerde (örneğin, toprak sahibi yönetici sınıf olduklan Baltık bölgesinde) yöre Almanları ile diğer etnik gruplar arasında sık sık sürtüşmeye rastlanırken, on dokuzuncu yüzyıldan önce bu Almanlann kendilerini Alman olmayan egemenlerin yönetiminde buluvermeleri nedeniyle ciddi bir politik problemin patlak verdiği hiçbir örnek bilmiyorum. Yine, bin yıldan beri dünyanın her tarafına yayılmış bulunan Yahudiler, var olduklan yerlerde, kendilerine içlerinde yaşadıkları inançsızların çeşidi kollarına hiç benzemeyen, özel bir halkın üyeleri kimliği biçmekten asla vazgeçmemişlerken; bu kimlik, hiçbir aşamada, en azından Babil deki esaretlerinden* kurtuluşlanndan beri, on dokuzuncu yüzyılın sonunda yeni tarz Batı milliyetçiliğine benzer bir Yahudi milliyetçiliği icat edilene kadar, bırakın teritoryal bir devlet olmayı, bir Yahudi politik devletinden yana ciddi bir arzuyu dahi ima ediyor görünmez. Yahudilerin ata yadigân İsrail ülkesiyle olan bağlannı (oraya düzenli olarak hacca gitmelerinin nedeni) ya da Mesih geldiği zaman (ki Yahudilere göre çok açık biçimde gelmemişti) oraya geri dönme umudunu, bütün Yahudileri eski Kutsal Topraklar da yer alan modem bir teritoryal devlette toplama arzusuyla özdeşleştirmek bütünüyle temelsiz bir yaklaşımdır. Aynı mantığa göre, en büyük dileği Mekke ye hacca gitmek olan iyi Müslümanlann aslında hacca gitmekle kendilerini şimdiki Suudi Arabistan ın yurttaşı ilan etme niyeti taşıdıklannı varsaymak gerekebilir. Popüler ön-milliyetçiliği oluşturan tam olarak nedir? Bu son derece zor bir sorudur, çünkü yirminci yüzyıldan önce dünya nüfusunun ezici bir çoğunluğunu oluşturan okuryazar olmayan insanların duygularını bilmeyi gerektirir. Okuyup yazan kesimin (en azından bir bölümünün) fikirlerinden haberdarız, ancak, iki dünya bir * Kral Nabukadnezar Yahudileri MÖ 597 ve 586 yıllarında Babil şehrine esir olarak getinnişti. (ç.n.)

67 birinden bütünüyle ayn olmasa ve yazılı sözler, sadece konuşabilenlerin fikirlerinde bir etki bıraksa bile, elit kesimin düşüncelerini kitlelere, okuryazar olanlannkini okuryazar olmayanlara atfetmek besbelli yersiz bir girişim olur.' Herder in Volk'ldi ilgili düşüncelerinin, Westfalen köylülerinin düşüncelerini yansıttığı düşünülemez. Okuryazar olanlarla olmayanlar arasındaki bu uçurumun genişliği bir örnekle gösterilebilir. Baltık bölgesinde hem şehirlileri ve okuryazar kesimi hem de feodal lordlar sınıfını oluşturan Almanlar, haliyle, bir milli intikam duygusunun Demokles in kılıcı gibi başlarının üzerinde sallandığı nı hissediyorlardı; çünkü, Christian Kelch'in 1695 tarihli Livonia* Tarihi nde işaret ettiği gibi, Estonya ve Letonya köylülerinin onlardan nefret etmek için çok fazla nedenleri vardı ( Selbige zu hassen wohl Ursache gehabt ). Gelgelelim Estonya köylülerinin düşüncelerinin milli bir içerik taşıdığına ilişkin hiçbir kanıt yoktur. Birincisi, kendilerini etnik-dilsel bir grup olarak değerlendirmiş gibi görünmüyorlar. Estonyalı sözcüğü ancak 1860 larda gündelik dile girmişti. Ondan önce köylüler kendilerine yalnızca maarahvas yani kır halkı diyorlardı. İkincisi, saks (Sakson) sözcüğünün baskın anlamı lord ya da efendi ydi ve ancak tali olarak Alman anlamına geliyordu. Önemli bir Estonyalı tarihçi, (Alman) okuryazarlann dokümanlardaki referansları Alman olarak okuduklan yerlerde, köylülerin buna olsa olsa lord ya da efendi anlamını yüklediklerini ileri sürmüştür: On sekizinci yüzyılın bitişinden itibaren yerel yöneticiler ve memurlar, aydınlann Estonya mn fethi üzerine çalışmalarını okuyabilmişlerdi (köylüler bu tür kitaplar okumazlardı) ve köylülerin kullandıklan sözcükleri kendi düşünme tarzlarına uyan bir biçimde yorumlama eğilimindeydiler.^ 1. Bkz. Roger Chartier, The Cultural Uses o f Print in Earty Modem France (Princeton, 1987), Giriş; ayrıca popüler ve hegemonil< kültür ilişkileri için, bkz. E. J. Hobsbawm, VVoıids o f Labour (Lonöra, 1984), s Rusya da Peypus Gölü ile Baltık Denizi arasında bulunan, Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Estonya ve Letonya olarak ikiye aynlan tarihsel bölge, (ç.n.) 2. Veriler ve alıntılar için, Juhan Kahk, Peasants movements and national mo- 67

68 Dolayısıyla söze, kamusal konulardaki düşüncelerini çok nadiren sistemli biçimde formüle eden ve bunları asla yazıya dökmeyen kişilerin düşünme tarzlarını saptamaya yönelik çok az sayıdaki denemeden birisiyle, şimdi aramızdan aynimış bulunan Mihail Çemiyavski nin Tsar and People ıyla. başlayalım.^ Bu kitapta Çemiyavski, başka konuların yanı sıra, çok az örneğini bulduğu ve en yakın örneği Kutsal İrlanda olan Kutsal Rusya ya da kutsal Rusya toprağı kavramını tartışmaktadır. İlginç bir karşılaştırma ve zıtlık olması açısından buna belki das heil'ge Land Tirol (kutsal Tirol toprağı) deyişini de ekleyebilirdi. Çemiyavski yi izlersek, bir toprak parçası, kendisini global hidayet piyasası içindeki tek kurtuluş yolu olarak sunana kadar; kutsal olmazdı; Rusya örneğinde. Roma İmparatorluğu nu sona erdiren İstanbul un düşüşü ve kiliselerin yeniden birleşme girişimi Rusya yı dünyadaki tek Ortodoks ülke, Moskova yı da Üçüncü Roma, yani insanlığın biricik kurtuluş kaynağı durumuna getirdiği on beşinci yüzyıl ortalannda bu fırsat doğmuştu. En azından çann görüşü bu yönde olacaktı. Oysa bu tür düşüncelerin yerini bulduğu pek söylenemez, çünkü kutsal terimi, çann ve devletin fiilen yok olduğu on yedinci yüzyıl başlanndaki kargaşa dönemine kadar yaygın biçimde kullanılmaya başlanmamıştı. Gerçekten de çar ile devlet güçlerini kaybetmeselerdi bile bu deyimin yayılmasını sağlayamazlardı, çünkü ne çar, ne bürokrasi ve kilise, ne de Moskova devletinin ideologlan kargaşa döneminden önce ya da sonra bu deyimi kullanmış gibi görünüyor.'' Kısacası, Kutsal Rusya, herhalde halkın fikirlerini dile getiren bir popüler terimdi. Bu deyimin kullanılmasına, Azak kuşatmasının şiirsel masalı (kuşatanlar Türklerdi) gibi Don Kazaklarının on yedinci yüzyıl ortasındaki destanlarında rastlanmaktadır. Kuşatma altındaki Kazaklar şöyle şarkı söylüyorlardı: vements in the history of Europe (Âcta Üniversitatis Stockholmensis. Studia Baltica Stockholmensia, 2, 1985: National movements in the Baltic Countries during the 19th century, s Michael Cherniavsky, Tsar and People. Studies in Russian Myths (New Haven ve Londra, 1961). Aynca bkz. Jeffrey Brooks, When Russia Learned to Read (Princeton, 1985), Bölüm VI, Nationallsm and national identity, özellikle s Cherniavsky, Tsar and People, s. 107,

69 Bir daha asla Kutsal Rusya da olamayacağız. Uğursuz ölüm bizi çöllerde buldu. Biz sizin mucize yaratan ikonlarmız uğruna, Hıristiyanlık uğruna, çar adına ve Moskova devleti topraklan adına ölüyoruz. Dolayısıyla kutsal Rusya toprağı kutsal ikonlarla, inançla, çarla, devletle tanımlanmaktadır. Güçlü bir bileşimi vardır ve bunun nedeni yalnızca ikonlann, yani bayraklar gibi gözle görülür sembollerin, tahayyül edilemez olanı tahayyül etmenin hâlâ en yaygın biçimde kullanılan yöntemleri olması değildir. Kutsal Rusya da kesinlikle halka dayah ve gayri resmi bir güçtür, tepeden yaratılmamıştır. Çemiyavski nin, hocası Emst Kantorovvicz den' kaptığı kavrayış gücü ve titizlikle üzerinde durduğu Rusya sözcüğünü ele alalım. Çarların imparatorluğu -politik birim- olan Rossiya, Büyük Petro yla birlikte resmiyet kazandığı on altmcı-on yedinci yüzyıllarda türetilen bir sözcüktü. Buna göre kutsal Rusya toprağının antik ismi ^ «i tu. Bir Rus olmak bugün bile hâlâ Russky olmaktır. Resmi Rossiya dan türetilen -o n sekizinci yüzyılda çeşitli kereler denendiği gibi- hiçbir sözcük, kendisini Rus halkının, milletinin ya da fertlerinin bir tanımı olarak kabul ettirememişti. Çemiyavski nin hatırlattığı üzere, Russky olmak, tuhaf bir ikili kimlik olan krestianin-christianin (köylü-hıristiyan) olma ve gerçek bir mümin ya da Ortodoks olma anlamında kullanılabilirdi. Kutsal Rusluğun özündeki bu popüler ve popülist anlam, modem millete denk düşebilir ya da düşmeyebilir. Bunun Rusya da hem kilisenin hem de devletin başkanı olan figürle özdeşliği, açıkça bu tür bir özdeşleştirmeyi kolaylaştırmaktaydı. Kutsal Tirol toprağında ise açıkça kolaylaştıncı bir etkisi yoktu, çünkü Trento konsilinden* sonraki toprak-ikonlar-inanç-imparator-devlet kombinasyonu, yeni türemiş bir kavram olan bir Alman, bir AvusturyalI veya başka bir millet kavramını değil, Roma Katolik Kilisesi ni ve Habsburg Kayzeri ni (ister bu vasfıyla isterse Tirol Kontu olarak olsun) güçlendirmek- 5.A.g.y.,s Bkz. bu konuda öncü bir eser: Ernst Kantorovvicz, The King s Two Bod Study in Medieval Political Theology (Pnnceton, 1957). * Kiliseler arası konsilin yıllan arasında aralıklı olarak toplandığı Kuzey İtalya daki Trento konsül, Katoliklik tarihinde karşı-reform hareketinde büyük atılımlara yol açan bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir, (ç.n.) 69

70 teydi. Tirol köylülerinin 1809 da Fransızlardan daha çok komşu Bavyeralılara karşı ayaklandıkları unutulmamalıdır. Bununla birlikte, kutsal toprağın halkı daha sonraki millet le ister özdeşleştirilebilsin ister özdeşleştirilemesin, kutsal toprak kavramının tarihinin millet ten eskiye dayandığı açıkça ortadadır. Gelgelelim, Kutsal Rusya, Kutsal Tirol ve belki Kutsal İrlanda yı oluşturan kriterlerde, bugüne kadar millet tanımlarıyla -belirleyici olmasa bile- yakından bağ kurduğumuz iki unsurun (dil ve etnik köken) atlandığını gözlemliyoruz. Nedir bu dil? Bir halkı diğerinden, biz i onlar dan, gerçek insanlan hakiki bir dil konuşamayıp yalnızca anlaşılmaz gürültüler çıkartan barbarlardan ayıran şeyin özü değil midir? Her İncil okuyan, Babil Kulesi nde, shibboleth ' sözcüğünün telaffuzuna bakılıp dostun düşmandan aynidığmı öğrenmez mi? Yunanlılar kendilerini insanlığın geri kalan bölümü, barbarlar karşısında bu şekilde, ön-milli düzeyde tanımlamadılar mı? Başka bir grubun dilinin bilinmemesi, iletişim kurmanın en kesin engeli ve buna bağlı olarak grupları ayıran çizgilerin en kesin tanımlayıcısı sayılmaz mı? (Bugün bile özel bir argonun yaratılması ve konuşulması hâlâ bir grup insanı diğer alt kültürlerden ya da genel olarak toplumdan ayrılan bir alt kültürün üyeleri olarak nitelemeye yaramaktadır.) Yan yana yaşayan ama karşılıklı olarak anlaşılmaz diller konuşan insanlann kendilerini bir dili konuşanlar olarak, diğer toplulukların üyelerini ise başka dili konuşanlar ya da en azından kendi dillerini konuşmayanlar olarak (barharoi ya da Slavlann terminolojisinde nemci gibi) tanımladığı, pek yadsınamaz. Gene de sorun bu değildir. Sorun, bu tür dilsel engellerin potansiyel milliyetler ya da milletler sayılabilecek birimleri (yalnızca birbirlerini anlamakta zorluk çeken gruplan değil) ayırdığına inanıp inanmamaktır. Bu sorun bizi anadillerin niteliğiyle ilgili araştırmalar alanına ve bunlann grup içi üyelik kriteri olarak kullanılmasına götürür. Ve biz yine, her ikisini de araştınrken, neredeyse biricik kaynağımız olan okuryazar olanlann tartışmalannı okuryazar olmayanların tartışma- * Ibranicesi sibboleth olan bu sözcük, Efraim kavminden olanları Gileaditlerden ayırnnakta kullanılır, (ç.n.) 70

71 71 lanyla kanştırmamaya ve yirminci yüzyılın kullanımını anakronik biçimde geçmişe taşımamaya dikkat etmeliyiz. Yazılı olmayan anadiller, aslında coğrafi yakınlık ya da benzerliğe bağlı olarak, değişik kolaylık ve zorluk dereceleriyle birbirleriyle iletişim kuran bir yerel ağızlar ya da lehçeler kümesidir. Bunların bazılan, özellikle aynmı kolaylaştıran dağlık bölgelerde, sanki farklı bir dil ailesine aitmişçesine anlaşılmaz olabilir. Söz konusu ülkelerde Kuzey Gallilerin Güney Gallilerin Galcesi ni, Gheg Amavutlannın Tosk lehçesini anlamakta çektikleri güçlüklerle ilgili yüzlerce şaka dinleyebilirsiniz. Filologlara göre, Katalonya nın Fransa ya Bask tan daha yakın olması belirleyici bir önem taşıyabilir, ancak kendisini Bayonne ya da Port Bou da bulan bir Normandiyalı denizci için yöresel dil ilk duyuşta aynı derecede anlaşılmaz gelecektir. Bugün bile diyelim Kielli, Almanca konuşan eğitimli kişiler, eğitimli İsviçre Almanlannın olağan sözlü iletişim araçlan olan sade Almanca lehçesini anlamakta bile çok fazla zor- I anabilmektedirler. Demek ki genel ilköğretim öncesi çağda, ya farklı lehçeleri konuşanların birbirleriyle iletişim kurabilecekleri bir lingua franca olarak ya da -herhalde bu daha yakın bir ihtimaldir- lehçelerin iç içe geçtiği sınır bölgelerindeki insanlara hitap etmek üzere sözlü kullanım alanı için, örneğin daha geniş bir kültürel alanda yaygın olarak söylenen şarkılarla şiirleri ezberleyip anlatanlar tarafından yazılan, geliştirilen veya adapte edilen edebi ya da idari deyişler dışında, gündelik hayatta konuşulan bir milli dil yoktu ve olamazdı. Potansiyel olarak iletişimi sağlayabilen bu ortak alanın boyutları yerine göre büyük değişiklikler sergileyebilir. Eylem alanı ve ufukları, diyelim, köylülerin yerel sınırlarını aşan elit kesimler ara Değişik halklar arasında iletişim kurmaya yarayan milletlerarası ticaret dili, (ç.n.) /. Bu karmaşık sorunlarla ilgili en yararlı giriş kitabı, Einar Haugen, Dialect, language, nation (American Anthropologist, 68,1966, s ). Görece yeni olan sosyo-linguistik alanı için, bkz. der. J. A. Fishman, Contributions to the Sociology o f Language, 2 Cilt (Lahey-Paris, 1972), özellikle editörün The sociology of language: an interdisciplinary social Science approach to language in society, C. 1. Dilin gelişmesi/kurulması konusunda somut bir öncü inceleme için, Heinz Kloss, D/e EntvvickIung neuer germanischer Kultursprachen von 1800 bis (950 (Münih, 1952).

72 sında bu alan hemen hemen kesinlikle daha geniş olacaktır. Kayda değer coğrafî büyüklüğe sahip bir bölgede, bir pidgin ya da lingua franca'nm (bu, zamanla çok yönlü bir dile dönüşebilir kuşkusuz) dışmda salt sözlü konuşma temelinde evrim gösteren, gerçek anlamıyla konuşulan bir milli dil hayal etmek zordur. Başka bir deyişle, fiili ya da asıl anadil, yani çocukların okuryazar olmayan annelerinden öğrenip gündelik kullanımda işlerine yarayan deyişler, kesinlikle hiçbir anlamda bir milli dil değildi. Bu çerçeve, daha önce örtük biçimde, Macarca konuşanlar örneğinde ifade ettiğim gibi, belirli bir halkın bir dille ya da bir topluluklar bütününe özgü olan, onlan komşularından ayıran ve açıkça iç içe geçmiş bir lehçeler karmaşasıyla kültürel düzeyde özdeşleşmesini dışlamaz. Ve bunun gerçekleşebildiği ölçüde, daha sonraki bir dönemin milliyetçiliğinin gerçekten popüler, dilsel anlamda ön-milli kökleri olabilir. Klasik antikite çağından beri birbirine rakip kültürel etkilerle yaşayan ve üç, hatta (İslamiyet içindeki yerli Bektaşi mezhebini da sayarsak) dört rakip dine (İslamiyet, Ortodoksluk ve Roma Katolikliği) ayrılmış Amavutlar buna bir örnek olarak gösterilebilir. Arnavutluk ta din, daha doğrusu dil dışında hemen her şey, birleştirici olmaktan ziyade ayrıştıncı bir içerik taşıdığından, Arnavut milliyetçiliğinin öncülerinin Arnavut kültürel kimliğini dilde aramaları doğaldı.* Ancak anlaşılan bu denli açık bir örnekte bile fazlasıyla okuryazar kesime dayandığımızın farkında olmalıyız. On dokuzuncu yüzyıl sonu ile yirminci yüzyıl başındaki * Milletlerarası düzeyde yardımcı dil işlevi gören karışık bir dil; örneğin pidgin İngilizcesi, Uzakdoğu da yerliler ile AvrupalIlar arasındaki konuşmalarda Çince, Malayaca, Portekizce vb. ile kanşık olarak kullanılan bir İngilizce jargonudur, (ç.n.) 8. Les grands noms de cette littğrature... ne celebrent jamais la religion dans leurs oeuvres: bien au contraire ils ne manguent aucune occasion pour stigmatiser faction hostile â l unitö nationale des difförents clerges... II semble que (la recherche de l identitö culturelle)...se soit faite essentiellement autour du probleme de la langue. [Bu edebiyatın büyük isimleri... kendi eserlerinde asla dini öv mediler; aksine çeşitli din adamlannın milli birliğe düşman hareketlerini telin et mek için hiçbir fırsatı kaçırmadılar... (Kültürel kimlik arayışının asıl olarak dil so runu etrafında kurulmak istendiği görülüyor.)) Christian Gut, Groupe de Travai surl'europe Centrale et Orientaie. Bulietin d lnformation, No; 2, Haziran 1978, s. 40 (Maison des Sciences de l Homme, Paris). 72

73 sıradan Amavutlann kendilerini hangi anlamda, hatta ne kadar Arnavut gördükleri veya birbirlerine yakın buldukları belirsizdir. Edith Durham m kılavuzluğunu yapan kuzeyli bir dağlı genç, güneydeki Amavutlann Ortodoks kiliseleri olduğu söylenince, güçlü bir kolektif kimlik duygusu olduğunu düşündürmeyen biçimde, Onlar Hıristiyan değil, Tosklardır; ilk göçmenler kendilerini Arnavut saymadıklarından ABD ye giden Amavutlann kesin sayısını bilmek mümkün değildir diyordu. Dahası, birbirleriyle kan davası güden klanlar ve toprak ağalannın ülkesinde millet olmayı isteyen öncüler bile, dile başvurmadan önce, dayanışmayı içeren daha inandıncı argümanlara sanlıyorlardı. Naim Frasheri nin ( ) belirttiği gibi: Hepimizin yalnızca tek bir kabilesi, tek bir ailesi var; biz, tek bir kan ve dilden geliyomz. ' Dil de sayılıyordu sayılmasına ama, en sonda. Dolayısıyla milli diller, hemen hemen daima yan yapay kurgular ve yer yer, modem İbranice gibi, neredeyse basbayağı icat edilmiş şeylerdir. Şöyle ki, milliyetçi mitolojinin varsayımının tersine, milli kültürün ilk temeli ve milli düşünce yapısının dayanağı olmayan milli diller, genellikle, fiilen konuşulan (ve lehçelere aynimış olan) çeşitli deyişlerden, standartlaşmış bir deyiş geliştirmeye yönelik girişimlerden hayat bulmuştur. Milli dillerin kuruluşundaki ana somn, standart ve homojenleştirilmiş dilin temeli olarak hangi lehçenin seçileceğidir. Bu seçimden sonraki, milli grameri ve imlayı standartlaştırma ve homojenleştirme, sözcük dağanna yeni unsurlar ekleme somnian tali kalmaktadır." Pratikte her Avmpa dili 9. Edith Durham, High Albania (1909, yeni basım, Londra 1985), s. 17; S. Thernstrom vd., Harvard Encyclopedia o f American Ethnic Groups (Cambridge ve Londra, 1980), s Akt. Groupe de Travail, s Bu alanla İlgili, çoğu kültür dilinin yapaylığı na işaret eden yararlı bir inceleme olarak bkz. Marinella Lörinczi Angioni, Appunti per una macrostoria delle lingue şeritte de l Europa moderna {Ouaderni Sardi di Storia, 3 Temmuz Haziran 1983, s ). Bu inceleme özellikle küçük diller açısından yararlıdır. Geleneksel ile modern Flamanca arasında 1841 den beri gelişen farklılık için bkz. E. Coornaert in Bulletin de la Societâ d'histoire Moderne, 67. yıl, 8,1968, s. 5 te R. Devleeshouvver, Donn6es historigues des problömes linguistiques belges" üzerine tartışmayla ilgili sözleri. Aynca bkz. Johathan Steinberg, The historian and the Ouestione della Hngusl', der. P. Burke ve Roy Porter, The Soda! History of Language {Cambndge, 1987), s

74 nin tarihi bölgesel temelde yükselmektedir: Yazılı Bulgarca Batı Bulgarcasına, yazılı Ukraynaca güneydoğu lehçelerine, yazılı Macarca çeşitli lehçelerin birleşmesiyle ortaya çıkan on altıncı yüzyıl Macarcasına, yazılı Letonyaca üç ağızın ortalamasına, Litvanyaca iki ağızın birine vb. dayanmaktadır. On sekizinci ya da on dokuzuncu yüzyılda yazınsal statüye kavuşmayı başaran dillerde genellikle rastlandığı üzere, dil mimarlarının isimlerinin bilindiği yerlerde bu seçim keyfi (ama çeşitli argümanlarla haklı gösterilen) bir seçimi yansıtır. Bazen bu seçim politiktir ya da açık politik içermeleri vardır. Hırvatlar üç lehçe {cakavian, kajkavian, stokavian; bunlardan birisi aynı zamanda Sırpların ana lehçesiydi) konuşuyordu ve üç lehçeden ikisi {kajkavian ve stokavian) yazınsal açıdan gelişmişti. İliryanizmin* büyük Hırvat öncüsü Ljudevit Gaj ( ), anadih olarak Kajkavian lehçesiyle konuşup yazmakla birlikte. Güney Slavlann temel birliğini vurgulamak amacıyla 1838 de kendi yazılarını bu lehçeden Stokavian lehçesine aktarmıştı. Ljudevit Gaj böylece, (1) Sırp-Hırvat dilinin (Katolik Hırvatlar tarafından Roma alfabesiyle, Ortodoks Sırplar tarafından Kril alfabesiyle yazılmakla birlikte) az çok tek bir yazın dili olarak gelişmesini sağlıyor, (2) Hırvat milliyetçiliğini elverişli bir dilsel gerekçeden mahrum bırakıyor ve (3) hem Sırplara hem de daha sonra Hırvatlara yayılmacılık için bir bahane yaratmış oluyordu.'^ Öbür yandan bazı tahminler tutmamıştır. Bemolâck 1790 dolaylannda yazınsal Slovakça tasarısının temeli olarak bir lehçeyi seçmiş, ama bunu kabul ettirememiş, birkaç onyıl sonra ise Ludovit Stur uygulanma şansı daha fazla olduğu görülen lehçeyi seçmişti. Norveç te milliyetçi Wergeland ( ), aşın Danimarkacalaşmış yazılı dilden ayn, daha an * Adriyatik Denizi nin Balkan kıyısı boyunca Frume den Durazzo ya uzanan ve bugünkü Dalmaçya, Bosna-Hersek, Karadağ ve Arnavutluk un bir bölümünü içine alan eski llirya yı canlandırmayı amaçlayan akım, (ç.n.) 12. Ivo Banac, The National Ouestion in Yugoslavia: Origins, History, Politics (Ithaca ve Londra, 1984) bu konuyu oldukça iyi bir biçimde ele almaktadır (bütün verileri bu çalışmadan aktanyorum): Hırvat lehçesinin eşsiz durumu, yani üç lehçenin kullanılması... dilin milli ruhun en derin ifadesi olduğu yolundaki romantik inançla bağdaştınlamaz. Açıkçası bir milletin üç ruhu olamayacağı gibi, iki milliyet de bir lehçeyi paylaşamaz. (s. 81). 74

75 bir Norveç Norveççesi geliştirilmesini istemiş ve hemen böyle bir (III (günümüzde Nynorsk diye bilinen Landsmâl dili) oluşturulmuştu. Ancak bu dil, Norveç in bağımsızlaşmasmdan sonraki resmi desteğe karşm, hiçbir zaman bir azmhk dilinden öte bir statüye kavuşamamıştı; 1947 den beri de facto iki yazı dilinin kullanıldığı Norveç te, Nynorsk dilini kullananlar bilhassa Batı ve Orta Norveç te bulunurlar ve Norveçlilerin yüzde 20 siyle sınırlıdırlar. ^ Kuşkusuz Fransa'da ve İngiltere de kraliyetin yönetim alanında kalan lehçelerin yazılı deyişlerin temeli haline gelmesi; ya da ticari denizcilik kullanımı, kültürel prestij ve Makedonya desteğinin bir liraya gelmesiyle, Atina lehçesinin Hellenistik koine yani yaygın (ırekçe nin temeli olması gibi, eski yazın dillerinin bazılarında sevimi yapan tarihti. Şimdilik, daha önemsiz ama aynı zamanda ivedi bir sorun olan, İMiylesine eski milli yazınsal deyişlerin Fransız Akademisi ya da Dr. Johnson tarafından öngörülmeyen çağdaş bir yaşama uydurmak i(,'in nasıl modemleştirildiği sorununu bir kenara bırakabiliriz. Filolojik milliyetçilik denebilecek yaklaşım açısından, yani Alman bilim adamlarını oksijen i Sauerstoff diye çevirmek zorunda bırakan ve günümüzde franglais" harabesine karşı yürütülen umutsuz savaşta esin kaynağı olan milli sözlük dağannın dilsel anlığında ıslar edilmesi açısından bakıldığında pek çok örnek (özellikle HollandalIlar, Almanlar, Çekler, İzlandalIlar ve diğerleri arasında) karmaşık boyutlar almakla birlikte, sorun evrenseldir. Öbür yandan, k'lli başlı kültür taşıyıcı diller arasında yer almayan, ama diyelim vdkseköğretimin ve modem tekno-ekonomik iletişimin uygun liraçlan haline gelmeyi isteyen dillerde sorun kaçınılmaz olarak daha keskindir. Bu tür sorunları küçümsemeyelim. Galliler, herhalde k'lli bir haklılık payıyla, kökleri altıncı yüzyıla kadar uzanan kendi dillerinin yaşayan en eski yazın dili olduğunu iddia etmektedir. Oysa 1847 de şöyle bir gözlemde bulunulmaktaydı: Politika ve bilim alanındaki pek çok sıradan önermeyi, anlamı İngilizi:i Einar Haugen, The Scandinavian Languages: An Introduction (Lonöra, 1976). Itıgilizce sözcüklerin alınmasıyla bozulmuş Fransızca, (ç.n.) 75

76 ceyle hiç tanışıklığı olmayan zeki bir Galli okurun dahi kavrayacağı kadar eksiksiz iletecek şekilde, Galce olarak ifade etmek imkânsızdır. Demek ki, yöneticileri ve okuryazar olanlan saymazsak, dilin millet olma kriterlerinden biri sayılamayacağı açıktır; bu kesimler için bile, ilkin, ya kutsal ya da klasik olan veya hem kutsal hem klasik olan daha prestijli diller arasından (küçük elitler açısından, son derece pratik idari ya da entelektüel iletişim, kamusal tartışma, hatta -Moğol İmparatorluğu ndaki klasik Farsçayı, Heian Japonyası ndaki klasik Çinceyi düşünürseniz- yazınsal kompozisyon araçlarıydı bunlar) bir milli dil (standart bir yazılı biçimle) seçme zorunluluğu söz konusuydu. Oysa bu seçim er ya da geç her yerde yapılıyordu. Belki bunun tek istisnası olan Çin de, klasik eğitim almış kesimin lingua franca'sı, muazzam büyüklükteki imparatorlukta başka koşullarda birbirini anlayamayacak olan lehçeler arasındaki biricik iletişim aracıydı ve şimdi bir konuşma diline doğru evrilmektedir. Öyleyse dil, belki dildeki farklılaşmanın grubun kendisini başka bir toplumdan ayırmasına yarayan bir diğer nedenle çakıştığı yerler dışında, niçin grup üyeliğinin bir kriteri olsun? Evlilik de bir kurum olarak dil birliğini varsaymaz, aksi takdirde kurumsallaşmış bir egzogami olamazdı. Yalnızca son dönem genelleştirmeler sonucu, aynı dili konuşan insanların dost, yabancı bir dil konuşan insanların ise düşman olduğu fikrinin yerleştiği ni savunan, dillerin ve halkların çok yönlülüğünü vurgulayan bilgili bir tarihçiye katılmamak için bir neden yoktur. Kulağın duyacağı mesafede başka bir dilin konuşulmadığı yerlerde, insanın kendi deyişi, olsa olsa, bütün insanların sahip olduğu bir şey (bacaklar gibi) kadar bir grup olma kriteri olabilir. Çeşitli dillerin bir arada yaşadıklan yerlerde ise, çokdillilik yalnızca bir deyiş ile özdeşleşmeyi keyfi bir seçim durumuna düşürecek kadar normal olabilir (Bu, tek bir deyiş ile öz- 14. Galler deki Eğitimin Durumu Hakl<ında Araştırma Komisyonu üyelerinin Raporlan (Parliamentary Papers, XXVII, 1847, Kısım 3, s. 853n). 15. Arno Borst, Der Turmbau von Babel: Geschichte der Meinungen über Ursprung und Vielfalt der Sprachen der Völker, 6 cilt (Stuttgart, ), Cilt IV, s

77 ıleşleşmeyi gerekli kılan nüfus sayımlannı, dille ilgili bilgiler açısından güvenilmez bir kaynak haline getirir).'^ Bu tür alanlarda dilsel istatistikler bir sayımdan ötekine büyük farklılıklar gösterebilir, (,'ünkü bir deyiş ile özdeşleşme bilgiye değil, Habsburg İmparatorluğu nda Moravya ve Slovenya nın bazı bölgelerinde görüldüğü üzere başka değişken faktörlere dayanır; yoksa insanlar hem kendi (lillerini hem de İstriya nm* bazı kesimlerindeki gibi gayri resmi bir lingua franca'yı konuşabilirler." Dahası, bu diller birbiri yerine kullanılamayabilir. Mauritius Adası ndaki insanlar Creole dili" ile kendi yerli dillerini konuşma arasında keyfi bir seçim yapmazlar, (,'ünkü farklı amaçlarla her ikisini de konuşurlar. Yukan Almanca yazıp Schvvyzerdütsch konuşan İsviçre Almanları ya da Josef Roth un sürükleyici romanı Radetzkymarsch taki, subaylığa terfi edilen oğluna anadili yerine, genç adamın beklediği gibi, bir Habsburg subayının statüsüne saygıdan dolayı ordudaki Slavlann sıraılan kaba Almancası yla'* hitap eden Sloven baba buna birer örnektir. Aslında milliyetin, bütün biçimleri ve eksik versiyonlannın arkasında yatan ve üstünde var olan bir tür platonik dil fikriyle mistik biçimde özdeşleşmesi, milliyetçi entelektüellerin (kaldı ki Her- (ler de, dili kullanan tabandaki halkın değil, bu kesimin peygamberidir) ideolojik kurgularının karakteristik bir özelliğidir. Bu, varoluşsal değil, yazınsal bir yaklaşımdır. Tabii bunlan söylemekle, dillerin, hatta dil ailelerinin, popüler gerçekliğin bir parçası olmadığını yadsımıyoruz. Almanca konuşan lıalklann çoğu açısından batı ve güneydeki yabancılann çoğu (asıl olarak Latince kökenli diller konuşanlar, ama aynı zamanda Kekler) (ialli iken. Fince ve daha sonra Slavca konuşan çoğu halklar için 16. Paul M. G. LĞvy, La Statistique des langues en Belgipue (Revue de l lnstilut de Sociologie, Brüksel, 18, 1938, s ). Adriyatil< Denizi nde bulunan, eskiden Avusturya nın Corinthia düklüğüne bağlıyken, savaşından sonra İtalya ya ve daha sonra Yugoslavya ya bağlanan dağlık yanmada, (ç.n.) 17. Emil Brix, Die Umgangsprachen in Altösterreich zwischen Agitation und As- Bİmilation. Die Sprachstatistik in den zisleithanischen Volkszâhlungen rsro (Viyana-Köln-Graz, 1982), örneğin s. 182, 214, 332. Batı Hint Adaları ve Mauritus Adası na yerleşen AvrupalI ya da zencilerin kullandıktan dil. (ç.n.) 18. Josef Rotin, The Radetzkymarch (Harmondsvvortin, 1974), s

78 doğu ve güneydoğudaki insanlar Wend* buna karşılık çoğu Slav açısından bütün Almanca konuşanlar nemci'aır. Bununla birlikte, dil ile halkın (nasıl tanımlanırlarsa tanımlansınlar) birbiriyle örtüşmediği herkesin gözünde daima apaçıktı. Sudan da yerleşik Fur halkı göçebe Baggara topluluğuyla iç içe yaşamakta, ama Fur dili konuşan Fur göçebelerinin bitişikteki bir kampına sanki Baggara topluluğundanmışlar gibi davranılmaktadır, çünkü iki topluluk arasındaki belirleyici ayrım çizgisi dile değil, işleve dayanmaktadır. Bu göçebelerin Fur diliyle konuşması süt alma, kamp yeri belirleme ya da gübre temin etmeyle ilgili standart işlemleri bir parça daha düzgün biçimde yürütme olanağı tanımaktadır. ' Daha kuramsal bir temelde bakarsak, (en azından ortaçağdaki Tekvin*' yorumcularına göre) Babil Kulesi nin yıkılmasından sonra insan ırkının bölündüğü yetmiş iki dilin her biri. Aziz Canterbury li Anselmus un öğrencisi olan Laon lu Anselmus a göre, çeşitli nationes yani kabileleri kapsamaktaydı. Bir Dominiken İngiliz olan ve on üçüncü yüzyıl ortalarında bu konuya kafa yoran Alton lu William insanlan dil gruplanna (konuşulan dil itibariyle), kuşaklara (doğum itibariyle), belirli toprak parçalarında oturanlara ve âdetleri ve konuşmalarındaki farklılıklarla tanımlanan gens'isrt göre aymyordu. Bu sınıflandırmalar her zaman örtüşmüyordu ve ortak bir yasaya boyun eğme iradesiyle tanımlanan, dolayısıyla doğal olmaktan ziyade tarihsel-politik bir topluluk olan bir populus yani halkla karıştırılmamalıydı. Alton lu William bu çözümlemesinde hayranlık uyandıran ama on dokuzuncu yüzyıl sonlanna kadar sık sık dillendirilen bir kavrayış gücü ve gerçekçilik sergilemişti. Çünkü dil, kültürel toplulukları birbirinden ayırmanın bir yoluydu, ama kesinlikle başlıca yolu değildi. Heredot, Yunanlıların coğrafi ve politik açıdan parçalanmalarına karşın tek bir halk oluşturduklarına inanıyordu, çünkü ortak bir soydan gelmekteydiler ve ortak bir dilleri, ortak tanrılan ve kutsal yerleri, kurban törenleri, ge * Doğu Almanya daki Slav kavimlerinden birisi, (ç.n.) 19. Der. Frederik Barth, Ethnic Groups and Boundaries (Boston, 1969), s. 30. ** Eski Ahit in dünyanın yaradılışıyla ilgili olan ilk bölümü, (ç.n.) 20. Borst, Der Turmbau von Babel, s

79 lenekleri, âdetleri ve yaşam biçimleri vardı.^' Dil, Heredot gibi okuryazar olanlar açısmdan kuşkusuz can alıcı bir önem taşıyacaktır. Ama, alelade Boetyalılar ya da Tesalyalılar* için de aynı derecede önemli bir Yunanlılık kriteri olacak mıydı? Bunu bilmiyoruz. Bizim bildiğimiz, dilsel grupların ortak biçimde konuştukları insanlarla politik birliği kabul etmemeleri sonucunda, modem çağda milliyetçi mücadelelerin bazen çok karmaşık biçimlere büründüğüydü. Bu tür örnekler (Alman döneminde Silezya daki Wasserpolacken, Avusturya ile Yugoslavya nın Sloven parçası arasındaki sınır bölgesindeki Windische ifadelerini düşünelim), PolonyalIlar ile Slovenlerin, bu tür kategorileri büyük-alman şovenistlerinin kendi yayılmacılıklarını haklı göstermek amacıyla icat ettikleri yolundaki sert suçlamalarına zemin hazırlamıştı ve kuşkusuz bu suçlamalarda bir haklılık payı vardı. Gene de, hangi nedenle olursa olsun kendilerini politik açıdan Alman ya da AvusturyalI saymayı tercih eden PolonyalI ve Sloven dil gruplarının varlığı bütünüyle yadsınamaz. Volk un (halkın) konuştuğu Herderci anlamındaki dil, bu yüzden, açıkça ön-milliyetçiliğin oluşumunda doğrudan yer alan merkezi bir unsur değildi, ama bu oluşumla ilgisiz de değildi. Ancak modem milliyet tanımında ve dolayısıyla halkın onu algılayışında dolaylı yoldan merkezi bir önem kazanacaktı. Çünkü elit bir yazınsal ya da idari dilin var olduğu yerde, bu dili fiilen kullananlann sayısı ne kadar az olursa olsun, B. Anderson un çok iyi biçimde ortaya koyduğu üç nedenle ön-milli birliğin önemli bir unsum haline gelebilir dil.^^ Birincisi dil, birbiriyle iletişim kuran bu elit kesimden bir toplu 21. Herodotus, Histories, VIII, s Bu sorunu tartışan Borst un işaret ettiği gibi, Grekler kesinlikle dil in halk la bağlı olduğunu ve her ikisinin de sayılabileceğini düşünürlerken, Euripides dilin konuyla ilgisi bulunmadığını düşünüyordu ve Stoacı Zeno** Fenikece ve Grekçe olmak üzere iki dil konuşmaktaydı. * Boetya: Atina nın kuzeydoğusu; Tesalya: Pindus Dağlan ile Ege Denizi arasında kalan bölge, (ç.n.) 22. Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread o f Nationalism (Londra, 1983), s ; dil üzerine daha genel olarak, bkz. bölüm 5. * (M.Ö ), Kıbns doğumlu, stoik ekolün kurucusu Grek filozofu, (ç.n.) 79

80 80 luk çıkarabilir ve bu topluluk, belirli bir teritoryal devlet alanı ve anadil bölgesiyle çakışıyorsa veya çakıştınlabilirse, henüz var olmayan ama kendi arasmda iletişim kuran daha geniş millet topluluğu için bir tür model ya da pilot uygulama işlevi görebilir. Konuşulan dillerin bu anlamda gelecekteki milliyetle ilintisi vardır. Antik çağ ve modem çağ konuşma Yunancası arasmda fiili bir dilsel sürekliliğin bulunduğu Yunanistan da görüldüğü üzere, ölü klasik ya da ritüel diller ne kadar prestijli olurlarsa olsunlar milli dillere dönüşmeye uygun değillerdir. Büyük reformcu ve modem yazılı Sırp-Hırvat dilinin fiili kurucusu Vuk Karadziç ( ); antik îbraniceden bir modern İbranice yaratmaya kalkışanlar gibi kilise Slavcasmdan bir yazın dili yaratmaya yönelik girişimlerde bulunanlara karşı koymakta ve Sırp-Hırvat dilini Sırp halkının konuştuğu lehçeler üzerine inşa etmekte haklıydı kuşkusuz.^ Çünkü gerek modem konuşma İbranicesinin yaratılmasına neden olan dürtü, gerekse bunun başarıyla yerleşmesini sağlayan koşullar, genelleştirilemeyecek kadar olağandışı nitelik taşıyordu. Bununla birlikte, bir milli dilin temelini oluşturan lehçenin fiilen konuşulduğu durumlarda, bu lehçeyi konuşanların bir azınlık olması -yeterli politik ağırlığa sahip bir azınlık olduklan sürecefazla önemli değildir. Bu anlamıyla Fransızca, Fransa mefhumu açısından vazgeçilmez bir öneme sahipti da Fransızlann yüzde 50 sinin Fransızcayı hiç konuşmaması, yalnızca yüzde ünün doğru olarak konuşması, aslında merkezi bir bölge dışında, langue d ouı alanında bile genellikle Fransızca konuşma alışkanlığının bulunmaması (kasabalar buna istisnaydı, ama onlarda da Fransızca konuşulması her zaman dış mahallelere kadar uzanmıyordu) bu önemi azaltmıyordu. Kuzey ve Güney Fransa da neredeyse hiç kimse Fransızca konuşmazdı.^'* Fransızca hiç olmaz 23. Slovak diliyle bağlantılı olarak benzer bir tartışma için, bkz. Hugh-Seton Watson, Nations and States: An Enquiry into the Origins o f Nations and the Politics o f Nationalism {\jondra, 1977), s * (Fr.) Güney Fransa'da bir lehçe, (ç.n.) 24. Bu konulardaki temel kaynaklar şunlardır; Der. Ferdinand Brunot, Histoire de la langue frança/se(13 cilt, Paris, ), özellikle Cilt 9, ite M. de Certeau, D. Julia, J. Revel, Une politiçue de la lanque: La Revolution Française et les patois: l enguete de l Abbâ Grâgoire (Paris, 1975). Fransız Devrimi sırasında ve on

81 sa bir devletin milli dil i olarak görülüyordu, oysa İtalyan birliğinin biricik temeli İtalyancaydı. İtalyan dili, her ne kadar birliğin kuruluşunda (1860) halkm yalnızca yüzde 2.5 inin İtalyancayı gündelik konuşma dili olarak kullandığı tahmin edilse bile, yanmadanm eğitimli elit kesimini oluşturan okur ve yazarları birleştiren unsurdu. Çünkü bu ufak grup gerçekte herhangi bir İtalyan grubu ve dolayısıyla potansiyel olarak müstakbel İtalyan halkıydı. Bundan başka İtalyan halkı yoktu. Aynı şekilde on sekizinci yüzyılda Almanya salt kültürel içerikli bir kavramdı; Alman diliyle yönetilen dinsel ve politik düzeyde idare edilen, irili ufaklı prenslikler ve devletler dışında Almanya nın varlık bulduğu tek alan bu kültürdü. Bu Almanya, olsa olsa konuşulan dilde yazılmış yazılı yapıtların okurundan^ ve fiilen Hochsprache yani gündelik amaçlı kültür dilini konuşan kesinlikle çok daha az sayıdaki insandan,^ özellikle de, konuşulan dilin klasikleri olmuş (yeni) yapıtlan sahnede oynayan aktörlerden oluşuyordu. Bunun nedeni, Almanya da neyin doğru olduğu konusunda bir devlet standardan sonra bir azınlığın resmi dilinin kitlesel bir milli dile çevrilmesi konusunda şu mükemmel çalışmaya bakınız; Renee Balibar, L Institution du français: essaisur le co-linguisme des Carolingiens â la Râpubligue (Paris, 1985), aynca bkz. R. Balibar ve D. Laporte, Le Français national: politique et pratiçue de la langue nationale sous la Râvolution (Paris, 1974). 25. Tullio de Maure, Storla lingulstica dell ltalla unlta (Bari, 1963), s. 41.?6. On dokuzuncu yüzyıl başı na kadar, yani yılda Goethe ile Schiller in bütün yapıtlan, birlikte ya da ayn ayn, den daha az satmış görünmektedir. H. U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschlchte {Münih, 1987), İsviçre yi saymazsak anche oggi il tedesco (Hochdeutsch), ancor piû che ritaliano, 6 una vera e propria lingua artificiale di cultura, sovradialettale, sotto o insieme con la quale la maggior parte degli utenti si servono anche di una Umgangsprache locale (Lörinezi Anguioni, Appunti, s. 139n)* iddiası herhalde birnz abartılı olur, ne var ki on dokuzuncu yüzyıl başında bu kesinlikle doğruydu. / f romessl sposl ile İtalyancayı düzyazı kurmacasının bir milli dili olarak yaratan Manzoni, gündelik yaşamında İtalyanca kullanmıyor, Fransız kansıyla kansının (İllinde (belki de Italyancadan daha iyi konuşuyordu onu) ve diğer insanlarla anadili Miianocayla iletişim kuruyordu. Gerçekten, büyük romanının ilk basımında Mılanocadan hâlâ pek çok iz vardı, ama Manzoni ikinci basımda bu kusuru sis- Uımli biçimde temizlemeye çalıştı. Bu bilgiyi Profesör Conor Fahy'ye borçluyum. (İt.) Bugün de Hochdeutsch gerçekte Italyancadan daha suni bir kültür dilidir. Hu lehçenin çeşitli kullanımlanndan başka aynı zamanda bir de yerel Umgangspmche vardır, (ç.n.) 81

82 dı ( Kral İngilizcesi ) bulunmadığından, doğruluk ölçütünün tiyatrolarda saptanmasıydı. İkinci neden, ortak dilin (özellikle basılı hale gelmeye zorlandığı zaman) doğal bir evrimle ortaya çıkmayıp yaratılmış olması nedeniyle onu gerçekte olduğundan daha kalıcı ve buna bağh olarak (bir göz yanılmasıyla) daha ebedi kılan yeni bir sabitliğe kavuşmasıdır. Dolayısıyla, yalnızca bir kutsal kitabın konuşulan dille basılmış bir versiyonunun yazı dilinin temelini oluşturduğu (örnekler genellikle bu yöndedir) yerlerde, matbaanın icat edilmesinin yanında, her kültür dilinin yazın tarihinde, basılı kitabın ortaya çıkışından sonra görünen büyük düzelticilerle standartlaştmcılarm önemi buradan gelir. Bu çağ, özünde, bir avuç Avrupa dilini saymazsak, on sekizinci yüzyıl sonu ile yirminci yüzyıl başma denk düşer. Üçüncüsü, yöneticiler ile elit kesimin resmi ya da kültür dilinin, kamu eğitimi ve diğer idari mekanizmalar yoluyla modem devletlerin fiili dili olmaya başlamasıdır. Ama bütün bunlar daha sonraki gelişmeler olup, milliyetçilik öncesi ve özellikle de okuryazarlık öncesi çağda sıradan insanların dilini pek etkilemez. Kuşkusuz halklannın pek çoğunun birbirlerinin dilini anlamadığı muazzam genişlikteki Çin İmparatorluğu nu mandarinler bir arada tutuyordu, ama bu bağ doğrudan dil aracılığıyla değil, ortak işaretlerle ve elit kesime özgü bir iletişim aracıyla işleyen merkezi bir yönetim aygıtı sayesinde kendini gösteriyordu. Nasıl Hindistan da yaşayan çoğu insan açısından 1830 lu yıllarda Doğu Hindistan Şirketi nin, Moğol İmparatorluğu nun idari dili olan Farsça yerine İngilizceyi koyması hiçbir önem taşımadıysa, aynı şekilde mandarinler Latince iletişim kursalardı da çoğu Çinli açısından bunun hiçbir önemi olmazdı. Çinliler olsun, Hintliler olsun mandarinlerin konuştukları dile ve İngilizceye aynı ölçüde yabancıydılar ve o dillerde yazmadıkları, hatta okuyamadıkları için hiç ilgilenmiyorlardı. Daha sonra Belçika adını alan bölgenin Flaman sakinleri, sonraki milliyetçi tarihçileri üzüntüye boğma pahasma, devrim ve Napolyon yıllarında kamusal ve resmi yaşamın Fransızlaştınimasına karşı başkaldmnadıklan gibi, Waterloo da 82

83 Flanders da Flaman dili ya da Flaman kültürü lehine belirgin bir hareket doğurmamıştı. Niçin başkaldırsmlardı ki? Hiç Fransızca anlayamayanlar karşısında, dil fanatiklerinden oluşan bir rejim bile pratik idari tavizler vermek zorundaydı. Flanders ın kır komünlerine Fransızca konuşan yabancılann doluşmasının, dilsel ayrılıktan ziyade pazar ayinlerine katılmayı reddettikleri için öfkeyle karşılanması çok daha az şaşırtıcıdır. Kısacası özel durumlar dışında dilin, insanlann bir kolektife ait olduklannı gösteren çeşitli kriterlerden yalnızca birisi olmanın ötesinde bir önem taşıdığını düşünmek için hiçbir neden yoktur. Dilin bu aşamada politik bir potansiyel taşımadığı da kesindir. Bir Fransız, 1536 da Babil Kulesi konusunda şu tespiti yapıyordu; Şimdi LXXH den daha fazla dil var; çünkü şimdi yeryüzünde o günlerde olduğundan daha farklı milletler var. Diller devletlerle birlikte çoğalır; yoksa devletler dillerle birlikte çoğalmaz. Peki ya etnik köken? Olağan kullanımında etnik köken, hemen hemen daima, açıkça belirtilmemiş bir biçimde, etnik bir grubun üyelerinin ortak karakteristik özelliklerinin kaynağı olduğu kabul edilen ortak köken ve soyla bağıntılıdır. Bir grup üyelerini birbirine bağlayıp yabancıları dışlamak noktasında, akrabalık ile kan bariz bir avantaj sağladığından, bunlar etnik milliyetçilik açısından temel öneme sahiptir. Kültür (Kultur) eğitimle edinilemez. Kültür kandadır. Bunun günümüzdeki en iyi kanıtı, uygarlığımızı (Zivilisation) sahiplenen ama kültürümüzü asla sahiplenemeyen Yahudilerdir. Bu sözlerle, 1938 de Innsbruck ta Nasyonal Sosyalist Kre- Bugün Belçika, Fransa ve Hollanda arasında bölünmüş olan eski bir kontluk, (ç.n.) 28. Shepard B. Clough, A History o f the Flemish Movement in Belgium: A Study in Nationalism York, 1930; yeniden basım, 1968), s. 25. Dilsel bilincin gelişmesindeki yavaşlık konusunda bkz. aynca Val R. Lorwin, Belgium: religion, class and language in national politics, der. Robert A. Dahi, Political Opposition in VVestem Democracies (New Haven, 1966), s. 158ff. 29. S. B. Clough, A History o f the Flemish Movement in Beigium, s Borst, Der Turmbau von Bat>el. 83

84 isleiter olan Hans Hanak (ironik biçimde, ismi Slav kökenini ele vermektedir) kentteki Nazi kadmlan kutlar; çünkü Yahudiler erkeklerle kadmlann eşitliğini vazederek kadmlann yüksek ve saygm statü lerini yıkmaya kalkıştığı halde onlar buna kulak asmamıştı/' Ama etnik kökene genetik açıdan yaklaşmanın sağlam bir dayanağı yoktur, çünkü bir toplumsal örgütlenme biçimi olarak etnik bir grubun esas temeli biyolojik değil kültüreldir.^^ Bundan başka, modem göçü bir kenara bıraksak bile, geniş teritoryal ulus devletlerin nüfuslan, hemen hemen değişmez biçimde ortak bir etnik köken iddiasında bulunamayacak kadar heterojen yapıdadır. Avrupa nın geniş bölgelerinin demografik tarihine baktığımızda, özellikle bazı bölgelerin boşaltıldığı ve zamanla yeniden yerleşime açıldığı (Orta, Doğu ve Güneydoğu Avrupa nın muazzam genişlikteki bölgelerinde, hatta Fransa nın bazı kesimlerinde olduğu gibi) durumlarda etnik gruplann kökeninin ne kadar çeşitli olduğunu biliyoruz.^^ Güneydoğu Avrupa daki her halkın etnik yapısını oluşturan, Avarlardan Osmanlı Türklerine kadar dalga dalga gelen Orta Asyalı işgalcilerin ve çeşitli kollanyla Roma öncesi İliryalılann, Romanlann, Greklerin, göçmen Slavlann belirli kanşımı (özellikle Romanya da) bitmek tükenmek bilmeyen bir tartışma konusudur. Böylece, köken itibariyle Sırp sayılan ama şimdi bir milliyet olarak görülen ve kendilerine ait bir özerk cumhuriyete sahip olan Karadağlılar; Türk fethiyle boşalan bölgeye yerleşen Eflaklı çobanların, eski Sırp Krallığı kalmtılanmn ve Sırp köylülerinin bir bileşimi olarak görünüyordu.^ Kuşkusuz, diyelim on üçüncü yüzyıl Macarlannm kendilerini etnik bir topluluk olarak gördük * Alm. Bölge sorumlusu, (ç.n.) 31. Akt. Leopold Spira, Bemerkungen zu Jörg Haider (Wiener Tagebuch, Ekim 1988, s. 6). 32. Fredrik Barth ın Ethnic Groups and Somdar/es deki güçlü argümanına katılıyorum. 33. Theodore Zeldin, France (Oxford, 1977), Cilt I, s Ivo Banac, The National Ouestion in Yugoslavia, s. 44. Bununla birlikte, bu veriler 1970 te, Karadağlılarla Sırplann aynı olmadıklan varsayımına dayanan bir cumhuriyetin başkentinde yayımlanan, kapsamlı ve geniş bilgiler içeren lstori]a\ Cme Gore den alındığı için, okur, Balkan tarih yazımında daima rastlandığı üzere, bir kulağını bilenen baltalann sesine açık tutmalıdır. 84

85 leri, çünkü Orta Asyah göçebe istilacılann soyundan geldikleri, çevrelerindeki halklara hiç benzemeyen bir dilin ağızlarını konuştukları, genellikle belirli bir ekolojik ortamda, kendi krallıklannda yaşadıklan ve elbette geçmişe dayanan çeşitli pratikleri paylaştıklan ya da bütün bunları iddia ettikleri yadsınmayacaktır. Ama böylesi örnekler çok da yaygın değildir. Öbür yandan, Heredotçu anlamıyla etnik köken, geniş toprak parçalannda, hatta dağınık olarak yaşayan ve ortak bir yönetim yapısından yoksun olan insanları ön-millet denebilecek şekilde birbirine bağlayan bir şeydi, bir şeydir ve gelecekte de olabilir. Bu çerçeve pekâlâ Kürtleri, Somalilileri, Yahudileri, Basklan ve başkalarını kapsayabilir. Oysa etnik kökenin, modem milletin özünü oluşturan bir ulus devletin şekillenmesiyle, hatta antik Grekler örneğinin kanıtladığı gibi bir devletle hiçbir zorunlu tarihsel ilişkisi yoktur. En güçlü ve kalıcı anlamıyla kabile etnik kökeni denebilecek bir yapıya sahip halkların, yalnızca ister milli ister başka içerikte olsun modem devletin empoze edilmesine karşı direnmekle kalmadıkları, aynı zamanda çok yaygın biçimde her türlü devlete karşı koyduklan bile ileri sürülebilir: Afganistan da ve çevresinde Paştun dili konuşanlar, 1745 ten önce Kuzey İskoçlar, Atlas Dağlan Berberileri gibi örnekler bunun canlı tanıklandır. Buna zıt durumdaysa, belirli bir devletle özdeşleşen bir halk, aşağıdan bir bakışla dahi, bir dizi etnik (ve dilsel) aynmı kapsıyordu da Andreas Hofer in önderliğinde Fransızlara karşı ayaklanan kutsal Tirol toprağını savunanlar arasında hem Almanlar ve İtalyanlar hem de kuşkusuz Ladin dili* konuşanlar yer alıyordu.^ İsviçre milliyetçiliği bildiğimiz gibi birden fazla etnik grubu içerir. Hatta, Byron zamanında Türklere başkaldıran Yunan dağlılannın milliyetçi olduklannı (gerçi bunun olanaksızlığı kabul edilmektedir) varsayarsak, en korkusuz savaşçılardan bazılannın Helen değil Arnavut (Suliote) olduğuna dikkat çekmeden geçemeyiz. Bundan başka, genellikle bir kere yola koyulunca kendileri icat etmiş bile Reto-Rumenca; İsviçre'nin bazı bölgeleri, Graubünden vetirol ün bazı yerlerinde konuşulan dil. (ç.n.) 35. John W. Cole ve Eric R. Wolf, The Hidden Frontier: Ecology and Ethnicity an Alpine Ua//ey(New York ve Londra, 1974), s

86 olsalar, ırkçılık biçiminde güçlü bir etnik bilince dayanan modem milli hareketlerin sayısı çok azdır. Özetle, bu yüzden, Don Kazaklannın kendilerini kutsal Rusya toprağının oğullan yapan bağı tanımlarken etnik kökeni ya da ortak soyu saymamalarını hayretle karşılamamalıyız. İşin doğrusu, bunu yapmakla akıllıca davranmışlardı, çünkü -özgür köylü savaşçı topluluklarının çoğu gibi- kökenleri son derece karışıktı. İçlerinden pek çoğu Ukraynalı, Tatar, PolonyalI ve Litvanyalı olduğu kadar. Büyük Rus tu. Onlan birleştiren, kan değil inançtı. Öyleyse, etnik kökenin ya da ırk m modem miuiyetçilikle hiçbir ilgisi yok mudur? Belli ki vardır, çünkü vücut yapısındaki gözle görülür farklar görmezden gelinemeyecek kadar çok belirgindir ve bunlardan sık sık, milli ayrımlar değil, biz ve onlar arasındaki aynmlara işaret etmek ya da pekiştirmek amacıyla yararlanılmıştır. Bu tür farklar üzerine yalnızca üç noktaya dikkat çekmek gerekir. Birincisi, bu farklar tarihsel anlamda hem yatay hem dikey ayıncı işlevi görmüş ve modem milliyetçilik çağından önce, herhalde daha yaygın biçimde topluluklardan ziyade toplumsal katmanlan ayırmaya yaramıştır. Tarihte renk ayrımcılığının en yaygın kullanımı, ne yazık ki, aynı toplum içerisinde (ömeğin, Hindistan daki gibi) daha açık renkli insanlara daha yüksek bir toplumsal konum atfeden ayrımdır; bununla birlikte, hem kitlesel göç hem de toplumsal hareketlilik, doğru ırksal sınıflandırmanın, fiziksel görünüm ne olursa olsun, doğru toplumsal konumla el ele yürüyeceği biçimde, dummu iyice çapraşıklaştırmakta, hatta ilişkiyi tersine çevirmektedir. Ömeğin And ülkelerinde, alt orta sınıfa giren Kızılderililer otomatik biçimde yeniden sımflandmlarak, görünüşleri nasıl olursa olsun melez ya da cholos kategorisine girmektedirler.^ 36. Buna karşılık, kişinin toplumsal konumunu -herhalde büyük şehre göç etmiş olduğundan- bilmeyenler onu salt rengine bakarak değerlendirir ve buna bağlı olarak dışlarlar. Buna gösterilen öfke, 1960 lı ve 1970 li yıllarda, üst katmanlara tırmanan taşradaki Cholo ailelerin çocuklannın hızla çoğalan kitle halinde üniversitelere akın ettikleri sırada, öğrencilerin politik radikalleşmelerinin yaygın nedenlerinden birisini oluşturmaktaydı. San Marcos Üniversitesi ndeki Maocu öğrenci liderleriyle ilgili yayımlanmamış incelemesinde bu noktaya dikkat çeken Nicolas Lynch e teşekkür borçluyum. 86

87 87 İkincisi, gözle görülür etnik kökenin, bir insanın kendi grubundan ziyade öteki grubu tanımlamakta kullanıldığını göz önünde bulundurursak, negatif bir içeriği vardır. Dolayısıyla, ırkçı klişelerin ( Yahudi burnu ) bir atasözü işlevi görmesi, sömürgecilerin dünyanın her tarafında siyah sınıfına sokulan insanlar arasındaki renk farklannı pek görememesi ile çekik gözler ve san deri gibi öteki nin ortak özelliği olduğuna inanılan şeylerin karşısında ayrımcı bir toplumsal bakışa dayanan bence hepsi birbirinin aynı iddiasının kaynağı burasıdır. En yüzeysel bir incelemeyle dahi hemen kuşkuya kapılabilecek durumlarda bile, öyle iddia ediliyorsa (kesinlikle her örnekte öyle değildir oysa) bir insanın kendi milliyet inin etnik-ırksal açıdan homojen bir yapıda olduğu tartışmasız doğru sayılmaktadır. Çünkü, hepsinin belirli bir siyah saç tipi gibi belirli fiziksel özellikleri paylaştıklan durumlarda bile, bizim milliyet imizin üyelerinin çok geniş yelpazedeki büyüklük, biçim ve görünümleri kapsadığı biz ce açık görünmektedir. Yalnızca onların gözüyle biz hepimiz birbirimize benzeriz. Üçüncüsü, negatif anlamdaki bu etnik kökenin; belki, gerçekten etnik açıdan hemen hemen ya da bütünüyle homojen yapıda olan bir halktan oluşan, son derece ender rastlanan tarihsel devlet örnekleri arasında yer alan Çin, Kore ve Japonya'daki gibi bir devlet geleneği türünden bir şeyle birleştirilemediği ya da birleştirilmediği sürece, ön-milliyetçilikle hemen hiçbir zaman bir ilişkisi olmamıştır. Bu tür örneklerde etnik köken ile politik sadakat pekâlâ birbiriyle bağlı olabilir. Bildiğim kadanyla 1644 teki yıkılışından beri Ming hanedanının Çin isyanlarında oynadığı özel rol (Ming hanedanının yeniden başa geçirilmesi önemli gizli demeklerin programlannda yer alıyordu ve belki halen de yer almaktadır), kendisinden önceki Moğollar ile kendisinden sonraki Mançu hanedanından farklı olarak, saf Çinli yani Han hanedanından gelmelerine dayanır. Bu nedenle en belirgin etnik farklar dahi, modem milliyetçiliğin doğuşunda oldukça küçük bir rol oynamıştır. Latin Amerika daki 37. Japonya ile iki Kore nin yüzde 99 u homojen yapıdadır ve Çin Halk Cumhuriyeti nin yüzde 94 ü Han etnik grubundan gelmektedir. Bu ülkeler az çok tarihsel sınırlarını korumuşlardır.

88 Kızılderililer, İspanyol fethinden beri, özellikle halkı ırk esasıyla kastlara bölen İspanyol sömürge sisteminin pekişmesi ve kurumsallaşmasıyla, beyazlar ve melezler karşısında köklü bir etnik fark-1 lılık duygusu taşımışlardır/* Bununla beraber, henüz bunun bir milliyetçi harekete dönüştüğü tek bir örnek dahi bilmiyorum. Hatta bunun, kimi indigenista entelektüeller dışında, Kızılderililer arasında pan-kızılderili duygular doğurmasına bile çok ender rastlanmıştır. Yine, Sahra Altı Afrikası nda yaşayanlann açık renk derili fatihler karşısındaki ortak yönü, görece koyu renkte olmalarıdır. Negritud e yalnızca siyah entelektüeller ve elitler arasında değil, aynı zamanda koyu renkli bir insan topluluğunun daha açık renkli insanlarla her karşı karşıya gelişinde fiilen hissedilen bir duygudur. Zencilik, politik bir faktör olabilir, ama yalnızca renk bilinci temelinde, kurucuları pan-afrikacı fikirlerden esinlenen Gana ve Senegal dahil olmak üzere, tek bir Afrika devleti bile doğmamıştır. Renk bilinci, ülke içi tek birlik noktalan yirmi-otuz yıllık sömürge yönetiminden kaynaklanan eski Avrupa sömürgelerinin doğurduğu mevcut Afrika devletlerinin çekimine direnememiştir. 38. Bu konudaki standart çalışma olarak bkz. Magnus Mömer, El mestizaje en la historia de Ibero-America (Meksiko City, 1961); ayrıca bkz. Alejandro Llpschutz, El problema racial en la conguista de Amârica y el mestizaje (Santiago de Chile, 1963), özellikle Bölüm V. Gelgelelim, Leyes de Indias*** sık sık kastlara değinmekle birlikte, kavramlar ile terminoloji değişken ve çelişkili bir görünüm sunmaktadır (Sergio Sagu, Estnıctura soclal de la Colonia, (Buenos Aires, 1952), s * Yerli haklannı savunan, (ç.n.) 39. Bu konuda, bu bölümün çözümlemesini -bkz. s doğrulayan başlıca istisna, hem mitlere hem de onu yeniden kurmayı tasarlayan (yerelleşmiş) hareketlere esin kaynağı olan Penj daki Inka Imparatorluğu nun anılandır. Bkz. bir antoloji çalışması olan, der. Juan M. Ossio A., İdeologla mesianica del mundo and!- no (Lima, 1973) ve Alberto Flores Galindo, Burcando un Inca: Identldad y Uta-, pia en los Andes (Havana, 1986). Gene de Flores in Kızılderili hareketleri ve onlann yandaşlanyla ilgili mükemmel incelemesi şunlan göstermektedir: (a) mistiğe karşı Kızılderili hareketleri özünde toplumsal nitelikliydi; (b) İkinci Dünya Savaşı'na kadar And Kızılderililerinin kendilerinin Peru'da yaşadıklannı bilmiyor olmalan (s. 321) nedeniyle bile olsa, bu hareketlerin milli içeriği yoktu; (c) o dönemin indigenista entelektüelleri Kızılderililer hakkında hemen hiçbir şey bilmiyorlardı (örneğin, s. 292). ** Zencilik, (ç.n.) *** (Isp.) Yeril Yasatan, (ç.n.)

89 89 Bu yüzden elimizde, on yedinci yüzyıl Kazaklannm anladığı bibimdeki kutsal Rusya kriterleri (yani, din ve krallık ya da imparatorluk) kalıyor. Polonya ve İrlanda örneklerinin kanıtladığı gibi, din ile milli bilinç arasındaki bağlar çok sıkı olabilir. Aslında, milliyetçiliğin bir kitlesel güç haline geldiği yerlerde bu ilişki, bir azınlık ideolojisi ve aktivist hareketi aşamasında olduğu yerlerden daha yoğun görünmektedir. Siyonist militanlar Filistin y/s/imv unun kahramanca günlerinde göstere göstere jambon sandviçler yemeye, İsrailli fanatiklerin bugün yapmaya eğilimli oldukları gibi dinsel tören başlıklan giymekten daha yatkınlardı. Günümüzde Arap ülkelerinin milliyetçiliği İslamiyet le o kadar özdeşleşmiştir ki, dost düşman herkes bu durumu, Mısır da ve Suriye nin Türkçe konuşulan bölgelerinde milliyetçiliğe öncülük yapan çeşitli Arap Hıristiyan azınlıklar. Kiptiler, Maruniler ve Yunan Katoliklerle bağdaştırmakta zorlanmaktadır.'" Gerçekten, milliyetçiliğin gün geçtikçe daha fazla dinle özdeşleşmesi, İrlanda hareketinin de karakteristik bir özelliğidir ve üstelik bunda şaşırtıcı olan hiçbir yan yoktur. Din, ortak pratikle komünyon kurmanın eski ve sınanmış bir yöntemi, başka ortak yönü olamayacak insanlar arasında bir tür kardeşlik bağıdır."" Dinin Musevilik gibi bazı biçimleri özellikle belirli insan topluluklarında üyelik işareti olarak tasarlanmıştır. Gene de din, ön-milliyetçilik açısından; daha doğrusu, dini genellikle (en azından daha savaşçı aşamalarında), millet in kendi üyelerinin bağlılığı üzerinde tekel kurmasına meydan okuyabilecek bir güç olarak görüp ona ciddi bir ihtiyatla yaklaşan modem milliyetçilik açısından paradoksal bir çimentodur. Nasıl olursa olsun, hakikaten tek bir kabileye özgü dinler, normal koşullarda modem milliyetlere göre çok küçük bir alanda etkin olmakta ve dışarı açılma çabalarına karşı koymaktadırlar. Öbür yandan, MÖ altıncı yüz 40. George Antonius, The Arab Awakening (Londra, 1938), ağırlıl<la şu çalışmada da destel<lenmel<tedir: IVIaxime Rodinson, Marxisme et monde musulman (Paris, 1972), s 'de Dâveloppement et structure de l arabisme. 41. Fred R. Van der Mehden, Religion and Nationalism in Southeast Asia: Burma, Indonesia, the Philippines (Madison, 1963), çok farl<lı dinlere inanan ülkelerin ele alınışı bakımından oldukça yararlıdır.

90 9 0 yıl ile MS yedinci yüzyıl arasında ortaya çıkmış olan dünya dinleri tanım gereği evrenseldir ve bu yüzden etnik, dilsel, politik ve diğer farklardan uzak durmak gibi bir amaçlan vardır. İmparatorluk dönemindeki İspanyollar ile yerli halklar, bağımsızlıktan beri ParaguaylIlar, Brezilyalılar ve Arjantinliler, Roma nın aynı ölçüde sadık çocuklarıydı ve kendilerini dinleri nedeniyle ayn topluluklar diye göremezlerdi. Ne şans ki evrensel hakikatler genellikle birbirleriyle mücadele içerisindedirler ve bir dinin sınınndaki halklar, Rusların, UkraynalIların ve PolonyalIların Ortodoks, Uniate* ve Roma Katoliği olarak aynlabilmeleri gibi (Hıristiyanlık birbirine rakip evrensel hakikatler doğurmaya en uygun kaynak olduğunu kanıtlamıştır), bazen etnik bir işaret olarak bir başka dini seçebilirler. Herhalde Çin in büyük Konfüçyüs imparatorluğunun karadan, başka dinlere (asıl olarak Budizm e, ayrıca İslamiyet e) bağlı olan ve çok geniş bir yan daire çizen küçük halklarla kuşatılması aynı fenomenin bir parçasıdır. Ancak dikkat çekici başka bir nokta, milletlerüstü dinlerin egemenliği, modem milliyetçiliğin geliştiği ülkelerde, dinsel-etnik kimliğe bazı sınırlar dayatıyordu. Bu sınırlama evrensel değildir ve görüldüğü yerlerde bile genellikle söz konusu halkı bütün komşulanndan değil, yalnızca bir kısmından aymr; örneğin Litvanyalıları, Roma Katolik Kilisesi ne bağlı olmalan nedeniyle Ortodoks Ruslar ile Beyaz Ruslardan ve Lutherci Almanlar ile Letonyalılardan ayınr, ama aynı derecede ateşli Katolikler olan PolonyalIlardan ayırmaz. Avrupa da yalnızca diniyle tanımlanan biricik ömek, tüm komşulan Protestan olan milliyetçi İrlandalIlardır.^" Öyleyse dinsel-etnik kimlik, bulunduğu yerde, tam olarak ne anlama gelir? Açıktır ki bazı ömeklerde, etnik bir din seçilmesinin nedeni, bir halkın kendisini en başından komşu halklar veya devletlerden farklı hissetmesidir. İran, hem Zerdüşt dinine bağlı bir ülke * Papa nın yetkisini kabul etmekle birlikte kendi ayin ve âdetlerini koruyan doğu kiliseleri ve bunlara üye olanlar, (ç.n.) 42. Bununla birlikte, on dokuzuncu yüzyılda ateşli dindarlar ile kayıtsızlar ya da dinsizler arasındaki aynm, milli-dinsel işaretler taknna konusunda ek ihtimalleri gündeme getiriyordu. Bu durum, Katolik kilisesini, Bretonlar, Baskılar ve Flamanlar gibi hareketlere sempati duymaya yöneltmiştir.

91 hem de İslamiyet e geçişinden ya da her halükârda Safavilerden beri bir Şii ülke olarak kendi ilahi yolımu çizmiştir. İrlandalIlar, ancak Reformasyon a yönelen Ingilizleri izlemeyi başaramadıklan, belki de bunu reddettikleri zaman Katoliklik le özdeşleşmeye başladılar ve en iyi topraklanm ele geçiren Protestan göçmenlerin ülkelerinin bir bölümünü toptan sömürgeleştirmesi yüzünden din değiştirmeleri ihtimali ortadan kalktı/^ İngiltere ve İskoçya kiliseleri, Iskoçya kilisesi Ortodoks Kalvinizm i temsil etmekle birlikte, politik temelde tanımlanmıştır. Herhalde o zamana kadar ayn bir dinsel yol tutturmaya fazla eğilimli olmayan Galler halkı da, on dokuzuncu yüzyılın ilk yansında, son zamanlarda derin araştırmalara konu olan bir milli bilincin oluşumunun bir boyutu olarak en massc Protestan mezhebine geçmişti." Öbür yandan, farklı dinlere geçmenin iki farklı milliyet yaratmaya katiada bulunacağı da aynı derecede açıktır, çünkü, ortak bir kültür dilini paylaşan Hırvatlan ve Sırpları birbirinden ayıran kesinlikle Roma Katolikliği (yan ürünü olan Latin alfabesiyle birlikte) ile Ortodoksluk tur (yan ürünü olan Kril alfabesiyle birlikte). Oysa, Amavutlar gibi açıkça ön-mil- II bilince sahip olan ve Galler büyüklüğündeki bir toprak parçasında pek çok dinsel farkla (İslamiyet in çeşitli biçimleri, Ortodoksluk, Roma Katolikliği) böünmüş halklar da vardır. Nihayet, dinsel kimliğin ne kadar güçlü olursa olsun başlı başına milliyetçiliğe benzer bir anlam yüklenip yüklenmediği tartışmalıdır. Çeşitli dinsel topluluklann bazı açılardan özerk ve kendi kendini yöneten birimler olarak üstün bir otoritenin egemenliğinde (Osmanh İmparatorluğu nda olduğu gibi) bir arada yaşadıkları çok-birlikli devlet modeline artık rastlamıyoruz; modem eğilim din ile milliyetçiliği birleştirme yönündedir.' Pakistan ın, pekâlâ Müslümanlann özel duygulan veya ihtiyaçlannı yeterince dikkate almayan, bütün Hin 43. Antrim gibi bir kazada bir avuç toprağa dokunmanın bir adama bu toprağın geldiği yerde oturaniann Katolik mi yoksa Protestan mr olduğunu söyleteceği anlatılır. Topluca, kitle halinde, (ç.n.) 44. Krş. Gwyn Alfred VVilliams, The VVelsh in their History (Londra ve Canberra, 1982); VVhen was VVales? (Londra, 1985). 45. Osmanlı Imparatorluğu ndaki m///ef sistemi üzerine bkz. H.A.R. Gibb ve H.A. Bowen, Islamic Society in the M/esf (Oxford, 1957), Cilt 1, Kısım 2, s

92 distan çapındaki milliyetçi harekete bir tepki sayılabileceği halde, Hint İmparatorluğu ndaki Müslümanlann arasında gelişen bir milli hareketin ürünü olduğu kesinlikle doğru değildir. Aynca, (modem ulus devlet çağında toprak paylaşımı eldeki tek formül olarak göründüğü halde) Müslüman Birliği nin bile son zamanlara kadar ayn bir teritoryal devleti düşündüğü ya da Cinnah ın (Cinnah gerçekten Müslüman bir milliyetçiye benziyordu, çünkü kesinlikle dine bağlı bir mümin değildi) uzlaşmaz tutumu olmasaydı ayrı devlet kurmakta ısrar edip etmeyeceği de açık değildir. Ama sıradan Müslümanlann çok büyük kısmının milli düzey yerine komünal düzeyde düşündükleri, milletlerin kendi kaderini tayin etmesi kavramının Allah a ve O nun Peygamberi ne inanmakla bağdaştmlmasım anlamayacakları kesindir. Kuşku yok ki PakistanlIlar şimdi kendilerini (Bangladeşliler gibi) değişik dönemlerde ayn devletlerde yaşamış olan ayn bir (Müslüman) milletinin üyeleri olarak görmektedirler. Kuşkusuz Bosnalı ve Çinli Müslümanlar da, hükümetleri onlara ayn bir milliyet gibi davrandığından, eninde sonunda kendilerini bir milliyet sayacaklardır. Gelgelelim, pek çok milli olgu gibi bunlar da ex post facto bir gelişme olmuştur ya da olacaktır. Gerçekten, İslamiyet in diğer dinlerle smır olduğu çok geniş bir alanda, Müslümanlann İslamiyet le dinsel özdeşleşmelerinin gücü oramnda İran dışında, net bir biçimde İslamiyet damgası taşıyan ön-milli ya da milli hareketlere ya hiç rastlanmaz ya da çok az rastlanır. Bugün bu tür hareketlerin İsrail e karşı olarak ya da Orta Asya cumhuriyetlerinde gelişebilmesi başka bir konudur. Kısacası, din ile ön-milli veya milli kimlik arasmdaki ilişkiler, karmaşıklığını ve aşın derecede anlaşılmaz içeriğini korumaktadır. Bu ilişkiler basit genellemelere kesinlikle uygun düşmezler. Öbür yandan, Gelhıer ın işaret ettiği gibi, bir halkın genellikle dünya dinlerinden birine geçerek daha geniş kültürlerle, özellikle yazıh kültürlerle bağ kurması, bir etnik grubun daha sonra millete dönüşmekte ve buna uygun bir yapı kurmakta yardımına başvura * Sonradan ortaya çıkan, (ç.n.) 46. Geliner, Nations and Nationalism (Oxford, 1983). 92

93 bileceği avantajlar kazanmasına olanak tanır. Geliner ın ikna edici siizlerle savunduğu üzere, daha geniş kültürlerle bu şekilde bağ kutun Afrikalı gruplar milliyetçiliği geliştirmek açısından başkalanna Höre daha iyi bir konumda bulunur. Bunun örneği, hem Hıristiyan Amharalılann hem de Müslüman Somalililerin, her ikisi de ehl-i kitap tan (gerçi Geliner a göre bunlar rakip ve değişik kitaplardı) olduklan için, devlet halkı haline gelmeye aday olduğu Afrika Uumu ydu. Hıristiyanlığın kollanndan birine geçmenin modem kitle milliyetçiliğine benzeyen ve Sahra Altı Afrikası ndaki diğer ick politik fenomen olan 1967 Biafra ayrılığı ile Güney Afrika Milli Kongresi üzerinde ne kadar etkili olduğu bilinmese bile, bu yaklaşım akla uygun görünmektedir. Din ön-milliyetin zorunlu bir işareti değilse bile (gerçi hem Katolik Polonya nın hem de Müslüman Türklerle Tatarların baskısını hisseden on yedinci yüzyıl Ruslan açısından öyleydi) kutsal ikonlar modem milliyetçiliğin olduğu kadar ön-milliyetin de önemli bir parçasını oluşturur. Kutsal ikonlar, aslında hayali olan bir cemaate elle tutulur bir gerçeklik sunan sembolleri, ritüelleri ya da ortak kolektif pratikleri temsil eder. Bunlar, paylaşılan imgeler (ikonlar gihi) ya da Müslümanlann her gün beş vakit kıldıklan namaz gibi pratikler, hatta Müslümanlann Allahüekber'i, Yahudilerin Shema Yisroel i gibi ibadet sözcükleri olabildiği kadar, Meksika daki Guadalope Bakiresi ya da Katalonya daki Montserrat Bakiresi türünde bir millet oluşturacak büyüklükte toprak parçalarıyla özdeşleşen bir ad takılmış imgeler de olabilir. Kutsal ikonlar. Yunanlıların olimpiyatlan gibi, dağınık gruplan bir araya getiren yanşmalar ya (la periyodik festivaller ile Katalan Jocs Florals, Galler deki Eisteddfodau* gibi daha yeni milliyetçi buluşlar olabilir. Kutsal ikonlann öneminin bir kanıtı, basit renkli kumaş parçalannın -yani, bayraklann- evrensel düzeyde modem milletlerin sembolü olarak kullanılması ve bunlann son derece değer verilen ritüel tekrarlar ya ila tapınma eylemlerini çağnştırmasıdır. Bununla birlikte, din ömeğindeki gibi, kutsal ikonlar da biçimi ve niteliği nasıl olursa olsun bir ön-milletin sembolü işlevi gö Galler de edebiyatçılarla saz şairleri için her yıl düzenlenen yanşma. (ç.n.) 93

94 remeyecek kadar fazla geniş ya da fazla dar olabilir. Bakire Mer«yem i Katolik dünyasının sınırlı bir kesimine hapsetmek zordur; bir ön-milli sembol haline gelen her yöresel Bakire ye karşılık, sinirli topluluklann azizeleri olarak kalan onlarca ya da yüzlerce ömel^ vardır, aksi takdirde bizim amacımız açısından hiçbir işe yaramaz/- dı. Ön-milli açıdan en tatmin edici ikonlar, açık ki, özellikle, öme» ğin ön-millet aşamasında bir devletle, egemenlik alanı gelecekteki bir milletin sınırlarına denk düşen ilahi ya da ilahi güçle donatılmış bir kral veya imparatorla ilişkilendirilen ikonlardır. Konumlan gereği (ex offıcio) kiliselerinin başı olan egemenler (Rusya daki gibi) doğallıkla bu çağnşıma dayanıyorlardı, ama İngiltere ve Fransa nın yüce krallıklan da ikonların potansiyel gücünü kilise ile devletin ayn olduğu yerlerde bile kanıtlarlar." Millet oluşturma olanağım bağrında taşıyan sınırlı sayıda teokrasi bulunduğundan, salt ilahi otoritenin ne kadar yeterli olduğunu değerlendirmek zordur. Bu soru, Moğolların ve Tibetlilerin ya da Batı ya daha yakın olan ortaçağ Ermenilerinin tarihini araştıran uzmanlara bırakılmalıdır. Neo- Gelflerin* İtalya da papalık etrafında bir İtalyan milliyetçiliği inşı etmeyi denedikleri zaman anladıklan gibi, on dokuzuncu yüzyıl Avrupası nda ilahi otorite kesinlikle yeterli değildi. Papalık de fac* to bir İtalyan kurumu, 1860 tan önce ise bütün İtalya yı kucaklayan bincik kurum olduğu halde Neo-Gelfler başanlı olamamışlardı. Bununla birlikte. Kutsal Kilise nin, bilhassa Papa IX. Pius döneminde, kendisini -bırakın milliyetçi bir kuruluşa- yerelleşmiş bir milli kuruluşa dönüştürmesi beklenemezdi. On dokuzuncu yüzyılda papalık bayrağı altında birleşmiş bir İtalya nın neye benzeyeceği, üzerinde spekülasyon yürütmeye bile değmeyen bir konudur. Böylece ön-milliyetçiliğin son ve neredeyse kesinlikle en belirleyici olan kriterine, yani aidiyet ya da kalıcı bir politik birime aidiyet bilincine geliyoruz.** Bilinen en kuvvetli ön-milli çimento, 47. Bu konunun klasik ele alınışı hâlâ şu çalışmadır; Marc Bloch, Les Rois th» umaturges {Pans, 1924). * Ortaçağda papa yanlısı olup imparatora karşı çıkan bir Italyan politik grubunun üyeleri, (ç.n.) 48. Gene de bu bilincin bütün insan gruplannı aynı şekilde etkilediği ya da mo> dem millef in topraklan gibi bir şeyi kapsadığı veya modem milliyeti içerdiği düşünülmemelidir. Sanınm Bizans mirasına dayanan popüler Grek bilinci Roma lm> 94

95 kuşku yok ki, (özellikle daha sonraki millet in çerçevesini oluşturan devlet, Büyük Ruslar, İngilizler ya da Kastilyalılar gibi özel bir Staatsvolk yani devlet-halkla birlikte anıhyorduysa) on dokuzuncu yüzyıl jargonuyla tarihsel bir millet olacaktır. Gene de bu noktatla milli tarihselliğin doğrudan ve dolaylı etkileri arasında açık bir aynm yapılması gerekmektedir. Çünkü çoğu örnekte, aslında daha sonraki millet-halkm sözcük (lağannı formüle eden politik millet, bir devlette yaşayanlann kü- V ük bir kesiminden, yani ayrıcalıklı elit kesim, soyluluk ile geniry'den ibarettir. Fransız soylulan Haçlı Seferleri ni gesta Dei per francos" olarak tanımladıklan zaman, haçın zaferini, Fransa da yaşayanlann büyük kısmıyla, hatta (yalnızca kendilerini Franklann torunları olarak görenlerin çoğunun, hükmettikleri halkı Franklann fethettikleri insanlann torunlan sayacaklarından dolayı bile olsa) şimdiki Fransa nın on birinci yüzyılın sonunda bu ismi taşıyan küçük bir parçasıyla ilişkilendirme niyeti bile taşımıyorlardı. (Okul kitaplannda Fransızlann atalannın Franklar değil Galyalılar olduğunda ısrar eden cumhuriyetin demokratik amaçlan uğruna bu görüş tersyüz edilmiş ve devrim sonrasının Kont Gobineau gibi gericileri tarafından gerici ve öjenik amaçlarla onaylanmıştı.) Soyluluğun milliyetçiliği ; üç unsur olan natio, politik fidelitas ve communitas, başka bir deyişle milliyet, politik sadakat ve politik topluluk kategorileri... sosyo-politik bilinçte ve toplum içerisindeki bir grubun (einer gesellschaftlichen Gruppe) duygulannda birleştiği * ölçüde kesinlikle ön-milli olarak değerlendirilebilir. Macar veya Polonya milleti fikrinin St. Stephen ya da Polonya Birliği nin hükümranlığındaki topraklarda yaşayanlann büyük bir bölümünün modem milli tanımlar uyannca Macar ya da PolonyalI olmamasıyla en ufak bir güçlükle karşılaşmadan uyuşabildiği Polonya ve Macaristan gibi ülkelerde, daha sonraki milliyetçiliklerin doğrudan atası kesinlikle budur. Çünkü Macar ve Polonyalı olan plebler olmayan pleblerden daha değerli değildi. Bunlann tamamı, paratorluğu nun (romaiosyn^ bir parçası olmayı da içine alıyordu. Soyluluğun altındaki orta sınıf, aydın tabaka, (ç.n.) (Lat.) Tann nın Franklar aracılığı ile başardığı işler, (ç.n.) 49. Jenö Szücs, Nation und Geschichte (Budapeşte, 1981), s

96 doğası gereği politik millet sahasının dışında kalıyorlardı. Ve ne olursa olsun, bu millet modem milliyetle karıştırılmamalıdır. " Açıkçası, politik millet kavramı ve sözcük dağarı sonuçta, > milliyetçiliğin hemen hemen kesinlikle geçmişe dönük bir bakışla savunduğundan çok daha sonra gündeme gelmekle birlikte, bir ülkede yaşayanlar kitlesinin oluşturduğu varsayılan bir millete genişletilebilirdi. Dahası, ikisi arasındaki bağlar hemen hemen kesinlikle dolaylıydı, çünkü bir krallıktaki sıradan insanlann kendilerini üstün egemen, kral ya da çar aracılığıyla ülkeyle ve halka özdeşleştirebilmeleri için yeterince kanıt varken (Jeanne d Arc ın yaptığı gibi) köylülerin, kaçınılmaz olarak huzursuzluklarının başlıca hedefini temsil eden lordlar topluluğunun oluşturduğu bir ülke yle özdeşleşmeleri pek mümkün değildir. Köylüler belirli bir lorda bağlı ve sadık kalsalar bile, bu bağlılık ne gentry tabakasının kalanının çıkarlarıyla özdeşleşmeyi ne de lordun topraklanndan daha geniş bir ülkeye bağlı olmayı içerecektir. Gerçekten, millet-öncesi çağda, on beşinci ve on altıncı yüzyıl Avrupası ndaki gibi, bugün yabancı işgalcilere karşı özerk bir halkın milli savunma hareketi sınıfına sokacağımız bir durumla karşılaştığımızda, böyle bir hareketin ideolojisi milli değil, toplumsal ve dinsel bir içerik taşıyacaktır. Köylüler, bellatores yani savaşçılar olarak görevleri Türklere karşı onlan savunmak olan soylulann kendilerine ihanet ettiğini ileri sürmüş görünmektedirler. Sakın işgalcilerle gizli bir anlaşma yapmış olmasınlardı? Böylece, dinsizliğe karşı gerçek imanı bir Haçlı seferiyle savunmak sıradan insanlara kalmıştı. Bu tür hareketler belirli koşullarda, Hussçu Bohemya da -ilk Hussçu ideoloji Çek milli nitelikte değildi- ya da Hıris- 50. Soyluluk, sistemli iletişimini -bunu yapacak biricik sınıftı- İdari bölgeleriyle ve Hırvat politik milleti gibi sorunlan tartışıp kararlar aldıklan Zümreler Dlyeti nde sürdürüyordu. Bu, milliyet siz,... yani milli bilinci olmayan bir milletti... çünkü soyluluk kendisini Hırvat etnik topluluğun diğer üyeleriyle, köylüler ve kasabalılarla özdeşleştiremlyordu. Feodal yurtsever anayurdu nu seviyordu, ama anayurdu, kendisi gibi soylu olanların malikâneleri ve mülkleri ile onun krallık ıyla sınırlıydı. Feodal yurtsever in gözünde, kendisinin de bir üyesi olduğu politik millet' eski devletin topraklan ve gelenekleri demekti. Mirjana Gross, On the integration of the Croatian nation: a case study in nation-bullding, East European Ouarterly, XV, 2 Haziran 1981, s Szüsc, Nation und Geschichte, s

97 liyan devletlerin askeri sınırianndaki silahlı ve görece serbest olan köylüler arasında olduğu gibi, daha geniş kapsamlı, halka dayalı bir milli yurtseverliğin temelini yaratabilir. Daha önce gördüğümüz lizere. Kazaklar buna bir örnektir. Gelgelelim, devlet geleneğinin sağlam ve kalıcı bir çerçeve sunmadığı yerlerde, tabandan gelişen lıalk yurtseverliği genellikle doğrusal biçimde modem milli yurtseveriiğe doğru gelişen bir şey olarak görülemez.^ Eski rejim devletleri de tebadan böyle bir hareket beklemiyordu zaten. Böylesi rejimlerde tebanm görevi, askeri yükümlülükleri olanlar dışında, sadakat ya da hırs değil, kulluk ve sükûnetti. Büyük Friedrich, kendisine sadık olan Berlinlilerin, başkenti işgal etmek üzere olan Rusları yenilgiye uğratmak için yardım etme önerilerini, savaşların sivillerin değil, askerlerin işi olduğu gerekçesiyle kızgınlıkla reddetmişti. Ve hepimiz, İmparator II. Francis in kendisine bağlı Tirollülerin yürüttüğü gerilla savaşına tepkisini hatırlarız: Bugün onlar benden yana yurtseverler, ama yarın bana karşı yurtseverler haline gelebilirler. Gene de günümüzdeki ya da geçmişteki tarihsel (veya gerçek) bir devletin üyesi olmak, şu ya da bu şekilde, sıradan insanların bilincinde doğrudan ön-milliyetçilik (veya belki de, Tudor İngilteresi nde olduğu gibi, modem yurtseverliğe yakın bir şey) yaratabilir (Shakespeare in İngiliz tarihiyle ilgili propagandist oyunlarına bu sıfatı yakıştırmayı reddetmek bilgiçlik taslamak olur; ama elbette o dönemde seyircilerin bizimle aynı yommu yaptıklarını düşünmeye hakkımız yok). On dokuzuncu yüzyıl öncesi Sırpların ön-milli duygulannı yadsımak mümkün değildir ve bunun nedeni, Sırplann komşu topraklardaki Katolikler ile Müslümanlar karşısında Ortodoks olmaları değil (bu nitelik onlan Bulgarlardan ayırmazdı), Türklerin bozguna uğrattığı eski krallığın anılarının şarkılarda ve kahramanlık hikâyelerinde, belki daha doğmsu, Sırp krallarının çoğunu takdis etmiş olan Sırp kilisesinin günlük ayin kitaplarında korunmasıydı. Rusya da bir çann bulunması, Ruslann kendilerini millete benzeyen bir şey olarak görmelerine yardımcı oluyordu kuşkusuz. Bir devlet geleneğinin, amacı milleti teritoryal bir devlet 52. Ag.y., s

98 olarak yerleştirmek olan modem milliyetçiliğin gözündeki potansiyel popüler cazibesi herkesçe bilinmektedir. Bu tür hareketlerin bazdan, bundan dolayı, sonuncu önemli krallıkları MÖ birinci yüzyılda kalan Ermeniler ya da milliyetçileri kendilerini (inanılmayacak biçimde) soylu Hırvat politik milleti nin mirasçılan sayan Hırvat- 1ar örneğindeki gibi, geçmişteki uygun (ve etkileyici) bir ulus devlet arayışı içinde halklarının gerçek belleğini çok gerilere götürmeye sürüklenmişlerdir. Her zamanki gibi, on dokuzuncu yüzyıl milli propagandasının içeriği, sıradan insanların milli davaya bağlanmadan önce fiilen ne düşündükleri konusunda güvenilir bir kılavuz değildir. Bu, elbette, milliyetçiliğin üzerinde inşa edileceği önmilli kimliğin Ermeniler arasında ya da (herhalde açıkça daha dar kapsamda olmakla birlikte) on dokuzuncu yüzyıldan önce Hırvat köylülerde var olduğunu yadsımak anlamına gelmez. Oysa, ön-milliyetçilikle sürekliliğin bulunduğu ya da öyle göründüğü örneklerde bile bağlantı pekâlâ yapay olabilir. Yahudi önmilliyetçiliği ile modem Siyonizm arasında hiçbir tarihsel süreklilik yoktur. Kutsal Tirol toprağındaki Alman sakinler, bizim yüzyılımızda Alman milliyetçilerin bir alt türü, hatta Adolf Hitler in coşkulu taraftarlan haline geldiler. Ama konuyla ilgili yazında mükemmel biçimde çözümlenmiş olan bu sürecin, pancermen milliyetçiler aksini düşünseler bile, (etnik ve dilsel bakımdan Alman olan) hancı Andreas Hofer önderliğinde gerçekleştirilen 1809 Tirol halk ayaklanmasıyla özsel bir bağı yoktur. '*Hatta bazen, ikisi aynı anda ve iç içe geçmiş bir halde var olsa bile, ön-milliyetçilik ilfl milliyetçiliğin hiç çakışmadığını görürüz. On dokuzuncu yüzyıl başında Yunan milliyetçiliğinin okuryazar savunucuları ile örgütleyi* çileri tartışma götürmez biçimde, ülke dışındaki eğitimli, yani klasik eğitim almış Yunanistan hayranlannın da coşkusunu uyandıran antik Helen in şanlı geçmiş düşüncesinden esinlenmişlerdir. Ve on* 1ar tarafından ve onlar için geliştirilen milli yazı dili olan Kathare* vousa, Themistocles ile Pericles in tomniannın dilini, onu bozmu} 53. Buna yeterince yer ayırmaması, 1. Banac ın aslında mükemmel olan argü«manında Hırvatlarla İlgili yönü zayıflatmaktadır. 54. Cole ve Wolf, The Hidden Frontier, s. 53,

99 olan iki bin yıllık kölelikten kurtanp gerçek kaynağına götürmeye Valışan ağdalı bir neo-klasik dildi ve halen de öyledir. Gene de yeni bir bağımsız ulus devletin oluşumu uğruna silaha sanlan gerçek Yunanlılar, İtalyanlann Latince konuşmasından daha fazla eski Yunanca konuşmuyorlardı. Yazıp kullandıkları dil çağdaş Yunanlaydı. Pericles, Aeschylus, Euripides ve antik İsparta ile Atina devletlerinin zaferleri onlar için, bir anlam ifade ediyorsa bile, çok az ^ey anlatıyordu; bunları duydukları zaman kendi devirleriyle bir ilinti kurmuyorlardı. Paradoksal bir durum olarak, Yunanistan dan (,ok Roma yanlışıydılar (romaiosyne); şöyle ki, kendilerini Hıristiyanlaşmış Roma İmparatorluğu nun (yani, Bizans ın) mirasçıları görüyorlar; Müslüman kâfirlere karşı Hıristiyanlar, Türk köpeklere karşı Romalılar olarak savaşıyorlardı. Bununla beraber, yalnızca şimdi aktardığımız Yunan örneğine hakarak bile, ön-milliyetçiliğin, görüldüğü yerlerde, ikisi arasındaki farklılıklar ne kadar büyük olursa olsun, ön-milli topluluğun mevcut sembolleri ile duygulan modem bir davanın ya da modem bir devletin peşinden seferber edilebildiği sürece, milliyetçiliğin İ!jini kolaylaştırdığı açıkça ortadadır. Ancak bununla, ikisinin aynı ^cy olduğunu, hatta mantık açısından veya kaçınılmaz olarak birinin öbürüne zemin hazırladığını söylüyor değiliz. Çünkü tek başına ön-milliyetçiliğin, bırakın devletleri, milliyetleri ve milletleri oluşturmaya bile yetmediğini herkes görmektedir. Devletli ya da devletsiz milli hareketlerin sayısı, günümüzün potansiyel millet olma kriterleriyle bu tür hareketleri oluşturabilecek insan gmplannın sayısından açıkça çok daha az; ön-milli bağlardan ayırt edilmesi çok güç olacak bir şekilde birbirine ait olma duygusu taşıyan toplulukların sayısından ise kesinlikle daha azdır. Üstelik, (1.800 nüfuslu Falkland Adalan nın, diğer adıyla Malvinas ın kendi kaderini tayin etmesi sorununu bir kenara bıraksak bile) bajsimsiz bir Sahra milleti uğmna savaşan kişilik ya da Kıbrıs ın Türk kesimi adına fiilen bağımsızlık ilan eden yaklaşık kişilik halkların ciddi biçimde bağımsız devlet olma iddi- Hİanyla ortaya çıkmalanna karşın bu böyledir. Günümüzde milliyetçiliğin görünüşte evrensel çaplı bir ideolojik egemenliği bulun- 99

100 dudunun bir tür göz yanılması olduğunda Geliner a katılmak gerekmekledir. Bazı potansiyel milli gruplann bu statüyü iddia ettiği ve benzer iddialarla ortaya çıkan (gariptir ki pek çoğu da böyle bir iddiada bulunmaz) diğerlerini dışladığı bir dünyadan başka bir milletler dünyası var olamaz. Ön-milliyetçilik yeterli olsaydı, şimdiye kadar Mapuche ya da Aymara halklannda ciddi bir milli hareket görülürdü. Eğer bu tür hareketler yarın kendini gösterirse, bunun nedeni başka faktörlerin araya girmesi olur. İkincisi, ciddi olarak devlet özlemi duyan milli hareketler için bir ön-milli temel istenilir, belki de temel bir önem taşırken (gene de bir devlet yaratmak için başlı başına yeterli değildir), bir devletin kurulmasından sonra milli yurtseverliğin ve sadakatin şekillenmesi açısından ön-milli temelin vazgeçilmez bir önemi yoktur. Sık sık gözlemlendiği üzere, milletler, devletin temelini oluşturmaktan daha çok, bir devletin kurulmasının sonucu olarak ortaya çıkarlar. Bütün özgül milli karakteristik özellilderi ve millet olma kriterleri on sekizinci yüzyılın sonundan itibaren yerleşiklik kazanan, aslında belirli bir devletin ve ülkenin kuruluşundan önce var olamayacak olan ulus devletlerin açık örnekleri Amerika Birleşik Devletleri ile Avustralya dır. Ancak bir devletin kurulmasının kendi başına bir millet yaratmaya yetmediğini de kendimize hatırlatmamıza gerek yoktur. Son olarak ve her zaman yapıldığı gibi bir uyanda bulunmak yerinde olacaktır. Görece kendini en az ifade edebilen insanlann zihinlerinde geçmişte neler olup bittiği, hatta bugün neler döndüğü konusunda, bu insanlann sadık kaldıklarını iddia ettikleri milliyetler ile ulus devletlere karşı düşünce ve duygulan üzerine kesin konuşamayacak kadar az şey biliyoruz. Ön-milli kimlik ile daha sonraki milli ya da resmi yurtseverlik arasındaki gerçek ilişkiler bu nedenle genellikle karanlıkta kalmaktadır. Nelson un Trafalgar Savaşı ndan hemen önce donanmasına, İngiltere nin herkesten görevini yapmasını beklediğini söylediği zaman neyi kastettiğini biliyor, ama o gün Nelson un denizcilerinin (bazılanna yurtsever denebileceğini düşünmek yanlış olmasa bile) akıllanndan neler geçtiğini bilmiyoruz. Milli partiler ile hareketlerin onlara arka çıkan millet 100

101 (İyelerinin desteğini nasıl yorumladığını biliyor, ama müşterilerin, milli politika satıcılarının bir paket olarak kendilerine sunduğu çok (^eşitli mallan satın aldıktan sonra neler düşündüklerini bilmiyoruz. Yer yer millet üyelerinin istemedikleri şeyin ne olduğu konusunda -örneğin, İrlanda halkının Kelt dilinin genel kullanımını talep etmediği gibi- açık bir fikir yürütebiliriz, ama bu tür sessiz referandumlar yapmak pek mümkün değildir. Sürekli olarak, insanlara görmedikleri bir ders ve girmedikleri bir sınava göre not verme riskiyle karşı karşıyayız. Örneğin, oldukça akla uygun göründüğü ve milliyetçilerle milli hükümetler doğallıkla buna yatkın oldukları için, bir yurtseverlik kanıtı olarak vatan uğruna ölme arzusunu düşünün. Milli çağnlara herhalde daha açık olan II. Wilhelm ile Hitler in askerlerinin, muhtemelen pek motive olmayan ve prensleri tarafından paralı asker olarak kiralanan on sekizinci yüzyıl Hessenlilerinden* daha cesurca dövüştüklerini görmeyi bekleriz. Peki gerçekte böyle mi olmuştur? Diyelim, henüz milli yurtseverler diye değerlendirilemeyecek olan Birinci Dünya Savaşı ndaki Türklerden ya da çok açık biçimde ne İngiliz ne de Nepal milliyetçiliğinin harekete geçirdiği Gurkalardan daha iyi mi savaşmışlardı? Yanıt almak ya da araştırma tezi hazırlamaya teşvik etmek amacıyla değil de, özellikle modem milliyetçiliğin tartışma götürmez derecede kitlesel bir politik güç haline gelmesinden önceki dönemde sıradan insanların milli bilincinin etrafını kuşatan sisin yoğunluğunu göstermek amacıyla böyle oldukça absürd sorular formüle ediyorum. Batı Avrupa da bile çoğu millet açısından bu aşamaya on dokuzuncu yüzyılın sonlarına kadar geçilmemişti. O yıllarda, ileride göreceğimiz gibi içeriğinin değilse bile en azından seçimin ne olduğu açıklığa kavuşmaktaydı. * Amerikan İç Savaşı sırasında Ingiliz hül<ümetinin kullandığı Hessenli paralı askerlere atıf yapılıyor, (ç.n.) 101

102 102 III Hükümetlerin Perspektifi Şimdi gözlerimizi tabandan, Fransız Devrimi nden sonra devletleri ve toplumlan yönetenlerin millet ve milliyet sorunları üzerine kafa yorduklan yüksek doruklara çevirelim. Pek çok açıdan on altıncı-on yedinci yüzyıllardaki büyüyen Avrupa prensliklerinin öncelediği ama sistemli olarak Fransız devrimleri çağında şekillenen karakteristik modem devlet, çoğu açıdan yeni bir olguydu. Modem devlet, yönettiği insanlann hepsini kucaklayan (tercihan sürekli ve bölünmemiş) bir toprak parçası olarak tanımlanıyor, kendisi gibi diğer toprak parçalanndan belirgin sınır çizgileriyle aynhyordu. Modem devletin politik düzlemde kendi halkı üzerinde, ara yöneticiler ve özerk kumluşlar sistemine gerek duymayan, doğrudan bir egemenliği ve yönetimi söz konusuydu ve

103 eğer mümkünse, topraklannda yaşayan herkese aynı kurumsal ve idari düzenlemeleri (ama Devrim Çağı ndan sonra artık geçmişin dinsel veya laik-ideolojik düzenlemeleri söz konusu değildi) dayatmanın yollarını anyordu. Modem devlet gün geçtikçe kendi tabasının yani yurttaşlannın düşüncelerini dikkate almak zorunluluğuyla yüz yüze geliyordu, çünkü yeni politik düzenlemelerde devlet yurttaşlanna bir söz hakkı (genellikle çeşitli türde seçilmiş temsilciler aracılığıyla kullanılan bir hak) tanımakta ve/veya başka yollarla, yani vergi mükellefleri ya da potansiyel askerler olarak onların pratik onayı veya faaliyetlerine ihtiyaç duymaktaydı. Kısacası devlet, teritoryal olarak tanımlanan bir halk ı yönetiyor ve bunu kendi topraklan üzerinde en yüce milli yönetim organı olarak (ve temsilcilerini giderek en ufak köydeki en mütevazı fertlere kadar yayarak) sürdürüyordu. Bu müdahaleler on dokuzuncu yüzyıl boyunca modem devletlerde o kadar genel ve rutin bir hal almıştı ki, hiçbir ferdinin ulus devletle ve onun temsilcileriyle (postacı, polis ya da jandarma ve nihayet okul öğretmeni, devlet demiryollarında çalışan insanlar; kışlalara ve çok daha geniş bir alana yayılan askeri birlikleri saymıyomz bile) düzenli ilişki kurmasını istemeyen bir aile, kimsenin uğramadığı bir yerde yaşamak zoranda kalırdı. Devlet, düzenli periyodik nüfus sayımlan (on dokuzuncu yüzyıl ortasına kadar genelleşmemişti), kâğıt üzerinde zomniu olan ilköğretim ve uygulanabildiği yerlerde askere alma aracılığıyla tebasınm ve yurttaşlannın tek tek sicilini tutuyordu. Bürokratik kummlara ve yeterli sayıda polise sahip devletlerde tek tek belgeleme ve sicil tutma sistemi, herkesi, özellikle bir yerden başka bir yere taşınıyorsa, egemenhk ve yönetim aygıtıyla daha da doğrudan ilişkiye geçiriyordu. İnsan hayatı için önemli ayinlerin dinsel cemaatlerce düzenlemesine sivil bir altematif sunan devletlerde -çoğu devlette böyleydi- yurttaşlar devletin temsilcileriyle bu duygu yüklü gösterilerde karşılaşabilirlerdi ve her zaman için nüfus sayımlanm tamamlayan doğum, evlilik ve ölüm kayıtlanm tutan aygıt tarafından takip edilirlerdi. Hükümet ile uymk ya da yurttaş, kaçınılmaz olarak, daha önce rastlanmayan gündelik bağlarla birbirleriyle bağlıydı. Ve on dokuzuncu 103

104 104 yüzyıl dahi, tipik örnekleri demiryolu ve telgrafta görülen ulaşım ve iletişim devrimleri, merkezi otorite ile onun en uzak kontrol noktalan arasındaki bağlan sıkılaştınp rutinleştirmekteydi. Bu değişiklik, devletler ile yönetici sınıflar açısından, merkezi hükümet ile yerel elitler arasındaki değişken ilişkiyi (federalizmin tipik olmaktan çıktığı ve giderek daha ender görüldüğü Avrupa da durmadan milli merkez lehine değişiyordu bu ilişki) bir kenara bıraksak bile, iki tür ciddi politik problem çıkarmaktaydı.' Birincisi, her yetişkin (erkek) yurttaşın, hatta yönetime bağlı olan herkesin -cinsiyeti ve yaşı ne olursa olsun- devlet yönetimiyle doğrudan bağlı olduğu yeni yönetim biçimini uygulamaya geçirmenin en iyi yoluyla ilgili teknik-idari sorunlar doğurmaktaydı. Bu sorunlar bizi burada yalnızca, çok çeşitli temsili kurumlardan oluşan ve doğallıkla, evrensel okuryazarlık özleminin politik açıdan hassas hale getirebileceği devlet içindeki yazılı, hatta sözlü iletişim dili ve dilleri sorununu gündeme getiren bir yönetim ve temsilcileri aygıtının kurulmasını içerdiği kadanyla ilgilendirmektedir. Bu devlet temsilcilerinin yüzdesi bizim standartlanmıza göre mütevazı kalırken (1910 dolaylannda olsa olsa çalışan milli nüfusun 20'de l'iydi), bazen oldukça hızlı biçimde artıyor ve çahşanlann önemli bir kesimini temsil ediyordu: Yalnızca birkaç ömek aktanrsak, Cisleithanian* Avusturyası nda yaklaşık (1910), Fransa da yanm milyonun üzerinde (1906), Almanya da yaklaşık 1.5 milyon (1907), İtalya da (1907).^ Geçerken belirtelim ki, söz konusu ülkelerde devlet herhalde çahşanlann okuryazar olması gerektiren en büyük organı oluşturmaktaydı. İkincisi, bu değişiklik devlete ve egemen sisteme sadık ve onun 1. Ayrı bir İrlanda parlamentosunun feshedilmesi, Polonya Kongresi nin özerkliğinin geri alınması, eski Federal Almanya ya baskın bir üyenin (Prusya) ve ülke çapındaki tek bir pariamentonun egemen olması, İtalya nın merkezi bir devlete dönüşmesi, Ispanya'da yerel çıkariardan bağımsız tek bir milli polis gücünün ku* rulmeısı, bu eğilimin çeşitli ömekleridir. Merkezi hükümetler, Britanya da olduğtf gibi, merkezi denetimle yerel inisiyatife oldukça geniş bir alan bırakabilirier, ancak Avrupa da 1914 ten önceki tek federal yönetim İsviçre ydi. * Avusturya-Macaristan Imparatoriuğu nun Avusturya da kalan bölümü, (ç.n.) 2. Peter Flora, State, Economy and Society in VVestem Europe , Cilt 1, Bölüm 5 (Frankfurt, Londra ve Chicago, 1983).

105 la özdeş olan yurttaşla ilgili olarak politik açıdan çok daha hassas sorunlar doğurmaktaydı. Yurttaş ile laikleşmiş milli yöneticilerin birbirleriyle doğrudan karşı karşıya gelmelerinden önceki günlerde, sıradan erkek -sıradan kadının adını bile anmıyoruz- için devlete sadakat ve onunla özdeşleşme ya gerekli değildi ya da Devrim Çağı nın parçaladığı veya gözden düşürdüğü bütün o özerk ya da ara kertelerde gerçekleşiyordu: Yani dinsel ve toplumsal hiyerarşi ( Tann beyleri ve akrabalarını korusun/ve bizi uygun mevkimizde tutsun ), hatta monarşinin erdemi ve adaleti temsil etmesine dokunmayarak uyruklar ile imparator ya da kral arasında bir paravan gibi duran kendi kendini yöneten topluluklar ve kurumlar ya da nihai egemenin astı olan özerk otoriteler aracılığıyla. Çocuklar nasıl anne babalarına sadakat gösteriyorsa, kadınlar da onların namına hareket eden erkeklerine sadık kalıyordu. Öbür yandan, ifadesini 1830 Fransız ve Belçika devrimlerinin rejimlerinde ve Britanya da 1832 den sonraki Reform Çağı nda bulan klasik liberalizm, politik haklan mülk sahibi ve eğitimli erkeklerle sınırlayarak yurttaşların politika yapması sorununda yan çizmekteydi. Gene de on dokuzuncu yüzyılın son üçte birinde, demokratikleşmeden, hatta politikanın gittikçe sınırsız bir içerik kazanan seçimlere dayanmasından kaçınılamayacağı gün geçtikçe daha açık hale geliyordu. En azından 1880 lerden itibaren, sıradan erkeğe bir yurttaş olarak politikaya kâğıt üzerinde bile olsa katılma şansının verildiği her yerde (çok ender istisnalarla sıradan kadın hâlâ dışlanıyordu), bu insanlann kendisinden daha üstün kişilere ya da devlete karşı doğal bir bağlılık duyup destek vereceğine artık güvenilemeyeceği aynı derecede aydınlığa kavuşmuştu. Bilhassa, kişinin ait olduğu sınıf tarihsel olarak yeni olduğu ve buna bağlı olarak yeni düzenlemede geleneksel bir yerden yoksun olduğu zamanlarda hiç güvenilemezdi. Bu yüzden devletin ve egemenlerin, alt tabakalann sadakatini sağlamak üzere rakipleriyle kapışmaya girme ihtiyacı iyice keskinleşmişti. Ve aynı dönemde modem savaşın örneklediği gibi, devletin çıkarları artık sıradan yurttaşın önceden hayal bile edilmeyen ölçüdeki katılımına bağlıydı. Ordular ister zorunlu askerlerden ister gölo.*»

106 nüllülerden oluşsun, erkeklerin askerlik yapma isteği artık hükümetlerin hesaplanndaki temel değişkenlerden biriydi; gerçekten, hükümetlerin sistemli biçimde araştırmaya başladıkları şey (Britanya da Boer Savaşı ndan sonra yapılan ünlü fiziksel gerileme incelemesinde görüldüğü gibi) onların askerlik alanındaki gerçek fiziksel ve zihinsel yetenekleriydi. Sivillerden ne ölçüde özveri beklenebileceği stratejistlerin planlanna dahil edilmek zorundaydı: 1914 ten önce Britanyalı uzmanlar, bu gerekçelerle, ülkenin kitlesel kara savaşına katılmasına ağırlık veriyor ve Britanya nın yiyecek ithalatının bekçisi olan donanmayı zayıflatmaya yanaşmıyorlardı. Yurttaşların, özellikle işçilerin politik tavırları, işçi hareketleriyle sosyalist hareketlerin yükselişiyle beraber yaşamsal önem taşıyan konular oluyordu. Açıkçası politikanın demokratikleşmesi, yani bir yandan (erkeklerin) oy hakkının giderek genişlemesi, öbür yandan modem, idari, yurttaşları harekete geçiren ve etkileyen devletin kurulması, hem millet sorununu hem de yurttaşlann kendi millet ine milliyet ine ya da diğer sadakat odaklanna karşı duygulannı politik gündemin en ön sıralanna yerleştirmekteydi. Demek ki egemenler açısından sorun, yalnızca yeni bir meşruiyet kazanmak değildi; gerçi zaman ve biçim olarak yeni devletlerde bu sorun da çözülmek zorundaydı ve nasıl tanımlanırsa tanımlansın bir halk ya da millet le özdeşleşme, bu sorunu çözmenin elverişli ve modaya uygun bir yolu, halkın egemenliğinde ısrarlı olan devletlerde ise tanımı gereği tek yoluydu. Yunanistan, İtalya ve Belçika gibi daha önce asla bu niteliğe sahip olmamış olan ya da varlığıyla bütün tarihsel emsallerinden ayrılan 1871 Alman İmparatorluğu gibi monarşi devletlerini başka ne meşrulaştırabilirdi? Adapte olma ihtiyacı, uzun bir geçmişi olan rejimlerde bile üç nedenden dolayı kendisini gösteriyordu ile 1815 arasında bu tür rejimlerden köklü bir değişiklik geçirmeyenlerin sayısı çok azdı (Napolyon çağı sonrası İsviçre bile önemli açılardan yeni bir politik birimdi). Hanedan meşruiyeti, ilahi buyruk, yönetimin tarihsel hak ve sürekliliği ya da dinsel birlik gibi geleneksel sadakat güvenceleri ağır yaralar almıştı. Nihayet, devlet otoritesinin buna benzer bütün geleneksel meşruiyetleri 1789 dan beri sürekli tehdit altındaydı. 106

107 107 Monarşi örneğinde açıkça görülmektedir bu. Monarşi kurumuna yeni ya da en azından tamamlayıcı bir milli temel sağlama ihtiyacı, III. George un Britanyası ve I. Nikola nın Rusyası kadar devrim tehlikesinden uzak devletlerde de hissediliyordu. Kaldı ki monarşiler de kesinlikle kendilerini adapte etmeye çalışmışlardı. Gene de monarkın millet e göre uyarlanması Devrim Çağı ndan sonraki geleneksel kurumlann ne ölçüde adapte olma ya da yok olup gitme zorunluluğuyla karşı karşıya geldiklerinin yararlı bir göstergesiyse bile, on altmcı-on yedinci yüzyıl Avrupası nda geliştiği biçimiyle prenslerin soydan gelen egemenliğinin millet le zorunlu bir ilişkisi yoktu. Aslında, 1914 te Avrupa daki monarklann çoğu (monarşi bu kıtada hâlâ hemen hemen genel bir özellik iken), kişisel milliyetleri (kendilerini bir milliyete sahip olarak hissediyorlarsa) devletin başı olma işlevleriyle hiçbir ilintisi bulunmayan, birbirleriyle bağlı bir dizi aileden geliyordu. Kraliçe Victoria nın eşi olan Prens Albert, Almanya nın kendi anayurdu olduğu duygusuyla, Prusya Kralı yla bir Alman olarak yazışırken, kararlı biçimde temsil ettiği politika çok daha net biçimde Büyük Britanya nın politikasını yansıtmaktaydı."* Yirminci yüzyılın sonundaki milletlerüstü korporasyonlar, genel müdürlerini ait olduklan ya da merkezlerinin bulunduğu milletin üyelerinden seçmeye, on dokuzuncu yüzyıl ulus devletlerinin yerel bağlara sahip krallar seçmelerinden çok daha fazla meyillidir. Öbür yandan, başında soylu bir egemen bulunsun bulunmasın, devrim sonrası devletin millet le, yani hem önceden gördüğümüz gibi yapısından ötürü hem de onu politik haklan ya da iddiaları olan, çeşitli şekillerde harekete geçirebilen bir yurttaşlar topluluğuna çeviren politik dönüşümler nedeniyle bir anlamıyla bir kolektif, bir halk olarak görülen kendi topraklarındaki insanlarla zorunlu bir organik ilişkisi vardı. Devletin henüz meşruiyetine ya da birli- 3. Linda Colley, The apotheosis of George III; loyalty, royalty and the British nation (Past and Present, 102, 1984, s ); Kont Uvarov un, çann yönetiminin yalnızca otokrasi ve Ortodoksluk ilkelerine değil, bunun yanında natsionalnost yani milliyet ilkesine de dayanması gerektiği yolundaki önerisi (1832) için bkz. Hugh Seton-VVatson, Nations and States (Londra, 1977), s Krş, Revolutionsbriefe 1848: Ungedrucktes sus dem Nachlass König Friedrich VVilhelms IV von Preussen (Leipzig, 1930).

108 ğine yönelik ciddi bir meydan okumayla yüz yüze gelmediği, hakikaten etkili olan yıkıcı güçlerle karşılaşmadığı zamanlarda bile, eski sosyo-politik bağların çözülmesi yüzünden yeni kamusal sadakat biçimlerini (Rousseau nun deyişini kullanırsak, kamusal bir din ) formüle edip aşılamak zorunluydu, çünkü başka potansiyel bağlılıklar da artık politik ifadeye kavuşabilirdi. Zira devrimler, liberalizm, milliyetçilik, demokratikleşme ve işçi sınıfı hareketlerinin yükselişi çağında hangi devlet kendisini mutlak ölçüde güvende hissedebilirdi? Yüzyılın son yirmi yılında türeyen sosyoloji esasen politik bir sosyolojiydi ve devletlerin sosyo-politik birliği sorunu ilgisinin merkezini oluşturuyordu. Ancak yurttaşlarından gün geçtikçe edilgenlikten daha fazlasını isteyen devletlerin kamusal bir dine ( yurtseverlik ) duydukları ihtiyaç iyice yoğunlaşıyordu. Nelson un denizcilerine Trafalgar Savaşı için hazırlanırken bir yurtseverlik türküsüyle anlattığı gibi, İngiltere bugün herkesten üzerine düşeni yapmasını beklemektedir. Ve eğer devlet, olur da, yurttaşlarını rakip vaizlere kulak vermeden önce yeni dine inandırmayı başaramazsa, pekâlâ varlığını kaybedebilir. Birleşik Krallık (Gladstone un fark ettiği gibi), te oy kullanma hakkının demokratikleşmesiyle, adadaki Katolik parlamento üyeliklerinin neredeyse hepsinin o andan itibaren bir İrlanda (yani, milliyetçi) partisine ait olacağı ortaya çıkar çıkmaz, İrlanda yı kaybetmişti: Gene de Birleşik Krallık olarak kalmıştı, çünkü onu oluşturan diğer milli birimler, on sekizinci yüzyılda ağırlıkla kendilerine yarar sağlayarak evrilmiş olan ve hâlâ daha ortodoks bir milliyetçiliği temsil eden kuramcıların kafasını karmakanşık eden devlet-merkezli Büyük Britanya milliyetçiliğini benimsiyorlardı.^ Habsburg İmparatorluğu -adeta bir İrlandalar topluluğuydu- o kadar şanslı değildi. AvusturyalI romancı Robert Musil in de- 5. Britanyalılık bilincinin evrimi için bl<z. genel olarak, der. Raphael Samuel, Patriotism: The Making and Unmaking o f British National Identity (3 cilt, Londra, 1989), ama özellikle ünda Colley, VVhose nation? Class and national consclousness in Britain {Past and Present, 113, Kasım 1986, s ) ve "Imperial South VVales, Gwyn A. VVilliams, The VVelsh in their History {Londra ve Canberra, 1982). Bu bilmece için, Tem Nairn, The Enchanted Glass: Britain and its Monarchy {Londra, 1988), Kısım

109 109 yişiyle Kakanya (Almanca emperyal ve kralla ilgili *sözcüklerindeki k lerin birleştirilmesiyle elde edilen bir kısaltma) ile onu izleyen Tom Naim in deyişiyle Ukanya (United Kingdom m ilk harflerinden türetilmiştir) arasmda çok önemli bir farklılık vardır. Salt devlete dayalı bir yurtseverlik etkili olamaz diye bir kural yok; çünkü modem teritoryal yurttaş-devletinin varlığı ve işlevleri, sürekli olarak bireylerin devlet işlerine katılmasını gerektirir ve kaçınılmaz olarak, benzeri düzenlemelerden farklı olan, ağırlıkla devletin belirlediği yaşam kurallan getiren bir kurumsal ya da işleyişsel düzenleme sunar. Birkaç on yıllığına (tek bir insanın ömründen kısa bir süre) var olması bile, bu tarzdaki yeni bir ulus devletle en azından pasif bir özdeşleşmeyi sağlamaya yetebilir. Eğer böyle olmasaydı, İran da devrimci Şii fundamentalizminin yükselişinin, parçalanmış Lübnan ın Şiileri arasında olduğu kadar Irak ta da ciddi yansımalara yol açmasını beklememiz gerekirdi.^ Çünkü Lübnan devletinin Kürt olmayan Müslüman nüfusunun (bu arada, mezhebin belli başlı kutsal yerlerinin bu devletin topraklannda bulunduğunu belirtelim) büyük kısmı Iranlılarla aynı inanca sahiptir. Gene de Mezopotamya da egemen, laik bir ulus devlet kurulması fikri, teritoryal bir Yahudi devleti fikrinden daha yakın zamanlara rastlamaktadır. Saf devlet-yurtseverliğinin potansiyel olarak ne kadar etkili olduğunun aşın bir örneği, Finlilerin on dokuzuncu yüzyılın büyük bölümünde, aslında 1880 lerden sonraki Ruslaştırma politikası Rus-karşıtı bir tepki doğurana kadar. Çarlık imparatorluğuna gösterdikleri sadakattir. Gerçekten de bugün Rusya da Romanov hanedanının izlerini bulmak kolay değilken, bir kurtarıcı Çar II. Alexander heykeli Helsinki nin ana meydanında hâlâ bütün azametiyle yükselmektedir. Liste daha da uzatılabilir. Orijinal (devrimci-halkçı) yurtseverlik fikri, milliyetçi kökenli olmaktan ziyade devlete dayanıyordu, çünkü bu, bizzat egemen halkla, yani onun adına iktidan yürüten * Burada Almanca kaiserlich ve königlich sözcüklerine atıf yapılıyor, (ç.n.) 6. Baskılar kuşkusuz Irak ta bu tür sempatilerin İfade edilme ortamını kaldırıyordu; öbür yandan işgalci Iran devrimi ordulannın ciddi geçici başanlan böylesi düşüncelerin dile getirilmesini cesaretlendinmişe benzemez.

110 devletle ilintili bir fikirdi. Etnik kökenin ya da tarihsel sürekliliğin diğer unsurlarının bu anlamdaki m illef le ilintisi yoktu, dilin ilintisi ise ancak ya da esas olarak pragmatik nedenlere dayanıyordu. Sözcüğün asıl anlamıyla yurtseverler, doğru ya da yanlış, benim ülkem düsturuna inananlann, yani (sözcüğün ironik kullanımını aktaran Dr. Johnson un ifadesiyle) hükümetin baş belası hizipçiler in tam karşıtı kişilerdi. Daha ciddisi, terimi, öncülüğünü Amerikalıların ve özellikle 1783 Hollanda devriminin yaptığı tarzda kullanmış görünen Fransız Devrimi,* yurtseverleri, ülkelerine duydukları sevgiyi, onu reformla ya da devrimle yenilemek isteyerek gösteren kişiler olarak düşünüyordu. Ve onlann sadakat gösterdikleri patrie; varoluşsal, önceden var olan bir birim değil, üyelerinin politik seçimiyle (bu seçimle eski bağlılıklanndan kopuyor, en azından iyice zayıflatıyorlardı) yaratılan bir milletti. 19 Kasım 1789 da Valence yakınlannda toplanan Languedoc, Dauphin6 ve Provence li Milli Muhafız, Millet, Yasa ve Kral a sadakat yemini etmişler ve o andan itibaren artık Dauphine li, Provence li ya da Languedoc lu olmadıklarını ilan etmişlerdi; artık yalnızca Fransızdılar. Daha uygun bir örnek olarak, 1790 da benzer biçimde bir araya gelen Alsace, Lorraine ve Franche Comt6 li Milli Muhafızlar da aynısını yaparak Fransa nın sadece yüzyıl önce ilhak ettiği eyaletlerde yaşayanlan gerçek Fransızlara dönüştürmüşlerdi. Lavisse in belirttiği gibi:' La Nation consentie, voulue par ellememe ' Fransa nın tarihe katkısıydı. Potansiyel yurttaşlannın bilinçli politik tercihiyle oluşturulan devrimci millet kavramı, kuşkusuz ABD de saf biçimde hâlâ varlığını korumaktadır. Kim Amerikalı olmak istiyorsa Amerikalıdır. Fransızların bir plebisite (Kenan ın deyişiyle, un pl6biscite de tous les jours )*' benzeyen mil 7. Krş. Hugh Cunningham, "The language of patriotism, " (History VVorkshop Journal, 12, 1981, s. 8-33). 8. J. Godechot, (La Grande Nation: l expansion râvolutionnaire de la Franc» dans le monde ) (Paris, 1956), Cilt I, s A.g.y., Cilt I. s Akt. der. Pierre Nora, Les Lieux de Memoire, II: La Nation, s. 363 (Paris, 1986). * (Fr.) Kendisi tarafından l<abul gören, istenen millet, (ç.n.) ** (Fr.) Her gün yinelenen bir plebisit, (ç.n.) 110

111 111 let kavramı da özsel politik karakterini kaybetmemişti. Fransız milliyeti Fransız yurttaşlığıydı: Etnik köken, tarihsel geçmiş, dil ya da evde konuşulan ağızın millet tanımıyla hiçbir ilintisi yoktu. Dahası, bu anlamıyla millet, yani genelde sahip oldukları ülkeye bağlanan ve dolayısıyla devleti bir ölçüde bizim kendi devletimiz haline getiren yurttaşlar topluluğu olarak millet, yalnızca devrimci ve demokratik rejimlere özgü bir fenomen değildi, yine de devrim karşıtı olan ve demokratikleşmeye pek yanaşmayan rejimler bunu kabullenmekte son derece ağır davranmışlardı. Bu yüzden 1914 te savaşan tarafların hükümetleri, kısa süre için bile olsa, kendi halklarının yurtseverliğe kapılarak silaha sanidıklannı görünce, hayretten şaşkına dönmüşlerdi." Politikayı demokratikleştirme (yani, tebayı yurttaşlara çevirme) adımı, bazı açılardan bakıldığında milli, hatta şovenist bir yurtseverlikten ayırmanın zor olduğu bir popülist bilinç yaratma eğilimine sahiptir (çünkü eğer ülke bir bakıma benim se, o zaman yabancıların -özellikle onlann gerçek yurttaşlık haklan ve özgürlüğünden yoksun olduğu durumlarda- ülkesi karşısında daha kolayca tercih edilebilir). E. P. Thompson ın özgür doğmuş İngiliz dediği asla kölelik yapmayacak on sekizinci yüzyıl Britanyalılar, kolayca kendilerini Fransızların karşısına koyabiliyorlardı. Ama bu ister istemez yönetici sınıflara ya da hükümetlerine karşı sempati beslemeyi içermezdi; kaldı ki yönetici sınıflar ya da hükümetler de pekâlâ alt sınıf militanlarının sadakatinden kuşkuya kapılabilirler. Çünkü alt sınıf militanlar, sıradan insanları sömüren zenginler ve aristokratlarla, en çok nefret edilen yabancılara kıyasla daha doğrudan ve sürekli biçimde yüz yüze geliyorlardı. Çeşitli ülkelerdeki işçi sınıflannın 1914 ten önceki on yıllarda edindikleri sınıf bilinci, İnsan ve Yurttaş Haklan nı ve böylece potansiyel bir yurtseverliği sahiplenmeyi de içeriyor, daha doğrusu bunu açıkça iddia ediyordu. Hem jakobenizmin hem de çartizm gibi hareketlerin tarihinin kanıtladığı üzere, kitlesel politik bilinç ya da sınıf bilincinde bir 11. Marc Ferro, La Grande Guerre (Paris, 1969), s. 23; A. Offner, "The vvorking classes, British naval plans and the coming of the Great War (Past and Present, 107, Mayıs 1985, s

112 vatan yani anayurt kavramı içkindi. Çartistlerin çoğu hem zenginlere hem de Fransızlara karşıydı. Bu halkçı-demokratik ve jakoben yurtseveruği son derece kırılganlaştıran etken, yurttaş-kitlelerin hem nesnel hem de (çalışan sınıflar söz konusuyken) öznel açıdan tabi konumda kalmasıydı. Çünkü bu tür yurtseverliğin geliştiği devletlerde, yurtseveriiğin politik gündemini hükümetler ile yönetici sınıflar formüle ediyordu. İşçiler arasında politik bilincin ve sınıf bilincinin gelişmesi onlara yurttaş haklannı talep edip kullanmayı öğretmişti. Buradaki trajik paradoks, işçilerin yurttaş haklanna sahip çıkmayı öğrendikleri yerlerde, öğrendikleri şeylerin Birinci Dünya Savaşı nın karşılıklı kıyımına gözü kapalı atılmalanna yaramış olmasıydı. Ancak savaşa giren hükümetlerin bu savaş sırasında, kör bir yurtseverlik, hatta maço bir şan, şeref ve kahramanlık temelinde değil, esas olarak sivillere ve yurttaşlara seslenen bir propaganda temelinde destek çağrısında bulunmaları kayda değer bir noktadır. Savaşın bütün büyük tarafları bunu bir savunma savaşı olarak göstermişlerdi. Hepsi de savaşı ülke dışından kendi ülkelerine ya da taraflarına özgü kamusal üstünlüklere bir tehdit olarak sunuyordu ve hepsi de kendi savaş amaçlannı (bir ölçüde tutarsızlıkla) hem böylesi tehditlere son verilmesi olarak hem de bir bakıma kahramanlar yatağı ülkelerinde yoksul yurttaşlarının yaranna toplumsal bir dönüşüm gerçekleştirilmesi olarak göstermeyi öğrenmişti. Demek ki demokratikleşme, doğal olarak, devletlerin ve rejimlerin kendi yurttaşlarının gözünde (sevilmeseler bile) meşruiyet kazanma problemlerinin çözümüne yardımcı olabilir. Demokratikleşme devlet yurtseverliğini kuvvetlendiriyor, hatta yaratabiliyordu. Ancak bunun, bilhassa, tek meşruiyet kaynağı devlet olduğu iddia edilen sadakat duygusuna alternatif -ve artık daha kolay seferber edilen- güçlerle karşı karşıya gelindiği zaman, sınırlan vardı. Bu güçlerin en görkemlisi, devletten bağımsız olarak gelişen milliyetçiliklerdi. İleride göreceğimiz gibi, milliyetçiliklerin hem sayısı hem de çekim alanı artıyordu ve on dokuzuncu yüzyılın son üçte birinde devletlere yönelik potansiyel tehditler içeren talepler formüle etmekteydiler. Bu güçleri devletlerin modernleşmesinin -ya- 112

113 ratmadıysa bile- teşvik ettiği sık sık ileri sürülen bir iddiadır. Gerçekten, milliyetçiliğin modernleşmenin bir işlevi olduğu kuramları yakın dönemdeki literatürde tamamen ön plana çıkmıştır.'^ Bununla beraber, milliyetçiliğin on dokuzuncu yüzyıl devletlerinin modernleşmesiyle nasıl bir ilişkisi olursa olsun, devlet, milliyetçiliği kendisinin dışında, devlet yurtseverliği nden tamamen ayn ve dolayısıyla uzlaşmak zorunda olduğu bir politik güç olarak karşısına alıyordu. Gelgelelim milliyetçilik, devlet yurtseverliğiyle birleştirilebilirse, merkezi duygusal öğesini oluşturmak üzere hükümetin korkunç derecede etkili bir silahı haline gelebilirdi. Bu kuşkusuz, genellikle, pays, paese, pueblo, daha doğrusu patrie (Fransız Akademisi nin 1776 gibi geç bir tarihte bile yöresel temelde tanımladığı bir sözcük) gibi sözcüklerin filolojik genişlemesinde kaydedildiği üzere, kişinin küçük memleketiyle gerçek, varoluşsal özdeşleşme duygularının büyük memlekete taşınmasıyla mümkün oluyordu. Bir Fransızın ülkesi, basitçe kendisinin doğduğu topraklardı. '^ Bir ülkenin yurttaşları bir halk haline gelerek bir tür cemaate (hayali de olsa) dönüşüyor ve dolayısıyla bu topluluğun üyeleri kendilerine ortak şeyler, yerler, pratikler, önemli şahsiyetler, anılar, işaretler ve semboller anyor, sonuçta da buluyorlardı. Öbür yandan, millet haline gelmiş olan parçanın bölümleri, bölgeleri ve yörelerinin mirası bütün millet çapında bir mirasa dönüştürülebilir, böylece çok eskiye dayalı çatışmalar bile aslında bunlann daha yüksek, daha kapsamlı bir düzeyde uzlaşmasını sembolize etmeye başlardı. Walter Scott bunun için, savaşçı Kuzey İskoçyahlar, Ovalı Iskoçyalılar, krallar ve Covenanter lann" kanıyla sulanan topraklarda tek bir İskoçya kurmuş, ama 12. Kari Deutsch un Nationalism and Socia! Communication. An Enguiry into the Foundations o f Nationality {Cambridge, 1953) adlı çalışmasından sonra Emest Geliner ın Nations and Nationalism \ (Oxford, 1983) iyi bir ömel<tir. Krş. John Breuilly, Reflections on nationalism {Philosophy and Socia! Sciences, 15/1 Mart 1985, s ). 13. J.M. Thompson, The French Revoiution (Oxford, 1944), s * Sir VValter Scott ( ), şiir ve tarihi romanlarında Iskoçya nın tarihini çok canlı biçimde anlatan Iskoç yazan, (ç.n.) ** I638 de bütün Iskoçya da Protestan dinini koruyup diğer güçlere karşı koymak amacıyla imzalanmış olan protestoyu, 1643 te Ingiltere ile İskoçya arasında karşılıklı olarak Protestan kiliseleri kurulabilmesini öngören anlaşmayı kabul eden 113

114 onların eskiye dayalı aynlıklanm vurgulamaktan da geri kalmamıştı. Daha genel bir ifadeyle, Vidal de la Blache ın 1903 tarihli görkemli Tahleau de la geographie de la France ında'" çok iyi biçimde özetlenen kuramsal sorun, pratik olarak her ulus devlet adına çözülmek (şöyle ki, yeryüzünün yüzeyindeki, ne ada ne de yanmada olan, fiziksel coğrafya açısından tek bir birim diye nitelenmesi doğru sayılamayacak bir parçasının bir politik ülke katına yükselmiş olması ve sonunda bir anayurda \patrie] dönüşmesi ) zorundaydı. Çünkü yeterli büyüklükte olsa bile, her millet kendi birliğini apaçık farklara dayanarak kurmak zorundaydı. Devletler ve rejimler, devlet yurtseverliğini, nereden ve nasıl kaynaklanırlarsa kaynaklansınlar, hayali cemaat in duygulan ve sembolleriyle güçlendirmek (eğer başarabilirlerse) ve bunlan kendi elinde toplamak için her türlü nedene sahiptiler. Öyle olmuştu ki politikanın demokratikleşmesinin efendilerimizi eğitmeyi, îtalyanlar çıkarmayı, köylüleri Fransızlara döndürmeyi ve herkesi millete ve bayrağa bağlamayı kaçınılmaz hale getirdiği dönem, aynı zamanda, popüler milliyetçiliği, ya da en azından yabancı düşmanlığı ile ırkçılığın yeni sözde biliminin vazettiği milli üstünlük duygulannı harekete geçirmenin kolaylaştığı döneme denk gelmişti. Çünkü 1880 den 1914 e uzanan dönem, aynı zamanda, devletler içinde ve arasında o güne kadar bilinen en büyük kitlesel göçlerin, emperyalizmin ve dünya savaşıyla noktalanan, gittikçe büyüyen milletlerarası rekabetlerin dönemiydi. Bütün bunlar biz ile onlar arasındaki farklan derinleştiriyordu. Kaldı ki, huzursuz bir halkın farklı kesimlerini birbirine bağlamanın, onlan yabancılara karşı birleştirmekten daha etkili bir yolu yoktur. Hükümetlerin kendi yurttaşları içinde milliyetçiliği harekete geçirmekte yabana atılamayacak bir çıkan olduğunu bilmek için mutlaka Primat der Innenpolitik'i benimsemek zorunda değiliz. Buna karşılık, her iki taraftaki milliyetçiliği milletlerarası bir çatışma kadar kışkırtan başkişiler. (ç.n.) 14. Ernest Lavisse in hazırladığı ünlü Histoire de la France m (dev bir pozltlvist bilim ve cumhuriyetçi ideoloji anıtı) ilk cildi olarak tasarlanmıştı. Bkz. J.-Yay. Gu> iomar, Le Tableua de la geographie de la France de Vidal de la Blache, der. Pierre Nora, Les Lieux de Memoire II, s. 569ff. ı * (Alm.) İç politikanın önceliği (ç.n.) 114

115 ka hiçbir şey de yoktu. Hem Fransız hem de Alman milliyetçihği klişelerinin gelişmesinde 1840 ta Ren konusunda çıkan anlaşmazhğın oynadığı rol herkesçe bilinmektedir.' Doğallıkla devletler, millet imajı ile mirasını yaymak, millet e bağlılık duygusu aşılamak ve herkesi (genellikle bu amaçla gelenekler icat ederek, hatta milletler icat ederek) ülkeye ve bayrağa bağlamak üzere, kendi halklarıyla iletişim kurmak için, gün geçtikçe güçlenen aygıtlardan, öncelikle ilkokullardan yararlanacaklardır.'^ Okuduğunuz kitabın yazan, 1920 lerin ortasında Avusturya daki bir ilkokulda, geniş Habsburg İmparatorluğu nun diğer parçası ayrıldığı ya da onlardan kopanidığı zaman, çocuklan umutsuzca geriye kalan parçanın sevgiyi ve yurtseverce bağlanmayı (biricik ortak yönlerinin ezici çoğunluklannın Almanya yla birleşmeyi istemesi işimizi kolaylaştırıyordu) hak eden bütünlüklü bir birim oluşturduğuna inandırmaya çalışan, yeni bir milli marş biçiminde böyle (başansız) bir politik icat örneğinin kabul ettirildiğini hatırlamaktadır. Alman Avusturyası, sen muhteşem (Jterrliches) ülke, biz seni seviyoruz diye başlayan bu tuhaf ve kısa ömürlü marş, tahmin edilebileceği gibi, karla kaplı dağlardan Tuna Vadisi ne ve Viyaııa ya kadar Alp akarsulannı izleyen bir gezi rehberi ya da bir coğrafya dersi gibi devam ediyor ve arta kalan yeni Avusturya nın benim memleketim (mein Heimatland) olduğu iddiasıyla bitiyordu. 15. Bu olay, Fransızlar açısından milletin doğal sınırlan (tarihsel mite aykın olarak, özünde on dokuzuncu yüzyıla ait olan bir terim) temasına evrensel bir geçerlilik kazandırmıştı. (Krş. D. Nordmann, Des Limites d 6tat aux frontiâres natlonales, der. P. Nora, Les Lieux de Mâmoire, Cilt II, s , ama özellikle s. 52). Almanlar açısından 1840 sonbahanndaki kampanya kitlesel bir olgu olarak modem Alman milliyetçiliğinin başansı yla sonuçlanmış ve neredeyse hemen - ve ilk defa olarak- prenslerle hükümetler tarafından tanınmıştı. Krş. H.-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte /49 (Cilt II, Münih 1987), s. :199. Aynca 16. E. J. Hobsbavvm, Mass-producing traditions; Europe ", der. E. J. Hobsbavirm ve T. Ranger, The Invention o f Tradition (Cambridge, 1983), Bölüm f. Guy Vincent, L'Ecote primaire française: Etüde sociologigue (Lyons, 1980), Hölüm 8: L Ecole et la nation, özellikle s Bu marşın yerini daha sonra, coğrafi açıdan daha genel kapsamlı, ama -çok nz AvusturyalInın Avusturya ya inanması yüzünden- hem Almanlığını daha kesin hiçimde vurgulayan hem de Tann yı işin içine sokan (yeri gelmişken belirtelim, Habsburg marşı da Deutschland über alles de Haydn ın ezgilerini taşıyordu) 115

116 Hükümetler açıkça bilinçli ve kasıtlı ideolojik mühendisliğe kendilerini kaptınrlarken, bu uğraşlan salt yukandan gerçekleştirilen bir manipülasyon olarak anlamak yanlış olur. Aslında hükümetler bunda en çok başanyı, ister halkın yabancı düşmanlığının yani şovenizmin (bu sözcüğün kökü, jingoizm gibi, ilkin demagojik müzikhol ya da vodvilde görünmektedir)'* zaten var olan gayri resmi milliyetçi duygulan üzerinde ya da daha büyük ihtimalle orta ve alt orta sınıflar arasındaki milliyetçilik üzerinde inşa edebildikleri zaman kazanmışlardı. Böylesi duygular hükümetlerce yaratılmamış, yalnızca sonuçta sihirbazın acemi çırağı konumuna düşen hükümetler tarafından ödünç alınıp beslenmişti. Hükümetler en iyi ihtimalle, kendilerinin önünü açtıklan bu güçleri bütünüyle kontrol edemezler; en kötü ihtimalle ise onlann esirleri olurlardı. Demek ki 1914 teki Britanya hükümetinin, daha doğrusu Britanya yönetici sınıfının savaş ilanından sonra ülkeyi boydan boya saran Alman düşmanlığı çılgınlığından memnun kaldığı düşünülemez (hatta bu süreçte, Britanya kraliyet ailesi Guelph olan kutsal hanedan ismini daha az Almanca kokan Windsor a çevirmek zorunda kalmıştı). Çünkü, ileride göreceğimiz gibi, on dokuzuncu yüzyıl sonuna doğru beliren milliyetçilik tipinin devlet yurtseverliğiyle (ona eklendiği zaman bile) hiçbir temel benzerliği yoktu. Onun asıl sadakati, paradoksal bir biçimde, ülke ye değil, yalnızca bu ülkenin özgül bir versiyonuna, yani ideolojik bir kurguya yönelikti. Devlet yurtseverliğinin devlet dışı milliyetçilikle kaynaşması politik açıdan riskliydi, çünkü birinin kriterleri kapsayıcı bir nitelik taşırken (yani, Fransız Cumhuriyeti nin bütün yurttaşlannı kapsarken), diğerinin kriterleri dışlayıcı bir nitelik taşıyordu (yani, yalnızca Fransız Cumhuriyeti nin Fransızca konuşan ve aşın örneklerde sanşm ve uzun boylu yurttaşlannı içeriyordu).' Dolayısıyla, bir milliyetle özdeşleşmenin o milliyete asimile olmayı ya da o milliyet tarafından yutulmayı reddeden ötekileri dışladığı yerlerde bu iki başka bir marş almıştı. 18. Bkz. Gerard de Puymege, Le Soldat Chauvin, der. P. Nora, Les Lieux d t Mâmoire, II, özellikle s. 51 ff. Asıl Chauvin Cezayir in fethiyle gururlanmıştır her* halde. 19. Fransız milliyetçiliği üzerine tartışmalardaki güçlü ırkçı öğe için bkz. Plen"* 116

117 eğilimi bir araya getirmenin potansiyel maliyeti oldukça yüksekti. Avrupa da on dokuzuncu yüzyılm ortasmda, hatta sonlannda potansiyel olarak milliyet smıfma sokulabilecek grupların sayısı hâlâ çok fazla olmakla birlikte, diyelim Portekiz gibi gerçekten homojen yapıdaki ulus devletlerin sayısı çok azdı. Ve bu, resmen egemen olan millet ile egemen milliyetlerin ve kültür dillerinin biri ya da diğerine asimile olmak için uğraşan muazzam sayılara ulaşan bireylerin iddialanyla bağdaşmıyordu. Bununla birlikte, devletin bir milletle özdeşleşmesi bir karşımilliyetçilik yaratma riski taşıyorsa eğer, devletin modernleşmesi süreci bu riski çok daha büyük bir ihtimal haline getiriyordu, çünkü temel olarak yazılı bir milli dil vasıtasıyla o devlette yaşayanlann homojenleşmesi ve standartlaşmasını içeriyordu. Gerek modem hükümetlerin muazzam sayılara ulaşan yurttaşları doğrudan yönetmeleri gerekse teknik ve ekonomik gelişmeler bunu gerektirmekte, böylece genel okuryazarlığı istenilir, ortaöğretimin kitlesel düzeyde gelişmesini ise neredeyse zorunlu bir duruma getirmektedir. Bu, hem devletin etkili olduğu boyutları hem de sorunu yaratan yurttaşlarıyla doğrudan ilişki kurma ihtiyacını gösterir. Demek ki kitlesel eğitim pratik nedenlerle bir anadille yürütülmeliyken, sınırlı bir elit kesimin eğitimi halk topluluğunun anlamadığı veya konuşmadığı ya da Latince, klasik Farsça, klasik biçimde yazılan Çince gibi klasik dil örneklerinde kimsenin anlayıp konuşmadığı bir dille sürdürülebilir. Zirvedeki idari ya da politik işlemler (parlamenter faaliyetlerin 1840 tan önce Latince sürdürüldüğü Macar soyluları ya da -hâlâ- İngilizce yürütülen Hindistan örneklerindeki gibi) halk kitlesinin kavrayamayacağı bir dille sürdürülebilirken, demokratik oy hakkı temelindeki bir seçim kampanyası mutlaka anadille yürütülmelidir. Aslında, iktisat, teknoloji ve politikada kitlelerin konuştuğu bir iletişim dili giderek vazgeçilmez bir önem taşırken (sinema, radyo ve televizyonun parlamasıyla yoğunlaşan bir zorunluluk), esasen karşılıklı olarak anlaşılamayan anadilleri konu- Andre Taguieff, La Force du prejugâ: Essai sur te racisme et ses doubles (Paris 1987), s Bu sosyal-darvvinci ırkçılığın özgüllüğü hakkında bkz. Günter Nagel, Georges Vacher de Lapouge ( ). E n Beitrag zur Geschichte des Sozialdanvinismus in Frankreich (Freiburg im Brelsgau, 1975). 117

118 118 şan topluluklar için lingua franca laı veya eğitimli kesimin kültür dili olarak tasarlanmış olan ya da öyle işleyen diller (Mandarin Çincesi, Bahana Endonezyacası, Pilipino ) mecburen milli konuşma dili olarak medyanm hizmetine koşulurlar.^ Resmi milli dilin seçimi pragmatik faydaya bağlı olsaydı görece basit bir işlem olurdu. O zaman en fazla sayıda yurttaşın konuşma ve/veya anlama ihtimali en yüksek olan ya da onlar arasındaki iletişimi en çok kolaylaştıran dili seçmek gerekirdi. II. Joseph in çok milletli imparatorluğunun idari dili olarak Almancayı seçmesi bu anlamıyla tamamen pragmatik nedenlere dayanıyordu. Nitekim Gandhi nin (kendisi anadil olarak Guceratçayı konuşuyordu) geleceğin bağımsız Hindistan ı için Hindu dilini seçmesi ve milli iletişim aracı olarak 1947 den beri, Hindilerin en az kabul edebilecekleri İngilizcenin seçilmesi de aynı pragmatik nedenlere dayanıyordu. Çok milletli devletlerde sorun, Habsburglulann 1848 den beri çözmeye çalıştıkları gibi, ortak kullanım dili nin {Umgangsprache) uygun bir idari düzeyde resmen tanınmasıyla kuramsal olarak çözülebilir. Daha yerel ve okuryazar olmayan kesimlere yani geleneksel kırsal yaşama ne kadar yaklaşılırsa, bir dilsel düzey, bir coğrafi birim ile bir başkası arasındaki çatışma durumları o kadar azalır. Habsburg İmparatorluğu nda Almanlar ile Çekler arasındaki çatışmanın en yoğun anında bile şunlan yazabilmek hâlâ mümkündü: Çok milletli bir devlette, resmi bir mevkide bulunmayanların -yani, tüccarlar, zanaatkârlar, işçiler- bile ikinci dili öğrenme dürtüsü, daha doğrusu yükümlülüğü duyduklannı varsayabiliriz. Bu de facto zorlamadan en az etkilenenler köylülerdir. Çünkü köy yaşamınm bugüne kadar süren içine kapalılığı (Abgeschlossenheit) ve kendine yeterliliğidolayısıyla, iki milletin köylülerinin aynı ekonomik ve toplumsal statüyü paylaştığı Bohemya ve Moravya da bile, yanı başlarında farklı I * Filipin Adaları halkının konuştuğu dil. (ç.n.) 20. Örneğin Filipinler üzerine: Land of 100 tongues but not a single Ianguag8* (New York Times, 2 Aralık 1987). Genel olarak bu sorun için bkz. J. Fishman, The sociology of language: an interdisciplinary soclal science approach to lan* guage in society, der, T. Sebeok, Current Trends in Linguistics, Cilt 12, (Lahey< Paris, 1974).

119 119 dille konuşan bir köy bulunduğunun bilincine çok ender olarak vanr- 1ar. Bu tür bölgelerde dilsel sınır, bilhassa köy içi evlenmenin ve pratikte (mülk) edinmede öncelik hakkının topluluk üyelerinde bulunmasının yabancılann köye gelişlerini sınırlaması yüzünden yüzyıllarca değişmeden kalabilir. Gelen tek tük yabancılar da çok geçmeden asimilasyona uğratılıp içlerinde eritilir.^' Gene de milli dil in salt pragmatik bir konu olduğu durumlara çok ender, heyecan uyandırmayan bir konu olduğu durumlara ise çok daha ender rastlanır; tarihselleştirilerek ve adına gelenekler icat edilerek kurulmuş olduklarını kabul etmeye yanaşılmaması bunu doğrular.^^ Milli dil, bilhassa 1830 dan sonra evrilip yüzyılın sonuna doğru dönüşüme uğradıkça milliyetçilik ideologlarının gözünde pragmatik ve heyecan uyandırmayan bir konu olmaktan tamamen çıktı. Milliyetçilik ideologlanna göre, dil bir milletin ruhuydu ve ileride göreceğimiz üzere gün geçtikçe daha fazla, milliyetin can alıcı kriterini temsil ediyordu. Almanca ve Slovence dili konuşanların iç içe yaşadıklan Celje deki (Çilli) ortaokullarda hangi dil ya da dillerin kullanılacağı basitçe bir idari kolaylık konusu değildi. (Hatta bu sorun 1895 te Avusturya politikasını şiddetli biçimde sarsmıştı).^ Çok dilli ülkelerdeki en talihli hükümetlerin dışında bütün hükümetler dil sorununun ne kadar patlayıcı bir özellik sergilediğinin farkındaydı. Bir devletle özdeşleşmemiş olan bütün milliyetçiliklerin ister istemez politik bir nitelik kazandığı koşullar dil sorununa iyice patlayıcı bir içerik kazandırıyordu. Çünkü devlet eğer bir milliyet bir millet e dönüşecek, veya mevcut statüsü tarihsel erozyona ya da asimilasyona karşı kollanacaksa, manipüle edilmesi gere 21. Kari Renner, Das Selbsbestimmungsrecht der Nationen in besonderer Anwendung auf Oesterreich (Leipzig ve Viyana, 1918), s. 65. Bu, kendisi Moravyalı bir Alman köylüsünün oğlu olan Avusturyalı-Marksist yazann Der Kampf der österreichischen Nationen um den Sfaafının (1902) ikinci ve yeniden kaleme alınmış basımıdır. 22. Pek çok dil topluluğu, bağrında taşıdığı daha yeni, klasik biçimin çeşitli bileşenlerini arka plana atmak amacıyla standart biçimlerinin doğuşu ve gelişmesi hakkında mitler ve soykütükleri yaratıp bunlan geliştirir... Bir dil çeşitlemesi, büyük bir ideolojik veya milli hareket ya da gelenekle ilişkilendirilmeye başlayarak tarihsellik kazanır. J. Fishman, The Sociology of Language, s W. A. Macartney, The Habsburg Empire (Londra, 1971), s. 661.

120 ken bir aygıttı. İleride göreceğimiz gibi, dilsel milliyetçilik, kamu eğitimi ve resmi kullanım dilinde temel önem taşıyordu ve hâlâ temel önem taşımaktadır. Dilsel milliyetçilik; PolonyalIlar, Çekler ve Slovenlerin daha 1848 de bile yinelemekten asla bıkmadıkları gibi büro ve okul la;" Galler deki okulların hem İngilizce hem de Galce mi yoksa yalnızca Galce mi öğretim yapması gerektiğiyle, prenslikte Galce konuşanların oturmadığı, aslında kimsenin oturmadığı yerlere Galce isimlerin verilmesi zorunluluğuyla, yol işaretleri ve sokak isimlerinin diliyle, Galce bir televizyon kanalına devlet yardımıyla, bölge meclislerindeki tartışmalann yürütülüp bunların zabıtlarının tutulduğu dille, sürücü ehliyetlerine başvurma formunda ya da elektrik faturalarında kullanılan dille, hatta iki dilin bir arada bulunduğu formlann mı, her dilde ayrı ayn düzenlenmiş formlann mı yoksa belki bir gün yalnızca Galce formlann mı dağıtılması gerekliliğiyle ilgili bir şeydir. Çünkü, bir milliyetçi yazann söylediği gibi: Galcenin hâlâ oldukça güvenli olduğu bir zamanda, Emrys ap Iwan, eğer ülke varlığım sürdürecekse, Galceyi bir kere daha resmi dil ve eğitim dili yapma zorunluluğunu kavramıştı." Böylece devletler, şu ya da bu biçimde, kendi amaçlan doğrultusunda yararlanabilsinler yararlanamasınlar, yeni bir milliyet ilkesi yle ve onun semptomlanyla baş etmeyi öğrenmek zorunda kalmışlardı. Kitabın bu bölümünü bir sonuca bağlamanın en iyi yolu, devletlerin on dokuzuncu yüzyıl ortasında millet ve dil sorununa yaklaşımlannın evrimine kısaca göz atmaktır. Bu evrim, teknik uzmanlann, yani, yüzyıl ortasından beri bütün ileri yani modem devletlerin ihtiyaç duyduğu belgeleme aygıtının normal bir parçası haline gelen periyodik milli nüfus sayımlannı koordine edip standartlaştırmaya çalışan hükümet istatistikçilerinin tartışmalannda izlenebilir teki Birinci Milletlerarası İstatistik Kongresi nde 24. P. Burian, The State language problem in Old Austria {Austrian History Yearbook, 6-7, , s. 87). 25. Ned Thomas, The VVelsh Extremist: VVelsh Politics, Literatüre and Society Today (Talybcnt, 1973), s

121 KÜndeme gelen sorun, nüfus sayımlannda konuşma dili üzerine bir soruya yer verip vermemek konusu ve böyle bir sorunun millet ve milliyet üzerinde nasıl bir etki yapacağı konusuydu. Konuyu ilk ortaya atan kişi, hem toplumsal istatistiğin kurucusu olan hem de Fransızca ile Flamanca arasındaki ilişkinin hemen lıcmen politik bir zamanlama konusu olduğu bir devletten gelen Uelçikalı Quetelet ti ve bunda şaşırtıcı bir yan yoktu taki Milletlerarası İstatistik Kongresi nde nüfus sayımlarında dille ilgili bir sorunun tercihe bağlı olması, dille ilgili sorunun milli bir oııem taşıyıp taşımadığını her devletin kendisinin belirlemesi kaııırlaştmlmıştı. Ancak 1873 Kongresi nde bundan böyle nüfus sayımlarında dil üzerine bir sorunun yer alması gerektiği tavsiye ediliyordu. Uzmanların ilk görüşü, Fransızların sözcüğe yüklediği belirli hir devletin yurttaşlığı anlamı dışında, nüfus sayımındaki soruların bir bireyin milliyeti ni belirlemeyeceği yönündeydi. Buna göre tlilin milliyet le ilintisi yoktu; oysa pratikte, gerek Fransızlar gelekse Macarlar gibi bu tanımı kabullenen herkes, her halk kendi sınırlan içerisinde resmen tek bir dili tanıyordu. Fransızlar diğer invınlan görmezlikten gelirken, krallıklannda yaşayanların yansınılan azının Macarca konuşuyor olması nedeniyle kayıtsız kalamayacak olan Macarlar, bu insanları yasal düzeyde Macarca konuşmayan Macarlar diye tanımlama zorunluluğu hissetmişlerdi. Daha sonra. Yunanlılar da, ilhak ettikleri Makedonya nın bazı kesim- Irrinde yaşayanlan Slavca konuşan Yunanlılar diye tanımlamışlardı. Özetle, dilsel tekelcilik, dilsel olmayan bir millet tanımı kılıfiıııda dolaşıyordu. Açıkça görünüyordu ki, milliyet yalnızca dille kavranamayacak kadar karmaşık bir yapıya sahipti. Bu alanda herkesten fazla deneyimi olan Habsburg istatistikçileri, (a) milliyetin bireylerin değil, (opluluklann bir vasfı olduğu, (b) hem bir halkın durumunun, sınırların ve iklim koşullarının incelenmesi hem de gelenekleri, göıı-nekleri vb. özelliklerinin maddi, entelektüel, dışsal ve içsel kalakteristiklerinin antropolojik ve etnolojik incelemelerinin yapıl.'ii K. Renner, Staat und Nation, s

122 ması gerektiği kanısındaydılar.^ Viyana İstatistik Enstitüsü nüh eski müdürü Dr. Glatter daha da ileriye giderek, on dokuzuncu yüz-* yıhn ruhuna uygun bir yaklaşımla, milliyeti belirleyen öğenin du değil, ırk olduğuna karar vermişti. Bununla beraber milliyet, nüfus sayımım düzenleyenlerin göl ardı edemeyecekleri kadar büyük bir politik sorundu. Yalnızca di* 1in 1840 lardan beri milletlerarası teritoryal çatışmalarda önemli, bir rol oynamasından (gerçi on dokuzuncu yüzyıldan önce devletlerin toprak iddialarını desteklemek amacıyla dilsel tartışmalardao! yararlanılmamıştı,^* ama DanimarkalIlar ile Almanlar arasında an«) laşmazlığa yol açan Schlesvvig-Holstein konusunda bu oldukça çar» pıcı bir rol oynamıştı)^ dolayı bile olsa, milliyetin konuşulan dillo açıkça bir şekilde ilişkisi vardı. Oysa 1842 de Revue des Dewt Mondes şu gözlemde bulunuyordu: Gerçek milli sınırlar dağlar vo nehirlerle değil, daha çok dil, gelenekler ve anılarla, bir milleti di-«ğerinden ayıran her şeyle çiziliyordu ; bu argüman, tıpkı Nice do konuşulan dilin İtalya yla ancak uzak bir benzerlik kurmaya yaradı* ğı argümanının Cavour a Savoy krallığının o parçasını III. Napo^ leon'a bırakmasının resmi gerekçesini sağlaması gibi, aynı şekilde Fransa nın neden mutlaka Ren sınırında takılıp kalmaması gerektiğini açıklamakta kullanılıyordu. Şu gerçek değişmez: Dil artık milletlerarası diplomasinin faktörlerinden birisi olmuştu. Bazı dev< jetlerin iç politikasında zaten eskiden de bir faktördü. Dahası, Pe-> tersburg Kongresi nde belirtildiği gibi, milliyetin, nesnel anlamda sayıya vurulup grafiğe dönüştürülebilecek biricik boyutuydu.^' Kongre, dili bir milliyet göstergesi olarak kabul etmekle, yaw nızca idari yaklaşımı benimseyen bir görüşü savunmakla kalmıyor^ i 27. Emil Brix, Die Umgangspachen in Altösterreich zvvischen Agitation und >43*1 similation. Die Sprachenstatistik in den zisleithanischen Voikszâhlungen, 1880^ rsro (Viyana-Köln-Graz, 1982), s. 76. Burada aktarılan istatistik tartışmaların dft> kümü bu çalışmaya dayanmaktadır. 28. Der. P. Nora, Les Lieux de memoire, Cilt II, s. 52 de Nordmann. 29. Krş. Sarah VVambaugh, A Monograph on Plebiscites, With a Collection d Officiai Documents (Carnegie Endowment for Peace, New York, 1920), özellikli s A,g.y., s Brix, Die Umgangsprachen, s

123 hunun yanında, 1866 ve 1869 daki etkili yaymianyia, dilin milliyelin biricik yeterli göstergesi olduğunu ileri süren bir Alman istatistikçinin^^ argümanlannı izliyordu. Tek bir Alman ulus devletinin olmadığı ve farklı Alman lehçeleri konuşan, eğitim görmüş üyeleri standart Almancayla okuyup yazan toplulukların Avrupa nın dört bir tarafına dağılmış olduklan göz önüne getirilirse, bu görüş Alınan entelektüelleri ile milliyetçileri arasında uzun süreden beri kabul gören milliyet görüşünü yansıtıyordu. Tabii bu görüş, bütün Alınanları kapsayan tek bir Alman ulus devleti talebini (böyle bir talep hiç gerçekçi değildi ve hep öyle kalmıştı) içeriyor değildi. Böckh ün salt filolojik bakışının ne derece bilinç ve kültür ortaklığına işaret ettiği pek belli değildir. Çünkü, önceden gördüğümüz gibi, Böckh mantıksal olarak, dilsel gerekçelerle Almanların içine Yidiş dili konuşanlan (zamanla Doğu Yahudilerinin genel diline dönüşen ortaçağ Almanca lehçesi) da dahil ediyordu. Oysa, yine önceden gördüğümüz gibi, dilsel gerekçelerle toprak iddialannda bulunmak artık mümkündü (1840 lann Almanca kampanyasında salt bu gerekçeyle Fransızların Ren kıyısında bir sınırlan olması talebi reddedilmişti) ve dil tam olarak neyi içerirse içersin artık politik açıdan önemsenmezlik edilemezdi. Ama nüfus sayımında sayılacak şey tam olarak neydi? Bu noktada nüfus sayımlannda dil ile doğum yeri, yaş ve evlilik durumu arasında kurulan benzerlik kayboluyordu. Çünkü dil politik bir tercihi içeriyordu. AvusturyalI istatistikçi Ficker, bir bilimci olarak, devletin ya da partinin bireylerine zorla kabul ettirebileceği kamusal yaşam dilini istatistiklerde kullanmayı reddetmişti; oysa Fransız ve Macar meslektaşları açısından bu tamamen kabul edilebilir bir durumdu. Ficker aynı nedenle kilise ve okul dilini de reddetmişti. Fakat Habsburg istatistikçileri, on dokuzuncu yüzyıl liberalizminin 32, Richard Böcl<h, Die statistische Bedeutung der Volkssprache als Kennzeichen der Nationalitât, Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachvvissenschaft, 4, 1866, s ; Ricliard Böckh, Der Deutschen VolkzahI und Sprachgeibet in den europâischen Staaten (Berlin, 1869). 33. Hitler bile, Reich Almanları ile onun sınırlan dışında yaşayan, ama Reich a, "yurda" dönme seçeneği tanınabilecek milli Almanlar (Volksdeutsch^ arasında ayrım yapıyordu. 123

124 ruhuna uygun olarak, yurttaşlara Muttersprache'ltnm yani annelerinden ilk öğrendikleri dili değil, aile dili ni, yani anadilden farklı olabilecek, evde genellikle konuşulan dili sorarak, dilin sürekli değişmesi için, özellikle de dilsel asimilasyon için alan açmaya çalışmışlardı.^ Dil ile milliyetin eşitlenmesi kimseyi tatmin etmemişti: Milliyetçileri tatmin etmemesinin nedeni, ülke içinde bir dili konuşan bireylerin başka bir milliyeti tercih etmelerini engellemesi, hükümetleri -bilhassa Habsburg hükümetini- tatmin etmemesinin nedeni ise bu denklemin büyük politik sorunlar doğurabilecek olmasıydı. Fakat yine de sorunun yakıcılığmı küçümsüyorlardı. Habsburglular, dil sorununu, 1860 larda gözle görülür derecede kızışan milli duygulann yatıştığım düşündükleri ana kadar ertelemişlerdi de yeniden sayıma başlayacaklardı. Kimsenin tam göremediği, böyle bir soru sormanın dilsel milliyetçilik doğuracağıydı. Her nüfus sayımı milliyetler arasında bir savaş alanına dönüşecekti. Otoritelerin rakip taraflan tatmin etmeye yönelik giderek ayrıntılı hale gelen çabalan başarısız kalmıştı. Tek yarattıklan, 1910 Avusturya ve Belçika nüfus sayımlan gibi tarihçileri tatmin eden nesnel akademisyenlik amtlanydı. Doğrusu nüfus sayımlan, dil sorusunu sorarak ilk defa her insanı yalnızca bir milliyet değil, aynı zamanda dilsel bir milliyet de seçmeye zorlamıştı.^^ Modem idari devletin teknik gereklilikleri bir kere daha milliyetçiliğin ortaya çıkışını besleyen bir etken olmuştu. Şimdi milliyetçiliğin geçirdiği dönüşümlerin izlerini sürmeye başlayabiliriz. 34. Brix, Die Umgangsprachen, s A.g.y., s

125 125 IV Milliyetçiliğin Dönüşümü, Avrupa nın gelişmesinde belirli bir dereceye ulaşıldığında, pasif duran halklar dünyasında (passiver Volkheit), yüzyıllardan beri sessiz sessiz olgunlaşmış olan dilsel ve kültürel halk topluluklan boy gösterir. Bunlar kendilerinin tarihsel geleceği olan bir güç olduklarının bilincine varırlar. Bu dilsel ve kültürel halk topluluklan, mevcut olan en yüksek iktidar aracı olarak devlet üzerinde denetim kurmayı isterler ve politik düzeyde kendi kaderlerini tayin etmenin yollarını ararlar. Politik açıdan millet fikrinin doğum günü ve bu yeni bilincin doğum yılı, Fransız Devrimi nin gerçekleştiği yıl olan 1789 dur. Fransız Devrimi nin üzerinden iki yüzyıl geçtikten sonra hiçbir tarihçi ve -öyle umulur k i- elinizdeki kitabı bu satırına kadar okuyan hiç kimse yukanda aktarılan türde açıklamalara programatik mitolojiye uygun bir parça olmaktan daha fazla değer vermeyecektir. Gene de bu alıntı, 1830 dan itibaren Avrupa nın milletlerarası politikasını baştan aşağı sarsan (pratikte uygulamaya geçirilebildiği sürece, Mazzini nin her millete bir devlet çağnsına denk düşen, ama çağnnın diğer yansı olan bütün millete yalnızca bir devlet e pek denk düşmeyen çeşitli yeni devletler yaratarak) milliyet ilkesi nin temsili bir açıklaması gibi görünmektedir.^ Bu alıntı 1. K. Renner, Staat und Nation, s A.g.y., s. 9.

126 milliyet ilkesi ni özellikle beş açıdan temsil etmektedir: On dokuzuncu yüzyıla özgü bir yenilik olan dilsel ve kültürel topluluğu vurgulayışıyla/ önceden var olan devletlerin milletler inden ziyade yeni devlet kurma ya da ele geçirme özlemi duyan milliyetçiliği vurgulayışıyla, tarihsiciliği ve tarihsel misyon duygusuyla, 1789 un pederşahiliğini sahiplenişiyle ve özellikle terminolojik belirsizliği ve retoriğiyle. Bununla birlikte, bu alıntı ilk bakışta Mazzini tarafından yazılabilecek bir pasaj gibi görünse de, aslında 1830 devrimlerinden yetmiş yıl sonra, Habsburg İmparatorluğu nun özgül sorunlan üzerinde duran bir kitapta Moravya kökenli bir Marksizan sosyalist tarafından kaleme alınmıştı. Kısacası, 1830 ile 1870 ler arasında Avrupa nın politik haritasını değiştiren milliyet ilkesi yle kanştınlabilecekken, aslında Avrupa nın tarihindeki milliyetçi gelişmenin daha sonraki ve farklı bir aşamasına aittir döneminin milliyetçiliği üç önemli noktada Mazzinici milliyetçilik aşamasmdan ayrılıyordu. Birincisi, önceden gördüğümüz gibi liberal çağdaki milliyetçiliğin temelinde yer alan eşik ilkesi terk edilmişti. Bundan böyle kendisini millet sayan her halk topluluğu, son analizde kendi topraklannda ayn bir egemen bağımsız devlet kurma hakkı anlamına gelen kendi kaderini tayin hakkına sahip olduğunu iddia ediyordu. İkinci olarak ve bu tarihsel olmayan milletlerin çoğalmasının sonucunda, etnik köken ile dil, potansiyel millet olmanın merkezi, giderek belirleyici, hatta tek kriteri haline gelmişti. Ama bunun yanında, sayılan gün geçtikçe artan ve iddialı hale gelen devlet dışı milli hareketlerden ziyade, yerleşik ulus devletler içindeki milli duygulan etkileyen üçüncü bir değişiklik de söz konusuydu: Millet ve bayrağın hızla politik sağa doğru kayması (ki sağ cenahta milliyetçilik terimi aslında on dokuzuncu yüzyılın son on yıl(lar)mda icat edilmişti). Renner in alıntısı ilk iki değişimi temsil ediyor, ama (soldan gelmesinden dolayı) üçüncü değişimi kesinlikle temsil etmiyordu. Bir milleti tanımlamanın etnik-dilsel kriterinin fiilen çok geç 3. Krş. Th. Schieder, Typologie und Erscheinungsformen des Nationalstaats", der. H. A. VVinkler, Nationalismus {Königstein im Taunus, 1985), s

127 başat hale geldiğinin genellikle fark edilmemesinin üç nedeni vardır. İlkin, on dokuzuncu yüzyılm ilk yarısındaki devlet dışı milli hareketlerin en önde gelen ikisi, özünde, yerleşik bir yüksek kültür dili ve o dildeki edebiyat sayesinde politik ve coğrafi sınırlan aşarak birleşmiş, eğitimli topluluklara dayanıyordu. Almanlann ve Italyanlann gözünde, kendi milli dilleri yalnızca, Fransızcanın Fransa da 1539 daki Villers-Cotterets buyruğundan beri olduğu gibi, bir idari kolaylık ya da devlet çapındaki iletişimi birleştiren bir araç değildi; hatta, jakobenlerin gözünde olduğu gibi, eşitliğin sürekliliğini sağlayıp ancien râf>ime'\n hiyerarşisinin canlanmasını önleyerek, özgürlük, bilim ve ilerleme doğrularını herkesin önüne leren devrimci bir araç da değildi. Onların milli dilleri, seçkin bir edebiyat ve evrensel düzeyde bir entelektüel anlatım vasıtası olmaktan da öte, onları Alman ya da İtalyan yapan biricik şeydi. Sonuçta, diyelim İngilizcenin o dilde okuyup yazanlar için taşıdığı anlama kıyasla çok daha koyu bir milli kimlik anlamı taşıyordu. Bununla beraber. Alman ve İtalyan liberal orta sınıflarının gözünde, dil böylece birleşik bir ulus devletin yaratılmasında temel önemde bir argüman sağlarken, on dokuzuncu yüzyılın ilk yansında bu durum henüz her yerde geçerli değildi. Polonya ya da Belçika nın politik bağımsızlık iddialan dile dayanmadığı gibi, aslında çeşitli Balkan halklannın Osmanlı İmparatorluğu na karşı birtakım bağımsız devletler doğuran isyanlan da dile dayanmıyordu. Aynı şekilde 4. 'Egemen (halkın) bütün üyeleri bütün (kamusal) mevkileri doldurabilir; onlann tanmsal ya da teknik işlerine geri dönmeden önce bütün mevkilerde rotasyon tasıyla görev yapmalan istenilir bir şeydir. Bu durumda aşağıdaki altematifle yüz yüze geliriz. Eğer bu mevkiler kendilerini milli dille ifade edemeyen ya da bu dille yazamayan insanlarla doldurulmuşsa, metinleri terminolojik hatalaria dolu Olan, fikirieri titizlikle geliştirilmemiş (özetle, cehaletin bütün belirtilerinin görüldü- Aü) belgelerie yurttaş haklan nasıl korunabilir? öbür yandan, bu tür bir cehalet, Viranlan kamusal görevlerden uzaklaştırmaya neden olursa, bu durumda kısa ürede, bir zamanlar küstahça alt tabakalar (/es pet/fs gen^ dedikleri insanlar- İR konuşurken, bir tür koruyucu nezaket göstergesi olarak yararianılan patois ı kullanan aristokrasinin yeniden doğuşuna tanıklık ederiz... Toplum kısa sürede y«niden dürüst insanlar [de gens comme il faut) hastalığına yakalanır....birbirtnden ayrılmış iki sınıf arasında bir tür hiyerarşi ortaya çıkar. Demek ki dilin bilinmemesi toplumsal refahı tehlikeye sokar ya da eşitliği yok eder. Abb6 Gr6go- Ire ın fîappo/f undan, akt. Ferdinand Brunot, Histoire de la langue français (PalİS ), Cilt IX, I, s

128 Britanya daki İrfanda hareketinin de dile dayandığı söylenemezdi. Öbür yandan, Çek topraklarındaki gibi dilsel hareketlerin ciddi bir politik temelinin bulunduğu yerlerde, milletlerin kendi kaderini ta«yin etmesi (kültürel tanınmanın karşısında) henüz bir sorun halini almamıştı ve ayn bir devletin kurulması üzerinde ciddi biçimde ka«fa yorulmuyordu. Gelgelelim, geç on sekizinci yüzyıldan beri (ve ağırlıkla Almail entelektüel etkisiyle) Avrupa, boydan boya saf, basit ve bozulma* mış köylülüğe yönelik romantik tutkulann etkisi altına girmişti ve halk ın folklorik temelde yeniden keşfedilmesinde, halklann konuştuğu anadiller can alıcı önem taşıyordu. Buna karşın, sözünü ettiğimiz popülist kültürel Rönesans daha sonraki pek çok milliyetçi harekete bir temel oluşturur ve dolayısıyla haklı olarak geuşmelerinin ilk aşaması ( A aşaması ) sayılırken, Hroch da bu milliyetçi hareketin henüz hiçbir anlamda söz konusu halkın bir politik hareketi olmadığını, aslında politik bir özlem ya da program bile içermediğini aydınlığa kavuşturmaktadır. Gerçekte, halkçı geleneğin keşfedilmesi ve bunun tarihin unuttuğu bazı köylü halklannın milli geleneği ne dönüşmesi genellikle, Baltık Almanlan veya Finli İsveçliler gibi (yabancı) yönetici sınıf ya da elit kesimden çıkan ateşli kişilerin eseriydi. Fin Edebiyat Demeği ni (1831 de kurulmuştu) oturtanlar İsveçlilerdi, kayıtlan İsveççe tutuluyordu ve Fin kültürel milliyetçiliğinin başlıca ideoloğu olan Sneliman m bütün yazılan İsveççe olarak çıkmıştır.^ 1780 lerden 1840 lara kadar uzanan dönemde Avrupa da yaygm biçimde görülen kültürel ve dilsel canlanma hareketlerini herhalde hiç kimse yadsıyamazken, Hroch un A aşamasını, milli fikir için politik ajitasyon yapan bir dizi aktivistin ortaya çıktığı B aşamasından ve bu milli fikir in artık kitlesel bir destek kazandığı C aşamasından ayırt etmek gerekir. Britanya Adaları örneğinde görüldüğü gibi, bu tür kültürel canlanma hareketleri ile daha sonraki politik milliyetçiliğin milli ajitasyonlan ya da hareketleri arasında zorunlu bir bağlantı bulunmazken; buna karşılık, milliyetçi hareketlerin de ilk başta kültürel canlanmayla ilgileri herhalde ya çok azdır ya da hiç yoktur. İngiltere deki Folklor Der- 5. E. Juttikala ve K. Prinen, A History o f Finland (He\s\n\<\, 1975, s. 176.) 128

129 ııeği (1878) ve İngiltere de folk şarkılannın canlanması, Çingene İlim Demeği nden daha fazla milliyetçi niteliğe sahip değildi. Üçüncü neden, dilsel kimlikten ziyade etnik kimlikle ilgilidir. Bu kendisini, milletleri genetik soyla özdeşleştiren etkili kuramların ya da sözde kuramlann yokluğuyla (yüzyılm son dönemlerine kadar) gösterir. Bu konuya tekrar döneceğiz ten önceki kırk yılda milli mesele nin öneminin artması, yalnızca eski çok milletli Avusturya-Macaristan ve Türkiye imparatorluklarında milli meselenin keskinleşmesiyle ölçülmez. Milli mesele artık hemen hemen bütün Avrupa devletlerinin iç politikasında ciddi bir sorunu oluşturuyordu. Milli mesele Birleşik Kralhk ta bile artık İrlanda sorunuyla sınırlı değildi; gerçi İrlanda milliyetçiliği bu isimle daha da büyümüştü -kendilerini milli ya da "milliyetçi diye tanımlayan gazetelerin sayısı 1871 de l den 1881 de 13 e ve 1891 de 33 e çıkmıştı-* ve Britanya politikasında politik açıdan her an patlamaya hazır bir faktör halini alıyordu. Ne var ki bu dönemin aynı zamanda, Galler milli çıkarlanmn resmen ilk defa tanındığı (Galler in 1881 tarihli Sunday Closing Act i* ilk ayn Galler Parlamento Yasası olarak nitelenmiştir) ve İskoçya nın hem mütevazı bir Home Rule * hareketine kavuşup, hükümette bir İskoç Bürosu elde ettiği, hem de Goschen Formülü yle Birleşik Krallık ın kamusal harcamalarında güvence altına alınmış bir milli paya kavuştuğu dönem olduğu sık sık görmezlikten gelinmektedir. Yerli milliyetçilik belirli bölgelerde -Fransa, İtalya ve Almanya daki gibi- milliyetçilik teriminin bulunmasına vesile oluşturan sağcı hareketlerin yükselişi biçimine ya da daha genel olarak, en berbat -am a tek olmayan- ifadesini antisemitizmde bulan politik yabancı düşmanlığı biçimine büründü. Bu çağda İsveç 6. O yılların Nevvspaper Press Directory den (Basın Yayın Kurumu) çıkarılan bu verileri, BIrkbeck College dan Mary Lou Legg in İrlanda taşra basınının dönemini kapsayan kısmıyla ilgili yayımlanmamış araştırmalanna borçluyum. Pazar günlerinin tatil olması ile ilgili yasa, (ç.n.) 7. Bkz. Report of the Commissioners appointed to inpuire into the operation of Ihe Sunday Closing (VVales) Act, 1881 {Parliamentary Papers, H.o.C., Cilt XI, 1890); K. O. Morgan, Wales, Rebirth o f a Nation {Ox1ord, 1982), s. 36. Sınırlı bir özerkliği olan yerel yönetim, (ç.n.) 129

130 kadar görece sakin bir devletin bile N orveç in m illi ayrılığıyla (1907) (1890 lara kadar ayrılmasını öneren tek bir kişi bile yoktu oysa) sarsılm ası, en azından H absburg politikasının rakip m illiyetçi ajitasyonlar yüzünden felce uğram ası kadar kayda değer bir noktadır. Dahası, eskiden bilinm eyen bölgelerde veya o zam ana kadar yalnızca folklor araştırm acılarının ilgiye değer bulduğu halklar arasında ve ilk defa kavram sal olarak Batılı olm ayan bir dünyada çoğalan m illiyetçi hareketlerle karşılaşm am ız da bu dönem e rastlar. Yeni antiem peryalist hareketlerin ne kadar m illiyetçi sayılabileceği belli değildir, am a Batılı m illiyetçi ideolojinin antiem peryalist hareketlerin sözcüleri ve eylem cileri üzerinde (İrlanda nın Hint m illiyetçiliği üzerindeki gibi) yadsınam az bir etkisi vardır. B ununla beraber, kendim izi A vrupa yla ve onun çevresiyle sınırlı tutsak bile, 1870 te pek ya da hiç görünm eyen milliyetçi hareketlerin sayısının 1914 te çok fazla olduğunu görürüz: Erm eniler, Gürcüler, Litvanyalılar ve diğer Baltık halklarıyla Y ahudiler -h em Siyonist hem de Siyonist olm ayan biçim leriyle- arasında, B alkanlar da M akedonyalilar ve A m avutlar arasında, Habsburg İm paratorluğu nda Ruthenyahlar ile Hırvatlar arasında -H ırvat m illiyetçiliği Hırvatların daha önce Yugoslav yani İlirya m illiyetçiliğine verdikleri destekle kanştırılm am ahdır-, Basklar, Katalanlar ve G alliler arasında, bilhassa radikalleşm iş Flam an hareketiyle Belçika da ve Sardunya gibi yerlerdeki yerel m illiyetçiliğin o zam ana kadar hiç beklenm e dik uzantılarında. O sm anlı İm paratorluğu nda A rap m illiyetçiliğinin ilk işaretlerinin görüldüğünü bile saptayabiliriz. Daha önce ileri sürüldüğü gibi, bu hareketlerin çoğu artık dilsel ve/veya etnik unsuru öne çıkarm aktaydı. Bunun çoğu durum da yeni bir gelişme olduğu kolayca kanıtlanabilir. Başlangıçta politik bir hedefi bulunm ayan İrlanda B irliği nin (1893) kurulm asından önce, İrlanda milli hareketinde İrlanda dili bir sorun olarak göm lm üyor du. İrlanda diliyle ilgili özel bir vurguya ne O Connell ın Repeal ajitasyonunda (buradaki Kurtarıcı her ne kadar İrlanda dilinde ko * Büyük Britanya ile Irianda arasındal<i biriiğin, O ConnelI ın önderliğinde 1830 dn ve da bozulmasına atıf yapılıyor, (ç.n.) 130

131 nuşan Kerryman adlı biri ise de) ne de Fenian programında rastlanıyordu e kadar olağan lehçeler karmaşasından tekbiçim bir İrlanda dili yaratmaya yönelik ciddi girişimlerde bile bulunulmamıştı. Fin milliyetçiliği Çarlık döneminde Grandük ün özerkliğini savunuyordu ve 1848 den sonra ortaya çıkan Finli liberaller iki dilli olan tek bir milleti temsil ettikleri görüşündeydiler. Fin milliyetçiliği kabaca 1860 lara (bir imparator fermanıyla Fin dilinin İsveç dili karşısındaki resmi konumunun düzeltildiği zamana) kadar esasen dilsel bir niteliğe kavuşmamıştı, ama dil mücadelesi de 1880 lere kadar ağırlıkla alt sınıf Finliler (dil olarak Finceyi seçen lek bir milletten yana tavır koyan Finciler in -Fennomen- temsil ettiği) ile üst sınıf İsveç azınlığı (ülkenin iki milleti, dolayısıyla iki dili içermesini savunan İsveççi lerin -Svecamen- temsil ettiği) arasındaki bir iç sınıf mücadelesi olarak kalmıştı. Ancak 1880 den sonra Çarlık Ruslaştmcı milliyetçi modele kaydıkça, özerklik mücadelesi ile dil mücadelesi birbiriyle örtüşmeye başlamıştı.* Bir (muhafazakâr) kültürel-dinsel hareket olarak Katalancılığın izleri de 1850 lerden geriye götürülemez; Gallilerin Eisteddfoılau suna* benzeyen Jocs Florals Festivali 1859 dan önceye kadar canlanmamıştı. Katalancanın kendisi yirminci yüzyıla kadar kesin biçimde standartlaşmamıştı ve Katalan bölgeciliğinin 1880 lerin Dftasma ya da daha sonraya kadar dilsel sorunla bir ilgisi yoktu.'" İddia edildiği üzere, Bask milliyetçiliğinin gelişmesi de Katalan hareketinin gelişmesinin otuz yıl kadar gerisinden gelmişti. Ama Uask özerkçiliğinin ideolojik düzlemde eski feodal ayncalıkların savunulması veya yeniden tesisinden dilsel-ırksal bir argümana kayması çok ani olmuştu: 1894 te, İkinci Karlist Savaşı nın** bitişinin üzerinden yirmi yıl bile geçmemişken, Sabino Arana Bask Miltl Juttikala ve Pirinen, A History of Finland, s * Galler de her yıl düzenlenen, özellikle edebiyatçılar, şairler ile şarkıcılann yanşiığı sanat festivali, (ç.n.) II Carles Riba, Cent anys de defensa illustraciö de l idioma a Catalunya (/ Avenç, 71, Mayıs 1984, s ). Bu, ilk olarak 1939 da verilen bir konferansın metnidir. 10. Francesc Vallverdu, El çatala al segle XIX (L Avenç, 27, Mayıs 1980), s " Ispanya tahtının gerçek sahibinin Don Carlos ve vârisleri olduğunu savunan luıreketin yürüttüğü mücadeleler. 131

132 132 li Partisi ni (PNV) kurmuş ve ülke için o zamana kadar var olmamış bir Baskça ad ( Euskadi ) bulmuştu." Avrupa nm öteki ucunda, Baltık halklannm milli hareketleri yüzyılm son üçte birlik bölümünde ilk (kültürel) aşamalannı yeni yeni aşıyordu, Makedonya sorununun 1870 ten sonra kanayan bir yara haline geldiği Balkanlar da, Makedonya da yaşayan milliyetlerin dil ilkesine göre ayırt edilmesi fikri, Makedonya için savaşan Sırbistan, Yunanistan, Bulgaristan ve Babıâli için ağır bir darbe oldu.'^ Makedonya da oturanlar dinlerine göre ayrılmışlardı, ülkenin şu ya da bu parçasına yönelik iddialar ortaçağdan antik devirlere kadar uzanan tarihe ya da ortak gelenekler ve ritüel pratiklerle ilgili etnografık argümanlara dayanmaktaydı. Makedonya 20. yüzyıl başında Slav filologlar için bir savaş alanı haline geldi; onlarla bu alanda boy ölçüşemeyen Yunanlılarsa hayali bir etnik akrabalık icat etti. Aynı zamanda -kabaca, yüzyılın ikinci yansında- etnik milliyetçilik, pratikte, halkların giderek çoğalan toplu coğrafi göçlerinden ve kuramda, on dokuzuncu yüzyıl sosyal biliminin temel kavramı olan ırk m dönüşüme uğramasından müthiş güç almıştı. Bir yandan, insanlığın eskiden beri deri rengine dayalı olarak birkaç ırk a bölünmesi artık, Ariler ve Samiler şeklinde ya da Ari- 1er arasında Kuzeyliler, Alpliler ve Akdenizliler gibi yaklaşık olarak aynı soluk deri rengindeki halklan ayıran bir dizi ırkçı ayrımlar şeklinde gelişmişti. Öbür yandan, daha sonra genetik diye bilinegelen disiplinle tamamlanan Danvinci evrimcilik, ırkçılığa, yabancıları dışlamaya, hatta tanık olduğumuz üzere ülkeden sürmeye ve öldürmeye uygun, güçlü bilimsel nedenler gibi görünen gerekçeler sağlamıştı. Bütün bunlar görece daha geç bir dönemde gündeme geliyordu. Yahudi düşmanlığı (antisemitizm) yaklaşık 1880 lere kadar ırkçı (dinsel-kültürel olandan ayn) bir karakter kazanmamıştı; Alman ve Fransız ırkçılığının başlıca peygamberle 11. H.-J. Puhle, Baskischer Nationalismus im spanischen Kontext, der. H.A. VVinkler, Nationalismus in der Welt von Heute (Göttingen, 1982), s Carnegie Endovvment for International Peace: Report o f the International Commission to Enquire into the Cause and Conduct o f the Balkan Wars (Washington, 1914), s. 27.

133 ri (Vacher de Lapouge, Houston Stewart Chamberlain) 1890 lı yıllara aitti; Kuzeyliler ifadesi yaklaşık 1900 e kadar ırkçı ya da benzer söylemlere girmemişti.'^ Irkçılık ile milliyetçilik arasındaki bağlar açıkça görülmektedir. Ariler ve Samiler örneğindeki gibi ırk ile dil kolayca kanştınlıyor ve genetik bir kavram olan ırk m, kalıtımsal olarak aktarılmayan dilden türetilemeyeceğine işaret eden Max Muller gibi titiz araştırmacılar buna öfkeyle tepki gösteriyorlardı. Bundan başka, ırkçılann ırk anlığının önemini ve melezleşmenin korkunçluğunu vurgulaması ile dilsel milliyetçilik biçimlerinin pek çoğunun (çoğunluğunun diyesim geliyor) milli dilin yabancı öğelerden anndınlması gerektiğinde ısrar etmeleri arasında apaçık bir paralellik vardır. On dokuzuncu yüzyılda İngilizler, karışık kökenleriyle (Britonlar, Anglosaksonlar, İskandinavyalIlar, Normandiyalılar, İskoç- 1ar, İrlandalIlar vb.) övünen ve dillerinin filolojik anlamda kanşık olmasıyla iftihar eden tamamen istisnai bir örnektiler. Gene de ırk ile millet i daha da yaklaştıran etken, her ikisinin de o zamanlar moda olduğu gibi ırksal / milli karakter şeklinde aynı ölçüde kabaca genelleştirilerek, fiilen eşanlamlı sözcükler olarak kullanılmasıydı. Bunun için, 1904 tarihli İngiliz-Fransız Antantı ndan önce, bir Fransız yazar, iki ülkenin anlaşmasının imkânsız görüldüğünü, çünkü iki ırk arasında kalıtımsal bir düşmanlık bulunduğunu gözlemliyordu.''' Demek ki dilsel ve etnik milliyetçilik birbirini kuvvetlendirmekteydi. Milliyetçiliğin 1870 lerden 1914 e kadar hızla mevzi kazanması şaşırtıcı değildir. Bu, hem toplumsal hem de politik değişimlerin (yabancılar aleyhinde düşmanlık manifestosu dağıtmak için bolca fırsat sunan milletlerarası durumdan söz bile etmiyoruz) ürünüydü. Toplumsal düzeyde, milliyetler olarak hayali, hatta gerçek cemaatler icat etmenin yepyeni biçimlerinin geliştirilmesine giderek da 13. J. Romein The VVatershed o f Two Eras: Europe in 1900 (Middletovvn, 1978), I Nordic (kuzeyli) ırkı bu isimle ilk kez, 1898 deki antropolojik sınıflamalar literatüründe görünmektedir (OED Supplement: nordic. Terim J. Deniker'e it gibidir (Races etpeuples de la terre, Paris 1900), ama üstün olmakla ilişkilendlrdikleri san, uzun kafalı ırkı tanımlamak açısından bu terimi uygun bulan ırkçılar tarafından sahiplenilmişti. 14. Jean Finot, Race Prejudice (Londra, 1906), s. v-vi. 133

134 ha geniş bir zemin sunan üç gelişmeden söz edebiliriz: Modemitenin saldırısına uğrayan geleneksel gruplann direnişi, gelişmiş ülkelerin şehirleşen toplumlannda hızla büyüyen yepyeni ve geleneksel olmayan sınıflarla katmanlann ortaya çıkışı ve yeryüzünün her tarafındaki çeşitli halklann (hem yerleşiklere hem de öteki göçmenlere yabancı olan gruplardı bunlar ve hiçbiri henüz bir arada yaşama alışkanlığı ve geleneklerine sahip değildi) eşine rastlanmadık göçleri ve oluşan diasporalar. Bu dönemdeki değişimin köklülüğü ve hızı; o yıllarda yoksulların ve ekonomik bakımdan zar zor idare eden ya da güvensiz durumda olanlann yaşamlarmı sık sık tepeden tırnağa sarsan Büyük Depresyon sarsıntılannı göz ardı etsek bile, böylesi koşullarda gruplar arasındaki sürtüşme nedenlerinin neden çoğaldığını açıklamaya yeter. Milliyetçiliğin politika alanına girişi için tek gerekli olan şey, kendilerini hangi şekilde olursa olsun Ruritanyalı olarak gören ya da başkalannca böyle görülen insan gruplannın şöyle bir argümana kulak vermeye hazır olmalarıydı: Ruritanyahlann huzursuzluklannın kaynağı, bir bakıma, diğer milliyetler tarafından ya da o milliyetler karşısında Ruritanyalı olmayan bir devlet veya yönetici sınıf tarafından aşağılanmalarından (genellikle yadsınamayan biçimde) kaynaklanıyordu. Her halükârda, gözlemcilerin, 1914 te milliyet temelindeki (ama her zaman milliyetçi bir programa bağlı da olmayan) çağnlara hâlâ tam anlamıyla kayıtsız görünen Avrupa halklannın tavırlannı hayretle karşılamalan yersiz değildi. ABD nin göçmen yurttaşları Federal Hükümet ten kendi milliyetlerine dilsel ya da başka ödünler talep etmiyorlar, gene de her Demokrat şehir politikacısı İrlandalIlara İrlandalI, PolonyalIlara Polonyah olarak seslenmenin işe yaradığını çok iyi biliyordu. Daha önce gördüğümüz gibi, milli çağnların potansiyel ahcısını fiili alıcıya çeviren başlıca politik değişiklikler, sayılan çoğalan devletlerde politikanın demokratikleşmesi ve modem, idari, yurttaşları harekete geçiren ve etkileyen devletin kurulmasıydı. Buna karşın kitle politikasının yükselmesi, halkın milliyetçiliği desteklemesi sorununu yanıtlamaktan ziyade yeniden formüle etmemizi kolaylaştırmaktadır. Bizim öğrenmeye ihtiyaç duyduğumuz şey, mil 134

135 li sloganlann politikada tam olarak ne anlama geldiği, farklı toplumsal kesimler için aynı anlamı taşıyıp taşımadığı, nasıl değiştiği, yurttaşları seferber edebilecek başka sloganlarla hangi koşullarda birleştiği ya da bağdaşmadığı, bu başka sloganlar karşısında nasıl baskın çıktığı ya da çıkamadığıydı. Milletin dille özdeşleştirilmesi girişimi bu tür sorulan yanıtlamamıza yardımcı olur, çünkü dilsel milliyetçilik özünde bir devletin denetimini, en azmdan dilin resmen tanınmasının sağlanmasını gerektirir. Açık ki bu, bir devlet ya da milliyet içindeki bütün katmanlar veya gruplar açısından aynı derecede önemli olmadığı gibi, her devlet ya da milliyet açısından da aynı önemde değildir. Ne olursa olsun, dildeki milliyetçiliğin özünde iletişim, hatta kültür sorunlan değil, iktidar, statü, politika ve ideoloji sorunlan yatar. Eğer temel sorun iletişim ya da kültür olsaydı, Yahudi milliyetçi (Siyonist) hareketi, henüz kimsenin konuşmadığı ve Avrupa sinagoglannda kullanılana hiç benzemeyen bir telaffuzu olan modem İbraniceyi tercih etmezdi. Onlar Avrupa nın doğusundaki Aşkenaz Yahudilerinin ve batıya giden göçmenlerin yüzde 95 inin (yani, bütün dünyadaki Yahudilerin önemli bir çoğunluğunun) konuştuğu Yidiş dilini reddetmişlerdi te o dili konuşan on milyon kişinin geliştirdiği geniş kapsamlı ve seçkin yazın göz önüne getirildiğinde, Yidişçe zamanın önde gelen yazın dillerinden birisi ydi.' İrlanda milli hareketi de 19(X) den sonra, çoğunun artık anlamadığı ve onu memleketlilerine öğretmeye çalışanlann bile yeni yeni, çok eksik biçimde öğrenmeye başladıkları İrlandacaya yeniden geçmeyi amaçlayan, baştan sonuçsuz kalmaya mahkûm kampanyaya girişmişti.'* Buna karşılık, Yidiş örneğinin gösterdiği ve lehçe yazınlanmn altın çağı olan on dokuzuncu yüzyılın doğruladığı gibi, yaygın biçimde konuşulan, hatta yazılan bir dilin varlığı mutlaka dilsel temelde milliyetçilik doğurmazdı. Bu tür dil ya da yazınlar, kendilerini, hegemonik bir genel kültür ve iletişim diliyle rekabet etmek- 15. Lewis Glinert, Vievvpoint: the recovery of Hebrew" {Times Literary Supplement, 17, Haziran 1983, s. 634). 16. Krş. Declan Kiberd, Synge and the Irish Language (Londra, 1979), özellikle s

136 ten ziyade onu tamamlıyor sayabilir ve tamamen bilinçli olarak böyle sayılabilirdi. Var olan yazılı ve kültür dillerini basitçe düzeltme ve standartlaştırmadan tutun, birbiriyle örtüşen lehçeler karmaşasından bir dil oluşturulmasına ve ölü ya da neredeyse tükenmiş dillerin diriltilmesine (fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamına gelir bu) kadar uzanabilecek olan dil kuruluşu sürecinde politik-ideolojik unsurun yeri açıkça ortadadır. Çünkü, milliyetçi mitin aksine, bir halkın dili, milli bilincin temeli değil, Einar Haugen in deyişiyle kültürel bir eser dir. Modem Hint dillerinin gelişmesi bunun açık bir örneğidir. On dokuzuncu yüzyılda bir kültür dili olarak beliren yazılı Bengalcenin bilinçli olarak Sanskritçeleştirilmesi, yalnızca okuryazar üst sınıflan halk kitlelerinden ayırmakla kalmıyor, aynı zamanda Bengalli Müslüman kitleleri aşağılayarak Hindulaşmış Bengalce yüksek kültüründen de ayırıyordu; buna karşılık Hindistan ın bölünmesinden itibaren Bangladeş (Doğu Bengal) dilinde de Sanskritçe sözcüklerin belli ölçüde temizlendiği dikkat çeker. Daha da öğretici bir örnek, Gandhi nin, milli hareketin birliği temelinde tek bir Hindu dilini geliştirip koruma, yani bir yandan İngilizceye milli bir alternatif çıkanrken, öbür yandan Kuzey Hindistan ın bu ortak lingua franca'sm m Hindu ve Müslüman biçimlerinin birbirinden kopmalarını önleme girişimidir. Bununla beraber, Hindu dilinin evrensel düşünceli savunuculanna karşı çıkan, güçlü biçimde Hindu yanlısı ve Müslüman karşıtı (dolayısıyla Urduca karşıtı) bir grup vardı. Bu grup 1930 larda, Milli Kongre nin dili yaymak amacıyla kurduğu örgütün denetimini ele geçirmiş ve Gandhi, Nehru ile diğer Kongre liderlerinin bu örgütten (Hindi Sahitya Samuelan! ya da HSS) aynlmalanna yol açmıştı de Gandhi geniş kapsamlı bir Hindu dili yaratma projesine geri dönmüş ama başarılı olamamıştı. Bu arada HSS, dilde ortaöğretim ve üniversite düze- 17. Einar Haugen, Language Conflicts and Language Planning: The Case o f Modem Nonvegian (Lahey, 1966); aynı yazann, The Scandinavian languages as cultural artifacts, der. Joshua A. Fishman, Charles A. Ferguson, Jyotindra Da* Ğupta, Language Problems o f Developing Nations (New York-Londra-Sidney- Toronto 1968), s

137 137 yinde diploma vermek ve derecelendirme yapmak için smav merkezleri kurarak sonunda kendi imajma uygun bir standart Hindu dili yaratmıştı; 1950 de sözcük dağarının genişletilmesi için bir Bilimsel Terminoloji Dairesi kurulduğunu ve 1956 da başlatılan Hindu Ansiklopedisi yle taçlandınidığını dikkate alırsak, eğitim amacıyla gerçekleştirilen bir standartlaşmaydı bu. Gerçekten, çeşitli hareketlerin sözcük dağarlarını yerlileştirme ye yani sahiden daha milli olma özelliğini artırmaya yönelik girişimlerinde (bunun yakın zamanlardaki en iyi bilinen örneği Fransız hükümetlerinin franglais e karşı yürüttükleri mücadeledir) tanıklık edildiği üzere, diller sembolik anlamlan fiili kullanıma baskın çıktığı ölçüde, toplumsal mühendislikte daha bilinçli uygulama alanları haline gelmektedir. Böylesi hareketleri yaratan tutkulan anlamak kolaydır, ama bunlann konuşmayla, yazmayla, anlamayla, hatta yazın anlayışıyla hiçbir ilgisi yoktur. Danimarkaca nın etkisi altında olsa da, Norveççe, Norveç edebiyatının temel aracıydı ve hep öyle kalmıştır. On dokuzuncu yüzyılda buna gösterilen tepki milliyetçi tepkiydi. Aynı şekilde, 1890 Iarda Çekçe öğrenmenin (o sıralarda Çekçe şehir nüfusunun yüzde 93 ünün konuştuğu dildi) ihanet olduğunu ilan eden Prag daki Alman Gazinocu'^ iletişimle ilgili bir açıklama yapmış olmuyordu. Şimdilerde bile bugüne kadar hiç Galce isim konmamış yerlere Galce yer isimlerinin verilmesini tasarlayan Galce uzmanlan, Birmingham ismini Galceleştirmeye, Bamako gibi bir yabancı kasabayı Galceleştirmekten daha fazla ihtiyaç olmadığını çok iyi bilirler. Gene de, dili kurma ve manipüle etme planının arkasındaki dürtüler ve tasarlanan dönüşümün derecesi ne olursa olsun, devlet gücü bu tasanda temel bir role sahiptir. 18. J. Bhattacharyya, Language, class and community in Bengal (South Asia Bulletin, VII, 1 ve 2, Sonbahar 1987, s ); S. N. Mukherjee, Bhadralok in Bengali Language and Literatüre: an essay on the language of class and status {Bengal Past and Preseni, 95, Kısım II, Temmuz-Aralık 1976, s ); J. Das Gupta ve John Gumperz, Language, communication and control in North India, der. Fishman, Ferguson, Das Gupta, Language Problems, s B. Suttner, Die Badenischen Sprachenverordnungen von 1897, 2 cilt (Graz- Köln 1960, 1965), Cilt II, s

138 138 Romanya milliyetçiliği, devlet gücü olmasa, dilini o zamana kadar alışılagelen Kril alfabesinin yerine Roma alfabesiyle yazıp basarak (1863 te) Latin kökenli olduğunda (çevrelerindeki Slavlar ile Macarlardan farklı biçimde) nasıl ısrar edebilirdi? (Mettemich dönemindeki Habsburg polis şefi Kont Seldnitzky, Habsburg İmparatorluğu ndaki Slavlar arasında panslav eğilimleri yıldırmak amacıyla Kril harfleri yerine Roma harfleriyle basılan Ortodoks din yapıtlannı destekleyerek benzer bir kültürel-dilsel politika uygulamıştı.)^" Yerli ya da kırsal diller, eğitim ve yönetim alanında tanınmalan ve kamu yetkililerinin desteklemesi dışında, milli ya da dünya kültürünün egemen dilleriyle rekabet edebilecek dillere nasıl dönüştürülecekti? (Burada fiilen var olmayan dillere bir gerçeklik kazandırılmasından söz bile etmiyoruz.) 1919 daki Britanya mandası, İbraniceyi gündelik dil olarak konuşan insanların sayısının 20.(K)0 den az olduğu bir zamanda onu Filistin in üç resmi dilinden biri olarak kabul etmeseydi, İbranicenin geleceği ne olurdu? Finlandiya da on dokuzuncu yüzyılın sonuna kadar dilsel çizgiler kalıplaşırken, İsveççe konuşan entelektüellerin oranının İsveççe konuşan sıradan insanlardan kat kat daha fazla olduğu gözlemi, yani eğitimli Finlilerin İsveççeyi kendi anadillerinden daha yararlı bulmaya devam etmeleri karşısında. Fince orta, hatta yüksek eğitimin düzenlenmesinden başka nasıl bir çare öngörülebilirdi?^' Gene de, milli özlemleri temsil etseler bile, dillerin çok sayıda pratik ve toplumsal bakımdan farklılaşmış kullanımları olduğundan, idari, eğitim ya da başka amaçlarla resmi dil(ler) olarak seçilen dil(ler)e karşı tavırlar da değişmektedir. Kendimize bir kere daha, tartışma yaratan unsurun yazılı dil, yani kamusal amaçlarla konuşulan dil olduğunu hatırlatalım. Özel iletişim alanı içerisinde konuşulan dil(ler), kamusal dillerle yan yana var olduklan durumlarda bile ciddi problemlere yol açmazlar. Çünkü her dil, her çocuğun anne babasıyla konuşmaya uygun dilden öğretmenleri ya da arkadaşlarıyla konuşmaya uygun olan dile geçerken farkında olduğu gibi, kendi mekânında iş görür. 20. J. Fishman, The sociology of language: an interdisciplinary approach, der. T. E. Sebeok, Current Trends in Linguistics, Cilt 12 (Lahey-Paris, 1974), s Juttikala ve Pirinen, A History o f Finland, s. 176.

139 Aynca, dönemin olağanüstü toplumsal ve coğrafi hareketliliği görülmedik sayıda erkeği (hatta özel alana hapsolmalanna karşm kadım) yeni diller öğrenmeye zorlar veya teşvik ederken; genelde -daha doğrusu, hep- bir dilin, farklı bir dille özdeşleştirilen daha geniş bir kültüre veya daha yüksek bir toplumsal sınıfa girme aracı olarak bile bile reddedilmesi ve yerine bir başkasının ikame edilmesi durumlan dışında, yeni dil öğrenme sürecinin illa ki ideolojik sorunlar yaratması şart değildi. Yidişçe konuşmamak, hatta anlamamakla gururlanan Orta ve Batı Avrupa daki asimile olmuş orta sınıf Aşkenaz Yahudilerinde ya da Orta Avrupa daki soyadlan açıkça Slav kökenden geldiklerini gösteren çok sayıdaki ateşli Alman milliyetçi ya da nasyonal sosyalistinin aile tarihinde görülür bu. Oysa eski ve yeni diller genellikle, her biri kendi alanında olmak üzere iç içe yaşardı. İtalyanca konuşan Venedik in eğitimli orta sınıfı açısından, evde ya da pazarda Venedik diliyle konuşmaktan vazgeçmek, Lloyd George açısından iki dillilik ne kadar anadili olan Galceye ihanet etmek anlamına geliyorsa, o kadar anlamlıydı ancak. Demek ki konuşma dili, toplumun üst katmanlarına olsun, emeğiyle çalışan halk kitlesine olsun ciddi politik problemler çıkarmıyordu. Tepedeki insanlar daha geniş kültür dillerinden birini konuşuyorlardı; eğer kendi anadilleri ya da ailelerinin konuştuğu dil bunlar arasında yer almıyorsa, üst tabakanın erkekleri (ve 19(K) lü yılların başlannda bazen de kadınlan) geniş kültür dillerinden birini ya da birkaçını öğrenmek durumunda kalıyorlardı. Doğallıkla, standart milli dilin eğitimli versiyonunu kullanacaklardı; yöresel bir aksanın ya da yöresel sözcüklerin görülüp görülmemesi önemli değildi, ancak genellikle kendilerini toplumsal katmanın diğer üyeleriyle özdeşleştiren bir tarzı tercih ediyorlardı.^ Aile kökenlerine, oturduklan yere, yetişme biçimlerine, sınıflannın geleneklerine ve elbette alt sınıflarla iletişimin ne ölçüde onlann dil(ler)ini ya da bir melez dil veya karışık yardımcı dil bilmeyi gerektirdiğine bağlı olarak, ilişkiye girdikleri alt sınıflann yerel ağzı, lehçesi veya anadili- 22. Ochs von Lerchenau lehçesini duyan Viyanalı hiçbir taksi şoförü, iconuşanı görmese dahi, o kişinin toplumsal statüsünden en ufak bir kuşku duymaz. 139

140 ni konuşabilirlerdi. Bu dillerin resmi statüsünün hiçbir önemi yoktu, çünkü resmi kullanım ve kültür dili hangisi olursa olsun ellerinin altmdaydı. Sıradan halk içindeki okuryazar olmayan kesim açısından, sözcükler dünyası tamamen konuşmayla ilgiliydi ve bu nedenle resmi dil ya da diğer yazı dillerinin, bilgisizlik ve güçsüzlüklerini hatırlatan bir etken olmasının dışında, hiçbir önemi yoktu. Arnavut milliyetçilerinin, kendi dillerinin Arap ya da Yunan alfabesiyle değil Latin alfabesiyle (Yunanlılardan da Türklerden de aşağı olmadıklarını gösterecekti bu) yazılmasını istemelerinin, hiçbir yazı okumayan kendi halklanyia açıkça bir ilişkisi yoktu. Farklı yörelerin insanlannın birbirleriyle ilişkiye geçmeleri ve köyün kendine yeterliliğinin zamanla sona ermesiyle birlikte, ortak bir iletişim dili bulma sorunu ciddileşiyordu (sınırlı bir çevreye hapsolan kadınlar için bunun önemi daha az, tahıl yetiştiren ya da çiftlik hayvanlarına bakan kadınlar içinse en az düzeydeydi) ve bu sorunu çözmenin en kolay yolu, milli dili (ya da milli dillerden birini) az çok idare edecek kadar öğrenmekti. İki büyük kitlesel eğitim kurumunu oluşturan ilkokul ile ordunun da her eve resmi dili bir ölçüde taşıması bu sorunun ciddiliğini iyice artırıyordu.^^ Salt yöresel ya da toplumsal düzeyde kısıtlı kullanıma sahip dillerin daha geniş kullanıma sahip diller karşısında mevzi kaybetmesinde şaşırtıcı bir yan yoktur. Bu çerçevedeki bir dilsel değişim ve adaptasyon sürecinin aşağıdan herhangi bir direnişle karşılaştığına ilişkin kanıt da yoktur. İki dil arasında, daha yaygın biçimde kullanılan dilin ezici ve belirgin üstünlükleri olduğu gibi, yalnızca tek bir dil konuşanların kendi anadillerini kullanması engellenmediği sürece anlaşılan hiçbir dezavantajı da yoktu. Gelgelelim, yalnızca tek bir dil konuşabilen Breton, doğduğu alanın ve geleneksel uğraşlannm dışında çaresizdi. Başka bir yere gittiğinde neredeyse dilsiz bir hayvandan farkı kalmıyordu: Suskun bir kas yığını. Modem bir dünyada kendilerine daha iyi bir yer ve iş arayan yoksulların gözüyle bakıldığında, köy- 23. Daha 1794 te bile Abbe Gregoire, herhalde farklı yörelerden gelen insanların karmakarışık biçimde yer almasından dolayı memnuniyetle taburlanmızda genelde Fransızca konuşuluyor diyordu.. 140

141 lülerin Fransızlaşmasında ya da Chicago da İngilizce öğrenen PolonyalIlarla İtalyanlann Amerikalılaşmak istemelerinde yanlış olan bir şey yoktu. Yerel olmayan bir dili bilmenin açık avantajlan olduğu gibi, daha geniş çapta kullanılan bir dille, özellikle bir dünya diliyle okuyup yazmanın avantajlan da yadsınmaz derecedeydi. Latin Amerika da yazılı dili bulunmayan Kızılderililerin anadillerinde öğretim yapılması türündeki baskılar Kızılderililerden değil, indigenista entelektüellerden gelmiştir. Yerel diliniz de facto bir dünya dili olmadıkça, tek dilli olmak eli kolu bağlanmaktır. Fransızca bilmenin öyle avantajlan vardı ki, Belçika da 1846 ile 1910 arasında yerli Flamanca konuşanlann iki dili birden konuşmalarına, Fransızca konuşanlann Flamanca öğrenme zahmetine girmelerinden daha fazla rastlanıyordu.^" Milli dil baskısı hipotezinin, büyük dillerle yan yana yaşayan yöresel ya da küçük çaplı dillerin gerilemesini açıklaması gerekmez. Tam tersine, küçük dilleri korumaya yönelik övgüye değer ve sistemli (genellikle büyük bedeller pahasına yürütülen) çabalar Wend dili, Reto-Romanca (Romanş/Ladinş) ya da İskoç Keltçesinin gerilemesini yavaşlatmaktan öte işe yaramamıştır. Derslerin İngilizce ya da Fransızca olarak yürütüldüğü sınıflarda yerel ağızlannı ya da dillerini kullanmalan (hayal gücünden yoksun pedagoglar tarafından) yasaklanmış olan entelektüellerin acı anılan bir yana bırakılırsa, velilerin yalnızca kendi dilleriyle yapılan bir eğitimi en masse tercih edeceklerini gösteren hiçbir kanıt yoktur. Kuşkusuz yalnızca sınırlı kullanım alanı olan başka bir dille dışlayıcı bir biçimde (örneğin, Bulgarca yerine Rumence) eğitim yapma zorunluluğu getirilse, bu daha fazla direnişle karşılaşabilirdi. Dolayısıyla bir uçta aristokrasi veya büyük burjuvazinin, öbür uçta işçilerle köylülerin, dilsel milliyetçiliği coşkuyla desteklemeleri için hiçbir neden yoktu. Bu haliyle büyük burjuvazi ( grande bourgeoisie ), mutlaka, on dokuzuncu yüzyılın sonuna doğru ön 24. A. Zolberg, The making of Flemings and VValloons: Belgium " (Journal o f Interdisciplinary History, M12, 1974, s ). * Doğu İsviçre de Grisonlar arasında ve Güney Tirol de konuşulan Reto-Romanca lehçeleri, (ç.n.) 141

142 plana çıkan iki milliyetçilik biçiminden birine (emperyalist şovenizm ya da küçük halk milliyetçiliği) bağlanmak durumunda olmadığı gibi, küçük milletin dilsel tutkulanna karşı hiçbir bağlılık duymuyordu. Ghent ve Antvverp teki Flaman burjuvazisi bilinçli olarak Fransızca konuşuyordu ve F/am/n^anf-karşıtıydı ve bu özellikleri kısmen hâlâ taşımaktadır. Çoğu kendisini PolonyalIdan ziyade Alman ya da Yahudi sayan PolonyalI sanayiciler^ kendi ekonomik çıkarlanna en iyi hizmet etmenin yolunun bütün Rusya çapındaki ya da diğer milletlerüstü pazarlara malzeme satmak olduğunu açıkça anlamışlar; böylece Rosa Luxemburg u yanıltarak Polonya milliyetçiliğinin gücünü küçümsemesine neden olmuşlardı. İskoç işverenleri, îskoçluklarıyla ne kadar gururlanırlarsa gururlansınlar, 1707 Birliği nin* iptal edilmesini öngören her türlü imayı duygusal bir aptallık sayacaklardı. Daha önce gördüğümüz gibi, çalışan sınıfların, gruplar arasında başka bir sürtüşme türünün sembolü işlevi görebilse de dil nedeniyle heyecana kapılmaları pek olası değildi. Ghent ve Antvverp işçilerinin çoğunun Liöge ve Charleroi daki yoldaşlarıyla çevirisiz iletişim kuramamaları, onlan tek bir işçi hareketinde birleşmekten alıkoymuyordu. Çünkü dil böyle bir harekette o kadar az sorun yaratıyordu ki, örneğin 1903 te Belçika da sosyalizm üzerine çıkan standart yapıtlarda Flaman sorununa hemen hiç değinilmezdi: Bugün akla bile getirilemeyecek olan bir durum. Aslında Güney Galler de hem burjuvazinin hem de işçi sınıfının liberal çıkarlan, genç Llyod George un Galliliği dilsel Gallilikle, Liberal Parti yi (Prensliğin milli parçası) de bunu savunmakla özdeşleştiren milliyetçi Kuzey Galler liberalizmine karşı birleşmişti ve 1890 lı yıllarda bunda genellikle başanlı olmuşlardı. 25. Waclaw Dlugoborski, Das polnische Bürgertum vor 1910 in vergleichender Perspektive, der. J. Kocka, Bürgertum im 19. Jahrhundert: Deutschland im europâischen Vergleich (Münih, 1988), Cilt 1, s * Iskoç ve Ingiliz hükümdarlıklarının parlamentolannın birleşmesini öngören anlaşması. (ç.n.) 26. Jules Destree ve Emile Vandervelde, Le Socialisme en Belgique (Paris 1903, ilk olarak 1898). Kesin olmak gerekirse 48 sayfalık bibliyografyada Flaman sonjnuyla ilgili olarak tek bir başlık vardır; bir seçim broşürü. 142

143 143 Yazılı anadilin resmi kullanımını en çok önemseyen sınıflar, toplumsal bakımdan gösterişsiz ama eğitimli orta katmanlardı. Bunlar, eğitim gerektiren, kafa emeğine dayalı işleri yürütmeleri sayesinde alt orta sınıf statüsüne erişen kesimlerdi. Küçük burjuva öneki olmadan milliyetçilik sözünü ağzına almayan dönemin sosyalistleri, bu konuda haklıydı. Dilsel milliyetçiliğin cephe hattında taşra gazetecileri, öğretmenler ve gözü yüksekte olan alt rütbeli subaylar vardı. Milli sürtüşmeler nedeniyle imparatorluğun Avusturya daki yansı fiilen yönetilemez hale geldiğinde, Habsburg politikasının savaş alanları, ortaokullardaki öğretim dili ya da istasyon şefliklerinin hangi milliyete verileceği gibi konular olmuştu. Gerçekten de II. Wilhelm in imparatorluğundaki aşırı milliyetçi pancermen eylemciler, ağırlıkla eğitimli kesimden (ama öğretmenden ziyade Oberlehrer) ve giderek genişleyen, toplumsal bakımdan da hareketli olan bir toplumun yan eğitimli kesiminden geliyordu. Ben dilsel milliyetçiliği, kaba-materyalist liberallerin savaşları silah firmalannm kâr elde etmesine indirgemeleri gibi, iş kapma sorununa indirgemek istemiyorum. Bununla birlikte, anadili her şeyden önce alt sıralarda kalmış smıflann bir çıkar alanı olarak kavramadıkça dilsel milliyetçiliği tam olarak anlayamayız, hele ona karşı çıkışları hiç anlayamayız. Ayrıca, anadile özellikle bir öğretim dili olarak daha ağırlıklı bir resmi konum kazandırmaya yönelik her adım, bu çıkar alanında pay sahibi olabilecek insanlann sayısını çoğaltırdı. Bağımsızlıktan sonra Hindistan da dil esasına dayalı eyaletlerin kurulmasına ve tek bir anadilin (Hinduca) milli dil olarak dayatılmasına direniş bu durumu yansıtmaktadır: Tamilnadu da Tamilce okuyup yazan kesime devletin bütün kademelerindeki kariyerler açılırken İngilizcenin kaldmlmaması, Tamil diliyle eğitim görmüş insanlan diğer anadillerle eğitim görmüş insanlar karşısında milli açıdan dezavantajlı bir duruma sokmaz. Dolayısıyla potansiyel bir değer olarak dilin yaratılmasındaki can alıcı an, ilköğretim dili olarak kabul edilmesi (gerçi bu sayede, doğallıkla, çok sayıda ilkokul öğretmeni ve o dili aşılayan kişi yetişecektir) de * (Alm.) Başöğretmen, (ç.n.)

144 ğil, 1880 lerde Flanders da ve Finlandiya da başanyia uygulandığı üzere bir ortaöğretim dili olarak da kabul edilmesidir. Çünkü, Fin milliyetçilerin açıkça farkında olduklan gibi, toplumsal hareketliliği anadile ve ardından dilsel milliyetçiliğe bağlayan budur. Devlet ortaokullannda Flamanca eğitim görmüş yeni ve laik kuşak... Antwerp ile Ghent te yeni bir Flamingant ideolojisini oluşturup ayakta tutan pek çok birey ve grubu çıkarmıştır. ^ Gene de dilsel ilerleme, anadiliyle konuşan orta sınıflar yaratarak, alt orta katmanların karakteristik özelliklerini oluşturan ve onlara yeni milliyetçiliğin çekici gelmesinin nedeni olan aşağılık duygusu, statü güvensizliği ve kırgınlığı pekiştiriyordu. Bunun için yeni, Flamanca eğitim gören sınıf; en dinamik unsurları o dili bilmenin pratik üstünlükleri nedeniyle Fransızcaya kayan Flaman kitleler ile Fransızcadan hiç vazgeçmeyen Belçika yönetim, kültür ve iş dünyasının üst kademeleri arasında sıkışmıştı.^* Aynı görev için bir Flamanın iki dili de bilmesi zorunluyken Fransızca bilen bir yerlinin diğer dile, o da isterse, ancak baş sallayacak kadar ihtiyaç duyması, daha sonra Quebec te olacağı gibi küçük dilin aşağılığını pekiştirir. (Çünkü iki dili de bilmenin gerçek bir değer ifade ettiği ve dolayısıyla iki dili de bilenlerden küçük dili anadili olarak konuşanlann fiilen avantaj sağladıkları işler, normal olarak alt kademelerdeki işlerdi). Flamanlann, demografik göstergeler kendi lehlerine olan Quebecliler gibi, geleceğe güvenle bakmalan beklenebilir. Her şey bir yana, bu bakımdan, kendi hallerine bu-akılsa salt Danvinci anlamdaki bir diller arası varoluş mücadelesinde etkili bir rakip bile olamayacak görünen İrlandaca, Bretonca, Baskça, Frizyece, Romanş, hatta Galce gibi eski ve gittikçe gerileyen kırsal dilleri konuşanlardan daha üstün durumdaydılar. Flamanca ile Kanada Fransızcası hiçbir anlamda dilsel tehdit altında değildi, ama bu dilleri konuşanlann toplumsal-dilsel bir elit olmalan gerekmediği gibi, egemen dili konuşanlar da anadili kullanan eğitimli kesimi bir elit olarak görmüyordu. Tehdit altında olan, Flamingant ya da Quebecli orta kat- 27. Zolberg, The making of Flemings and VValloons, s A g.y., s. 209ff. 144

145 manlann dilleri değil, statüleri ve toplumsal konumlarıydı. Bunları yalnızca politik güç ayakta tutabilirdi. Öz itibariyle bu durumun, dil sorununun gerileyen bir dili (genellikle, Baskça ve Galce gibi, ülkenin yeni sanayi şehir merkezlerinde fiilen tükenme noktasına gelen diller) savunmaktan ibaret kaldığı yerlerdeki durumdan hiçbir farkı yoktu. Eski dilin savunulması, kesinlikle modemitenin tahribatları karşısında bütün bir toplumun eski usul ve geleneklerinin savunulması demekti: Bretonlar, Flamanlar, Basklar ve diğerlerinin Roma Katolik rahiplerinden aldığı desteğin kaynağı buydu. Bu anlamda basit anlamıyla orta sınıf hareketleri değillerdi. Ama Bask dili milliyetçiliği geleneksel bir kır hareketi de sayılmazdı. Çünkü kırsal kesimdeki halk hâlâ, Bask Milli Partisi nin (PNV) İspanyolca konuşan kurucusunun ve daha sonraki pek çok dil militanının orta yaşlarda öğrenmek zorunda kaldığı bir dili konuşuyordu. Bask köylüleri yeni milliyetçiliğe fazla ilgi duymuyorlardı. Bask milliyetçiliği, bir yandan çıkarlarıyla İspanyol monarşisine bağlı olan büyük Bask burjuvazisine kafa tutarken, sanayileşme tehdidine ve tannsız göçmen proleter sosyalizmine de tepki gösteren (şehir ve kıyı kesimlerindeki) muhafazakâr, Katolik, küçük burjuva çevrelerde kök salmıştı. Katalan özerkçiliğinden farklı olarak PNV, yalnızca burjuvaziden gelen geçici bir desteğe sahipti. Bask milliyetçiliğinin, benzersiz bir dil ve ırka sahip olma iddiası, her küçük burjuva radikal sağ uzmanının kulağına tanıdık gelen bir iddiadır: Basklar ırksal arılıkları nedeniyle diğer halklardan üstündü ve diğer halklarla, özellikle Araplar ve Yahudilerle karışmak istemediklerini gösteren dildeki benzersizlik bunun bir kanıtıydı. Aynı sözler, ilkin 1860 larda küçük çaph olarak kendini gösteren ( küçük burjuvazinin, asıl olarak küçük çaplı perakendeciler ile tüccarlann desteğinde ), on dokuzuncu yüzyılın Büyük Depresyon u su-asında mevzi kazanan (yine, ekonomik bakımdan güç durumdaki aynı türde alt orta sınıflar arasında) Hırvat miuiyetçiliği için özellikle söylenebilir. Hırvat milliyetçiliği, küçük burjuvazinin, varlıklı burjuvazinin ideolojisi olan Yugoslavyacılığa muhalefetini yansıtmaktaydı. Bu örnekte, seçi 29. Puhle, Baskischer Nationalismus, s

146 len halkı diğer insanlardan ne dil ne de ırk ile ayırmak mümkün olduğundan, Hırvat milletinin doğudan gelecek istilalara karşı Hıristiyanlığı savunmaya odaklanan tarihsel misyonu, özgüvenden yoksun olan katmanlara gerekli üstünlük duygusunu kazandırmaya yanyordu.^ Yüzyılın son yirmi yılında, bilhassa Almanya da (Stöcker), Avusturya da (Schönerer, Lueger) ve Fransa da (Drumont, Dreyfus olayı) görülen milliyetçiliğin bir alt çeşidi olan, politik antisemitizm hareketlerinin kaynağında aynı toplumsal katmanlar vardı. Statülerinde ve tanımlarında görülen belirsizlik, konumlan tartışma götürmeyen kol işçilerinin oğullan ve kızlan ile üst ve üst orta sınıflann üyeleri arasındaki geniş katmanlann güvenceden yoksunluğu, benzersizlik ve üstünlük iddialanyla sağlanan dengenin işçilerden, yabancı devlet ve bireylerden, göçmenlerden, aynı zamanda devrimci ajitatörler de olan Yahudilerle kolayca özdeşleştirilebilen kapitalist ve bankerlerden biri ya da diğeri tarafından tehdit edilmesi; bunlar, ılımlı orta tabaka ile böylesi tehditlere bir yanıt olarak hemen ayırt edilebilen militan milliyetçilik arasındaki bağlan kuruyordu. Sonuçta bu orta katmanlar, kendilerini savaşta ve tehlike altında saymaktaydılar lerde Fransız sağının politik sözcük dağanndaki anahtar sözcük aile, düzen, gelenek, din, ahlâk ya da buna benzer başka bir terim değil, analistlere göre tehdit ti.^' Milliyetçilik, alt orta katmanlar arasında, liberalizmle ve solla ilişkilendirilen bir kavramdan, sağcı, daha kesin konuşursak radikal sağcı bir şovenist, emperyalist ve yabancı düşmanı bir harekete doğru dönüşüm (Fransa da 1870 dolaylannda vatan ve yurtseverlik gibi terimlerin belirsiz kullanımında gözlemlenebilecek olan bir değişim) geçirmişti. ^ Milliyetçilik terimi, özellikle Fran 30. Mirjana Gross, Croatian national-integrational ideologies from the end ot liyrism to the creation of Yugoslavia (Austrian History Yearbook, 15-16, , s. 3-44, özellikle 18, 20-21, 34 (A. Suppan ın tartışması). 31. Antoine Prost, Vocabulaire des proclamations electorales de 1881, 1885 t t J859 (Paris, 1974), s Jean Dubois, Le Vocabulaire fx>litique et social en Francea de 1869 a 1872 (Paris, 1962), s. 65, madde Milliyetçilik terimi henüz geçmemektedir v* bu dönemde "milli sözcük dağarının sağa kaymasını ele alan A. Prost, Voca~ bulaire des proclamations electorales, özellikle s , 64-65'te de görünmez. 146

147 sa da, kısa süre sonra da Latince kökenli dilin bu tür bir oluşum geçirdiği İtalya da, bu eğilimin ortaya çıkışmı betimlemek üzere ortaya atılmıştı. Milliyetçilik yüzyılın sonunda oldukça yeni bir terimdi. Gene de Alman milliyetçiliğinin kitlesel jimnastik kuruluşlan olan Tumer deki gibi sürekliliğin bulunduğu yerlerde bile, 1890 lardaki sağa kayışın boyutu, Yahudi karşıtlığının Avusturya dan Alman kollarına yayılmasına, emperyal dönemin üç renginin (siyah-beyaz-kırmızı) 1848 in liberal-milli üç renginin (siyahkırmızı-altın sansı) yerini almasına ve emperyal genişlemeciliğe yönelik yeni coşkulara bakarak ölçülebilir.^ Bu tür hareketlerin, yani İtalya yı I. Dünya Savaşı na sürükleyen alt ve orta şehir burjuvazisinin düşman ve yükselen bir kesim olarak gördüğü proletaryaya karşı isyanının çekim merkezinde orta sınıfların hangi boyutta öne çıktıklan bir tartışma konusu olabilir. Ancak İtalyan ve Alman faşizminin toplumsal bileşimi üzerine yapılan çalışmalar, bu hareketlerin asıl kuvvetlerini orta katmanlardan aldıkları konusunda hiçbir kuşku bırakmazlar.^ Dahası, yerleşik ulus devletler ile iktidarlarda, ara katmanların yurtsever coşkusu, kendi türünden diğer devletlere karşı emperyal genişleme ve milli rekabet kavgasına girmiş olan hükümetleri pek memnun etse de, bu tür duyguların yerele özgü olduğunu ve bu yüzden tamamen yukarıdan manipüle edilemeyeceğini önceden görmüştük ten önce bile çok az sayıda hükümet, onlan cesaretlendiren aşın milliyetçiler kadar şovenistti. Ve o ana değin aşınlann kurduğu tek bir hükümet yoktu. 33. Fransa için Zeev Stemhell, Maurice Barrâs et le nationalisme français (Paris, 1972); İtalya için der. R. Lill ve F. Valsecchi, II nazionalismo in Italia e in Genvania fino alla Prima Guerra Mondiale (Bologna, 1983)'te S. Vaitutti ile F. Perfetti'nin yazdığı bölümler. 34. Hans-Georg John, Politik und Turnen: die deutsche Tumerschaft als nationale Bewegung im deutschen Kaisen-eich von 1871 bis 1914 (Ahrensberg bei Hamburg. 1975), s. 41 ff. 35. Jens Petersen, der. W. Schieder, Faschismus als soziale Bewegung (Göttingen, 1983), s. 122, 1923 tarihli bir kaynağı aktarmaktadır. 36. Michael Kater, The Nazi Party: a social profile ofmembers and leaders (Cambridge, 1983), özellikle s. 236; Jens Petersen, Elettorato e base sociale del fascismo negli anni venti {Studi Storici, XVI/3, 1975), s

148 Bununla beraber, hükümetler yeni milliyetçiliği bütünüyle denetleyemeseler ve yeni milliyetçilik de henüz hükümetleri denetleyemese bile, devletle özdeşleşme, milliyetçi küçük burjuvazinin ve alt orta smıflann gözünde vazgeçilmez bir önem taşıyordu. O ana kadar bir devlete sahip olamamışlarsa bile, milli bağımsızlık onlara layık olduklarını hissettikleri konumu kazandıracaktı. İrlanda nın eski diline dönmesini vazetmek, Dublin gece smıflannda temel Keltçeyi öğrenen ve yeni öğrendiklerini diğer militanlara aktaran insanlar için artık salt bir propaganda sloganı olmayacaktı. Özgür İrlanda Devleti nin tarihinin kanıtlayacağı gibi bu, en alt kademe kamu hizmetine girmek için bile herkeste aranan nitelik olacak ve bu yüzden İrlandaca sınavlardan geçmek profesyonel ve entelektüel sınıflara girmenin kriteri durumuna gelecekti. Halihazırda bir ulus devlette yaşasalar bile, milliyetçilik onlara, proleterlerin sınıf hareketlerinden kazandıkları toplumsal kimliğin dengini vermişti. Alt orta sınıfların (hem zanaatkârlar ve küçük dükkân sahipleri gibi umutsuz olan kesimler, hem de yüksek eğitim gerektiren beyaz yakalı ve profesyonel işlerin eşine rastlanmadık derecede çoğalmasıyla ortaya çıkan ve işçiler kadar yeni olan toplumsal katmanlar), kendilerini bir sınıf olmaktan ziyade, anayurdun hem en ateşli ve sadık hem de en saygın oğullanyla kızlarının oluşturduğu bir topluluk olarak tanımladıkları ileri sürülebilir pekâlâ ten önceki elli yılda ön plana çıkan milliyetçiliğin niteliği ne olursa olsun, bütün türlerinde şöyle ortak bir yan var gibiydi: Yeni proleter sosyalist hareketlerin reddedilmesi. Bunun nedeni yalnızca sosyalist hareketlerin proleter olmalan değil, aynı zamanda bilinçli ve militan biçimde enternasyonalist olmalan, en azından milliyetçi olmamalanydı.^ Bu yüzden, milliyetçilik ile sosyalizmin çağrılarını karşılıklı olarak birbirlerini dışlayan çağnlar olarak görmekten ve birinin ilerlemesini diğerinin gerilemesiyle eşdeğer saymaktan daha mantıklı bir düşünce yok gibidir. Gerçekten de tarihçiler arasında genel bir kural sayılan görüş şudur; Sosyalist enter 37. Bu konunun ele alınması için bkz. E. J. Hobsbavvm, VVorids o f Labour {Londra, 1984), Bölüm 4 ile aynı yazarın, VVorking-class intemationalism, der. F. van Holthoon ve Marcel van der ünden, İntemationalism in the Labour Movement (Leiden-New York-Kopenhag-Köln 1988), s

149 nasyonalizmin sığ olduğunun ortaya çıktığı 1914 teki savaşın ve 1918 den sonraki banş anlaşmalannda milliyet ilkesi nin ezici zaferinin kanıtladığı üzere, bu dönemde kitlesel milliyetçilik, rakip ideolojilere, bilhassa sınıf esasına dayalı sosyalizme karşı büyük zafer kazanmıştı. Ancak yaygın varsayımların tersine, kitlelere politik düzeyde seslenmenin (özellikle sosyalistlerin sımf çağnsının, dinsel mezheplerin iman çağnsının ve milliyet çağnsının) dayandığı çeşitli ilkeler karşılıklı olarak birbirlerini dışlamıyorlardı. Her iki tarafın da deyiş yerindeyse, konumlanndan dolayı (ex officio) bağdaşmaz olduğunda ısrar ettiği din ile tannsız sosyalizm örneğinde bile birini diğerinden ayıran kalın bir çizgi yoktu. İnsanlar, kolektif kimliklerini ayakkabı seçer gibi bir defada ancak bir çift giyebilecekleri bilgisiyle seçmiyorlardı. Aynı anda milliyet dahil çeşitli bağlılık ve sadakat odaklan vardı, halen vardır ve bunlar aynı anda yaşamın çeşitli yönleriyle ilgilidirler (tabii, örneklerin akla getirdiği gibi, insanların zihinlerinde bu yönlerden herhangi biri belirli bir zamanda en öne çıkabilir). Bu farklı bağlılık odaklan uzun zaman dilimlerinde bir kişiden birbiriyle bağdaşmayan taleplerde bulunmayacak, öyle ki bir insanın kendisini bir İrlandalmın oğlu, bir Alman kadının kocası, madenci topluluğunun bir üyesi, bir işçi, Bamsley futbol kulübünün bir taraftan, bir liberal, bir Metodist, yurtsever bir İngiliz, belki bir Cumhuriyetçi ve Britanya imparatorluğunun bir yandaşı olarak hissetmesi hiçbir problem doğurmayabilecekti. Bunlar arasında seçim yapma sorunu, ancak bu sadakat odaklarından birisinin diğerlerinden biri veya birkaçıyla doğrudan çelişmesi halinde gündeme geliyordu. İnançlı politik militanlar azınlığı doğallıkla bu tür bağdaşmazlıklara karşı çok daha duyarlıydı. Öyle ki Ağustos 1914 ün, Britanya, Fransa ve Almanya daki işçilerin çoğunluğundan ziyade sosyalist partilerin liderleri açısından sarsıcı bir deneyim olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz; çünkü, yukanda (özellikle 3. Bölüm, s ) kısmen tartışılan nedenlerden dolayı, sıradan işçiler savaşta kendi hükümetlerini desteklemeyi, sınıf bilinci ve işveren düşmanlığı sergilemek olarak görüyorlardı. Bayrağa sanlarak devrimci sendikalist ve entemasyonalist liderlerini 149

150 150 şoka uğratan Güney Gallerli madenciler, bunun üzerinden daha bir yıl geçmeden, yurtsever olmadıklan suçlamalanna kulak asmayarak aynı derecede kolaylıkla bir genel grevde kömür madenini kapatmışlardı. Bununla birlikte, militanlar bile kuramcılann bağdaşmaz gördükleri şeyleri seve seve birleştirebilirler. Sözgelimi, çok sayıda Fransız Komünist Partisi militanının hem Fransız milliyetçiliğine hem de SSCB ye tam bir sadakatle bağlanmalan bunun bir örneğidir. Gerçekten, yeni kitlesel politik hareketlerin (milliyetçi, sosyalist, mezhepçi vs.) genellikle aynı kitleleri yanlarına çekmek uğruna rekabete girişmeleri, bu hedef kitlenin tüm bu hareketlerin çeşitli çağnianndan etkilenmeye açık olduğunu akla getirmektedir. Özellikle İrlanda ile Polonya da milliyetçilikle dinin ittifak yaptığı açıkça ortadadır. Ama önce gelen hangisidir? Bunun yanıtı belli değildir. Lenin in, politik gerçekliklere her zamanki gibi derinlemesine nüfuz eden bakışıyla, sömürgeci dünyada komünist politikanın temellerinden birisi haline getireceği, milli ve toplumsal hoşnutsuzluk arasındaki çok yönlü örtüşme çok daha şaşırtıcıdır ve hiç dikkat çekmemiştir. Milli mesele üzerindeki iyi bilinen milletlerarası Marksist tartışmalar yalnızca, enternasyonalizm ve sınıf çağnlanndan başka bir şeye kulak vermemeleri gereken işçilere milliyetçi sloganlann cazip gelmesi hakkında değil, aynı zamanda ve herhalde daha doğrudan olarak, milliyetçi ve sosyalist talepleri aynı anda destekleyen işçi sınıfı partilerinin nasıl ele alınacağı hakkındaydı.^* Dahası, o zamanki tartışmalarda pek görünmemekle birlikte, nasıl (Hırvatistan daki gibi) özünde toplumsal düşünceli olan ama zamanla milliyetçi bir boyut geliştiren köylü partileri varsa, ilk başlarda sosyalist olan ama bir süre sonra kendi halklarının milli hareketinin temel araçları haline gelen partilerin var olduğu da şimdi apaçık ortadadır. Kısacası, Connoliy nin İrlanda da rüyasını gördüğü -am a önderlik edemediği- sosyalist ve milli kurtuluşun birliği, fiilen başka yerlerde sağlanmış oluyordu. 38. Kısa bir özet için, G. Haupt, der. Haupt, Lowy ve VVeill, Les Mandstes et la question nationale (Paris, 1974), s Polonya sorunu başlıca örnekti, ama türünün tel< örneği değildi.

151 Devam edilebilir. Bağımsızlığı teşvik eden bir etken olarak, toplumsal ve milli taleplerin birleşmesinin, milliyetçilikten çok daha etkili olduğu anlaşılmıştır. Milliyetçiliğin çekim alanı hoşnutsuz alt orta sınıflarla sınırlıydı; sadece bu sınıflar açısından milliyetçilik hem toplumsal hem de politik bir programın yerine geçiyordu ya da yerine geçer görünüyordu. Polonya öğretici bir örnektir. Polonya nın paylaşılmasından bir buçuk yüzyıl sonra yeniden kurulması, yalnızca bu amaca bağlı kalan politik hareketlerden birinin bayrağı altında değil, ülkesinin kurtarıcısı haline gelen Albay Pilsudski önderliğindeki Polonya Sosyalist Partisi nin bayrağı altında gerçekleşmişti. Finlandiya da, 1917 Rus Devrimi nden önceki son (serbest) seçimlerde oyların yüzde 47 sini alarak de facto Finlilerin milli partisi haline gelen Sosyalist Parti ydi. Gürcistan da bu konuma bir başka sosyalist parti olan Menşevikler yükselirken; Ermenistan da Sosyalist Enternasyonal e katılan Daşnaklar milli parti konumuna gelmişlerdi. Doğu Avrupa daki Yahudiler arasında hem Siyonist olmayan (Bund taraftan) hem de Siyonist milli örgütlere sosyalist ideoloji egemendi. Bu fenomen, gerçekten değişimi öngören hemen her örgüt ve ideolojinin kendisini ilk planda toplumsal ve politik devrimci saymak zorunda olduğu Çarlık imparatorluğuyla sınırlı da değildi. Birleşik Krallık taki Gallilerle İskoçların milli duyguları, ifadesini özel milliyetçi partilerde değil, bütün Birleşik Krallık çapındaki bellibaşlı muhalefet partilerinde (önce liberaller, sonra İşçi Partisi) buluyordu. Hollanda da (ama Almanya da değil) küçük bir halkın mütevazı ama sahici milli duygulan, esasen sol radikalizmde dile geliyordu: Frizyalıların Hollanda solunun tarihindeki ağırlığı, İskoçlarla Gallilerin Britanya solunun tarihindeki ağırlığından çok daha fazladır. İlk Hollanda Sosyalist Partisi nin en seçkin önderi olan Troelstra ( ), kariyerine, Frizya yı canlandırma- 39. Fin milliyetçiliğinin Sosyalist Parti yle bir araya gelememesi üzerine bkz. David Kirby, Rank-and-file attitudes in the Finnish Social Democratic Party ( )", {Pastand Preseni, III, Mayıs 1986), özellikle s Gürcüler ve Ermeniler üzerine bkz. der. Ronald G. Suny, Transcaucasia: Nationalism and Social Change (Ann Arbor, 1983), özellikle kısım II, R. G. Suny, Anahide Ter Minassian ve Gerard J. Libaradian ın denemeleri. 151

152 152 yı amaçlayan Genç Friesland grubunun önderi ve Frizya diliyle yazan bir şair olarak başlamıştı.' İlk başlarda 1914 ten önceki sağcı ideolojilerle (Galler, Euskadi, Flanders ve başka yerlerde olduğu gibi) ilişkilendirilen eski küçük burjuva milliyetçi partiler ile hareketlerin, moda olan toplumsal devrim ve Marksizm kılığını kuşanma eğilimiyle bir ölçüde gölgede kalmış olmakla birlikte, son on yıllarda bu fenomen belirgin hale gelmiştir. Gelgelelim, Hindistan daki Tamil milliyetinin istemlerinin başlıca sözcüsü olan DMK nin ömrü Madras'ta bölgesel bir sosyalist parti olarak başlamıştı ve ne yazık ki Sri Lanka solunda da Sri Lanka şovenizmine doğru benzer kaymalar saptanabilir.'*' Bu örnekleri sıralamanın amacı, haliyle Sosyalist Entemasyonal in gündemini işgal eden ve başına dert olan bu tür hareketler içindeki milliyetçi ve sosyalist unsurların ilişkisini değerlendirmek değil, kitlesel hareketlerin çelişkili saydığımız özlemleri birlikte dile getirebildiklerini ve işin doğrusu, esasen sosyalist-devrimci bir çağrıda bulunan bu hareketlerin, kendi halklarının ilerideki kitlesel milli hareketlerinin çatısını oluşturabildiklerini kanıtlamaktır. Gerçekten de sık sık milli çağnnın sınıfsal çağn karşısındaki üstünlüğünün kesin kanıtı olarak aktanlan örnek, aslında ikisi arasındaki ilişkilerin karmaşıklığını aydınlığa kavuşturmaktadır. Bugün, bazı mükemmel araştırmalar sayesinde, böylesi bir fikir çatışmasının çok önemli bir örneği olan çok milletli Habsburg İmparatorluğu hakkında yeterince bilgiye sahibiz."^ Peter Hanâk m, Birinci Dünya Savaşı sırasında Viyana ile Budapeşte deki askerlerle ailelerinin birbirlerine yazdıklan, sansür edilmiş ya da el konulmuş çok sayıdaki mektubun analizine dayalı ilginç bir araştırmayı özetleye- 40. A. Fejtsma, Histoire et situation actuelle de la langue frisonne (Pluriel, 29, 1982, s ) ayaklanmasının kırsal solcu gençllği ne önderlik eden JVP (Janatha VimuktI Peramuna) hareketinde aşın solculuktan Sri Lanka şovenizmine geçişin kısa bir anlatımı için bkz. Kumari Jayavvardene, Ethnic and Class Conflicts in Sri Lanfca (Dehiwala, 1985), s Bkz. Z.A. Zeman, The Break-up ofthe Habsburg Empire, (Londra, 1961): ve incelemeler derlemesi, Die Auflösung des Habsburgeıreiches, Zusammenbruch und Neuorientienjng im Donauraum (Schriftenreihe des östen"eichischen Ost- und Südosteuropainstituts, Cilt III, Viyana 1970).

153 ceğim. Sırp krallığına yoğun sempati besleyen Sırplar (özellikle BosnalI ve Voyvodinah Sırplar) ile Kutsal Rusya ya sempati duyan Slavlar ve Ortodokslar gibi bir irredenta'da bulunan kişiler bir yana İtalyanlar arasında ve Romanya nm savaşa girişinin ardından Rumenler arasında geçen ilk yıllardaki yazışmalarda milliyetçiliğe ya da monarşi karşıtlığına fazla rastlanmıyordu. Sırplann Avusturya düşmanlığının toplumsal tabam açıkça halk kesimine dayalıydı, ancak İtalyanlarla Rumenlerden gelen milliyetçi mektuplann büyük kısmı orta sınıftan ya da entelijensiyadan geliyordu. Diğer tek ciddi milli karşı çıkış (şüphesiz çok sayıda yurtsever asker kaçağını da içeren savaş esirlerinin mektuplanna bakarsak) Çeklerden geliyordu. Bununla beraber, Habsburglann faal düşmanlannın ve Rusya daki Çek birliklerindeki gönüllülerin yansından çoğu orta sınıftan ve entelijensiyadandı. (Bohemya dan esirlere giden mektuplar çok daha ihtiyatlı bir dille yazıldığından, onlardan sonuç çıkarma ihtimali daha azdı). Savaş yıllan, ama özellikle ilk Rus Devrimi, el konulan mektuplardaki politik içeriğin dramatik ölçüde yükselmesine yol açmıştı. Gerçekten, sansür görevlilerinin halkın düşüncesiyle ilgili düzenledikleri raporlarda, aynı biçimde, savaşın patlamasından beri şok dalgalan halkın en alt kesimlerine kadar ulaşan ilk politik olayın Rus Devrimi olduğu gözleniyordu. PolonyalIlar ve UkraynalIlar gibi bazı ezilen milliyetlerin eylemcileri arasında, Rus Devrimi reform (belki de bağımsızlık) umutlan uyandırmıştı. Gene de egemen ruh hali, banş ve toplumsal dönüşüm arzusuydu. O sırada emekçilerin, köylü ve işçi sınıfı kadınlannm mektuplannda bile belirmeye başlayan politik düşünceler, en iyi biçimde birbirine bağlı üç zıtlıkla analiz edilir: Ziengin-yoksul (ya da toprak beyi-köylü, patron-işçi), savaş-banş ve düzen-düzensizlik. Bunlar arasındaki bağlar en azından mektuplarda açıktır: Zenginler iyi yaşar ve askere gitmezlerken, yoksullar zengin ve güçlü olanlann, devlet ve ordu yetkililerinin vb. insafına kalmışlardır. Buradaki ye- 43. Peter Hanâk, Die Volksmeinung wâhrend des letzten Kriegsjahres in österreich-ungarn, Die Auflösung, s * (İt.) Tarihsel ya da etnik bakımdan bir politik birimle bağlantılıyken başka bir politik birimin denetimindeki toprak parçası, (ç.n.) 153

154 l.m ııilik, şikâyetlerin, yalnızca asker olan ve vatanını savunan yoksulların farklı şekillerde aynı derecede kötü davranışlara maruz kalmaları anlamında değil, aynı zamanda kaderin edilgence kabullenilınesine alternatif olarak artık temel alanlarda değişim öngören devrimci bir beklentinin bulunması anlamında da giderek sıklaşmasındadır. Yoksullann mektuplarındaki temel tema, savaşın yaşam ve çalışma düzenini bozup yok ettiği yönündeydi. Buna bağlı olarak mütevazı ve düzenli bir yaşama geri dönme arzusu, giderek daha fazla, savaşa, askerlik yapmaya, savaş ekonomisine vb. düşmanlığı ve barış isteğini içermekteydi. Burada da şikâyetin direnişe dönüşmesiyle karşılaşınz. Yüce Tann bize yeniden banş ihsan etse nin yerini, Bıktık artık ya da Sosyalistlerin barış yapacağını söylüyorlar gibi deyişler almıştır. Milli duygulann bu argümanlara ancak dolaylı yoldan girmesinin nedeni, asıl olarak, Hanâk ın sözleriyle, 1918 e kadar milli duygulann geniş halk kitleleri arasında henüz istikrarlı bir bilinç öğesi biçiminde kristalleşmemiş oluşu ya da insanların henüz devlete sadakat ile millete sadakat arasındaki farkın bilincine varmayışlan veya ikisi arasında net bir tercih yapmayışlandır. ^ Milliyet en sık biçimde, bilhassa iki kesimin farklı milliyetlerden geldikleri yerlerde, zenginler ile yoksullar arasındaki çatışmanın bir boyutu olarak görünmektedir. Ne var ki en kuvvetli milli tona rastladığımız yerlerde bile. Çeklerin, Sırplann ve İtalyanların mektuplannda olduğu gibi, ayrıca yoğun bir toplumsal dönüşüm isteğine de rastlarız yılında değişen ruh hallerine ilişkin olarak sansür görevlilerinin ayrıntılı gözlemlerine girmeyeceğim. Ancak Hanâk m Kasım 1917 ortası ile Mart 1918 ortası arasında (yani, Ekim Devrimi nden sonra) yazılmış yaklaşık mektubu seçerek yaptığı analizden bazı dersler çıkanlabilir. Kabaca monarşinin milli bileşimine denk düşen milli oranlarla, mektuplann üçte ikisi işçilerle köylüler, üçte biri entelektüeller tarafından kaleme alınmıştı. Mektupların yüzde 18 i ağırlıkla toplumsal temalan, yüzde lo u banş 44. A.g.y., s. 62.

155 arzusunu, yüzde 16 sı milli meseleyi ve monarşiye karşı tavrı; yüzde 56 sı da bunların kombinasyonlarını, yani (basitleştirirsem) yüzde 29 u ekmek ve banşı, yüzde 9 u ekmek ve milleti, yüzde 18 i banş ve milleti temsil etmektedir. Toplumsal tema mektuplann yüzde 56 sında, banş teması yüzde 57 sinde, milli tema ise yüzde 43 ünde görünmektedir. Toplumsal ve fiilen devrimci içerikteki sözlere özellikle Çekler, Macarlar, Slovaklar, Almanlar ve Hırvatlann yazdıklan mektuplarda rastlanmaktadır. Mektuplann üçte birinde Rusya dan geleceği, üçte birinde devrimin getireceği, yüzde 20 sinde ise hem Rusya nın hem devrimin birleşmesiyle geleceği umut edilen barış, doğallıkla her milliyetten mektup sahibinin duygulanna hitap etmektedir. Bunun tek sının, milli temaya değinen mektuplann yüzde 60 ının imparatorluğa düşman ve az çok bir bağımsızlık isteğine yatkın olması, yüzde 40 ının (daha doğrusu, Almanlarla Macarlan çıkarırsak, yüzde 28 inin) sadakatini korumasıdır. Milli mektuplardan yüzde 35 inde bağımsızlığın müttefik zaferinin sonucunda geleceği beklenmekte, ama yüzde 12 sinde hâlâ isteklerinin monarşi çerçevesinde yerine getirilebileceğine inanılmaktadır. Tahmin edilebileceği üzere, bilhassa Almanlar, Çekler ve Macarlar arasında barış ve toplumsal devrim isteği el ele gidiyordu. Oysa, herhalde milli bağımsızlık daha çok Müttefiklerin zaferine bağlı göründüğünden, banş arzusuyla milli özlemleri bağdaştırmak o kadar kolay değildi. Gerçekten de Brest-Litovsk görüşmeleri sırasında, milliyetçi mektuplann pek çoğunda tam da bu nedenle hemen banş yapılması onaylanmıyordu. Çek, PolonyalI, İtalyan ve Sırp elit kesimlerinin mektuplannda çok çarpıcı bir özelliktir bu. Ekim Devrimi nin ilk etkisini gösterdiği dönem, halkın ruh halindeki toplumsal öğenin en kuvvetli günlerini yaşadığı, ama aynı zamanda -Zeman ın da Hanâk m da görüş birliğine vardıkları gibidevrimi arzulayan milli ve toplumsal öğelerin birbirinden aynlmaya ve çatışmaya başladığı dönemdi in Ocak ayındaki büyük grevler bir tür dönüm noktasına işaret ediyordu. Bir anlamda, Zeman ın gözlemlediği gibi, devrimci ajitasyonu bastırmak ve kaybedilmiş bir savaşı sürdürmekle Habsburg monarşisinin yetkilileri, 155

156 bir Sovyet Avrupası ndan ziyade Wilsoncu bir Avrupa nın önünu açıyordu. Gene de 1918 yılında milli temanın halkın bilincinde nihayet baskın çıktığı zamanda bile, milli tema toplumsal temadaa ayn veya ona karşıt değildi. Monarşi çökerken, çoğu yoksul insanın gözünde iki tema el ele gidiyordu. Bu kısa gezintiden ne sonuç çıkanlabilir? Birincisi, milli bilincin, söz konusu milliyetleri oluşturan halk kiüesinin gözünde ne anlama geldiği konusunda hâlâ çok az şey biliyoruz. Bunu öğrenmek için yalnızca Hanâk m sansüre takılan mektuplara dalarak yaptığı türden pek çok araştırmaya değil, aynı zamanda, bunun işe yarayabilmesi için önce, o dönemde milli mesele yi kuşatan terminolojiye ve ideolojiye, bilhassa bunlann milliyetçi türüne soğukkanlı ve gizem çözücü (demystifying) bir gözle bakmaya da ihtiyacımız var. İkincisi, o dönemde milli bilincin oluşumu, diğer toplumsal ve politik bilinç biçimlerinin oluşumundan ayrılamaz: Hepsi el ele gider. Üçüncüsü, milli bilincin gelişmesi (entegralist ya da aşın sağcı milliyetçilikle özdeşleşen sınıflar ve örnekler dışında) ne doğrusal bir çizgide seyreder ne de toplumsal bilincin diğer öğelerine mutiaka zarar verir Ağustosu nun perspektifinden bakıldığında, millet ile ulus devletin bütün rakip toplumsal ve politik sadakat odakları karşısında zafer kazandığı sonucuna vanlabilir nin perspektifiyle bakıldığı zaman da aynı şeyler söylenebilir mi? Milliyetçilik, Avrupa nın yoksul insanlarının gerçek kaygılarını yansıtan hareketlerin 1918 de başarısızlığa düştükleri ölçüde, savaşa giren Avrupa nın eskiden bağımsız olan milliyetlerinde zafer kazanmıştı. Bu gerçekleştiği sıralarda, ezilen milliyetlerin orta ve alt orta katmanları, yeni bağımsızlaşan Wilsoncu küçük devletlerin yönetici elitleri olacak konumdaydılar. Toplumsal devrimsiz milli bağımsızlık. Müttefiklerin zaferinin şemsiyesi altında her ikisinin bir arada gerçekleşeceği rüyasını görenler açısından, geri olmakla birlikte uygulanabilir bir çözümü yansıtıyordu. Bozguna uğrayan ya da yan bozguna uğrayan büyük devletlerde başvurulabilecek başka bir yol yoktu. O devletlerde çöküş toplumsal devrim doğurmuştu. Sovyetlere, hatta kısa ömürlü Sovyet cumhuriyetlerine Çekler ve Hırvatlarda değil, Almanya da, Alman Avusturyası nda ve 156

157 Macaristan da rastlanmıştı (ve onlann gölgesi İtalya ya düşmüştü). Milliyetçilik bu ülkelerde, toplumsal devrimin yerini alan daha ılımlı bir hareket olarak değil, karşı devrimden yana olan eski subaylar, alt orta ve orta sınıf siviller takımının harekete geçmesi olarak yeniden boy göstermişti. Yani faşizmin döl yatağı olarak ortaya çıkmıştı. 157

158 V Milliyetçiliğin Zirvesi, On dokuzuncu yüzyıla ait milliyet ilkesi nin zafer kazandığı bir dönem var idiyse, bu dönem Birinci Dünya Savaşı nm sonuna denk düşüyordu; ancak bu, ne önceden kestirilebilir bir durumdu, ne de geleceğin galiplerinin niyetini yansıtmaktaydı. Aslında bu zafer istemeden ortaya çıkan iki gelişmenin ürünüydü: Bir yanda Orta ve Doğu Avrupa nın çok milletli imparatorluklannın çöküşü ile öbür yanda Müttefiklerin Bolşevik kartına karşı Wilson kartını oynamasını gerektiren Rus Devrimi. Zira, önceden gördüğümüz gibi, de kitleleri seferber eder görünen etken, milletlerin kendi kaderini tayin etmesi talebinden daha çok, toplumsal devrimdi. Bütün Avrupa da zafere ulaşmış bir devrimin kıtadaki milliyetler üzerinde nasıl etkilerde bulunabileceği üzerine spekülasyon yürütüle- 158

159 bilir, ancak bu tür spekülasyonlar boş gevezelikten öte bir anlam taşımaz. Avrupa, Sovyet Rusya dışmda, Bolşeviklerin milli mesele politikası temelinde yeniden inşa edilmiş değildi. Öz itibariyle Avrupa Kıtası, tarihinde ilk ve son defa olarak, az sayıdaki istisnalar dışında, hem ulus devlet hem de bir tür burjuva parlamenter demokrasi olarak tanımlanan devletlerden oluşan bir yapboz tahtası haline gelmişti. Ne var ki bu durum çok kısa ömürlü oldu. İki savaş arası dönemdeki Avrupa, burjuva milletin daha önceki bir bölümde tartışılan diğer boyutunun, yani bir milli ekonomi olarak milletin zaferine de tanıklık edecekti. Çoğu ekonomist, işadamı ve Batılı hükümet, rüyalarında 1913 teki dünya ekonomisine geri dönmeyi görüyordu, ama bunun gerçekleşmesinin imkânsızlığı ortaya çıkmıştı. Aslında, bu gerçekleşseydi bile, ideal sayılan, hatta Britanya nın global üstünlüğünün doruğuna çıktığı zamanlarda dünya ekonomisinin gerçekliğinin bir parçasını oluşturan serbest rekabetçi özel girişim ve serbest ticaret ekonomisine geri dönülemezdi te kapitalist ekonomiler, hükümetlerin desteklediği, koruduğu, hatta bir ölçüde yönlendirdiği geniş, merkezileşmiş şirket blokları oluşturma doğrultusunda hızla ilerlemekteydiler zaten. Savaş da devletin yönettiği, hatta devletin planladığı kapitalizme yönelişi büyük oranda hızlandırmıştı. Lenin, sosyalistlerin 1914 ten önce pratik olarak hiç kafa yormadıklan geleceğin planlı sosyalist ekonomisi tasansını ortaya attığı zaman, Almanyası ndaki planlı savaş ekonomisini model almıştı. Kuşkusuz, böylesi bir büyük sermaye artı devlet ekonomisi modeline geri dönüş dahi, savaşın bitiminde ekonomik ve politik gücün Batı dünyasında köklü biçimde yeniden bölüşüldüğü dikkate alınırsa, 1913 teki milletlerarası modelin yeniden kurulmasına yetmezdi e her türlü geri dönüş fikrinin ütopyacı bir umut olduğu açıkça görülmüştü. îki savaş arasındaki ekonomik krizler de kendine yeterli milli ekonomi yi en görkemli biçimde güçlendirmeye yaramıştı. Büyük milletlerarası göç akımları durmaya yüz tutar, yüksek döviz denetimi duvarları milletlerarası para akışını engeller, milletlerarası ticaret daralır, hatta milletlerarası yatırımlar anlık çöküş belirtileri sergiler 159

160 160 ken, dünya ekonomisi birkaç yıllığına çöküşün eşiğine gelen bir görünüm sunmuştu. İngilizler bile 193rde serbest ticareti terk ettiklerine göre, devletlerin korumacılığa çekildikleri açık gibiydi; o kadar savunmacı bir korumacılık söz konusuydu ki, iki taraflı anlaşmalarla hafifletilen bir otarşi politikasına yaklaşılmıştı. Kısacası, ekonomik kasırga global ekonomiyi peşinde sürüklerken, dünya kapitalizmi, kendisini oluşturan ulus devlet ekonomilerinin ve onlara bağlı imparatorluklarının sığınaklanna çekilmekteydi. Bu zorunlu muydu? Kuramsal düzlemde yanıtlarsak, zorunlu değildi. Örneğin, 1970 lerin ve 1980 lerin global ekonomik fırtınalan buna benzer bir çekiliş -şimdiye kadar- yaratmadı. Ancak iki savaş arasındaki dönemde olan buydu. Demek ki iki savaş arasındaki durum bize milliyetçiliğin ve ulus devletlerin sınınnı ve potansiyelini değerlendirmek açısından olağanüstü bir fırsat sunmaktadır. Gene de bunları ele almadan önce, Versailles Banş Antlaşması nm ve beraberinde gelen anlaşmalarm (hem mantık hem de kolaylık gereği 1921 Ingiliz-İrlanda Anlaşması da dahil olmak üzere) Avrupa ya dayattığı fiili ulus devletler modeline kısaca göz atalım. Bu kısa bakış, Wilsoncu ilkenin, yani devlet smırlannm milliyet ve dil sımrlanyla uyumlu kılınması ilkesinin pratikte hiçbir şekilde uygulanamayacağını hemen açığa çıkarmaktadır. Çünkü 1918 den sonraki banş antlaşması (Alman» ya nm sınırlan üzerine bazı politik-stratejik kararlar ile İtalya ve Polonya nın yayılmacılığına verilen birkaç gönülsüz ödün dışında) bu ilkeyi uygulanabildiği kadar pratiğe aktarmıştı. Her halükârda, ondan önce ya da ondan itibaren, Avrupa da ya da başka bir yerde, politik haritayı milliyet doğrultusunda yeniden çizmeye yönelik aynı ölçüde sistemli bir girişim asla görülmemiştir. Çözüm işe yaramadı. Halklann fiili dağılımı göz önüne alındığında, eski imparatorluklann yıkıntılan üzerinde kurulan yeni devletlerin çoğu, kaçınılmaz olarak, yerlerini aldıklan eski milletler hapishaneleri kadar çok milletli yapıdaydı. Çekoslovakya, Polonya, Romanya ve Yugoslavya buna örnektir. İtalya daki Alman, Sloven ve Hırvat azınlıklar, Habsburg İmparatorluğu ndaki İtalyan azınlıklann yerini almışlardı. Asıl değişim, devletlerin artık ortala

161 ma olarak çok daha küçülmeleri ve devletler içindeki ezilen halklar a artık ezilen azmlıklar denilmesiydi. Kaim çizgilerle her birinde etnik köken ve dil itibariyle ayn bir homojen halkm yaşadığı, kendi içinde uyumlu teritoryal devletiere bölünmüş bir kıta yaratma çalışmasının mantıksal sonucu, azınlıklann kitle halinde kovulması ya da imha edilmesiydi lara kadar bütün boyutlanyla ortaya çıkmamasına karşın, teritoryal milliyetçilik türünün caniyane reductio ad absurdum'u böyleydi ve halen de böyledir. Bununla beraber kitle halinde sürme, hatta jenosid ilk kez Birinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında Avrupa nın güney ucunda, Türklerin 1915 te Ermenileri kitle halinde yok etmeye koyulmaları ve 1922 Yunan-Türk Savaşı ndan sonra, milyon Rumun Homeros devrinden beri yaşadıklan Küçük Asya dan kovulmalanyla görülmüştü.' Sonradan, bu konuda bir Wilsoncu milliyetçi olan Adolf Hitler, İtalyan Güney Tirol ündekiler gibi anayurt topraklarında yaşamayan Almanlan bizzat Almanya ya taşımaya koyulurken, Yahudilerin sürekli ortadan kaldıniması için de hazırlıklar yapıyordu. Yahudilerin îkinci Dünya Savaşı ndan sonra, Fransa dan Sovyetler Birliği nin iç bölgelerine uzanan geniş Avrupa coğrafyasından fiilen silinmesinden sonra, özellikle Polonya ve Çekoslovakya dan olmak üzere en m asse' kovulma sırası Almanlara gelmişti. Homojen teritoryal millet, artık yalnızca barbarlarca ya da en azından barbarca araçlarla gerçekleştirilebilecek bir program olarak ortaya çıkıyordu. Milliyetlerle devletlerin birbiriyle örtüşemeyeceğini keşfetmenin paradoksal sonuçlanndan birisi, Wilsoncu ölçütlere göre ne kadar saçma olursa olsun, Versailles Antlaşması yla çizilen sınırlann kalıcı olduklarının (büyük devlet çıkarlan, yani 1945 ten önce Almanya, 1945 ten sonra SSCB çıkarlan doğrultusunda değiştirilmeleri gereken yerler dışında) ortaya çıkmasıydı. Avusturya ve Türk * (Lat.) Bir önermeyi saçmalık düzeyine indirgeyerel< çürütmek, (ç.n.) 1. Bkz. C. A. Macartney, Refugees, Encyclopedia o f the Social Sciences (New York, 1934), Cilt 13, s ; Charles B. Eddy, Greece and the Greek Refugees (Londra, 1931). Haksızlık etmemek açısından Yunanistan ın da Türkü kovduğu atlanmamalıdır. ** (Fr.) Kitle halinde, (ç.n.) 161

162 imparatorluklarından doğan devletlerin sınırlanm yeniden çizmeye yönelik çeşitli kısa ömürlü girişimlere rağmen, bu sınırlar hâlâ az çok Birinci Dünya Savaşı ndan sonra çizildikleri gibidir; İtalya nın ele geçirdiği Adriyatik kıyısındaki bölgelerin 1918 den sonra Yugoslavya ya aktarılmasını saymazsak, en azından Sovyet smırlannın güneyinde ve batısındaki durum böyledir. Oysa, Wilsoncu sistem, bundan başka önemli ve hiç beklenmedik sonuçlara da yol açmıştı. Birincisi, küçük milletlerin milliyetçiliğinin şaşırtıcı olmayan bir biçimde, tıpkı Lenin in vurguladığı büyük millet şovenizmi kadar azınlıklara karşı tahammülsüzlüğüydü. Habsburg Macaristam m yakından bilenler açısından kuşkusuz yeni bir keşif değildi bu. Daha yeni ve kayda değer olan, resmi savunucularının formüle ettiği biçimiyle millet fıkri nin mutlaka söz konusu halkın fiilen kendine biçtiği kimlikle çakışması gerekmediğinin keşfedilmesiydi den sonra karışık bir milli bileşime sahip çeşitli bölgelerde yaşayan insanların rakip ulus devletlerin üyesi olup olmadığını belirlemek amacıyla düzenlenen plebisitler, bir dili konuşan, ama diğer dih konuşanlann devletine katılmayı tercih eden önemli sayıda topluluğun varlığını gözler önüne sermişti. Bu durum bazen politik baskılarla ya da seçim hileleriyle açıklanabilir, bazen de politik cehalet ve toylukla göz ardı edilebilir. İki hipotez de tamamen inandırıcılıktan yoksun değildir. Gene de Almanya da yaşamayı yeniden doğan Polonya da yaşamaya tercih eden Polonyahlann, yeni Yugoslavya devleti karşısında Avusturya'yı seçen Slovenlerin varlığı yadsınamazdı. Ne var ki, bir milliyetin üyelerinin, kendilerinin somut ifadesi olduğunu iddia ettikleri teritoryal devletle özdeşleşmesi gerektiğine inananlar bunu a priori açıklayamıyorlardı. Bunun o sırada hızla mevzi kazanan bir kuram olduğu doğrudur. Bu kuram yirmi yıl sonra Britanya hükümetini, Almanya da doğan herkesin o ülkeye her şeyin üstünde duran bir sadakat duyduğu varsayımıyla, Yahudiler ve antifaşist göçmenler dahil olmak üzere Birleşik Krallık topraklarında ikamet eden çoğu Almanı en bloc enterne etmeye götürecekti. * (Fr.) Topluca, (ç.n.) 162

163 Tanım ile gerçeklik arasındaki daha ciddi bir aynlık İrlanda da çıkmıştı. Emmet ve Wolfe Tone a* rağmen, Ulster in altı kazasındaki çoğunluk kendisini yirmi altı kazada oturanların (hatta, sınınn güneyindeki küçük Protestan azınlığın) büyük bölümü gibi İrlandalı olarak görmeyi reddediyordu. Tek bir İrlanda içinde tek bir İrlanda milletinin var olduğu, daha doğrusu adada yaşayan herkesin tek, birleşik ve bağımsız bir Fenian İrlandası özlemini paylaştığı varsayımının yanlış olduğu ortaya çıkmıştı. Özgür İrlanda Devleti nin (ve daha sonra Cumhuriyeti nin) kuruluşundan sonraki elli yılda Fenianlarla onlara sempati duyanlar, ülkenin bölünmesini Britanya nın emperyalist bir oyunu, Ulsterli Birlikçileri de Britanyalı ajanların yönlendirdiği sahtekârlar olarak gördüyse de, son yirmi yıldaki gelişmeler bölünmüş bir İrlanda nın köklerinin Londra da aranamayacağmı aydınlığa kavuşturmuştur. Yine, bir Güney Slav krallığının kurulması, orada yaşayanlann, on dokuzuncu yüzyıl başlannda İlirya fikrinin (Hırvat) öncülerinin öne sürdükleri tek Yugoslav bilincini taşımadıklannı ve Hırvatlar, Sırplar ya da Slovenler olarak, katliam doğuracak kadar güçlü sloganlarla daha kolayca harekete geçirilebileceklerini ortaya koymuştu. Gerçekten, Hırvatların kitlesel milli bilinci ancak Yugoslavya'nın kuruluşundan sonra ve yeni krallığa, daha net bir ifadeyle bu krallıkta olduğunu iddia ettikleri Sırp egemenliğine karşı gelişmiş görünmektedir.^ Yeni Çekoslovakya sınırlan içinde Slovaklar ısrarla Çeklerin kardeşçe kucak açmalarından kaçıyorlardı. Benzer gelişmeler, aynı nedenlerle milli ve sömürge kurtuluş hareketlerinin yarattığı pek çok devlette daha da açık bir hal alacaktı. İnsanlar kendi millet leriyle, liderlerinin ve sözcülerinin onlar adına öngördükleri biçimde özdeşleşmiyorlardı. Tek bir birleşik alt-kıta hedefine bağlılığını koruyan Hint Milli Kongresi 1947 de Hindistan ın bölünmesini; aynı alt kıtadaki Müslümanlan tek bir devlette toplamayı amaç edinen Pakistan ise 1971 de Pakistan ın bölünmesini kabullenmek zorunda kalmıştı. Bazı Hint komünistlerinin Bi * Theobald VVolfe Tone ( ), Birleşik iriandalılar demeğinin kurucularından olan İrlandalI devrimci, (ç.n.) 2. Mirjana Gross, On the integration of the Croatian nation: a case study in nation building (Easf European Ouarterly, 15, 2 Haziran 1981, s. 224). 163

164 164 rinci Dünya Savaşı ndan hemen önce belirttiği gibi/ Hint politikası bir kez dar ve oldukça Ingilizleşmiş ya da Batılılaşmış bir elit grubun tekelinden çıktığı andan itibaren, erken dönem milli hareketin hiç kafa yormadığı, dilsel temelde devletler kurulması taleplerinin ortaya çıkması kaçınılmazdı. Rakip dillerin temsilcileri, halkın yüzde 40 mm konuştuğu Hindu dilinin egemenliğini diğer Hintliler kabul etmeye yanaşmadıklarından, 700 milyon nüfuslu ülkede önemsiz bir kesim tarafından konuşulan İngilizceyi bugüne kadar Hindistan ın resmi dili olarak muhafaza etmiştir. Versailles Antlaşması başka bir yeni olguyu da gündeme sokmuştu: Milliyetçi hareketlerin coğrafi yayılmaları ve yeni hareketlerin Avrupa modelinden farklılığı. Galip devletlerin resmi düzeyde Wilsoncu milliyetçiliğe bağlı kaldıkları göz önünde bulundurulursa, ezilen ya da varlığı tanmmayan bir halk adına konuştuğunu iddia eden herkesin (ve bu insanlar büyük gruplar halinde, barışı yapan yüce mevkilerde lobi faaliyeti yürütüyorlardı), taleplerini millet olma ilkesi, özellikle kendi kaderini tayin etme hakkı temelinde dile getirmeleri doğaldı. Ancak bu halihazırda tartışılan argümandan fazlasını ifade ediyordu. Sömürge ve yan sömürge kurtuluş hareketlerinin liderleriyle ideologları içtenlikle, kendi durumlarına denk düşmediği zamanlarda bile, genellikle Batı dayken ya da Batı dan öğrendikleri Avrupa milliyetçiliğinin diliyle konuşuyorlardı. Ve Rus Devrimi nin radikalizmi temel global kurtuluş ideolojisi olarak Fransız Devrimi nin radikalizmini sürdürdüğünden, artık Stalin in metinlerinde somutlanan kendi kaderini tayin etme hakkı Mazzini nin ulaşamadığı insanlara da ulaşıyordu. Henüz Üçüncü Dünya adı konmamış olan bölgedeki kurtuluşa, her yerde milli kurtuluş ya da Marksistler arasında milli ve toplumsal kurtuluş olarak bakılmaktaydı artık. Ama bir kez daha pratik kurama uymamıştı. Kurtuluşun gerçek 3. Bkz. G. Adhikari, Pakistan and Indian National Unity (Londra, 1942), çeşitli yerler, ama özellikle s Böylece, Kongre nlnki gibi, tek milli dil olarak Hlndustani den* yana olan eski Komünist Partisi çizgisi de terk edilmiş oluyordu (R, Palme Dutt, India To-day, Londra 1940, s ). * Hindustani, bütün Kuzey Hindistan da ticaret dili olarak kullanılan en önemli Batı Hindu lehçesidir, (ç.n.)

165 ve giderek güçlenen kuvveti, renkleri, giyimleri ve alışkanlıklanyla yabancı olduklan görülebilen fetihçilere, egemenlere ve sömürücülere ya da onlar adma hareket ettiği belli olan kişilere karşı duyulan kızgınlıktan geliyordu. Yani antiemperyaldi. Sıradan insanlar arasında etnik, dinsel ya da başka türlü ön-milli kimlikler olduğu kadarıyla, bunlar henüz milli bilince katkıda bulunmaktan ziyade engel çıkanyorlardı ve emperyal efendiler tarafından milliyetçilere karşı kolayca harekete geçirilebilirlerdi; emperyal güçlerin, tek bir millet oluşturması gereken (ama oluşturmamış olan) halklan bölen kabileciliği, komünalizmi vb. teşvik etmesine, emperyalist böl ve yönet politikalanna durmadan saldınimasının kaynağı budur. Öte yandan, Avrupa da bulunsalardı tarihsel milletler sayılacak olan Çin, Kore, Vietnam, belki İran ve Mısır gibi birkaç görece süreklilik taşıyan politik birimin dışında; milli hareketler denen hareketlerin bağımsızlık kazanmaya çalıştığı toprak parçalan, çok büyük oranda, genellikle birkaç on yıldan daha uzun bir geçmişi olmayan emperyalist işgalin fiili ürünleriydi, yoksa başka koşullarda Avrupa da millet denebilecek birimlerden ziyade dinsel-kültürel alanlan temsil ediyorlardı. Özgürlük uğraşı verenler, yalnızca yabancı hükümetleri yıkmak için son derece elverişli bir Batı ideolojisini benimsedikleri için milliyetçi sayılıyorlar; oysa o zaman bile genellikle evolues' yerlilerin ufak bir azınlığını oluşturuyorlardı. Panarabizm, panlatin Amerikanizm ya da panafrikanizm gibi kültürel ya da jeopolitik hareketler bu sınırlı anlamıyla dahi milliyetçi değil, milletlerüstü sayılıyor; ne var ki, pancermenizm gibi milli Avrupa nın göbeğinde doğan emperyalist yayılma ideolojileri kuşkusuz milliyetçilikle bir yakınlığı akla getiriyordu. Bunlar, gerçek bir devlet ya da milletle hiçbir yakınlığı olmayan entelektüellerin kurgularından ibaretti. İlk Arap milliyetçileri, hareketlerin çok daha fazla Mısır yönelimli olduğu Mısır dan ziyade, bir ülke olma özelliğinin en zayıf olduğu Osmanlı Suriyesi nden çıkacaktı. Her halükârda bu tür hareketler, özellikle yaygın bir kültür diliyle eğitim gören insanların, dilsel açıdan o kültür alanı içinde kalan yerlerdeki entelektüel görevleri üstlenebilecek vasıflan taşıdıklan yö * (Fr.) Gelişmiş, (ç.n.) 165

166 nündeki apaçık gerçekten fazla bir şey ifade etmiyorlardı. Çoğu yaşamlannın bir kesitinde bir politik sürgün yaşayabilecek Latin Amerikalı entelektüeller ile Körfez ve Fas arasındaki her yerde kolayca iş bulabilecek Filistinli üniversite mezunlan için hâlâ böyle bir şans vardır. Öbür yandan, toprak peşindeki kurtuluş hareketleri, sömürgeci gücün ya da güçlerin kendi topraklannda oluşturduklan ortak öğeler temelinde yükselmekten kaçınamazlardı, çünkü gelecekteki ülkenin sahip olduğu tek birlik ve milli karakter genellikle buydu. Tıpkı bağımsız devletlerin varlığının bazen bir yurttaş yurtseverliği duygusu yaratması gibi, işgal ve yönetimin sağladığı birlik de bazen uzun vadede kendisini bir millet olarak gören bir halk yaratabilir. Cezayir in 1830 dan beri yaşadığı Fransız deneyimi, daha doğrusu Fransa ya karşı yürüttüğü mücadele dışında bir ülke olarak hiçbir ortak özelliği yoktur, gene de Cezayir in millet olma karakterinin günümüzde en azından Mağrip,* Tunus ve Fas ın tarihsel politik birimleri kadar köklü bir niteliğe sahip olduğu kolayca tahmin edilecektir e kadar ait olduğu Güney Suriye içinde ciddi bir bölgesel kimliği dahi bulunmayan bir toprak parçasıyla birlikte anılan Filistin milliyetçiliğini, Siyonist yerleşim ve işgalin ortak deneyiminin yarattığı çok daha açıktır. Ancak bu, sömürgeciliğin çöküşüyle, asıl olarak 1945 ten sonra ortaya çıkan devletleri millet diye ya da onların sömürgecilikten kurtulmalannı sağlayan (bunun fiili ya da muhtemel baskılara bir yanıt olduğunu varsayarak) hareketleri milliyetçi hareketler diye adlandırmaya yetmez. Aşağıda, bağımlılık altındaki dünyada daha yakın dönemde meydana gelen gelişmeler üzerinde durulacaktır. Bu arada, milliyetçiliğin ilk yurduna, Avrupa ya geri dönelim. Avrupa da haritanın milli temelde yeniden çizilmesi, milliyetçiliği özgürieştirici ve birieştirici içeriğinden yoksun bırakmaktaydı, çünkü o zamana kadar mücadele eden milletlerin çoğu açısından bu amaçlara önemli ölçüde ulaşılmıştı. Bir bakıma Avrupa nın durumu, İkinci Dünya Savaşı ndan itibaren politik açıdan sömürgecilikten kurtulan Üçüncü Dünya nm durumunu önceliyor, henüz ol * Tunus, Fas, Cezayir, bazen de Libya yı içine alan bölge, (ç.n.) 166

167 gunlaşmamış yeni sömürgecilik laboratuvan olan Latin Amerika yı andınyordu. Teritoryal devletlerin politik bağımsızlığı büyük oranda sağlanmıştı. Sonuçta, geleceğin problemlerini, açıkça anlaşıldığı üzere, bütün sorunlara çözüm getirmeyen bağımsızlığın yani kendi kaderini tayin hakkının sağlanmasından sonraya kadar ele alınmalarım erteleyerek basitleştirmek ya da gizlemek eskisi kadar kolay olmayacaktı. Eski özgürleştirici ve birleştirici milliyetçilikten geriye ne kalmıştı? Bir yandan ve çoğu milliyet açısından, Romanya daki Macarlar ve Avusturya daki Slovenler gibi kurtulamamış azınlıklar ulus devletlerinin sınırlan dışında kalırken, öbür yandan ulus devletlerin, yabancıların ya da içerideki azınlıklann zaranna genişlemesi sürüyordu. Doğallıkla gerek Doğu Avrupa da gerekse Batı Avrupa da hâlâ devletsiz bazı milliyetler (örneğin, MakedonyalIlar ve Katalanlar) vardı. Ancak, 1914 ten önce karakteristik milli hareketler Habsburg ve Osmanlı imparatorluklan gibi çok milletli ya da milletlerüstü diye değerlendirilen devletleri veya politik kümelenmeleri hedef almışken, 1919 dan sonra Avrupa da genellikle ulus devletleri hedef alıyorlardı. Dolayısıyla milliyetçilik, hemen hemen tanımı gereği, birleştirici olmaktan ziyade aynlıkçı nitelik taşıyordu; buna karşın, aynlıkçı özlemler politik gerçekçilikle yatıştınlabilir ya da Ulster Birlikçileri örneğindeki gibi başka bir ülkeye bağlılığın arkasına gizlenebilirdi. Oysa durum çoktandır zaten böyleydi. Yeni olan, bu tür özlemlerin kendisini. Batı Avrupa'nın kâğıt üzerinde milli ama fiilen çok milletli devletlerinde, esasen kültürel bir biçimden ziyade politik bir biçimde göstermesiydi. Gene de sözgelimi iki savaş arasındaki dönemde boy gösteren Gal ve İskoç milli partileri gibi yeni milliyetçi oluşumlann bir kısmı henüz kitlesel destekten yoksundu ve evrimlerinin B aşaması na -bırakın geride bırakmış olmayı- daha yeni adım atıyorlardı. Gerçekten, İrlanda milliyetçiliğini saymazsak. Batı Avrupa daki küçük milliyetçilikler 1914 ten önce arka planda kalıyorlardı ten sonra kitlesel destek kazanan ve da (Bilbao daki işçi sınıfından seçmenlerin dışında) yerel seçimleri neredeyse silme kazanan Bask Milli Partisi bir ölçüde istisnai bir ömek- 167

168 168 ti. Bu partinin genç militanlan doğrudan doğruya dönemindeki devrimci İrlanda milliyetçiliğinden esinleniyorlardı ve Primo de Rivera nın merkeziyetçi diktatörlüğü ile daha sonraki General Franco nun daha acımasız ve merkezi baskılan partinin halk tabanını iyice güçlendirmişti. Katalancılık hâlâ esasen yerel orta sınıflara, küçük kasaba eşrafına ve entelektüellere özgü bir hareketti, çünkü hem Katalanlan hem de göçmenleri kapsayan militan ve ağırlıkla anarşist işçi sınıfı, sınıf temelindeki yaklaşımıyla milliyetçiliğe karşı kuşkusunu korumuştu. Anarşist hareketin yayınlan bilinçli ve kasıtlı bir biçimde İspanyolca yayımlanıyordu. Bölgesel sol ile sağ yine ancak Primo de Rivera nın egemenliği döneminde, Katalonya ya özerklik isteyerek Madrid monarşisine karşı bir tür halk cephesi aracılığıyla bir araya gelmişlerdi. Cumhuriyet ile Franco diktatörlüğü, kitlesel Katalancılığı güçlendirecekti. Bu arada Katalancılık diktatörlüğün son yıllannda ve Franco nun ölümünden itibaren artık hem konuşma dili hem de yerleşik ve kurumsallaşmış kültür dili olan dile doğru kitlesel bir kayma sergilemiş olabilir; buna karşın 1980 de, saf Katalanca yayınlara daha çok dikkat çekici derecede büyüyen entelektüel ve orta sınıf dergilerde rastlanacaktı yılında Barcelona da dağıtılan günlük gazetelerin yalnızca %6.5 i Katalancaydı.'* Öbür yandan, Katalonya nın bütün sakinlerinin yüzde 80 i Katalan dilini ve Galiçya da oturanlann (oradaki bölgesel hareket çok daha pasiftir) yüzde 91 i yerel Gallego yu konuşurken, 1977 de Bask ülkesinde oturanların yalnızca yüzde 30 u (en son rakamlar bu oranın değişmediğini göstermektedir) yörenin dilini konuşuyordu. Bu, Bask milliyetçilerinin özerklik karşısında tam bağımsızlığa daha fazla sanlmalanyla bağıntılı olabilecek bir olgudur. Demek ki Bask ve Katalan milliyetçiliği arasındaki farklılık, ağırlıkla Katalancıhğın ancak güçlü ve bağımsız bir işçi hareketiyle bütünleşmek üzere sola kayarak kitlesel bir güç haline gelmesi ve gelebilmesinden ötürü, zamanla büyümüş olmalıyken; Bask milliyetçiliği geleneksel işçi sınıfı sosyalist hare- 4. Le Monde, 11 Ocak H.-J. Puhle, Baskischer Nationalismus im spanischen Kontext", der. H. A. VVinkler, Nationalismus in der Welt von Heufe (Göttingen, 1982), s

169 ketlerim tecrit etmeyi ve sonunda fiilen ortadan kaldırmayı başarmıştı (aynlıkçı ETA mn devrimci Marksist deyişleriyle gizlenemeyecek olan bir olgu). Katalancılığın, ağırlıkla işçi sınıfı kökenli olan göçmenleri kendi ülkesine asimile etmekte, büyük oranda yabancı düşmanlığının bir araya getirdiği Bask hareketinden olağanüstü derecede daha başanlı olması herhalde şaşırtıcı gelmemelidir. O ülke dışında doğan Katalonya sakinlerinin 1977 de yüzde 54 ü Katalanca konuşurken, Bask ülkesinde yaşayan ama o bölge dışında doğmuş olanlann yalnızca yüzde 8 i Baskça konuşuyordu (ancak bu dili öğrenmenin çok daha zor oluşu da dikkate alınmalıdır). Ciddi bir politik güce dönüşen öteki Batı Avrupa milliyetçiliğine gelince, Flaman hareketi 1914 te, içlerinden bir kısmı Belçika nın büyük bölümünü fethedip işgal etmiş olan Almanlarla işbirliği yaptığı zaman, yeni ve daha tehlikeli bir aşamaya girmişti. İkinci Dünya Savaşı nda daha da dramatik biçimde işbirliği yapmışlardı. Oysa 1945 ten sonraya kadar Flaman milliyetçiliği, Belçika nın birliğini ciddi ölçüde tehlikeye sokmuş görünmez. Diğer küçük Batı Avrupa milliyetçilikleri görmezlikten gelinebilecek boyutlardaydılar. İskoç ve Gal milliyetçi partileri iki savaş arasındaki depresyon yıllannda başlannı ancak kaldırabilecek duruma gelmişler, ne var ki ülkelerinin politikalannm dış çeperlerinde kalmışlardı: Gal- 1er Milliyetçi Partisi nin kurucusunun Charles Maurras gibi bir gerici ve üstüne üstlük bir Roma Katoliği olması bunun göstergesidir. İkinci savaştan sonraki çağa kadar ne parti ne de seçim desteği vardı. Bu türdeki diğer hareketlerin çoğu da folklorik gelenekselciliğin ve taşra öfkesinin sınırlanm pek aşmıyorlardı. Ancak bizi -v e kendisini- geleneksel sınır tartışmalan, seçimler/plebisitler ve dilsel talepler alanının dışına çıkaran 1918 sonrası milliyetçilik hakkında başka bir gözlemde daha bulunulmalıdır. 6. Katalar) ve Bask düşüncesi ile dilsel pratikleri arasındaki, örnekleme yöntemiyle yapılan araştırmalara dayanan tam bir karşılaştımia için bkz. M. Garcia Ferrando, Regionalismo y autonomias en Espana (Madrid, 1982) ve E. Löpez Aranguren, La conciencia regional en el proceso autonömico espanol (Madrid, 1983). 7. Bkz. E. Sherrington, VVelsh nationalism, the French Revolution and the influence of the French right, der. D. Smith, A People and a Proletariat: Essays in the History o f Wales {Londra, 1980), s

170 Bu çağdaki milli kimlik, kendini modem, şehirleşmiş ve yüksek teknolojili toplumlarda ifade etmek için yeni araçlara başvuruyordu. Değinilmesi gereken iki can alıcı nokta var. Birincisi çok az yorum yapmaya gerek olanı, modem kitlesel medyanın (basın, sinema ve radyo) yükselişiydi. Popüler ideolojiler bu araçlarla hem stardartlaşabilir, homojenleşebilir ve dönüştürülebilir, hem de açıkça özel çıkar sahipleri ve devletler tarafından maksatlı propaganda amacına yönelik olarak kullanılabilirdi (ilk Propaganda ve Halkı Aydınlatma bakanlığı 1933 te Almanya da yeni Adolf Hitler hükümetince kumimuştu). Oysa maksatlı propaganda, kitlesel medyanın, milli sembolleri her bireyin yaşamının bir parçasına dönüştürme ve böylece, çoğu yurttaşın yaşamının olağan bir boyutunu oluşturan özel ve yerel alanlar ile kamusal ve milli alanlar arasındaki aynmları yıkma becerisine kıyasla, neredeyse kesinlikle daha az etkiliydi. Modem kitlesel medya olmasaydı, Britanya kraliyet ailesinin, milli kimliğin hem ev içindeki hem de kamusal alandaki bir ikonuna dönüşmesi imkânsız olurdu. Bunun en incelikli ritüel ifadesi gerçekte özellikle radyo için tasarlanmıştı (daha sonra televizyona da uyarlanmıştır): 1932 de başlatılan kraliyet Yılbaşı yayınlan. Spor da özel ve kamusal dünyalar arasındaki uçurumu kapatmaya yarıyordu. İki savaş arasındaki dönemde kitlesel bir gösteri olarak spor, devlet-milletleri sembolize eden kişiler ve takımlar arasındaki bitmek tükenmek bilmeyen bir gladyatör yanşmalan dizisine dönüşmüştü (günümüzde de global yaşamın bir parçasıdır). O zamana kadar Olimpiyat Oyunlan ve milletlerarası futbol karşılaşmaları gibi olaylar esasen orta sınıftan insanlan ilgilendirirdi (gerçi Olimpiyat Oyunlan 1914 ten önce bir milli rekabet havasına bürünmeye başlamıştı) ve milletlerarası karşılaşmalar aslında çok milletli devletlerin milli parçalannı bütünleştirmek amacıyla düzenlenirdi. Spor karşılaşmalan bu tür devletlerin birliğini sembolize ederdi, çünkü milletler arasındaki dostça rekabet, sembolik sözde mücadelelerle zararsız biçimde yatıştınlacak gruplar arası gerginlikler için bir emniyet supabı olması koşuluyla, düzenli yanşmalann kurumsallaşması kardeşlik duygusunu pekiştiriyordu. Avrupa 170

171 Kıtası nda, Avusturya ile Macaristan arasında düzenlenen ilk düzenli milletlerarası futbol karşılaşmalannda bu ritüel yatıştırma unsurunun varlığını kabul etmemek güçtür.* Buna bakarak 1880 lerde milletlerarası rugbi karşılaşmalarının İngiltere ve İskoçya dan Galler ve İrlanda ya kadar yayılmasını Britanya da o dönemde milli duyguların yoğunlaşmasına bir tepki olarak görebiliriz. Gelgelelim iki savaş arasındaki dönemde milletlerarası spor, George Onvell m çok geçmeden anladığı gibi, milli mücadeleyi ifade eder olmuştu; milletleri ya da devletlerini temsil eden sporcular da hayali cemaatlerin esas temsilcileri oluyorlardı. Bu dönem, Tour da France ta milli ekiplerin ağır basmaya başladığı, Mitropa Kupası mn Orta Avrupa devletlerinin önde gelen takımlannı karşı karşıya getirdiği, Dünya Kupası mn dünya futboluna sokulduğu ve 1936 Olimpiyatı nm kanıtladığı gibi Olimpiyat Oyunlan nm yanlış yorumlamaya yer bırakmayacak biçimde rakip milletlerin kendilerini ispatlama vesilesine dönüştüğü dönemdi. Sporu erkeklere milli duyguları aşılamanın benzersiz ölçüde etkili bir aracı durumuna getiren etken, en az politikleşmiş ya da kamusallaşmış bireylerin bile kendilerini, pratikte her insanın olmasını istediği ya da ömrünün bir anında kendisinin olmak istediği kadar mükemmel olan genç insanlann sembolize ettiği milletle rahatlıkla özdeşleştirebilmeleridir. Milyonlann oluşturduğu hayali topluluk, on bir isimli bir ekipte daha gerçek görünmektedir. Birey, alkışlamakla yetinse bile, kendi milletinin bir sembolü haline gelmektedir. Elinizdeki kitabın yazan, İngiltere futbol tarihine baktığımızda çok muhtemel görünen biçimde Avusturya yı yenerse bunun intikamını kendisinden alacaklanna ant içen arkadaşlannm evinde, 1929 da Viyana da oynanan ilk İngiltere-Avusturya futbol maçının radyo yayınını, nasıl sinirle dinlediğini hatırlamaktadır. Arkadaşlanm Avusturya ydı, oradaki tek İngiliz oğlan çocuğu olan ben de İngiltere ydim (bereket versin maç berabere bitti). Bu şekilde on iki yaşındaki çocuklar takım tutma kavramını millete kadar genişletmiş oluyorlardı. Bu yüzden, Avrupa da iki savaş arasındaki milliyetçiliğin bas- 8. E. J. Hobsbawm, Mass-Producing traditions, der. E. J. Hobsbavvm ve T. Ranger, The Invention o f Tradition (Cambridge, 1983), s

172 kın yönü, yerleşik ulus devletlerin ve onlann irredenta'lannın milliyetçiliğiydi. Savaşan ülkelerdeki milliyetçilik kuşkusuz savaşla birlikte, bilhassa devrimci umut dalgası 1920 lerin başlannda geri çekildikten sonra iyice güçlenmişti. Faşist ve diğer sağcı hareketler bundan yararlanmakta vakit kaybetmediler. Faşist ve sağcı hareketler bu durumdan ilk planda, orta katmanlar ile toplumsal devrimden korkan diğer tabakaları, kolayca militan enternasyonalizmle -özellikle Bolşevik biçimiyle- ve hemen hemen aynı ölçüde, deki savaş deneyiminin pekiştirdiği bir militarizm karşıtlığıyla özdeşleştirilebilecek olan kızıl tehdide karşı seferber ederek yararlandılar. Bu tür milliyetçi propagandanın çekim gücü, başarısızlığın ve zayıflığın sorumluluğu dışarıdaki düşmanlar ile içerideki hainlerin omzuna yıkılabildiği sürece, işçiler arasında bile etkili oluyordu. Ve ortada açıklanmayı bekleyen bol sayıda başansızlık ve zayıflık vardı. Pek çok insanı Büyük Buhran sırasında Nazi partisine ve Avrupa nın diğer yerlerindeki aşın sağcı hareketlere sürükleyen şey açıkça başansızlık, hayal kırıklığı ve öfke duygulan olmakla birlikte, militan milliyetçiliğin bir umutsuzluk refleksinden ibaret olduğunu iddia etmek yanlış. Oysa Almanlann 1918 den sonraki yenilgiye tepkileri ile Batı Almanlann 1945 ten sonra yenilgiye tepkileri arasındaki fark çok önemlidir. Weimar Cumhuriyeti nde hemen hemen bütün Almanlar, komünistler dahil, Versailles Antlaşması nın dayanılmaz adaletsizliğine yürekten inanırdı ve bu antlaşmaya karşı mücadele bütün partilerde kitleleri harekete geçiren belli başh dinamiklerden birisiydi ten sonra Almanya ya dayatılan koşullar ise 1919 la kıyaslanmaz derecede daha ağır ve daha keyfiydi. Dahası Federal Almanya, bunun Nazi Almanyası nm diğer halklara reva gördüğü çok daha büyük dehşet manzaralan karşısında haklı bir ceza olduğuna inanmayan, Orta ve Doğu Avrupa dan vahşi yollarla kovulmuş milyonlarca öfkeli ve milliyetçi Almanı banndınyordu. Buna karşın intikam yanlısı politik revizyonizm Federal Almanya politikasında asla mütevazı ve hızla gerileyen bir rolden daha fazlasını oynamayacaktı ve günümüzde de kesinlikle ciddi bir faktör değildir. Weimar ile Bonn arasındaki fark 172

173 lılığın nedenini anlamak zor değildir. Federal Cumhuriyet te 1940 lann sonlarından beri işler çoğu yurttaşın gözünde son derece iyi giderken; Weimar Cumhuriyeti beş yıl boyunca yenilgi, devrim, kriz ve şaha kalkmış enflasyonla boğuşmaktan başka bir şey yapamamış ve korkunç bir bunalıma sürüklenmişti. Buna rağmen, militan milliyetçiliğin dirilmesini basit bir umutsuzluk refleksi diye görmesek bile, belli ki başka ideoloji, politik proje ve programların insanlann umutlannı gerçekleştirme yeteneksizliği, başarısızlık ve acizliğin bıraktığı boşluğu dolduran bir şeydi. Militan milliyetçilik, Aydınlanma çağının eski ütopyalarını kaybetmiş olanların ütopyası, başka programlara inançlannı kaybetmiş olanlann programı, eski politik ve toplumsal referansların desteğini kaybetmiş olanların dayanağıydı. Bu konuya aşağıda tekrar eğileceğiz. Önceki bölümde ortaya koyulmaya çalışıldığı gibi, milliyetçilik onu dışlayıcı, her şeyi tüketen, her şeyin üstünde bir politik buyruk olarak kavrayanlarla özdeş görülemez ve o dönemde de görülemezdi. Daha önce tartıştığımız gibi bu, bir milli kimlik duygusunun ya da yurttaş haklan ve görevleri çerçevesinde koyarsak, yurtseverlik duygusunun büründüğü tek biçim değildi. Kendisini bütün diğer politik ve toplumsal kimlik biçimlerinin yerine koyan devletler ya da sağcı politik hareketlerin dışlayıcı milliyetçiliği ile modem devletlerde bütün diğer politik duyguların yeşerdiği toprağı oluşmran karışım halindeki milli/yurttaşın toplumsal bilincini ayırmak önemlidir. Bu anlamıyla millet ile sınıf kolayca aynlamazdı. Sınıf bilincinin pratikte kamusal-milli bir boyutunun, kamusal-milli ya da etnik bilincin de toplumsal boyutlannın olduğunu kabul edersek, birinci savaştan sonraki Avrupa da işçi sınıflannm radikalleşmesinin, onlann potansiyel milli bilinçlerini kuvvetlendirmiş olması pekâlâ mümkündür. Yoksa solun, faşist olmayan ülkelerde antifaşist mücadele sırasında milli ve yurtsever duyguyu yeniden sahiplenmedeki olağanüstü başansını nasıl açıklanz? Bilhassa İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası na gösterilen direnişin hem milli duygulara hem de toplumsal yenilenme ve kurtuluş umutlarına seslendiği ko 173

174 lay kolay yadsınamaz. Tam da 1930 lann ortasmda komünist hareket, yurtseverlik sembollerini ( Marseillaise ^ gibi devrimci, daha doğrusu sosyalist geçmişle yakm ilişkisi olanları bile) burjuva devletlere ve küçük burjuva politikacılara bırakmış olan İkinci vc Üçüncü Enternasyonal geleneklerinden bilerek kopmuştu. Daha sonradan gündeme gelen bu sembolleri yeniden sahiplenme ve deyim yerindeyse en iyi marş ezgileri tekelini şeytanın ordularına bırakmama girişimlerinin, en azından dışardan ve geçmişe dönük olarak bakıldığında garip yönleri vardı; ABD Komünist Partisi nin (pek az gözlemciyi şaşırtan bir başansızlıkla) komünizmin yirminci yüzyılın Amerikancılığı olduğunu iddia etmesi buna örnektir. Gene de komünistlerin antifaşist direnişteki rolleri, onlann, bilhassa 1941 den sonra yurtseverliği yeniden sahiplenmelerini (General de Gaulle ü kesinlikle kaygıya boğacak bir biçimde)'" bir hayli makul kılıyordu. Dahası, komünist hareketin hem içinde hem de dışında, kızıl ve milli bayrakların bir arada bulunması gerçekten halktan destek görüyordu. Solda milli duygularda gerçekten bir kabarış mı olduğunu, yoksa bunun, solun resmi antimilliyetçiliği ve antimilitarizmiyle uzun süredir kenara itildikten sonra bir kez daha sahnenin ortasında görünmeye başlamasına izin verdiği jakoben türde bir geleneksel devrimci yurtseverliği mi yansıttığını saptamak zordur. Bu tür konular, ciddi araştırmalara elverişli olsa ve çağdaş politik belgeler bu konularda çağdaşların anılan kadar kötü bir yol göstericisi olsa bile, çok az araştırılmıştır. Açık olan, toplumsal devrim ile yurtseverlik duygusunun yeniden birleşmesinin son derece karmaşık bir fenomen olduğudur. Biz yapılacak başka incelemeleri beklerken, en azından bu karmaşık yönlerden bazılanm ana hatlanyla ortaya koyabiliriz. Birincisi, antifaşist milliyetçilik, çeşitli milli yönetici sınıfların 9. Gerek Almanya da gerekse Fransa da Enternasyonal in yerini IVIarseillaise in ainnası konusunda bkz. M. Dommanget, Eugâne Poff/er (Paris, 1971), Bölüm III. Yurtsever çağn için bkz. örneğin Maurice Thorez, France Today and th$ People s Fro/7f (Londra, 1936), XIX, s , özellikle Charles de Gaulle, Memories de Guerre, II (Paris, 1956), s ABD için EarI Brovvder, The People's Front in the United States (Londra, 1937), özellikl* s , s

175 bir bölümünün sağda bir milletlerarası politik saflaşmayı ve onunla özdeşleşen devletleri tercih ettiği milletlerarası bir ideolojik iç savaş bağlamında ortaya çıkmıştı. Böylece sağdaki geleneksel partiler, bir zamanlar kendilerine çok yararlı hizmetler görmüş yabancı düşmanı yurtseverlikten vazgeçmiş oluyorlardı. Fransız sağı bunu, Hitler, Leon Blum dan daha iyidir diyerek ifade etmişti. Bu deyişle kastedilen herhalde şuydu: Bir Yahudidense bir Alman daha iyidir. Ama çok kolayca şöyle de yorumlanabilirdi: Kendi ülkemiz yerine yabancı bir ülke. Bu, solun milh bayrağı sağın artık gevşemiş ellerinden geri almasını kolaylaştınyordu. Benzer biçimde Britanya da Hitler i yatıştırma politikasına karşı çıkmak, Hitler i tamamen haklı olarak Britanya İmparatorluğu na bir tehditten ziyade Bolşevizme karşı güçlü bir siper olarak gören muhafazakârlara kıyasla sol açısından çok daha kolaydı. Bir anlamıyla antifaşist yurtseverliğin yükselişi, yerinde bir bakışla, bir tür enternasyonalizmin zaferinin parçasıydı demek ki. İkincisi, hem işçiler hem de entelektüeller aynı zamanda milletlerarası bir tercih yapmışlar, ama bu tercih milli duygulan kuvvetlendirmişti. Son zamanlarda 1930 lardaki Britanya ve İtalyan komünizmi üzerine yapılan araştırmalar, genç işçilerle entelektüelleri komünizme çekmekte antifaşist seferberliğin oynadığı rolü, öncelikle İspanya İç Savaşı nm rolünü vurguluyordu." Gelgelelim Ispanya ya sağlanan destek, çok daha kısıtlı bir çekim gücü bulunan Hindistan ya da Fas için düzenlenen antiemperyalist kampanyalar gibi basit bir milletlerarası dayanışma eylemi değildi. Britanya da faşizme ve savaşa karşı mücadele Britanyalıları, Fransa da Fransızlan ilgilendiriyordu, oysa Temmuz 1936 dan sonra faşizme ve savaşa karşı mücadelenin asıl cephesi Madrid deydi. Her ülkede özünde yerel çerçevede kalan sorunların kavgası, tarihin tesadüfleri sonucu, ortalama bir Britanyalının zihninde mücadelenin kendisini ilgilendirmesi dışında hemen hiçbir çağnşımda bulunmayan, çok uzak ve çoğu işçinin hiç tanımadığı bir ülkenin savaş alanlarında veriliyordu. Aynca, faşizm ve savaşın belli yabancı devletlerle, 11. Hyvvel Francis, Miners against Fascism: Wa!es and the Spanish Civil War (Londra, 1984); Paolo Spriano, Storia del Partito Cominista Italiano, Cilt III (Torino, 1970), Bölüm IV. 175

176 176 Almanya ve İtalya yla özdeşleştirildiğini aklımıza getirirsek, bu mücadele yalnızca Britanya veya Fransa daki ülke içi gelişmelerin geleceğiyle veya genel savaş ve banş sorunuyla değil, aynı zamanda Britanya veya Fransız milletlerinin Almanlara karşı savunulma* lanyla ilgiliydi. Üçüncüsü, İkinci Dünya Savaşı nın bitimine doğru açıklığa kavuştuğu gibi, antifaşist milliyetçilik açıkça hem toplumsal hem de milli bir çatışmayla ilgiliydi. Britanyahlar arasında olsun, Avrupa Kıtası ndaki direniş hareketlerinde olsun, zafer ile toplumsal dönüşüm birbirinden aynimazdı. Savaşın Britanya da, Britanya yurtseverliğinin sembolü, sevilen ve hayranlık duyulan savaş önderi Winston Churchill in seçim yenilgisiyle ve İşçi Partisi nin gösterişli zaferiyle bitmesi bu noktayı tartışma götürmez biçimde ortaya koymaktadır; çünkü, başka yerlerde kurtuluşun getirdiği baş dönmesi duygusu ne olursa olsun, 1945 teki Britanya genel seçiminin kamuoyunun bilinçli bir ifadesi olduğu tartışma götürmezdi. Muhafazakârlar ile İşçi Partisi zafere aynı ölçüde inanmışlardı, ama zafere ve toplumsal dönüşüme resmen tek bir parti inanmıştı. Bunun dışında çok sayıda Britanyalı işçi açısından savaşın toplumsal bir boyutu vardı. Almanların 1941 de SSCB ye saldırmasının, üniformalı üniformasız Britanyalı işçilerde Sovyetler e karşı bir sevgi seline yol açması rastlantı değildir (gerek SSCB nin gerekse yerli komünistlerin Eylül 1939 ile Haziran 1941 arasındaki politikası bu dalgayı pek etkilememişti). Nihayet Britanya artık tek başına savaşmıyordu. Britanya ordusunun işçi birliklerindeki sıradan askerler olarak olaylann gelişimini izlemiş olan bizlerin gözünde, bu birimlerdeki politik bakımdan bilinçli, yani İşçi Partili ve sendikalist askerlerin büyük bölümünün Sovyetler Birliği ni hâlâ bir şekilde işçi devleti olarak düşündükleri son derece nettir. Ernest Bevin gibi kararlı ve boyun eğmez bir antikomünist sendika önderi dahi İkinci Dünya Savaşı ndan sonraya kadar bu kanıdan vazgeçmemişti.'^ Bu ölçüde savaş, hem sınıflar hem de devletler arasındaki bir savaşın unsurlarını banndınr görünüyordu. 12. Krş konuşması, A. Bullock, The Life and Times o f Emest Bevin, Cilt 2 (1967), s. 77. H. Pelling, The Labour Govemments (Londra, 1984), t. 120.

177 Demek ki milliyetçilik, antifaşist mücadelede güçlü biçimde solu çağnştırmaya başlamıştı ve sonradan sömürge ülkelerdeki antiemperyalist mücadele deneyimiyle kuvvetlenen bir çağrışımdı bu. Çünkü sömürge kurtuluş mücadeleleri çeşitli biçimlerde milletlerarası solla bağlıydı. Sömürge kurtuluş mücadelelerinin metropolitan ülkelerdeki politik müttefikleri hemen hemen hep bu çevrelerde bulunacaktı. Emperyalizm (yani antiemperyalizm) kuramları çoktan beri sosyalist düşünce külliyatının organik bir parçasını oluşturmuştu. Sovyet Rusya nın ağırlıkla bir Asya ülkesi olması ve dünyaya daha Avrupa dışından (iki dünya savaşı arasında esas olarak Asyalı perspektifle) bakması, henüz Üçüncü Dünya denmeyen bu bölgenin eylemcilerini etkilemezlik edemezdi. Buna karşılık, Lenin in ezilen sömürge halklannın kurtuluşunun dünya devriminin önemli bir silahı olduğunu keşfetmesinden beri, komünist devrimciler, metropolitan emperyalistlerin nefret ettiği her şeye işçilerin hoşgörüyle yaklaşması gerektiği düşüncesiyle, sömürge kurtuluş mücadeleleri için ellerinden geleni yapıyorlardı. Sol ile bağımlı ülke milliyetçiliği arasındaki ilişkiler, kuşkusuz basit bir formülle ortaya konamayacak kadar karmaşıktı. Kendi ideolojik tercihleri dışında antiemperyalist devrimciler, kuramda ne kadar entemasyonalist olurlarsa olsunlar, kendi ülkelerinin bağımsızlık kazanmasından başka bir şeyle ilgilenmiyorlardı. Amaçlarını daha geniş kapsamlı global hedefler uğruna (geleneksel bir Fenian ilkesi doğrultusunda, özellikle kazanmalanna hemen hemen kesin gözüyle bakıldığı yıllarda kendi milletlerinin müttefikleri saydıkları, oysa kendi imparatorluklanmn düşmanlan olan Nazi Almanyası ile Japonya ya karşı yürütülen savaşın kazanılması gibi) ertelemeleri ya da değiştirmeleri gerektiği önerilerine aldınş etmiyorlardı. Antifaşist sol açısından bakıldığında. Frank Ryan gibi birisini anlamak güçtü: Ryan, Milletlerarası Tugay da İspanyol Cumhuriyeti adına dövüşecek kadar solda bir İrlanda Cumhuriyetçisi savaşçısıyken; General Franco nun birlikleri tarafından ele geçirildikten soma ortaya çıktığı Berlin de, Almanlann zaferinin ardından Kuzey ve Güney İrlanda nın birleşmesine karşılık IRA nın Alman 177

178 ya ya destek vermesi için her türlü pazarlığa girişmişti.'^ Geleneksel İrlanda Cumhuriyetçiliği açısmdan bakıldığmda, Ryan m herhalde iyi düşünülmemiş olmakla birlikte tutarlı bir politika izlediği düşünülebilir. Bengal kitlelerinin kahramanı olan ve önceden Hindistan Milli Kongresi nin önemli radikal simaları arasında yer alan, savaşın ilk aylannda esir düşen Hintli askerlerden Britanya karşıtı Hint Milli Ordusu kurarak Japonlara katılan Subhas C. Bose a ( Netaji ) karşı çıkmak mümkündü. Ama bu, 1942 de Müttefiklerin Asya da savaşı kazanmaya açıkça daha yakın taraf olmasına dayandırılamazdı, çünkü Hindistan ı Japonların başanyia işgal etmesi de ihtimal dışı değildi. Burada aklımıza gelenlerden daha çok sayıda antiemperyalist hareket lideri, Almanya ile Japonya yı, bilhassa 1943 e kadar Britanya ile Fransa dan kurtulma çaresi olarak görmüşlerdi. Ancak, özellikle 1945 ten sonraki bağımsızlık ve sömürgecilikten kurtulma yanlısı hareketler, tartışma götürmez biçimde, sosyalist/komünist antiemperyalizmle özdeşleşmişti; yalnızca sosyalistlerle komünistlerin kurtuluş mücadelelerinde önemli rol oynadıklan devletlerin değil, sömürgecilikten kurtulmuş ve yeni bağımsız olan çok sayıda devletin de kendilerini bir anlamıyla sosyalist olarak ilan etmelerinin nedeni herhalde budur. Milli kurtuluş, solun sloganı haline gelmişti. Paradoksal bir durum olarak. Batı Avrupa daki yeni etnik ve ayrılıkçı hareketler, 1914 ten önceki aşın sağcı, faşizm yanlısı, hatta bazı yaşlı militanların sergiledikleri işbirlikçi tavırla hiç uyuşmayan, toplumsal devrimden yana ve Marksist söylemleri benimsemeye başlamışlardı. *' 1968 beklenen mutluluğu getiremediği zaman solun genç entelektüellerinin hemen bu tür hareketlere akın etmesi, milliyetçi retoriğin dönüşüme uğramasına ek bir itki kazandırıyordu. Doğal kendi kaderini tayin etme haklan engellenmiş olan eski halklar, böylece emperyalist sömürüden kurtu- 13. Bkz. Sean Cronin, Frank Ryan. The Search for the Republic (Dublin, 1980); ama ayrıca, der. Frank Ryan, The Book o f the XV Brigade (Nevvscastle on Tyne, 1975; ilk yayımı, Madrid, 1938). 14. Fransa da etnik eylemcilerin pek çoğunun daha önceki işbirlikçilikleri için bkz. VVillIam R. Bear, The social class of ethnic activists in contemporary Frence, der. Milton J. Esman, Ethnic Conflict in the VVestem VVorld {\thaca, 1977), s

179 lan sömürgeler olarak yeniden sınıflandmlıyordu lardan 1970 lere kadar egemen milli kurtuluş söyleminin solun kuramlanm, özellikle Komintem Marksizmi ndeki gelişmeleri yansıttığı ileri sürülebilir. Milli özlemin alternatif dilinin faşizmle birlikte anılması yüzünden bir kuşağı onu kullanmaktan tamamen vazgeçirecek kadar gözden düşmüş olması, solcu söylemin hegemonyasını daha bir belirginleştiriyordu den önce çok doğal sayılan milliyetçilikle solun ittifakı, Hitler den sonra ve sömürgeciliğin sona erişiyle yeniden kurulmuş görünüyordu. Milliyetçiliğin alternatif meşruiyet alanlan ancak 1970 li yıllarda ortaya çıkacaktı. Batı da esasen komünist rejimleri hedef alan yeni dönemin en önemli milliyetçi ajitasyonlan, egemen komünist partilerden çıkan her türlü ideolojiyi fiilen reddetmediklerinde bile, daha basit ve daha duygusal milli iddialara geri dönmüşlerdi. Üçüncü Dünya da, özellikle çeşitli İslami biçimleriyle ama aynı zamanda diğer dinsel türleriyle (örneğin, Sri Lanka da Sinhali aşırılar arasındaki Budizm) dinsel birlik hareketinin yükselişi, hem devrimci milliyetçiliğe hem de milli baskıya bir temel sağlıyordu. Geçmişe bakıldığında solun 1930 lardan sonraki ideolojik hegemonyası geçici bir durum, hatta bir yanılsama olarak görülebilir. Sorulması gereken önemli bir soru daha kalıyor: Milliyetçi duygulann ve hareketlerin, ilk ortaya çıktıkları coğrafi bölgelerin ötesine yayılması, milliyetçiliğin gelecekteki şansını nasıl etkilemiştir? 1920 lerdeki Avrupalı gözlemciler bağımlı dünyadaki (yani, pratikte Asya daki ve İslam ülkelerindeki) milliyetçiliği, belki geçmişe bakıp değerlendirdiğimizden daha fazla, ciddiye almaya başladıkları halde,'^ Avrupa çözümlemesinin değişmesi gerektiğini düşünmüyorlardı. Avrupa dışındaki en kalabalık bağımsız devletler topluluğunu oluşturan Latin Amerika cumhuriyetleri ABD dışında çok az dikkat çekiyorlar; bu bölgedeki milliyetçilik ya Ruritanyacı bir şaka sayılıyordu ya da 1930 lar ve 1940 larda belirli gruplar ko- 15. Orijinalleri Almanca olarak sırayla 1928 de ve 1930 da yayımlanan Hans Kohn'un History o f Nationalism in the East (New York, 1933) ve Nationalism and Imperialism in the Hitier East (New York, 1932) adlı çalışmalan herhalde bu konu üzerinde duran ilk ciddi incelemelerdir. Yazann bu bölgede yoğunlaşmasının nedeni belki Siyonizm e yakınlığıydı. 179

180 layca hasıraltı edilmelerine neden olacak biçimde Avrupa faşizmine sempati duymaya başlayana kadar, Kızılderili uygarlıklanyla geleneklerinin kültürel açıdan yeniden keşfedilmesi anlamına gelen indigenismo içinde erimişti. Japonya, belli ki sui generis" bir ülke olmakla birlikte, fahri bir Batılı emperyal devlet sayılabilir, böylece Batılı modelleri gibi bir ölçüde milli ve milliyetçi bir devlet gözüyle bakılabilirdi. Afganistan ve belki Siyam (Tayland) dışında, fiilen bir metropol ülkenin sahip olmadığı ve yönetmediği Afrika- Asya bölgelerinin diğer ülkeleri içinde bağımsız manevra olanağına gerçekten sahip olan tek bir devlet bulunuyordu: İmparatorluk sonrası Türkiye. Önemli sayılabilecek hemen hemen bütün antiemperyalist hareketler üç başlıktan birine sokulabilirdi ve metropollerde genellikle sokulmuştu: Avrupa nın milletlerin kendi kaderini tayin etmesi ilkesini taklit eden yerel eğitimli elit kesimler (Hindistan daki gibi), halk tabanlı Batı düşmanlığı (bilhassa Çin de, yaygın biçimde kullanılan çok yönlü bir başlık) ve savaşçı kabilelerin doğal yüksek moralleri (Fas ta ya da Arap çöllerindeki gibi). Son gruba giren örneklerde, sağlam ve genellikle apolitik erkekleri emperyal ordulara devşirme ihtimalini hep akıllannda tutan emperyal yöneticilerle entelektüeller, şehirli kışkırtıcılara, daha çok da eğitimh olanlarına gerçek düşmanlıklarını koruyarak, hoşgörülü davranma eğilimi gösteriyorlardı. Bu örneklerin hiçbirisi çok fazla kuramsal irdeleme gerektirir görünmüyordu, oysa İslam ülkelerindeki halk hareketlerinin örneği, hatta Gandhi nin Hint kitlelere cazip gelmesi, dinin harekete geçirici rolünün modem Avrupa da görülenden daha fazla olduğunu akla getirmekteydi. Herhalde Üçüncü Dünya nın -devrimci solun dışında- esinlendirdiği milliyetçilik hakkındaki akla gelebilecek en tipik durum, milli kavramının evrensel ölçüde uygulanmasına beslenen genel bir kuşkuculuktu. Emperyal ülkelerin gözlemcilerine göre, bağımlı dünyada, topluluk ve politik sadakat fikirleri, tamamen farklı olan kendi ülkelerinin insanlanyla teması kaybetmiş olan gelişmiş {evolues) azınlıklann ithal ettikleri bir entelektüel üründü genellikle. Gerçi bu, emperyal ülkelerin yönetici * Kendine özgü, (ç.n.) 180

181 lerini ya da Avrupalı göçmenleri kitlesel milli kimliğin yükselişini küçümsemeye yöneltiyordu (Siyonistlerie İsrailli Yahudilerin Filistin Araplanm küçümsemeleri gibi), ama bu tür düşünceler gene de yersiz değildi. Bağımlı dünyada iki savaş arasında milli mesele hakkında ortaya atılan en ilginç düşünce, iki savaş arasının kodlarıyla Leninist Marksizm in katı çerçevesinin dışına çıkmamakla birlikte, milletlerarası komünist hareketten gelmişti. Marksistlerin zihnini en çok kurcalayan sorun, milli ve toplumsal kurtuluşu öngören geniş kapsamlı antiemperyalist hareket içindeki sınıfların (sömürge bir ülkenin burjuvazisiyle proletaryası gibi birbirleriyle sınıf mücadelesine girişmiş olmaları gereken sınıflar dahil olmak üzere) ilişkisiydi; şöyle ki, yeru sömürge toplumlar Batı dan alman terimlerle analiz edilmeye yatkın bir sınıf yapısına sahip oldukça, Marksist analiz açısından çok daha karmaşık sorunlar yaratan bir durumla karşılaşılıyordu. Öbür yandan, özgürlükleri uğruna savaşan milletler in fiili tanımı, genel olarak, fazla araştırma yapmaya gerek duymadan var olan milliyetçi hareketlerden devralınıyordu. Böylece Hint milleti, Hint Milli Kongresi nde iddia edildiği gibi Hint alt kıtasında yaşayan nüfus, İrlanda milleti ise Feniancılann millet saydıklan topluluk oluyordu.'* Bu kitabın amacını aştığını düşündüğümüzde bu ilginç alana daha fazla girmemiz gerekmiyor. Üçüncü Dünya daki antiemperyal milli hareketlerden çok azı, emperyalistlerin gelişinden önce var olan politik ya da etnik bir birimle çakıştığı için, terimin on dokuzuncu yüzyılda Avrupa da kullanıldığı anlamıyla milliyetçiliğin gelişmesi ağırlıkla sömürgecili 16. Die nationale Frage und österreichs Kampf um seine Unabhângigkeit: Ein Sammelband, Johann Koplenig in Önsöz ü (Paris, 1939), başlıca istisna olan Avusturya için belgeler sunmaktadır. Avusturya nın Almanca konuşan sakinleri o zamana kadar Marksistler tarafından Alman milletinin üyeleri olarak görülmüşlerdi; Avusturya Sosyal Demokrat Partisi nin, Almanya Hitler in eline geçince problemlere yol açan Almanya yla birleşmeye sadık kalmasının asıl kaynağı da bu saptamaydı. Sosyal Demokratlar Kari Renner ın (sonradan ikinci Avusturya Cumhuriyeti nin ilk cumhurbaşkanı olacaktı) 1938 de Anschluss u ' fiilen selamlamasına yol açacak ölçüde tavırlannı muhafaza ederlerken, AvusturyalI komünistler bu tür güçlüklerden kurtulmak amacıyla ayn bir Avusturya milleti kuramı geliştirmişlerdi. * Almanya nın Avusturya yı egemenliği altına alması için kullanılan bir terim, (ç.n.) 181

182 ğin sona erişinden sonraya, yani esasen 1945 ten sonraya rastlıyordu. Dolayısıyla milliyetçi hareketlerin çoğu, yabancı bir emperyalist zalim devleti değil, sahip olmadıklan bir milli homojenliği iddia eden, yeni kurtulmuş devletleri hedef almıştı. Başka bir deyişle, bazen eski egemenlerin iktidarından miras kalan, modernleştirici elitlerin devraldıklan Batı kaynaklı ideolojilerin gerçekdışılığını da hedef almakla birlikte, emperyal çağın bağımlı dünyayı paylaştırdığı toprak parçalannın milli, yani etnik ya da kültürel açıdan gerçekdışılığını protesto ediyorlardı. Peki milliyetçi hareketler karşı çıkışlannı eski milliyet ilkesi ne ve kendi kaderini tayin etme talebine denk düşen bir şey adına mı yürütüyorlardı ve yürütmektedirler? Bu hareketler bazı örneklerde belli ki aynı dili konuşmaktadırlar. Bu dil ise doğrudan Mazzini den değil, dolaylı olarak, bağımlı dünyanın geniş bölgelerindeki entelektüelleri ideolojik açıdan en fazla etkileyen iki savaş arası Marksizminden gelmektedir. Sri Lanka örneğinde gerek Sinhali gerekse Tamil aşınlarda açıkça görülmektedir bu durum (gerçi Sinhali komünalizmi de Ari ırkın üstünlüğünü kanıtlamak amacıyla on dokuzuncu yüzyılın Batılı dilsel/ırkçı fikirlerine dayanmaktaydı)." Ama bütün bunlardan, Üçüncü Dünya daki komünal çatışmalar ve rekabetler ile etnik grup iddialannı en iyi bu ışıkta, yani mantıksal amacı teritoryal devletlerin kurulması olan, potansiyel devlet kurma hareketleri olarak değerlendirebileceğimiz sonucunu çıkaramayız. Afrika nın pek çok yerinde açıkça çok güçlü desteğe sahip olan kabileciliğin görece olgunlaşmamış devletierin yaptınm aygıtına karşı bile dayanamaması '* bizi biraz duraksatmalıdır. Aynı şekilde, madalyonu tersine çevirirsek, Lübnan gibi komünal parçalara aynşarak dağılan bölgelerin, asgari ölçülerde bile bir ulus devlet ya da sadece devlet diye tanımlanabilecek bir 17. Kumari Jayavvardene, B hnic and Class Conflicts in Sri Lanka (Dehiwala, 1985); aynı yazann, The national guestion and the left movement in Sri l^nl<a" {South Asia Bulietin, VII, 1 ve 2,1987, s ); Jayadeva Uyangoda, "Reinterpreting Tamil and Sinhala nationalism {a.g.y., s ); R. N. Kearney, Ethnic conflict and the Tamil separatism movement in Sri Lanka {Asian Survey, 25, 9 Eylül 1985, s ). 18. Der. Fredrik Barth, Ethnic Groups and Boundaries (Boston, 1989), s

183 durumu muhafaza edememesi de bizi düşünmeye sevk etmelidir ten beri sosyopolitik yapısı, kültürü, etnik yapısı ya da diğer politik özellikleri belirgin biçimde farklılık gösteren, ama sık sık karşılaşıldığı gibi milletlerarası durum olmasaydı böylesi kınlma hatlan boyunca parçalanabilecek bölgeleri küçülten -diyelim, yan yanya- yeni devletler kurulmuştur kuşkusuz (örneğin Doğu ve Batı Pakistan, Türk ve Yunan Kıbnsı). Sudan, Çad (Müslüman/Arap Kuzey, Hıristiyan/Animist Zenci Güney) ve Nijerya (Müslüman ve Hausa lann olduğu Kuzey, Yoruba lann olduğu Güneybatı, Ibo lann olduğu Güneydoğu) da birer örnektir. Ancak 1967 de, Ibo Biafrası mn üç egemen topluluğu parçalayarak ve ilk baştaki üç taraflı paylaşımın yerine on dokuz küçük devlet geçirerek (sırası gelmişken altını çizelim, onlann içindeki Hausa, Yoruba ve Ibo kökenliler toplam Nijerya nüfusunun yüzde 60 ından daha azını temsil ediyordu) başansız aynlma girişimiyle Nijerya daki durumun açıkça çığnndan çıkmış olması dikkat çekicidir. Ayrıca, iktidarın tek bir baskın topluluğun ellerinde olduğu (hele ki hâlâ devletin bütün topraklarında bir egemenlik kurma süreci yaşanmaktaysa) devletlerin iç durumunun istikrarsız olduğu açıktır. Etiyopya buna örnektir. Etiyopya da -Ambara dili konuşanlar, yüzde 40 Hıristiyanlar, yüzde 40 Müslümanlar ve yüzde 20 diğerleri diye bölünen bir nüfusun yüzde 25 ini temsil etmektedir- azınlık bir Hıristiyan topluluğuna dayalı imparatorluğun on dokuzuncu yüzyıldaki yükselişi kısa süreliğine bir İtalyan sömürgesi olarak kesintiye uğramıştı; onun ardından geniş bir imparatorluğun yeniden kurulması ve 1974 devrimi geldi. Buna rağmen, bu mutsuz, açlıktan ve savaştan harap olmuş ülkenin teritoryal birliğinin Eritre yi birliğe katma girişimi dışında ciddi bir riskle yüz yüze gelmesi mümkün değildir. Kaldı ki Eritre de, ilhaktan önce bir İtalyan sömürgesi olarak ve Britanya yönetiminde, milletlerarası durumu kolaylaştırmak amacıyla önceden asla parçası olmadığı Etiyopya ya eklenmeden önce, kendi ayn politik hareketlerini ve teritoryal kimliğini geliştirecek bir konumdaydı. Gerek Afrika da gerekse Asya da yeni bağımsızlaşan devletlerin çoğunda yeterince etnik, kabilesel ya da komünal gerginlik bu 183

184 lunduğu ortadadır, ama (işlerlikli ve birçok etnik yapılı bir modus vivendi'yi oturtmuş görünen ülkeleri saymazsak) onlan oluşturan halkların, hatta liderleriyle sözcülerinin zihnini ayn devlet fikrinin işgal edip etmediği belli değildir. Etnik ve komünal grupların, özellikle tarihleri boyunca hazırlanmadıktan dramatik sosyoekonomik değişikliklerle yüz yüze gelenlerinin gerçek problemi bambaşka bir yerdedir. Sorun, yeni milletler oluşturmaktan daha çok, eski (ya da yeni) sanayi ülkelerine topluca göç etme sorunu gibi görünmektedir: Etnik bakımdan çoğul bir toplumda yeni dünyaya nasıl adapte olunacaktır? Elbette buralara göç edenler, gördüğümüz kadarıyla, güvensizlik ve nostalji duygusundan, karşılıklı yardım uğruna, kendileri gibi insanlara dışanda gösterilen düşmanlığa tepkiden ve özellikle mümkün olduğu yerlerde güçlü bir örgütleyici niteliği olan seçim pohtikası aracılığıyla memleketlileri ya da hemşerileri nin olduğu gruplara yakınlaşmaktadırlar doğal olarak. Kuzey Amerika daki her hami-politikacmın bildiği gibi, bu halklann etnik çağrılara, bilhassa göçe kısmen politik ya da ideolojik nedenlerin yol açtığı durumlarda kökenlerinin bulunduğu ülkelerdeki milli davalara destek vermeye karşı güçlü bir duyarhlıklan vardır: İrlandalIlar içinde IRA ya verilen destek, Yahudiler arasında Yaser Arafat a duyulan düşmanlık, Letonyalılar arasında Baltık devletlerinin yeniden kurulması isteği bunun örneklerini oluşturur. Gene de yine her politikacının bildiği gibi, Sinn Fein, FKÖ ve Stalinizm hakkında yaygara koparmak, bu tür seçmenlerin temsilcilerinin politik görevinin (Amerikalılar ya da KanadalIlar olarak onlann çıkarlannı gözetme görevi) yalnızca ufak bir parçasıdır. Çok etnik yapılı ya da komünal bir toplumda bunun anlamı, özünde, grubun devletin mevcut kaynaklanndaki payı için diğer gruplar karşısında pazarlık yapmak, aynmcılığa karşı grubu savunmak ve genel olarak grup üyelerinin şanslarını azamiye çıkanp dezavantajlannı asgariye indirmektir. Ayn bir teritoryal devlet, hatta dilsel özerklik talebi anlamındaki milliyetçiliğin bununla bir ilgisi yoktur, gene de bir diaspora duygusu uyandırmaya yarayabilir. * (Lat.) Geçici anlaşma; birlil<te yaşama yolu veya biçimi, (ç.n.) 184

185 ABD deki zenciler örneği, bir grup olma durumlarında ırk öğesi açıkça ağır bastığı için, belirgin biçimde toplumsal ırk aynmcılığı yapılmasına ya da gettolaşmaya karşın teritoryal ayrılıkçılık, başka bir (Afrika da örneğin) ülkeye topluca göç etmek ya da ABD nin bir parçasının kendilerine ayniması biçimde olsun, pratikte uygulanamazlığı dışmda, açıkça gündem dışı olduğu için bu noktaya ışık tutmaktadır. Toplu göç zaman zaman Batı yanmküresindeki siyahlar arasında bir hayli duygusal destek toplamış, ama asla, renkli göçmenlerin kitle halinde kovulmalarım ( kendi yurtlarına dönmelerini ) öngören çılgın aşın sağcılar dışında ciddi bir program olarak düşünülmemiştir. ABD de ayn bir toprak parçası talebi ise bir zamanlar, Komünist Enternasyonal in milletlerin kendi kaderini tayin etmesi doğrultusundaki ortodoks doktriniyle uyum içinde, kısa süreliğine bir öneri olarak ortaya atılmış, ama siyahlar arasında ilgi uyandırmamıştı. Nüfus sayımının siyahlann çoğunlukta olduğunu gösterdiği güney eyaletlerindeki yerleşim yerlerinin dağılımını gösteren bir harita çizerek, kâğıt üzerinde (ülkenin içinde ve dışında uzanan parçalan halinde) az çok süreklilik taşıyan bir kuşağın var olduğu gösterilebilir ve böylece Amerikalı zenciler adına siyah bir cumhuriyete dönüşebilecek bir milli toprak parçası bulunduğu iddia edilebilir.'* Bu haritacılık fantezisinin saçmahğı, (ağırlıkla beyaz olan) ABD de yaşama probleminin, Amerikalı siyahlann yaşamından aynlıkçılık yoluyla bir şekilde çıkanlabileceği varsayımına dayanmasıdır. Kaldı ki, ülkenin blues bölgesinin bir yerlerinde siyah bir cumhuriyet kurulabilse dahi, bunun siyahlann zaten doldurmuş olduğu kuzey ve batı şehirlerindeki gettolan çok az etkileyeceği 19. Parti, zencilere eşit lıaklar ile siyah kuşak için ayrılmayı seçn^ıeye vanncaya kadar kendi kaderini tayin etme hakkının tanınması mücadelesini kuvvetlendirmişti. (D/e Kommunistische Internationale vor dem VII VVeltkongress: Materiallen. Moskova-Leningrad 1935, s. 445), 1930 yılı sonbahanndaki kararlar üzerine raporlar de yapılan VI. Enternasyonal Kongresi ndeki ilgili alt komisyon tartışmalannda ABD de zenci nüfus için siyah bir cumhuriyet kurulmasını öngören slogan hakkındaki keskin aynlıklar üzerine bkz. Kongre de Ford ile Jones un katkılan (Compte-Rendu Stenographlgue du Vle Congrös de l'lnternationale Communlste 17 juillet-1 septembre La Conespondance Internationale'öe No: 125,19 Ekim 1928, s ; No: 130, 30 Ekim 1928, s. 1418). 185

186 gün gibi ortadaydı. Güneyli olmayan siyahlann 1970 te yüzde 97 sinin yaşadığı şehirlerde yoğunlaşmak (güney siyahlanmn üçte biri hâlâ kırsal alandaydı), ABD li siyahlara önemli bir seçim avantajı sağlamış, onlar da bundan, bütün toplumun kaynaklan ve olanaklarında kendi etnik gruplan adına daha büyük pay kapmak amacıyla yararlanmışlardı. Çoğul toplumlarda gettolara dayalı bir teritoryal ayrımcılığın, gerek Belfast ın gerekse Beyrut un örneklediği gibi, etnik birlik açısından korkunç bir gücü olabilir, ama bu, çok istisnai örnekler dışında, teritoryal devletler oluşturan klasik kendi kaderini tayin etme perspektifini fiilen ortadan kaldırmaktadır. Dahası, kitlesel ve çok çeşitli hareketler, göçler ve insanlann bir yerden başka bir yere transferi temelinde yükselen şehirleşme ve sanayileşme, özünde etnik, kültürel ve dinsel bakımdan homojen bir nüfusun oturduğu bir toprak parçasına dayanan diğer temel milliyetçi varsayımı güçsüz bırakmaktadır. Yerli nüfusun, yabancılar ın kendi ülkeleri ya da bölgelerine kitle halinde akın etmesine gösterdikleri keskin yabancı düşmanlığına bağlı ya da ırkçı tepki, ne yazık ki ABD de 1890 lardan beri. Batı Avrupa da ise 1950 lerden beri yakından bilinen bir olgudur. Oysa yabancı düşmanlığı ile ırkçılık çare değil, belirtidir. Modem toplumlardaki etnik topluluklarla gruplar, kanşık olmayan bir millete geri dönme rüyasını gören retoriğe rağmen, bir arada yaşamaya mahkûmdurlar. Toplu cinayetler ve kitlesel sürgünler ( yurduna geri gönderme ) gerçekten Avrupa nın etnik haritasını ciddi ölçüde basitleştirmiştir ve diğer bölgelerde de ortaya çıkabilir. Gene de halklann göçleri, o zamandan beri barbarlığın silmeye çalıştığı etnik karmaşıklığı yeniden ortaya çıkarmıştır. Ancak bugün, göç alan çoğu ülkedeki tipik milli azınlık, kendi içinde bütünlüklü bir kıtadan ziyade, küçük adalardan oluşan bir takımadadır. Otto Bauer in söylediklerinin onlann sorunlanyla ilintisi olabilir, ancak Mazzini nin söylediklerinin yoktur. Temel yönleriyle. Üçüncü Dünya nm çok etnik ve çok komünal yapıh devletlerinde, yani küçük Karayip adalanndan daha büyük olan çoğu eski sömürge devlette, hatta birtakım mini devletlerde etnik gruplann durumu bundan ibarettir. Söz konusu devletler içinde 186

187 ki etnik ya da komünal gruplar bu nitelikleriyle (esas olarak, yeni devletlerde, de facto etnik çıkarların sözcülüğünü üstlenen politik partilerle baskı gruplan aracılığıyla) genellikle güçlü biçimde örgütlenmişlerdir. Asıl hedef, geleneksel olarak bazı azınlık topluluklarla beyazlann uyguladığı modem girişimcilik hünerlerinde ustalaşmamış olanlar için zenginliğe ve sermaye birikimine giden başlıca yol olan, devletteki ve kamu kuruluşlarındaki mevkilere yükselmektir. Bu mevkilere ulaşma eğitim yoluyla (başı subaylann çekmediği ender askeri darbeler dışında) sağlandıkça, Fredrik Barth ın meşhur keskin kavrama gücüyle gözlemlediği gibi, birbiriyle çatışan etnik gruplar... eğitim düzeyi bakımından farklılaşmışlardır ve eğitim olanaklannı denetlemeye ya da kendi tekellerine almaya çaba harcarlar. ^' Bu grup rekabeti (teritoryal) devlet aygıtındaki mevkileri kapma ya da denetleme uğruna sürdükçe, böylesi etnik çekişmelerin, Dördüncü Bölüm de tartışılan küçük burjuva milliyetçiliğinin yükselişiyle ortak bir yönü vardır. Etnik çekişmeler aşın örneklerde gerçekten ayrılıkçılığa yol açabilir. Sözgelimi Sri Lanka da, coğrafi bakımdan kısmen ayrılabilir bir azınlığı oluşturan, Britanya döneminde kamu hizmetlerinde ve herhalde yükseköğretimde aşın oranda temsil edilen ve o zamandan beri, bilhassa 1956 da tek resmi milli dil olarak Sinhali dilinin benimsenmesiyle ezici üstünlüğü ele geçiren Sinhali çoğunluğunun baskısı altında yaşayan Tamiller arasında aynhkçıhğı teşvik etmişti. Hindu dili Hindistan nüfusunun yüzde 40 ının yerine yüzde 72 sinin konuştuğu bir dil olsaydı, resmi kullanımda İngilizceyi kaldırmanın çekiciliği daha büyük olur ve Hint anakarasında Tamil aynlıkçılığıyla diğer aynlıkçılıklann doğması tehlikesi iyice artard ı.n e var ki teritoryal milliyetçilik özel ve sınırlayıcı bir örnektir. Sri Lanka da bile bağımsızlığın üs- 20. Bu tür azınlıklar elbette devlet iktidarını elinde tutanlara ulaşma ayncalığı sayesinde de etkili olurlar. 21. Bkz. der. Barth, Ethnic Groups, sy Bkz. Sunil Bastian, University admission and the national puestion ve Charles Abeysekera, Ethnic representation in the higher state services, Ethnicityand Social Change in Sri Lanka (Sosyal Bilimciler Derneği nin düzenlediği bir seminerde sunulan tebliğler, Aralık 1979), Dehivvala 1985; s , s

188 188 tünden yirmi beş yılı aşkın bir süre geçinceye kadar ayrılıkçı özlemler federalist özlemlerin yerini almamıştı. Genel durumu yansıtan, gerektiğinde çeşitli biçimlerdeki ademi merkezileşme ile özerkliğin desteklediği rekabet içinde bir arada yaşamadır. Bir toplum ne kadar şehirleşir ve sanayileşirse, geniş bir ekonomik alanda faaliyet yürüten etnik topluluklan teritoryal yurtlarına hapsetme girişimi de o kadar yapay kalır. Güney Afrika nın bu doğrultudaki girişimi, doğru bir saptamayla, Afrikalılar adına klasik bir millet inşa etme çabası diye değil, ırkçı baskıyı kalıcılaştırma projesi olarak değerlendirilir. Yine Barth m belirttiği gibi, karmaşık çok-etnik/komünal yapılı toplumlardaki grup ilişkileri, geleneksel toplumlardaki genel eğilime göre hem değişik hem de daha istikrarsızdır. Birinci olarak, modem ya da daha ileri toplumlara giren gruplann üç muhtemel (herhalde birbirinden bütünüyle kopuk olmayan) stratejileri vardır. Bu grup üyeleri asimile olmanın ya da ileri toplumun üyeleri sayılma nın yollannı arayabilirler; kaldı ki içlerinden bazıları bunda başarı kazanabilir, ama bir bütün olarak topluluk iç çeşitlilik kaynağını kaybedecek ve böylece herhalde daha geniş toplumsal sistemin alt sıralarında yer alan, kültürel bakımdan muhafazakâr... bir grup olmaktan kurtulamayacaktır. Başka bir şık olarak, azınlık statüsünü kabullenip azınlık olmanın getirdiği dezavantajlan azaltmaya çalışabilir ve bunun yanında eklemlenmemiş bölgelerde özgül karakterlerini korumakta ısrar edebilirler. Bundan ötürü sanayi toplumlarında çok etnik yapıyla örgütlenmiş bir topluma veya asimilasyona tam olarak rastlanmayacaktır. Nihayet, grup etnik kimliğini öne çıkarmayı, ondan, eskiden kendi toplumlanndaki görülmeyen ya da yeni amaçlara uygun düşecek yeterlilikte bulunmayan... yeni konumlar ve biçimler geliştirmekte yararlanmayı seçebilir. Barth ın görüşünce, sömürge dönemi sonrası etnik milliyetçiliği ya da muhtemel bir devlet kuruluşunu doğurmaya en yakın düşen strateji budur; ama bana göre bu sonuç, söz konusu stratejinin ne olağan hedefi ne de zorunlu bir uzantısıdır. Nasıl olursa 23. Der. Barth, Ethnic Groups, s

189 olsun, etnik grubun hayatta kalma biçimlerinin hepsini (yalnızca çok etnik yapılı bir örneği aktarırsak, Quebecliler, Yunan ve Ballıklı göçmenler, Algonkin Kızılderilileri, Inuitler,* UkraynalIlar ve Angloiskoçlar) aynı millet ve milliyetçilik başlığı altında toplamak analiz açısından bir işe yaramaz. İkinci olarak, etnik gruplar arasındaki geleneksel ilişkiler aynma dayalı bir toplumsal işbölümüne dönüşecek şekilde, belki de çoğu durumda, istikrara kavuşmuştu. Öyle ki şimdi yabancı nın kabul edilen bir işlevi vardır ve bu bizim yabancının topluluğuyla sürtüşmelerimizle ilgisi olmadan, biz le çelişmemekte, tersine biz i tamamlamaktadır. Kendi haline bırakılan etnik aynma dayalı emek pazarlan ve hizmet türleri; kısmen bu tür pazarlann doldurulacak özgül boşlukları olduğundan, ama esasen belirli bölgelerden gelen göçmenlerin kendi aralarındaki gayri resmi karşılıklı yardım ağlarının bu boşlukları eski memleketten gelen arkadaşlar, akrabalar ve himaye edilen kişilerle doldurması nedeniyle. Batı sanayileşmesi ve şehirleşmesinin tarihinde bile doğal bir gelişim çizgisi gösterir. Dolayısıyla bugün bile New York ta bir manav dükkânında Koreli yüzler görmeyi, gökdelenlerin çelik iskelelerinde Mohawk Kızılderililerine çok sık rastlamayı, gazete bayilerinin Londra daki gibi Hint kökenli olmasını ve Hint lokantalarındaki personelin Bangladeş in Siyhet bölgesinden gelen göçmenlerden seçilmesini olağan bulabiliriz. Geleneksel çok etnik yapılı sistemlerin belirgin biçimde ekonomik nitelikli olduğu (Barth) göz önüne getirilirse, çoğul devletlerdeki etnik kimliği vurgulayan hareketlerin bu tür bir işbölümüyle yakından ilgilenmek yerine daha çok kendi gruplarının devlet içinde herkese açık olan komünal topluluklar arası alanlardaki rekabet konumuna önem vermesi çarpıcı bir özelliktir. Sömürgecilik milliyetçiliğin deneyimlerinin çoğu, gerçek bir etnikekonomik iş ya da görev bölümü yerine, politik güç dengesine (ya da egemenliğine) dayalı grup ilişkilerinin istikrarsızlığını yansıtmaktadır. * Kuzey Amerika da Grönland ve Doğu Kanada dan Alaska ya kadar uzanan yerleşim yerlerinde yaşayan, Eskimo-Aleut dil ailesine ait bir dil kullanan ve şimdi, özellikle Kanada da Eskimo denen bir yerli grubu, (ç.n.) 189

190 Bu yüzden milliyetçiliğin asıl yurdu dışında kalan dünyada etnik ve komünal sürtüşmelerle çatışmalar gözle görülür boyutlara ulaşmıştır ve sanki milli modele uygun düşen de bunlardır. Ancak bir kere daha vurgulanmalıdır ki, bütün bunlar, Marksistlerin tartıştığı ve haritalann ona göre yeniden çizildiği milli mesele yle aynı şeyi anlatmaz. Ya da, eğer tercih edersek, milliyetçilik in doğduğu bölgenin dışına yayılması, onu milliyetçilik fenomeninin ilk baştaki çözümlemesinin ötesine taşımaktadır. Sorunu kavramak için oldukça yakın bir geçmişi olan etni ( etnik grup için veya milliyet denecek şeye karşılık olarak) gibi yeni terimlerin kendiliğinden belirmesi bunun bir göstergesidir.^ Batılı olmayan milliyetçiliğin ilk gözlemcileri, Avrupa milliyetçiliğinden tamamen farklı bir fenomenle karşı karşıya olduğumuz u çok iyi bilirken, her kesimin benimsemesine bakarak terimden uzak durmayı faydasız bulsalar bile, bu durum şimdi çok iyi anlaşılmıştır. Gene de terim ister kullanılsın ister kullanılmasın, fenomenin kendisi çeşitli bakımlardan yepyeni sorunlar çıkarmaktadır. Bölümü bitirirken bunlardan birine kısaca değinebiliriz; Dil. Etnik bir dili, resmi dil halini alması için, çok yönlü yeni bir milli yazım diline dönüştürmeyi gözeten klasik dilsel milliyetçilik modelinin ne kadar süreceği ya da sürebileceği kesinlikle belli değildir (köklü bir geçmişe sahip standart diller içinde bile, son zamanlarda, konuşulan ağız ya da lehçeleri, yani siyah İngilizcesi veya Montreal alt sınıf mahallelerinin güçlü bir İngiliz aksam taşıyan Fransızca joual lehçesini, muhtemel eğitim dilleri haline getirerek standart dili parçalama eğilimi gözlenmektedir). Pratik nedenlerle bugün çoğu devlette çokdillilikten kaçınılamaz. Bunun iki 24. TrĞsor de la Langue Française (Cilt VIII, Paris 1980), bir yandan 1896 yılı için ethnie sözcüğünü kaydederken, öbür yandan 1956 dan önce bunun hiç kullanılmadığını göstermektedir. Anthony D. Smith, The Ethnie Origins o f Nations (Oxford, 1986), terime geniş olarak yer vemıekte, ama bunu açıkça, henüz tam anlamıyla Ingilizleşmemiş, yeni uydurulmuş bir Fransızca sözcük olarak değerlendirmektedir. Ben bunun, 1960 lann sonlanndaki milliyet tartışmalannda, acayip kullanımlan dışında, görüldüğünden kuşkuluyum. 25. John H. Kautsky, An essay in the politics of development, der. John H. Kautsky, Political Change in Underdeveloped Countries: Nationaiism and Communism (New York-Londra, 1962), s. 33. IW

191 nedeni vardır: Ya göçler neredeyse bütün Batı şehirlerini etnik kolonilerle doldurmuştur ya da bugün çoğu yeni devlet karşılıklı olarak anlaşılamayan o kadar çok sayıda konuşma dilini barındırmaktadır ki, mütevazı lingua franca'lan hesaba katmazsak, milli sınırlar içerisinde -ve günümüzde milletlerarası düzeyde- iletişimi sağlayacak araçlar vazgeçilmez hale gelmektedir. (Papua Yeni Gine yaklaşık 2.5 milyonluk nüfusun konuştuğu 700 ü aşkın dille aşın bir örnek sayılabilir.) Çok sayıda birbirine benzemeyen dilin konuşulduğu ülkelerde, politik açıdan en fazla kabul edilebilecek dillerin, pidgin, Bahasa Endonezyacası ya da yabancı (tercihan, dünya kültürüne ait) diller, bilhassa hiçbir etnik gruba özel bir avantaj ya da dezavantaj yüklemeyen İngilizce gibi, yerel etnik kimliği olmayan iletişim dilleri olduğu ortadadır. EndonezyalI seçkinler arasında çarpıcı bir dilsel esneklik olarak görünen ve bir anadil e yoğun bir duygusal bağlanma yoksunluğunu ^ açıklayabilecek olan bu durum, açık ki Avrupa milliyetçi hareketlerinde yaygın bir durum değildir. Eski Habsburg İmparatorluğu ndaki sayımlarla (bkz. s ) karşılaştınrsak, Kanada daki modem çok etnik yapıyla nüfus sayımı yapma politikası da Avrupa daki duruma benzemez. Çünkü, göçmen etnik grup üyelerinin, etnik kökenlerini mi, Kanadahlığı mı seçtikleri sorulduğunda kendilerini Kanadalı sayacaklarını ve etnik baskı gruplarının İngilizcenin onlara cazip geldiğini bilerek nüfus sayımında dille ya da etnik kimlikle ilgili sorulara karşı çıktıklannı söyleyebiliriz. Son zamanlara kadar nüfus sayımında babadan gelen etnik kökenin açıklanması isteniyor, Amerika Kızılderilileri dışında verilen Kanadalı ya da Amerikan yanıtlan kabul edilmiyordu. Asıl olarak Fransız KanadalIlarının Quebec in merkez bölgesi dışında kendi sayılarını kabartmak amacıyla dayattıklan nüfus sayımının eseri olan bu etnik yapı anlayışı, etnik liderlerle göçmen liderlerinin amaçlarına da hizmet ediyordu, çünkü böylece 1971 nüfus sayımında Polonya kökenli olduğunu iddia eden kişiden yalnızca inin anadillerinin Leh 26. N. Tanner, Speech and society among the Indonesian elite, der. J. B. Pride ve J. Homes, Sociolinguistics (Harmondsvvorth, 1972), s

192 çe olduğunu ileri sürdükleri ve yalnızca inin evde fiilen Lehçe konuştuklan gizlenmektedir. Bu açıdan UkraynalIların sayılan da karşılaştmlabilir. Kısacası, etnik ve dilsel milliyetçilik ayn yollar izleyebilir ve şimdi her ikisi de ulus devlet iktidarına bağımlılıklannı kaybediyor olabilirler. On dokuzuncu yüzyıldaki resmi kültür/devlet dilleri ile tali önemdeki lehçeler ve ağızlar arasındaki ilişkiye benzer, birbiriyle çelişmeyen çokdillilik ya da iki dillilik yaygınlaşmış görünmektedir. Milli/milletlerarası kültür dilleri olan Latin Amerika da İspanyolca, Afrika nın bazı kısımlannda Fransızca ve daha genel olarak İngilizce (Filipinler de ortaöğretim dili olan İngilizce Etiyopya da da ortaöğretim dilidir veya devrime kadar öyleydi) yanında anadillere resmi statü kazandırma eğilimi bizi yanlış sonuçlara götünnemelidir. Bugünkü model artık Quebec teki gibi bir üstünlük mücadelesi yerine; şehirli elit kesimin hem İspanyolcayı hem de Garani dilini öğrenip konuştuğu, ama İspanyolcanın, belki, belles lettres' dışında bütün yazılı işlemlerde iletişim dili olduğu Paraguay daki gibi bir görev bölüşümü olabilir. Peru da 1975 ten beri eşit resmi statü kazanmış olan Keçuamn, diyelim, günlük basın ve üniversite dili olarak İspanyolcanın yerini almaya çabalaması ya da Britanya nın Afrika veya Pasifik teki eski sömürgelerinde anadillerin resmi konumu ne olursa olsun, eğitime, zenginliğe ve güce giden yolun İngilizceden geçmesi durumunun değişmesi, ihtimal dışıdır.^ 27. Robert F. Harney, So great a heritage as ours. Immigration and the survival of the Canadian polity {Daedalus, Cilt 117/4, Sonbahar 1988), s , İngilizcenin önemi üzerine bkz. François Grosjean, Life with Two Languaget (Cambridge, 1982), burada, 1974 te İngilizcenin yalnızca 38 devlette resmi bir konumunun bulunmadığı belirtilmektedir. İngilizce konuşulmayan 20 ülkede tek resmi dil iken, 36 ülkede de mahkemelerde ve okullarda başlıca öğretim dili olarak kullanılıyordu (s. 114). İngilizceyle rekabetin problemleri için bkz. L. Harries, The nationalization of Svvahili in Kenya {Language and Society, 5, 1976, s ). * (Fr.) Edebiyat, (ç.n.) 29. Okuryazar olmanın zahmetli adımlannı gerektirmeyen modern (sözel ve görsel) kitlesel medya (David Riesman, Giriş, Daniel Lerner, The Passing o f Traditional Society, New York 1958, s. 4), bazı açılardan artık daha geniş dünyayla ilgili bilgilerden uzak kalmayan, yalnızca tek bir dil konuşabilenler için, anadilde* 192

193 Bu akıl yürütme bizi milletlerin ve milliyetçiliğin geleceği üzerine bazı sonuç düşüncelerine götürmektedir. ki edebiyattan yana olan faydacı savlan zayıflatmıştır. Bu kültürel devrimin başlıca aracı transistörlü radyoydu. Örneğin bkz. Howard Handelman, Struggle in theandes: Peasant Political Mobilization in Peru (Austin, 1974), s lann başlannda dikkatimi bu devrime yoğunlaştırmamı ilk sağlayan kişi, şimdi aramızdan aynimış bulunan Jose Maria Arguedas tı. Arguedas, genellikle yalnızca emekçi Kızılderililer uyanık olduğu zaman faaliyet gösteren, Keçua dilinde Lima göçmenlerine hitap eden radyo yayınlannın çoğaldığına işaret etmişti. 193

194 VI Yirminci Yüzyılın Sonunda Milliyetçilik Elinizdeki kitabın 1990 başında ilk yayımlanışından beri, bu yüzyılın herhangi bir dönemindekinden daha fazla yeni ulus devlet kurulmuştur ya da kurulma sürecindedir. SSCB ile Yugoslavya nın dağılışı şimdiye kadar milletlerarası düzeyde tanınan egemen birimlerin sayısına on altı devlet daha eklemiştir ve yakın zamanda milli aynlıkçılığın daha fazla gelişmesini sınırlayacak hiçbir şey görünmemektedir. Bugün bütün devletler resmi olarak millet tir, bütün politik ajitasyonlar, pratikte bütün devletlerin rahat vermeyip kovmanın yollanm aradıkları yabancılan hedef almaya eğilimlidir. Dolayısıyla bu kitabı, 1830 lardan İkinci Dünya Savaşı nm bitimi 194

195 ne kadar geçen yüzyıldaki rolüyle karşılaştınidığında, tarihsel değişimin bir vektörü olarak milliyetçiliğin gerilediği saptamasıyla noktalamak, kimi okurlara gözümüzü açmamakta inat etmek gibi görünebilir. Şüphesiz, gerek Sovyetler Birliği nin gerekse bir süper güç olarak yaklaşık kırk yıldan beri onun bir dayanağını oluşturduğu bölgesel ve milletlerarası sistemin çöküşünün derin ve herhalde kalıcı bir tarihsel değişime (şu satırların yazıldığı sıralarda ne tür sonuçlar doğuracağını henüz tamamen bilemediğimiz bir değişimdir bu) işaret ettiğini yadsımak saçmalık olur. Bu durum, SSCB nin 1991 deki dağılışının Çarlık Rusyası nm deki (geçici) dağılışmı (o zaman ağırlıkla Avrupa daki ve Transkafkasya daki bölgeleriyle sınırlı kalmıştı) çok gerilerde bırakması haricinde, milliyetçiliğin tarihine unsurlar sokmamaktadır. Çünkü nin milli meseleler i özünde yeni değildir. Bu milli meseleler çok büyük çoğunlukla milli davalann geleneksel yurdu olan Avrupa ya aittir. Şu ana kadar Kuzey ve Güney Amerika'da, en azından ABD-Kanada sınınnın güneyinde ciddi politik aynlıkçılığm varlığını hatırlatan hiçbir işaret yoktur. İslam dünyasmın, hiç değilse İslamiyet içindeki yükselen fundamentalist hareketlerin devlet sımrlanm çoğaltmakla ilgilendiği yönünde de çok az işaret vardır. Onlar İslamiyet i kuranlann gerçek inancına dönmeyi istemektedirler. Aslında ayrılıkçılığın bu niteliğiyle onları ne kadar ilgilendirebileceğini anlamak zordur. Aynlıkçı ajitasyonlar (ağırlıkla terörist biçimiyle) Güney Asya nın alt kıtasının köşelerini açıkça sarsmaktadu-, ancak şimdiye kadar (Bangladeş in aynlmasım saymazsak) kurulan devletler bütünlüklerini korumuşlardır. Aslında, sömürge sonrası milli rejimlerin büyük çoğunluğu, yalnızca bu bölgeyle de sınırh kalmamak üzere, hâlâ on dokuzuncu yüzyılın hem liberal hem de devrimci-demokratik milliyetçilik geleneklerini benimsemektedir. Gandhi, Nehru lar, Mandela, Mugabe, Zülfıkar Ali 1. Buna rağmen, Türkiye nin Orta Asya dal<i panturancı emelleri (bereket versin bu emellerin peşinde koşturan Kemal Atatüri< değil, onun yenilgiye uğrattığı Enver Paşa gibi rakipleri olmuştur) ile Japonların Rusya nın Pasifik Uzakdoğu suyla ilgilenmesi, 1990 larda sık sık duyulacak olan temaları haber vermektedir. 195

196 Butto, Bandaranaike ve -kesinlikle iddia ederim ki- Birmanya nın (Myanmar) hapisteki lideri Aung-San Su Xi, Landsbergis ile Tudjman m olduğu anlamda milliyetçi değildiler ya da değildirler. Onlar, Massimo d Azeglio yla kesinlikle aynı frekanstaki insanlardır; Millet parçalayıcılar değil, millet inşa edenler (bkz. s. 63). Sömürge sonrası Afrika devletlerinin pek çoğu, umulmadık bir biçimde. Güney Afrika dahil olmak üzere, son zamanlarda bazılarının başına geldiği gibi kaosa ve kanşıklığa sürüklenebilir. Ne var ki Somali ya da Etiyopya nın çöküşünü, halklann kimseye devredilemez nitelikteki bağımsız, egemen ulus devlet kurma haklarının doğurduğu bir sonuç olarak kavramak sözcüklerin anlammı zorlayarak genişletmek olur. Etnik gruplar arasındaki sürtüşmeler ve kanlı çatışmalar milliyetçiliğin politik programından daha eskidir ve ondan daha fazla dayanacaktır. Avrupa da ayrılıkçı milliyetçiliğin patlaması yirminci yüzyılda daha da özgül tarihsel köklere sahiptir. Versailles ile Brest Litovsk un yumurtaları hâlâ civciv vermektedir. Özünde Habsburg ve Türk imparatorluklanmn kesin çöküşü ile Çarcı Rusya imparatorluğunun kısa süreli çöküşü, kitlesel cinayetler ya da mecburi toplu göçler dışında uzun vadede çözümü bulunmayan türden problemlerle uğraşan bir dizi benzer ulus devlet ortaya çıkarmıştı nin patlayıcı nitelikli sorunlan de yaratılan sorunlardı. Çekler ilk defa o zaman Slovaklann boyunduruğuna girmişler; Slovenler (eskiden Avusturya da bulunanlar) ise Hırvatlar (bir zamanlar Türklere karşı askeri sının oluşturuyordu) ve bin yıldır ayn bir tarihi olan, Ortodoks ve Osmanlı İmparatorluğu na ait Sırplarla birleşmişlerdi. Romanya nın büyüklüğünün iki katma çıkması, kendisini oluşturan milliyetler arasında sürtüşmeye yol açmıştı. Muzaffer Almanlar, tarihte hiçbir emsali bulunmayan ve -en azından Estonya ile Letonya da- dikkati çeken bir milli talebe rastlanmayan Baltık bölgesinde üç küçük devlet kurmuşlardı.^ Onlan, Bolşevik Rusya ya karşı karantina kuşağı mn bir parçası olarak 2. Bu sonuç, Kasım 1917 deki Rus Kurucu Meclis seçiminin rakamlanndan çıkmaktadır. Bu seçim sonuçlannı analiz eden, O. Radkey, Russia Goes to the Poll$ (Ithaca, 1989). 196

197 Müttefikler ayakta tutuyordu. Rusya nın en zayıf anında Alman etkisi bağımsız bir Gürcü ve Ermeni devletinin kurulmasını, Britanya etkisi ise petrol yatağı Azerbaycan ın özerkliğini cesaretlendirmişti. Transkafkas milliyetçiliği (böyle bir terim kullanmak Azeri Türklerinin Ermenilere diş bilemesi düşünüldüğünde çok güçlü görünmese bile) 1917 den önce ciddi bir politik sorun değildi; Ermeniler açık nedenlerle Moskova dan ziyade Türkiye den kaygılanıyorlar, Gürcüler milli partileri olarak kâğıt üzerinde bütün Rusya çapındaki bir Marksist partiyi (Menşevikler) destekliyorlardı. Gene de çok milletli Rus İmparatorluğu, Habsburg ve Osmanlı imparatorluklanndan farklı olarak. Ekim Devrimi ile Hitler sayesinde üç kuşak daha hayatta kalmayı başardı. İç savaşın zaferle bitmesi Ukrayna ayrılıkçılığına alan bırakmamış, Transkafkasya nm canlanması yerel milliyetçilikleri silmişti. Ama geride, kısmen Kemalist Türkiye yle yapılan görüşmelerle düzenlendiği için gelecekte milliyetçi çekişmelere zemin hazırlayacak birkaç hassas sorun da kalmıştı. Bunun bir örneği, bilhassa Azerbaycan içindeki bir Ermeni bölgesi olan Dağlık Karabağ sorunuydu.^ ta SSCB, pratik olarak, Finlandiya (Lenin tarafından banş içinde ayrılmasına izin verilmişti) ile eski Rus Polonyası dışında. Çarlık Rusyası mn kaybetmiş olduğu her yeri geri almıştı. Yani aynhkçılığm deki patlaması, en basit yolla, in yarım kalmış işi diye anlatılabilir. Buna karşılık, 1914 ten önce Avrupa kançılaryalarını fiilen tehdit eder görünen eskiye dayalı ve derin kökler salmış milli meselelerin patlayıcı nitelikli olmadığı görülmüştü. Yugoslavya'nın çöküşünü kışkırtan etken, araştırmacılann milletlerarası kongrelerde beş-altı alanda rakip uzmanlan birbirine düşüren bir sorun olarak bildikleri Makedonya Sorunu değildi. Tam tersine, Yugoslavya fiilen çökene ve 3. Ermeniler, milliyeti belli bir toprak parçasına bağlamanın çıkardığı güçlükleri örnekler. Bugünkü Ermenistan Cumhuriyeti (başkent Erivan la birlikte), 1914 ten önce bu mutsuz halk için özel bir önem taşımıyordu. Ermenistan asıl olarak Türkiye deydi. Rus Ermenileri, hem kırsal bir Transkafkas halkını hem önemli bir şehir nüfusunu (herhalde Tiflis ve Bakü deki nüfusun çoğunluğu) hem de geniş bir milli ve milletlerarası diasporayı oluşturuyordu. Denebilir ki Ermenistan", Ermeniler yok edildikleri ve her yerden kovulduklan zaman geriye kalan yerdi. 197

198 Yugoslavya yı oluşturan parçalar tam bir nefsi müdafaa eylemi olarak kendi başlannın çaresine bakmak zorunda kalana kadar, Makedonya Halklar Cumhuriyeti Sırp-Hırvat anlaşmazlığma bulaşmamak için elinden geleni yapmıştı. (Karakteristik bir durum olarak, onun resmen tanınmasını o zamana kadar sabote eden, 1913 te Makedonya topraklannın büyük kısmını ilhak eden Yunanistan olmuştur). Benzer biçimde. Çarlık Rusyası nm 1917 den önce gerçekten milli bir hareket (ayrılıkçı olmasa da) banndıran tek parçası Ukrayna ydı. Bununla beraber, Baltık ve Kafkas cumhuriyetleri ayrılmayı isterken. Komünist Parti nin yerel liderliğinin denetiminde kalan ve Ağustos 1991 deki başarısız darbe girişiminin SSCB yi ortadan kaldırmasından sonraya kadar ayrılmaya yanaşmayan Ukrayna görece sakin kalmıştı. Bundan başka, paradoksal olarak Lenin in Woodrow WiIson'la paylaştığı millet tanımı ile milli özlemlerin çerçevesi, kendiliğinden, tıpkı döneminin sömürge smırlannın -başka sınır bulunmadığından sömürge sonrası devletlerin sınırlannı çizmesi gibi, komünist devletlerin meydana getirdikleri çok milletli birimlerin dağılmasına temel oluşturan aynm çizgilerini yaratmıştı. (Bu devletlerde yaşayanlann çoğu sımrlann nerede olduğunu bilmiyor ya da aldırış etmiyorlardı). Sovyetler Birliği için daha da ileri gidebiliriz: Sovyetler Birliği, bilinçli biçimde, Asya nın Müslüman halkları, hatta Beyaz Rusyalılar arasında eskiden hiç var olmayan veya akla getirilmeyen etnik-dilsel teritoryal milli idari birimler, yani modem anlamıyla milletler yaratmaya girişmiş olan bir komünist rejimdi. Kazak, Kırgız, Özbek, Tacik ve Türkmen milletler ine dayanan Sovyet Cumhuriyetleri fikri, Orta Asya halklanndan herhangi birinin en başından beri duyduklan bir özlemi değil, daha çok, Sovyet entelektüellerinin kuramsal bir kurgusunu yansıtmaktaydı.'' Orta Asya halklarının -ister milli baskı dan isterse İslami bilinçten dolayı- Sovyet sistemini, çökmesine yol açan katlanılmaz sıkıntılara soktukları fikri, bazı Batılı gözlemcilerin Sovyet siste- 4. Krş. der. Graham Smith, The Nationalities Ouestion in the Soviet Union, Kısım 4: Müslim Central Asia (Londra ve New York, 1990), özellikle s. 215, 230,

199 minden duydukları haklı korkunun ve uzun süre yaşayamayacağı inancının başka bir ifadesi olarak görünmektedir. Aslında Orta Asya, Stalin in uzak bölgelere sürdüğü milli azınlıklara yönelik bazı pogromlar dışında, Sovyetler Birliği nin çöküşüne kadar politik atalet içinde kalmıştı. Orta Asya cumhuriyetlerinde gelişen milliyetçilik, Sovyet dönemi sonrası bir fenomendir. Demek ki 1989 da ve sonrasında meydana gelen değişiklikler, özünde, Polonya da ve Yugoslav halklan arasında olduğu gibi gerçekten var olduğu yerlerde bile, merkezi parti işlediği sürece, fiilen denetlenen milli gerginliklerden değil, asıl olarak Sovyet rejiminin reform yapma karanndan kaynaklanıyordu. Sovyet rejimi, (a) uydu rejimlerinden askeri desteği çekecek, (b) rejimin işlemesini sağlayan merkezi kumanda ve otorite yapısını zayıflatacak ve buna bağlı olarak (c) Balkan Avnıpası ndaki bağımsız komünist rejimlerin bile temellerini yıkacaktı. Milliyetçilik, bu gelişmelerden en çok yaran kendisi sağlamış, ama bu gelişmelerin ortaya çıkışında önemli rol oynamamıştı. Gerçekten, halk tabanı hiç olmayan bir rejimin kitlesel biçimde örgütlenmiş bir muhalif hareketi neredeyse on yıl boyunca denetim altında tutabilme başansını gösterdiği Polonya dahil, doğulu rejimlerin hiç beklenmeyen çöküşünün herkesi hayretler içinde bırakmasının nedeni buydu. Farkların altını çizmek için 1871 ve 1990 Alman birleşmelerini karşılaştırmak yeterlidir Alman birliğine, şu ya da bu biçimde Alman topraklarında politikayla ilgilenen herkesin, buna karşı çıkmayı isteyenlerin bile temel ilgi odağını oluşturan, uzun süredir beklenen bir hedefin gerçekleşmesi gözüyle bakılıyordu. Marx ve Engels bile Bismarck için (tut) jetzt, wie im 1866, ein Stück von unserer Arbeit in seiner Weise *demişlerdi. Oysa 1989 sonbaharına kadar. Federal Alman Cumhuriyeti ndeki başlıca partilerin hepsi de yıllarca tek bir Alman devletinin kurulmasına ancak sahte bir bağlılıkla bağlanmışlardı. Bunun nedeni, yalnızca Alman birliğinin Gorbaçov un zemin hazırlamasına kadar açıkça pratiğe geçirilemez * (Alm.) 1866'da olduğu gibi, şimdi bizim işimizin bir parçasını kendi yöntemiyle (yapıyor). (ç.n.) 5. Engels ten Marx a, 15 Ağustos 1870 (Marx-Engels, Werl<e, Cilt 33, Berlin 1966), s

200 olması değil, aynı zamanda milliyetçi örgütlerin ve ajitasyonlann politik açıdan marjinal kalmasıydı. Alman birliğini sağlama arzusu, DAC ndeki politik muhalefeti ya da kitle halinde kaçışlarıyla rejimin çöküşünü hızlandıran sıradan Doğu Almanlan da harekete geçiremiyordu. Şüphesiz ki, gelecek hakkındaki bütün kuşkulanna ve gelecekten emin olamayışlanna rağmen, Almanlann çoğu iki Almanya nın birleşmesini hoşnutlukla karşılamakta, ancak olayın aniden ve ciddi bir hazırlık olmaksızın meydana gelmesi, resmi açıklamalar ne yönde olursa olsun, bu birliğin Almanya dışındaki beklenmedik gelişmelerin yan ürünü olduğunu kanıtlamaktadır. SSCB ye gelince, bu ülke bazı Sovyetologlann tahmin ettiği gibi iç milli anlaşmazlıklar^ (gerçi bu anlaşmazlıkların varlığı yadsınamazdı) nedeniyle değil, ekonomik güçlükleri sonucunda çökmüştü. Ülkenin reformcu komünist liderlerinin perestroyka nm zorunlu bir koşulu saydıklan glasnost, tartışma ve ajitasyon özgürlüğünü yeniden sağlamış ve bunun yanında hem rejimin hem de toplumun temeli olan merkezi kumanda sistemini zayıflatmıştı. Perestroyka n\n başarısızlığı, yani sıradan yurttaşların yaşam koşullannın giderek bozulması, bundan sorumlu tutulan bütün Sovyetler Birliği hükümetine duyulan inancı yok etmiş, daha doğrusu problemlere bölgesel ve yerel çözümler bulunmasını cesaretlendirmiş, hatta zorunlu kılmıştı. Rahatlıkla söylenebilir ki, Gorbaçov dan önce Baltık devletleri dışında hiçbir Sovyet cumhuriyeti SSCB den aynimayı tasarlamamıştı. Baltık devletlerinin gözünde bile bağımsızlık açıkça bir rüyaydı. SSCB yi yalnızca korku ile baskının (gerçi bunlann, karışık bölgelerdeki etnik ve komünal anlaşmazlıkların karşılıklı şiddete dönüşmesini engellemekte kuşku götürmez bir katkısı vardı) bir arada tuttuğu da ileri sürülemez. Gerçekten, uzun süren Brejnev çağında yerel ve bölgesel özerklik kesinlikle yanılsama değildi. Dahası, Ruslann hep şikâyet ettikleri gibi, diğer cumhuriyetlerin çoğu Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin sakinlerinden oldukça iyi durumdaydılar. SSCB nin -ve yeri gelmişken belirtelim, hemen hepsi fiilen çok milletli olan cumhuriyetlerinin 6. Helene Carrere d Encausse, L empire eclatâ (Paris, 1978); La gloire des natlons, ou La Fin de l empire sovietigue (Paris, 1990). 200

201 de- milli temelde dağılması, belli ki Moskova daki gelişmelerin nedeni olmaktan ziyade sonucudur. Paradoksal bir durum olarak, var olan rejimleri yıkma gücüne sahip milliyetçi hareketler, milli ajitasyonlann en eski ulus devletlerden bazılannm (Birleşik Krallık, İspanya, Fransa, hatta daha sınırlı bir ölçüde İsviçre; Kanada dan söz bile etmiyoruz) başına dert olduğu Batı da çok daha güçlüdür. Quebec, İskoçya ya da başka bir bölgenin tamamen aynlıp ayrılmayacağı şu anda (1992).bir spekülasyon konusudur. Eski Avro-Sovyet kızıl kuşağının dışında, İkinci Dünya Savaşı ndan bu yana başarılı aynima girişimleri aşın derecede seyrek görülmüş, barışçı aynlmalara ise hiç tanık olunmamıştır. Oysa bugün, İskoçya nm ya da Quebec in, yirmi beş yıl önce sözü bile edilmeyen aynlmalan gerçekçi bir ihtimal olarak tartışılabilir. II Gene de milliyetçilik, ne kadar kaçınılmaz olursa olsun, artık Fransız Devrimi ile İkinci Dünya Savaşı nın ardından gelen emperyalist sömürgeciliğin sona erişi arası çağdaki tarihsel gücüne sahip değildir. On dokuzuncu yüzyılın gelişmiş dünyasında, ulus devlet ile milli ekonomiyi birleştiren çeşitli milletler in inşa edilmesi, açıkça tarihsel dönüşümün temel bir olgusuydu ve öyle değerlendirilmişti. Yirminci yüzyılın ilk yansının bağımlı dünyasında ve bilinen nedenlerle özellikle sömürgeleşmiş kesiminde, milli kurtuluş ve bağımsızlık hareketleri yeryüzünün büyük bölümünün politik kurtuluşunun, yani, emperyal yönetime ve daha önemlisi emperyal devletlerin doğrudan askeri egemenliğine son verilmesinin (yanm yüzyıl önce bile neredeyse akla hayale dahi getirilemez görünen bir durum) temel unsurlanydı.^ Önceden gördüğümüz gibi. Üçüncü 7. Süper güçlerin nükleer (ve kimyasal/biyolojik) silahlar dışında her şeyi kullanarak geniş çapta sürdürdükleri savaşlar, ikinci Dünya Savaşı öncesi tarihinin düşündüreceği ölçülerle hayret uyandıracak derecede başansız olmuştur (örneğin, Kore ve Vietnam). 201

202 Dünya daki milli kurtuluş hareketleri kuramsal olarak Batı milliyetçiliğini model almışlarken, pratikte kurmaya giriştikleri devletler, yine önceden gördüğümüz gibi, genel hatlanyla Batı da standart ulus devlet biçimi olarak görülmeye başlanmış olan, etnik ve dilsel bakımdan homojen birimlerin tam zıddıydı. Oysa bu haliyle bile, de facto, liberal çağın Batı milliyetçiliğine benzeyen yönleri benzemeyen yönlerinden çok fazlaydı. Hem Üçüncü Dünya hem Batı milliyetçiliği tipik biçimde özgürleştirici olduğu kadar birleştirici özellik taşıyordu; yalnız, Batı daki milliyetçiliğe göre. Üçüncü Dünya milliyetçiliğinde gelişmeler daha sık kontrolden çıkıyordu. Özünde ayrılıkçı ve bölücü nitelik taşıyan etnik grup iddialarının bugünkü aşamasıysa; böylesi bir pozitif program ya da perspektiften yoksun. Hakiki bir tarihsel projenin olmadığı durumlarda, Mazzini ye özgü etnik ve dilsel bakımdan homojen teritoryal ulus devleti ( her millete bir devlet-her millete yalnızca bir devlet ) yeniden yaratma denemelerine kalkışılması bile bunu kanıtlayan bir örnektir. Bu iddialar gerçekçi değildir ve daha önce gördüğümüz gibi (s ), aynı zamanda, yirminci yüzyıl sonunun dilsel ve kültürel gelişmeleriyle çelişmektedir. Bu girişimin, hiçbir genel çözüm ya da -ender ve talihli rastlantılar dışında- yerel çözüm sağlayamadığı yirminci yüzyıl sonunun problemiyle en ufak bir ilgisi bulunmadığını ileride göreceğiz. Bu, güncel problemleri ele alma görevini karmaşıklaştırmaktan başka işe yaramaz. Öbür yandan, biz olan gruplan, kendilerine yabancı ve tehditkâr onlar a karşı etnik /dilsel bir kimlik takınmaya götüren duygulann gücü yadsınamaz. Bu duygular, hayali bir Britanyalı biz in sembolik bir Arjantinli onlar a karşı Güney Atlantik teki bir bataklık ve taşlı topraklar uğruna yurtsever coşkulan uyandırarak çılgınca bir savaşın yürütüldüğü ve yabancı düşmanlığının dünyada en yaygın kitle ideolojisi haline geldiği yirminci yüzyıl sonunda özellikle çok güçlüdür. Oysa ırkçılığı kolayca gizleyen ve 1990 larda Avrupa ile Kuzey Amerika da faşizm zamanından bile daha genel bir fenomen olan yabancı düşmanlığı, bir tarihsel prog 202

203 203 ram olarak Mazzinici milliyetçilikten bile geridir. İşin doğrusu, nadiren bir keder ya da öfke çığlığı olmanın ötesine geçer. Seçkin küçük halkların egemen bağımsızlığına romantik biçimde sempati duyanların bile Le Pen in Milli Cephesi nin Janus* türü özelliklerinde ısrar ettiklerine seyrek rastlanır. Onun bir yüzü vardır ve çoğumuz hiç olmamasını tercih ederiz. Bu acı ya da öfke çığlığının niteliği nedir? Bu tür etnik kimlik hareketleri, sık sık zayıflık ve korkudan kaynaklanan tepkiler, modem dünya devletlerini kendilerinden uzak tutmaya yönelik barikatlar dikme girişimleri olarak karşımıza çıkarlar ve bu bakımdan, Çeklerin ilerlemesinden ziyade göç etmesiyle köşeye sıkışan Prag Almanlannın kızgınlığına benzer özellikler sergilerler. Bu yalnızca, Galce konuşan Galler in seyrek nüfuslu tepelerle kıyılarında yaşayanlar ile Estonya da, her düzeyde modem bir dilsel kültürü koruma becerisi en düşük düzeyde kalan bir milyon dolayında Estonyaca konuşan insan gibi, oldukça sınırlı demografik değişikliklere karşı bile hassas olan küçük dilsel topluluklar için geçerli değildir. Her iki bölgede de en patlayıcı sorunu sadece İngilizce ya da Rusça konuşabilenlerin denetimsiz göçlerinin oluşturması şaşırtıcı değildir. Ama, dilsel/kültürel varlığın herhangi bir şekilde tehdit altında olmadığı ya da tehdit altında görünmediği çok daha kalabalık halklar arasında da benzer tepkilere rastlanır. Bunun en saçma örneği, 1980 lerin sonunda ABD nin bazı eyaletlerinde politik açıdan güçlenen, İngilizceyi ABD nin tek resmi dili ilan etme hareketidir. İspanyolca konuşan göçmenlerin sayısı, ABD nin bazı bölgelerinde gerçekten bu halka kendi diliyle hitap etmeyi istenilir, zaman zaman da zorunlu kılacak kadar kalabalık olsa da, ABD de İngilizcenin üstünlüğünün tehlikede olduğu ya da olabileceği fikri politik bir paranoyadır. İster gerçek ister hayali tehditlere karşı bu tür savunma tepkilerini körükleyen şey, XX. yüzyılın üçüncü çeyreğinin karakteristiği olan, aşın hızlı, temel ve eşine rastlanmadık sosyoekonomik dönüşümler ile milletlerarası nüfus hareketlerinin çalışmasıdır. Fransız Kanadası, yoğunlaşmış küçük burjuva dilsel milliyetçiliği ile ko * Eski Roma da, iki yüzü olan kapılar tanrısı, (ç.n.)

204 lektif gelecek şokunun bileşimine bir örnek oluşturabilir. Kâğıt üzerinde, Kanada nüfusunun dörtte birinin (Kanada nın İngilizce konuşan yerlilerinin yaklaşık yansı büyüklüğündeki bir topluluk) anadili olarak konuştuğu, federasyonun resmi düzeyde iki dilli olmasından güç bulan, Fransız kültürünün milletlerarası desteğini alan ve Fransızca öğretim yapılan üniversitelerdeki i aşkın öğrenciye (1988) dayanan Fransızcanın konumu yeterince emin görünmektedir. Gene de Quebec milliyetçiliğinin konumu, kendisini ezmekle tehdit eden tarihsel güçlerin önünde başı eğik geri çekilen bir halkın konumudur; bu haliyle kaydettiği ilerlemeler başarı olarak değil, potansiyel zayıflık çerçevesinde değerlendirilen bir harekettir. Gerçekten Quebec milliyetçiliği, özerk, hatta ayrılıkçı bir Quebec eyaletinde kurduğu barikatın arkasına saklanmak için, New Brunsvvick ve Ontario daki Fransızca konuşan geniş azınlıklardan de facto kopmuştur. Fransız kökenli Kanadalılann hissettikleri güvensizlik duygusu, Kanada nın artık resmi düzeyde çok kültürlü olmasının yalnızca çok kültürlülüğün politik ağırlığı altında Francophonie'nin özel ihtiyaçlanm ezme yi hedefleyen bir komplo olduğu inancında görülmektedir. Çocuklarını, Fransızca yerine, Kuzey Amerika'da çok daha geniş kariyer imkânı sunan İngilizceyle eğiten 1945 sonrası 3.5 milyon göçmenin tercihi de bu durumu pekiştirmektedir. Gene de kâğıt üzerinde, 1946 ile 1971 yıllan arasında yeni gelenlerin ancak yüzde 15 i Quebec e yerleşmiş olduğundan göç tehdidi Fransızca konuşulan Kanada dan ziyade İngilizce konuşulan Kanada da hissedilmektedir. Fransız kökenli Kanadalılann korku ve güvensizlik duygularının arkasında, açıkça, çoktandır muhafazakâr, Katolik dinine bağlı doğurgan bir toplumda hem çiftçiler arasında hem de şehirliler arasında Katolik kilisesinin dramatik ani çöküşünün işaret ettiği bir 8. Leon Dion, The mystery of Ouebec {Daedalus, Cilt 117/4, Sonbahar 1988, s ) iyi bir örnelctir: Sözgelimi, Yeni kuşak, kısmen Fransız Dili Beratı yla... korunduğunu hissettiği için... kısmen de Kanada da İngilizceyi ve başka dilleri konuşanlar Fransızcaya karşı daha hoşgörülü hale geldikleri için, Fransızcayı savunmayı yaşlı kuşaklarla aynı derecede arzulamaz (s. 310). * Fransızca konuşanlar, (ç.n.) 9. R. F. Harney, So great a heritage as ours. Immigration and the survival of the Canadian polity {Daedalus, Cilt 117/4, Sonbahar 1988), s

205 toplumsal altüst oluş yatmaktadır lar boyunca eyalette kiliseye gitme oram yüzde 80 in üzerinden yüzde 25 e düşerken, doğum oranı Quebec te Kanada nm en alt düzeyine inmiştir.'" Quebeclilerde gözlenen bu denli şaşırtıcı bir dönüşüm neye dayanırsa dayansın, çöken eski mutlakların yerine yeni mutlaklara aç olan yönelimsiz bir kuşak yaratmaması mümkün değildi. Militan ayrılıkçılığın, kaybolan geleneksel Katolikliğin yerine geçen bir şey olduğu bile ileri sürülmüştür. Bu tür bir tahmin yürütmek, inandırıcı biçimde doğrulamaya ya da yanlışlamaya açık olmadığından, Kuzey Galler in bir bölümünde genç kuşak arasında gelişen, hiçbir şekilde geleneksel olmayan, daha doğrusu pub lara ve alkole düşkünlüğüyle tamamen gelenekleri yıkıcı bir öz taşıyan Gal milliyetçi militanlığını gözlemlemiş olan bu satırların yazan gibi birisi için akılcı sayılamaz; kiliseler boşalmış olduğu için, vaizler ile amatör araştırmacılar artık topluluğun sözcüleri değildir; dolayısıyla, halkın içkiden uzak durma kararlılığının azalması, bireylerin püriten bir kültür ve topluluğun üyeleri olduklarını kanıtlayan en açık göstergeyi ortadan kaldırmıştır. Kitlesel nüfus hareketliliği, doğallıkla bir kısmı yerel milliyetçiliğin yükselişiyle de bağlantılı olan ekonomik kaymalar gibi, bu yönelimsizliği derinleştirmektedir." Yaşadığımız her kentli toplumda yabancılarla, bize kendi ailelerimizin köklerinin zayıflığını ya da kuruyup gittiğini hatırlatan, yerinden yurdundan kopmuş erkekler ve kadınlarla karşılaşırız. Batı daki eski komünist toplumlarda, halkın çoğunun tanıdığı 10. Görard Pelletier, Ouebec: different but in step with North America (Daedalus, Cilt 117/4, Sonbahar 1988, s. 271); R. F. Hamey, So great a heritage as ours, s lerdeki Ouebec milliyetçiliği, iş çevrelerinin büyük bir bölümünün, o zamana kadar hem Kanada nın en büyük şehri hem de Kanada iş dünyasının merkezi olan Montreal den Toronto ya kaçmalanna neden olmuştu. Şehir, Quebec in ve Doğu Kanada nın tralgesel merkezi olmak gibi daha mütevazı bir kaderle boğuşuyor. Buna rağmen, Montreal de azınlık dillerinin etkisinin diğer şehirlere kıyasla hayli küçük olması dilsel militanlığı azaltmış görünmez. Toronto ile Vancouver da beyaz Ingiliz Protestanlar artık nüfusun çoğunluğunu oluşturmazlarken, Montreal de Fransız Kanadalılan nüfusun yüzde 66 sını oluştururlar. Krş. Alan F. J. Artibise, Canada as an urban nation {Daedalus, Cilt 117/4, Sonbahar 1988, s ). 205

206 206 ve yaşamayı öğrendiği yaşamın çökmesi de bu toplumsal yönelimsizliği şiddetlendiren bir etki yapmıştır. Milliyetçilik ya da etnik köken (çağdaş Orta Avrupa üzerine yazan Miroslav Hroch u aktanrsak) dağılan bir toplumda bütünleşme faktörlerini ikame eden bir özelliktir. Toplum başarısız kalınca, nihai güvence olarak ortaya millet çıkar. '^ Janos Komai nin deyişiyle, özünde darlık ekonomisi yle ^ yönetilen sosyalist ve eski sosyalist ekonomilerde etnik köken -akrabalık gibi- ile diğer potansiyel karşılıklı yardım ve himaye ağlan zaten hep çok somut bir işlev görüyordu. Bu ortak özellikler kıt kaynaklar uğruna rekabette bir grubun üyelerine diğer grupların hak sahiplerine karşı bir üstünlük kazandınyor ' ve talepleri bizimkiler den sonra gelen diğerler ini tespit ediyordu. Eski SSCB gibi ülke genelinde toplum ve hükümetin tamamen dağıldığı yerlerde, yabancı nın durumu umutsuzdur. Şehirler, /idari bölgeler/, cumhuriyetler şimdi göç talebine karşı kendilerini savunmak üzere etraflarına bir çit örüyorlar ; yerel yiyecek kuponları pazarı ayn mini ekonomilere bölüyor ve kaynaklan... yabancılar dan koruyor. Ancak komünizm sonrası toplumlarda etnik ya da milli kimlik, öncelikle, bilhassa komünist rejimler artık günah keçisi işlevi göremez hale gelince, masum topluluğu tanımlamanın ve bizim berbat durumumuzdan sorumlu olan suçlulan saptamanın bir aracıdır. Birisinin Çekoslovakya hakkında söylediği gibi: Ülke ötekilerle kaynıyor. Herkesin işaret parmağı Ötekiler i işaret etmek ve onlara 12. M. Hroch, Nationale Bewegungen früher und heute. Ein europâischer Vergleich" (yayımlanmamış tebliğ, 1991), s. 14. Burada pek eklememe gerek yok ki, Hroch, Doğu-Orta Avrupa da eski milli ajitasyonlann canlanmasının (genellikle) eski bir milliyetçi geleneğin devamı değil, bir tür yeniden icat edilmiş gelenek, bir lllusion der Reprise (Alm.: Tekrann yanılsaması, -ç.n.) olduğunda ısrar etmektedir. ömeğin nasıl on dokuzuncu yüzyıl Çek yurtseverleri Hussçu savaşçılar kılığına giriyorlarsa, bugün de çağdaş Doğu Avrupa milli hareketlerinin yurtseverleri on dokuzuncu yüzyıl yurtseverlerinin kılığına giriyorlar. (s. 11). 13. J. Komai, The Economics o f Shortage (Amsterdam, 1980). 14. Katherine Verdery, Milliyetçilik ve Demokrasi Yolu başlıklı yayımlanmamış taslak, s Caroline Humphrey, Icebergs, barter and the mafia in provincial Russia" {Anthropology Today, 7 (2) 1991, s )

207 207 isim takmaktan yara oldu. Ancak bu, sadece komünizm sonrası bir durumdan ziyade evrensel bir durumu yansıtmaktadır. Çoğumuzun yazılı tarihin insan yaşamının en hızlı ve derin altüst oluşlannın yaşandığı kırk yılından sonra hissettiğimiz bütün şikâyetler, belirsizlikler ve yönelimsizliklerden onlar sorumlu tutulabilir, tutulmalıdır. Ama onlar kimdir? Belli ki ve tanımı gereği, biz olmayanlar. Yabancı olduklan için düşman olan yabancılar; Bugünkü yabancılar, geçmişteki yabancılar, hatta Yahudi düşmanlığının hiç Yahudi olmadığı zaman dahi Polonya nın hastalıklannı açıklamak için sürdürüldüğü Polonya daki gibi salt kavramsal düzeydeki yabancılar. Eğer düzenbaz numaralanyia yabancılar yoksa, onlann icat edilmesi gerekir. Oysa binyılımızm sonunda yabancılann icat edilmesi gerekliliğine ender olarak rastlanır: Yabancılar kamusal tehditler ve kirletici unsurlar olarak kendi şehirlerimiz içinde zaten vardırlar ve tanınabilirler, her tarafta smırlanmız ve denetimimiz dışında, ama bizden nefret eden ve bize karşı komplo düzenleyenler olarak evrensel düzeyde vardırlar. Mutsuz ülkelerde yabancılar komşulanmızdır ve hep öyle olmuştur, ne var ki onlar la yan yana yaşamamız, şimdi bizim halkımıza ve bizim ülkemize ait olmanın dışlayıcı mutlaklanm zayıflatmaktadır. Böylesi etnik/milliyetçi tepkilerin, yeryüzünün pek çok köşesindeki fundamentalizm in son zamanlardaki yükselişiyle ortak yönü, varsa eğer, nedir? Hemen belirtelim, fundamentalizm tesadüfi ve gelişigüzel varoluşa, nedeni açıklanmayan koşullara katlanamayan (ve böylece) genellikle en tam, kapsamlı ve abartılı dünya görüşlerini sunan kişilere yakınlaşan insanlara hitap eden bir akım olarak tanımlanmaktadır. Fundamentalizme daima tepkisel, gerici gözüyle bakılmıştır. Herhangi bir güç, eğilim ya da düşman, onun hareketini ve değer verdiği şeyleri potansiyel olarak ya da gerçekte aşındıran, çürüten ya da tehlikeye sokan bir şey olarak algılanmalıdır. Fundamentalizmin vurguladığı temel yönler, daima kendi kutsal tarihinin daha önceki, asli ve saf aşamasma da 16. Andrevv Lass, akt. Verdery, Nationalism and the Road to Democracy, s Martin E. Marty, Fundamentalism as a social phenomenon (BuHetin, The American Academy o f Arts and Science, 42/2 Kasınn 1988, s ).

208 208 yanır. Bunlar, sınırlan belirlemek, kendi türünü cazip gösterip diğer türleri dışlamak ve bir aynm yapmak için kullanılırlar. Bu konuda George Simmel in eski gözlemi çok yerindedir: Çatışma içinde yaşayan gruplar, özellikle azınlıklar... genellikle öteki tarafın yaklaşımlan ya da hoşgörüsüne sırt çevirirler. Aksi takdirde karşı çıkışlannın kapalı doğası -k i bu olmadan savaşamazlar- bulanacaktır... Hatta belirli gruplar içinde grup üyelerinin birliğinin etkili olabilmesi ve grubun bu birliğin yaşamsal öneminin bilincinde kalması için bazı düşmanların var olduğunu görmek bir politik bilgelik ürünü olabilir.'* Çeşitli yeni etnik/milliyetçi fenomenlerle benzerlikler açıkça görülmektedir. Bu benzerlikler özellikle etnik/milliyetçi fenomenlerin bir gruba özgü dinsel inançla bağlantılı olduğu ya da yeniden bağ kurmaya çalıştığı yerlerde (-M üslüman- Azeri Türklerine düşman olan -Hıristiyan- Ermeniler arasında ya da İsrail deki Likud Siyonizminin, hareketin kurucularmın aşın laisist, hatta din karşıtı ideolojilerinden çok farklı olarak yakın dönemde açıkça Eski Ahit i savunmasında görüldüğü gibi) çok belirgindir. Uzaydan gelen ziyaretçimiz muhtemelen, etnik dışlayıcılık, çatışma, yabancı düşmanlığı ve fundamentalizmin aynı genel fenomenin çeşitli yönlerini temsil ettiğini düşünecektir. Gene de önemli bir aynm noktası vardır. Fundamentalizm, hangi dinsel versiyonla kendini gösterirse göstersin, yirminci yüzyıl sonuna uygun düşüp düşmediği belli olmayan metinler ya da geleneklerden seçilmiş bile olsa, hem bireylere hem de topluma aynntılı ve somut bir program sunmaktadır. Günümüzün dejenere ve karanlık toplumu karşısına çıkanlan alternatif fazla tartışılmadan kabul edilir: Kadınlar bir kere daha kapatılır ya da evlenen kadınlann saçları kesilir; hırsızlar yine elleri ya da 18. A.g.y.,s Elbette Mesih in dönüşünden önce İsrail de bütün Yahudiler için bir devlet kurulmasına karşı olan, gerçekten geleneksel Yahudi dinsel Ortodoksluğunun Siyonizm e muhalefetini ne kadar azalttığı ya da bundan vazgeçtiği belli değildir. Her koşulda, işgal altındaki topraklarda yaşayan ve dinsel ibadetle ilgili eşyaların reklamını yapan Yahudi göçmenler, otomatik biçimde, laikleşmiş bir topluma dinsel ayinin bütün sıkıntılannı yeniden dayatmaya çalışan Yahudi fundamentalizminin diğer (ve herhalde gittikçe güçlenen) kanadıyla özdeşleştirilmemelidir.

209 bacakları kesilerek cezalandmlır; alkole ya da dinin yasakladığı hiçbir şeye izin verilmez; Kuran ya da İncil veya ezeli ve ebedi bilgeliğin güvenilir özünü oluşturan her şey, bu işi üstlenenlerin yorumuyla, her konuda eksiksiz bir pratik ve ahlâki yol göstericilik yapar. Etnik kökenin ya da dilin çağrısı, yeni devletler bu kriterlere dayanarak kurulduğu zaman bile gelecek açısından hiçbir yön göstermez. Etnik kökenin ya da dilin çağnsı, statükoyu, daha kesin bir ifadeyle, etnik temelde tanımlanan grubu tehdit eden ötekiler i protesto etmekten ibarettir. Çünkü milliyetçilik gerçekte çağrılan ne kadar dar ve sekterce olursa olsun kuvvetini kuramsal düzlemde herkese uygulanabilecek bir evrensel doğru olma iddiasından alan fundamentalizmden farklı olarak, tanımı gereği kendi millet ine ait olmayan herkesi, yani insan ırkının ezici çoğunluğunu kendi etki alanının dışında bırakır. Bundan başka, fundamentalizm hiç değilse bir ölçüde hakiki gelenek ve görenek kalıntılarına ya da dinsel pratikte somutlandığı biçimiyle geçmiş pratiğe seslenebilirken, önceden gördüğümüz gibi milliyetçilik ya geçmişin gerçek örf ve âdetlerine düşmandır ya da onlann yıkıntılan üzerinde yükselir. Öbür yandan milliyetçiliğin fundamentalizm karşısında bir üstünlüğü vardır. Milliyetçiliğin belirsizliği ve programatik içerikten yoksunluğu, ona kendi topluluğu içerisinde potansiyel bakımdan genel bir destek kazandırmaktadır. Fundamentalizm ise, modemitenin ilk etkisine tepki gösteren hakikaten geleneksel toplumlar dışında, evrensel düzeyde bir azınlık fenomeni olarak görünmektedir. Fundamentalizmin bir azınlık fenomeni olması gerçeği, ya rejimlerin halklarına istesinler istemesinler (İran daki gibi) zorla dayattıkları güçleriyle ya da fundamentalist azınlıklann İsrail de ve ABD de olduğu gibi demokratik sistemlerde stratejik öneme sahip seçmenleri etkili biçimde harekete geçirme yetenekleriyle karmaşıklaşabilir. Ancak tartışmasız doğru sayılabilecek bir nokta da şudur ki, tıpkı moral zafer in (yenilgiyi hafifletmek için kullanılan geleneksel terim) gerçek bir zafer olmaması gibi, şimdilerde moral çoğunluk da gerçek (seçime dayalı) bir çoğunluk değildir. Oysa etnik köken -çağrısının yeteri kadar belirsiz ya da ilgisiz olması koşuluyla- kendi topluluğunun büyük çoğunluğunu harekete geçtim

210 rebilir. Dünyada, İsrailli olmayan çoğu Yahudinin İsrail yanlısı olduğundan, çoğu Ermeninin Nagomo-Karabağ ın Azerbaycan dan Ermenistan a devredilmesini desteklediğinden, çoğu Flamanın da Fransızca konuşmamak için her çareye başvurduğundan pek kuşku duyulamaz. Elbette bu birlik, milli dava genel özellikler yerine, çok daha bölücü nitelikli özgüllüklerle (genel olarak İsrail yerine Begin, Şamir ya da Şaron un politikalarıyla, genel olarak Galler yerine Gal dilinin üstünlüğüyle, Fransız olmaya karşı Flaman olma yerine özgül bir Flaman milliyetçi partiyle) özdeşleştirilir özdeşleştirilmez çatırdamaya yüz tutar. Bu anlamıyla, özellikle milliyetçi bir programa -bunlann çoğu da ayrılıkçıdır- bağlanan hareketler ya da partiler, belirli bir kesimin ya da azınlığın çıkarlarmın ifadesi olabilecekleri gibi, politik bakımdan kararsız ve istikrarsız da olurlar. İskoçların, Gallilerin, Quebeclilerin ve kuşkusuz geçmiş yirmi yılın diğer milliyetçi partilerinin üye yapılarında ve seçim şanslannda görülen hızlı değişiklikler bu istikrarsızlığın örnekleridir. Bu tür partiler, her zaman olduğu gibi, kendilerini, kolektif ayrılık, onlar a karşı düşmanlık ve kendi millet lerinin hemen hemen genelinde hissedilebilecek olan hayali cemaat le eşitlemekten hoşlanırlar, gelgelelim böylesi bir milli konsensüsün biricik ifadeleri olmalan mümkün değildir. I I I Bu aidiyet açlığında ve dolayısıyla kimlik politikası nda (ama bu yalnızca milli kimlik değildir) ifadesini bulan keder ve yönelimsizlik, toplumsal dağınıklığın başka bir yönüne aynı derecede anlaşılabilir bir tepki olan kanun ve nizam açlığından daha etkili bir tarihsel itici güç değildir. Her ikisi de, bırakın tedaviyi, teşhisin bile değil, hastalığın belirtisidir. Buna karşın milletler ile milliyetçiliğin üçüncü binyıla hazırlanan karşı konulmaz bir güç olduğu ya den 1974 e kadar üç temel Belçika partisinin (Flaman versiyonlanyla) toplam oylan hiçbir zaman Flanders taki oylann yüzde 81.2 sinden aşağı düşmemişti. Bkz. A. Zolberg, der. M. Esman, Ethnic Conflict in the VVestern VVorld (Ithaca, 1977), s

211 nılsamasmı yaratırlar. Günümüzde bütün devletleri resmi düzeyde, açıkça öyle olmadıkları zaman bile, milletler e çeviren (ve Birleşmiş Milletler üyesi yapan) semantik yanılsama, bu gücün iyice abartılmasına neden olmaktadır. Sonuç olarak, teritoryal özerklik için uğraşan bütün hareketler kendilerini -durum kesinlikle böyle olmadığında bile- millet oluşturan hareketler olarak düşünürler; merkezi iktidara ve devlet bürokrasisine karşı bölgesel, yerel, hatta yöresel çıkarlan savunan bütün hareketler, eğer başarabilirlerse bir milli giysi giyerler (etnik-dilsel özellikleri çağnştıran bir giysi olması daha fazla tercih edilmektedir). Bu yüzden milletler ve milliyetçilik, olduğundan daha etkili ve daha yaygın görünmektedir. Aruba Adası,* Hollanda Batı Hint Adalan nın diğer kesiminden kopmayı planlamakta, çünkü Curaçao Adası nm** boyunduruğuna girmeyi istememektedir. Bu durum Aruba yı bir millet yapar mı? Birleşmiş Milletler e üye olan Surinam veya Curaçao, bu yüzden bir millet olurlar mı? Comish konuşanlar,*** bölgesel hoşnutsuzluklannı Kelt geleneğinin cazip renkleriyle resmedebileceklerdir ve bu nedenle, içlerinden bir kısmını 200 yıldır konuşulmayan bir dili yeniden icat etmeye götürse ve ülkenin sahici köklere sahip biricik popüler geleneği Wesleyci Metodizm* ** olsa bile, çok daha fazla yaşama şansına sahiptirler. Bu insanlar, diyelim, bir yandan aynı derecede veya daha acil yerel çıkarlarını savunmak yalnızca Beatles lan, Scouse***** komedyen kuşaklarının anısını ve rakip futbol takımlannın şanlı geleneğini yardıma çağırabilen, öte yandan kendi halkım, bölücü niteliği çok açık olan portakal ve yeşil renkleri hatırlatan her şeyden uzak tutmaya özen gösteren Merseyside dan*** * şanslıdırlar. Merseyside millet borusunu öttüremez. * Orta Amerika da Venezuela nın kuzeybatısında bulunan, Hollanda nın koruması altında olan ve 1986 ya kadar Hollanda Antillerl nln parçasını oluşturan bir ada. (ç.n.) ** Venezuela nın kuzey kıyısında bulunan, Hollanda Antillerl nln en büyük adası, (ç.n.) *** İngiltere nin güneybatı ucundaki Cornvvall da konuşulan dil. (ç.n.) **** John VVesley ile kardeşi Charles VVesley ve George VVhitefieId ın on sekizinci yüzyılda Ingiliz kiliselerinin toplumsal kayıtsızlığına tepki olarak başlattıklan, kişisel ve toplumsal sorumluluk duygusunu öne çıkaran akım, (ç.n.) ***** Liverpool ve çevresinde yaşayan yerli halka verilen ad. (ç.n.) ****** Kuzeybatı Ingiltere de Liverpool ile çevresini kapsayan idari bölge, (ç.n.) 211

212 Comvvall öttürebilir. Peki ama bir bölgedeki hoşnutsuzluklann gerçek sebepleri diğerinden farklı mıdır? Aslında, aynlıkçı ve etnik ajitasyonlann yükselişi yaygın inanışın tersine, kısmen İkinci Dünya Savaşı ndan sonraki devlet kurma ilkesinin. Birinci Dünya Savaşı sonrasından farklı olarak, Wilsoncu milletlerin kendi kaderini tayin etmesi ilkesiyle hiçbir ilişkisi olmamasından kaynaklanmaktadır. Burada üç etken öne çıkmaktadır: Sömürgeciliğin sona ermesi, devrim ve elbette dış güçlerin müdahalesi. Sömürgeciliğin sona ermesi, çoğunlukla mevcut sömürge yönetimi sınırlan içerisinde bağımsız devletlerin kurulması anlamına geliyordu. Bu sınırlar açık ki o birimde oturanlan hiç dikkate almadan, bazen ise onların bilgileri bile olmadan çiziliyor, dolayısıyla (yer yer değişken ama genellikle ufak çaplı sömürge ülkelerde eğitim görmüş ve Batılılaşmış yerli azınlıklar dışında) halklar açısından hiçbir milli, hatta ön-milli önem taşımıyordu. Öbür yandan, pek çok sömürgeleşmiş takımadada olduğu gibi bu tür bölgelerin çok küçük ve dağınık olduğu durumlarda, ya pratik yararın ya da yerel politikanın gereklerine göre sınırlar birleştiriliyor veya aynlıyordu. Yeni devletlerin liderlerinin, kabileciliği, komünalizmi ya da X Cumhuriyeti nin yeni sakinlerinin kendilerini başka bir kolektivitenin üyeleri olmaktan ziyade asıl olarak X Cumhuriyeti nin yurtsever yurttaşlan olarak hissedememelerinden sorumlu tutulan her türlü gücü aşmaya yönelik, sürekli ve eninde sonunda genellikle boşa çıkan çağrılarının kaynağı budur. Kısacası, böylesi çoğu millet in ve milli hareket in çağnsı; ortak etnik köken, dil, kültür, tarihsel geçmiş gibi temalara sahip olduğu varsayılan insanları bir araya getirmeye çalışan milliyetçiliğin tam zıddıydı; fiilen enternasyonalistti. Üçüncü Dünya da milli kurtuluş hareketlerinin liderleriyle kadrolarının enternasyonalizmi, milli kurtuluş hareketlerinin kurtuluşta önemli bir rol oynadıkları ülkelerde, sömürgecilikten kurtuluşun yukandan gerçekleştirildiği ülkelere göre daha açıktır; çünkü, eskiden birleşik bir halk hareketi olarak etkili olan ya da öyle görünen hareketlerin bağımsızlıktan sonra dağılması daha dramatiktir. Bazen, Hindistan da olduğu 212

213 gibi, hareketin birliğinin bağımsızlıktan önce çatırdadığı örneklere de rastlanır. Daha yaygın bir durum olarak, bağımsızlığın kazanılmasının üzerinden çok geçmeden, bağımsızlık hareketini oluşturan parçalar arasında (örneğin, Cezayir de Araplar ve Berberiler), bağımsızlık hareketine aktif biçimde katılanlarla katılmayanlar arasında ya da önderlerin bölgeci olmayan laisizmi ile kitlelerin duygulan arasında uzlaşmazlıklar ortaya çıkar. Bununla beraber, doğallıkla en büyük dikkati çok etnik ve çok komünal yapılı devletlerin parçalandığı veya dağılmaya yakın olduğu örnekler (1947 de Hindistan alt kıtasının bölünmesi, Pakistan ın bölünmesi, Sri Lanka daki Tamil aynlıkçılığının talepleri) çekerken, bunların, çok etnik ve çok komünal yapılı devletlerin kural olduğu bir dünyada istisna oluşturduğu da unutulmamalıdır. Hemen hemen otuz yıl önce kaleme alınmış olan şu sözler doğruluğunu önemli ölçüde korumaktadır: Çoğu Afrika ve Asya ülkesi gibi, pek çok dil ve kültür grubunu barındıran ülkeler parçalanmamışken, Arap ülkeleri ve Kuzey Afrika gibi tek bir dil grubunun parçalannı oluşturan ülkeler de birleşmemiştir. ^ Nihayet, dış güçlerin müdahalesi, rastlantılar dışında hem motivasyonu hem de etkileriyle açıkça milliyetçi olmayan bir özellik sergilemiştir. Örnek vermeyi gerektirmeyecek kadar çok açıktır bu. Ama, çok daha az olmakla birlikte toplumsal devrimin etkisi de böyledir. Toplumsal devrimciler, hem milliyetçiliğin gücünü kavramışlar hem de ideolojik açıdan milli özerkliğe bağlılıklanm korumuşlardır. (Demokratik Alman Cumhuriyeti nin onu geliştirmeye yönelik hayranlık uyandırıcı çabalanna rağmen dilleri ağır ağır unutulmakta olan Lusatian Slavlan örneğinde görüldüğü gibi, bunun fiilen istenmediği hallerde bile geçerlidir bu bağlılık). Sosyalist devletlerin 1917 den beri ciddiye aldıkları anayasal düzenlemelerin biricik biçimi, milli federasyondan ve özerklikten yana olan formüllerdir. Diğer anayasal metinler, var oldukları yerlerde, uzun 21. John H. Kautsky, An essay in the policies of development, der. John H.Kautsky, Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and Communism (New York-Londra, 1962), s

214 dönem salt soyut düzeyde kalırken, milli özerklik daima belirli ölçülerde işlerliği olan bir gerçeklik olarak kalmıştır. Gene de bu tür rejimler, en azından kuramsal olarak, kendilerini oluşturan milliyetlerden biriyle özdeşleşmediklerine^^ ve bu milliyetlerden her birinin çıkarlarını daha yüksek bir ortak amaç karşısında tali planda gördüklerine göre milli olmayan bir nitelik taşırlar. Bundan dolayı, şimdi geçmişe melankolik bir gözle bakarak anlayabileceğimiz gibi, milliyetçiliğin doğurabileceği feci sonuçlara gem vurmak çok milletli ülkelerdeki komünist rejimlerin büyük başarısıydı. Yugoslav devrimi, kendi devletinin sınırlan içerisinde yer alan milliyetlerin birbirini katletmelerini, tarihte görülmediği kadar uzun bir zaman dilimi boyunca önlemeyi başarmıştı; oysa bu başan şimdi ne yazık ki geçmişe gömülmüştür. SSCB nin (İkinci Dünya Savaşı dönemi dışında) uzun süredir denetim altında tutulan milli karışıklıklara hazır potansiyeli şimdi bütün çıplaklığıyla su yüzüne çıkmıştır. Aslında, çeşitli Sovyet milliyetlerinin yurtdışındaki mensuplarının protesto ettikleri aynmcılık, hatta baskı, Sovyet iktidannm geri çekilmesinin sonucunda görülenden çok daha azdı de resmi İsrail devletinin kuruluşundan beri açıkça gözlemlenebilen resmi Sovyet Yahudi düşmanlığı, politik faaliyetlere yeniden izin verilişinden beri (gericiler de dahildir bu serbestliğe) halktaki Yahudi düşmanlığının artışına (burada. Almanlar ilerledikçe ama Almanların Yahudileri sistemli biçimde öldürmeye başlamalarından önce, Baltık devletlerinde ve Ukrayna da yerel unsurların Yahudilere karşı geniş çaplı katliamlara girişmelerinden söz bile etmiyoruz) bakarak değerlendirilmelidir.^ Gerçekten, bugünkü etnik ya da mini etnik ajitasyonlar dalgasının, yirminci yüz- 22. Çavuşesku nun Romanya sındaki bilinçli Rumenleştirme politikası ender istisnalar arasında yer alır. Komünistlerin İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra iktidan aldıklannda milli özerkliğe yönelik ayrıntılı düzenlemeler yapmalarından sapan bir uygulamaydı bu. 23. Bu açıklama, savaş sırasında bütün halkların milliyetleri nedeniyle topluca transfer edilmesine göz yummak olarak anlaşılmamalıdır. Böylesi halkları tamamen yok olmaktan kurtarmak için gerekli olan koşullar dışında böyle bir şeye göz yumulamaz. 24. Arno Mayer, Why Did The Heavens not Darken? The Final Solution" in Histo/y(New York, 1989), s

215 yıl dünyasının büyük bölümündeki ağırlıkla etnik ve milliyetçi olmayan devlet kurma ilkelerine bir tepki olduğu ileri sürülebilir. Gene de bu, etnik tepkilerin, herhangi bir anlamda yirmi birinci yüzyılda dünyanın politik olarak yeniden yapılanmasında alternatif bir proje olduğu anlamına gelmez. Bunu doğrulayan üçüncü bir gözlem vardır. Günümüzde millet, gözle görülür derecede eski işlevlerinden önemli bir kısmını, yani, en azından yeryüzünün gelişmiş bölgelerinde geniş dünya ekonomisi içinde ayn bir yapı meydana getiren, teritoryal smırlan olan bir milli ekonomi oluşturma işlevini kaybetme sürecindedir. İkinci Dünya Savaşı ndan beri, ama özellikle 1960 lardan beri temel birimleri her çaptaki milletlerüstü ya da çok milletli şirketler olan milletlerarası işbölümünde görülen köklü dönüşümler ve buna denk düşen biçimde, pratik nedenlerle hükümetlerin denetimi dışında kalan milletlerarası ekonomik işlem merkezleri ve ağlarının gelişmesi, milli ekonomilef in rolünü zayıflatmış, hatta iyice tartışılır bir hale getirmiştir. Hükümetler arası milletlerarası örgütlerin sayısı 1951 de 123 ten 1972 de 280 e ve 1984 te 365 e çıkarken, hükümet dışı milletlerarası örgütlerin sayısı 1951 de 832 den 1972 de e çıkmış ve son on iki yılda da iki kattan fazla artarak e yükselmiştir.^ Yirminci yüzyıl sonuna doğru tek işleyen milli ekonomi herhalde Japon ekonomisidir. Dünya sisteminin büyük blok yapılaşmalan olarak eski (gelişmiş) milli ekonomiler in yerini, Avrupa Ekonomik Topluluğu gibi geniş birlikler ya da ulus devlet federasyonlan ile IMF gibi kolektif biçimde denetlenen milletlerarası birimler almıştır (bunlann ortaya çıkışı milli ekonomiler dünyasının gerileyişinin bir belirtisini oluşturmaktadır). Hatta Avrupa dolar piyasası gibi milletlerarası işlemler sisteminin önemli parçalan her türlü denetimin dışında kalmaktadır. Kuşkusuz bütün bunlann gerçekleşmesini sağlayan, gerek ulaşım ve iletişim alanındaki teknolojik devrimler, gerekse İkinci Dünya Savaşı ndan beri gelişen üretim faktörlerinin yeryüzünün çok geniş bölümünde uzun süren özgürce hareketleriydi. Bu geliş- 25. David Held, Farevvell nation State {Mandsm Today, Aralık 1988), s

216 me, aynı zamanda, 1914 ten önceki on yıllardan beri görülen en kalabalık milletlerarası ve kıtalararası göç dalgasına yol açmıştır. Yeri gelmişken belirtelim, bu kitlesel göçler, bir yandan bilhassa ırkçılık biçiminde topluluklar arası sürtüşmeleri derinleştirirken, öbür yandan yalnızca, yabancıları sokmayan, yerlilere ait olan bir milli topraklar dünyası ortaya çıkarmıştır (oysa yirmi birinci yüzyıl açısından, yirminci yüzyıldan bile daha az gerçekçi bir seçenektir bu). Şu anda yirminci yüzyıl sonunun teknolojisi, on dokuzuncu yüzyıl serbest ticareti ve ortaçağdaki dünya ticaretinin karakteristik özelliği olan ara merkezlerin yeniden doğuşundan oluşan tuhaf bir bileşimde yaşamaktayız. Hong Kong ve Singapur gibi şehir devletleri canlanmakta, devletlerüstü sanayi bölgeleri, Hansa birliğine ait kontore ler* gibi, teknik anlamda egemen ulus devletlerin bağrında çoğalmakta ve normal koşullarda kimsenin değer vermediği adalarda, biricik işlevi, tam bir ifadeyle, ekonomik işlemleri ulus devletlerin denetiminden kurtarmak olan denizaşırı vergi cennetleri ortaya çıkmaktadır. Milletler ile milliyetçilik ideolojisinin bu gelişmelerle yakından uzaktan bir ilgisi yoktur. Bu demek değildir ki devletlerin ekonomik işlevleri azalmaktadır ya da sona erebilir. Tam tersine hem kapitalist hem de kapitalist olmayan devletlerde, her iki kampta da 1980 li yıllarda özel ya da diğer devlet dışı işletmeleri özendirmeye yönelik bir eğilim gözlenmekle birlikte, devletin ekonomik işlevleri daha da çoğalmıştır. Kâğıt üzerinde neoliberalizme sadık görünen ülkelerde bile devletin yönetim, planlama ve işletmedeki kalıcı önemini bir kenara bırakırsak, devletlerin ekonomilerinde kamu gelirleri ile harcamalannın ağırlığı, öncelikle de mali ve refah mekanizmaları aracılığıyla toplumsal gelirin bölüştürülmesinin birimleri olarak gittikçe büyüyen rolleri, herhalde ulus devleti dünya insanlannın yaşamlannda eskisinden daha merkezi bir faktör durumuna getirmiştir. Milli ekonomiler, milletlerüstü ekonomiden ne kadar zarar görürse görsün, onunla bir arada yaşar ve iç içe geçerler. Bununla birlikte, bir uçta * 13. yy.dan 15. yy. a kadar Avrupa nın kuzeyinde önemli bir ekonomik ve siyasal güç oluşturmuş kuzey Alman kentlerinin ve yabancı ülkelerde yaşayan Alman grupiannın çıkarlannı koruyan ticari örgütlere bağlı üsler, (ç.n.) 216

217 kendi içine en fazla kapalı ülkeleri (Birmanya bile dünyaya yeniden eklemlenmeyi düşünmeye başladıktan sonra bunlardan kaç tane kalmıştır?), öbür uçta belki Japonya yı saymazsak, eski milli ekonomi bugün artık değişmiş durumdadır lerde hâlâ kendi ekonomik problemleriyle kimseye aldınş etmeden uğraşabilecek kadar geniş ve egemen görünen ABD bile 1980 lerin sonunda şunun farkına varmıştı: ABD, kendi ekonomisini gelişmeye devam ettirecek ya da resesyona sürükleyecek güce sahip bulunan yabancı yatınmcılara, kendi ekonomisi üzerinde önemli bir denetim alanı bırakmıştı {The Wall Street Journal, 5 Aralık 1988, s.l). Bütün küçük ve orta büyüklükteki devletlere gelince, onların ekonomileri, bir zamanlar sahip olduklan kadanyla bile, özerkliğini kaybetmişti artık. Hemen bir başka gözlem akla gelmektedir. Günümüz dünyasının kaderini belirleyebilecek olan temel politik çatışmaların ulus devletlerle ilgisi çok azdır, çünkü yanm yüzyıldan beri on dokuzuncu yüzyıl Avrupası ndaki tipte bir milletlerarası devlet sistemi yoktur. Politik açıdan bakıldığında, 1945 ten sonraki dünya iki kutuplu olmuş, kocaman milletler olarak tanımlanabilecek, ama kesinlikle on dokuzuncu yüzyıl ya da 1939 öncesi tipte bir milletlerarası devlet sisteminin parçalan olarak görülemeyecek iki süper gücün etrafında örgütlenmiştir. Ya süper bir güce bağlı olan ya da bağlantısız durumdaki üçüncü grup devletler ise olsa olsa süper güçlerin eylemlerini frenleyici bir işlev görebilirdi; kaldı ki son kırk yılda bu doğrultuda fazla etkili olabildiklerini gösteren güçlü bir kanıt yoktur. Bundan başka, ABD söz konusu olduğu kadarıyla (ancak bu, zamanla küçülen boyutlarıyla, herhalde Gorbaçov öncesi SSCB için de geçerliydi), temel çatışma ideolojik boyutta sürüyordu ve sağ ideolojinin zaferi ona denk düşen süper gücün üstünlüğüyle eşitlenmekteydi ten sonraki dünya politikası temel yönleriyle devrim ve karşı devrim politikası olmuş, milli sorunlar ancak ana temayı güçlendiren ya da zayıflatan bir rol oynamıştır. Güya bu modelin 1989 da, SSCB bir süper güç olmaktan çıktığı zaman çöktüğü iddia edilmektedir; oysa Ekim Devrimi nin böldüğü bir dünya 217

218 modelinin zaten bir süreden beri yirminci yüzyıl sonunun gerçeklikleriyle fazla ilişkisi kalmamıştı. Bunun doğrudan sonucu, ayakl;ı kalan yegane süper güç kendisini tek başına çalışan global polis olarak (herhalde onun gücünü ya da tek bir devletin sahip olabileceği bütün ekonomik ve askeri gücü aşan bir rol) kabul ettirmeye çalışsa bile, dünyanın milletlerarası bir sistem ya da düzen ilkesinden yoksun kalmasıdır. Dolayısıyla, şu anda hiç sistem yoktur. Etnik-dilsel aynmlarııı yeryüzünün düzenine istikrarlı, hatta kısa vadede kabaca önceden kestirilebilecek bir teme! sunamadığı, batıda Viyana ve Trieste ile doğuda Vladivostok arasında uzanan geniş bölgeye şöyle bir göz atıldığında hemen görülecektir. Dünya yüzeyinin beşte birinin haritası kesin değildir ve geçicidir. Dünyanın gelecekteki haritası açısından açık olan tek şey, bunun, Rusya yı (ciddi bir politik birim olarak kalması muhtemeldir) saymazsak, bölgenin dışında bulunan bir avuç asli oyuncuya bağlı olacağıdır. Bunlar, tam da şimdiye kadar aynlıkçı kışkırtmalarla rahatsız edilmedikleri için asli oyuncudurlar: Almanya, Türkiye, İran, Çin, Japonya ve -uzaktaki- ABD.^" Çünkü yeni bir milletler Avrupası, hatta bir milletler dünyası bile, bir bağımsız ve egemen devletler topluluğu yaratamayacaktır. Askeri açıdan bakıldığında, küçük devletlerin bağımsızlığı, niteliği ne olursa olsun onları açgözlü daha kuvvetli komşularına karşı koruyan bir milletlerarası düzene bağlıdır; süper güç dengesinin sona erişinden hemen sonraki Ortadoğu nun durumu bunun kanıtıdır. Yeni bir milletlerarası sistem ortaya çıkana kadar, mevcut devletlerin arasında, iki buçuk milyon veya daha az nüfusu olan en azından üçte birinin bağımsızlığının fiili bir güvencesi yoktur. Yeni küçük devletlerin kurulması, güvenceden yoksun politik birimlerin sayısını artırmaktan başka işe yaramayacaktır. Yeni bir milletlerarası sistem ortaya çıktığı zaman da, küçük ve zayıf olanların rolü, Oldenburg ya da Mecklenburg-Schwerin in on dokuzuncu yüzyılda Alman Federasyonu politikasında oynadığı rol kadar küçük 26. Şu satırlann yazıldığı sırada Avrupa Ekonomik Topluluğu milletlerarası diplomaside topluca hareket etme becerisi sergileyememiş, Birleşmiş Milletler de ABD politikasının bir uzantısı olmuştur. Tabii ki bu görüntü kalıcı bir durumu yansıtmayabilir. 218

219 olacaktır. Ekonomik açıdan bakıldığında, daha önce ele aldığımız gibi, çok güçlü devletler bile üzerinde hiçbir denetim kuramadıkları ve kendi iç gelişmelerini belirleyen bir global ekonomiye bağımlıdır. Parçasını oluşturduğu daha büyük bir birimden ayn bir Letonya ya da Bask milli ekonomisi, Fransa dan ayrı bir Paris ekonomisi kadar anlamsız bir kavramdır. En fazla şu iddia edilebilir: Bugün küçük devletler, milli ekonomi nin milletlerüstü ekonomi karşısında gerilediği dikkate alındığında, ekonomik bakımdan büyük devletlerle aynı derecede yaşama şansına sahiptir. Ayrıca, bölgeler in Avrupa Ekonomik Topluluğu gibi geniş ekonomik yapıların alt birimleri olarak, topluluğun resmi üyeleri olan tarihsel devletlerden daha rasyonel olduklan da ileri sürülebilir. Benim görüşümce her iki gözlem de doğru, ancak birbiriyle mantıksal bir bağdan yoksundur. İskoç, Galler, Bask ya da Katalan milliyetçiliği gibi Batı Avrupa nın aynlıkçı milliyetçilikleri bugün, bölgeler olarak doğrudan Brüksel e başvurarak kendi hükümetlerini atlamayı tercih etmektedirler. Küçük bir devletin ipso facto büyük bir devletten (diyelim, İskoçya nın İngiltere den) daha geniş bir ekonomik bölge oluşturduğunu düşünmek için bir neden yokken, ekonomik bir bölgenin ipso facto etnik-dilsel ya da tarihsel kriterlere uygun olarak oluşturulan potansiyel bir politik birimle illa çakışması için de bir neden yoktur.^ Dahası, ayrılıkçı küçük millet hareketleri kendileri için en iyi umudu geniş bir politik-ekonomik yapının (bu örnekte, Avrupa Ekonomi Topluluğu) alt birimlerini oluşturmakta gördükleri zaman, pratikte kendi türlerindeki hareketlerin klasik hedefi olan, bağımsız ve egemen ulus devletler kurma amacından vazgeçmektedirler. Ancak bugün Kleinstaaterei'ye"' hiç değilse etnik-dilsel biçimine karşı ortaya atılan sav, bunun, günümüzün fiili sorunlarına hiçbir çözüm getirmediği gibi, kendi politikalarını uygulamaya koyacak gücü bulduğunda sorunlan daha da ağırlaştırdığı savıdır. * Salt bundan dolayı, (ç.n.) 27. Konu olarak özünde bir Avrupa bağlamındaki bölgelerden biri ni (s.vii) seçen Sdyney Pollard, Peaceful Conquest: The Industrialization o f Europe {Oxiorö, 1981), bunu açıkça ortaya koymaktadır. ** (Alm.) Mini devletler sistemi., (ç.n.) 219

220 Kendilerini çok milletli ve çok kültürlü olarak tanıyan büyük devletler şu anda kültürel özgürlük ve çoğulculuğu, etnik-dilsel ve kültürel homojenlik ideali peşinde koşturan küçük devletlere göre kesinlikle daha iyi kollamaktadırlar daki Slovak milliyetçiliğinin en acil talebinin, Slovakçayı tek resmi dil haline getirmek ve kişilik Macar kökenli nüfusu resmi otoritelerle ilişkilerinde yalnızca Slovakça konuşmaya zorlamak ^* olmasında şaşırtıcı bir yan yoktur m sonunda Arapçayı milli dil yapan ve resmi işlemlerde başka dil kullanılması halinde ağır cezalar verilmesini öngören Cezayir milliyetçi yasası bu ülkede Fransız etkisinden kurtulmayı değil, Cezayirlilerin üçte birini oluşturan Berberice konuşunlara karşı bir saldınyı temsil edecektir. Şu sözler çok yerinde bir gözlemi yansıtır: On dokuzuncu yüzyıl öncesi önyargısız yerel bağlılıklar dünyasının modem bir versiyonu kulağa hoş geliyor; ancak günümüzde ulus devleti yıkanların işaret ettiği yön bu değil... Onların hepsi de, hoşgörülü ve açık küçük ülkeler değil, halkı etnik, dinsel ya da dilsel aynılığın birleştireceği yolundaki dar görüşe dayanan devletler hedefliyorlar. Bu tür monolitik özlemler şimdiden, milliyetçi birimler içinde tehdit altında bulunan azınlıkların özerklikçi ve ayrılıkçı özlemlerine, Balkanlaşmadan daha iyi biçimde Lübnanlaşma diye tanımlanabilecek bir duruma yol açmaktadır. Türklerle Ruslar Moldavya dan aynimayı dener, Sırplar milliyetçi Hırvatistan dan bağımsızlıklannı ilan eder, diğer Kafkas halkları Gürcülerin egemenliğini reddederlerken; Vilnius ta adından Alman soyundan geldiği anlaşılan bir liderin Litvanyalıların en derin geçmiş özlemlerini doğru biçimde anlayıp anlayamayacağından kuşku duyan aşın etnik gürültüler duyulmaktadır. 180 devlet içinde herhalde en fazla bir düzine devletin kendi yurttaşlannın gerçek anlamda tek bir dinsel ya da etnik grup duygusuyla özdeşleştiklerini iddia edebileceği bir 28. Henry Kamm, Language bili vveighed as Slovak separatists rally, New York Times, 25 Ekim Algerians hit at language ban, Financial Times, 28 Aralık The State of the nation State, Economist, 22 Aralık Ocak 1991, s

221 dünyada, homojenliğin sağlanmasını öngören milliyetçilik, yalnızca istenilmeyen bir şey olarak kalmamakta, aynı zamanda büyük ölçüde kendi kendini yok eden bir niteliğe bürünmektedir. Kısacası, klasik Wilsoncu-Leninist biçimiyle, genel bir program olarak, ayrılmayı da öngören kendi kaderini tayin etme sloganı yirmi birinci yüzyıl için hiçbir çözüm öneremez. Bu, en iyi biçimde, The Economisfm. deyişiyle üst-milliyetçilik ile alt-milliyetçilik arasında kalan on dokuzuncu yüzyıl ulus devlet kavramının krizinin bir belirtisi olarak anlaşılabilir.^' Ancak büyük ulus devletin krizi aynı zamanda, eski ya da yeni küçük devletlerin de krizidir. Öyleyse kuşkulu görünen, insanlann grup kimliği (milliyet bunun bir ifadesidir, ama -İslam dünyasının örneklediği gibi- biricik ifadesi değildir) özlemlerinin kuvveti değildir. Kuşkulu görünen, devletin, ekonomik ya da kültürel gücün merkezileşmesi ve bürokratikleşmesine, yani uzaklığına ve denetlenemezliğine duyulan tepkilerin kuvveti de değildir. Üstelik, renkli bayraklara sannabilecek hemen her yerel, hatta kesimsel hoşnutsuzluğun milli hak iddia etmeyi cazip bulacağından da kuşkulanmamıza gerek yoktur. Kuşkuculann kuşkulandıkları şey, homojen ulus devletler kurma arzusunun sözümona karşı konulmazlığı, yirmi birinci yüzyılda bu kavramın ve programın yarandır. Klasik ayn ulus devlet kurma özleminin güçlü olmasının beklenebileceği bölgelerde bile, ağır kayıplar ya da bölgeselleşme bu gelişmeye set çekmiş, hatta tersine çevirmiştir. Kuzey ve Güney Amerika da, her şartta Kanada mn güneyindeki bölgede ayn devlet kurma eğilimi Amerikan İç Savaşı ndan beri gerilemiştir. İkinci Dünya Savaşı nda yenilgiye uğrayan ve muhtemelen faşist merkezileşmeye tepki olarak önemli ölçüde toprak kaybına boyun eğen devletlerde Batı Avrupa nın diğer kesimlerindeki aynlıkçı hareketlerin görülmemesi (gerçi kâğıt üze 31. A.g.y. s /Batılı hareketlerin/... eylemci önderlerinin sınıfsal bileşiminin gösterdiği gibi, bu hoşnutsuzluğun kökleri bölgesel açıdan eşitsiz ekonomik gelişmeden çok, Fransa nın her tarafında... profesyonellerle beyaz yakalı sınıflardan gelen yakınmalarda yatmaktadır. VVİlliam R. Beer, The social class of ethnic activists in contemporary France, der. Milton J. Esman, Ethnic Conflict in the Western IVor/d (Ithaca, 1977), s

222 rinde hiç değilse Bavyera ile Sicilya, aynhkçı hareket üretmede İskoçya ile Bern Jura sının Fransızca konuşan kesimleri kadar bereketli topraklardır) kayda değer bir noktadır. Aslına bakılırsa, Sicilya da 1943 ten sonra gelişen aynhkçı hareket kısa ömürlü çıkmıştı; ama günümüzde Sicilya daki aynhkçı hareketin yok olup gitmesine Sicilya milletinin sonu ^^ diyerek yas tutan tek tük insanlara hâlâ rastlanmaktadır. Sicilya daki hareketi 1946 da çıkanlan bölgesel özerklik yasası öldürmüştü. Demek ki milliyetçilik, eski Wilsoncu-Leninist ideoloji ve programın ancak yanm ağızla kabul edilen bir krizi içindedir bugün. Daha önce gördüğümüz gibi, çok sayıda eski, güçlü ve kararlı milliyetçi hareket dahi, şu anda bir parçasını oluşturduklan devletlerden tamamen aynima amacından vazgeçmeseler bile (Bask vc İskoç milliyetçileri gibi), gerçek devlet bağımsızlığına kuşkuyla yaklaşmaktadırlar. Bu belirsizliğin bir örneği, eskiye dayalı ve hâlâ yeterince yanıt bulamayan İrlanda Sorunu dur. Bir yandan, bağımsız İrlanda Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı nda tarafsız kalarak vurguladığı gibi Britanya dan tam politik özerklikte ısrar ederken, pratikte ise Birleşik Krallık la önemli ölçüde karşılıklı yardımlaşmayı kabul etmektedir. İrlanda milliyetçiliği, İrlanda yurttaşlarının, Britanya dayken, sanki ondan ayn değilmiş gibi Birleşik Krallık ta eksiksiz yurttaş haklanndan yararlandığı tuhaf duruma, yani de facto ikili milliyete uyum sağlamakta da zorlanmamıştır. Öbür yandan, klasik birleşik, bağımsız İrlanda talebine duyulan inanç hızla sönmüştür. Yani, herhalde hem Dublin deki hem de Londra daki hükümetler tek bir birleşik İrlanda nın (görece) arzu edilir olduğunda anlaşacaklardır. Oysa İrlanda Cumhuriyeti nde bile pek çok kişi, böylesi bir birliğin bir dizi kötü çözümün en az kötüsü olmaktan öte bir anlamı olmadığını görecektir. Buna karşılık, Ulster böyle bir durumda hem Britanya dan hem de İrlanda dan bağımsızlığını ilan edecek olsaydı, Ulsterli Protestanlann çoğu bunu, aynı zamanda, daha az kötü olan Papa nın nihai reddi gibi görürlerdi. Kısacası, güvenle söyleyebiliriz ki, ancak bir avuç fanatik bu mil 33. Marcello Cimino, Fine di una nazione (Palermo, 1977); G. C. Marino, Storia dei separatismo sichano (Homa, 1979). 222

223 li/komünal kendi kaderini tayin etme başansını hiç tatmin edici olmayan bir statükodan biraz daha iyi bulacaktır. Benzer nedenlerle eski milletlerde bir milli bilinç krizi yaşandığmı da saptayabiliriz. On dokuzuncu yüzyıl Avrupası nda göründüğü biçimiyle milli bilinç, Halk-Devlet-Millet-Hükümet boyutlanyla tanımlanan dört taraflı bir bilinçti. Kuramsal düzlemde bu dört öğe birbiriyle çakışmaktaydı. Hitler in deyişiyle {Volk sözcüğünü hem halk hem de millet in karşılığı olarak kullanırdı), Almanya, Ein Volk, Ein Reich, Ein Fuehrer, yani bir halk/millet, bir devlet, bir hükümetten meydana geliyordu. Pratikte devlet ve hükümet fikirleri, on sekizinci yüzyılın büyük devrimler çağından sonra gelen dönemin tipik özelliği olan politik kriterlerle daha çok belirlenmekteyken, halk ve millet fikrini belirleyen, ağırlıkla, hayal edilmiş ve zaten hayali olan cemaatin yaratılmasına katkıda bulunan politika öncesi kriterlerdi. Politika, daima bu tür politika öncesi öğeleri kendi amaçlan uğruna devralmaya ve onlara yeni bir kalıp vermeye eğilimliydi. Dört öğe arasında organik bir bağ bulunduğuna kesin gözüyle bakılıyordu. Oysa bu, tarihsel ya da köklü bir geçmişe sahip büyük ulus devletlerde artık mümkün değildir de Federal Alman Cumhuriyeti nde yapılan bir kamuoyu araştırması bunu örnekleyebilir. ^ Gerçi bu, Almanya, kuramsal olarak Hitler dönemindeki en eksiksiz pancermen politik birlik durumundan, Alman milletinin hepsini ya da bir kısmını temsil ettiğini iddia edebilecek en azından iki devletin bir arada yaşadığı bir duruma geçtiği için uç bir örnek sayılmaktadır. Oysa millet üzerine kafa yoran çoğu yurttaşın zihnindeki tereddütleri ve muğlaklıklan saptamamıza imkân tanıyan da asıl bu örnektir. Bu kamuoyu araştırmasından çıkarılacak ilk sonuç, belirsizliğin bir hayli fazla olduğudur. Batı Almanlann yüzde 83 ü kapitalizmin ne olduğunu bildiklerini, yüzde 78 i hiç kuşkusuz sosyalizm hakkında bilgi sahibi olduklarını düşünürlerken, yalnızca yüzde 71 i devlet üzerine bir düşünce belirtme cesareti gösteriyordu ve yüz- 34. Bundesministerium für innerdeutsche Beziehungen, Materialien zum Bericht zurlage der Nation, 3 cilt (Bonn, 1971, 1972, 1974), III, s , özellikle s

224 ılc 34 ünün m illef in nasıl tanımlanacağı ya da niteleneceği konusunda en ufak bir fikri yoktu. Daha eğitimsiz kesimde belirsizlik daha fazlaydı. Ortaöğretimi bitiren Almanlann yüzde 90 ı dört terimi de bildiklerini varsayarlarken, ilköğretimi bitiren (çıraklık eğitimi görmemiş, yani vasıfsız) Almanlann yüzde 54 ü devlet in, yalnızca yüzde 47 si m illef in ne olduğunu bildiklerini düşünüyorlardı. Bu emin olamayışın kaynağı ise kesinlikle halk, millet ve devlet arasındaki eski uyumun ortadan kalkışıydı. Millet ile devlet aynı mıdır, yoksa farklı şeylerden mi söz ediyoruz sorusuna, Batı Almanlann yüzde 43 ü -en eğitimli kesim arasında yüzde 81 i- iki Alman devleti yan yana yaşadığı için milletle devletin aynı olmadığı şeklinde açık bir yanıt veriyordu. Ancalc yüzde 35 i milletle devletin aynimaz olduğuna inanırken, işçilerin yüzde 31 i -kırk yaşın altındakiler için bu oran yüzde 39 a çıkıyordu- mantıklı bir biçimde Demokratik Alman Cumhuriyeti nin artık farkh bir milleti oluşturduğu, çünkü farklı bir devlet olduğu sonucunu çıkanyordu. Burada ayrıca, devletle milletin özdeşliğine en güçlü biçimde inanan grubun (yüzde 42) vasıflı işçilerden oluştuğuna, Almanya nın iki devlete bölünmüş bir milleti meydana getirdiğine en güçlü biçimde inanan grubun ise Sosyal Demokrat seçmenler olduğuna dikkat çekelim. Bu görüşe, Hıristiyan Demokratlann yüzde 36 lık bir kesiminin karşısında. Sosyal Demokrat seçmenlerin yüzde 52 si inanıyordu. Almanya nın birleşmesinden yüz yıl sonra on dokuzuncu yüzyılın geleneksel millet kavramının en güçlü biçimde işçi sınıfının zihninde yaşadığı söylenebilir. Bunun anlamı, millet fikrinin, bir kabuklu deniz hayvanı gibi, görünüşte sert olan ulus devlet kabuğundan çıkartılınca, son derece amorf olduğudur. Kuşkusuz Elbe nin doğusundaki ve batısındaki Almanlar, iki devletin birleşmesinden önce dahi kendilerini Alman olarak düşünmekten vazgeçmemişlerdir; yalnızca, herhalde 1945 ten sonraki Avusturyalılann çoğu, içlerinden çoğunluğunun 1918 ile 1945 arasındaki yıllarda gördükleri gibi, artık kendilerini daha büyük bir Almanya nın parçası saymıyorlardı. Almanca konuşan İsviçrelilerin de Alman kimliğini hatırlatan her şeyden uzak kalmaya büyük bir özen gösterdikleri kesindir. Doğu ve Batı 224

225 Almanların haklı olarak emin olamadıkları, Almanhğın politik ya da başka içerimleriydi. Ve 1990 da tek bir Federal Almanya Cumhuriyeti nin kurulmasının bu belirsizlikleri tamamen ortadan kaldmp kaldırmadığı da henüz belli değildir. Başka tarihsel ulus devletler üzerinde yapılan benzer araştırmaların da benzer biçimde kanşık yanıtlar doğuracağı düşünülebilir. Sözgelimi, Fransızlık ile francophonie (son zamanlara kadar hiç duyulmamış olan, ilk kez 1959 da kaydedilen bir terim) arasındaki ilişki nedir? General De Gaulle, neyi kastederse kastetsin, Quebec sakinlerine yurtdışındaki Fransızlar diye hitap ettiği zaman, bizim gözümüzdeki, geleneksel ve dilsel olmayan Fransız tanımıyla tamamen ters düşüyordu. Quebec milliyetçi düşüncesi de vatan (la patrie) terimini az çok terk etmiş ve millet, halk, toplum ve devlet gibi terimlerin yararlı ve yararsız yönleriyle ilgili tükenmek bilmeyen tartışmalarda her şeyi birbirine kanştırmıştır. ^ 1960 lara kadar Britanyalılık, yasal ve idari açıdan, basit bir Britanyalı anne-babadan ya da Britanya toprağında doğma, Britanya yurttaşıyla evlenme ya da Britanya uyruğuna kabul edilme sorunuydu. Bugün ise basit bir konu değildir. Bu söylenenlerin hiçbirisi, milliyetçiliğin günümüz dünyasının politikasında ön planda yer almadığı ya da bir zamanlara göre daha geride durduğu anlamına gelmez. Benim savım, daha çok, milliyetçiliğin açıkça ön planda yer almasına rağmen tarihsel bakımdan daha önemsiz hale geldiği yönündedir. Milliyetçilik artık, söz uygun düşerse, on dokuzuncu yüzyıl ile yirminci yüzyıl başında temsil ettiği söylenebilecek kadar global bir politik program değildir. Olsa olsa başka gelişmeleri karmaşıklaştıran bir faktör ya da bir katalizördür. Avrupa merkezli on dokuzuncu yüzyıl tarihini Walter Bagehot m düşündüğü gibi millet inşa etme tarihi olarak sunmak 35. Leon Dion, The mystery of Ouebec, s Temmuz 1967 de Fransız kabinesinin yaptığı bir açıklamadaki gibi, Fransız Ouebec in De Gaulle cü versiyonu şuydu: Fransa, ataian kendi halkından gelen ve kökeninin dayandığı ülkeye hayranlık uyandıracak derecede sadık kalan bir halkın şimdiki ve gelecekteki kaderiyle ilgilenmemezlik edemez ya da Kanada yı diğerleriyle aynı anlamda yabancı bir ülke sayamaz (Canadian News Facts, Cilt 1, No: 15, 14 Ağustos 1967), s

226 akla yatkın olmayan bir düşünce değildir. Eugene Weber in Peasants into Frenchmen (Köylüden Fransız a) adlı çalışmasına koyduğu başlıktaki gibi, bellibaşlı Avrupa devletlerinin 1870 ten sonraki tarihini hâlâ bu çerçevede değerlendirmekteyiz. Peki, yirminci yüzyıl sonu ile yirmi birinci yüzyıl başındaki dünya tarihini de bu çerçevede yazmak mümkün müdür? Bence hiç mümkün değildir. Tersine, bu dönemin tarihi kaçınılmaz biçimde ya politik, ya ekonomik, ya kültürel, hatta ya da dilsel temelde tanımlanageldiği için artık milletler ve ulus devletler sınırlarına hapsedilemeyecek bir dünya tarihi olarak yazılacaktır. Bu dönemin tarihi ağırlıkla milletüstü ve milletaltı bir tarih olacak, ama milletaltı düzey bile (mini-milliyetçilik giysisini giysin giymesin) işlerlikli bir birim olarak eski ulus devletin gerilemesini yansıtacaktır. Ulus devletler ile milletler ya da etnik/dilsel gruplar, esas olarak, yeryüzünün milletlerüstü temelde yeniden yapılanmasının önünde geri çekilen, ona direnen, adapte olan, özümsenen ya da yerini kaybeden gruplar olarak görülecektir. Milletler ile milliyetçiliğin bu tarihte yeri olacaktır, ama ikincil düzeyde ve genellikle oldukça ufak rollerle. Bu, milli tarih ve kültürün, belirli ülkelerin, özellikle küçük ülkelerin eğitim sistemleri ve kültürel yaşamında önemli -herhalde eskisinden daha büyük- bir rol oynamayacaklan ya da çok daha geniş bir milletüstü çerçevede yerel düzeyde gelişemeyecekleri anlamına gelmez. Örneğin Katalan kültürü bugün gelişmekte, ama bu gelişme Katalanlann dünyanın kendileri dışındaki bölümüyle İspanyolca ve İngilizce iletişim kuracakları, çünkü Katalonya da oturmayan çok az insanın yerel dille iletişim kurabileceği yolundaki örtük bir varsayıma dayanmaktadır. İleri sürmüş olduğum gibi, millet ve milliyetçilik artık, böyle tanımlanan politik birimleri, hatta bir zamanlar bu sözcüklerle tanımlanan duygulan -bırakın çözümlemeyi- tanımlamak için 36. Eugene VVeber, Peasants into Frenchmen: The Modernization o f Rural France, {Stanford, 1976). 37. Yurtdışına çıkan zaman Katalanlann üçte İkisi 1970 li yıllarda kendilerini Ispanyol" sayıyorlardı. M. Garda Ferrando, Regionalismo y autonomias en Espana (Madrid, 1982), Tablo II

227 bile uygun terimler değildir. Milliyetçiliğin ulus devletin gerilemesiyle birlikte bir gerileme içine girmesi imkânsız değildir; bu süreç gerçekleşmezse İngiliz olmak, İrlandalI olmak, Yahudi olmak ya da bütün bunlann bir kanşımı olmak insanların kimliklerini tanımlamalannın tek yolu olacaktır; halbuki insanların yeri geldiğinde bu amaçla kullandıklan birçok başka yol vardır/* O günün yakın olduğu iddia etmek saçma olur. Ama bunun en azından tasarlanabileceğini umuyorum. Her şey bir yana, tarihçilerin milletler ile milliyetçiliğin incelenip analiz edilmesinde en azmdan biraz ilerleme kaydetmeye başlamalan bu fenomenin zirve noktasını geride bıraktığını düşündürmektedir. Hegel in dediği gibi, Minerva nın bilgelik taşıyan baykuşu alacakaranlıkta uçar. Onun şimdi milletler ile milliyetçiliğin etrafında dolanması iyiye işarettir. 38. Milliyetçiliğin gücü ve egemen olmasıyla ilgili kuşkulanmı paylaşır görünen ender kuramcılardan birisi, Nationalism and the State kitabının yazarı John Breuilly dir. Breuilly, "miliyetçiliğin tartışmasız başansının, milliyetçiliğin halkın düşüncesi ya da davranışında çok sağlam kökler salması anlamına geldiğini varsayan Geliner ı da Anderson ı da eleştirmektedir ( Reflections on nationalism, Philosophy and Social Science, 15/1, Mart 1985, s. 73).38. A.g.y., s

228 Anlaşma sonrası sınırlar Alman Imparatortuğu'nun 1914'teki sınırlan.... Avusturya-Macaristan İmparalorluğu'nun 19l4'teW sınırlan I Rus imparatorluğunun 1914'ieki sınırlan I Yeni devletler Konferanslar Olaylar A Düzenlenen plebisitler. Çatışma bölgeleri ] Geçid olarak özerk ya da bağımsız bölgeler ^ ^ 3 Silahlı işgal altındaki bölgeler Milletler Cemiyeti Yüksek Komiserliği nin denetimindeki bölgeler 0 Şubat 1920 deki plebisitle Almanya ve Oaninoarka arasında paylaşılmış 0 Temmuz 1920'deki plebisitle Almanya'ya bırakılan Marienvverder ve Allenstein (D Müttefik işgali ütvanya tarafından ilhak, 1924 Özerk 0 I930 da boşaltıkfı, 1936'da yenkjen asker yerleştirildi arası Fransa işgali 0 Milletler Cemiyeti Mandası. 1935'te plebisitle Almanya'ya 0 Mart I921'd9ki plebisitle Almanya ve Polonya arasında paylaşıklı 'de Çekoslovakya ile Polonya arasında paylaşıldı 1. MİLLİ ÇATIŞMALAR VE SINIR ANLAŞMAZLIKLARI,

229 YÜZYILDA HALKLAR, DİLLER VE POLİTİK AYRIMLAR; DOĞU AVRUPA DİLLER KARMAŞASI

230 1 0 0 mil 2C IOWİt2 IKOVINA İSVİÇRE ^ UA- t> ' " ' ; mnsbaıck^ \ V., ST1CI3IA r ^ a, TIRöL'" Y ;;:::^ ^ ST.- l^^rtur. f f İTALYA AVUSTURYA M illiyetler 1.0 t ü V ' r % Spalatol^^Vi 3 y ->^. " ' t ' ' İlhak 1908 w% 3 Nüfus \ 't^. '% m ilyon <=:av^v \ /monte- 's^rvk,^ J NEGRO s^^asa^ ^»aaaaaaaaaaaaaaaas; A DA HABSBURG İMPARATORLUĞU NDA MİLLİYETLER. DAİRELER HER BİR BÖLGEDEKİ FARKLI MİLLİYETLERİN ORANINI VERMEKTEDİR Almanlar Macarlar o İtalyan lar Romonler ÇeMer o PolonyalIlar m UkraynalIlar Slovenler <» Sırp-Hırvatlar 9 SlovaKlar Sislithanya (Avusturya) I I Translithanya (Macaristan)

231 On dokuzuncu ve yirminci yüzyıl tarihi denince akla gelen ilk isimlerden biri olan E. J. Hobsbavvm, Milletler ve Milliyetçilil^te, milletin icadını, tam da yok olm aya başladığı bir tarihsel andan geriye b akarak anlatıyor. Kitap, artık milliyetçiliğin tarihin e ilişkin bir klasik haline gelm esinin y anın da, bir M arksist tarafın d an milletlerin gelişimi üzerine yazılmış en iyi çalışm alardan biri olm a özelliğini taşıyor. Hobsbavvm, milletin nesnel ya d a öznel, sabit bir tanım ının verilem eyeceğini çünkü tam am en modern bir kurgu olduğunu ve sürekli değişen bir yapısı bulunduğunu belirtiyor. Böylece milletlerin hakiki bir etnik tem ele dayanıp dayanmadığı tartışmasını bir kenara bırakıp, kavram olarak milletin politikadaki ve toplum daki değişim ve başkalaşım lannın izini iki yüzyıl boyunca sürüyor. Y azar milliyetçiliği, siyasal ve milli birimlerin örtüşmesi gereğini savunan bir hat olarak tanım layarak yola koyuluyor. Yaygın yaklaşımı izleyip İrlanda veya Polonya gibi ezilen milletlerden yola çıkm ak yerine öncelikle Fransa ve İngiltere gibi en erken ulus devletleri ele alıyor ve bu m illetlerin icadını aslında hiç d e bilm ediğim izi gösteriyor. Bu noktada dilin rolünü etraflıca tartışan Hobsbavvm, bu devletlerin kuruluş aşam a sında halkın ancak küçük bir azınlığının milli dili bildiğini ve milli/dilsel birliğin ancak bir lehçenin diğerlerine siyasal güç, zorunlu eğitim ve ekon om ik zorla hâkim gelm esiyle sağlandığını gösteriyor. Dolayısıyla m illiyetçilik karşım ızda, devlet iktidannın yanında, m atbaa ve TV gibi teknolojik ve ülke pazan gibi ekonom ik gelişm elerin bir ürünü olarak beliriyor ve tarihselleşiyor. Milletin sınırlan içindeki nüfusun farklı sınıflara aynidığını ve dolayısıyla aynı milli deneyim e sahip olmadığını savunan Hobsbavvm, bu noktada milliyetçiliğin tarihinin hep yukandan yazıldığını hatırlatarak aşağıdakilerin milliyetçilik deneyim ine de ışık tutuyor; Y a zar, devletlerin ve elitlerin milli ideolojilerine bakarak geniş halk kesimlerinin d e neyim ve duygulannı anlayam ayacağım ızı, çoğu insan için milli kimliğin diğer tüm kimliklerin üstündeki baskın kimlik olduğunu varsayam ayacağım ızı ve milli duygulann sürekli değişim içinde olduğunu unutm am ız gerektiğini vurguluyor. Hobsbavvm, İkinci D ünya S avaşı ndan sonra milli kimliğin birçok ülkedeki milli kurtuluş hareketleriyle birlikte solun cephaneliğine dahil olduğunu; ancak, günümüzdeki çeşitli milliyetçi yeniden doğuşlara rağmen artık milletleri aşan çok d a ha geniş kimliklerin zam anının geldiğini ve solun da kendisini bu yeni d önem e hazırlam ası gerektiğini söylüyor. Milletler ve Milliyetçilik önemli bir yapıt; önemini yalnız konunun güncelliğinden değil, onu tarihsel bağlamına oturtmasından alıyor. Ve bizi, ulusçuluk hakkında kapıldığımız, hızla gelişen güncel olaylann taktığı atgözlüğünün yarattığı panikten kurtanp, onu daha bir soğukkanlı değerlendirmeye çağırıyor. Aiâeddin Şenel, B irikim AYRINTI*İNCELEME ISBN; TL